Rozpuszczalność jest to ilość substancji tworzącej roztwór nasycony w

określonej ilości (najczęściej w 100 g) rozpuszczalnika w określonej temperaturze

i ciśnieniu. Rozpuszczalność określa się w tych samych jednostkach jak stężenie,
podając dodatkowo warunki, dla jakich została ona ustalona (zwykle są to tzw.
warunki normalne). Mówiąc inaczej, rozpuszczalność określa, jak dużo danego
składnika można rozpuścić w danym rozpuszczalniku w sprecyzowanych
warunkach.
Podczas rozpuszczania zachodzi szereg procesów, związanych z
przeprowadzeniem substancji stałych do roztworu. Następuje niszczenie sieci
krystalicznej tej substancji, co powoduje przejście tej substancji do
rozpuszczalnika, po czym są odizolowane i zajmują odległe miejsca od siebie.
Podczas kontaktu kryształów jonowych z rozpuszczalnikiem polarnym o dużej
stałej dielektrycznej (np. woda), jony położone na powierzchni kryształu zostają
otoczone przez cząsteczki rozpuszczalnika. Te, jako że są dipolami, ustawiają się
biegunami ujemnymi w kierunku jonów dodatnich, a biegunami dodatnimi w
kierunku jonów ujemnych. Powoduje to osłabienie wiązania między jonami
kryształu wskutek przyciągania elektrostatycznego jon-dipol.

Rozpuszczanie jest procesem fizycznym, dlatego substancja nie zmienia swojego

składu chemicznego. (Dowodem na to jest fakt, iż po rozpuszczeniu np. NaCl, a
następnie odparowaniu rozpuszczalniki, otrzymujemy ponownie tę samą sól). Jeśli
jednak podczas rozpuszczania zachodzą reakcje chemiczne, to proces taki nosi
miano roztwarzania.
Procesowi rozpuszczania towarzyszy:
• podwyższenie temperatury wrzenia (efekt ebulioskopowy, o tym mówi
Kamila),
• obniżenie temperatury krzepnięcia (efekt krioskopowy, tj. wyżej),
 • obniżenie prężności par rozpuszczalnika nad roztworem,
• efekt termiczny,
• kontrakcja objętości,
• zmiana gęstości

Rozpuszczalność substancji zależy od:

• • Rodzaju substancji rozpuszczanej
• • Rodzaju rozpuszczalnika
• Temperatury
• • Ciśnienia (dotyczy tylko gazów)
• Wpływu wspólnego jonu (dotyczy tylko soli)
• Kompleksowania (dotyczy tylko soli)
• Siły jonowej
• • Innych czynników, np. wielkość kryształów.

Rodzaj substancji i rozpuszczalnika

Szybkość rozpuszczania, tj. wspomniałam zależy od rodzaju substancji i
rodzaju rozpuszczalnika. Zwiększenie szybkości rozpuszczania można osiągnąć
przez rozdrobnienie substancji. W ten sposób powiększana jest powierzchnia
kontaktu rozpuszczalnika z substancją rozpuszczaną.

Zależność rozpuszczalności od temperatury

Rozpuszczanie może być procesem egzo- lub endotermicznym.
Rozpuszczalność substancji może wzrastać albo maleć ze wzrostem temperatury
a wpływ na to ma energia oddziaływania substancja rozpuszczona-
rozpuszczalnik.

Rys.2 Krzywe rozpuszczalności niektórych soli

Jeżeli mamy do czynienia z procesem egzotermicznym, wtedy zgodnie z regułą
przekory dostarczenie ciepła poprzez zwiększenie temperatury spowoduje
przesunięcie równowagi w kierunku mniejszej rozpuszczalności. Natomiast dla
procesów endotermicznych, rozpuszczalność będzie rosła wraz z temperaturą.
Krzywe rozpuszczalności niektórych soli przedstawiono na rysunku 2. Sole
wykazują przeważnie rozpuszczalność rosnącą ze wzrostem temperatury;
znaczna liczba soli (NaCl, K2CrO4) przejawia niewielkie zmiany rozpuszczalności
ze wzrostem temperatury; niektóre mają rozpuszczalność malejącą (Na2SO4,
FeSO4*H2O).
Ciekawy przypadek przedstawia siarczan sodowy. Rozpuszczalność siarczanu
sodu osiąga maksimum przy temperaturze około 32,4oC. Powyżej tej
temperatury rozpuszczalność spada. Zjawisko to, związane jest ze zmianą
struktury substancji ulegającej rozpuszczaniu. W temperaturach niższych jak
32,4oC mamy do czynienia z siarczanem uwodnionym Na2SO4*10H2O .

Rys.3 Krzywe rozpuszczalności niektórych gazów

Rozpuszczalność uwodnionego siarczanu rośnie wraz z temperaturą (proces
rozpuszczania jest procesem egzotermicznym). Powyżej temperatury 32,4oC
rozpuszczaniu ulega bezwodny siarczan Na2SO4 którego rozpuszczalność maleje
gdy rośnie temperatura (proces rozpuszczania jest procesem
endotermicznym).Dla gazów wzrost temperatury zmniejsza rozpuszczalność.
Ilość substancji niezbędna do otrzymania roztworu nasyconego określana
jest wielkością fizyczną zwaną rozpuszczalnością.
Substancje absolutnie nierozpuszczalne nie istnieją. Każda substancja
trudniej lub łatwiej rozpuszcza się, powodując w danej objętości
rozpuszczalnika stan nasycenia. Do substancji trudno rozpuszczalnych należą
m.in.:
✔ wodorotlenki metali z wyj.wodorotlenków litowców,
✔ chlorki srebra (I), ołowiu(II) i di rtęci (I)
✔ bromki srebra (I) i ołowiu (II)
✔ jodki srebra (I) i ołowiu (II)
✔ siarczany (VI) baru, strontu i ołowiu (II)
✔ węglany i fosforany (V) metali z wyj. soli litowców i amonu
 ✔ wszystkie siarczki z wyj.soli litowców, berylowców i amonu
✔ tlenek glinu (III), chromu(III), tytanu (IV), cyrkonu (IV), cyny (IV), krzemu
(IV)
✔ fluorek wapnia
✔ węgliki, np. SiC.
Jeżeli dany osad nie rozpuszcza się w wodzie ani nie roztwarza w kwasach, w
celu przeprowadzenia go do roztworu konieczne jest stapianie go z
odpowiednimi substancjami. Do substancji tych zaliczamy: węglan sodu, tetra
boran sodu i węglan sodu, di tlenek di sodu, wodorotlenek sodu, wodorowęglan
potasu, wodorosiarczan (VI) potasu, azotan (V) amonu i inne.
Charakteryzując rozpuszczanie i roztwarzanie związków
trudnorozpuszczalnych w roztworach kwasów, zasad i soli, należy pamiętać, że
w wodnych roztworach rozpuszczalnikiem jest woda, a często opisywane
odczynniki-nazywane powszechnie rozpuszczalnikami-służą tylko do
przekształcenia związków trudnorozpuszczalnych w wodzie w łatwo
rozpuszczalne. Dlatego nie chlorek amonu rozpuszcza trudno rozpuszczalny
Mg(OH)2, lecz działając chlorkiem amonu na wodorotlenek magnezu otrzymuje
się chlorek magnezu łatwo rozpuszczalny w wodzie:

Mg(OH)2↓ +2NH4Cl → MgCl2 + 2 NH3∙H2O

To samo odnosi się do procesu stapiania trudnorozpuszczalnych w wodzie i nie
reagujących z kwasami tlenków, np. Al2O3, TiO2, Cr2O3, jak również niektórych soli,
np. BaSO4. Trudnorozpuszczalne tlenki podczas stapiania z wodorosiarczanem
(VI)potasu przechodzą bezpośrednio w związki rozpuszczalne w wodzie:
TiO2↓ + 4KHSO4 → Ti(SO4)2 + 2K2SO4+2H2O
Podczas stapiania trudno rozpuszczalnych siarczanów (VI) z węglanem disodu
powstają węglany:
BaSO4↓ + Na2CO3 → BaCO3 + Na2SO4
Węglany po reakcji z kwasami (np. HCl) przechodzą w sole rozpuszczalne w
wodzie:

BaCO3 + 2HCl → BaCl2 + H2O + CO2

Rozpuszczalność nie powinna być mylona z szybkością rozpuszczania.
Rozpuszczalność jest pojęciem termodynamicznym (tzn. opisuje stan równowagi),
a rozpuszczanie dotyczy kinetyki (tzn. opisuje szybkość procesu). Substancje o
wysokiej rozpuszczalności niekoniecznie rozpuszczają się szybko.
W pewnych warunkach może dochodzić do przekroczenia rozpuszczalności danej
substancji, prowadząc do powstawania metastabilnych roztworów przesyconych.
Rozpuszczalnik może być cieczą lub ciałem stałym, a substancja rozpuszczona
gazem, cieczą, lub ciałem stałym.
Pojecie rozpuszczalności odnosi się zwykle do specyficznej fazy. Tak wiec
aragonit i kalcyt(odmiana węglanu wapnia) mają generalnie różną
rozpuszczalność, chociaż chemicznie są tą samą substancją.
Rozpuszczalniki polarne (np. woda) mają tendencje do lepszego rozpuszczania
substancji polarnych lub jonowych (hydrofilowych, zaś niepolarne (np. tłuszcz lub
toluen) rozpuszczają lepiej substancje niepolarne (lipofilowe). Często podawane
jest to jako reguła „podobne rozpuszcza podobne”. Jest to czasem podstawą
klasyfikacji substancji (np. podział witamin na rozpuszczalne w wodzie i
rozpuszczalne w tłuszczach). Reguła ta jest też podstawą mechanizmu działania
detergentów.
Do typowych procesów zachodzących podczas rozpuszczania należą:
• solwatacja (której szczególnym przypadkiem jest hydratacja) - polegająca
na otaczaniu przez cząsteczki rozpuszczalnika, cząsteczek związku
rozpuszczanego.
• dysocjacja elektrolityczna - polegająca na rozpadzie związków
chemicznych na jony.
• tworzenie i zrywanie układu wiązań wodorowych.

SOLWATACJA
Gdy dipole ustawiają się biegunami ujemnymi w kierunku jonów dodatnich, a
biegunami dodatnimi w kierunku jonów ujemnych, co powoduje osłabienie
wiązania między jonami kryształu wskutek przyciągania elektrostatycznego jon-
dipol, zachodzi proces solwatacji. Solwatacja to proces otaczania cząsteczek
rozpuszczanego związku chemicznego przez cząsteczki rozpuszczalnika.
Solwatacja występuje zwykle w rozpuszczalnikach silnie polarnych zwłaszcza, gdy
rozpuszczany związek też ma silne własności polarne lub posiada wiązania
jonowe. Cząsteczki polarnego rozpuszczalnika mają tendencję w takich
przypadkach tworzyć dość trwałą otoczkę o grubości dochodzącej do 4-5
cząsteczek rozpuszczalnika wokół cząsteczki rozpuszczonego związku. Otoczka ta
- zwana otoczką solwatacyjną powstaje na skutek słabych oddziaływań
elektrostatycznych. W niektórych reakcjach chemicznych otoczka solwatacyjna
stanowi dużą przeszkodę spowalniającą reakcję. Z drugiej strony zjawisko
solwatacji jest często wstępem do procesu dysocjacji elektrolitycznej w
roztworach.
Siła przyciągania dipolowej cząsteczki rozpuszczalnika przez jon jest tym większe,
im większy jest ładunek jonu i im mniejsze są jego rozmiary oraz im większy jest
moment dipolowy cząsteczki rozpuszczalnika. Przejście jonów z sieci krystalicznej
do roztworu, jest tym łatwiejsze, im mniejsze są siły działające między jonami w
sieci przestrzennej kryształu, czyli im mniejsza jest energia sieciowa. Im jon silniej
przyciąga cząsteczki rozpuszczalnika, tym na ogół jego sole są lepiej
rozpuszczalne. Jony dodatnie i ujemne elektrolitu oddziałują na znajdujące się w
pobliżu dipolowe cząsteczki wody. Np. rozpuszczalność w wodzie siarczanów
magnezu i bary. Porównując wartości krystalicznych energii sieciowych obu
związków, należałoby oczekiwać, że MgSO4 o wyższej energii sieciowej powinien
rozpuszczać się trudniej niż BaSO4, o niższej energii sieciowej. W rzeczywistości
jest odwrotnie, co tłumaczy się silniejszą hydratacją Mg2+. Jon dodatni przyciąga
ujemny biegun cząsteczki wody, a odpycha biegun dodatni, w wyniku czego
cząsteczka wykonuje częściowy obrót i ustawia się biegunem ujemnym w
kierunku jonu dodatniego, czyli ulega orientacji.