Biuletyn Instytutu Zachodniego

Priorytety w polityce kulturalnej RFN na

szczeblu federacji

Utworzenie nowej koalicji w Niemczech jesieni 2013 r.

spowodowao, e nastpiy zmiany rwnie na stanowisku
penomocnika rzdu federalnego ds. kultury i

mediw.

Nastpczyni Bernda Neumanna (CDU), ktry peni t funkcj

od 22 listopada 2005 r., zostaa Monika Grtters, powoana na
to stanowisko przez kanclerz Angel Merkel 17 grudnia 2013 r.
w randze ministra stanu w Urzdzie Kanclerskim. Monika
Grtters (CDU), historyk sztuki z wyksztacenia, nie bya osoba
nieznan w wiecie polityki kulturalnej. Od dawna daa si
pozna jako sprawny polityk i wielka rzeczniczka spraw kultury.
Ju od 2005 r. bya czonkiem Bundestagu, a od 2009 r.
przewodniczc parlamentarnej Komisji Kultury i Mediw oraz
czonkiem Komisji Edukacji i Bada. Po objciu przez ni

Nr 176/2014
191214

urzdu penomocnika rzdu RFN ds. kultury i mediw mona

byo usysze gosy, e polityka kulturalna federacji znalaza si
w dobrych rkach. Nieatwo bdzie jej jednak sprawowa

INSTYTUT ZACHODNI
im. Zygmunta
Wojciechowskiego
Pozna

Autor:

urzd po swoim poprzedniku, B. Neumannie, ktry postawi

poprzeczk bardzo wysoko.
Jeszcze jako parlamentarzystka M. Grtters bya silnie
zaangaowana w dziaania na rzecz ochrony wielorodnoci

Maria Wagiska-Marzec

kulturowej w Niemczech, ktra jest jedyna w swym rodzaju.

Redakcja:
Marta Gtz
Radosaw Grodzki
Krzysztof Malinowski

w Paryu 20 padziernika 2005 r. Konwencji UNESCO na

Korekta:
Hanna Ranek

Uwaaa, i nie bez powodu Niemcy przystpiy do podpisanej

rzecz

ochrony

wspierania

rnorodnoci

kulturalnej

(konwencja wesza w ycie w marcu 2007 r.). Jej zdaniem byo

to wyrazem opowiedzenia si za potrzeb szczeglnej ochrony
spraw kultury i mediw.

Przypomniaa o tym fakcie podczas rokowa dotyczcych umowy o wolnym handlu,

jakie toczyy si midzy Europ a Stanami Zjednoczonymi w pierwszej poowie 2013 r.
Grtters domagaa si wwczas ustanowienia w umowie wyjtku dla spraw kultury
(kulturelle Ausnahme).
Uwaaa, i zachowanie rnorodnoci ofert kulturalnych i opinii jest moliwe
tylko dlatego, e kultura w Niemczech jest naleycie chroniona i wystarczajco
finansowana, a take poniewa jest niezalena od ducha czasu i od prywatnych
pienidzy (Frankfurter Allgemeine Zeitung 26.06.2013). Grtters uwaaa, i niektre
zdobycze w sferze kultury w umowie o wolnym handlu mogyby by zagroone, np.
wice

ceny

ksiek.

Twrcy

intelektualici

rodkiem

naprawczym

spoeczestwa (Korrektiv einer Gesellschaft). Mog za by nim tylko wwczas, gdy

nie musz stara si mu przypodoba na zasadzie przymusu. Std te w Niemczech
kadzie si duy nacisk na finansowanie kultury w dostatecznym wymiarze, aby sztuka
moga zaistnie w sposb krytyczny, na du skal, heterogenicznie i nie tylko
afirmatywnie. Grtters wyrazia nadziej, e w rokowaniach nad umow o wolnym
handlu zostanie uznany podwjny charakter dbr kultury i usug; z jednej strony jako
dbr w sensie gospodarczym (Wirtschaftsgter), a z drugiej jako nonikw wartoci
spoecznych. Zaleao jej, aby w umowie utrzyma zapis za wyjtkiem kultury, aby
nie bya to tylko gra taktyczna. Popara w tym wypadku zdecydowanie dziaania
wczesnego penomocnika ds. kultury i mediw Neumanna, ktry podkrela
szczeglny charakter dbr kulturalnych.
Po objciu urzdu penomocnika Grtters okrelia jasno swe stanowisko
wobec spraw kultury na posiedzeniu Bundestagu 29 stycznia 2014 r., mwic, i:
Kultura znaczy wicej ni wszystko inne; kultura jest wartoci sam w sobie, i
odwoaa si do przeszoci, przypominajc, e kultura zawsze odgrywaa w
Niemczech w minionych wiekach rol szczegln; bya i nadal jest duchow wstg
spajajc nard. Aplauz parlamentarzystw wzbudziy jej sowa, kiedy nawizujc do
zapisu w Ustawie Zasadniczej (art. 5 ust. 3) podkrelia, e: Sztuka i nauka, badania i
edukacja s wolne i to jest nadrzdna zasada kadej odpowiedzialnej polityki
kulturalnej. Dalej za mwia: Sztuka i nauka mog by wolne tylko wtedy, gdy
pastwo chroni ich wolnoci. Podkrelia, e kultura nie jest dekoracyjnym luksusem
ale wyrazem ludzkiej podstawowej potrzeby. W jednym z wywiadw daa do
zrozumienia dobitnie, e nie tylko znakomite auta produkowane w Niemczech,
osignicia w rnych dyscyplinach czy te rodzimi pikarze s tymi, ktrzy kreuj
obraz Niemiec w wiecie, ale jest nim wanie w duym stopniu nard kulturowy (die
Kulturnation).

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

Grtters zadeklarowaa ju na wstpnie, e rwnie silnie jak spucizn

kulturow, czyli instytucje kulturalne, zamierza otoczy trosk zwaszcza artystw i
twrcw. Ich rola jest bowiem nieoceniona; nazwaa ich krytycznym rodkiem
naprawczym (kritischer Korrektiv), uwaajc, e daj nam to, czego potrzebujemy i
czym yje witalne spoeczestwo. Ich zadaniem jest prowokowanie do refleksji
(przemyle), a take do krytycznego ogldu rzeczywistoci, co czyni z duym
uporem. Dlatego zaley jej na stworzeniu odpowiednich warunkw ramowych, w jakich
bd si mogli swobodnie rozwija. Nie chodzi jednak o zbyt drobiazgowe sterowanie
i stworzenie gorsetu kryteriw pastwowych. Artyci nie potrzebuj adnych
autorytarnych przywilejw; potrzebuj natomiast inspiracji, bodcw, wsplnych debat.
Wan kwesti bdzie dla niej w obecnej kadencji uregulowanie kwestii ubezpiecze
socjalnych dla artystw, zapewnienie im naleytych wynagrodze, a take zadbanie o
zabezpieczenie praw autorskich i dostosowanie ich do digitalnego otoczenia oraz
ochrona dorobku artystycznego (twrczego) w dobie cyfrowej (zwaszcza wobec
powszechnego dostpu do Internetu).
Jako penomocnik ds. kultury i mediw zapewniaa wielokrotnie, e czuje si
odpowiedzialna za kultur caych Niemiec, nie tylko spraw Berlina, jak si to jej
niekiedy imputuje. Dostrzega jednak, e Berlin jako stolica kraju wymaga szczeglnej
uwagi, gdy jest kulturaln wizytwk Niemiec. W jej przekonaniu wszystko, co si
powiedzie w sferze kultury w Berlinie pjdzie w opinii wiatowej na konto caych
Niemiec, i odwrotnie. Naley pamita, e Berlin nie jest krajem konkurujcym z innymi
landami w walce o rodki, ale z racji reprezentacyjnej funkcji, jak peni stanowi
punkt centralny wszystkich krajw federacji. W wiadomoci publicznej w Niemczech
kultura stanowi wany element ycia. Jest rzecz powszechnie wiadom, e poprzez
cicia i zamykanie instytucji kulturalnych nic si nie zyskuje; mona co najwyej
poczyni wielkie szkody kulturalne i spoeczne. Naley wic oczekiwa, e Grtters,
rozumiejc doskonale te prawidowoci, bdzie na swym stanowisku konsekwentn
straniczk interesw szeroko rozumianych spraw kultury.
W federalizmie

wspieranie kultury i sztuki ley, jak wiadomo, przede

wszystkim w gestii krajw i wadz lokalnych. Ciar finansowania kultury rozkada si

generalnie na wszystkie podmioty administracyjne, cho najwikszy udzia maj w tym
gminy (44%) i kraje (42%), a nastpnie federacja (12 %) i prywatni sponsorzy (2%).
Kultura jest zatem w Niemczech tradycyjnie dotowana oddolnie. Uznajc w peni
zwierzchno krajw i gmin w sprawach kultury i respektujc ich ustawowy rozdzia
kompetencji, Grtters zamierza postawi wyranie na wzmocnienie wsppracy midzy
wszystkimi podmiotami wspierajcymi kultur (kooperativer Kulturfderalismus).

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

Zapowiedziaa w zwizku z tym, e przynajmniej dwukrotnie w cigu roku bd si

odbyway wsplne spotkania wszystkich ministrw ds. kultury poszczeglnych krajw
federacji z udziaem czoowych zwizkw lokalnych. Pierwsze takie spotkanie odbyo
si na jej zaproszenie w Berlinie w marcu 2014 r. By to jej pomys autorski; aden z
poprzednikw nie podj wczeniej takiej inicjatywy. Jej zamiarem jest prba
poczenia rnych aktorw wspierajcych kultur i zainicjowanie wymiany myli na
tematy zwizane z kwestiami strukturalnymi i finansowymi, z ktrymi borykaj si
wszystkie kraje. Chodzi o rozwinicie wsplnych strategii wzgldem tego, jak ratowa
infrastruktur kulturaln w Niemczech w obliczu zmian demograficznych, etnicznych
etc. W wyjtkowych przypadkach federacja moe wesprze ze swych rodkw rwnie
niektre lokalne instytucje (przedsiwzicia) kulturalne, np. moe dotowa prace
renowacyjne renomowanych teatrw na terenie innych landw.
Od samego pocztku Grtters stawiaa na rnorodno kulturaln jako znak
rozpoznawczy Niemiec (Markenzeichen). Do priorytetw, ktrymi zamierzaa zaj si
w

pierwszej

kolejnoci,

naleay:

badania

pochodzenia

dzie

sztuki

(Provenienzforschung) w odniesieniu do sztuki zrabowanej przez nazistw (NSRaubkunst), wizja Berlina (Berlin-Vision) oraz utrzymanie i rozwj rnorodnego
krajobrazu muzealnego i teatralnego.
Jak dalece sprawa zrabowanej sztuki ley jej na sercu wiadczy fakt, e ju
na pocztku swego urzdowania (koniec stycznia 2014 r.) daa wyrany sygna swego
zaangaowania. Krytycznie zareagowaa na zarzut Michaela Naumanna, e nic si w
tej sprawie nie dzieje, dowodzc, e kiedy peni urzd penomocnika rzdu RFN ds.
kultury i mediw mg znacznie wczeniej i bardziej energicznie zaj si tym
problemem, reagujc chociaby na wyniki Konferencji w Waszyngtonie (1998).
Z jej inicjatywy w marcu 2014 r. w Urzdzie Kanclerskim odbyo si spotkanie
krajowych ministrw kultury, przedstawicieli gmin oraz fundacji kultury, ktrego
tematem byo utworzenie Niemieckiego Centrum Strat Dbr Kultury (Deutsches
Zentrum Kulturgutverluste). Powoano wwczas grup robocz, ktra do lipca 2014 r.
miaa

zaj

si

projektem

budowy

centrum,

jego

struktur,

organizacj

finansowaniem. Oficjalna decyzja o zaoeniu Centrum zapada podczas spotkania w

Essen 10 padziernika 2014 r., w ktrym udzia wzili: minister Grtters jako
przedstawicielka federacji, a take ministrowie ds. kultury poszczeglnych krajw oraz
przedstawiciele czoowych zwizkw lokalnych. Zadecydowano, e Centrum zostanie
usytuowane w Magdeburgu z uwagi na to, ze istnieje tam ju Arbeitsstelle fr
Provenienzforschung (od 2008 r.), a take Bank zaginionych dzie sztuki (Lost-Art.Datenbank) oraz centrum koordynacyjne (Koordinierungsstelle). Nowo powstae

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

Centrum przyjmie form prawn fundacji poytku publicznego, ktra bdzie stanowi
gwarancj niezalenoci bada. Ma ono skupia inicjatywy federacji i krajw w tym
zakresie i wspiera publiczne instytucje w poszukiwaniach i restytucji dzie sztuki
zrabowanych przez nazistw. Grtters uznaa, e zaoenie Niemieckiego Centrum
Strat Dbr Kultury w rok po ujawnieniu przypadku Gurlitta jest wanym krokiem
milowym na drodze uporania si z kwesti rabunku dzie sztuki w okresie narodowego
socjalizmu w Niemczech. O tym, jak wane jest to przedsiwzicie, wiadczy fakt, i
Grtters podwoia budet przeznaczony na budow Centrum z 2 na 4 mln euro, a w
nastpnym roku przewiduje dalsze zwikszenie rodkw na ten cel.
Jeli chodzi o wizj Berlina to okrelaj j dwa centralne miejsca:
Humboldtforum i Kulturforum. Powstajce w centrum stolicy Humboldtforum Grtters
nazwaa najwikszym projektem kulturalnym Europy. Jako jego gorca ordowniczka
bdzie si staraa ze wszech miar wspiera projekt, gdy Niemcy maj niepowtarzaln
szans, by u progu XXI w. zdefiniowa na nowo centralny plac Republiki. Istotne
znaczenie ma przy tym fakt, e nie chodzi tu o kolejne muzeum, ale o nowy rodzaj
dowiadczania kultury i sztuki oraz przekaz wiedzy na temat innych kultur wiata i to
w bezporednim dialogu z wasn, niemieck histori sztuki obecn naprzeciwko na
Wyspie Muzew. 70 lat od zakoczenia II wojny wiatowej nie ma ju etnicznie
homogenicznych spoeczestw ani w Niemczech, ani w innych krajach i dlatego w
kompleksie Humboldtforum przewidywane jest miejsce dla sztuki wspczesnej,
awangardowej z rnych stron wiata, uwaa Grtters. Takie przesanie ma znale
swe odzwierciedlenie w Humboldtforum. Forum ma si te sta wizerunkiem modego,
otwartego na wiat Berlina.
Kulturforum to drugie ogromne wyzwanie dla polityki kulturalnej Berlina.
Obecnie miejsce to jest urbanistycznym pustkowiem, jak to nazwaa Grtters, w
jednym z najbardziej ywotnych, centralnych punktw miasta. Od ponad czterdziestu
lat tocz si dyskusje na temat tego projektu, ale w gruncie rzeczy nic si wok tego
nie dzieje. By moe wielko zadania przerasta moliwoci jego realizacji. Warunkiem
powodzenia tego przedsiwzicia musiaoby by wiksze zaangaowanie nie tylko
federacji, ale te kraju Berlin, a take partnerstw publiczno-prywatnych (Public-PrivatePartnerships). Dopiero wtedy mona bdzie mwi o faktycznej polityce na rzecz
stolicy. Zagospodarowanie tej przestrzeni jest wielkim i ambitnym wyzwaniem dla
planistw i urbanistw, ktremu Berlin bdzie musia stawi czoo. Debata na temat
dalszego rozwoju Kulturforum to zarazem wyzwanie dla polityki kulturalnej.
Kiedy Monika Grtters obejmowaa stanowisko penomocnika ds. kultury i
mediw panowaa wprawdzie zgodno co do tego, e bdzie siln rzeczniczk spraw

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

kultury, ale powtpiewano, czy bdzie potrafia rwnie skutecznie, jak jej poprzednik
walczy o finansowe zaplecze dla kultury. Dowodem na to, e ma na tym polu ju teraz
ogromne zasugi, moe by chociaby to, e udao jej si podnie budet kultury na
2015 r. o 118 mln euro (tj. 4% wicej w stosunku do pierwotnego projektu). To
znacznie wicej ni kiedykolwiek dotd. Prasa uznaa, e jest to wyraz silnego
opowiedzenia si parlamentarzystw na rzecz kultury, a z drugiej strony wiadczy o
sile przebicia, zrcznoci negocjacyjnej i umiejtnoci przekonywania minister
Grtters. Podkrelano, e to znaczce osignicie zwaszcza w dobie duych ci
budetowych. Oznacza to, e w przyszym roku budet kultury wyniesie w sumie 1,34
mld euro. Berlin otrzyma z tego kwot 300 mln euro. Kwot 200 mln euro zamierza
federacja przeznaczy na budow nowego Muzeum Sztuki Nowoczesnej (Museum der
Moderne) w centrum Berlina. To dugo wyczekiwany przeom po wielu debatach
publicznych i trudnych wewntrznych rokowaniach mwia Monika Grtters, dzikujc
parlamentarzystom za ich jasne stanowisko w sprawie wsparcia dla kultury w stolicy.
Berlin otrzyma potrzebn powierzchni wystawiennicz do prezentowania w naleyty
sposb i w caej rozcigoci zbiorw sztuki XX w., mona byo przeczyta w prasie,
zwaszcza e pod koniec roku ma zosta zamknity gmach Galerii Narodowej z
powodu prac renowacyjnych. M. Grtters liczy przy tym, e rwnie kraj Berlin dooy
swoj czstk i odda do dyspozycji grunt pod budow gmachu muzeum. miay
projekt Grtters sta si nagle realny pisaa prasa (Berliner Morgenpost
14.11.2014). Oprcz budowy nowego muzeum sztuki nowoczesnej fundacja Stiftung
Preuischer Kulturbesitz otrzyma dodatkowo 25 mln euro, a 22 mln euro dostanie
Muzeum ydowskie (m.in. na gruntowne odnowienie staej ekspozycji). Wsparcie w
wysokoci 28 mln euro uzyska ponadto Archiwum Bauhausu (Bauhausarchiv).
Odpowiednio wysokie dotacje otrzymaj rwnie: Haus der Kulturen der Welt, Berliner
Festspiele oraz Humboldt-Forum. Oprcz Berlina rwnie inne kraje skorzystaj z
dotacji, m.in. muzeum w Dessau-Rolau 12,5 mln euro. Gosy niezadowolenia
sycha jedynie ze strony brany filmowej, gdy zagwarantowane od 2007 r. wsparcie
dla filmu niemieckiego w wysokoci 60 mln euro rocznie bdzie mniejsze w przyszym
roku o 10 mln, aczkolwiek kina maj otrzyma wicej rodkw na digitalizacj. Grtters
wyasygnowaa w tym celu dodatkowy fundusz w wysokoci okoo 900 tys. euro
uwaajc, i kina s wanym miejscem spoecznych spotka i niezbywaln cegiek
kulturalnej infrastruktury w Niemczech. Wsparcie otrzymaj przy tym zwaszcza mae
kina na prowincji, gdy jako lokalne miejsca kultury speniaj szczegln funkcj.
Maksymalna wysoko dotacji wyniesie okoo 12,5-15 tys. euro na jedno kino.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

rnych

deklaracji

wygaszanych

przez

politykw

Niemczech,

przedstawicieli gwnych partii politycznych, a take nowej minister stanu ds. kultury
wynika wyranie, e kultura odgrywa w Niemczech w dalszym cigu niepoledni rol.
Minister Grtters na podstawie swego dwudziestoletniego dowiadczenia, twierdzi, e
polityka kulturalna staa si obecnie jednym z czoowych tematw. Wzrost jej
znaczenia mona dostrzec choby po tym, e budet dla kultury, uchwalany przez
parlament, jest pierwszym a nie ostatnim, nad ktrym tocz si oywione obrady. Z
perspektywy roku urzdowania minister Grtters na stanowisku penomocnika rzdu
RFN ds. kultury i mediw mona powiedzie, e jest bardzo skutecznym rzecznikiem
spraw kultury w Niemczech.

Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Maria Wagiska-Marzec - germanista, adiunkt, pracownik Instytutu Zachodniego w

Poznaniu, zainteresowania badawcze: kultura w zjednoczonych Niemczech, polsko-niemieckie
stosunki kulturalne.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7