Kohelet najtrudniejsza Ksiga Biblii

Sowa mdrcw s jak ocienie (Koh 12,11)

Wstp
Chciabym podzieli si kilkoma refleksjami zwizanymi z Ksig Koheleta, ktra w moim przekonaniu jest
najtrudniejsz ksig Starego Testamentu, a moe i caej Biblii. Okazuje si, e nie tylko mi osobicie
sprawia ona sporo kopotu. Kiedy szukaem liturgicznego wykorzystania jej tekstw, okazao si, e w
liturgii czyta mszalnych nie znajduje ona prawie w ogle zastosowania. W lekcjonarzu (wszystkich 8
tomach polskiego wydania) pojawiaj si zaledwie trzy czytania z Ksigi Koheleta, podczas gdy inne ksigi
Starego Testamentu s reprezentowane przez przynajmniej kilkanacie lub kilkadziesit czyta. Jeeli
liturgia jest centralnym momentem budowania wiary wsplnoty wierzcych, to z tej perspektywy Ksiga
Koheleta odgrywa marginaln rol. Podobna sytuacja wydaje si panowa w szeroko rozumianej teologii
biblijnej, gdzie poza pojedynczymi, wyrwanymi z kontekstu cytatami z Koh, nie uwzgldnia si jej
caociowego przesania.
Ksiga Koheleta, okrelana przez czasem egzegetw jako anty-mdrociowa czy skandaliczna, okazuje si
by przysowiowym kamykiem w bucie biblijnej teologii i duchowoci po prostu uwiera. Cynizm
Koheleta, jego znuony yciem sceptycyzm oraz filozofia daleka od biblijnego optymizmu lokuj go gdzie
na peryferiach literatury i duchowoci biblijnej. Czytajc Ksig Koheleta ma si czasem ochot zapyta: co
ona robi w kanonie Pisma witego? Dlaczego biblijny Izrael, a potem Koci nie pozby si jej, nie
wyczy z kanonu Pism, cho mia na to kilka okazji? Ksiga przecie burzy poukadany biblijny obraz
wiata, w ktrym ycie jest bogosawiestwem Boym, a sam Bg jest miujcym i aktywnym
Stworzycielem oraz daje si pozna czowiekowi, pozostajc z nim w bliskiej relacji. Takiego Boga i takiego
spojrzenia na wiat nie znajdziemy u tego biblijnego mdrca.
A jednak kanoniczno i natchniony charakter Ksigi Koheleta nigdy nie byy powanie kwestionowane.
Ksiga naley do ksig protokanonicznych, czyli uznanych od pocztku za natchnione przez biblijny
judaizm, a potem przez chrzecijastwo we wszystkich jego denominacjach. W judaizmie naley do
wanego zbioru Hamesz Megillot Piciu Zwojw ksig czytanych podczas najwaniejszych wit
ydowskich, a w chrzecijastwie do zbioru ksig mdrociowych.
Problem z Koheletem
Pierwszy rzucajcy si w oczy problem, na ktry natrafia czytelnik Ksigi Koheleta, to sprzecznoci w niej
wystpujce. Wraenie niepoukadanych myli i sprzecznych wnioskw nie znika nawet po kilkukrotnej
lekturze ksigi. Zobaczmy kilka przykadw.
Czy zdaniem Koheleta warto si stara o mdro, skoro: Jaki los gupca, taki i mj bdzie. I po c si tedy
staem tak mdrym? Rzekem tedy w sercu swoim, e i to jest marno (Koh 2,15); Bo czym gruje mdrzec
nad gupcem? Czym biedny, co wie, jak radzi sobie w yciu? (Koh 6,8); I przyoyem serce swe, by pozna
Mdro i wiedz, szalestwo i gupot. Poznaem, e rwnie i to jest gonieniem wiatru (Koh 1,17). Na
innych za miejscach Kohelet pisze: I zobaczyem, e tyle ma mdro przed gupot, co wiato przed
ciemnoci (Koh 2,13); Lepszy modzieniec ubogi, lecz mdry, od krla starego, ale gupiego (Koh 4,13);

Mdro czyni mdrego silniejszym nili dziesiciu mocarzy, ktrzy s w miecie (Koh 7,19). Wywyszajc
mdro ponad wszystkie inne dobra Kohelet lokuje si w najlepszej tradycji literatury mdrociowej
Starego Testamentu. Ale w takim razie skd tyle tekstw (tu tylko przykady) negujcych jakiekolwiek
praktyczne znaczenie mdroci i jej wyszo ponad inne cnoty i dobra?
Inny przykad owych sprzecznoci: Czy w yciu lepiej jest si radowa czy smuci, skoro: Nic lepszego dla
czowieka, ni eby jad i pi, i duszy swej pozwala zaywa szczcia przy swojej pracy. Zobaczyem te, e
z rki Boej to pochodzi (Koh 2,24); Poznaem, e dla niego nic lepszego, ni cieszy si i o to dba, by
szczcia zazna w swym yciu. Bo te, e czowiek je i pije, i cieszy si szczciem przy caym swym trudzie to wszystko dar Boy (Koh 3,12n). Ale na innym miejscu mdrzec konstatuje: Lepiej jest i do domu aoby,
ni i do domu wesela (Koh 7,2); Lepszy jest smutek ni miech, bo przy smutnym obliczu serce jest dobre
(Koh 7,3); Powiedziaem sobie: Nue! Dowiadcz radoci i zayj szczcia! Lecz i to jest marno. O
miechu powiedziaem: Szalestwo! A o radoci: C to ona daje? (Koh 2,1-2); C bowiem ma czowiek z
wszelkiego swego trudu i z pracy ducha swego, ktr mozoli si pod socem? Bo wszystkie dni jego s
cierpieniem, a zajcia jego utrapieniem (Koh 2,22n). Pod koniec ksigi zawoa: Nue wic! W weselu chleb
swj spoywaj i w radoci pij swoje wino! (Koh 9,7), cho cigle w uszach brzmi jego sowa: Tote
znienawidziem ycie, gdy przykre mi byy wszystkie sprawy, jakie si dziej pod socem (Koh 2,18). Czy
wic Kohelet jest rozczarowanym sceptykiem i pesymist, czy odwrotnie zagorzaym epikurejczykiem
pochwalajcym rado korzystania z dbr?
Inna sprzeczno: Czy warto si w yciu trudzi, skoro: C przyjdzie czowiekowi z caego trudu, jaki
zadaje sobie pod socem? (Koh 1,3); Znienawidziem wszelki swj dorobek, jaki nabyem z trudem pod
socem, a ktry zostawi czowiekowi, co przyjdzie po mnie. A kt to wie, czy mdry on bdzie, czy gupi?
A wada on bdzie caym mym dorobkiem, w ktry woyem trud swj i mdro swoj pod socem. I to
jest marno. Zaczem wic ulega zwtpieniu z powodu wszystkich trudw, jakie podjem pod socem
(Koh 2,17-20); C bowiem ma czowiek z wszelkiego swego trudu i z pracy ducha swego, ktr mozoli si
pod socem? (Koh 2,22); Bo rwnie i to jest bolesn niedol, e tak odejdzie, jak przyszed. I c mu
przyjdzie z tego, e trudzi si na prno? (Koh 5,15). Jednoczenie autor wydaje si by zupenie
przeciwnego zdania: Pikn jest rzecz je i pi, i szczcia zaywa przy swojej pracy, ktr si czowiek
trudzi pod socem (Koh 5,17); Zobaczyem wic, e nie ma nic lepszego nad to, e si czowiek cieszy ze
swych dzie, gdy taki jego udzia (Koh 3,22); Bo te, e czowiek je i pije, i cieszy si szczciem przy caym
swym trudzie - to wszystko dar Boy (Koh 3,13).
Inna sprzeczno: Czy Kohelet jest agnostykiem czy optymist poznawczym, skoro: Nie pojmie czowiek
dzie, jakich Bg dokonuje od pocztku a do koca (Koh 3,11); A kt to wie, co w yciu dobre dla
czowieka? (Koh 6,12); Czowiek nie moe zbada dziea, jakie si dokonuje pod socem; jakkolwiek si
trudzi, by szuka - nie zbada. A nawet mdrzec, chociaby twierdzi, e je zna - nie moe go zbada (Koh
8,17); Nie rozpozna czowiek tego wszystkiego, co przed oczyma jego si dzieje (Koh 9,1). Wszdzie tu
Kohelet wydaje si by programowym agnostykiem poznawczym, gdy agnostycyzm to pogld, wedug
ktrego obecnie niemoliwe jest poznanie rzeczywistoci przez czowieka (agnostycyzm w wszym
znaczeniu oznacza te niemoliwo dowiedzenia si, czy Bg istnieje). Wydaje si, e Kohelet ujawnia
swj pesymizm poznawczy w stosunku do ycia czowieka, wiata i rzeczywistoci pogld bardzo
nieortodoksyjny dla wiary biblijnej cho w innym miejscu mdrzec napisze: Poznaem, e wszystko, co
czyni Bg, na wieki bdzie trwao (Koh 3,14).
Inna sprzeczno: Czy yciem rzdzi Bg, czas, a moe przypadek, skoro: A dalej widziaem pod socem,
e to nie chyym bieg si udaje, i nie waleczni w walce zwyciaj. Tak samo nie mdrcom chleb si dostaje

w udziale ani rozumnym bogactwo, ani te nie uczeni ciesz si wzgldami. Bo czas i przypadek rzdzi
wszystkim (Koh 9,11); Wszystko ma swj czas, i jest wyznaczona godzina na wszystkie sprawy pod niebem
(Koh 3,1); Bo czowiekowi, ktry Mu jest miy, daje On mdro i wiedz, i rado, a na grzesznika wkada
trud (Koh 2,26). Te wydawaoby si zupenie rozbiene wnioski wi si z wan dla mdrcw zasad
retrybucji = odpaty (ktra mwi, e Bg bogosawi i wynagradza dobrych, a karze zych). Kohelet take tu
jest ambiwalentny. Liczne zdania, typu: Wszystko widziaem za marnych dni moich: tu sprawiedliwy, ktry
ginie przy swej sprawiedliwoci, a tu zoczyca, ktry przy zoci swej dugo yje (Koh 7,15; zob. te
zwaszcza 8,10-14) zaprzeczaj rzdzcej wiatem zasadzie retrybucji. Jednak inne zdania, jak powyej Koh
2,26 czy Nie bd zy do przesady i nie bd gupcem. Dlaczego miaby przed czasem swym umrze? (Koh
7,17); Tak samo nie ma zwolnienia na wojnie i nie uratuje nieprawo tego, kto j popenia (Koh 8,8); I
przekonaem si, e bardziej gorzk ni mier jest kobieta, bo ona jest sieci, serce jej sidem, a rce jej
wizami. Kto Bogu jest miy, ten si od niej ustrzee, lecz grzesznika ona usidli (Koh 7,26) zdaj si t
zasad potwierdza.
To kilka wybranych sprzecznoci Ksigi Koheleta. Kolejn trudno tej ksigi stanowi zrozumienie intencji
autora. Wemy dla przykadu fragment Koh 11,9: Ciesz si, modziecze, w swojej modoci i bd dobrej
myli, pki jeste mody. Postpuj tak, jak kae ci serce, i uywaj, czego pragn twoje oczy. Lecz wiedz, e za
to wszystko pozwie ci Bg na sd. O czym ten tekst mwi? Czy zachca do modzieczej radoci i
korzystania ze wszystkiego, czego si zapragnie czy raczej odwrotnie: przed tak postaw przestrzega?
Nie jest to do koca jasne, gdy pierwsze zdania wyranie tak wanie postaw zalecaj, lecz zderzone z
nimi zdanie ostatnie kae natychmiast si zatrzyma i wycign by moe cakiem przeciwny wniosek
Kolejn trudno w interpretacji ksigi przynosz zdania, z ktrymi jako ludzie wierzcy nie moemy si
zgodzi. Np. Bo czas i przypadek rzdzi wszystkim (Koh 9,11); Sami z siebie jestemy tylko zwierztami
(Koh 3,18); Z niczego nie ma poytku pod socem (Koh 2,11). Czy pracy, nauki, modlitwy, pomocy innym,
wychowania dzieci, dobrego ycia itd. nie ma poytku? Nawet tu na ziemi? Czy prawdziwe jest mniemanie
Koheleta o kobietach: I odkryem, e bardziej gorzk ni mier jest kobieta, bo ona jest sieci, serce jej
sidem, a rce jej wizami. Kto Bogu jest miy, ten si od niej ustrzee, lecz grzesznika ona usidli
Znalazem jednego prawego mczyzn pord tysica, ale kobiety prawej w tej liczbie nie znalazem (Koh
7,26.28)? W kontekcie tych i podobnych kopotliwych zda pojawiaj si prby obrony Koheleta i
nacigania jego nauki do doktryny chrzecijaskiej. Ale Ksiga Koheleta nie do koca poddaje si takim
nadinterpretacjom.
Nie tylko poszczeglne zdania i wyrwane z kontekstu wersety tego specyficznego mdrca sprawiaj problem
interpretacyjny. Caa ksiga jest w pewnym sensie zagadk i tak jest czasem okrelana przez egzegetw
(zagadka bya jedn z ulubionych form literackich wrd biblijnych mdrcw). Trudno w interpretacji
ksigi jako caoci potwierdzaj najrniejsze czasem przeciwne opinie na temat jej autora: od ateisty po
czowieka gbokiej wiary, od skrajnego pesymisty po optymist: Kohelet sceptyk (R. Murphy),
Kohelet rozczarowany dowiadczeniem (A.M. Dubarle), Kohelet proces szczcia (E. Glasser),
Kohelet obojtny teolog (G. von Rad), praktyczny ateista (G. von Rad), Kohelet poprzednik
Ewangelii (A. Bea), i tak dalej: Kohelet epikurejczyk; hedonista; dekonstrukcjonista1; stoik; fatalista;
racjonalista; piewca radoci ycia; agnostyk.
Kohelet teolog
Sprbujmy jednak te wszystkie okrelenia i koncepcje wzi w nawias i spojrze na Koheleta jako na
teologa. Jaka jest jego wiara i jaki jest jego Bg? Co na ten temat ma on do powiedzenia?
1

Dekonstrukcja w literaturze polega na wnikliwej, analitycznej lekturze tekstw filozoficznych, naukowych czy literackich, ktra
usiuje dokona ich rozbirki na czci pierwsze, ujawniajc tym samym zawarte w nich niekonsekwencje czy niecisoci.
Analizy tego typu nie dokonuje si w celu podwaenia wanoci danych tekstw, ale raczej wskazania tych miejsc, ktre burz
pozorn spjno wywodu, bo ukazuj ukryte w tekcie nierozstrzygalne sprzecznoci.

Kohelet yje w ramach tradycji swojego narodu, biblijnego Izraela, ale nie nawizuje wprost do narodoworeligijnych tradycji i instytucji. Ju dawno zauwaono w egzegezie, e Kohelet nie odnosi si do gwnych
tematw judaizmu, jak Prawo, witynia, przymierze, wybranie, nie wspomina historii narodu Izraela i nie
przywouje obrazu Boga nakrelonego przez ojcw. Boga nigdy nie nazywa witym imieniem JHWH, ktre
oznaczao dla Izraelitw obecno aktywn i zbawcz, tylko oglnosemickim tytuem Elohim. Obraz Boga
bliskiego czowiekowi, kochajcego stworzenie i dziaajcego w yciu narodu jest obcy dowiadczeniu
Koheleta. Zatem nie moe wesprze jego wiary i nie przynosi odpowiedzi na stawiane yciu pytania.
Kohelet czsto mwi o Bogu. Sowo Elohim (Bg) pada w ksidze czciej ni najsynniejsze sowo, leitmotiv tego mdrca: hewel (marno)2. Mdrzec ani przez moment nie kwestionuje Boego istnienia czy
panowania nad caym wiatem, zarzut ateizmu zatem upada. Jednak mwic o Bogu, Kohelet nigdy nie
mwi do Boga. Kohelet si nie modli. Nie odrzuca, ale te niespecjalnie zachca do modlitwy i ofiarniczego
kultu (zob. Koh 4,14 5,6). Nie widzi moliwoci wpywu na arbitralne, niepojte wyroki Boe, w czym
bardzo daleki jest od wiary Abrahama, Mojesza, Jozuego i innych bohaterw Biblii, ktrzy modlitw
wstawiennicz wpywali na zmiany Boych decyzji. Bg jest i rzdzi wszystkim tak jednak, e czowiek
nie pojmuje tego panowania (Koh 3,11), nie ma na nie adnego wpywu. Elohim jest nie tylko Bogiem
zwyczajnie ukrytym; jest Tym, ktry si przed czowiekiem ukrywa.
Wiara Koheleta jest zatem poddana wielkiej prbie jak wiara Abrahama, gdy szed na gr Moria, jak
wiara Mojesza, gdy stan nad brzegiem Morza Sitowia, jak wiara Hioba, gdy utraci wszystko. Kohelet nie
ma nic, na czym mgby sw wiar oprze: nie ma dowiadczenia Boej mioci i Boej bliskoci, nie ma
dowodw na Boe dziaanie na korzy czowieka, odebrana mu jest take ostatecznie nadzieja na
jakiejkolwiek odpat za dobre, mdre i pobone ycie, ktre bez wtpienia Kohelet wiedzie. Jest to prba
wiary by moe najcisza w historii bohaterw Biblii. Kohelet, trwajc w niej, wykazuje wielk
powcigliwo. Nie ocenia Boga, nie krytykuje, nie narzeka na swj los, wydaje si zrezygnowany i
zawiedziony, ale pogodzony z ludzk kondycj. W tym wszystkim zachowuje opanowanie, ktrego Hiobowi
zabrako.
Brak imienia JHWH w ksidze moe oznacza duchowy dystans, t powcigliwo wobec bstwa, z
ktrym autor nie jest blisko i ktrego nie odbiera jako Boga bliskiego. Nie widzi w Bogu ani przyjaciela, ani
nawet sprzymierzeca. Koheletowe zdania o Bogu formuuj teologi, aczkolwiek bardziej przez atrybucj
(przypisywanie Bogu czego), ni przez spotkanie... ycie dzieje si samo i daje zbyt duo dowodw, by
lepo wierzy, e wszystko dzieje si dla dobra czowieka. Dzieje si wiele rzeczy zych i
niesprawiedliwych. Prby dociekania, dlaczego stao si tak, a nie inaczej, prby dostrzeenia winy w sobie
lub innych s skazane na niepowodzenie, gdy nie da si drg ludzkich i wyrokw Boych zrozumie i
logicznie uj.
Nie ma tu happy-endu, jak byo w historii Abrahama (Izaak przey), Mojesza (morze si rozdzielio) czy
Hioba (odzyska wszystko). Kohelet nie ma nawet promyka nadziei, ktr nazywamy nadziej
chrzecijask3. A mimo to pozostaje wierny. Pozostaje sprawiedliwy. Wie, e nie otrzyma zapaty, jednak
trwa w swej uczciwoci i prawoci. I na swj sposb jest szczliwi i zadowolony.
Zakoczenie
2

Sowo Elohim uyto w ksidze a 39 razy (31 razy z rodzajnikiem okrelonym), sowo marno za 38 razy.
Wwczas powszechnie wierzono w Szeol, krain zmarych. Nie byo rozwinitej nauki o nagrodzie po mierci. Std odpata
Boa bya ograniczana do tego, doczesnego ycia.
3

Kohelet daje w swej ksidze gos ludziom rzuconym w wir cigych zmian i warunkw historycznych, na
ktre nie maj tak naprawd wpywu. Daje te wyraz tsknotom religijnym oderwanym od religii kultycznej
Drugiej wityni. Taka dowiadczeniowa ekspresja religijnoci moga przemawia do ydw ze wsi i z
miast, z Jerozolimy i z diaspory. Przemawiaa te zapewne do pogan.
Wydaje si, e Ksiga Koheleta jest potrzebna Biblii jako przeciwwaga spokojnej pewnoci jej bohaterw i
bezrefleksyjnej wiary jej czytelnikw. Dzieo Koheleta reprezentuje w caoci Pism tzw. moment
konieczny. Obecno tej ksigi w kanonie biblijnym wiadczy, e nawet w chrzecijastwie musi by
miejsce dla tych, ktrzy nie dowiadczaj Boga, ktrzy Boga nie sysz a z drugiej strony dowiadczaj
nierozstrzygalnej niepewnoci i niesprawiedliwoci ycia.
Wbrew interpretacjom, ktre widz w ksidze dzieo filozoficzne, a w Kohelecie filozofa (czy to jak
wskazywaem wyej sceptyka, epikurejczyka, egzystencjalist, nihilit, agnostyka, deist, buddyst itd.),
trzeba spojrze na Koheleta jak na wierzcego teologa. O ile wszystko w Ksidze Koheleta jest
zrelatywizowane, nawet tak uwielbiana przez uczonych mdro, o tyle Bg jest najwysz i ostateczn
wartoci. Jedynie On Sam nie podlega kategorii marnoci. Ksiga ukazuje krucho i absurd wszystkiego
po kolei, kadego ludzkiego dowiadczenia (wszystko marno) poza Bogiem. Tym samym autor
podkrela jeszcze mocniej jedyny pewny moment w niepewnym losie czowieka Bg. Istot teologii
Koheleta jest boja Boa czyli cze dla JHWH, wiara i cakowite zaufanie, co wyraa epilog ksigi:
Wszystkiego tego wysuchawszy: Boga si bj i przykaza Jego przestrzegaj, bo cay w tym czowiek! (Koh
12,13).
Kadego czowieka wierzcego czeka kryzys wiary wiary prostej, niewinnej, dziecicej, wiary opartej na
podstawowych dogmatach religijnych. Obecno Ksigi Koheleta w kanonie Pisma witego dodaje otuchy
by w takim kryzysie, mimo wielu pyta bez odpowiedzi i wielu dostrzegalnych nonsensw, nie straci z
oczu tego, co najwaniejsze samego Boga. Tak, jak jest w wierze miejsce na sprzeciw, wadzenie si z
Bogiem i zo na Niego (Hiob, Jonasz), tak jest miejsce na radykalne pytania i ostro postawione wnioski
(Kohelet). Jeli mamy czasem odczucie pustki i bezsensu, wwczas gos Koheleta moe sta si naszym
gosem i nawet jeli nie bdzie wyjanieniem, to na pewno bdzie pocieszeniem i umocnieniem. Przecie
gwny temat Ksigi Koheleta a wic poszukiwanie szczcia czy pogo za szczciem to take domena
zainteresowania wspczesnej kultury i cywilizacji.
dr Marcin Majewski
UPJP II