RICHARD SENNETT

1943te Chicagoda dodu. I964te Chicago niversitesinden mezun oldu. 1969da Harvard nivcrsilesinde
doktorasn verdi. New York niversitesi'nde sosyoloji
profesr, nsan Aratrmalar M erkezinde ynetici ve Po
litika Aratrmalar M erkezinde ba aratrma grevlisi
olarak alt. ocukluunda viyolonsel almay rendi;
halen New Y orkta baz oda mzii topluluklarnda almak
tadr. The New York Times Book Review ve The New York
Review o f Books' a sk sk katkda bulunmaktadr. Kentli ai
lelerin hayat ve toplumsal psikoloji zerine birok kitap
yazmtr.
BALICA YAPITLARI: (Editr ve katkda bulunan olarak)
Classic Essays on the Culture o f Cities (1969); Nineteenth
Century Cities (1969); Families Against the City: Middle
Class Homes o f Industrial Chicago (1970); The Uses o f Di
sorder (1970); (Jonathan Cobbla birlikte) The Hidden Inju
ries o f Class (1972); (editr olarak) The Psychology o f Soci
ety: An Anthology (1977); (Alain Tourainc, T.B. Bottomore
ve dierleriyle birlikte) Beyond the Crisis Society (1977);
Authority (1980); [Otorite, ev.: K. Durand, Ayrnt Yay.,
1992]; The Conscience o f The Eye. The Design and Social
Life o f Cities (1990) [Gzn Vicdan. Kentin Tasarm ve
Toplumsal Yaam, ev.: Sha Sertabibolu-Can Kurultay,
Ayrnt Yay., 1999]; The Fail o f Public Man (1992) [Kamu
sal nsann k, ev.: Serpil Durak-Abdullah Ylmaz,
Ayrnt Yay., 2002]; Flesh and Stone. The Body and the City
in Western Civilization (1994) [Ten ve Ta. Bat Uygarln
da Beden ve ehir, ev.: Tuncay Birkan, Metis Yay., 2002];

The Corrosion o f Character-The Personal Consequences o f

Work in The New Capitalism (1998) [Karakter Anmas-Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri, ev.: Bar
Yldrm, Ayrnt Yay., 2002]; Respect in a World o f Inequa
lity [Sayg-Eit Olmayan Bir Dnyada, ev.: mmhan Bar
dak, Ayrnt Yay., 2005]; The Culture o f the New Capitalism
(2006) ve The Craftsman (2008) [Son iki kitap Ayrnt Yaym lannn programna alnmtr.]. Ayrca roman vardr:

Palais Royal (1986), An Evening o f Brahms (1984) ve The

Frog Who Dared to Croak (1982).

Ayrnt: 374
nceleme dizisi: 183
Karakter Anmas
Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri
Richard Sennell
ngilizceden eviren
Bar Yddnm
Yayma hazrlayan
Tamer Tosun
Kitabn zgn ad
The Corrosion o f Character
The Personal Consequences o f Work in the New Capitalism
W.W. Norton & Company/1998
basmndan evrilmitir.
Richard Sennett
Bu kitabn Trke yaym haklan
Aynntt Yaynlanna aittir.
Kapak illstrasyonu
Sevin Allan
Arka kapak fotoraf
Jody Dole
Kapak dzeni
Arslan Kahraman
Dzelti
Mehmet Celep & AsafTaneri
Bask ve cilt
Sena Ofset (0212) 613 03 21
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kal No. 4NB 7-9-11 Topkap-stanhd
Birinci basm 2002
kinci basm 2005
nc basm 2008
Bask adedi 2000
ISBN 975-539-370-6
SERTFKA NO 10704

AYRINTI YAYINLARI
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Dizdarive emesi Sk. No.: 23/1 34122 emberlita-st. T el: (0 212) 518 76 19 Faks: (0 212) 516 45 77

Richard Sennett

Karakter Anmas
Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri


N
C
E
L
E
M
E
D

ENLKL TOPLUM//. Beti a YEL POUTKA/J. Pomtt a MARKS. FREUO VE GNLK HAYATN ELETRS. Brown a KA
DINLIK ARZULARI/A Coward a FREUD'OAN LACANA PSKANALZ M. m a NASIL SOSYALZM? HANG YEL? NN
TNSEUK7/A Behre a ANTROPOLOJK AIOAN DOET/Oec D. Keten a ELETREL ALE KURAMI/M. Poster a KBN'E
DORU. W arn. a DEMOKRAS ARAYIINDA KENT/K Bumh a YARIN/A Hatetrann a DEVLETE KARI TOPLUM/P.
Clastres ^ RUSYADA SOVYETLER |1905-192iy0. Anweifer a BOLEVKLER VE DENETM/M. B M a EDEBYAT KU
RAMI/?: Eagtelon a t M FARKLI SYASET/L Kker at ZGR ETIM/J. Spring
EZLENLERN PEDAGOJS. Fre/re a t SA
NAY SONRASI TOPYALAR. Frenkel a t KENCEY OURDURUNI/T. Akmr a ZORUNLU ETME HAYIK/C Baker a SES
SZ YIINLARIN GLGESNDE YA DA TOPLUMSAUN SONU/J. Bsudritod a ZGR BR TOPLUMDA BLM/R Feyerebend -w'
VAH SAVAININ MUTSUZLUU/P. Clastm a CEHENNEME VG/G. Vassal a GSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G.
Debctd at AR EKM/L Segel a t CNSEL OOET/A Godwin a ALTERNATF TEKNOLOJ/D. Dickson a t ATE VE GNE//.
Murdoch - t OTORTE. Sfemeft a t TOTALTARZM Totmey a SLAM BLNALTINDA KADIN. Ayt Sabbah at MEDYA
VE DEMOKRAS/J. Keene a OCUK HAKLARI/Oer: B. Frankktt at KTEN SONRA/Dar R Biackbum at DNYANIN BATI
LILAMASI. Latoucte af TRKYE'MN BARULARRILMASI/C Aklat a/ SINIRLARI YIKMAK/M. MeSor a KAPTALZM. SOS
YALZM. EKOLOJM Gorz a AVRUPAMERKEZCUK. Amin a t AHLAK VE MOOERNLK/R Poofe a t GNOOJK HAYAT KILAVUZUffi. IW s at SVL TOPLUM VE DEVLET/Oen J. Kaam a t TELEVZYON: LDREN ELENCE/N. Postman a MODERNL
N SONULARVA Giddens a DAHA AZ DEVLET DAHA OK TOPLUM/R Cartam at GELECEE BAKMAK/M Albert - R Hahnet a MEDYA DEVLET VE ULUS. Schlesinger a t MAHREMYETN DNM/A Giddens a TARH VE TtNU Kont at Z
GRLN EKOLOJSN. Bookdin at DEMOKRAS VE SML TOPLUM/J. Keana at U HAN KALPLERMZ Coward a t AK
LA VEDA. Fej/erabend a t BEYN FAL EBEKESt/A MaltMart a KTSAD AKUN ELETR1SI/A Gorz a MODERNLN SI
KINTILARI Tayfor a t g l DEMOKRAS/B. Barbar a EKRGE Sus a KTLN EFFAFLIIM. Baldrdard a EN
TELEKTEL Said a TUHAF HAVAMfioss a YEN ZAMANLAR Ha/ M. Jacques a TAHAKKM VE DREN SANATLAWJ.C. Scotr a SALIIN GASPI//. fcb a SEVGNN BLGELI/A FHMraut a MLK VE FARKUUKAV. Como* a anTlPOLfflK ADA POTKA/G Mlgan a YEN BR SOL ZERNE TARTIMALAR. IVammg/jf a DEMOKRAS VE KAPTA
LZM BoMas-H. Sns a OLUMSALLIK. RON VE DAYANIMA, flony a OTOMOBLN EKOLOJS. Freund-G. Martin a
PME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ZERNEM Philps a MKANSIZIN P01TKASIUM Besner a GENLER N HAYAT
BLGS EL KTAB Vandgem a CENNETN DB/G. Vassal a EKOLOJK BR TOPLUMA DORUM. Bookchin a DEOLO
JN Eagtaton a DZEN VE KALKINMA KISKACINDA TRKYE/A Ittsal a AMERKAM. BaurMard a POSTMODERNZM VE
TKETM KLTR/M. Featterstone a ERKEK AWL/G. Uoyd a BARBARUK/M. Henry a KAMUSAL NSANIN K/R
Sermen a POPLER KLTRLER/D. Rowe a BELLEM YTREN TOPLUMJecoby a GLME. Bergson a LME
KARI HAYAT. OL Brown a SVL fTAATSlZUK/Oer.: Y. Co/ar a AHLAK ZERNE TARTIMALAR/J. NuttaB a TKETM TOP
LUMU/J. Baudratd a EDEBYAT VE KTLK/G. Bstale a LMCL HASTALIK UMUTSUZLUK Hietkegaad a ORTAK
BR EYLER OLMAYANLARIN ORTAKLIIM. Uros a VAKT LDRMEK/P. Feyerabend a VATAN AKI/M M a MLK
MEKANLARI/D. Moriey-K. Un a DOSTLUK ZERNE Lynch a IJsel LKLER LeFokette a KADINLAR NEDEN
YAZDIKLARI HER MEKTUBU GNDERMEZLER?. Leader a DOKUNMA/G. Josrpoyid a TRAF EDLEMEYEN CEMAAT/M.
BkmdKt a FLRT ZERNE/A Pf/Aps a FELSEFEY YAAMAK. Bmglon a paJRK KAMERA/M. Ftyan-D. Kellner a
CUMHURYETLK. Pettit a POSTMODERN TEOR Best. Kefcer a MARKSZM VE AHlAK/S. Lukes a VAHET KAVRAMAK/J.P. Reemtsma a SOSYOLOJK DNMEK Bauman a POSTMODERN ETK/Z Banman a TOPLUMSAL CNS
YET VE KTDAR IV. Cornell a OKKLTURL YURTTAUKAV. Kymkcka a KARIDEVRM VE SYAN/H. Marcuse a KU
SURSUZ CNAYET/J. BaurMard a TOPLUMUN McOONALDLATIRILMASI/G. ffitzar a KUSURSUZ NHST//CA Pearson a
HOGR ZERNE/M Walter a 21, YZYIL ANARZMler' d Plate 4 J. Bowen a MARX ZGRLK EI/G. G. Brankert a MEDYA VE GAZETECLKTE ETK SORUNLAR/Oer.: A Betsey S R. Chaderkk a HAYATIN DEER/JL Hxris a POSTMOOERNZMN YANILSAMALARI/T. Eagieton a DNYAYI DETRMEK ZERNE/M. Ltmy a KZN ASI/8. Sanders a
TAHAYYL GCN YENDEN DNMEK/Oer.: G. Robinson t J. Nnde a TUTKULU SOSYOLOJ/A Game i A Metcalfe a
EDEPSZLK, ANAR VE GEREKLK/G. Sartwe/I a KENTSZ KENTLEME/M. Bookchin a YNTEME KARI. Feyerabend a
HAKKAT OYUNLARI/J. Forrester a TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?. Comerton a LME HAKKI /nceojkr a ANARZ
MN BUGNer.: Hens-Jrgen Deen a MELANKOL KADINOIR. Binkart a SYAH ANLAR HVJ. Baudh/atd a MOOERNZM, EVRENSELLK VE BREY Bertebil a KLTREL BkPEHYAZM/J. Tomlinson a GZN VCDANI Semett a RESaLEME Banman a ETE GR/A Pieper a DUYGUTESI TOPLUM Mebun; a EDEBYAT OLARAK HAYAT/A
Neftamas a |maj/K. Robins a MEKANLARI TUKETMEK/J. Uny a YAAMA SANATUG. Sarftre a ARZU AIM. Kouet a
KaONYALZM POSTKOLONYAZM/A Loomba a KRETEK YABAN/A PltBps a ZAMAN ZERNE/N. Bas a TARHN
YAPISKM/A Munstow a FREUO SAVALARI/J. Forrester a TEYE ADIM/M. Btmcbol a POSTYAPISALCI ANARZMN
SYASET FELSEFES/T. May a ATEZM. La Poidem a AK ILKLER/OlF. Kembeg a POSTMOOERNLK VE HONUT
SUZLUKLARIZ Bauman a LMLLK. LMSZLK VE DER HAYAT STRATEJLER/Z Banman a TOPLUM VEBIINDII/K. loiedakis a BYS BOZULMU DNYAYI BYLEMEK/G. Rteer a KAHKAHANIN ZAFER Sanders
a EDEBYATIN YARATUJI. Dupont a PARALANMI HAYATIZ Batman a KLTREL BELLEK/J. Assmann a MARKSZM
VE DL FELSEFES/V. N. Vekqmm a MARXIN HAYALETLER/J. Denida a ERDEM PENDE/AMac/rtyre a DEVLETN
YENDEN RETMM Sferans a ADA SOSYAL BLMLER FELSEFES/S. Fay a KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin a
PYASAIJ. O'Ne a ANNE: MELEK MI. YOSMA MI7/EV. We/don a UISAL NSAN. Agamben a BLNALTINDA
DEVLET tantana YAADIIMIZ SEFALET/A Gorz a YAAMA SANATI FB.SEFES/A Nehemes a KORKU KLTR.
Furet* a ETMDE ETK. Haynes a DUYGUSAL YAANTI. ftton a ELETREL TEORl/ft Gauss a AKTHSTN a
KTABI Sbaw a KARAKTER AINMASI Sarmal a MODERNLK VE MPHOllK/Z Bauman a NIETZSCHE BR AHL&K
KARR1NIN ET. Berimritz a KLTR, KMLK VE StYASET/Msfe Tok a AYDINLANMI ANARVM. Kautmar a MOOA
VE GUNOEMLERI C ra > BLM EHI. Resnk ^ CEHENNEMN TARH/AK; T u r n e r ZGRLKLE KALWNMA/A San
a KRESELLEME VE KLTR/J. Tomktson a SYASAL KTSADIN ABCV R Hehnel a ERKEN KEN KARANUK/KR
Jamison a MARX VE MAHDUMLARI/./. Denida a ADALET TUTKUSUC. Solomon a HACKER ET. Hmanen a
KLTR YORUMLARl/Terry Eagieton a HAYVAN ZGRLEMES. Singer a MODERNLN SOSYOLOJS. Wagner a
DORUYU SYLEMEK/M Foucau* a SAYGI Sermeli a KURBANSAL SUNU/M. Basatan a FOUCAULTNUN ZGRLK
SERI/EN/J. W. Bemauer a DELEUZE & GUATTAFK. GoodcMtf a KTDARIN PSK YAAMI/J. Butter a KOLATANIN
GEREK TARH/SO. Coe t M.D. Coe a DEVRMN ZAMANI/A Negri a GEZEGENGESa TOPYA TARH/A Malfert a
G, KLTR, KMLK/T. Chambers a ATE ve SZ/GM. Ramrat a MLLETLER VE MLLYETLK/EM Hobsbrnm a
HOMO LUOENS/J. Huiringa a MODERN DNCEDE KTLK Neman a LM VE ZAMAN/E Urines a GRNR
DNYANIN EtSI/K. Skrarm a BAKUNINDEN LACANA Nernnan a ORTAADA ENTELEKTELLER/J. la Golf a
HAYAL KIRIKLIlAan Cnrib a HAKKATVE HAKKATLUK VMans a HUHUN YEN HASTALIKLARI/J. Knslera a RKET/J.
Bakan a ALTKLTR/C. Janks a BR ALE CAYETVM. Foucautt a

Isaiah Berlinin ansna

 in d e k ile r

n s z

....................................................................................................9

I. SRKLENME

Yeni kapitalizmin insann karakterine ynelik saldrs ................13

II. RUTN

Eski kapitalizme ait bir ktlk ......................................................... 32

IU. ESNEK

Zamann yeniden yaplandrlmas...................................................47

IV.

OKUNAKSIZ

Modern emek biimlerini kavramann zorluu ............................ 66

7

V. RSK

Risk almak nasl kafa kartrc ve

bunaltc bir deneyim haline geldi? ...................................................79
VI. ET

etii nasl deiti ............................................................................ 103

VII. BAARISIZLIK

Baarszlkla baa km a k ...............................................................124

VIII. TEHLKEL BR ZAMR

in at yaralara bir are: Cemaat.............................................143

Ek: statistik ta b lo la r....................................................................... 157
D iz i n .....................................................................................................166

 n s z

Bugn esnek kapitalizm szyle nitelenen sistem , bildiim iz bir

olgunun yeni bir varyasyonundan ibaret deildir. Burada esneklik
vurgulanr. B ir yandan kat brokrasi biim leri dier yandan da kr
rutinin zararlar eletirilir. ilerden seri hareket etm eleri, her an
deiim e hazr olm alar, srekli olarak risk alm alar, dzenlem elere
ve form el prosedrlere giderek daha az bal kalm alar isteniyor.
Esneklie yaplan vurgu bizzat iin anlam n ve dolaysyla onu
anlatm ak iin kullandm z kelim eleri deitiriyor. m ein ngi
lizcedeki career [kariyer] kelim esi eskiden tatlarn [carriage]
kulland bir yolu ifade ediyordu. Kelim e alm a balam nda kul
lanlm aya balandnda da, kiinin ekonom ik uralarnn bir m r
boyu akt m ecray anlatyordu. Esnek kapitalizm , kariyerin izledi9

i dz yolu kesti ve alanlar aniden bir i trnden dierine yn

lendirdi. XIV. yzyl ngilizcesinde jo b [i] kelim esi bir m adde
nin tanabilir byklkteki bir m iktarn veya parasn ifade edi
yordu. G nm zde esneklik, insanlarn hayat boyu gtr usul a
lm alar, para para iler yapm alar eklinde, ie eski anlam n ia
de eder.
Esnekliin kayg yaratm as son derece doal: nsanlar hangi
risklerin olum lu sonu vereceini veya hangi rotay sem eleri g e
rektiini bilem iyor. G em ite, kapitalist sistem sznn tad
lanetten kurtulm ak iin serbest giriim sistem i veya zel giri
im sistemi gibi pek ok dolaylam a gelitirilm iti. G nm zde es
neklik de, kapitalizm in zerindeki laneti silm enin baka bir yolu
olarak kullanlyor. Kat brokrasi biim lerini eletiren ve risk al
m aya vurgu yapan esnekliin, insanlara kendi yaam larm ekillen
dirm ede daha fazla zgrlk tand syleniyor. Oysa yeni dzen,
sadece gem iin yrrlkten kaldrlm kurallarnn yerine yeni
kontrol biim lerini geiriyor. A ncak bu yeni kontrol biim lerini an
lamak olduka zordur. Yeni kapitalizm , genelde okunaksz bir ikti
dar rejimidir.
Esnekliin kiinin karakteri zerindeki etkileri, onun belki de
en kafa kartrc yn. Eski ngilizce kullananlarn, hatta antika
yazarlarnn karakter kelim esinin anlam konusunda hibir p
hesi yoktu: Karakter, kendi arzularm za ve dier insanlarla aram z
daki ilikilere yklediim iz etik deerdir. H oratius bir insann k a
rakterinin, onun dnyayla olan balantlaryla ilintili olduunu ya
zar. Bu anlam da karakter , insann iinde besledii ancak kim se
tarafndan gzlem lenem eyen arzu ve duyarllklar ifade eden kii
lik adl m odem trevinden daha kapsayc bir terimdir.
K arakter, asl olarak duygusal deneyim lerim izin uzun vadeli bo
yutu zerine odaklanr. K arakter kendini, sadakat ve karlkl ba
llk, uzun vadeli bir hedef iin aba sarf etm e ya da gelecekteki bir
ama uruna bugnk kimi m kfatlan ertelem e eklinde gsterir.
H er birim iz, belirli bir anda yaadm z duygu karm aasnn iin
den baz duygular seer ve iim izde yaatnz; yaattm z bu duy
gular karakterim izi oluturur. K arakter kendim izde deerli buldu
10

um uz ve bakalarnn deer verm esini beklediim iz kiisel zel

liklerim izdir.
Sabrsz, m evcut ana odaklanan bir toplum da, hangi zelliim i
zin kalc deer tadna nasl karar verebiliriz? K sa vadeye kilit
lenmi bir ekonom ide nasl uzun vadeli hedeflere sahip olabiliriz?
Her an paralanan veya srekli olarak yeniden ekillendirilen ku
ram larda, karlkl sadakat ve ballk nasl srdrlebilir? Bunlar
yeni, esnek kapitalizm in karakter konusunda karm za kard
sorunlardr.

eyrek yzyl kadar nce Jonathan C o b b la birlikte Am erikan ii

smf zerine The H idden Injuries o f Class adl bir kitap yazmtk.
The C orrosion o f C haracter'da. da [K arakter A nm as] yine al
m a ve karakter konularn, fakat bu sefer kkten deim i bir eko
nomi balam nda inceliyorum . K arakter A nm as ksa bir kitaptan
ok, uzun bir m akale olarak dnld; yani tek b ir argm an, ksa
ksa blm lere ayrarak gelitirm eye altm . The H idden Injuries
o f Class kitabnda Jonathan Cobb ve ben sadece form el m lakatlar
dan yararlanm tk. Buradaysa, bir m akale-argm ana yakr biim
de, ekonom ik veriler, tarihsel kaynaklar ve sosyal teoriler gibi daha
eitli ve enform el kaynaklar kullandm ; etrafm daki gnlk yaa
m da aynen bir antropolog gibi inceledim .
ncelikle bu m etinle ilgili iki noktaya dikkat ekm eliyim . O kur
sk sk som ut bireysel deneyim lere yedirilm i veya bu deneyim ler
le snanan felsefi fikirlerle karlaacaktr. Bunun iin bir zr sun
m ayacam . B ir fikir som ut deneyim in arln tam aldr; aksi
takdirde yalnzca soyutlam adan ibaret kalr. kincisi, bireylerin
kim liklerini, form el m lakatlardan oluan b ir alm ada olacan
dan daha fazla gizledim ; bu yzden de bazen zam an ve mekn de
itirm ek ve bazen de farkl sesleri birletirm ek veya bir sesi para
lara ayrm ak gerekti. Bu durum okurdan belirli b ir gven talep etse
de, bu gven bir rom ancnn iyi bir anlat boyunca kazanm a pein
de olduu gven deildir; nk gerek yaam larda bu tr bir b
tnsellik yok artk. D inlediklerim in btn ayrntlarn olm asa bile,
11

zn doru biim de yanstm olduum u um uyorum.

M etnin sonuna A rturo Sanchezle birlikte hazrladm z ve ba
z yeni ekonom ik trendleri gsteren istatistik tablolar koydum .

eyrek yzyl nce Jonathan C obbdan alm a konusunda pek ok

ey renm itim . G arrick U tleyin tevikiyle tekrar ele aldm bu
konuyu incelerken Bennett H arrison, Christopher Jencks ve Saskia
Sassenden yardm aldm ; K arakter A nm as btn bu kiilerin
m odem ekonom i konusundaki keiflerinden yararlanarak yaptm
kimi kiisel karsam alar toparlyor. Y ksek lisans asistanm M ic
hael L askaw yye hem dnsel yoldalk anlam nda hem de aratr
m a ve yazm a srecine elik eden eitli pratik m eselelerde ok ey
borluyum.
Bu m akale 1996 ylnda C am bridge niversitesinde Darwin
Sem inerleri olarak balad. T he Center for A dvanced Study in the
B ehavioral Sciences [Davran B ilim lerinde leri A ratrm alar M er
kezi], bu kitab yazm am iin gereken zaman bana salad.
Son olarak, m sveddeyi ekillendirm em de bana yardm c olan,
W. W. N orton & C om panyden D onald Lam m ile A lane M asona
ve Berlin V erlagdan A m u lf Conradi ile Elizabeth R ugeye teek
kr ederim.

12

S r k len m e

K sa sre nce havaalannda, on be yldr grm ediim birisine rasladm . K endisine vereceim isim le R icoyu, eyrek yzyl nce,
A m erikadaki m avi yakal iiler zerine The H idden Injuries o f
C lass adl kitab yazarken babasyla m lakat yaptm da tanm
tm . R ico nun babas Enrico, o zam anlar hadem elik yapyor ve ye
ni yeni ergenlik ana giren, zeki ve sporda baarl olu iin b
yk m itler besliyordu. On yl kadar sonra babasyla balantm
koptuunda Rico niversiteyi henz bitirm iti. H avaalannn bekle
m e salonunda grdm Rico, babasm m hayallerini gerekletirm i
e benziyordu. G zel bir deri antada bilgisayarn tayor, benim
param n yetm eyecei bir takm elbise giyiyor ve arm al bir yzk
takyordu.
13

E nricoyla tantm zda, yirmi yldr ehrin gbeindeki bir i

m erkezinde tuvalet tem izliyor ve yer siliyordu. D urum undan pek i
kyeti olm asa da, Am erikan Ryasn gerekletirm ek gibi bir h a
yali de pek yoktu. inin tek ve kalc bir hedefi vard: A ilesine hiz
met etmek. O n be ylda biriktirdii parayla Boston civarndaki bir
banliyde ev alm ve eskiden yaad talyan m ahallesiyle bala
rn koparmt; nk banliyde oturm ak ocuklar asndan daha
uygundu. Bunun ardndan, kars Flavia bir kuru tem izlem e fabrika
snda tc olarak ie balam t; 1970te E nricoyla tantm s
rada, ana baba, iki oullarnn niversite eitim i iin para biriktiri
yordu.
Enrico ve onun kuann beni en ok etkileyen yn, yaam la
rnda zam ann son derece dorusal akm as, her gn neredeyse ay
n olan ilerde yllar yl alm alaryd. Birikim leri, bu zam an do
rusu boyunca yava yava byrd: Enrico ve Flavia her hafta ta
sarruflarnn ne kadar arttn kontrol eder, evlerini srekli eklerle
ve iyiletirm elerle gzelletirm eye urarlard. En nihayetinde
srprizlere yer olm ayan bir hayatlar vard. Byk Bunalm ve kin
ci Dnya Sava dnem inin karm aas dinm iti ve ileri sendikala
rn gvencesi altndayd. Enrico, ilk tantm zda krk yanda ol
duu halde ne zam an em ekli olacan ve ne kadar para alacan
tam olarak biliyordu.
Toplum un en altndakilerin serbeste yararlanabilecei yegne
kaynak zam andr. E n rico nun, zaman biriktirm ek iin, sosyolog
Max W eberin dem ir kafes olarak adlandrd, zam ann kullan
mn rasyonalize eden brokratik bir yapya ihtiyac vard. Bal ol
duu sendikann cret konusunda uygulad kdem kurallar ve
devletten alaca em eklilik geliriyle ilgili dzenlem eler bu ereve
yi salyordu. Enrico bunlara bir de zdisiplinini eklediinde, orta
ya ekonom ik adan baarl bir sonu kmt.
Enrico, deneyim lerinin m addi ve manevi birikim e dnt
ak bir yaam yks oluturdu kendisine; bu yzden hayat ken
disi iin dorusal bir anlat olarak anlam tayordu. Bir snobun bel
ki de skc bulaca Enrico, bu yllan, evinde tam irat yapa yapa,
taksit deye deye ilerleyen dram atik bir yk olarak yaantlad.
14

H ademe, kendi hayatn kendisinin yazdn hissediyor ve toplum

sal hiyerarinin alt basam aklarnda olduu halde, bu anlat ona z
gven salyordu.
E nriconun yks, ak olsa da basit deildi asla. zellikle E n
rico nun gm en cem aatindeki eski dnyasyla banliydeki yeni ve
ntr dnyay birletirm e biimi beni derinden etkilem iti. Enrico
banliydeki kom ularnn arasnda sessiz, kendi halinde bir vatan
da olarak yaam n srdrrken; eski m ahallesine dndnde, her
pazar gn ayin, peinden le yem ei ve dedikodu yaplan kahve
sohbetleri iin m ahallesine urayan, kendini kurtarm , deerli bir
byk olarak ok daha fazla ilgi ekiyordu. E n rico yu yksn
kavrayacak kadar uzun sredir tanyanlar, ona sayg duyuyordu; ye
ni kom ulanndansa, herkesin yapt gibi evini ve bahesini temiz
tutup, olaysz bir yaam srm esiyle daha anonim trden bir sayg
gryordu. E nriconun yaad zel deneyim in bu kadar youn bir
dokusu olm asnn nedeni, hangi cem aatte bulunduuna bal olarak
deien iki farkl biim de kabul grm esiydi: Zam ann disiplinli bir
biim de kullanm asndan kaynaklanan iki kim lik.
Dnya gzel ve adaletli bir yer olsayd, sayg gren kiiler, gr
dkleri itibann karln ayn lde geri verirdi. The Foundations
o f N ational L aw [Milli H ukukun Tem elleri] adl eserinde Fichte bu
gr savunur; Fichte kabul grm enin karlkllk etkisi yaratt
ndan bahseder. A ncak gerek yaam da byle bir cm ertlie rast
lanmaz.
Enrico, siyah hadem elerle uzun yllar uyum iinde alm asna
ram en siyahlan sevm ezdi; kendi babas ngilizceyi doru drst
konuam ad halde, talyanlar dndaki yabanclan, rnein rlandallan sevm ezdi. A ileler aras kavgalara bulam azd, snfsal m t
tefikleri de yoktu. A ncak Enrico en ok orta snftan insanlara fke
liydi. Bizim kendisine, sanki o grnm ezm i gibi, bir him i gibi
davrandm z sylerdi; hadem enin bu fkesine, alttan alta, eitim
siz olduu ve ayak ileri yapt iin ona bu ekilde davranm aya
hakkm z olduu yolundaki korkusu karyordu. Enrico, zamana
gs germ e gcne sahip bir insan olarak grd kendisinin kar
sna, yal gzlerle kendi kendilerine acyan siyahlan, yasad
15

yollardan lkeye szan yabanclar ve hak edilm em i ayrcalklar

bulunan burjuvaziyi yerletirirdi.
Enrico toplum da belirli bir yer edindiini dnd halde, o
lu R iconun ayn yaam tekrar etm esini kesinlikle istem iyordu.
Gen kuaklara sm f atlam a vaat eden A m erikan ryas, dostum u
derinden etkilem iti. Rico okuldan eve gelip m atem atik alt za
m anlarda, Enrico sk sk olum un syledii kelim elerin bir tekini
bile anlam yorum diye vnrd. Oysa Rico gibi ocuklar olan
birok ana babann, sanki ocuklar kendilerini terk etm iesine, f
keli bir tonla onu anlam yorum diye sylendiini ok duydum.
H epim iz aile m iti iinde bize biilen rol bir ekilde ihlal ederiz,
am a snf atlam a bu durum a garip bir kavis verir. Toplum sal hiye
raride ykselm eye balayan R ico gibi genler, ana babalarnn ii
snfna zg konum a tarzndan ve kaba saba davranlarndan
utandklarn saklam asalar da, onlar asl skboaz eden ey, her bir
kuru iin uzun uzun stratejik planlar hazrlanmas ve zam ann u fa
ck adm lara blnm esiydi. Bu kayrdan ocuklar daha rahat bir ya
am yolculuu yapm ak istiyorlard.
U zun yllardan sonra, havaalanm daki karlam a sayesinde Enriconun olunun nerelere geldiini grm e ansm oldu. tiraf ed e
yim ki, havaalan beklem e salonunda grdklerim pek houm a git
m edi. R iconun pahal takm elbisesi i icab saylabilirdi, ancak
-sek in bir aileden gelm enin iareti say lan - armal yzk bana
hem sahte geldi hem de olann babasn inkr ettiini dndrd.
Ancak tesadf eseri, R ico yla uzun bir yolculua ktm . Bizim yol
culuum uz, hi tanm adnz bir insann size iini dkt ve uak
inince de bavullarn toplayp sonsuza kadar ortadan kaybolduu,
bildiim iz A m erikan yolculuktan gibi olmad. U akta R ic o nun y a
nndaki koltua davet beklem eden oturdum ve olduka uzun sren
New Y ork-V iyana uuunun ilk saatinde ondan bilgi koparm ak iin
epey ter dktm .

Rico, rendiim kadanyla, babasnn snf atlam a konusundaki ar

zusunu gerekletirm i; ancak bunu yaparken babasnn yntem ini
16

reddetm iti. Rico 'zam an hizm etkrlar olarak adlandrd, brok

rasi zrhna brnm insanlardan nefret ediyor; bunun yerine, de
iim e ak olm ak ve risk alm ak gerektiine inanyordu. Ve bu e
kilde iyi para da kazanm; Enrico cret hiyerarisinin en altnda bir
gelire sahipken, Rico ilk yzde 5 lik dilim e frlam t. Fakat bunun,
Rico iin tam am en mutlu bir yk olduu sylenem ezdi.
Yerel bir niversitede elektrik m hendislii blmn bitiren
R ico, N ew Y o rk ta bir iletm e okuluna gider. O rada, okuldan arka
da olan ve daha iyi bir aileden gelen gen bir Protestan kadnla ev
lenir. Okul, gen ifti sk sk tanm aya ve i deitirm eye hazrla
m tr; nitekim yle de olur. M ezuniyeti izleyen on drt yllk i ha
yatnda, Rico drt kere tanr.
Rico i hayatna, Silikon V adisindeki bilgisayar endstrisinin
bataki civcivli gnlerinde, A B D nin bat sahili blgesinde, risk
serm ayesiyle kurulm u bir firm ada teknoloji danm an olarak ba
lar; daha sonra, yine olduka baarl olduu C hicagoya tanr.
A ncak bir sonraki tanm a, karsnn kariyeri uruna yaplr. Eer
Rico B alzacn rom anlarndaki gzn hrs brm karakterlerden
biri olsayd, bunu asla yapm azd; nk tandktan sonra hem Ric o nun m aa ayn kalm hem de Rico yksek teknolojinin anava
tann brakp M issouride, yeillikler iinde, am a olduka kuytu bir
ofiste ie balam ak zorunda kalm t. Flavia ie girdiinde Enrico
biraz utanm t; Rico ise kars Jeannettei alm a konusunda ken
disine eit gryor ve ona uyum salyordu. te bu noktada, Jeannettein kariyeri ykselie geti ve ocuk yapm aya baladlar.
M issourideki ofiste, yeni ekonom inin deiken doas gen
adam n yakasna yapt. Jeannette iinde ykselirken, Rico iten
karld: R iconun firm asn, kendi analistleri olan daha byk bir
firm a yuttu. Bunun zerine evli ift drdnc kez tand ve dou
ya geri dnp N ew Y orkun bir banliysne yerleti. Jeannette im
di m uhasebecilerden oluan byk bir ekibin banda, Rico ise k
k bir danm anlk firmas am.
Refah iinde yaayan, koullara m kem m el biim de uyum sa
layabilen ve birbirine destek olan bir ift olduklar halde, her ikisi
F I N /K a rak tc r A jtnm as

17

de kendi yaam zerindeki kontrol yitirdii korkusuna sk sk k a

plyor. Bu korku btn alm a yaam larna sinmi.
Rico rneinde son derece belirgin olan, kontrol kaybetm e kor
kusu, zellikle zam ann denetim i konusunda ortaya kyor. Rico
arkadalarna kendi danm anlk firm asn kuracan sylediinde,
ou bunu desteklem i; danm anlk meslei artk bam szla gi
den yol olarak grlyor. A ncak Rico ie balaynca, daha nce ak
lnn ucundan gem eyen, fotokopi ekm ek gibi birok ayak iini
kendisi yapm ak zorunda kalm . Kendisini youn bir netvvorkn
ortasnda bulmu; her bir telefona cevap vermenin ve en kk ili
kiyi bile takip etm enin derdine dm . almak iin, kendisine ce
vap verm e zorunluluu hissetm eyen insanlarn program larna ayak
uydurm ak zorunda kalm . A slnda o da, dier danm anlar gibi, da
nm ann yapaca ileri belirleyen bir szleme erevesinde al
m ak istiyor. A ncak Rico bu szlem elerin aslnda hikye olduunu
sylyor. Bir danm an, cretini deyenlerin keyfine veya dnce
lerine gre bir oraya b ir buraya koturm ak durum unda kalr; Ric o nun arkadalarna ben bu ii yaparm , undan sorum luyum di
yebilecei sabit bir grevi yok.
Jeannettein yaad kontrol kayb ise daha ince. u an banda
bulunduu m uhasebeci grubu, her biri ona bilgisayar kablolaryla
bal olan ve birbirinden binlerce kilom etre uzaklkta bulunan, kimi
evde alan, kimi genelde ofiste olan ve bir bl de alt kadem e
ofis m em urlarndan oluan bir ekip. irkette, evden alan m uhase
beciler kat kurallar ve telefonlar ile e-postalann gzetim i yoluyla
disiplin altnda tutuluyor; alt kadem e mem urlarn iini organize et
m ek iinse, Jeannette, dolaysz, yz yze deerlendirm eler yerine
yazl formel direktiflere gre alyor. G rnte daha esnek olan
bu i dzenlem esinde hi de brokrasinin azald sylenem ez; Jeannetein sz, srekli bir arada olan, ayn ofiste bulunan persone
lin banda durduu zam anki kadar gem iyor artk.
Y ukanda sylediim gibi, bu tipik Am erikan ryas ifti iin ilk
bata pek yle gzya dkm eye niyetli deildim . A ncak uakta ve
rilen akam yem eini yerken, Rico daha kiisel konulara girince,
sem patim artm aya balad. G rne gre, R iconun kontrol kay18

F2 A R K A /K urakl<r A nm as

betme korkusu sadece iinde iktidar yitirm e kaygsndan ok daha

derinlere iniyordu. Rico, m odem ekonom ide ayakta kalabilm ek iin
yapm as gereken eylerin ve yaay tarznn kendi duygularnda, i
dnyasnda srklenm eye yol aacandan korkuyordu.
Rico bana, kendisinin ve Jeannettein ancak iyerlerindeki in
sanlarla arkada olabildiklerini ve son on iki yldr sk sk tandk
lar iin bu arkadalarn oundan uzaklap, onlarla ancak internet
zerinden grebildiklerini syledi. E nriconun hadem eler sendi
kasnn toplantlarnda hissettii cem aat duygusunu Rico elektronik
iletiim de aryor, fakat on-line iletiim in hep ksa srdn ve ace
leye geldiini sylyor. Aynen ocuklar konusunda olduu gibi;
bir olay esnasnda orada deilsen her eyi ancak i iten getiinde
renirsin.
Tand drt yerde de, R iconun yeni kom ular onu sanki hi
bir gem ii olm ayan bir insan gibi karlam ; ara sra ona Silikon
V adisini ve M issourideki ofisi sorsalar da, R ico ya gre bunu y
lesine yapyorlar; kom ularn hayal gc son derece snrl. R i
c o nun hissettii tam am en A m erikallara zg bir korku. Klasik
A m erikan banliys, m erkezde alan insanlarn akam uyumak
iin geldikleri bir yerleim yeriydi; fakat en son kuakla birlikte,
farkl bir banliy tr, yani ekonom ik adan ehir m erkezinden da
ha kopuk olan, ancak kasaba ya da ky de denem eyecek bir banli
y ortaya kt; belirli bir blge, bir m teahhidin sihirli deneinin
dokunuuyla hayat buluyor, geliiyor ve henz bir kuak bile ge
meden rm eye balyor. Bu tr m uhitler sosyal ilikilerden ve
kom uluktan m ahrum olm asa da, buralarda yaayan hi kim se bir
dierinin yaam na uzun sre tank olam yor.
A rkadalklarnn ve yaadklar m uhitlerin bu geicilii, R i
c o nun en derin kaygs olan ailesiyle ilgili kaygsnn arka plann
oluturuyor. Enrico gibi Rico da alm ay ailesine hizm et etmek
olarak gryor; ancak E nriconun aksine, R ico nun iinin doas
onun bu hedefe ulam asn engelliyor. nceleri, R ico nun bahsetti
i durum un, ie ayrlan zam anla aileye ayrlan zam ann atm asn
dan kaynaklanan m alum elikiden ibaret olduunu sanmtm.
Eve yedi gibi geliyoruz, yemek yiyip, ocuklarn ev devlerine bir
19

saat ayrdktan sonra, eve getirdiim iz ilerle urayoruz. D an

manlk firm asnda ilerin younlat aylarda, kendi ocuklarm a
yabanc hale geliyorum . Rico, ailesinin sk sk iine srklendii
bu anariden ve ocuklarnn asla kendi iinin gereklerine gre
ayarlayam ayaca ihtiyalarn ihmal etm ekten dolay youn kayg
duyuyordu.
Bu szler zerine onu rahatlatm aya altm ; karm , vey olum
ve ben de buna benzer, byk bask altndaki bir yaam a gs ger
meyi baarm tk. K endine hakszlk ediyorsun, dedim . Bu ka
dar kayg duym an, ailen iin elinden gelenin en iyisini yaptn
gsterir. Bu onu biraz rahatlattysa da, aslnda ben sorunu tam ola
rak kavrayam am tm .
R iconun ocukluunda E n rico nun otoritesinden rahatsz oldu
unu nceden de bilirdim ; hadem e babasnn yaam m dzenleyen
dar kafal kurallarn kendisini boduunu o zam anlar sylem iti ba
na. im diyse, kendisi babayd; etik disiplin eksiklii, zellikle de
ocuklarnn, ana babalar iteyken alveri m erkezlerinin otopark
larnda bo bo dolanan ar farelerine [mall rats] dnm esi
korkusu yakasn brakm yordu.
Rico, bu nedenle oluna ve kzlarna hayatta kararl ve hedef sa
hibi olmalar konusunda rnek olm ak istiyordu, am a ocuklara
yle yle olun dem ek yetm ez k i; kendisi onlara rnek olm ak zo
rundayd. O nlara gsterebilecei en nesnel rnek olan kendi snf
atlam a yks, ocuklarn zaten olduu gibi kabullendii, onlara ait
olm ayan bir gem ite yer alan, olm u bitm i bir hikyeydi. A ncak
R iconun en derin kaygs, kendi alm a hayatn, ocuklarna bir
etik davran rnei olarak sunam am asyd. yi bir iin nitelikleriy
le iyi bir karakterin nitelikleri artk rtm yordu.

Daha sonra anladm gibi, bu korkunun iddeti Enrico ve R iconun

nesillerini ayran uurum dan kaynaklanyor. nde gelen iadam lar
ve gazeteciler, gnm z kapitalizm inin ayrt edici nitelii olarak
kresel piyasay ve yeni teknolojilerin kullanm n gsteriyor. Bu
doru olsa da, deiim in baka bir boyutu eksik kalyor: Zam an,
20

zellikle de alm a zam ann organize etm enin yeni biimleri.

Bu deiim in en arpc em aresi U zun vade yok' eklindeki
slogan. Sadece bir veya iki kurum un koridorlarndan adm adm
ilerleyen geleneksel kariyerler yok oluyor; kiinin alm a yaam
boyunca becerilerini deitirm eden ilerlem esi de mm kn deil ar
tk. G nm zde, en az iki yllk niversite eitim i alm gen bir
A m erikal, alm a yaam boyunca en az on bir defa i deitirm e
ye ve bu krk yllk srede en az defa tem el becerilerini yenile
m eye hazr olm al.
ATT irketinin bir yneticisi, U zun vade yok slogannn biz
zat alm ann anlam n deitirdiini sylyor:
ATTde biz, igcnn geici olduu kavramn ne karmak zorun
dayz; geici iilerin ou binann iinde olduu hakle bu byle. lerin yerini projeler ve alma alanlar alyor.'

Birok irket, bir zam anlar srekli olarak irket iinde yaptklar g
revleri, ksa sreli szlemelerle alan kk firm alara ve bireyle
re aktarm durum da. rnein, Am erikan em ek gcnn en hzl b
yyen kesimi, geici i salayan ajanslar iin alan kiiler.2
Y neticilik gurusu Jam es Cham py, nsanlar deiim e a, n
k piyasa tarihte grlm edik lde tketici odakl artk, diyor.3
Bu gre gre piyasa bir iin bir yldan dierine ayn ekilde yapl
m asna, hatta ayn iin yaplm asna bile izin verm eyecek kadar di
namik. Ekonom ist Bennett H arrison deiim e duyulan bu istein
nedeninin serm ayenin sabrszl, yani abuk getiri elde etm e ar
zusu olduunu sylyor; rnein ngiliz ve A m erikan piyasalarn
daki ktlarn ortalam a elde tutulm a sresi son on be ylda yzde
60 ksalm . Piyasa, abuk getiri elde etm enin en iyi yolunun ku
rum lan hzla deitirm ek olduunu sylyor.
* No long term." (y.h.n.)
1. Aktaran: N ew York Times, 13 ubat 1996, s. D1, D6.
2. Manpower gibi irketler 1985 ve 1995 arasnda yzde 240 bydler. Kitab
yazdm srada, lkedeki en byk iveren olan Manpower firmasnn 600 bin
alanna karlk, General Motorsun 400 bin ve IBM'in 350 bin alan bulunu
yordu.
3. James Champy, Re-engineering Management (New York: HarperBusiness,
1995) s. 119, ss. 39-40.

21

Bu arada, yeni rejim in kendine dm an bildii uzun vade a

nn d a -X X . yzyln ortalarndaki birka on y l- epey ksa m r
l olduunu hatrlatalm . XIX. yzyl kapitalizm i hisse senedi piya
salarnda ve irrasyonel irket yatrm larnda bir felaketten dierine
kouyordu; i evrim lerinin vahi salnm lar insanlara hi gven
verm iyordu. kinci Dnya Sava sonras, E nriconun kuanda, bu
dzensizlik en gelim i ekonom ilerde bir m iktar kontrol altna aln
d; gl sendikalar, refah devletinin salad garantiler ve byk
lekli irketlerin ortaya k greceli bir istikrar dnem i balatt.
Yeni rejim in m eydan okuduu istikrarl gem i, ite yaklak
otuz yl sren bu dnemdir.
M odem kurum sal yaplardaki deiim e, ksa sreli, szlem eli
ya da dnem lik ilerin ortaya k elik ediyor. irketler brokra
si katm anlarn azaltm aya, daha dz ve esnek organizasyonlar hali
ne gelm eye urayor. Y netim ler organizasyonlar birer piram it
eklinde deil, birer netw ork olarak dnyor. Sosyolog W alter
Pow ell, piram it biim li hiyerarilere kyasla, network tr dzen
lem eler daha eviktir, diyor; bunlar hiyerarinin sabit yaplarna
kyasla daha abuk deitirilip, yeniden ekillendirilebilir.4 Bu d u
rum, atam a ve iten karm alarn net ve sabit kurallara bal olm a
d ve iteki grevlerin de pek net tanm l olm ad anlam na geli
yor; netw ork kendi yapsn srekli deitiriyor.
IB M den bir ynetici Pow ella esnek bir irket birbiriyle ba
lantl etkinliklerden oluan bir takm adaya benzem eli dem i.5 T a
km ada imgesi, bir netw ork iinde gerekleen iletiim e uyuyor ger
ekten de; bu iletiim , bir adadan dierine -m o d e m teknoloji saye
sinde k h zn d a- atlam aya benziyor. Bilgisayar, geleneksel em ir
silsilesinde grlen yava ve kesintili iletiim in deim esinde anah
tar rol oynad. Em ek gcnn en hzl byyen kesim i Jeannette
ve Rico gibi bilgisayar ve bilgi ilem hizm etiyle uraanlardan olu
uyor; bilgisayar artk, tam anlam yla btn m esleklerde, her kade
m eden insan tarafndan birok farkl ekilde kullanlyor. (Ltfen bu
4. Walter Powell ve Laurel Smith-Doerr, "Networks and Economic Life. Neil
Smelser ve Richard Swedberg, der., The Handbook of Economic Sociology
(Princeton: Princeton University Press, 1994), s. 381 iinde.
5. A.g.y.

22

konudaki istatistiki veriler iin Ek blm ndeki Tablo 1 ve 7 ye ba

knz.)
Btn bu nedenler yznden E nriconun, sabit kanallarda akan,
uzun vadeli anlat zaman artk geersiz hale geldi. R iconun bana
-v e belki kendisine d e - anlatm aya alt ey, Uzun vade yok
slogannda som utlaan maddi deiim lerin, karakterini ve zellikle
de ailesiyle ilikisini ekillendirm ede ilevsiz olduuydu.
Ballk ve sadakat meselesini ele alalm . U zun vade yok ; g
veni, sadakati ve karlkl ball andran bir ilkedir. G ven, ba
zen, bir i anlam asnda ya da oyunu kurallarna gre oynam a ko
nusunda bakasna itim at etm ede olduu gibi tam am en formel bir
m eseledir. A ncak, insann zorlu bir grev stlendiinde kim e gve
nebileceini bilm esi gibi daha youn gven deneyim leri, genelde
enform el olur. Bu tr sosyal balar ancak zam anla geliir; kurum larn atlak ve boluklarna kklerini salar.
M odem kurum lann ksa vadeli erevesi bu enform el gvenin
olgunlam asn kstlar. zellikle yeni bir irket sata ktnda,
karlkl ballk korkun zarar grr. Firm a kurulduunda, herkes
ten fazla m esai ve sk alm a talep edilm itir; ancak firm a halka
aldnda -y a n i hisseler ilk kez halka arz ed ild i inde- kurucular
irketi ykl bir para karl satar ve alt kadem e alanlar ortada
brakr. Y ukardan aa kat bir kom uta zinciriyle deil, esnek ve
gevek bir netw ork halinde ileyen yeni veya eski organizasyonlar
da, netw ork sosyal balan zayflatabilir. Sosyolog M ark G ranovetter m odem kurum sal netw orklerde zayf balan n gcnn h
kim olduunu sylerken; ksm en, geici birlik biim lerinin insanlar
iin uzun vadeli balantlara kyasla daha yararl hale geldiini, ks
men de sadakat gibi gl sosyal balann yaptrm nn kalm adn
kasteder.6 Bu zay f balar, srekli bir grevden dierine geen ve bu
esnada yelerini deitiren, takm alm asnda som utlar.
Gl balar ise aksine uzun sreli ilikilere dayanr. Kiisel
adan, bu balar dier insanlara ballk gsterm e istekliliine da
yanr. H arvard Business School [Harvard letm e Fakltesi] profe
6. Mark Granovetter, The Strength of Weak Ties, American Journal of Soci
ology 78 (1973), 1360-80.

23

sr John K otter, gnm z kurum lanndaki balarn zayfl dola

ysyla genlere, organizasyonlarn iinde deil dnda alm a
larn tavsiye ediyor. Kotter, uzun sreli bir ie hapsolm ak yerine
danm anlk yapm alarn neriyor; i yapma tarzlarnn, rn di
zaynlarnn, rakip firm ayla ilgili verilerin, serm aye ekipm anlarnn
ve her tr bilginin daha ksa m rl olduu bir ekonom ide belirli
bir kurum a sadk kalm ak, hapsolm ak dem ektir.1 IB M de ksa sre
nce bir iten karm a operasyonu yrten bir danm an, bir alan
[irkete gvenem eyeceini] anladnda kendini daha iyi pazar
lar, diyor.5 G ncel gereklerle ba etm ek noktasnda, hibir yere
balanm am a ve sadece yzeysel ibirliklerine girme yntem leri, sa
dakat ve liyakati dikkate alan tavrlardan daha iyi aralar.
nsanlarn iyeri dndaki duygusal yaam larn en fazla etkile
yen olgu, yksek teknoloji veri aktarm, kresel hisse senedi piya
sas veya serbest ticaretten ziyade yeni kapitalizm in zam ansal boyu
tudur. Uzun vade yok slogan, aile ilikilerine aktarldnda, b
rak git, kendini adam a ve fedakrlkta bulunm a anlam na ge
lir. Rico uak yolculuunda birden iini dkm eye balad: Ballk
konusunu ocuklarm la konutuum da kendim i ne kadar aptal his
sediyorum bilem ezsin. Bu onlar iin sadece soyut bir erdem ; onu
hibir yerde grem iyorlar ki. Bu nedensiz patlam ay, akam yem e
i srasnda anlam am tm . A ncak artk bun, R ico nun kendine ba
k olarak anlam landryorum . R iconun kastettii, ocuklarnn,
balln hayata geirilm esini ne kendi ana babalarnn ne de ana
babalarnn kuann yaam nda grebildiiydi.
Rico benzer ekilde takm alm asna ve ada, esnek bir iye
rinin simgesi olan serbest tartm aya yaplan vurgudan, zellikle bu
deerler zel yaam a aktarld zam an, nefret ediyor. Takm al
mas ilkeleri evde uygulandnda ykc sonular douruyor, o
cuklarn yetitirilm esinde otorite ve net bir yol gstericilik eksikli
ine yol ayor. R icoya gre, kendisi de, Jeannette de pek ok ana
babann hayr dem ekten korkarak her bir aile meselesini sonuna
7. John Kotter, The New Rules (New York: Dutton, 1995) s. 81, s. 159.
8. Anthony Sampson, Company Man (New York: Random House, 1995), ss. 22627.

24

kadar tarttn, ocuklarn fazla dinlediini, kurallar koym ak ye

rine gzel gzel onlar anlam aya altn grm ; bunlarn sonu
cunda da ynn arm birok ocuk ortaya km .
Paralar birbirine uym al , dedi Rico bana. Tam anlayam ad
m dan, televizyon seyretm ekten rnek vererek ne dem ek istedii
ni aklad. Rico ve Jeannette, pek allm adk biim de, oullaryla
televizyonda izledikleri film ler, durum kom edileri ve gazetedeki
olaylar arasndaki balantlar tartm ay det haline getirmi.
Y oksa geriye sadece bir imge orbas kalyor. A ncak kurulan
balantlar genelde ocuklarn ekranda grd iddet ve cinsellik
ten ibaret oluyor. Enrico, karakter konusunu irdelerken srekli k
k vecizeler kullanrd; bunlar da hadem elik iinden tretirdi; r
nein, pislii grm ezden gelsen de ortadan kaybolm az. Rico, onu
ergenlik andayken tandm da, bu kaba bilgelik krntlarndan
utan duyard. R ico ya, kendisinin de iteki deneyim lerinden veci
zeler ya da etik kurallar tretip tretm ediini sordum . T V de bun
lar gndem e gelm iyor ki, dedi, yok yok, o ekilde konum uyo
rum .
Dolaysyla, R iconun iyerinde baanl olm asn ya da en azn
dan ayakta kalm asn salayan ilkeler, iyi bir ebeveyn olm ak konu
sunda hibir yardm sunm uyor. Aksine bu m odem ift kendi ailele
rinin, m odem iyerinde hkim olan ksa vadeli davranlara, toplan
t yaklam na ve her eyden nce de sadakat ve ballk eksiklii
ne kurban gitm esini engellem eye alyor. R ico ya gre aile, yeni
ekonom inin yzergezer deerlerinin aksine, sorum luluu, gveni
lirlii, ball ve hayatta bir hedef sahibi olm ay vurgulamal.
Bunlarn hepsi de uzun vadeli erdem ler.
Aile ve i arasndaki bu atm a bizzat yetikinlerin deneyim le
rine dair birtakm sorular akla getiriyor. Hep ksa vadede yaayan
bir toplum da uzun vadeli hedefler nasl gdlebilir? Kalc toplum
sal ilikiler nasl srdrlebilir? Ksa epizotlardan ve fragm anlardan
oluan bir toplum da, kii nasl bir kim lik anlats ve yaam yks
gelitirebilir? Y eni ekonom i, zaman iinde oradan oraya, bir iten
dierine srklenen yaantlardan besleniyor. R ico nun amazn
daha genel bir dzeyde ifade edersem; ksa vadeye dayal kapita
25

lizm, R ico nun karakterinin - zellik le de karakterin insanlar birbi

rine balayan ve her birini srdrlebilir bir benlik duygusuyla do
natan zelliklerinin- anm as tehlikesini barndryor.

Akam yemei bitince, ikim iz de dncelere daldk. eyrek yzyl

nce, ge kapitalizm in nihai bir noktaya vardn, daha fazla piya
sa serbestisi ve daha az devlet kontrol olduu halde yine de sistem in insanlarn gndelik yaantsna her zam an olduu gibi, baa
r ve baarszlk, egem enlik ve teslim iyet, yabanclam a ve tketim
boyutlaryla girdiini dnm tm . Kltr ve karakter m eseleleri
bana gre bu bildik kategorilerle aklanabilirdi. Am a bugn, bu es
ki dnce alkanlklar hibir gen insann deneyim lerini akla
maya yetm iyor.
R iconun ailesiyle ilgili szleri belli ki onu kendi etik deerleri
zerine dnm eye itm iti. Sigara im ek iin kabinin arka tarafna
getiim izde, eskiden liberal olduunu syledi ve bundan kelim e
nin A m erikada kullanlan geni anlam n, yani yoksullar iin kay
glanm ay ve siyahlarla ecinseller gibi aznlklara iyi davranm ay
kastettiini belirtti. R ico genliinde, babasnn siyahlara ve yaban
clara taham m lszlnden dolay utanrd. Ancak Rico, ie bala
dndan beri bir kltrel m uhafazakra dntn sylyor.
Hkm etten ald sosyal yardm iki ve uyuturucuya veren yal
nz anne im gesi, onu da i arkadalarn olduu gibi, sosyal para
zitlere kar fkeyle dolduruyor. R ico, dier yandan, iyerindeki
ak ulu toplantnn ailedeki yansm as olan liberal ebeveynlik
anlaynn aksine, cem aat iinde kat davran kurallar olm as ge
rektiine inanyor. Bu cem aat idealine bir rnek olarak, kimi m uha
fazakr evrelerin savunduu, kt ana babalarn ocuklarnn ye
tim haneye verilm esi nerisini desteklediini syledi.
Birden tylerim diken diken oldu ve sigara dum an tepem izde
bir bulut gibi byrken ateli biim de tartm aya baladk. B irbiri
mizin zerine gidiyorduk. (N otlarm a tekrar gz attm da, R i
co nun beni kkrtm aktan biraz holandn fark edebiliyorum .)
26

Rico kendi kltrel m uhafazakrlnn tam am en idealize edilmi,

sem bolik bir cem aatten ibaret olduunu ok iyi biliyor. Gerekte
ocuklar yetim hanelere kapatm ak gibi bir istei yok. Kendi yaa
mnda, gem ii m uhafaza etm e konusunda pek deneyim i olmam;
rnein her tand sem tte dier A m erikallar ona hayata yeni ba
lyorm u gibi veya hibir gemii yokm u gibi davranm . Ric o nun benim sedii kltrel m uhafazakrlk aslnda yaam nda
yokluunu hissettii tutarllk duygusunun ifadesinden ibaret.
A ileyle ilgili deerleri de basit bir nostalji m eselesi saylamaz.
R ico aslnda kat b ir ebeveyn olarak E nriconun kendisine uygula
d baskdan hi holanm yordu. Enrico ve F lav iann varoluunu
dzenleyen dorusal zam ana dnm e ans olsa bile bunu istemezdi;
rnein, bir niversite hocas olarak yaam boyu i gvencesine sa
hip olduum u sylediim de bana km seyerek bakt. R ico iinde
ki belirsizlikler ve risklerle mcadele etm ekten m em nun. Bir dan
m an olarak iyi bir takm oyuncusu olm ay da renm i.
A ncak bu esnek davran biim leri R icoya bir baba ya da cem a
atin bir yesi rolnde yardm c olmuyor; sosyal ilikilerini srdr
m ek ve ocuklarna kalc bir biim de yol gsterm ek istiyor. Rico,
iyerindeki kopuk ilikiler, kom ularnn istemli unutkanl ve o
cuklarnn ar farelerine dnmesi kbusu karsnda, m uhafaza
kr deerler fik rin e sarlyor. Bylece de tuzaa yakalanyor.
Bahsettii btn spesifik deerler sabit kurallar: B ir ebeveyn ha
yr der, toplum alm am z ister, bakasna bam l olm ak ktdr.
T uhaf durum lar bu etik kurallarn dnda braklr; oysa R iconun
kendini korum aya alt ey tam da bu beklenm edik tuhaflklar
dr. Bu tr zam an st kurallar uygulam ak olduka zordur.
Bu zorluk R iconun on drt ylda lkenin bir ucundan dierine
nasl tandn anlatrken kulland dile yansyor. Bu tanm ala
rn ou kendi isteiyle olm adysa da, Rico olaylar anlatrken na
diren edilgen fiil kipi kullanr. rnein, iten karldm sznden
holanm az; M issouri ofisinden atlm asnn yaam n kesintiye u
ratm asyla ilgili olarak, B ir krizle karlatm ve bir karar almam
gerekti, der. K riz hakkndaysa, Kendi kararlarm kendim alrm;
bu kadar ok tanm am zn btn sorum luluu bana ait, der. Bu
27

szler bana babasn hatrlatyor. E nriconun daarcndaki en

nem li ifade, kendi sorum luluunu alm akt. Ancak Rico bunu na
sl gerekletireceini grem iyor.
R icoya, M issouride iten karldnda neden durum u pro
testo etm edin, neden m cadele etm edin? diye sordum.
Elbette fkelendim , am a bunun hibir yaran olm uyor ki. irke
tin operasyonlann daraltm asnda adil olm ayan bir ey yoktu. H er
ne olursa olsun, so nulanna katlanm ak zorundaydm . Jeannetteten
bir kez daha benim iin tanm am z nasl isteyecektim ? Bu hem
onun hem de ocuklar iin kt olacakt. Bunu istemeli m iydim ? n
san bu durum da kim e dileke yazabilir ki?
Yapabilecei hibir ey yoktu. Buna ram en, kendi kontrolnn
dnda olan bu olay iin kendini sorumlu tutuyordu; tam anlam y
la bu olay kendi yk olarak srtlanyordu. Sorum luluk alm ak
baka ne anlam a gelir ki? ocuklar srekli tanm ann dnyann ku
ral olduunu kabul etm i; karsysa, Rico onun hatr iin tanm a
y kabul ettiinden dolay m teekkir. A ncak Bu kadar tanm am
zn sorum luluu bana ait ifadesi R iconun azndan fkeli bir
m eydan okum a biim inde kyor. U ak yolculuunun bu aam as
na geldiim izde, bu m eydan okum a karsnda asla kendini nasl
sorumlu tutuyorsun k i? dem em em gerektiini anlam tm . Bu
makul bir soru olsa da ayn zam anda bir hakaret olarak anlalacak
t; senin ne nem in var ki? dem ek olurdu bu.
Enrico, insann doduunda kendini belirli bir sn f ya da yaam
standardnn iinde bulduu ve bu snrlar iinde elinden gelenin en
iyisini yapm as gerektii gibi kaderci ve eski bir anlaya sahipti.
ten atlm ak gibi, kontrolnn dnda olan olaylara m aruz kaldn
da, bunlarla baa kyordu. Rico ise yukardaki szlerinden de an
lalaca gibi daha m utlak bir sorum luluk duygusuna sahipti. Rico
zellikle sorum luluu stlenm ek konusundaki kararlln, yani be
lirli bir davran biim inden ok bu karakter zelliini vurguluyor.
Esneklik olgusu karsnda, kendi etik karakterinin ekirdei olarak
irade gcn ne karyor.
Kiinin kendi kontrolnn tesindeki olaylar iin sorum luluk
28

hissetm esi, tandk bir his olan sululuk duygusu gibi grnebilir;
fakat bu, en azndan benim tandm kadaryla R ico iin geerli de
ildi. Rico kendini sulam ay abartm azd. O na param para grnen
bir toplum karsnda, sinirlerinin bozulduu da sylenem ezdi. yi
karakter sahibi bir insann uymas gerektiini syledii kurallarn,
basit ya da ocuka olduunu dnrsek, onu yanl anlam olu
ruz. Rico bir bakm a gereki bir kiidir; iverenlerine ailesini iine
drdkleri kargaadan bahseden bir dileke yazm as gerekten de
ok sam a olurdu. D olaysyla Rico direnm ek iin tam am en kendi
kararll zerinde younlar; srklenm eyi reddeder. K arakterin
deki, zellikle de sadakat, ballk, h ed ef sahibi olm ak ve kararllk
gibi uzun vadeli zelliklerin erozyona uram asna direnm ek ister.
K endisinin kim olduunu tanm layan ve kesin, deim em ecesine,
z itibanyla tanm layan, zam an st deerler tespit eder. radesi
statik hale gelm i, sadece belirli deerlerin yceltilm esine saplanp
kalm tr.
B ir utaki srklenm e deneyim iyle, dier uta yer alan statik
yceltm e arasnda eksik olan ey, R ico nun davranlarn organize
edebilecek bir anlat. A nlatlar sadece bir olay dizisinden ibaret de
ildir; anlatlar zam ann ileri doru hareketine ekil verir, olaylarn
nedenlerini aklar ve sonularn gsterir. E nriconun kendi yaa
m iin bir anlats, brokratik bir dnyaya uygun, dorusal ve bir
birine eklenen bir anlats vard. Rico ise, esneklik ve akn hkim
olduu bir dnyada yayor, bu dnya insana ne ekonom ik ne de
sosyal ynden bir anlat sunuyor. Birbirinden kopuk olaylar eklin
de, irketler blnp birleiyor ya d a iler ortaya kp kayboluyor.
Schum peterin giriim cilere atfettii yaratc ykm , deiim in so
nularn hesap etm edii veya ne getireceini bilm edii halde rahat
olan insanlar gerektirir. Oysa ou insan bu um arsz, kaygsz ruh
halini benim seyem iyor.
Rico kesinlikle Schum peterin bahsettii giriim ciler gibi yaa
m ak istem edii halde, hayatta kalm a m cadelesinde olduka baa
rl olm utu. D eiim srklenm e anlam na geliyor; Rico ocuk
larnn etik ve duygusal adan srklenm esinden korkuyor, ancak
29

iverenlerine olduu gibi ocuklarna da mektup yazp yol gster

mesi mm kn deil. O nlara verm ek istedii dersler kendi kararll
kadar zam an d - kendi etik ilkeleri btn olaslklar kapsyor.
Deiimin getirdii kafa karkl ve kayg, R icoyu tam zt kutba
savurmu; belki de kendi yaam n aydnlatc bir yk gibi ocuk
larna anlatam am asm n ve onu dinleyen kiilerin R iconun karakte
rinin gelim edii ve dncelerinin deim edii hissine kaplm as
nn nedeni bu.

Bu karlam ay anlatm am n nedeni, R ico nun zam an, m ekn ve i

konusundaki deneyim lerinin de, duygusal tepkilerinin de srf ona
zg olm am as. Yeni kapitalizm in zam an boyutu, insann karakteri
ile bu karakterin sregiden b ir anlatya dnm esini engelleyen l
gn zam an deneyim i arasnda bir atm a yaratt.
XV. yzyln sonunda air Thom as H occleve, The R egim ent o f
P rin ceste [Krallarn Y netim i], N ereye kayboldu bu dnyann is
tikrar? diye sorar.9 H om erosta ya da Eski A hitteki Y erem ya ki
tabnda da duyduum uz bir haykrtr bu. nsanlk tarihinin byk
blm nde, insanlar kendi yaam larnn sava veya alk gibi fela
ketlerle aniden deieceini ve hayatta kalm ak iin doalam a ya
am ak zorunda kalacaklann biliyorlard. 1940 ylnda da, Byk
B unalm n ykntlarn yaam olan ve bir dnya sava ihtim aliy
le yz yze bulunan byklerim iz kayg iindeydi.
Ancak bugnk belirsizliin garip yn, bunun hibir korkun
tarihi felaket olm adan var olm asdr; belirsizlik gl kapitalizm in
gndelik ileyiine sinm itir. stikrarszlk norm al durum dur.
Schum peterin giriim ci figr, gnm zn sradan insan olarak
sunuluyor. K arakterin anm as belki de kanlm az bir sonu.
Uzun vade yok anlay uzun vadede kiinin davrann yolundan
saptryor, gven ve sadakat balarn zayflatyor; iradeyle davran
birbirinden koparyor.
9. Aktaran Ray Pahl, After Success: Fin de Siecle Anxiety and Identity (Camb
ridge: Polity Press, 1995), s. 163-64.

30

Bence Rico hem baarl hem de kafas k ank b ir adam. Ona ba

ary getiren esnek davranlar, kendi karakterini kolayca onarla
m az biim lerde zayflatyor. E er Rico gnm zn sradan insan
n temsil ediyorsa, onun evrensellii bu ikilem de yatyor olabilir.

31

II

R utin

R iconun yaad a anlam ak iin bylesine uram ak zorunda

kalm asnn birok nedeni var. M odem toplum, i srecini, devleti
ya da dier kurum lan fel edebilen rutin ve brokratik zam an anla
yna kar isyan bayran am durumda. R iconun sorunuysa,
rutine kar balatlan bu isyann baanya ulat noktada kendisiy
le ne yapacam bilem em esi.
Ancak, sanayi kapitalizm inin afanda, rutinin kt olduuna
dair byle bir nkabul m evcut deildi. XVIII. yzyln ortasnda
tekrara dayal alm ann biri olum lu ve faydal, dieri ykc olmak
zere iki apayr sonuca yol aabilecei dnlyordu. Rutinin
olumlu yn D iderotnun 1751 ve 1772 arasnda yaym lanan byk
Ansiklopedisinde betim lenirken, dzenli em ek-zam anm olum suz
32

yn de en dram atik haliyle A dam Sm ilhin 1776da yaymlanan

The W ealth o f N ations [Uluslarn Z enginlii] kitabnda resm edil
m iti. D iderot iteki rutinin, dier ezberleyerek renm e eitlerin
de olduu gibi gerekli bir retici olduuna, Sm ith ise rutinin insan
akln ldrdne inanyordu. G nm zde toplum Sm ithle ayn
grte. D iderot ise rakibinin tarafn tutm akla neleri atlayabilece
im ize iaret ediyor.

D iderotnun eitim li okurlarnn A nsiklopedi'd e en arpc bulduu

m addeler gndelik yaam a dair olanlard: Sanayi, zanaatlar ve ift
ilik zerine eitli yazarlarca kalem e alnm balklar. Bu yazla
ra, rnein bir sandalyenin ya da eenin nasl yapldn gsteren
bir dizi gravr elik ediyordu. XVIII. yzyl ortas resm inde izgi
nin zarafeti gze arpsa da, birok sanat bu zarafeti aristokratlarn
elencelerini ya da m anzaralar resm etm ek iin kullanrd; A nsiklo
p ed i'n m ressam larysa bu zarafeti eki, kt presleri ve matkap izim lerinin hizm etine kotu. Hem izim lerin hem de yazlarn am a
c, emee ikin olan saygnl vurgulam akt.1
zel olarak rutinin saygnlysa, A nsiklopedi'n in 5. cildinde,
P arisin 100 kilom etre gneyinde, M ontargis kasabas civarnda ku
rulu gerek b ir kt fabrikasn, L Angleyi gsteren bir dizi re
sim de karm za kar. K t fabrikasnn plan bir atoyu andrr:
B ir ana blok ve dik ayla ona bal iki daha kk kanat, fabrika
nn etrafndaysa b ir tara aristokratnn evini andran iek tarhtan
ve aalkl y ollar vardr.
Gze bylesine ho gelen bu rnek fabrikann plan aslnda D i
derotnun zam annda em ein geirm eye balad byk dnm
sim geler: Bu srete ev iyerinden ayrlm tr. X V III. yzyl ortala
tm a kadar ekonom inin fiziksel m erkezi hane olm utu. Tarada aile
ler tkettiklerinin ounu kendileri retirdi. Paris ya da Londra gibi
' Uluslarn Zenginlii, ev.: Aye Yunus, Mehmet Bakrc, Alan Yay., 1997.
1. Bu resimlerin hikyesi bildik XVIII. yzyl yaymclk alanndaki karmaalardan
biridir. Diderot ve yardmc editr d'Alembert bunlann ounu Reamur gibi daha
eski ressamlardan veya Patte gibi adalarndan almtr. Bkz. John Lough,
The Encyclopdie (New York: McKay, 1971), s. 85-90.
F 3 N /K arakicr A tn n u u

33

ehirlerde ise zanaatlar da ailenin hanesinde icra edilirdi. Tarihi

H erbert A pplebaum un belirttii gibi, rnein bir frncnn evinde,
kalfalar, raklar ve frncnn biyolojik ailesi birlikte m asaya otu
rur ve ayn yem ei yerdi, hep birlikte, zira hepsi ayn evde yaar ve
uyurdu ve ekm ein maliyetine .... ustann yannda alan herke
sin barnm a, beslenm e ve giyinm e m asraflar da dahildi. N akdi c
retler m aliyetin ancak kk bir ksm na denk gelirdi.1 Antropolog
Daniel Defert buna dom us' ekonom isi adn veriyor: cretli klelik
yerine, ustaya itaat ve barnm a i ie gemiti.
D iderot, L A ngleede, d o m u s'tan kopm u yeni b ir alm a dze
nini tasvir eder. Fabrika binasnda iilerin barnm as iin yer yok
tu: A slnda bu fabrika, iilerin ie yrm ek yerine vastayla gel
m ek zorunda kalaca kadar uzak m esafeden ii alan, F ransadaki
ilk fabrikalardand. Bu fabrika ayrca ya kk iilerin ana baba
larna deil dorudan kendilerine m aa veren ilk fabrikalardan bi
riydi. Fabrikann izim inde gze arpan cazibe, hatta zarafet, gravr
sanatsnn da bu aynm olum ladm gsterir.
erisinin resim leri de pozitiftir: D zen hkm srer. K t ha
muru hazrlam ak, X V III. yzylda pis ve m ide bulandrc bir ilem
di; ktta kullanlan paavralar genelde cesetlerin stnden ekip
alnr ve lifleri paralansn diye iki ay kadar bidonlarda bekletilirdi.
L A ngleedeyse, yerler tertem izdir ve iilerin m idelerinin buland
na dair bir belirti yoktur. Liflerin bir silindirle kt ham uruna d
ntrld odada - k i en pis itir b u -, tek bir insan bile yoktur.
in en zorlu ksm nn gerekletirildii, yani ham urun sklp kuru
tulduktan sonra preste ince katm anlara dntrld odadaysa,
usta, baleyi andran bir koordinasyon iinde alm aktadr.
Bu endstriyel dzenin sim , onun dakik rutininde gizlidir.
L A nglee, her eyin belirlenm i bir yerinin olduu ve herkesin g
revini bildii bir fabrikadr. Ancak D iderotya gre bu tip rutinler
b ir grevin basit ve m ekanik bir biim de ilelebet tekrarndan ibaret
deildi. rencisinden bir iirin elli dizesini ezberlem esini isteyen
bir retm en iirin rencinin beyninde depolanm asn ve istendi
2. Herbert Applebaum, The Concept o f Work (Albany: State University of New
York Press, 1992), s. 340.
* domus: (Lat.) Ev.
34

F M R K A /K a ra k te r A nm as

inde hatrlanp baka iirlerin deerlendirilm esinde kullanlabil

m esini ister. Diderot, Paradoxe sur le com edien [A ktrlk H akkn
da Aykr Dnceler*] adl kitabnda bir aktr ya da aktrisin szle
ri srekli tekrarlayarak nasl roln derinliklerine indiini aklam a
ya alr. D iderot, tekrarn bu erdem lerini, endstriyel emekte de
bulm ay um uyordu.
Kt retim i bilinsiz bir sre deildir: Diderot -y in e sanata
gnderm e y ap a ra k - iilerin em ek srecinin her bir aamasn ida
re etm eyi ve deitirm eyi renm esiyle, kt retim indeki rutinle
rin srekli evrim geirdiini dnr. D aha genel olarak, iin rit
m i ifadesini kullanarak, - b ir m zik eserini ala ala zaman nasl
yneteceini renen bir m zisyen g ib i- belirli bir ilemi srekli
tekrar ederek, hzlanp yavalam ay, varyasyonlar yapm ay, m alze
meyle oynam ay, yeni uygulam alar gelitirm eyi renm em izi anla
tr. Tekrar ve ritim sayesinde ii, em ek srecinde, D iderotnun sz
leriyle akl ve elin uyumunu salar.3
K ukusuz bu bir idealdir. D iderot bunu inandrc klm ak iin bir
dizi grsel ve etkili kant sunar. K t fabrikasnda, kokum u pa
avralar kesen olan ocuklar bir odada, balarnda bir yetikin ol
m adan yalnz balarna alrken resm edilm itir. ekillendirm e,
kurutm a ve kesm e odalarnda olanlar, kk kzlar ve iriyan
adam lar yan yana alm aktadr: A nsiklopedi'n in okurlar burada
kelim enin tam m anasyla eitlii ve kardelii grm ekteydi. Bu im
geleri grsel olarak bu kadar arpc yapan ey, iilerin yz ifade
leridir. G revler ne kadar zorlu olursa olsun iilerin hep sakin olan
yzleri, D iderotnun, em ek sayesinde insanolunun kendisiyle bar
k hale geldii dncesini yanstr. V oltairein K andid'inde M ar
tin, Teori retm eyi brakp alalm , der, yaam katlanlr kl
m ann tek yolu budur. Teori retm eye daha eilim li olan Diderot
bile, Voltaire gibi, insann rutini ve onun ritim lerini renerek,
kontrol ele alp dinginleeceine inanyordu.

* Aktrlk zerine Aykn Dnceler, ev.: Sabri Esat Siyavugil, Sosyal Yay.,
1996.
3. A.g.y., s. 379.

35

Adam S m ithe greyse, bu dzenli evrim , kardelik v sknet im

geleri, gereklem esi im knsz bir ryay temsil etm ekteydi. Rutin
ruhu ldrrd. En azndan kendisinin gzlem ledii serpilen kapi
talizm de organize edildii biim iyle rutin, sanattaki dzenli alm a
ve tekrarn pozitif rol arasndaki balanty yalanlar grnyordu.
Adam Sm ith 1776da Uluslarn Zenginlii'n i yaym ladnda - h
l olduu g ib i- yeni kapitalizm in szcs olarak algland. Bunun
sebebi, kitabnn balangcnda serbest piyasay savunan szler sarf
etmesidir. A ncak Sm ith ekonom ik zgrln havarisi olm akla kal
myordu: Piyasann karanlk yznn de tam am en bilincindeydi.
Kendisindeki bu bilin, zellikle yeni ekonom ik dzenin rutin za
man organizasyonunu incelerken olumutu.
Uluslarn Zenginlii, tek bir byk igr zerine kuruludur:
Sm ithe gre, para, m al ve em ein serbest dolam , insanlar gide
rek daha fazla uzm anlam aya zorlayacakt. Serbest pazarlarn by
mesi, beraberinde toplum sal iblm n getirecekti. B ir an kovan
n gzlem lem ek S m ithin iblm kavram n daha kolay anlam a
mz salar: Kovan bydke her bir petek farkl bir i iin aynlr.
Form el bir biim de ifade edersek, m badelenin nicel boyutu -p a ra
arznn hacm i veya piyasadaki mal m ik tar- bydke, retim
fonksiyonunda kanlm az b ir uzm anlam a grlr.
Sm ithin kulland asl rnek bir ine fabrikasdr. (Bu XVIII.
yzyl ineleri, ada rg inelerinden ok, bizde m arangozlann
kulland kk ivilere benzerdi.) Smith, btn ileri kendisi ya
pan bir ine ustasnn bir gnde en fazla birka yz ine retebildi
im hesaplam t. Y eni iblm ne gre ileyen, ine retim ini alt
srelere blen ve her iinin bunlarn tek birini yapt ine fabri
kasndaysa bir ii gnde 16 binden fazla ineyi ilem den geirebi
lird i/ ne fabrikasnn serbest piyasada yapaca ticaret, ineye
olan talebi artracak, bu da daha byk tesislere ve daha ince bir i
blm ne yol aacakt.
D iderotnun kt fabrikas gibi, Sm ithin ine fabrikas da ba
rnm ak deil alm ak iin yaplm t. Ev ve iin ayrm , S m ithe
4. Adam Smith, The Wealth of Nations (1776; Londra: Methuen, 1961), 1:10912 .

36

gre, m odem iblm lerinin en nem lisiydi. A yrca, D iderotnun

kt fabrikas gibi, Sm ithin ine fabrikas da her bir iinin belir
li bir rutinde tek bir ii yapm as sayesinde dzenli bir biim de ili
yordu. A ncak S m ith e gre, ine fabrikas kt fabrikasndan, a
lm a zam annn bu ekilde organize edilm esinin insani adan ne
kadar zararl olduunu gsterm e noktasnda ayrlyordu.
Sm ithin yaad dnya, elbette, uzun zam andr rutine ve za
man tarifelerine ainayd. VI. yzyldan itibaren kilise anlar, gn
dini blm lere ayryordu; Benedikten tarikat ortaa balarnda
nem li bir adm atarak, dua zam anlarnn yannda alm a ve yeme
zam anlarn da anlarla belirtm eye balam t. S m ithin dnemine
yaklaldka, m ekanik saatler kilise anlarnn yerini alm ve
XV III. yzyln ortasna gelindiinde cep saatleri yaygn olarak kul
lanlm aya balam t. Artk, kii her nerede olursa olsun, grm e ve
ya duym a m esafesinde bir kilise olsun olm asn, m atem atiksel bir
dakiklikle zam an bilebilirdi: Bylece zam an m ekna baml ol
m aktan km t. Zam ann bu ekilde program lanm as neden insani
bir felakete yol aacakt ki?
Uluslarn Z enginlii ok uzun bir kitaptr; S m ithin zamannda,
yeni ekonom i taraftarlar kitabn sadece dram atik ve umut dolu ba
lang ksm na atfta bulundular. O ysa kitap ilerledike daha karan
lk hale gelir: ne fabrikas giderek uursuz bir yere dnr.
Sm ith, ine im alatnda, ilemleri paralara blm enin, ine iileri
ne saatler boyunca tek bir kk ilem yaptrm ak ve onlar uyutu
rucu ve skc b ir ignne m ahkm etm ek olduunu fark etmiti.
R utin, belirli b ir noktada zararl hale gelm eye balar. nk in
sanolu kendi abas zerindeki kontroln yitirir; alm a zaman
zerindeki kontroln yitmesi ise insann zihnen ld anlam na
gelir.
Sm ith, kendi andaki kapitalizm in bu yol ayrm na geldiini
dnyordu. Sm ith, yeni dzende en ok em ek sa rf edenler en az
la yetiniyor dediinde, aklnda cretlerden ziyade iin bu insani
boyutu vard.5 Uluslarn Zenginlii'nin en karam sar pasajlarndan
birinde Sm ith yle yazar:
5. A.g.y., 1:353.

37

blmnn ilerlemesiyle birlikte, emeiyle geinen insanlarn ou

nun i i.... bir dizi ok basit ilemle, hatta bir veya iki ilemle snrl ha
le gelir .... Btn hayat birka basit ilemi gerekletirmekle geen
adam .... son derece aptal ve cahil hale gelir.4

Dolaysyla sanayi iisi, bin dize ezberlem i olan aktrdeki zde

netim e ve dinam ik ifade gcne asla sahip deildir. D iderotnun ak
tr ve ii arasnda kurduu benzeim yanltr, nk ii yapt
ii kontrol edem ez. ne iisi iblm srecinde aptal ve cahil
bir yarata dnr; yapt iin tekrara dayal doas onu pasifletirmitir. Bu nedenlerden dolay, endstriyel rutin, insan karakteri
nin btn derinliini yok etm e tehlikesini barndrr.
Ortaya artc derecede karam sar bir Adam Smith tablosu k
tysa, bunun nedeni Sm ithin, kapitalist ideolojinin resm ettiinden
daha karm ak bir dnr olm asdr. D aha nce yaym lanan The
Theory o f M oral Sentim ents [Ahlki D uygular Kuram] kitabnda
Smith, insanlar arasndaki sem patinin ve birbirinin ihtiyalarn
kavrayabilm e yeteneinin erdem lerini savunm utu. Smith, sem pati
nin kendiliinden beliren ahlki bir duygu olduunu; bu duygunun,
bir kadn ya da erkek dierinin acsn ya da gerilim ini kavradn
da aniden ortaya ktn belirtm iti. A ncak iblm bu tr kendi
liinden patlam alara ket vuruyor ve rutin, sem patinin serbeste ak
n engelliyordu. Sm ith kesinlikle, pazarlarn bym esini ve ib
lmn toplum un ahlki deil m addi ilerlem esiyle e tutuyordu.
Sem patinin erdem leriyse, insan karakterinin daha ince ynlerini
yanstyordu.
R iconun ahlki dayanak noktas, iradesini kararl bir ekilde or
taya koym asyd. Sm ith iinse sem patinin kendiliinden patlam as
insann iradesini yener ve onu kendi kontrolnde olm ayan hislerle
doldurur: Toplum daki gszlerle ani bir zdelem e veya yalan
sylem eyi alkanlk haline getirenlere veya korkaklara merham et
gsterm ek gibi. Sem pati patlam alar - b u spontane zam an d zlem ibizi normal ahlki snrlarm zn dna iter. Sem pati kesinlikle n
grlebilir veya rutin bir duygu deildir.
6. A.g.y., 1:302-3.

38

Bu tr duygu patlam alarnn etik nem ini vurgulayan Smith,

adalarndan tam am en ayr dyordu. O nlar, insann karakteri
nin, etik adan, kendiliinden duygulardan, hatta insan iradesinden
bam sz olduunu dnyorlard: Jefferson, 1779 tarihli Bill fo r
Establishing R eligious Freedom [Dini zgrln Tesisi Beyanna
mesi] adl m etinde, B ir kiinin gr ve inanlar kendi iradesine
dayanm az, zihnine sunulan kantlar istem sizce takip eder, dem i
ti. K arakter kiinin yerine getirdii bir greve baldr: 1785te Ja
mes M adisonun dedii gibi m antn em irlerine uym ak zorunlu
dur; nk bu, insanlara kar bir hak ve Y aratana kar grevim iz
dir.8 Doa ve D oann Tanrs em reder, insan boyun eer.
Adam Sm ith ise belki de bizim kine daha yakn bir karakter an
layn savunuyordu. K arakter ona gre, tarih ve onun ngrlemeyen zikzaklan tarafndan biim lendirilir. O ysa rutin, hkimiyetini
kurunca, kiisel tarih iin fazla bir eye izin vermez: K endi karak
terini gelitirm ek isteyen kiinin bu rutinden kurtulm as gerekir.
Sm ith bu genellem eyi som utlatm : Tccarlarn karakterini olumlar
ve onlann gnn gereklerine duyarl hareket edip sempati hissede
rek davrandklann belirtir, dier yandan da rutinin boyunduruu al
tndaki sanayi iilerinin karakterine zlr. O na gre, hayata daha
fazla mdahil olanlar tccarlard.
M arxin sk bir Adam Sm ith okuru olm as bizi artmamal.
A ncak M arx elbette ticarete veya tccarlara kar benzer bir hayran
lk beslem iyordu. M arx genken, en azndan The Theory o f M oral
Sentim ents'teki genel kendiliindenlik teorisini olum lu bulmutu;
daha yetikin ve soukkanl bir analist olduundaysa, Sm ithin ru
tinin zararlarna ve iinin i zerinde kontrol olm akszn gerek
leen iblm ne dair betim lem elerine dikkatle eilm iti. Bunlar,
M arx'm m etalatrlm zam an zerine analizinin temel bileenleri
ni oluturm utu. M arx, Sm ithin ine fabrikasnn rutinine dair be
tim lem elerini, iinin gnlk yevm iye usulyle alt Alman
7. Thomas Jefferson, Writings, der. Merrill D. Peterson (New York: Library of
America, 1984), s. 346.
8. James Madison, "Memorial and Remonstrance Against Religious Assessements. Aktaran Marvin Meyers, der.. The Mind of the Founder, gzden geiril
mi basm, (Hanover, N.H.: University Press of New England, 1981), s. 7.

39

Tagwerk sistem iyle karlatrd. Bu uygulam ada ii evre koulla

rna uyum salayabiliyor, rnein yam urlu gnlerde yam ursuz
gnlerden daha farkl alyor ya da grevlerini m alzem enin geli
zam anna gre ayarlayabiliyordu: in kontrol iide olduundan
iin belirli bir ritm i vard.9 Bu durum un aksine, M arksist tarihi E.
P. T hom psonun daha sonra yazaca gibi, m odem kapitalizm de a
lanlar iverenin zam anyla k en d i zamanlar arasnda bir ayrm
olduunu hissederler. 10
Adam Sm ith ve M arx m rutin zam an konusunda besledii kor
kular, Fordizm denen olguyla birlikte bizim am za da geti.
Sm ithin XVIII. yzyln sonunda yeni yeni ortaya kan sanayi ka
pitalizm ine dair korkulan, en youn olarak Fordizm olgusunda,
zellikle de Fordizm ism inin kaynakland m eknda belgelenebi
lir.

Ford M otor irketinin H ighland Park fabrikas, 1910-1914 yllar

arasnda, teknoloji tem elli iblm nn kusursuz bir rnei olarak
kabul edilirdi. H enry Ford bir bakm a insancl bir iverendi; iile
re gnde be dolar (1997 yl parasyla gnde 120 dolar) olm ak ze
re cm ert b ir cret verir ve iileri krina ortak ederdi. A ncak fab
rikadaki alm a sz konusu olduunda iler deiirdi. Henry
Forda gre i yaam nn nitelii konusundaki kayglar tam am en
fasa fsoydu ; biraz skntya kar be dolar gayet iyi bir cretti.
Ford, H ighland Park gibi rnek fabrikalar kurm adan nce oto
mobil endstrisi zanaata dayal, yksek vasfl iilerin ign bo
yunca tek bir m otor ya da kaporta zerinde birok karm ak grevi
gerekletirdii bir endstriydi. Bu iiler byk bir zerklie sa
hipti; aslnda oto endstrisi belirli bir merkezi olm ayan bir dizi atl
yenin toplam saylabilirdi. ou vasfl ii, diyor Stephen M e
yer, kendi raklarm tutar ve bunlara kazanlarnn bir ksm n da
9. Bu konuda u mkemmel incelemeye bkz.: Barbara Adam, Time and Social
Theory (Philadelphia: Temple University Press, 1990), s.112-13.
10. Edward Thompson, T im e, Work-Discipline, and Industrial Capitalism," Past
and Present 36 (1967), s. 61.

40

trd.11 1910 yl civarlarndaysa, ine fabrikasnn rejimi oto en

dstrisini ele geirdi.
Ford M otor irketi retimi bir endstri haline getirince, vasfl
ustalar yerine szde uzm anlam iiler istihdam etm eye balad.
U zm anlam iilerin ii pek fazla dnce veya karar gerektirm e
yen m inyatr ilem lerden ibaretti. H ighland Park Ford fabrikasn
daki bu uzm anlam iilerin ou yeni gm enken, vasfl ustalar
A lm anlardan ve dier daha yerleik A m erikallardan olumaktayd;
hem ynetim hem de yerli A m erikallar gm enlerin rutin iler
den fazlasn yapacak zekya sahip olm adn dnyordu. 1917
ylna gelindiinde, igcnn yzde 5 5 i uzm anlam iilerden,
yzde 15'i m ontaj hattnn evresinde yerleri tem izleyen hadem e
lerden ve ancak yzde 15i usta ve teknik elem anlardan oluuyordu.
Ucuz adam lar pahal m akinelere ihtiya duyar, diyen ve bu
yeniliklerin ilk savunucularndan olan Sterling Bunnell, yksek
vasfl adam lar ise alet kutusundan baka pek bir eye ihtiya duy
m az, diyordu.12 nsan em eini basitletirm ek iin karm ak m aki
neler kullanlm as fikri, Sm ithin korkularnn gerek olm asna gi
den yolu at. rnein, endstri psikologu Frederick W. Taylor, b
yk bir tesiste m akine ve endstriyel tasarm n m thi derecede kar
m ak hale gelebileceini, ancak iilerin bu btnn dizaynn an
lam asna gerek olm adn dnyordu; hatta ona gre, btnn
dizaynn anlam a abasyla ne kadar az m egul olurlarsa kendi i
lerine de o kadar verim li bir biim de sarlrlard.13T ay lorun kt n
sahibi zam an-hareket ettlerinde, bir kronom etreyle, araca rne
in bir n fan ya da am urluu takm ann ne kadar srd saniye
nin dilim lerine varncaya dek hesaplanyordu. Zam an-hareket et
dne dayal ynetim anlay Sm ithin ine fabrikas imgesini sa
diste bir noktaya tasa da, Taylor insan kobaylarn lm ve ma11. Stephen Meyer, The Five Dollar Day: Labor Management and Social Cont
rol in the Ford M otor Company 1908-1921 (Albany: State University of New York
Press, 1981), s. 12.
12. Aktaran: David Montgomery, Worker's Control in America: Studies in the
History of Work Technology and Labor Struggles (Cambridge, ngiltere: Camb
ridge University Press, 1979), s. 118.
13. Frederick W. Taylor, The Principles o f Scientific Management (New York: W.
W. Norton, 1967).

41

niplasyona pasife boyun eeceinden son derece emindi.

Gerekte, bu rutin zam an klelii hi de pasife kabullenilm edi.
David N oblea gre zam an-hareket alm alarn sabote etm ek ko
nusunda geni bir repertuar gelitirm i olan iiler, kendi karlary
la elien yntem leri ve alm a talim atlarn grm ezden gelirler. 11
Ayrca, Sm ithin bahsettii aptal ve cahil yaratk iyerinde bunal
m akta ve bu yzden verim lilii dm ekteydi. General Electric fir
masnn Hawthorn tesisindeki gibi deneyler iilere duyarl varlk
lar olarak davranlm asm n onlarn verim liliini artrdn ortaya
kard. Elton M ayo gibi endstri psikologlar, yneticileri alanla
rna daha fazla ilgi gsterm eye ard ve psikiyatrik danm anlk
yntemlerini iyerine uyarlad. A ncak M ayo gibi psikologlar hi de
hayalperest deildi. Onlar, zam ann dem ir kafesinin yaratt sknt
ve aclan azaltsalar bile asla yok edem eyeceklerini iyi biliyorlard.
Rutinin verdii ac E nriconun neslinde zirveye ulat. 1950lerde yaplan klasik bir alm a olan W ork and Its D iscontents' te
[alma ve H onutsuzluklan], Daniel Bell, gelinen bu u noktay
baka bir otom obil fabrikasnda, G eneral M otorsun M ichigandaki
W illow Run tesisinde incelem eye alt. Sm ithin bal petei artk
gerekten devasa boyutlara ulam t; W illow Run bir kilom etreyi
geen uzunlukta ve 400 m etre geniliinde bir yapyd. Burada, ara
ba yapm ak iin kullanlan, ham elikten tutun cam bloklara, deri ta
bakalarna kadar tm m ateryal, tek bir at altnda toplanmt ve i
son derece disiplinli bir analist ve ynetici brokrasisi tarafndan ko
ordine ediliyordu. Bu derecede karm ak bir organizasyon ancak,
B ellin m hendislik rasyonalitesi dedii kesin kurallarla ynetilebiliyordu. Bir m hendislik harikas olan bu dev kafes ilkeye gre
iliyordu: byklk m ant, m etrik zam an m ant ve hiyerari
m ant.15
Byklk m ant basitti: D aha byk olan daha verim lidir. B
tn retim elerini W illow R un gibi tek bir retim m eknnda top
lamak enerji tasarrufu salyor, m alzem e tam a giderlerini azalt
14. David F. Noble, Forces o f Production: A Social History o f Industrial Automa
tion (New York: Alfred A. Knopf, 1984). s. 37.
15. Daniel Bell, Work and Its Discontents". Bell. 77ie End o f Ideology, yeniden
basm. (Cambridge: Harvard University Press, 1988), s. 230 iinde.

42

yor ve beyaz yakallarn alt sat ve ynetim ofislerini fabri

kayla birletiriyordu.
H iyerari m ant, biraz daha karkt. Max W eber insann de
m ir kafesini tanm larken, M odem kapitalist fabrika iin ideal m o
delin askeri disiplin olduunu gsterm ek iin zel bir kanta gerek
yoktur d em iti.16 A ncak Bell, 1950lerdeki G eneral M otors gibi
irketlerde daha farkl bir kontrol modeli gzlem ledi. retim i or
ganize eden ve ynlendiren styap .... btn olas beyin ilerini
im alat srecinin dna karyor; her ey plan, program ve tasarm
departm anlarnda m erkezletiriliyor. M im ari adan bu durum tek
nik elem anlar ve yneticileri tesisteki grltl m akinelerin m m
kn olduunca uzana tam ak anlam na geliyordu. Bylece fabri
kann generalleri askerleriyle olan Fiziki tem as yitirdi. Sonuta,
sadece ayrntlara katlabilen, zerinde alt rn hakknda ka
rar veya deiiklik yetkisi olm ayan en alttaki ii iin rutinin uyu
turucu yn daha da pekiti.17
W illow R u n daki bu durum un nc dayana da Taylorcu
m etrik zam an m antyd. Byk tesisin her yerinde zaman dakik
bir biim de llerek, st yneticilerin herkesin verili bir anda ne
yaptn bilm esi salanyordu. rnein Bell, G eneral M otorsta
saat, on adet alt dakikalk dilim e ayrlyor.... ii alt dilim sa
ysna gre cret alyor derken aknln gizlem iyordu.18 al
ma zam annn bylesine dakikalar halinde program lanm as bir yan
dan da irketteki daha uzun zam an ltleriyle de balant iindey
di. rnein, em eklilik m aa bir kiinin General M otors iin ka sa
at alm olduuna baklarak hassasiyetle ayarlanyor, bir emeki
de cretli izin ve hastalk izni srelerini dakikas dakikasna hesap
layabiliyordu. Bu m ikrom etrik zaman hesaplan, m ontaj hattndaki
kol iileri kadar alt dzey beyaz yakal bro ahanlannn da terfi
ve haklarn belirliyordu.
A ncak E nriconun kuana gelindiinde, m etrik zaman hesap
16. Max Weber, Economy and Society, c. 2, der. Guenther Roth ve Claus Wittich (Berkeley: University of California Press, 1978), s. 1156.
17. Bell, s. 235.
18. A.g.y., s. 233.

43

lan, devasa endstriyel organizasyonun bymesi uruna yneti

min uygulad bir bask ve egem enlik arac olmann da tesine
gemiti. Bu zaman tarifeleri zerine youn grm eler hem Birle
ik O tomobil ileri S endikasn hem de G eneral M otorsun yne
ticilerini m egul ediyordu: Sendikann tabanndaki iiler bu pazar
lklarda telaffuz edilen saylar ilgi, hatta tutkuyla izliyordu. R utin
letirilmi zam an, iilerin kendi taleplerini dayatp sz sahibi ola
bildii bir arena haline gelm iti.
Adam Smith bu tr bir politik sonucu ngrem em iti. Schum peterin bahsettii giriim cilerin yaratc ykm gc kontrolden
knca, Sm ithin inceledii ine fabrikalar XIX. yzylda iflas et
mi, bunlarn kt zerindeki rasyonel bal petei m odeli, ta ve
metal haline brndkten sonra ancak birka yl ayakta kalmt.
Bunun zerine iiler kendilerini bu altst olulara kar korum ak
iin, dayanm a sandklarnda biriken paralarla ya da inaat koope
ratifleri sayesinde edinilen evleri ipotek etm e yoluyla zam an rutin
bir hale getirm eye altlar. G nm zde zam ann rutinlem esini
kiisel bir baar olarak grm eye pek yatkn deiliz; ancak sanayi
kapitalizm inin yaad gerilim ler, patlam alar ve bunalm lar hatr
larsak bunun neden gem ite b ir b aan olarak grld anlalr.
Bu durum da, F o rd un H ighland Park fabrikasnda ortaya kan ve
G eneral M otorsun W illow Run tesisinde zirveye varan, rutin za
man program lam asnn anlam iyice karm aklayordu. D aha nce,
E nriconun bu rutin zam an tarifelerine saplantl bir ilgiden yaam
iin olum lu bir anlat oluturduunu grm tk. Rutin, insana zarar
verdii kadar onu koruyabilir de: Em ei paralara ay nan rutin, ay
n zam anda bir yaam b ir araya getirebilir.
H er eye ram en, Sm ithin hissettii korku, iilerin neden ka
pitalizm e isyan etm ediini anlam aya alan D aniel Beli iin hl
gayet gerekti. B ell, bir ayan sosyalist im ann kapsndan dar
ya atmt diyebiliriz. B ell, bata iin anlam szlam as olm ak zere,
iten kaynaklanan honutsuzluklarn, insanlar isyana gtrm edii
ni renmiti: Rutine gsterilen direni otom atikm an devrim yolu
nu amaz. A ncak Bell yine de sosyalist cam iann vefal bir evlad
olm aya devam etti. W illow R un fabrikasnda grd sahnelerin bir
44

trajedi olduundan hi phesi yoktu.

B ellin inceledii W illow Run tesisini F o rd un H ighland Parkna, onu da A dam Sm ithin ine fabrikasna balayan ince bir erit
var. Btn bu alm a ortam larnda, rutin, kiiyi alaltan ve cehale
te yol aan bir olgu olarak karm za kt. Em eki ayn kolu veya
m anivelay saatlerce evirirken, yaad an son derece berraktr.
A ncak rutin alan ii, farkl bir gelecek vizyonuna ya da deii
m in nasl salanacann bilgisine sahip deildir. Rutine ynelik bu
eletiriyi farkl b ir biim de ifade edersek, m ekanik etkinlikler daha
byk bir tarihsel anlat oluturulm asnn nn amaz: Enrico gi
bi iilerin hayatndaki m ikro-anlatlar M arx in gzne, Tarihin ge
ni sahnesinde nem siz ayrntlar ya da sadece verili koullara uy
gun dzenlem eler olarak grnrd herhalde.
Denis D ideot ile Adam Sm ith arasndaki eski tartm ann hl
son derece canl olm asnn nedeni budur. Diderot rutin almann
alaltc olduuna inanm yor, aksine, rutinin, iin dzen ve ritminin
yava yava evrilm esiyle birlikte anlatnn oluum una hizm et ettii
ni dnyordu. XVIII. yzyl P arisinin sala salonlarnn yaratt
t u bulvar filozofunun, Halk adna sylevler eken birok kiiye
kyasla, sradan em ee ikin olan saygnl sk bir biim de savun
m as ironik bir durum dur. D iderotnun en byk m odem mirass
olan sosyolog A nthony Giddens, D iderotnun fikirlerini canl tut
m ak iin alkanln, hem sosyal pratiklerde hem de kiinin kendi
sini kavram asnda oynad baat rol vurgulam tr: K arm za
kan alternatifleri ancak yerleik alkanlklarm za gre snarz. A n
lk itkilerin ve ksa sreli davranlarn hkim olduu, dzenli rutin
lerden m ahrum b ir yaam anlam sz bir varolutur.19
G nm zde, rutin konusunda tarihsel bir ayrm noktasnda bu
lunuyoruz. Yeni kan esneklik sylem i ekonom inin en dinamik
sektrlerinde rutinin yok olm ak zere olduunu im a ediyor. A ncak
alanlarn byk ounluu hl Fordizm em berinde hapis. Bu
noktada net bir istatistik verm ek zor olsa da, iyi b ir tahm inle, T ab
19. Bkz. Anthony Giddens, The Constitution o f Society: Outline of a Theory of
Structuration (Cambridge, ngiltere: Polity Press, 1984). [Toplumun Kuruluu,
ev.: Hseyin zel, Bilim ve Sanat Yay., 1999.]

45

lo 1 de tarif edilen m odem m esleklerin te ikisi A dam S m ithin i

ne fabrikasndakilere benzer, tekrara dayal iler. Tablo 7 de betim
lenen bilgisayar kullanm da, byk lde, veri girii gibi rutin
grevlerden oluur. Eer D iderot ve G iddens gibi, bu tr emein
z itibaryla alaltc olm adn dnrsek, iilerin alt ko
ullara odaklanm am z gerekir: Bu durum da fabrika ve brolar,
L A ngleedeki oym alarda resm edilen ibirlii ve dayanm a sahne
lerine benzetm eye abalam alyz.
Yok eer rutinin z itibaryla inam alalttn kabul edersek,
tam da alm a srecinin doasna saldrm am z gerekir. Hem rutini
hem de onun babas olan brokrasiyi lanetleriz. Bunu yaparken b
tn derdim iz, piyasaya daha iyi tepki verme, verim lilik ve k n ar
trma gibi pratik arzulardan ibaret de olabilir. lle agzl kapitalist
ler olm am z art deil; Adam Sm ithin rencileri gibi hem ite
hem de dier alanlarda, daha esnek deneyim lerin insanlan uyard
n dnebiliriz. K endiliindenliin erdemine inanyor olabiliriz. O
zaman sorum uz u olur: Esneklik, birlikte getirdii btn risk ve be
lirsizliklerle birlikte dnlrse, yok etm eye alt ktl
gerekte daha da pekitiriyor olabilir mi? Rutinin karakterim izi pa
sifletirdiini kabul etsek bile, esnekliin bizi yaam a daha mdahil
klmas nasl m m kn olacaktr?

46

Ill
E sn ek

Esneklik (flexibility) szc ngilizceye XV. yzylda girdi.

Szcn asl anlam n, rzgrda eilen aa dallarnn tekrar eski
konum unu ald eklindeki basit gzlem den alyordu. Esneklik
kelim esi aacn eilip dzelm e gcn, aacn form unun rzgrda
snanm asn ve eski haline dnm esini ifade eder. deal olarak esnek
insan davrannn da ayn elastik gce sahip olm as, yani deien
koullara uyum salayarak, onlardan zarar grm em esi gerekir. G
nm zde toplum , daha esnek kurum lar oluturarak, rutinin yol at
ktlkleri yok etm enin yollarn anyor. A ncak esneklik uygula
m alar ounlukla kiiyi een gler zerinde younlar.
lk m odem filozoflar esneklikteki bklm e zelliini, insan ben
liinin duyum sam a gcyle zdeletiriyordu. Locke, Essay Con47

cerning Human Understanding [nsan Anl zerine Bir Deneme*]

adi eserinde, Benlik; zevk ve acya kar duyarl veya bilincinde,
mutluluk ve hzn hissetm e yetisi olan, .... bilinli dnen varlk
tr diyor; Hume ise A Treatise on H um an Nature [nsan Doas
zerine Bir ncelem e"] adl eserinde, Ben dediim varln derin
liklerine indiimde, hep belirli bir scak ya da souk, k ya da gl
ge, ak ya da nefret, ac veya zevk algsyla karlarm , diyordu.1
Bu duyum sam alar, d dnyadan gelen, benlii bir o yana bir bu ya
na bken uyarclardan kaynaklanyordu. Sm ithin ahlki duygular
kuram da bu dsal ve deiken uyarclar tem el alyordu.
K arakter konusunu irdeleyen dnrler, benlik duygusunu bu
uyarc akm ndan kurtaracak isel dzenlem e ve dzelm e ilkeleri
bulm aya abaladlar. A ncak Adam Sm ithin ekonom i politie el at
masndan sonra yazlan yazlar, salt deiim i vurgulam aya balad.
Esneklik, giriim ciliin erdem leriyle ilikilendiriliyordu: S m ithin
yolundan giden XDC. yzyl ekonom i politikileri giriim cinin e
vikliiyle sanayi iisinin hantalln kar karya koyuyordu.
John Stuart M ill, P rinciples o f Political Econom y [Siyasal ktisadn
lkeleri] adl kitabnda, piyasalar tehlikeli ve zorlu bir yaam n ser
gilendii bir tiyatro, tccar da bu tiyatronun doalam a statlar
olarak betim ledi.
Adam Sm ith sem patiyi ne karan bir ahlkyken, onu izleyen
ekonom i politikiler daha farkl bir etik deere younlat. M ilie
gre esnek davranlar kiisel zgrln yolunu aar. Bunu gn
mzde de kabul ediyoruz; deiim e ak olm ay ve koullara ayak
uydurabilm eyi zgr eylem iin gerekli karakter zellikleri olarak
gryoruz; insan deim e yetenei olduu iin zgrdr diye d
nyoruz. A ncak gnm zde yeni ekonom i politik, zgrle duyu
lan kiisel arzuya ihanet ediyor. B rokratik rutine kar isyan ve es
* nsan Anl zerine Bir Deneme, ev.: Vehbi Hackadirolu, Kabalc Yaynevi,
1996. (y.h.n.)
nsan Doas zerine Bir nceleme, ev.: Aziz Yardml, idea Yaynevi, 1997.
(y.h.n.)
1. John Locke, Essay Concerning Human Understanding, der. A. C. Fraser (New
York: Dover, 1959), 1:458-59; David Hume, A Treatise of Human Nature. The Phi
losophy of David Hume, der. V. C. Chappell (New York: Modem Library, 1963)
iinde, s. 176.

48

neklik aray, bizi zgrletirecek koullar yaratm ak yerine yeni

iktidar ve kontrol yaplar retti.

M odem esneklik biim lerinde gizli olarak var olan iktidar sistemi
eden oluur: K urum lann kkten dnm ; retimde esnek
uzm anlam a; ve iktidarn m erkezilem e olm adan younlam as. Bu
kategoriler, hi de gizem li olm ayan, yakndan bildiim iz olgular
ieriyor; ancak bu olgulann kiilik zerindeki etkilerini kavramak
daha g.
K urum larn kkten dnm . Esnek davran, gnm z ilet
me kitaplar ve dergilerinde, sadece deiim e istekli olmak eklin
de tanm lanyor; oysa sz konusu olan, zam an duygum uz zerinde
belirli etkiler yaratan, belirli bir deiimdir. A ntropolog Edmund
Leach zam ansal deiim i iki farkl biim de algladm z syler. l
kinde eylerin deitiini biliriz, am a bunlarn gem ile bir srekli
lik arz ettiini hissederiz. Dierindeyse, olaylar yaam m z geri d
nlm ez biim de deitirdiinden, bir kopu sz konusudur.2
rnein, K om nyon ayini gibi b ir dinsel riteli ele alalm . K ut
sal ekm ei aldnz anda iki yzyl nce de gerekletirilm i olan
bir davran srdrm olursunuz. M esela beyaz ekm ek yerine ke
pekli ekm ek de kullansanz, ritelin anlam na pek fazla zarar vermi
olm azsnz; kullandnz yeni un eidi ritelin b ir paras haline
gelir. A ncak evli kadnlarn rahip olup K om nyonu idare etm eleri
ne izin verirseniz, rahip kelim esinin anlam n ve dolaysyla da
K om nyonun anlam n geri dnlm ez biim de deitirm i olursu
nuz.
Em ek erevesinde, D iderotnun kt fabrikas bahsinde anlat
t ritim ler ya d a A nthony G iddensin betim ledii alkanlklar, bi
rinci anlam daki gibi, deien, am a sreklilik arz eden zam an dene
yim ine rnektir. B unun aksine, gnm zde brokratik rutini hedef
alan esnek deiim , kurum lan kesin ve geri dnlm ez biim de d
ntrm eyi am alar; yle ki bugnle gem i arasndaki sreklilik
bozulur.
2. Bkz. Edmund Leach, 'T w o Essays Concerning the Symbolic Representation of
Time, Leach, Rethinking Anthropology {Londra: Athlone, 1968) iinde, s. 124-36.
F4N/Karaktcr Anmas

49

M odem yneticilik anlaynn tem el direi, gevek netw ork Terin Fordist dnem deki piram idal hiyerarilere kyasla, kkl dn
m lere daha yatkn olduu inancdr. Netvvorkte noktalar arasn
daki balantlar daha gevektir; en azndan teorik olarak, bir para
y dierlerine zarar verm eden kanp alm anz m m kndr. Siste
min paral bir yaps vardr: Bu, ona m dahale etm e im kn sunar.
Sistemin i btnlnn olm ay deiiklik yapm anz mm kn
klar.
K urum lan bu ekilde dntrm e teknikleri gnm zde olduk
a geliti. Y neticiler operasyonel prosedr standartlatrm ak iin
SIMS gibi yazlm lar kullanyor; SIMS yazlm , ok byk bir ir
ketin an peteine benzeyen kurum sal yapsnn iinde, her bir biri
min ne rettiini takip etm eyi mm kn klyor. Bu yazlm , m uha
sebeci ve kurum sal planlam aclarn, rnein bir irket evlilii duru
munda, hangi birim lerin kapatlabileceini ya da hangi personelin
kanlabileceini grm esini salyor. Bu sayede gerekletirilen
katm anszlatrm a [delayering], az sayda yneticinin ok sayda
alt kadem e alan kontrol etm esi iin yaplan reform u; dikey ay
rm a [vertical disaggregation] ise bir irket alanna birden faz
la grev yklenm esini anlatr.
Bu tr uygulam alar iin en sk kullanlan terim yeniden tasarlam adr [reengineeringj ve yeniden tasarlam a deyince aklm za i
ten karm alar gelir. A B D de 1980 ve 1995 arasnda iten karlan
ii saysna dair tahm inler 13 ila 39 milyon arasnda deiiyor. A t
lan orta yal iiler arasnda, ayn m aala yeni bir i bulanlar az sa
yda olduundan, iten karm alar dorudan doruya eitsizlik art
na yol at. Bu konunun kutsal kitab haline gelen Reengineering
the C orporation'd a [irketi Yeniden Tasarlamak] M ichael H am m er
ve Jam es Cham py, organizasyonel yeniden tasarlam a srecini, bu
nun sadece insanlar iten atm ann bahanesi olduu yolundaki iddi
alara kar savunm ak iin iten karm a ve yeniden yaplanm a
[restructuring] daha az m alzem eyle daha az i yapm ak anlam na ge
lir. Yeniden tasarlam a ise daha azla daha ou baarm aktr3 diyor.
3. Michael Hammer ve James Champy, Re-engineering the Corporation (New
York: Harper Business, 1993), s. 48.
50

W A R K A /K am k tcr A n m an

Bu iddia akla verim lilii [efficiency] getiriyor. Yeniden tasarla

m a" ifadesinin kendisi de gem ile keskin bir kopu salam akla ba
arlan daha sk bir ileyii dndryor. A ncak verim li biimde
yeniden tasarlam a sz son derece yanltc arm lar yapabilir.
Y eniden tasarlam a kaotik bir sre olduundan birok geri dnd
rlem ez deiim e yol aar.
1990lan n ortalarna gelindiinde i dnyasnn birok lideri,
byk bir organizasyonun yeni bir iletm e plan hazrlayp, kendi
sini derhal buna uygun olarak kltp, yeniden tasarlam asnn, an
cak yksek cretli danm anlarn fantezi dnyasnda gerekleebi
lecek bir hayal olduunu fark etm iti. Sektrdeki en soukkanl ve
pratik danm anlardan biri olan Erik Clem ons, zeletirel bir slup
la, Yeniden tasarlam a giriim lerinin birou, hatta ou baarsz
olur diyor. nk, C lem onsa gre, insanlar iten atlnca kurum lar
ilev grem ez hale gelir: letme planlar silinip yenilenir, kazan
beklentileri gereklem ez, organizasyon rotasn arr.* Kurumsal
deiim ler, dm dz bir izgide ilerlem ek yerine; farkl, hatta eli
kili ynlere girer: rnein krl bir operasyon nitesini aniden sa
tan birok irket, henz birka yl gem iken, eskiden iyi para ka
zand bu sektre tekrar geri dnm ek istiyor. Scott Lash ve John
Urry gibi sosyologlar, bu tr dnlere bakarak esneklii daha ge
nel bir dzlem de rgtl kapitalizm in sonu olarak tanm lam tr.3
Bu ifade kulaa biraz ar gelebilir. M odem yneticilik sylemi,
kurum sal deiim abalarn, sonucu belirsiz bir deney deil verim
lilii artrm a giriim i olarak gsterdii iin, bunun baarya ulap
ulam adna bakm alyz. Yeni rejim , rutinin yol at ktlklere,
zellikle retkenlik [productivity] art adna sava amt.
1990larn bam da Am erican M anagem ent A ssociation [AMA:
Am erika Y neticilik D em ei] ve W yatt irketler Grubu ciddi bir i
ten karm a sreci yaayan irketler stnde bir alm a yapt.
AM A , iten karm alarn sk yaanm as halinde krda ve ii ve
rim liliinde d olduunu sylerken, W yatt irketlerin ancak
4. Erik K. Clemons, Using Scenario Analysis to Manage the Strategic Risks of
Reengineering," Sloan Management Review, 36:4 (Yaz 1995), s. 62.
5. Bkz. Scott Lash ve John Urry, The End of Organized Capitalism (Madison:
University of Wisconsin Press, 1987), s. 196-231.

51

yarsndan az m aliyet drebildi; sadece te birinden az krn

artrabildi ve verim lilik art gerekletirenler drtte biri gem edi,
diyordu.6 Bu baarszln baz sebepleri aikrdr: ten karm a
larla yaanan tasfiye sreci iilerin moral ve m otivasyonunu ciddi
biimde drr. ini kaybetm eyen iiler, iten atlanlara kar re
kabet savan kazandklarn dnm ek yerine, kendi sralarnn
gelmesini beklem eye balarlar.
Daha genel bir dzlem den bakarsak, retkenliin geni lekli
deerlendirilm esi son derece karm ak olsa da, gnm zn yakn
gemie gre daha az retken olduunu dnm em iz iin birok ne
den var. rnein, gayri safi yurt ii hasla gibi bir ekonom ik by
me ltn ele alalm . Buna gre, brokratik dinozorlar anda
byme daha hzlyd. Bunun ertesinde btn byk sanayi toplum lanndaki retkenlik art yavalam tr. (Ltfen Tablo 3 e baknz.)
Teknolojideki ilerlem eler yznden belirli lkelerin im alat sektr
lerinde byk bir genilem e yaand. Ancak her trden beyaz ve
mavi yakal alan hesaba katarsak, ii bana ya da alm a saati
bana kt miktar olarak llen retkenlikteki art genel olarak
yavalam tr. Hatta, baz ekonom istler, i srelerini bilgisayara
aktarmann maliyeti de hesaba katldnda, teknolojinin net bir
retkenlik dne yol atn savunuyor.7
Ancak ortaya kan verim sizlik ya da organizasyon eksiklii, bu
keskin ve ykc deiim lerin hibir m ant olm ad anlam na gel
mez. Bylesi kurum sal reorganizasyon deiim lerin gerek olduu
na iaret eder ve gayet iyi bildiim iz gibi, reorganizasyon srecin
de irketlerin hisse senetleri -sa n k i en kt deiim bile deim emekten daha iyiym i g ib i- genellikle ykselir. M odem borsalarda,
organizasyonlarn yaad krlm alar kr getiriyor. Bu krlm alar,
retkenlik bakm ndan savunulam asa da, hisse sahiplerinin ksa va
dede salad getiri, yeniden tasarlam a sznn verdii szde
gvenin arkasna saklanan kaos glerini besler. O rganizasyon de
iim yeteneini piyasaya kantlasn diye, son derece baarl irket
6. Her iki sonu da u kaynakta verilmi: Eileen Applebaum ve Rosemary Batt,
The New American Workplace (Ithaca New York: Cornell University Press,
1993), s. 23.
7. Bennett Harrison, Lean and Mean (New York: Basic Books, 1994) s. 72-73.

52

ler kapatlr veya ileri boaltlr, becerikli alanlar dllendiril

m ek yerine bolua braklr.
Ancak m odem kapitalizm i, her ne kadar rgtsz ve verimsiz
olsa da, kesin ve geri dndrlem ez bir deiim arayna iten daha
temel nedenler vardr. B unlar tketici talebindeki volatilite ya da
dalgalanm ayla ilikilidir. Talepteki bu volatilite esnek rejimlerin
ikinci zellii olan, retim de esnek uzm anlam aya yol aar.
retim de esnek uzmanlama. Basite ifade edersek, esnek uz
m anlam a piyasaya daha eitli rnleri daha hzl biim de ulatr
mak dem ektir. The Second Industrial D ivide [kinci Endstriyel
Blnm e] adl kitapta ekonom ist M ichael Piore ve Charles Sabel
esnek uzm anlam ann K uzey talyada kk firm alar arasndaki
elastik ilikilerde nasl ilediini, bu firm alarn nasl tketici tale
bindeki deiim lere derhal cevap verdiini ortaya koyuyor. irket
ler birbirleriyle hem rekabet hem ibirlii yapyor ve her biri kalc
olm aktan ziyade kum a, tekstil ya da m akine paralan gibi rnle
rin ksa piyasa m rleri kadar bir sre de olsa elde tutabilecekleri
kk piyasa nileri aryor. H km et bu talyan firm alarnn kendi
aralarnda lm kalm savana tutum ak yerine birlikte yenilikler
retm esini aktif olarak destekliyor. Piore ve Sabel inceledikleri sis
temi srekli yenilik yapm a stratejisi: D urm ak bilm ez deiimi
kontrol etm eye alm ak yerine ona uyum salam ak, szleriyle ta
nm lyor.8
Esnek uzm anlam a, Fordizm de vcut bulan retim sisteminin
tam antitezidir. G nm zde, araba ve kam yon im alatnda, Daniel
B ellin zam anndaki bir kilom etreden uzun montaj hattnn yerini,
uzm anlam retim adaoklar alm tr. O to endstrisindeki bu tr
tesisleri inceleyen D eborah M orales, piyasadaki talebe yant olarak
yaplan yeniliklerin iilerden istenen haftalk, hatta gnlk grev
leri deitirdiini anlatyor.9
Esnek uzm anlam ann elerini de yakndan tanyoruz. Esnek
uzm anlam a yksek teknolojiyle uyum halindedir; bilgisayar saye
8. Michael J. Piore ve Charles F. Sabel, The Second Industrial Divide: Possibili
ties for Prosperity (New York: Basic Books, 1984), s. 17.
9. Deborah Morales, Flexible Production: Restructuring o f the International Automobile Industry (Cambridge. U.K.: Polity Press, 1994), s. 6.

53

sinde sanayi m akinelerinin yeniden program lanm as ve yapland

rlmas kolaylam tr. M odem iletiim in hz da, bir irketin global
piyasa verilerine derhal ulam asn salayarak, esnek uzm anlam a
y m m kn klar. A yrca, bu retim biimi hzl karar alm ay gerek
tirir ve dolaysyla kk alm a gruplarna uygundur; bunun aksi
ne byk brokratik piram itlerde her bir belge, onay iin genel m er
keze gnderildiinden karar alm a sreci yavatr. Bu yeni retim
srecinin en tem el zellii, d dnyann deiken taleplerinin ku
rumun i yapsn belirlem esine izin vermesidir. te piyasaya yant
vermek iin gerekli olan bu unsurlar, kesin, geri dnlm ez deiim
lerin kabul edilm esini salar.
retim deki en son gelim elere talyadan bir rnek verm em ,
bata A m erikallar olm ak zere kim ilerine garip gelebilir. Hem
Am erika hem de A vrupa firm alar Japonlarn esnek uzm anlam a
tekniklerinden ok ey renm i olsa da, A m erikan iletm e syle
mi, Am erikan ekonom isinin btn itibaryla dier ekonom ilerden
daha esnek olduunu, nk A vrupa veya Japonyadakine gre h
km et m dahalesinin daha az, ahbap avu ilikilerinin daha zayf,
sendikalarn daha gsz ve kam uoyunun keskin ekonom ik kopu
lar kabul etm eye daha hazr olduunu savunur. (Ltfen T ablo 10a
baknz)
A m erikadaki bu nyarg, esnek bir rejim in ekonom ide olduu
kadar politik alanda da esnek olm as gerektii rtk kabulne daya
nr. Esneklik konusundaki sorunlar ekonom i politiin alanna girer;
bu konuda A m erikada ve A vrupann eitli blgelerinde farkl
form ller retilir. nsanlar bklm eye ne kadar zorlanabilir? H k
m et insanlara, fdam nkine benzer elastik bir g verip, onlarn de
iimin arl altnda krlm am alann salayabilir mi?
Fransz bankac M ichel A lbert bu sorulara deiik lkelerin ver
dii yantlar arasndaki fark gsterm ek iin, gelim i lkelerin eko
nom i politiini R en m odeli ve A nglo-A m erikan m odeli olm ak
zere ikiye ayryor. B unlarn ilki yaklak bir yzyldr Hollanda,
A lm anya ve F ransada m evcut: Burada, ii sendikalar ve irket
ynetim i iktidar paylar ve hkm et sosyal gvenlik m ekanizm a
lar, em eklilik, eitim ve salk program larndan oluan, grece
54

salam bir gvenlik a salar. Ren m odeli talya, skandinavya ve

srailde de uygulanm tr.
D ier model olan A nglo-A m erikan m odeliyse, Byk Britan
ya ve A B D nin gem itekinden ok gnm zdeki durum unu ifade
eder. Bu m odel serbest piyasa kapitalizm ine daha fazla alan tanr.
Ren m odeli ekonom ik kurum lann siyasaya kar belirli sorum luluk
larn vurgularken, A nglo-A m erikan m odeli devlet brokrasisinin
ekonom iye tabi olm asn savunur ve devletin yurttalara sunduu
gvenlik am inceltm ek ister.10
Ren m odelinde de piyasa, A nglo-A m erikan m odelindeki kadar
esnek ve kararl bir biim de ileyebilir. rnein K uzey talya, bir
yandan devletin ve zel giriim in birliktelii asndan Renci, dier
yandan da piyasadaki deiken talebe uygun yant verme bakm n
dan esnektir. H atta, baz ileri teknoloji im alat sektrlerinde, Ren
m odelindeki gibi kam usal ve zel kuram larn oluturduu gl bir
netw ork, hkm et m dahalesine kar m cadele ve rakiplerini
yok etm eye kilitlenm i neoliberal m odele kyasla, tketici talebine
daha hzl yant verir. ki rejim arasndaki gerek fark, piyasa-devlet ilikisindedir.
Ren m odeli, daha gsz olan yurttalar zorluk yaam aya bala
dnda deiim i frenler, A nglo-A m erikan m odeliyse gszler be
del dese dahi i organizasyonu ve uygulam alarndaki deiim den
vazgem ez. Ren m odeli hkm et brokrasisine daha scak bakar,
A nglo-A m erikan m odeliyse hkm etin aksi ispatlanana kadar su
lu olduunu dnr. H ollanda eski babakan Ruud Lubbers, H ol
landalIlarn hkm ete olan gveni sayesinde, daha gvensiz bir top
lumun kabul etm eyecei zorlu ekonom ik reform larn gerekletiril
diini savunm utur." D olaysyla, A nglo-A m erikan m odeline neoliberalizm etiketi (liberal burada dzenlem eye tabi olm ayan an
lam ndadr), Ren m odelineyse devlet kapitalizm i etiketi yaptr
lr.
Bu rejim lerin zayf ynleri farkldr. A nglo-A m erikan rejim i da
10. Bkz. Michel Albert, Capitalism Against Capitalism, ev. Paul Haviland (Lond
ra: Whurr, 1993).
11. Ruud Lubbers, "Globalization and the Third Way," Bertelsmann Foundation
tarafndan dzenlenen Forum on Democracy'ye sunulan tebli, Ekim 1997.

55

ha dk bir isizlik oranna fakat giderek artan bir cret eitsizlii

ne neden olm utur. B urada m evcut servet eitsizlii korkun bir bo
yuttadr. Ekonom ist Sim on H eade gre, A B D deki alan nfusun
alt yzde 8 0 lik dilim inin (enflasyona gre ayarlanm ) cretleri
1973 ve 1995 arasnda yzde 18 dm , irketlerdeki elit tabaka
nn geliri ise, vergi ncesinde yzde 19, vergi m uhasebecileri sihir
li deneklerini dedirdikten sonra yzde 66 artm tr.12 B ir dier
ekonom ist, Paul K rugm an ise A B D deki cretlilerin en st yzde
l lik dilim inin gerek gelirinin 1979-89 arasnda iki kattan fazla
arttn, oysa nceki yllardaki servet birikim inin bundan ok daha
yava olduunu iddia ediyor.12 ngiliz The E conom ist dergisi, al
an nfusun en st yzde 2 0 Iik dilim inin gelirinin en alt yzde
2 0 lik dilim in yedi kat olduunu, oysa yirmi yl nce bu farkn sa
dece drt kat olduunu hesaplam .14 A B D nin bir alm a bakan,
B ir yanda b ir avu zenginden, dier yanda geride kalm byk bir
gruptan oluan iki katm anl bir toplum olm a yolundayz derken
Am erikan M erkez Bankas Federal Reserve B an kin bakan geen
lerde, gelir eitsizliinin toplum um uz iin byk bir tehdit haline
geldiini aklad.15
R en rejim inde cretler arasndaki fark ayn lde bym em i
olsa da, isizlik ciddi bir sorun haline gelm itir. 1993 ve 1996 ara
snda ABD ekonom isi 8.6 m ilyon i yaratr ve 1992 sonrasnda n
giliz i piyasas da hareketlenm eye balarken, K ta Avrupas ve Ja
ponyadaki em ek piyasas son on yldr neredeyse yerinde sayyor.16
(Ltfen Tablo 2 ye baknz.)
Bu farklar, basit bir olguyu gzler nne seriyor. Esnek uzm an
lamann ileyii bir toplum un ortak m enfaati nasl tanm ladna
12. Simon Head, The New, Ruthless Economy New York Review o f Books,
29 ubat 1996, s. 47. Gelir eitsizlii bahsini son derece net bir biimde akla
yan bu mkemmel makaleye ok ey borluyum.
13. Paul Krugman "The Right, The Rich, and the Facts" American Prospect 11
(Gz. 1992), s. 19-31.
14. Economist, 5 Kasm 1994, s. 19.
15. Alan Greenspan, aktaran Wall Street Journal, 20 Temmuz 1995; Robert Re
ich, The Revolt of the Anxious Class," Democratic Leadership Council'de ya
plm konuma , 22 Kasm 1994, s. 3.
16. Bkz. Making Companies Efficient, Economist, 21 Aralk 1996, s. 97.

56

baldr. A nglo-A m erikan rejim i gelir eitsizliine kar pek fazla

politik tedbir alm adan tam istihdam hedeflerken, Ren devletlerinin
sradan iiye daha duyarl olan sosyal gvenlik a, yeni istihdam
oluum u zerinde yk oluturur. Hangi ktle taham m l edece
im iz hangi iyiliin peinde olduum uza baldr. Bu nedenle bura
da rejim terim ini kullanm ak dorudur; bu kelim e piyasalarn ve
retim in belirli bir iktidar ilikisine dayandn anlatr.
M erkezilem e olm akszn younlam a. Esnek bir rejim in nc
bir aya da vardr. N etw orklerdeki, piyasalardaki ve retimdeki
deiim ler, ilk bakta elikili gibi grnen b ir olguya, iktidarn
veya gcn m erkezilem eden younlam as olgusuna yol aar.
Yeni i organizasyonu konusundaki iddialardan biri, bunun merkezsizlem e [decentralization] yaratt, yari organizasyonlarn alt
kadem elerindeki insanlar daha zgr kld iddiasdr. A ncak eski
brokratik canavarlar paralam ada kullanln teknikler dnlr
se bu iddiann yanll anlalr. Yeni enform asyon sistem leri st
dzey yneticilere, organizasyonun kimsenin kendini gizleyem eyecei kadar kapsayc bir resm ini sunar; bir alann sadece bir st
am iriyle kar karya geldii szl grm elerin yerine SIM S ge
er. Ayn ekilde, ne dikey ayrm a ne de katm anszlam a, merkezsizlem e anlam na gelir. Esnek iktidarn yaand takm adalar hep
bir anakaraya baldr: A nakaradaki binleri, diyelim Barbados
A dasnn eskiden T rinidad ve G uadalup ad alanna ait olan g
revleri yapm asna karar verir; B arbadosun kendi isteiyle i y
kn artrd pek olmaz.
Kk alm a g n p lan n a ynetim tarafndan eitli ve an g
rev yklenm esi, irket reorganizasyonlannda sk grlen bir du
rum dur ve A dam Sm ithin ine fabrikasnda bahsettii, iblm
nn giderek derinlem esi ilkesine aykm dr. Bu tr deneyleri on ya
da yz binlerce alan zerinde gerekletirm ek iin m thi bir ko
m uta gc gerekir. D olaysyla yeni dzen, m akroekonom ik eitsiz
lie bir de organizasyon iindeki yeni eitsiz, keyfi g ilikilerini
ekler.
Esnek uzm anlam ay daha iyi anlam ak iin, evlerim ize giren
m arkal bilgisayarlar dnelim : B unlar dnyann drt bir yann
57

dan gelen paralarn m ontajndan oluan bir kolaj gibidir. B ilgisa

yarn markas, olsa olsa bu btnn oturduu genel ereveyi tem
sil eder. Bu aletlerin retimi kresel em ek piyasasnda gerekleir
ve m arka sadece fason veya ii bo [hollow] bir sem bol haline gel
diinden, bu retim srecine fason retim [hollowing] denir. B en
nett Harrison klasiklem i alm as Lean and M ean' de [Narin ve
Hain], bu tr b ir retim de hiyerarik g ilikilerinin nasl sapasa
lam yerinde kaldn gsterir: Byk irket kendine bal firm ala
rn tabi olaca corps de b a lle t'yi* belirler, i evrim indeki inileri
ya da retim krizlerini zayf ortaklarna aktarr ve onlar bask altn
da tutar. alm a adalar bir iktidar anakarasnn karasularnda bu
lunur.
Harrison bu eitsiz ve istikrarsz ilikiler netw orkne m erkezi
leme olm adan younlam a adn verir; bu, bir kurum u yukardan
aaya bir m dahaleyle, bir netw o rk n paralan ve noktalar ha
linde reorganize etm e gcn ifade eder. K ontrol, organizasyonda
ki gruplar iin, her bir grubun nasl ulaaca konusunda zgr ol
duu, retim ve krllk hedefleri tespit ederek salanr. A ncak bu
zgrlk aldatcdr. Esnek organizasyonlar nadiren kolay ulalabi
len hedefler belirler; genelde h er bir birim , kendi m evcut kapasite
sinin ok tesinde bir retim veya kazanca ulam aya zorlanr. Bu
hedefler genelde arz ve talep gerekleriyle uyum lu deildir; sonu,
kurum un en st ynetim inden gelen bir itmeyle birlikte, birim lerin
nesnel gereklere ram en giderek artan oranda zorlanm asdr.17
Harrisonun tarif ettii g sistemini anlam ann baka bir boyutu
da eski brokratik dzene m eydan okum a abasnn daha az kurum
sal yap anlam na gelm ediidir. Y ap, birim leri ya da bireyleri ba
arm aya zorlayan gcyle sapasalam ayaktadr; oysa alanlarn
bu hedefe nasl ulaaca belirtilm em itir ve esnek organizasyon bu
konuda nadiren bir zm sunar. Organizasyonun zirvesindekiler,
kendi taleplerinin ne lde karlandnn m uhasebesini tutar, ama
bu taleplerin gerekletirilm esini salayacak bir sistem oluturm az
lar. M erkezilem e olm adan younlam a artk bir piram idin netli
' (Fr.) Bir bale ekibi altndaki kk dans gruplar, (y.h.n.)
17. Harrison, s. 47.

58

ine sahip olm ayan bir yapda em rin ileyiini gsterm enin bir yo
ludur. Burada kurum sal yap basitlem ek bir yana, daha da dolam
bal bir hal alr. De-biirokratizasyon yani brokrasisizlem e keli
m esinin kulak trm alayc olduu kadar yanltc da olm asnn nede
ni budur. M erkezilem e olm adan younlam a yoluna giden modern
organizasyonlarda, zirvenin hkim iyeti hem gl hem de amorftur.

E snek rejim in bu esinin nasl bir araya geldiini anlamann bir

yolu, iyerinde zam ann organizasyonuna bakm aktr. Gnmzde
esnek organizasyonlar, esnek-zam an [flextime] ad verilen dei
ken zam an izelgeleriyle denem eler yapyor. Bir ign, aydan aya
deim eyen sabit vardiyalar yerine, Jeannettein brosundaki gibi,
farkl, daha bireyselletirilm i izelgelere gre alan insanlarn
m ozaiinden oluuyor. M ozaik biim indeki bu alm a program
nn, ine fabrikasndaki m onoton em ek rgtlenm esinden ok fark
l olduunu dnebiliriz. Hatta bu, m odem organizasyonun stan
dartlatrlm rutine ynelik saldrsnn gerek bir y aran gibi, a
lma zam annn zgrlem esi gibi grnr. O ysa esnek-zam an,
gerekte hi de byle ilemez.
Esnek-zam an, kadm lann son zam anlarda alm a hayatna kitle
sel olarak katlm asyla ortaya kt. Flavia gibi yoksul kadnlar ara
snda alanlann says burjuva kadnlarndan her zam an yksek
olmutur. Y ukanda belirttiim iz gibi, son nesilde A B D , A vrupa ve
Japonyada, ok sayda kadn orta snf igcnn saflanna katld
ve ocuk dourduktan sonra bile alm aya devam ettiler; vasfsz
hizm etler ve im alat sektrnde zaten alm akta olan kadnlara ka
tldlar. 1960da A B D li kadm lann yzde 3 0 u cretli em ek gcne
dahil, yzde 7 0 i deilken, 1990a gelindiinde yzde 6 0 dahil ve
sadece yzde 4 0 deildi. 1990 ylnda, gelim i lkelerdeki pro
fesyonel ve teknik igcnn yzde 5 0 ye yakn - o u tam gn a
lan - kadnlardan oluuyordu.1* Bu katlm n altnda kiisel arzular
18. stihdam verileri iin: Manuel Castells, The Network Society, C. 1 (Oxford,
Ingiltere: Blackwell, 1997), s.162-63. Toplumsal cinsiyet ve gelir verileri iin: Da
vid Card, Trends in the Level of Inequality of Wages and Incomes in the United
States", Council on Work balkl konferansa sunulmu tebli, 1997.

59

kadar zorunluluk da yatar; gnm zde orta snf standardnda bir

yaam srm ek iin bir ailede iki yetikinin alm as arttr. Ancak
kadnlar daha esnek alm a saatlerine ihtiya duyuyordu; hangi s
nftan olursa olsun, kadnlarn pek ou y a n zamanl alan, tam
zamanl annedir. (Ltfen Tablo 5 e baknz.)
Bylece, igcne daha fazla orta snf kadnn katlm as, hem
tam zam anl hem de yar zamanl ilerin esnek izelgelere balan
m asnda byk yeniliklerin yaplm asn tevik etti. Bugn bu dei
imin cinsiyetler arasndaki snr am asyla birlikte erkekler de d a
ha elastik izelgelere gre alyor. G nm zde esnek-zam an e
itli ekillerde iliyor. Bunlarn en basiti olan ve ABD irketlerinin
yzde 7 0 i tarafndan kullanlan yntem , bir iinin tam bir i haf
tasn doldurm as, ancak gnn hangi saatlerinde fabrikada ya da
broda olacana kendisinin karar verm esidir. Bu yntem in tam
zdd, irketlerin yzde 2 0 since kullanlan, bir alann bir haftalk
ii rnein drt gnde bitirdii sktrlm zam an izelgeleridir.
A yrca iletiim intranetlerinin gelimesi sayesinde, gnm z irket
lerinin yzde 16sm da da, zellikle hizm et, sat ve teknik personel
iin, evde alm a seenei bulunuyor. A ncak A B D de orta snftan
beyaz erkek ve kadnlarn esnek alm a izelgelerine sahip olm a
imkn, fabrika iilerine ya da H ispanik kkenlilere gre daha yk
sek. Esnek-zam an ayrcalkl bir alm a biimi; akam ya da gece
ileri hl daha az ayrcalkl snflara yaptrlyor. (Ltfen Tablo
6 !ya baknz.)
Bu durum , her ne kadar esnek-zam an S m ithin ine fabrikasn
daki rutine boyun een iinin sahip olduundan daha fazla zgr
lk vaat etse de, aslnda esnek-zam anl alm ann sadece yeni bir
kontrol a rdn gsterir. Esnek-zam an iilerin gelecekte ken
dilerini neyin beklediini bildii yllk takvim lere benzem ez; fakat
ayn zam anda, bir irketin alt dzey alanlar iin toplam haftalk
alm a sresini belirlem esinden de farkldr. Ynetim analisti L ot
te B ailyne gre, zam ann esnek bir izelgeye balanm as, bir al
ma hakkndan ziyade, gzde alanlara ihsan edilen bir ltuftur;
ayn zam anda eitsiz biim de datlan ve ok snrl bir ayrcalk
tr. Bu, gnm z A B D si iin dorudur; dier lkeler de A B D de
60

ki uygulam aya giderek yaklam aktadr.

Esnek-zam an bir alana dl olarak verilse de, onu irketin avcunun iine yerletirir. rnein, btn esnek-zam anl alm a trle
rinin en esnei olan, evde alm ay ele alalm . Bu dl iverenler
arasnda byk bir kayg yaratr; irkette bulunm ayan alanlar
zerindeki kontrol yitirm ekten korkarak, evde alanlarn bu z
grl ktye kullanacan dnrler.30 Bunun sonucunda, bro
da olm ayan kiilerin alm asn dzenlem ek iin bir dizi kontrol
gelitirilm itir. Kimi irket, kiinin broyu dzenli olarak aram as
n ister, kim isi ise alan internet zerinden gzetim altnda tutar;
denetm enler e-postalan da sk sk kontrol eder. Esnek-zam an siste
mini kullanan firm alarn pek az, iiye, Tagw erk m odelinde oldu
u gibi, al sana bir i; yap da, nasl olursa olsun, eklinde yakla
r. B ir esnek-zam anl alan, alt m ekn sese bile, em ek s
reci zerinde kontrole sahip deildir. B ir dizi aratrm a, broda ol
m ayanlar zerindeki gzetim in brodakilerden daha youn olduu
nu gsteriyor.31
D olaysyla iiler, iktidara boyun em enin bir biim inden die
rine, yani yz yze olandan elektronik olana geer; Jeannette de
A B D nin dousunda daha esnek bir ie getiinde bunu hissetm i
ti. Sm ithin ine fabrikasnn ya da Fordizm in ktlklerine kyas
la, zam ann dzenlenm em i gibi grnd anlarda bile zamann
m ikroynetim i sz konusudur. Daniel B e lfin bahsettii, zamann
m etrik m ant, m asa saatinden bilgisayar ekranna gemitir.
fiziksel olarak m erkezsiz hale gelse bile, iinin zerindeki iktidar
daha dolaysz hale gelir. Evde alm a, yeni rejim in vard en u
adadr.

yleyse insanlar deiim ynnde bken gler, brokrasinin kk

ten dnm , retim de esnek uzm anlam a ve m erkezilem e olma19. Bkz. Lotte Bailyn, Breaking the Mold: Men, Women, and Time in the New
Workplace (New York: Free Press, 1993).
20. Bkz. Genevieve Capowski, The Joy of Flex," Management Review (Ameri
can Management Association). Mart 1996, s. 12-18.
21. Jeremy Rifkin, The End of Work (New York: Putnam 1995).

61

dan younlam adr. Rutine kar balatlan isyann vaat ettii yeni
zgrlk sahtedir. K urum larda ileyen veya bireyin yaad za
man, eskinin dem ir kafesinden kurtulm u olsa da, yukardan aa
ya ileyen yeni bir denetim e ve gzetim e tabidir. Esnekliin zam a
n yeni bir iktidarn zam andr. Esneklik dzensizlik yaratr, ancak
snrlam alardan kurtulm am z salamaz.
Sm ithin A ydnlanm asnda esnekliin bir versiyonunun insan
lar hem etik hem de m addi adan zenginletirecei dleniyordu.
O nun hayal ettii esnek insan, dier insanlara ynelik ani sem pati
patlamalar yaam alyd. Bugnn karmak m odem rejim inde ikti
dara sahip olanlar ise bundan ok daha farkl bir karakter yapsna
sahip. Bu insanlar zgr: A m a, yaadklar ahlkd [amoral] bir
zgrlktr.

Son birka yldr, i ve siyaset dnyasnn liderlerinin svirede bir

kayak m erkezi olan D avosta yapt k toplantlarna katlyorum .
Kye A lplerin iinden geen dar bir yoldan ulalyor; D avosun
merkezinde, oteller, m aazalar ve kayak alelerinin dizili olduu bir
anacadde uzanyor. Thom as M annn D er Zauberberg [Byl
D a] adl eseri, burada, eskiden tberkloz hastalar iin sanator
yum olarak kullanlan byk bir otelde geer. D nya Ekonom ik Forum unun srd hafta ise, D avos salktan ziyade iktidara ev sa
hiplii yapyor.
A nacaddedeki, m uhafzlar, polis kpekleri ve m etal dedektrleriyle korunan konferans salonunun nnde lim uzinler ylanlar gibi
kvl kvl dolanyor. Kye gelen iki bin kii salona girm ek iin bi
rer elektronik gvenlik kartndan yararlanyor, ancak bu kartn m e
ziyetleri sadece ayaktakm n darda tutm akla snrl deil. Kartn
zerinde, kullancnn gelim i bir bilgisayar sirtem i zerinden m e
saj alp verm esini salayan, dolaysyla kahve salonlarnda, kayak
yaplan yam alarda veya oturm a dzeni sk sk basn m ensuplarn
ca bozulan lks akam yem ekleri srasnda randevular verip anla
m alar yapm asn m m kn klan bir elektronik kod var.
' Byl Da, ev.: Iris Kantemir, Can Yaynlar. 2002. (y.h.n.)

62

D avosun gndem i kresel ekonom ik snm a; konferans m erke

zi serbest ticaretin ve lks tketim in toplum sal erdem lerini ycelten
eski kom nistlerle dolup tayor. Toplantnn lingua fr a n c a ' s olan
ngilizce, A B D nin yeni kapitalizm deki hkim konum unu gsteri
yor; katlm clarn ou ngilizceyi m kem m el konuuyor. Dnya
Ekonom ik F orum unun grnm bir konferanstan ok, bir saray
andryor. Sarayn m onarklar, byk banka ve uluslararas irketle
rin, dinlem eyi iyi bilen yneticileri. A kc b ir slupla ve alak bir
sesle konuan saray dalkavuklarysa kredi talebinde bulunan ya da
irketini sata karan kiilerden oluuyor. D avos katlm c iadam
larna (zira ounluk erkek) epey pahalya mal olduundan ancak
en st dzeydekiler geliyor. Ancak bu saray atm osferinde, bu kar
larla kapl V ersayda bile, belirli bir korku, em berin dnda kal
m a korkusu kol geziyor.
D avosa gzlem ci olarak tekrar tekrar gelm em e neden olan ey,
ailem den bana geen bir burukluk duygusu. Benim ailem in oun
luu A BD Ti, sol grl aktivistlerdi. Babam ve am cam spanyol
Savanda savam ; nce Ispanya'daki faistlere kar, savan
sonuna doru da kom nistlere kar arpm lar. Scak m cadele
nin peinden gelen hayal krkl, adeta tm A BD solunun yazgs
olm utur. Benim kendi kuam , 1968de, devrim in eli kulanda
olduunu sandm z gnlerde bizi byleyen o um utlan ileride
terk etm ek zorunda kald; oum uz, istem esek de, m erkezin solun
daki, ssl szlerin i yapm aktan daha geerli olduu, o sisli blge
ye sndk.
M cadeleden zaferle kanlar ise burada, svirenin kayak ya
plan yam alannda, spor kyafetleri iinde geziniyor. G em iim den
rendiim bir ey var: Bu insanlar srf hain olarak grm ek lm
cl bir hata olur. Benim gibiler, yaam m evcut gereklie kar pa
sif bir phecilik duyarak srdrm e konusunda uzm an hale gelm i
ken, D avostaki saray enerjiyle dolup tayor. B uras am za dam
ga vuran byk deiiklikleri temsil ediyor: Yeni teknolojiler, kat
brokrasiye kar m cadele ve ekonom inin uluslararaslam as. D a
v o sta tandm insanlarn pek az yaam a im di olduu kadar zen
gin ve gl bir konum dan balam. Buras baarl olanlarn kral
63

l; bu baary ounlukla esnek olm a pratiine borlular.

Davos A dam nn kam uoyunda en iyi bilinen tem silcisi, Microsoftun her yerde hazr ve nazr bakan Bili G atestir. Toplantdaki
nemli konum aclarn ou gibi onu da ksa sre nce, hem krs
den hem de dev ekrandan izledik. Bu dev konuurken, salondaki ba
z teknoloji kaklarndan hom urtular ykseldi; M icrosoft rnleri
nin kalitesini vasat bulduklarn sylediler. Ancak ou ynetici
iin Gates bir kahram an; bunun tek nedeni sfrdan balayp devasa
bir irket kurm u olm as deil. G ates, ksa sre nce, internetin ba
rndrd olanaklar ngrem em i olduunu itiraf ettiinde de g
rld gibi, gnm zdeki esneklik byclerinin bir num aras.
Gates bunun zerine derhal devasa irketinin ynn 180 derece e
virip, iini yeni pazarn at frsatlara odaklayarak yeniden orga
nize etmi.
ocukken, Kk Lenin K itapl adnda, bir blm nde ie s
frdan balam kapitalistlerin resim leri olan, bir dizi kitabm vard.
zellikle korkutucu olan b ir resim de, yal John D. Rockefeller,
hortum uyla trenleri ve petrol vinlerini kavram , ayaklaryla are
siz iileri ezen bir fil olarak resm edilm iti. H er ne kadar Davos
Adam acm asz ve agzl olsa da, burada toplanm olan teknolo
ji im paratorlarnn, risk serm ayedarlarnn ve yeniden tasarlam a uz
manlarnn karakter zelliklerini sadece hayvani niteliklerle akla
yanlayz.
G atesin, rnein, hibir eye uzun sre sahip olm a gibi bir tut
kusu yokm u gibi grnyor. Petrol kuyularna, binalara, m akinele
re ve dem iryollarna ilelebet sahip olm ak isteyen R ockefellerin ak
sine, G atesin rnleri lgn bir hzla bir kp bir kayboluyor. H i
bir eye ballnn olm am as, G atesin i yaklam nn zn
oluturuyor: Gates kiinin kendisini belirli bir ie hapsetm ek yerine,
bir olaslklar netw orknde konum landrm asn savunuyor. K endi
sinin acm asz bir rekabeti olduu herkese bilinen bir gerek; m il
yarlarca dolarlk servetinin ancak kck bir ksm n hayr ileri
ya da kam u yararna ayryor. A ncak G atesin yaptklarn yok et
meye istekli oluu, onun ann gereklerine gre esnem e eilim inde
64

olduunu gsteriyor: V erm e yetenei olm asa da, vazgem e yetene

i olan bir insan.
Uzun sreli ballklardan kanm a eilim i, b ir dier karakter
zellii olan, paralanm aya taham m l edebilm e zelliiyle de ba
lantl. G ates geen ylki konferansnda b ir t verdi. Salonda otu
ran bizlere, teknoloji irketlerinin bym esinin karm akark bir i
olduunu, denem elerle, yanl adm larla ve elikilerle dolu oldu
unu syledi. A B D li dier teknoloji kaklan da, R en A vrupasndan gelen, ancak eski formel yntem lere hapsoim u olan ve irketle
ri veya lkeleri iin btnlkl bir teknoloji politikas oluturmaya
alan m eslektalanna ayn noktay iaret elti. Bym e, diyordu
Amerikallar, dzgn ve brokratik olarak planlanm bir rota izle
mez.
G nm zde kapitalistleri ayn anda birok olasl deerlendir
meye iten nedenlerin tem elinde belki de srf ekonom ik zorunluluk
yatyor. A ncak bu t r pratik gereklikler, belirli b ir karakter gc,
yani dzensizlik iinde yaayacak cesarete sahip, kayboluun orta
snda geliebilen b ir insann gcn gerektirir. G rdm z gibi
Rico, kendi baarlarnn getirdii sosyal savrulm a yznden duy
gusal bir gerilim iindeydi. G erekten m uzaffer olan insanlarsa,
paralanm a karsnda ac hissetm ez. A ksine ayn anda birden fazla
cephede i grm ek onlara heyecan verir; bu, geri dndrlem ez de
iim lerin yaratt enerjinin bir parasdr.
Gem iini terk edebilm e ve paralanm ay kabullenm e yetenei:
Bunlar, D avostaki, gerekten yeni kapitalizm e ait olan insanlarda
grlen iki zelliktir. B unlar spontan davran biim ini tevik eden
zelliklerdir; burada, dan tepesinde olsa olsa etik adan ntrdr.
O ysa spontan davranlara yol aan bu karakter zellikleri, esneklik
rejim inin daha aalarnda alanlar tarafndan uygulandnda ki
inin kendisine zarar veriyor. Esnek iktidar rejim inin esi, oyu
nu kurallarna gre oynam aya alan sradan alanlarda karakter
anm asna yol ayor. Y a da en azndan, byl dadan inip Bos
tona dndm de benim grdm m anzara bu oldu.

F5N/Karaktcr Ajnmas

65

IV

O k u n a k s z

Ricoyla grtkten bir yl sonra, yirmi be yl nce The H idden

Injuries o f Class zerinde alrken bir grup frn iisiyle m lakat
yaptm B ostondaki bir frna geri dndm . lk geliim de, frnc
lara A B D deki sosyal snflan nasl algladklanm sorm utum . B
tn A m erikallar gibi onlar da bana orta snfa m ensup olduklarn
sylediler; grne baklrsa, toplum sal snf kavram onlar iin
pek bir ey ifade etm iyordu. T ocquevilleden bu yana A vrupallann
ou, bu grn gerek sanm a eilim inde oldu. Baz A vrupallar,
biz A m erikallann, en azndan tavr ve grlerim iz itibaryla, snf
sz bir toplum , bir tketici dem okrasisi olduum uz sonucuna vard;
Simone de B eauvoir gibi dierleriyse gerek farkllklanm z konu
sunda kafam zn korkun kark olduuna karar verdi.
66

FSARKA/Karakicr Anmas

eyrek yzyl nce m lakat yaptm kiiler hi de kr sayla

mazd; pek Avrupai bir biimde olm asa da, toplum sal snflar an
lam landrp okuyabiliyorlard. O nlar iin snf, benlik ve sosyal ko
ullarn ok daha kiisel bir biim de deerlendirilm esini ieriyordu.
Bu ekilde de insanlar arasnda son derece kesin snrlar ekmek
m m kndr; A B D deki fast food restoranlarnn m terileri kendi
lerine hizm et eden kiilere, hibir ngiliz p ubnda ya da Fransz cfe sinde kabul edilem eyecek kadar kaytsz ve terbiyesiz bir biim
de davranr. Kitlelere insan gzyle baklm adndan, nemli olan
kiinin kendini kitleden ne kadar ayrtrabildiidir. Amerikallarn
bireycilik saplants bu balamdaki bir stat ihtiyacn gsterir: K i
i, kendisi olduu iin sayg grm ek ister. A B D de snf bir kiisel
karakter m eselesi olarak alglanr. Dolaysyla, bir grup frncnn
yzde 80 i ben orta snftanm dedii zam an, onlarn asl cevap
verdii soru ne kadar para ya da nfuz sahibi olduklar deil, ken
dilerini nasl deerlendirdikleri sorusudur. Yani asl cevap, fena
deilim dir.
A vrupalIlarn gznde, objektif toplum sal konum ltleri, s
nfsal ekonom ik verilerden oluurken, A B D de rk ve etnisite ne
kar. Bostonlu frnclarla ilk kez m lakat yaptm srada, frnn
ismi talyanca olduu ve frnda talyan ekm ekleri piirildii halde,
iilerin ou Yunand; bu Yunanllarn babalan da ayn firma iin
almt. Bu Yunan kkenli A m erikallann gznde, siyah keli
mesi yoksul ile eanlam lyd ve yoksul kelim esi de. objektif
toplum sal konumu kiisel karaktere dntren byl sim ya saye
sinde, aalkla ayn anlam tayordu. O zam an grtm i
iler; doktorlar, avukatlar, profesrler gibi ayncalkl beyazlardan
oluan toplum sal elitin, alkan ve kiilikli, orta halli A m erikallar
dan ok, bu tem bel ve asalak siyahlar iin zlm esinden dolay f
keliydi. B ylece rksal fke aslnda bir eit sn f bilincini ele veri
yordu.
F nnclar, Yunan olm alaryla, toplumsal hiyerarideki grece
dk konum lan arasnda balant kuruyorlard. Y unanllar, fnnn
yneticilerinin talyan olm asna byk anlam yklyordu. B oston
lu talyanlarn ou dier gmen gruplar kadar yoksul olsa da, di
67

er gm en cem aatler, toplum da ykselen talyanlarn m afyadan

destek aldndan kesinlikle emindi. Yunan frnclar aralarndan bi
nlerinin yukar doru hareketlenm esinden endieleniyordu; kendi
ocuklannn A m erikallap Yunan zlerini unutacaklanndan kor
kuyorlard. Fm nclar, Bostonlu beyaz, Anglosakson, Protestanlarn
kendileri gibi gm en A m erikallara tepeden baktndan em indi
ler; bunda pek haksz da saylmazlard.
S nf bilinci konusuna geleneksel M arksist yaklam , em ek sre
cine, zellikle de iilerin alrken birbirleriyle olan ilikilerine
dayanr. Frndaki alanlar birbirlerine bilinli bir biim de baly
dlar. Bu mekn, bir bakm a Sm ithin ine fabrikasndan ziyade D i
derot 'nun kt fabrikasn artryor; ekm ek piirm ek, renil
mesi yllar alan bir bale figrne benziyordu. A ncak frn epey g
rltlyd; scak odalarda m ayann kokusu ter kokusuna karr, f
rnclarn elleri srekli unun ve suyun iinde durur, adam lar ekm e
in kvam n anlam ak iin hem gzlerini hem burunlarn kullanr
d. Zanaatkrlk gururu olduka gl olduu halde, adam lar ile
rinden holanm adklarn syler ve ben de onlara inanrdm . Ekm ek
frnlar sklkla frnclar da yakar; ilkel ham ur dvm e m akinesi
kaslarna ac verir ve son derece aile m erkezli olan bu adam lar ge
ce alm as nedeniyle ailelerini hafta ii nadiren grrd.
A ncak onlann m cadelelerini gzlem lerken, Yunan olm aktan
kaynaklanan etnik dayanm ann iyerinde de dayanm a salad
n gryordum : yi ii dem ek iyi Yunan dem ekti. yi alm ann ve
iyi bir Yunan olm ann eitlenm esi soyut deil, son derece som ut bir
anlama sahipti. F in n iileri frndaki eitli grevleri gerekletir
mek iin sk bir ibirlii yapm ak zorundayd. F nn iilerinden, her
ikisi de alkolik olan iki karde ie sarho gelince, dierleri onlar, ai
lelerine zarar verdikleri ve ailelerinin Y unan cem aati iindeki pres
tijini drdkleri gerekesiyle eletirdiler. yi bir Yunan olm am a
sulam as, insana utan veren ve bylece de i disiplinini salayan
bir ithamd.
Enrico gibi, talyan frnnda alan Yunan iilerin de i dene
yimlerini uzun vadede planlayan birtakm brokratik prensipleri
vard. F in n ii babalarndan kendilerine yerel sendika araclyla
68

gem i ve sendika, cret, tazm inat ve em ekli m aalarn kat bir bi

im de tespit etm iti. A ncak, frn iileri dnyasndaki bu berrak
gerekler baz kurgular gerektiriyordu. Frnn ilk sahibi olan ve
epey yoksul bir adam olan bir Y ahudi, ii belirli bir noktaya getirip,
talyanlara ait, orta byklkte, halka ak bir irkete satm t - ama
Patron eittir M afya denklem i her eyi ok daha basitletiriyordu.
D ier yandan, iilerin yaam m dzenleyen sendikada tam bir ka
os hkimdi; baz yneticiler yolsuzluk gerekesiyle m ahkem elik ol
m u, em ekli fonu yam alanm ve suyunu ekm iti. Ancak iiler
bana, bu yozlam sendikaclarn kendi dertlerini anladn syl
yordu.
te bir grup ii, bir AvrupalInn sn f kavram yla anlam landra
ca koullan daha kiisel bir dille okunur klm ak iin bu gibi yn
tem leri kullanyordu. Irk deil etnik kim lik ne kan lyor ve orta
ya bir biz kyordu. iler, iyerinde onurlu davranarak, arala
rnda ibirlii yapp adil ilikiler kurarak karakterlerini davuruyordu: nk hepsi ayn cem aate m ensuptu.
R icoyla grtkten sonra fm n a geri dndm de, ok fazla
eyin deitiini grerek hayrete dtm .
Frnn yeni sahibi dev bir gda irketi; ancak seri retim sz ko
nusu deil. F in n , Piore ve S abelin bahsettii esnek uzm anlam a
prensiplerine uygun biim de, farkl rnlere gre ayarlanabilen ge
lim i m akinelerle iliyor. Frnclar, Boston piyasasndaki gnlk
talebe bal olarak, bir gn bin adet Fransz ekm ei, ertesi gn bin
adet bagel ekm ei retebiliyor. F in n eskisi gibi ter kokm uyor. A y
rca gem ite iilerin scak yznden sk sk kustuu bu mekna,
artk artc bir serinlik hkim. Florasan lam balann yum uak
altnda, her ey garip bir sessizlie brnm .
Sosyal adan, buras bir Yunan dkkn saylam az artk. T an
dm btn adam lar em ekli olmu; frnda birka talyan gen, iki
V ietnam l, orta yal ve beceriksiz bir beyaz, A nglosakson, Protes
tan hippi ve belirgin bir etnik kim lii olm ayan birka kii alyor.
A y n ca frnda sadece erkekler alm yor artk; talyanlardan biri
yirm ilerinin balarnda bir gen kz, bir dier kadn ii de iki yeti
kin olu olan bir anne. iler gn boyunca gelip gidiyor; frn, zel
69

likle kadnlan ve birka erkei kapsayan yar zam anl alm a saat
leriyle rl karm ak bir a gibi; eski gece vardiyasnn yerini de
daha esnek bir alm a zam an alm. yerinde frn iileri sendi
kasnn gc azalm; bu yzden gen iiler sendika kapsam nda
deil ve geici srelerle ve esnek bir alm a program na gre al
yorlar. Eski fm n a hkim olan nyarglar dnrsek en arpc
olan gelim e ustabam n siyah olmas.
G em iin m erceinden bakarsak, btn bu gelim eler son dere
ce kafa kartrc. Bu etnik, rksal ve cinsel orbann gem iin gz
lnden okunabilm esi m m kn deil. Ancak, A B D de hep hkim
olan, sn f olgusunu kiisel stat terim lerine tercme etm e eilim i
hl geerli. F nndaki en nem li yenilik ise korkun bir paradoks
ta gzm e arpt. leri teknolojiyle alan ve her eyin kullanc
dostu olduu bu esnek iletm ede, iiler alm a tarzlarndan dola
y kendilerini kiisel adan alalm hissediyor. B ir frn iisi iin
cennet olan bu m eknda, ie neden byle bir tepki verdiklerini i
ilerin kendileri bile anlayam yor. Frnda olup bitenler operasyonel adan berrak olsa da, duygusal adan tam am en okunaksz.
Frnlara bilgisayarlarn girm esi, iletmedeki balevari alm a
tarzn tam am en deitirdi. A rtk frn iileri m alzem eyle ya da ek
mek som unlaryla hibir tem asa girm eden, btn retim srecini,
ekrandaki ikonlar araclyla - rn e in frnn ssna ve piirm e s
resine gre renkleri deien ekm ek imgelerine b ak arak - takip edi
yor ve iilerin pek az rettikleri som unlar grebiliyor. ilerin
alm a ekranlar hepim izin bildii W indows tarznda; gem ite hazrlanandan ok daha fazla eitte ekm ek ekranda yer alyor - sade
ce ekrana dokunarak R us, talyan veya Fransz ekm ei retm ek
mmkn. Ekm ek artk ekrandaki tem silinden ibaret.
Bu ekilde alm ann sonucu olarak, iiler artk ekm ein nasl
retildiini bilmiyor. O tom atik ekm ek retimi teknolojik adan ku
sursuz deildir; m akinelerin ekm ekler konusunda sk sk yanl bil
gi verdii oluyor, rnein, m ayann kvam tam olarak ayarlanam
yor ya da ekranda ekm ein gerek rengi gzkm yor. iler bu ha
talar ksm en dzeltm ek iin bilgisayarla biraz oynasa da, m akine
leri tam ir etm eleri ya da daha nem lisi, m akineler bozulduunda e l
70

le ekm ek yapm alar m m kn deil. B ilgisayar program na baml

em ekiler olarak, hibir pratik bilgiye sahip deiller. leri, ne yap
tklarn anlayabilm e anlamnda, onlara hi de okunakl grnm
yor.
Frndaki esnek alm a saatleri, bu alm a tarznn zorluklarn
daha da artryor. Frnn iinde tam kyam et kopm aya balamken,
insanlar m esailerini bitirip eve gidebiliyor. ilerin sorum suz dav
randn kastetm iyorum ; her bir iinin zam an ayrm as gereken
baka grevleri, bakaca bir ocuu ya da yetim esi gereken ikin
ci bir ii var. B ilgisayardan kaynaklanan yanllklarla ba etmenin
yolu, hatal ekm ekleri atp, bilgisayar yeniden program layp, ie
batan balam ak. Gem ite, iyerinde pek az p grrdm ; im
diyse, frnn koca plastik p kovalan her gn km rlem i ekm ek
lerle dolup tayor. p kovalan, fnnclk m esleindeki dnm
iin uygun bir sem bol bence. Ekm ekilik zanaatnn yok oluunu
rom antize etm enin gerei yok, ancak hevesli bir am atr a olarak
ben de, retim srecini kazasz atlatan ekm eklerin kalitesini -frn n
bu kadar popler ve krl olm asndan anlalaca gibi birok Bos
tonluyla ayn e k ild e - m kem m el buluyordum .
Eski M arksist sn f m efhum lanna gre, iilerin becerilerini
kaybettikleri iin yabanclam as, insan sersem leten alm a koul
lan karsnda fke duym as gerekir. Frnda bu tanm a uyan yeg
ne kii, idari kadem enin en altnda bulunan siyah ustabayd.
Kendisine vereceim isimle R odney Everts, on yanda Bos
to n a gelen, daha sonra da fnnclkta eski usule gre raklktan us
tala oradan da ustabala ykselen bir Jam aikalI. Onun izdii
bu yol, yirmi yllk bir m cadeleyi tem sil ediyor. Eski ynetim , dev
letin kard rksal eitlik kararnam eleri sonucunda onu ie almak
durum unda kalm ; Y unanllarn btn souk tavrlarna katlanan
Everts, kararll ve becerisi sayesinde ykselm iti. Bu m cadele
nin izleri vcudunda grlyor: A nksiyete nedeniyle kendini yem e
e veren Everts a n kilolu; sohbetim iz de nce rejim yapm a ve ma
ya retm e gibi konularda dnd. Rodney E verts, yeni irket daha az
rk olduundan ynetim in deim esine sevinm i ve teknolojik de
iim leri de. kendi kalp krizi riskini azaltt iin desteklem i. En
71

fazla da Y unanllarn em ekliye ayrlp okdilli bir igcnn olu

turulm asna seviniyor. alanlarn ounun seim inden kendisi so
rumlu. Everts, iilerin dk beceri dzeyinin ve aralarndaki zayf
dayanm ann onlarn suu olm adn bildii halde, iilerin bu k a
dar krce alm asndan dolay fkeli. e ald insanlarn ou en
fazla iki yl alyor; zellikle de gen, sendikasz iiler gelip ge
ici oluyor. Everts, irketin bu sendikasz iileri sem esinden dola
y fkeli; iilerin daha iyi cret aldklar takdirde iyerinde daha
fazla kalacandan emin. irketin dk cretli bu ii cazip klmak
iin esnek zaman sistem ini kullanm asndan ikyeti olan Everts,
sorunlarla ba edebilm ek iin, btn insanlarn ayn anda retim s
recinde bulunm as gerektiini dnyor. Dolup taan p kovalar
karsnda m thi fkeye kaplyor.
Everts, frn iilere ait olsa bu sorunlarn ou zlrd, de
yince adam a iyice kanm kaynad. Everts, iiler ekm ek yapm n
bilm iyor diye susup oturm am ; onlara ekm ek piirm e sanat zeri
ne gnll olarak birok sem iner vermi, ancak bunlara da sadece
ngilizceyi at pat anlayan V ietnam lIlar katlm . Beni en ok etki
leyen, E vertsin iyerini kubak grebilm e yetenei oldu. Tutku
lu bir ncil okuru olan E vertsin szlerinde, Kral Jam es ncilinin
ahengi vard: raklk yaparken, anlarsn ite, siyah bir adam n ba
bo fkesiyle doluydum . im diyse bu mekn gryorum . Bu
netlik, hm anist M arxm yabanclam ayla, kklerinden kopm u,
m utsuz bilinle kastettii eydir; fakat bu bilin eylerin ne olduu
nu ve kiinin nerede bulunduunu aklar.
A ncak bu noktada ustaba Everts yapayalnz. A ltndaki insanlar
kendilerini ayn netlikle grem iyor. Onlarn frnda yaadklar gn
delik hayata ilikin bu duygular yabanclam adan ok, kaytszlk
olarak tarif edilebilir. rnein, alanlarn ie alnm ak iin bilgisa
yara hkim olduklarn ispatlam alar art. A ncak, bakalarnca di
zayn edilm i bir W indow s program nda birka tua bastklar ileri
boyunca, bu bilgilerinin ounu kullanm yorlar bile. Everts Te ben
p kutularna bakarken, alan kadnlardan biri. Frnclk, ayak
kabclk, m atbaaclk; hi fark etm ez, hepsi gelir elim den, deyip
kahkahay basm t. H er ii grevinin son derece basit ve aptalca
72

olduunun, yapabileceinden ok daha azn yaptnn farknda.

talyanlardan biri bana, Eve gidince gzel ekm ek piiririm , tam bir
frnc kesilirim . Buradaysa tek yaptm birka tua basm ak de
miti. Ona E vertsin sem inerine neden katlm adn sorduum da,
N e nem i var, bu ii hayatm sonuna kadar yapacak deilim ki,
cevabn verdi. nsanlar tekrar tekrar, farkl szlerle ayn eyi anla
tyor: Ben aslnda frn iisi deilim . nsanlarn m esleki kimlii
son derece zayf. Bili G atesin zel bir rne uzun sre bal kalm a
mas gibi, bu yeni kuak da zel bir em ee kar kaytsz.
Ancak bu ballk eksikliine, kafa karkl elik ediyor. Bu
okdilli igc, toplum daki konum u konusunda daha da az fikre sa
hip. Irksal veya etnik ltler, eskiden burada alan Yunanllar
iin olduu kadar yararl deil onlar iin. Siyah Rodney E vertsin,
becerilerinden kaynaklanan otoritesini kabul ederek, onu meru pat
ronlar olarak gryorlar. Frnda alan bir kadn, fem inist keli
mesini kt bir eym i gibi kullanyordu. Bu insanlara, yirmi be yl
nce sorduum soruyu - Hangi snfa aitsiniz?- yneltince, yine
orta s n f cevabn aldm. Ancak, eski rgtleyici alt m etinler yok
tu artk. (Bu genellem eyi yaparken, ancak Franszca iletiim kurabil
diim VietnamlIlar darda tutmam gerek; onlarn arasndaki cem a
at balan eskiden burada alan Y unanllan andnyor.)
E er iiler, m addi koullan kiisel karakter m eselesine tercm e
etm e eklindeki A m erikallara zg eilim e sahip olm asa, ilerine
ballk hissetm em eleri ve toplum sal konum lar konusundaki kafa
kanklk lan daha anlalr olurdu. Ancak durum byle deil. de
neyimi hl son derece kiisel bir dzlem de alglanyor. Bu insan
lar, ilerinin kendilerini birey olarak yansttn dnm e eilim in
de. Yirm i be yl nce, Yunan iilere, Nasl sayg grm ek istersi
niz? diye sorduum da, cevaplan basitti: ncelikle iyi bir baba,
sonra da iyi b ir fm n ustas olarak. kinci geliim de, fnnda alan
yirmi kadar insana ayn soruyu sorduum da, cevabn aileyle ilgili
olan ksm cinsiyet ve ya yznden eitlenm i olsa da, iyi bir ii
olm ak hl eskisi kadar nemliydi. A ncak esnek rejim de, iyi bir i
inin sahip olm as gereken kiilik zelliklerini tarif etm ek daha zor
grnyor.
73

Frnda kullanlan teknolojiyle bu zayf m esleki kim lik arasnda

balant var, ama bu sandm zdan biraz farkl bir balant. yerindeki m akineler insana dm an deil kullanc dostu; belirgin
ikonlar var ve evlerdeki bilgisayarlar andran anlalr pencerelere
sahipler. Pek az ngilizce konuabilen ve baget ile bagel arasndaki
fark bilm eyen bir Vietnam lInn bile bu m akineleri kullanm as
mmkn. Bu kullanc dostu kartrm a m akineleri, yourm a m aki
neleri ve frnlarn kullanlm asnn ekonom ik bir gerekesi var: Bu
m akineler irketin, m akinelerin deil iilerin beceriye sahip oldu
u eski gnlere kyasla, daha dk cretle ii tutm asn salyor:
ilerin hepsi daha yksek fom el teknik bilgiye sahip olsa da bu
byle.
Farkna vardm ki, frnda alanlarn kendini frn iisi gibi
hissetm em esinin bir nedeni, frndaki m akinelerin bu kadar kullan
c dostu olm asyd. H eykeltralktan tutun garsonlua kadar, btn
m esleklerde, insanlar kendilerini zorlu, g ilerle zdeletirir. A n
cak okdilli alanlarn srekli girip kt ve her gn apayr sipa
rilerin geldii bu esnek iyerinde, dzeni salayan yegne e m a
kineler; dolaysyla bunlarn herkes tarafndan kolayca altrlabil
mesi art. Esnek bir rejim de, iin zorluu verim sizlik yaratr. in
zorluunu ve direncini azalttm zda, kullanclarn kaytsz hale
geldii bir alm ann koullarn yaratyor olm am z, korkun bir
paradokstur.
Bu yzden, ham ur yourm a m akinelerinden biri bozulduu sra
da frnda bulunm am byk bir anst. H am ur yourm a m akinesi,
kullanm kolay, ancak tasarm karm ak bir makine; endstriyel
tasarm clarn diliyle sylersek, makinenin bilgisayar iletim siste
mi saydam deil m at. D olaysyla kullanc dostu terim i epey
tek yanl bir dostluu ifade ediyor. M akine bozulunca, frnda elekt
rik kapatld, m akineleri tasarlayan firm adan kurtarc tam ircilerin
gelmesi iin telefon edildi ve iki saat beklendi.
Elektrik kesilince, tam ircileri bekleyen iilerin iyice ii karard.
Bu daha nce de olm utu, ancak hi kim senin, m akinenin m at sis
tem ine m dahale edip, sorunu zem ese bile hi olm azsa anlam as
74

m m kn deildi. F in n iileri iin yaplm asn nem siyordu. Yar

dm etm ek, sorunu zm ek istiyor, ancak bunu becerem iyorlard.
M cD onalds restoranlarndaki alanlar zerinde yaplan bir ara
trm ada, K atherine N ew m an, vasfsz kabul edilen bu iilerin, bu
tr bir m ekanik krizle karlatklarnda, ii srdrm ek iin birden
pr dikkat kesilip eitli doalam a beceriler kullandn buldu.'
Frndakiler de ayn drty hissettikleri halde, teknoloji karsnda
aresizdiler.
Bu noktada suu m akinelere atm ak, elbette sam a olurdu. Bu
m akineler belirli bir ekilde alm ak zere tasarlanp retilmiti;
irket, pe atlan ekm ekleri de, m akinelerin bozulm asn da iin
m aliyeti olarak kabullenm iti. M esela, daha fazla vasf gerektiren
teknik m esleklerde, bilgisayarn gelii yaplan ii zenginletirm itir.
rnein, Stanley A ronow itz ve W illiam D iFazionun, New York
belediyesinde alan bir grup m im ar ve inaat m hendisi zerinde
A uto-CA D ya da bilgisayar destekli tasarm program nn etkisini
inceledikleri bir aratrm ada teknolojinin olum lu ynleri n plana
kyor. Elle izim yapm aya alm olan bu insanlar, ekillerle ek
randa istedikleri gibi oynayabilm e olana karsnda byk bir he
yecan duym u. B ir m im ar, aratrm aclara, nceleri bu program n
sadece kaba eskizlerde kullanlacan dnm tm .... am a bu ger
ekten gzel bir ey, her izim le istediim gibi oynayabiliyorum .
izim leri bytm ek, hareket ettirm ek, istenen parasn silmek
m m kn, dem i.2 M akinelerin bu biim de kullanlm as, kesinlikle
vasfl kullanclar daha fazla dnm eye sevk etm itir.
Ancak m akineleri, esnekliin getirdii kopukluk hissinden ve
kafa karklndan ayr da dnem eyiz. nk gnm z kapita
lizminin yeni aletleri gem iin m ekanik aygtlarndan ok daha ze
ki. Bu m akinelerin zeks kullancnnkinin yerini alyor; bylece
Sm ithin kbuslarndaki, zihni darda brakan em ei yeni ulara
tayor. M assachusetts Teknoloji E nstitsndeki m im arlk bl
1. Katherine Newman, School, Skill, and Human Capital in the Low Wage
World," Council on Work konferansna sunulacak tebli, baskda.
2. Stanley Aronowitz ve William DiFazio, The Jobless Future (Minneapolis: Uni
versity of Minnesota Press, 1994), s. 110.

75

m nde ilk kez CA D kullanlm aya balandnda, bir m im ar u sz

lerle itirazn dile getirmi:
Bir plan izdiinizde, kontur izgilerini koyup aalan yerletirdii
nizde, bu adeta zihninize kaznr. Plan, bilgisayarda mmkn olmayan
bir biimde kavrarsnz... Belirli bir blgeyi, bilgisayarn o blgeyi si
zin adnza oluturmas sayesinde deil, bu blgeyi izerek ve tekrar
tekrar zerinden geerek zihninize yerletirirsiniz.3

Ayn ekilde, doktor V ictor W eisskopf da, sadece bilgisayar deney

leriyle alan rencilerine, Bana bu sonucu gsterdiinizde, bil
gisayarn yant kavradn biliyorum , am a sizin yant anladnz
dan pek em in deilim , diyor.4
Btn dnm e sreleri gibi, makine kullanm a zeks da, zeletirel deil operasyonel olduu takdirde krelir. Teknoloji ana
listi Sherry Turkle, ocuklar iin hazrlanm bir ehir planlam a
oyunu olan S im C itynin en iyi nasl oynanaca konusunda olduk
a zeki bir kz ocuuyla yapt m lakat aktaryor: O yundaki en
nemli kurallardan biri u: V ergileri artrm ak sosyal patlam aya yol
aar.5 ocuk vergiyi artrm ann neden patlam aya yol atn hi
sorgulam yor; sadece bu kural bilince oyunun kolaylatn ren
mi. A uto-C A D program nda ekranda bir nesne karalayp, onu b
tn alardan grm eniz m m kn; birka tula bu nesneyi bytm e
niz, kltm eniz, ba aa evirm eniz, ona arkadan bakm anz ok
kolay. A ncak program n, izdiiniz nesnenin ie yarayp yaram aya
can sylem esi m m kn deil.
B ostondaki frnclar arasnda ahit olduum kopukluk ve kafa
karkl, esnek bir iyerinde bilgisayar kullanm nn yaratt bu
garip durum lara verilen bir tepkiydi. Bu kiiler, zorluun ve diren
cin insan zihipsel olarak uyardn ya da renm ek iin m cadele
ettiim iz bir eyi daha iyi reneceim izi duysalar hi arm azlar
3. Sherry Turkle, Life on the Screen (New York: Simon & Schuster. 1995), s. 64
ilk cmle, dipnot 20 ikinci cmle, s. 281.
4. Aktaran: Sherry Turkle, Seeing Through Computers," American Prospect, 31
(Mart-Nisan 1997), s. 81.
5. A.g.y., s. 82.

76

d. Ancak bu dorular gereklik kazanam yor. Frndaki olaan re

tim srecinde zorluk ve esneklik birbirini dlyor. M akineler bozul
duunda, frn iileri i yapam az hale dyor ve bu durum m esle
ki kim liklerine yansyor. Frnda alan kadn, frnclk, ayakka
bclk, m atbaaclk, hi fark etm ez, derken, m akineyi olum lu, ii
kolaylatran bir alet olarak gryor. A ncak bu kadn, bana defalar
ca syledii gibi, bir fnn ustas deil. Bu iki ifade birbiriyle yakn
dan ilintili. K adnn i anlay yzeysel; ii kim lii son derece
uucu.
M odem kim liklerin, gem iin snfl toplum larm daki kategorik
ayrm lardan daha akkan olduunu sylem ek det haline gelmitir.
A kkan kelim esi uyum salayabilen anlam na gelebilir. Ancak
baka bir balam da, akkan, kolayl artrr; rnein akkan
hareket, karsna engel km ayan bir harekettir. Y ukarda tarif etti
im ite olduu gibi, her ey bizim iin basit hale getirildiinde za
yf deriz; yaptm z eyi kavrayam adm z iin, ile olan ba
mz yzeyselleir.
Adam S m ithi m egul eden ikilem bu deil m iydi? Bence hayr.
ne fabrikasnda, iiden saklanan hibir ey yoktu; frndaysa i
ilerden saklanan ok ey var. ilerin yapt i hem ak hem de
anlalmaz. Esneklik sreci, yzeyle derinlik arasna bir duvar r
yor; esneklik rejim inin zayf kullan sadece yzeyde olanlan kavra
yabiliyor.
Eskiden Y unan fn n iileri, ilerini yaparken byk fiziksel
zorluklara katlanrd. Kimse bunlann geri gelm esini dileyem ez. Fa
kat aralanndaki etnik balar sayesinde yaptklan i yzeysel olm ak
tan kyordu. M odem B ostondaysa bu cem aat onuru belki de geri
gelm em ecesine kayboldu. Bunun yerine, esneklik ve akkanlk,
yzeysellikle i ie geti. Global rnlerin pazarlam asnda kullan
lan cilal yzeyler ve basit mesajlar, son derece tandk ve tketici
dostudur. B urada grdm z, yzeyle derinlik arasndaki bln
me, kullanc dostu olan, ancak gerek ileyii bilinm eyen m akine
lerin kullanld esnek retim srecinde de m evcut.
nsanlar, kendilerini ve etraflarndaki dnyay okum aya abalar77

ken de bu yzeysellikten m ustarip olabilir. Snfsz toplum grnt

s, ortak bir konum a, giyinm e ve hayata bak biim i, derindeki
farkllklarn gizlenm esini salyor; herkesin eit gzkt bir
dzlem var, am a insanlar bu yzeyi krabilecek bilgiye sahip deil
ler. nsanlarn kendileri hakknda sadece en kolay ulalabilen ger
ekleri bildii bir toplum da bu zaten m m kn olamaz.
alm a srecinin m at yzeyleri, D avosta grdm z cokuy
la tam bir tezat oluturuyor. E sneklik rejim inde, zorluklar belirli bir
eylem de, risk alm a eylem inde kristalize olur.

78

Risk

T rout Bar, kapanana kadar, New Y orkta kafa dinlem eye en uygun
yerlerden biriydi. S ohodaki eski bir fabrika binasnda kurulu olan
T rout, yle pek cezbedici bir yer saylamazd; merdivenlerden bir
y an bodrum katm a inerek vanlan bu bann penceresinden ancak sa
hipleri belirsiz ayakkablann ve ayak bileklerinin dem okratik m an
zarasn izleyebilirdiniz. Trout, R oseun meknyd.
Rose, liseden henz mezun olm uken, erkeklerin apka giydii
o eski gnlerde, orta yal bir ftr im alatsyla evlenm iti. O tuz yl
nce det olduu zre de, hzla iki ocuk yapm t. apkac da ayn
hzla vefat edince, R ose apka iinden gelen parayla T routu satn
ald. A nladm kadaryla N ew Y orkta bar iinde ykselm ek iin
ya scak olm ak ya da lk kalmak lazm: B irincisi, ehrim izde
79

tarz oluturan, m ankenler, can skkn zenginler ve m edya frla

malar srsn cezbetm eyi; kincisiyse sadk bir yerel m davim
grubu oluturm ay gerektiriyor. R oseun ikinci ve daha salam olan
rotay sem esiyle, Trout ksa srede dolup tat.
T routta yem ek yem ek iin lgn olm ak artt. E m esto ve M anolo adl alar, piirm e srecinde snn oynad rol pek kavra
yam adklarndan, ara sra da olsa sm arladnz bir izburger, kes
kin bir bak gerektiren, kuru ve kaym s bir nesne olarak karn
za kard. Ancak E m esto ve M anolo, R oseun ocuk lanyd; on
larla akalar, onlara barr, ocuklar da ona spanyolca kfrler
le karlk verirdi. M ekndaki sosyal atm osferse, bundan olduka
farklyd; insanlar buraya yalnz kalm aya gelirdi. Sanrm btn b
yk ehirlerde bu tr vahalar bulunuyor. ok uzun yllar boyunca
hep ayn m davim lerle karlatm ve bir tekiyle bile arkada olm a
dan, hepsiyle saatler sren sohbetlere giritim.
Aslnda salam , kafa dengi bir New Yorklu olan Rose, grn
yle ve sesiyle, New Y ork B ohem istanndaki insanlarn sevecei
bir karaktere benzerdi. G zlerini iyice byk gsteren kocam an
kare gzlkleri, sk sk ksa yorum lar frlatt, burnundan gelen o
trom petvari sesini daha da ne kartyordu. Onun gerek karakte
riyse bu grnm n ardnda gizliydi. Ona duyarl ve zeki bir insan
olduunu sylesem , glp geerdi. O ysa, R oseun problem i, civar
da yaayan isiz aktrlere, yorgun yazarlara ve iriyan iadam larna
kahve ve iki servisi yaparak yaam n heba etm esiydi. Zam an gel
dii zre, orta ya krizine giriyordu.
Birka yl nce Rose, T ro u tta oluturduu huzurlu ve krl or
tamn dna km aya karar verdi. Deiim iin olduka uygun bir
zamand; kzlarndan birisi evlenm i, dieri de nihayet niversiteyi
bitirmiti. A ra sra bara, iecekler zerine uzm anlam olan ve p a
hal dergilerde iki reklam lar yaym layan bir reklam ajansnda a
lan aratrm aclar gelip R o seun grlerini alrd. B ir keresinde,
R osea, sko ve burbonun pazar paynn dte olduunu ve bu
yzden de ajansta, sert ikilerin satn yeniden canlandrm ak ze
re, iki yllk bir szlem eyle alacak bir elem an arandn syle
diler. Rose frsat deerlendirip bavurdu ve ie alnd.
80

New Y ork, reklam clk m esleinin uluslararas bakentidir ve

imaj sektrnde alan kiileri dier N ew Y orklular p diye tanr.
M edya insanlar, ciddi bir yneticiden ok, paral bir ressam n g
rnm ne zenirler: Siyah ipek gm lekler, siyah takmlar; yani bol
m iktarda pahal siyah. M eslekteki kadnlar da erkekler de, le ye
m ekleri, bar randevular, kokteyl partiler ve kulpten kulbe gez
m elerden oluan bir netw ork iinde yaar. ehirde yaayan bir imaj
uzm an bana, N ew Y orktaki m edya iinde gerekten iyi konum da
olan kiilerin says be yz gem ez -h e p si darda ve gz nn
d e d ir- dem iti; brolarda eziyet eken dier binlerce alansa ade
ta Sibirya srgnlerinin hayatn yaar. E litin iinde bulunduu net
work ise, ehirde gece gndz akan, yksek voltajl dedikodu ak
mnn elektriiyle alr.
Akas, R o seun yeerm esine uygun bir ortam deildi buras.
A m a insan bazen yle bir durum a gelir ki, yeni bir eylere girim e
diiniz takdirde, yaam nzn, iyice eskim i bir elbise gibi giderek
lim e lime olacan hissedersiniz. Rose da, bu frsat bir kk ilet
m e sahibinin zeksna uygun biim de deerlendirm eye karar verdi;
ne olur ne olm az deyip, T ro u tu satm ak yerine kiralad.
Rose gidince, T ro u tta ince, am a nem li bir deiim yaand.
Yeni ynetici iflah olm az lde arkada canlsyd. Btn pencere
leri saks iekleriyle doldurdu; m terilerin uzun sredir bayla ba
yla yedii yal erezlerin yerine salsa sosu gibi daha salkl gda
lar getirdi. Y eni ynetici, benim California kltryle ilikilendirdiim bir tarzda, insani kaytszln ve bedensel tem izliin m kem
mel sentezine ulam t.
Bir yl henz gem iti ki, Rose geri dnd. Saks ieklerinin
yerini derhal kouturan ayaklarn m anzaras ald ve yal erezler
geri geldi. C alifom ial kadn bir hafta kadar devam ettiyse de, so
nunda ortadan kayboldu. Bu durum a dehet keyiflenen bizler, bir
yandan da m erak iindeydik. R ose ilk balarda sadece, irkette a
larak para kazanm ak m m kn deil, trnden, isiz aktrlerin de
onay verdii szler etti. Ama hi grm ediim kadar kaam ak dav
ranyordu. lk haftalarda, arada srada, zppe sosyete ocuklar
F6N/Kantkter Anmas

81

zerine bir iki laf etti. Sonunda, durup dururken, Sinirlerim bozul
m utu, dedi.
R oseun geri dnm esinin asl nedeninin, kltr oku olduunu
dnm tm . Kk bir iletm ede grm eye alt gnlk kr-zarar veya baar-baanszlk bilanosunun aksine, reklam firmas ta
mamen gizem li bir biim de iliyordu; tabii bu sefer irketin barn
drd bilm eceler, Boston frnndaki gibi m akinelerin ileyiiyle
deil insanlarn baarlar ve baarszlklaryla ilgiliydi. B ir gn
T ro u tta otururken, bana, imaj sektrndeki insanlarda garip buldu
u bir zellikten bahsetti. Reklam clk iinde baarl olan insanlar
m utlaka en hrsl olanlar deildi, zaten herkes m otive olmutu. Ona
gre asl baarl olan insanlar, tehlikelerden kanp topu bakala
rna atm ay bilen insanlard; baar, net zarardan kanm akta gizliy
di. H ibir eyin zerine yapm asna izin verm eyeceksin. phe
siz btn irketler bir noktada dibe vurur. A ncak R oseu en ok a
rtan ey, bu tr bir iflastan sonra bile, yeni iverenlerin kiinin
gemi baarszlklarna deil sahip olduu balantlara ve network
kurm a becerisine nem verm esiydi.
Kiinin gerek perform ansnn bu ekilde gz ard edilm esi, R o
se iin de geerli olm utu. ki yllk szlem esi olduu halde, H er
an elim e tazm inatm verip beni kap dar edebileceklerini hisset
tirdiler. Bar kiraya verm i olduundan, Rose iin bir lm kalm
meselesi deildi bu. A m a onu deli eden daha incelikli bir sorun var
d: Rose srekli olarak snandn hissediyor, ancak hibir zaman
iyi mi yoksa kt m not aldn bilem iyordu. Herkesle dedikodu
yap ve hibir eyin zerine yapm asna izin verm e kurallar ha
ri, iin nasl iyi yaplacana dair hibir nesnel lt yoktu. Rose
yaam yla ilgili bir deneye kalktndan, bu onun iin daha da b
yk bir sorundu. Bu cam iaya daha fazla para kazanmak iin deil,
hayatnda ilgin bir eyler yapm ak am acyla girmiti. B ir yln so
nundaysa, Bu iin hibir yere varm adn hissediyordum ; hibir
ey bilem iyordum , noktasna gelmiti.
Bu tr akkan ortam larda, insanlar gnlk olaylarn koturmacasna odaklanr, ayrntlarda kutsal bir iaret kefetm eye alr;
ayn, kurban ettikleri hayvanlarn i organlanna bakarak kehanette
82

H A R K A /K arakicr Acnm as

bulunan eski zam an rahipleri gibi. Patron bugn nasl gnaydn

dedi, kim i votka lim on imeye, kimi akam yem eine davet etti:
Brodaki olaylarn ardndaki gerei gsteren kutsal iaretler bun
lard. Rose bu tr gndelik, ufak tefek kayglarn stesinden gelebi
lecek bir kiiydi; tandm en dayankl insanlardan biriydi. Ancak,
imaj sektrnn dalgal denizlerinde dem ir atacak hibir yerinin ol
mad dncesi onu iten ie kem iriyordu.
Dahas, reklam ajansnda, kendisini farkl bir hayat arayna
iten gem i yaam yla ilgili ac bir gerei rendi: Kendisi gibi or
ta yal insanlara klstr gzyle baklyor, onlarn birikim ve de
neyim lerine hi deer verilm iyordu. Brodaki her ey m evcut an a,
patlak verm ek zere olan olaya, akntnn bir adm nne gem eye
odaklanm t; imaj sektrnde, ne zam an birisi gem iten unu
rendim ki... diye sze balasa, fke dolu gzler zerine evriliyor
du.
Rose gibi orta yal birisinin yeni bir riske girm esi cesaret ister,
ancak bulunduu konum konusunda yaad belirsizlik ve gemi
deneyim inin inkr edilm esi asabn bozuyordu. D eiim , frsat,
yeni: T ro u ta dnm eye karar verdiinde bunlarn hepsi artk onun
iin bo szlerdi. R oseun risk alm a istei olduka srad ve m ed
ya dierlerinden daha akkan ve yzeysel bir sektr olsa da, R o
se un yaad baarszlk, esnek bir dnyada yn bulm aya dair ki
mi sorularm z aydnlatabilir.

G em i dnem lerde, risk alm ak, kiinin karakterinin snand zor

lu bir test gibiydi. XIX. yzyl rom anlarnda, Stendhaln Julien Sore li ya da B alzacn V autrini gibi figrler, karlarna kan byk
frsatlar deerlendirip, kendilerini psikolojik adan gelitirirler.
H er eyi riske atm a arzulan onlan adeta birer kahram ana dnt
rr. Ekonom ist Joseph Schum peter giriim cinin yaratc ykm
gcnden bahsederken, bu rom an yazarlaryla ayn duyguyu payla
r: Srad insanlar srekli uurum un k enannda yaayarak bilenir
ler. D avosta gzlediim iz karakter zellikleri olan, gem ii terk et
mek ve dzensizliin ortasnda hayatta kalm ak becerileri de, uuru
83

m un kenarnda yaam ann biim leridir.

Ancak arlk, risk alm a istei, sadece giriim ci kapitalistlere ya
da olaanst m acerac bireylere zg bir zellik olarak grlm
yor. Risk kitleler tarafndan her gn om uzlanm as gereken bir zo
runluluk. Sosyolog Ulrich Beck, leri m odem itede, zenginliin
toplum sal retim iyle risklerin toplum sal retimi sistem atik bir bi
im de el ele gider, diyor.1 Upsizing the Individual in the D ow nsi
zed Corporation [Klen irkette Byyen Birey] adl kitabn ya
zarlarysa, daha gndelik bir dil kullanarak, ii, srekli olarak sak
ss deitirilen bir iee, iiyi de bununla uraan bir bahvana
benzetiyor. Esnek organizasyonlarn istikrarszl, iileri ilerinin
sakssn deitirm eye yani risk alm aya zorluyor. Bu iletm e el
kitab da, dierleri gibi bu zorunluluu bir erdem m i gibi gsteri
yor. Teoriye gre risk alarak enerjim izi yeniler ve adeta kendim izi
srekli olarak arj ederiz.2 Bu saks deitirm e imgesi insan ra
hatlatyor; risk m aceraclna daha evcil bir grnm veriyor. Julien Sorelin yaam yla kum ar oynad dram larn aksine, risk norm al
ve sradan bir hal alyor.
R isk kelim esi R nesans talyancasndaki, risicare, cesaret
etm e kelim esinden gelir. K elim enin bu kk gerekten de kahra
m anl ve zgveni artrsa da, hikye burada bitm ez. Grece
yakn zam anlara kadar, ans ve risk oyunlar tanrlara m eydan oku
ma olarak grlrd. M odem ngilizcedeki tem pting fa te " ' [ans
na fazla gvenmek] deyii, kaderi tem sil eden A tenin insanlar a
r bbrlendikleri ve gelecei renm eye kalktklar iin cezalan
drd Yunan tragedy al arndan gelir. R om adaysa, ans tannas
Fortunann, zarda gelen saylan belirledii dnlrd. Bir veya
birka tanr tarafndan ynetilen bu evrende, cesarete yer olsa da
ansa pek yer yoktu.
Risk zerine yazlm m ehur kitaplardan biri olan, Fibonacc inin L iber A b a c i'si, hem olaylann tam am en tesadfi olduunu
1. Ulrich Beck, Risk Society, ev. Mark Ritter (Londra: Sage, 1992), s. 19.
2. Bkz. Robert Johansen ve Rob Swigart, Upsizing the Individual in the Down
sized Corporation (Reading, Mass.: Addison-Wesley, 1994), s. 137.
* Bu ifade ansna ar gvenerek aptalca riskler almak anlamna gelir. Kelimesi
kelimesine evrilirse kaderi fkelendirmek demektir (.n.).

84

hem de insanlarn riskleri ynetebilm e gcne sahip olduunu sa

vunarak bir r at. Fibonaccinin 1202de kan kitab, I, n veya
M CIV gibi eski R om a saylaryla kolayca yaplam ayan karm ak
hesaplan m m kn klan ve A rap m atem atikiler tarafndan kullan
lan 1 ,2 veya 804738 gibi saylardan yararlanyordu. K itabn en n
l blm F ib o n accinin tavanlaryd; burada yazar, tek bir tav
an iftinin bir ylda ka tavan reteceini ngrm eye alyordu.
Bu tr hesaplam alardan, olaslklarn tahm inine dayanan yepyeni
bir m atem atik dal dodu. Paccioli ve C ardano gibi R nesans talyas m atem atikileriyle, Fransadan Pascal ve Ferm at, bu yeni risk
hesaplam a bilim ini gelitirdiler. M odem bilgisayarlarda kullanlan
birok hesaplam a stratejisiyse, A ydnlanm ann afanda, Jacob
Bernoulli ve yeeni Daniel Bernoulli tarafndan yaplan alm ala
ra dayanr.
1700lerin o rtalan kadar ileri bir tarihte bile, insanlar riski l
mek iin sadece sohbetlerden yararlanyordu; rnein L ondradaki
L lo y d s adl sigorta irketi, ilk bata, insanlann sohbet edip, yk ge
m ileri ve dier riskli giriim ler konusunda bilgi alverii yapt ve
baz kiilerin de aldklan duyum lara dayanarak yatrm kararlan al
d bir kahvehaneydi.3 Fibonaccinin balatt devrim , sohbetin
yerine nesnel hesaplam alan geirdi; bylece, m odem finans siste
mindeki incelikli bahisleri, trevleri ve risk datm a stratejilerini
m m kn klan tahm inlerin yolu alm oldu.
Ancak hl, tem pting fa te kaygs risk ynetim ini glgede b
rakyor. Jacob Bernoulli 1710da, ans oyunlannm tem elinde ya
tan insan aklnn doasn veya insan vcudunun m kem m el yap
sn, u ya da bu oyuncunun ne zam an kazanp kaybedeceini ng
recek derecede m kem m el kavradn iddia eden var m ? diye so
ruyordu.'1 Salt m atem atiksel bir akl yrtm e, risk analizinin psiko
lojik boyutlarnn' yerini tutam az; John M aynard Keynes, Treatise
on Probability [O laslk zerine ncelem e] adl alm asnda, Sez
3. Richard Sennett, The Fail o f Public Man (New York: Knopf, 1977), s. 81
[Kamusal nsann k, ev.: Serpil Durak-Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar,
2002-y.h.n.]
4. Aktaran: Peter Bernstein, Against the Gods: The Remarkable Story o f Risk
(New York: Wiley, 1996), s. 119.

85

giden veya kiisel yarglardan yararlanm akszm belirli olaslklarn

hesaplanm asn salayacak bir yntem bulm a ihtim alim iz pek az
dr diyordu.5 Psikolog Am os T verskynin belirttii gibi insanlarn
duygusal olarak odaklandklar ey kaybetm edir.
Saysz laboratuvar deneyinin sonucunda, Tversky, insanlarn
gndelik yaam da -is te r kariyer ve evlilikte ister kum ar m asasnda
o lsu n - risk alrken olas kazanm lardan ok kayplara nem verdii
sonucuna vard: nsanlar olum ludan ok olum suz uyaranlara kar
duyarldr... Sizi m utlu edecek birka ey varken, kendinizi kt
hissettirecek saysz etken bulunur.6 Tversky ve m eslekta Daniel
Kahnem an, korkunun m atem atii olarak adlandrlabilecek bu alan
aydnlatm aya altlar. alm alar regresyon olgusuna, yani zarn
ilk atlnda gelecek sayy doru olarak bilm enin bir sonraki atta
gelecek sayy bilm eyi garantilem eyip aksine saylarn giderek sabit
olmayan bir ortalam aya doru regresyona girm esine dayanyor; ya
ni bir sonraki sonu iyi de kt de olabilir.7 inde bulunduum uz
an , Tanr deil k r talih ynetir.
Bu nedenlerden dolay, risk alm a edimi imdinin olaslklannn
keyifle hesap edilm esinden farkl bir eydir. Risk m atem atii bize
hibir garanti verm ez ve risk alm a psikolojisi de, gayet mantkl bir
biimde, kiinin kaybedecekleri zerine younlar.
R oseun yaam la oynad kum ar da bu ekilde seyretti. lk bir
ka hafta bulutlarn stndeydim ; M anolo bile, hatta, sen bile tat
lm, um rum da deildiniz. N e de olsa, bir irkette yneticiydim ar
tk. Tabii, daha sonralar az da olsa hepinizi zlem eye baladm ve
elbette o gne m anya sarnn banm a yaptklanndan da nefret
ediyordum . B ir an duralad. A m a beni gerekten altst eden
ey.... gerekten ok zel. phesiz, dedim, bizim yam zdaki her
insann o t r bir yerden korkm as doal; kulaa kaotik ve irrasyonel
5. John Maynard Keynes, A Treatise on Probability (Londra: Macmillan, 1921),
s. 3-4.
6. Amos Tversky. "The Psychology of Risk," William Sharpe, der., Quantifying
the Market Risk Premium Phenomenon for Investment Decision Making iinde
(Charlottesville: Institute of Chartered Financial Analysts, 1990), s. 75.
7. Bkz. Daniel Kahneman ve Amos Tversky, Prospect Theory: An Analysis of
Decision under Risk", Econometrica 47:2 (1979), s. 263-91.

86

bir mekn gibi geliyor. Hayr, o da deil. Sadece yeni bir ey yap
tm gerei beni bunaltt. Tversky ve K ahnem ann aratrmas
riskten bahsederken being at risk" [risk altnda olmak] deyimini
kullandm z gsteriyor; risk altnda olm aya umut verici deil bu
naltc bir anlam yklyoruz. eitli iletm e el kitaplarnn yazarla
r da, esnek irketlerin gnbegn risk alm asn alklarken, belki de
farknda bile olm adan, irketin savunm asz bir ortam da ayakta ka
labilmesini kastediyor. phesiz, Rose klinik bir bunalm yaam
yordu; iini enerjik bir biim de yapt grlyordu. O daha ok,
reklam iinde baar ve baarszln an derecede belirsiz olm a
sndan kaynaklanan, garip ve srekli bir kayg iindeydi.
Tm risklerde, ortalam aya doru regresyon gerekleir. Zarn
her bir atlnda sonu rastgeledir. Baka biim de sylersek, m ate
m atiksel olarak, risk alm a edim i, bir olayn bir sonrakini belirledi
i, yklerden ve anlatlardan farkldr. nsanlar elbette regresyon
gereini inkr edebilir. O gn ansl gnnde olduunu syleyen
kum arbazn yapt tam da budur; kum arbaz, sanki zarda gelen sa
ylar arasnda bir balant varm gibi konuur ve bylece risk alma
edimi bir anlatnn zelliklerine brnr.
A ncak bu tehlikeli bir yoldur. P eter B em steinn arpc ifade
sinden yararlanrsak, Dk olaslkl ancak byk bir dram halini
alan olaylara ar dikkat harcarken, rutin bir biim de gerekleen
olaylar grm ezden geliriz .... Bunun sonucunda, regresyonu unu
tur, yanl bir pozisyona saplanr ve bam za dert aan z.8 Kiinin
dram atik bir riskler anlats yaam aya duyduu arzunun, ansn tesadfilii karsnda nasl snm lendiini gsteren, Dostoyevsk inin K um arbaz', Bernstein, Tversky ve K ahnem an iin iyi bir
m alzem e olabilirdi. Bu rom anda, yaam da olduu gibi, ilerin yo
lunda gitm esine duyulan ihtiyala, kum arbazn bunun hi de byle
olmas gerekm edii eklindeki bilgisi bir arada bulunur.
R icoya yaam anlatsna dair sorduum soruyu, daha dar kap
sam l bir biim de R o sea da sordum: Reklam iinde geirdiin yl
nasl anlatrdn? ykn ne? O yl boyunca neler deiti? A sln
da hibir ey deim edi, hep yerim de saydm . A m a bu doru ola
8. Bernstein, s. 272.

87

maz, drt elem an kardklar halde seni atm am lar. Evet, ayakta
kalabildim . alm alann sevm iler dem ek ki. Bu beylerin haf
zas pek zayftr. Sylediim gibi, insan srekli batan balam ak,
her gn kendini tekrar kantlam ak zorunda kalr. Bu ekilde srek
li riske m aruz kalm ak, karakter duygunuzu iyice andrr. O rtala
m aya doru regresyon eilim ini yenebilecek hibir anlat yoktur;
insan her defasm da batan balar.

Ancak bu sade yknn, farkl bir toplum da farkl renkleri olabilir.

R oseun riske m aruz kalm asnn sosyolojik boyutu, kuram larn, in
sann kendi yaam n deitirm e yolundaki bireysel abasn nasl
biim lendirdiiyle yakndan ilgilidir. M odem kuram larn kat ve
net bir biim de tanm l olm am asnn baz sebeplerini yukarda gr
dk; kuram larn belirsiz oluunun kayna, rutine kar balatlan
saldn, ksa vadeli etkinliklere yaplan vurgu ve askeri tip brokra
siler yerine am orf ve karm ak netw orklerin kurulm asyd. R o
seun risk alm a giriim i, hem zam an hem de m ekn kuralszlatr
m aya alan bir toplum da gereklem iti.
Risk, her eyden nce bir pozisyondan dierine gem ekle ilgili
dir. M odem toplum da hareketlilik zerine en gl analizlerden bi
ri, sosyolog Ronald B u rtten geldi. K itaplanndan birinin bal
olan Structural H oles [Yapsal B oluklar], gevek bir organizasyon
iinde konum deitirm enin garipliini anlatyor; bir netw orkteki
insanlar arasnda ne kadar ok boluk, yan yol ve kestirm e yol var
sa, insanlarn oradan oraya hareket etm esi de o kadar kolay olur.
N etw orkteki bu belirsizlikler hareketlilii tevik eder; birey dier
lerinin grm edii frsatlar deerlendirebilir, merkezi otoritenin
boluklarndan faydalanabilir. G eleneksel brokratik piram itteki
ak seik terfi m evkilerinin aksine, bu tr organizasyondaki bo
luklar frsat alanlardr.
Ancak phesiz ki, risk sevdallar bile m utlak kaosu sevmez.
Sosyolog Jam es Colem an, insanlann gevek bir netw orkte rota ta
yin etm ek iin belirli bir sosyal serm ayeye - b u , ortak gem i dene
yimleri ve bireysel baar ve yetenekleri k a p sa r- ihtiya duyduunu

belirtir. N etw o rk Ier zerindeki hareketlilii inceleyen baka sosyo

loglar da, yeni bir iverenin karsna kan bir kiinin, ie uygun ol
duu kadar ekici de olmas gerektiini vurguluyor; zira risk salt
frsatlardan ibaret deildir.9
B urtn alm as, Davos saraynda da aka grlen bir dier
insani geree iaret ediyor: Risk alm asn bilen kii belirsiz ve
m ulak bir ortam da ayakta kalabilen kiidir. D avostaki adam lar bu
zellie sahip olduklarn ispatlam insanlar. O ysa, mulak bir du
rum dan faydalanm aya kalkan daha gsz bir kii, sonunda ken
dini bir srgn gibi hisseder, ya da devam edip, yolunu kaybeder.
rnein esnek kapitalizm de, belirsizlie ve yapnn boluklarna
doru adm atan insan ekilde ynn kaybedebilir: M ulak ya
tay hareketler , geriye dnk kayplar ve ngrlem eyen cret
kayplan.
Hiyerari piram itlerinin yerini gevek n etw orkler aldka, iini
deitiren birok insan sosyologlann m ulak yatay hareket dedi
i durum u yaar. Bu durum da, gevek netw orkte yukanya doru
ilerlediini sanan bir kii asim da sadece yana doru hareket etm ek
tedir. Sosyolog M anuel C astellse gre, gelirlerde kutuplam a ve
eitsizlik olum asna ram en bu yam piri hareketin grlm esinin ne
deni, m eslek kategorilerinin giderek am orf hale gelm esidir."1 T op
lumsal hareketlilii inceleyen baka yazarlarsa, esnek bir netw ork
te yaanan geriye dnk kayplardan bahsediyor. Esnek organi
zasyonlarda risk alp hareket eden kiiler genelde yeni pozisyonlar
hakknda pek az bilgiye sahip olduundan, yanl bir karar verdik
lerini ancak i iten geince anlarlar. Bilselerdi risk almazlard. O r
ganizasyonlar sk sk i akkanlk halinde bulunduundan, kiinin
irketin m evcut yapsna bakarak geleceine dair rasyonel kararlar
alm as ok zordur."
Bu tr bir hareketlilik esnasnda insann en ok kafa yorduu
9. Bkz. Ronald Burt, Structural Holes: The Social Structure o f Competition
(Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1992); zt bir gr iin, James
Coleman, Social Capital in the Creation of Human Capital", American Journal
o f Sociology 94 (1988), s. S95-S120.
10. Manuel Castells, The Network Society, 1 (Oxford: Blackwell, 1996), s. 21920. [A Toplumunun Ykselii, ev.: Ebru Kl, Bilgi niversitesi Yay., 2005]
11. Bkz. Lash ve Urry.

89

mesele, kazancnda art olup olm ayacadr; ancak m evcut ekono

mide i deitirenlere dair cret istatistikleri hayal kincidir. G n
mzde, irket deitiren insanlar yarar deil zarar gryor; yzde
34 nemli m iktarda zararl, yzde 28 nemli m iktarda kazanl
kyor. (Ltfen Tablo 8 e baknz.) Bir kuak nce bu saylar aa
yukan tam tersineydi; yani, baka bir irkete gemek, ayn irkette
terfi alm aktan bir m iktar daha krlyd. A ncak o dnem de irket de
itirenlerin says gnm zden daha azd; i gvencesi ve irkete
ballk gibi etkenler insanlan yerinde tutuyordu.
Bu m anzaray oluturan istatistikleri incelem ek iin, ya, kiinin
ebeveynlerinin snfsal kkeni, rk, eitim dzeyi ve ans gibi bir di
zi karm ak deikeni eelem ek gerektiinin altn izm ek isterim.
Ancak bundan daha ince ayrm lar yapm ak sorunu aydnlatm ayacaktr. rnein, istatistiklere gre, yetersiz perform ans nedeniyle i
ten atlan bir brokerm, i deitirdiinde kazancm n artm as ihti
mali, kendi isteiyle iini deitiren brokerdan iki kat daha yksek
tir. Bunu aklam ak kolay deil. Pek az insan kendi aratrm asn
yapabilir.
Yukarda saydm neden yznden, gnm z toplum larnda
mesleki hareketlilik genelde zlm esi kolay olm ayan, okunaksz
bir sretir. Bu sre, rnein, devasa ii kitlelerini tem sil eden
sendikalarla ayn byklkteki kurum lan kontrol eden yneticiler
arasnda yaplan pazarlklarla tam bir tezat oluturur. Bu pazarlklar
terfi veya azilleri belirlem enin yan sra net bir kolektif kazanm ve
ya kaypla sonulanrd; em ek kesim iyle ynetim arasndaki bu g
rm eler herkesi kapsard. letm e analisti Rosabeth M oss Kantorun zekice szlerini kullanrsak, gnm zde bu yal brokratik
filler dans etm eyi reniyor. 12Bu yeni dans ksm en byk kurum larda kategorik pazarlklarn reddedilm esi ve bunun yerine, terfi ve
cretler konusunda daha akkan ve bireysel rotalarn izilm esiyle
ilgilidir. G nm zde G eneral M otorstaki cret skalas ve i tanm
lan, yzyln ortasnda D aniel B ellin burada kat ve kolektif bir y
12. Bkz. Rosabeth Moss Kantor, When Giants Dance (New York: Simon &
Schuster, 1989).

90

netim grd dnem dekinden kat kat daha karm aktr.

nsanlar harekete gem e riskini aldklarnda sonucun ne olaca
n bilm iyorlarsa, neden bu kum ara giriiyorlar? Bu bakm dan, hi
bir zaman ii karm ak durum unda kalm ayan, aksine srekli yeni
elem an arayan B oston frn ilgin bir rnektir. B urada hi kimse i
ten km aya zorlanm az; aksine alanlar, bana, lene kadar bu ii
yapacak deilim , diyen adam n da yapt gibi, kendi isteiyle ii
brakr. st dzey yneticiler bu istifalar karsnda savunmac bir
tepki veriyor; iyerinin ne kadar gvenli, cazip ve m odem olduu
na iaret ediyorlar. Rodney Everts ise savunm ac bir tepki verm ek
ten ok hayrete dyor. Birisi bana burada geleceinin olm ad
n sylediinde, ona, istediinin ne olduunu soruyorum . Cevap ve
rem iyorlar, am a insann bir yere taklp kalm am as gerektiini sy
lyorlar. B ugnlerde B ostondaki vasfsz em ek piyasas olduka
canl olduu halde, insanlarn iindeki bu kam a drtsn anla
m ak yine de kolay deil.
E vertse yapsal boluklarla ilgili sosyoloji literatrnden bah
settiim de, bana te bilim de insanolunun, aleve uan pervaneler
gibi, tehlikeye doru kotuunu gsteriyor, dedi. (Y ukarda syle
diim gibi, Everts Kral Jam es ncili okum ay pek sever.) Ancak bu
risk alma drtsnn altnda, bu drt her ne kadar kr, belirsiz ve
tehlikeli olsa da, bir dizi kltrel m otivasyon yatyor.
Eer risk alm ay, bilinm eyene yolculuk olarak tanm larsak, m a
ceracnn aklnda m utlaka varlacak bir hedef vardr. O dysseus yur
duna dnm ek, Julien Sorel st snfa trm anm ak istiyordu. M odem
risk kltrnn garip yn, hareketsizliin baarszlk olarak g
rlm esi, sabit kalm ann lmle e tutulm asdr. D olaysyla, varla
cak hedeften ok, ayrlm a edim inin kendisi nem lidir. Bu ayrlma
isteini yaratan devasa toplum sal ve ekonom ik gler vardr: Kurum lann dzensizlem esi, esnek retim sistem i gibi... Y ani, maddi
gerekliin kendisi de denize alm aktadr. O lduun yerde durmak,
em berin dnda kalm ak demektir.
Dolaysyla srecin asl zirvesi ayrlm a k aran gibi grnyor;
nemli olan bu kopua karar vermek. R isk alm ayla ilgili birok
aratrm a, in sanlann en byk mutluluu bir kopua, ayrla karar
91

verdikleri zam an yaadn gsterir. Bu Rose iin de geerliydi.

Ancak hikye bu mutlu sonla nihayete ermedi. Rose iinde her gn
batan balyor, her gn m cadele veriyordu. Onun rneinde, zaten
yeterince bunaltc olan ans m atem atiine bir de masadaki ktlar
asla bilemedii bir irket ortam eklenmiti. D aha fazla para ya da
daha iyi bir pozisyon arayan baka insanlar da bu belirsizlii yaar.
F inn iileri gibi ilerine zayf ya da yzeysel balan olan kii
ler asndan, lim anda oturup beklem ek iin hibir neden yoktur.
Yolculua ktklannda, terfi veya cret art gibi kimi kilom etre
talanna rastlasalar da, m ulak yatay hareketler, geriye dnk ka
yplar ve iinden klm az cret skalalan bu kilom etre talarn si
ler. D olaysyla, kiinin kendisini toplum sal olarak konum landrm a
s, gem iin snf sistem indekine gre ok daha zor hale gelir.
Bu, asla eitsizliin ve sosyal ayrm lann ortadan kalkt anla
m na gelmiyor: K esinlikle hayr. A slnda, insan hareket ederek ade
ta kendi nesnel gerekliini bir an iin askya alm oluyor; hesap
lar yapm ak veya rasyonel seim lerde bulunm aktan ziyade, kopuu
gerekletirdiinde karsna gzel bir ey kaca um uduyla ya
yor. R isk zerine yazlm bilim sel m akalelerin ou, akadem ik bir
hayal dnyasnda, stratejileri ve oyun planlarn, m aliyet ve getirile
ri tartr. G erek hayatta riski ynlendiren eyse, hareketsiz kalm a
korkusudur. D inam ik bir toplum da pasif kiiler kuruyup yok ola
caktr.

Akadem ik stratejistin ryasn gerek klp, kazan ve kayplar ras

yonel olarak hesaplam ak ve riski okunakl klm ak mmkn olsayd,
risk alm ak daha az m oral bozucu bir i olurdu. A ncak m odem kapi
talizm belirli riskleri yle bir biim de rgtler ki, bu tr bir berrak
lk bile m utluluk verici olm az artk. Y eni piyasa koullan ok say
da insan, baar ansm m pek az olduunu bile bile korkutucu risk
ler alm aya zorlar.
Bu konuyu aydnlatm ak iin, R o seun reklam ajansnda, ne za
man takm elbiselilerden biri iten karlsa yaanan olaylara dein
mek lazm. B ir sr insan koridorlarda sraya dizilir, havada yz
92

lerce zgem i uuur, genler sadece m lakata alnabilm ek iin bi

ze yalvarrd. Tandk bir sorun; bu m eslekte de, aynen mimari,
akadem i ya da hukuk alannda olduu gibi, vasfl gen ii arz a
r dzeyde bulunuyor.
phesiz, niversite diplom as alm ak iin birok geerli neden
hl var. B tn gelim i ekonom ileri tem sil eden ABD verilerine
gre, son on ylda, niversite mezunu alanlarn gelirlerindeki ar
t, lise m ezunlarndan yaklak yzde 34 fazla; baka bir deyile,
ie zaten daha yksek cretle balayan niversite m ezunlan, daha
az eitim li alanlarla aralarndaki m akas on ylda yzde 34 daha
am . ou B at toplum u, yksekrenim kurum lannn kapsn
am tr; tahm inlere gre 2010 ylm a gelindiinde, A B D de yirmi
be yandaki insanlarn yzde 41 i drt yllk, yzde 62si en az iki
yllk diplom aya sahip olacak; ngiltere ve Bat A vrupa iinse bu
oranlann yzde 10 daha kk olm as bekleniyor.13 A ncak ABD
em ek piyasasndaki ilerin sadece bete biri niversite diplomas
gerektiriyor ve bu yksek vasfl ilerin oran da ok yava artyor.
(Ltfen T ablo 9 a baknz.)
Bu an-vasfllk sorunu, yeni rejim in tem el zellii olan kutup
lam ann b ir gstergesidir. Ekonom ist Paul K rugm an, byyen eit
sizlii teknik beceriye verilen deere dayanarak aklyor: Uak
[ve dier ileri teknoloji rnleri] reten vasfl insanlarn cretleri
artarken, diyor, vasfszlarn cretleri dyor. 1,1 nde gelen bir
yatrm bankacs ve diplom at olan Felix R ohatyn de, toplum da de
vasa bir kaym a olduunu, dk vasfl, orta snf A m erikal ii
lerden, serm aye sahiplerine ve yeni teknolojik aristokrasiye doru
m thi bir gelir transferi yaandm belirtiyor.15 Sosyolog M icha
el Y oungn elli yl nce M eritocracy [M eritokrasi] adl alm asn
da ngrd gibi, bu teknolojik elit form el bir eitim le tanm lanp
tasdiklenir.16
13. Bureau of Labor Statistics, Monthly Labor Review 115:7 (Temmuz 1992), s. 7.
14. Krugman, aktaran: New York Times, 16 ubat, 1997, [ABD basm], ksm 3,
s. 10.
15. Felix Rohatyn, Requiem fo ra Democrat", Wake Forest Universityde yapl
m konuma, 17 Mart 1995.
16. Bkz. Michael Young, Meritocracy (Londra: Penguin, 1971).

93

Bu koullarda, ok sayda gen ar bir risk alarak, ayrcalkl

aznla dahil olm a um uduyla, adeta kum ar oynuyor. Bu riskler, R o
bert Frank ve Philip Cook adl ekonomistlerin kazanan hepsini alr
piyasas dedii ortam da yaanyor. Bu rekabeti ortam da, baarl
olanlar btn kazanc silip sprrken, kaybedenler kitlesi krntla
r paylar. Bu tr bir piyasann oluum unda esnekliin nemli bir
rol vardr. Toplam kazanc, hiyerarinin her noktasna datacak
bir brokratik sistem olm aynca, btn dller en gl olann ku
cana dklr; snrlarn belirsiz olduu bir kurum da, baz insanlar
her eyi ele geirecek bir konum da bulunur. Bylece esnek sistem ,
kazanan hepsini alr piyasas araclyla eitsizlii artrr.17
Bu ekonom istlere gre, [m odem ekonom inin] m kfat datm a
dzeni yznden ok fazla sayda [birey], byk dl kazanm ak
iin, retken olduu iini terk en i. 18 Elbette, iyi bir ana baba
d udur: G ereki ol. A ncak bu t, Adam S m ithe kadar geri
gtrebileceim iz, bu tr risklerin kiinin kendini gereki bir gz
le deerlendirem em esinden kaynakland inancna dayanr. U lus
larn Z enginlii'nde Smith yle yazyordu: nsanlarn ounluu
kendi yeteneklerini abartarak bbrlenir .... her insan kazanm a an
sn olduundan byk, kaybetm e ansnysa olduundan kk grr. 1 Frank ve C ookun bu balam da aktard ve A B D li bir m il
yon lise son snf rencisini kapsayan bir aratrm aya gre, ren
cilerin yzde 7 0 i ortalam ann stnde bir liderlik yeteneine sahip
olduunu ve sadece yzde 2 si ortalam ann altnda olduunu d
nyor.
Ancak bana gre bu bbrlenm e iddiasn ortaya atanlar risk
ve karakter arasndaki ilikiyi yanl okuyor. G nm z toplum unda, risk alm am ak kendini batan beceriksiz kabul etm ek anlam na
gelmekte. Kazanan hepsini alr piyasalarna giren insanlarn o
u, baarszlk ihtimalini bildii halde, bu bilgiyi askya alr. D aha
az belirlenm i koullarda yaplan bu risk alm a davrannda, kopu
un getirdii anlk heyecan, baar olasl konusundaki rasyonel
17. Bkz. Robert Frank ve Philip Cook, The Winner-Take-AH Society (New York:
Free Press, 1995).
18. A.g.y., s. 101.
19. Smith, s. 107, 109.

94

bilgiyi unutturur. A ncak, kazanan hepsini alr piyasasna giren bir

kii bilgilerini hi unutm asa da, hibir ey yapm am ak aklllk de
il, pasiflik olarak kabul edilir.
Bu davrann kkenleri, Sm ith ve M ili'in ekonom i politik al
m alarnda tccarn yceltilm esine kadar geri gider. M odem toplum
daysa, risk alm a zorunluluu daha yaygndr. R isk bir karakter tes
tidir adeta: nem li olan, rasyonel olarak baarszla mahkm ol
duunuzu bile bile, aba gsterm ek ve frsat deerlendirm ektir. Bu
tavr iyice glendiren yaygn bir psikolojik fenom en de vardr.
elikili bir durum la karlaan bir bireyin dikkati, uzun vadeye
deil, o anki koullara odaklanr. Sosyal psikoloji, buna bilisel
uyum suzluk [cognitive dissonance] -an lam erevelerinin at
m a s- diyor. (G regory Bateson, Lionel Festinger ve benim tarafm
dan bilisel uyum suzluk zerine eitli alm alar yaplm tr.)'0
R oseun iyi bir i kardna dair kant grm ek istem esi ve Park
A venue'deki irket bu tr bir kant sunm ad halde bunda srar et
m esi, bilisel uyum suzlua klasik bir rnektir. Bu tr elikilerle
karlaan insanda dikkat odaklanm as [focal attention] yaanr;
yani kii belirli bir sorunun o anda dikkatin odanda olmas gerek
tiine inanr.
Kii, sorunu zm ek iin her eyi yapm ay gze aldndan,
uzun vadeli dnceler askya alnr. Ancak dikkat odaklanm as s
rer. Bu durum dayken, insan hibir ey yapm asa bile, bir ey yap
mak gerektii dncesiyle, o an iine skt durum u tekrar tek
rar gzden geirir. D ikkat odaklanm as, tavann gzlerinin tilkinin
penelerine donup kalm asnda olduu gibi, btn gelim i m em eli
lerde bulunan travm atik bir reaksiyondur.
nsandaysa, riskli bir davrann ardndan bu tr bir dikkat odak
lanm as yaanabilir. Y erinde saym ak, hibir yere varam am ak ,
ii bo bir baar elde etm ek ya da abann karln almann im
knsz olmas: B tn bu ruh hallerinde zam an durm utur adeta; bu
haldeki kii m evcut an a m ahkm olur, onun ikilem lerine hapsolur.
20. Bkz. Gregory Bateson, Steps to an Ecology of Mind (San Francisco: Chand
ler, 1972); Lionel Festinger. Conflict, Decision and Dissonance (Stanford, Calif.:
Stanford University Press, 1967); Richard Sennett, The Uses of Disorder (New
York: Knopf, 1970).

95

Kiiyi fel eden bu travm a R o seu da aylarca etkisine alm ve rek

lam irketinden ayrlp T ro u ta dnene kadar yakasn brakm am
t.

R oseun sinirlerim bozulm utu sz ise, insanlarn risk karsn

da hissettii daha ac ve daha az karm ak bir duyguyu anlatyor. Bu
duygu kiinin orta yalara gelm esiyle ilgili. G nm zde irket ya
am orta yal insanlara kar nyarglarla dolu ve kiinin gem i
deneyim lerinin deerini inkr etm e eilim inde. irket kltrnde
orta yallar riskten kaan insanlar olarak grlyor. A ncak bu n
yarglarla m cadele etm ek ok zor. M odem irketin, yksek basn
l, kaygan dnyasnda, orta yal insanlarn iin iin erozyona ura
maktan korkm as iten bile deil.
Rose iin, ehrin gbeinde bulunan Park A venuedeki a n kova
nnda ie baladnda yaad ilk ok, birden - s r f biyolojik deil
sosyolojik adan d a - ka yanda olduunun farkna varmas ol
mutu. Etrafm daki profesyonel kzlara dikkatle bakyordum ; ger
ekten de k z burada doru bir tanm d; hepsi de gzel grnyor
ve st sn f N ew Y orklulann aksanyla konuuyordu. Burundan
gelen, alt-orta sn f aksanm asla deitirem eyecek olan Rose, daha
gen grnm ek iin aba gsterdi. B loom ingdales m aazasndan
bir kadna bana daha iyi kyafetler alsn diye para verdim; ok ber
bat yum uak lensler aldm . L ensler gzlerini rahatsz ettii iin,
brodayken alad alayacak gibi gzkyordu. K zlar R o seun
yayla ilgili nyarglarn, onu zm e niyeti olm akszn ifade edi
yorlard. Lensleri taktm da, ofisteki kzlar suratm a srtp, A y,
pek yakm , dediler. O nlara inansam m inanm asam m bilem e
dim .
Belki daha da nem lisi, R o seun insanlarn barda nasl iki iti
ine ve ne yaptna dair deneyim lerine nem veren yoktu. Bir
toplantda, yok u ikinin light km yok bunun diyeti varm d i
ye konuurlarken, kilo verm ek isteyen zaten bara gitm ez, dedim .
insanlar buna nasl m tepki verm i? Bana m zelik bir paraym
m gibi baktlar: Eski alardan kalm a bir barm eyd. R oseun
96

dobra konum a tarz, iletm e fakltesinde retilen incelikli ileti

im yntem lerine pek benzem iyordu. A ncak R oseun yann getir
dii aclar hissetm edii bir an bile olm am t; zellikle de R oseun
pilinin bittiini dnen gen m eslektalar kendisine sem pati gs
terdii zam anlar. irketin patronlar gibi, onlar da, nyarglaryla
hareket ediyor ve reklam clk iinin dnd asl m eknlar olan ge
ce kulplerine ve barlara onu davet etm iyorlard. Rose, nce pratik
bilgisi nedeniyle ie alnp, sonra da pili bitm i, m odas gem i bir
insan olarak bir kenara atld iin arp kalm t.
M odem iyerinde, ya konusunda nasl bir tutum taknldn
gsteren bir istatistik, i yaam nn ksalm asyla ilgili. A B D de 5564 ya aras alan erkeklerin oran, 1970te yaklak yzde 8 0 den
1990da yzde 6 5 e inm i. ngiltereyle ilgili veriler aa yukar
ayn; Fransadaysa ileri orta yal alan erkeklerin oram yaklak
yzde 7 5 ten yzde 40 ksura, A lm anyada, yzde 8 0 den yzde 50
ksura dm .21 Eitim e verilen nem in artm as yznden gen in
sanlarn em ek gcne katlm as birka yl geciktii iin, i hayat
nn balang ksm nda da bir m iktar ksalm a var. Sosyolog M anu
el Castells, A BD ve Bat A vrupa iin, toplam 75-80 yllk insan
mr ierisinde, gerek alm a yaam 30 yla kadar (24-54 ya
aras) debilir tahm ininde bulunuyor.22 Y ani, retken yaam sre
si biyolojik yaam sresinin yansndan kk bir dilim ine sktr
lyor ve ya ilerlem i olan iiler, fiziksel ve zihinsel olarak salk
l olduklan halde sahneyi terk ediyor. R oseun yandaki pek ok
insan (reklam clk iine girdiinde elli yandayd) em ekli olm a
ya hazrlanyor.
G enlie yaplan vurgu da, i yaam nn sktnlm asnn bir so
nucu. XD(. yzylda, genlerin tercih edilm esi bir ucuz em ek meselesiydi; Low ell veya M assachusettsin fabrika kzlar ve Kuzey
ngilterenin km rc ocu k lan yetikinlerden ok daha dk
cretlere alrd. G nm z kapitalizm inde hl, zellikle dnya
nn daha az gelim i blgelerindeki fabrika ve atlyelerde, genle
21. Bkz. Anne Marie Guillemard, Travailleurs vieillissants et marche du travail
en Europe". Travail et emploi, Eyll 1993, s. 60-79. Bu saylar ieren grafik iin
Manuel Castellse teekkr borluyum.
22. Castells, s. 443.
F 7 N /K oroktcr A nm as

97

rin dk cret nedeniyle tercih edilm esi sz konusudur. A ncak

emein daha st tabakalarnda gen olmay ekici klan farkl ne
denler var ve bu nedenler toplum sal nyarglarla ilintili.
rnein, C alifornia M anagem ent Review adl derginin yeni sa
ylarndan birinde, esnek organizasyonlarda gen olm ann avantaj
larna ve yalln dezavantajlarna deinilm i. D ergi, daha yal i
ilerin kafa yaplarnn esnek olm adn ve bu insanlarn risk al
maktan kandn, ayn zam anda da esnek bir iyerinin koullar
nn gerektirdii fiziksel enerjiden yoksun olduklarn savunm u.23
irketteki hurdalar [deadwood] im gesi de bu yarglan yanstyor.
Reklam clk alannda yneticilik yapan bir kii, sosyolog K atherine
N ew m ana, R eklam clk iinde, otuzu geince ldnz dem ektir.
Sizi ldren yanz olur diyor. B ir W all Street yneticisi de sos
yologa, verenler, [krk yan getiyseniz] kafanzn alm ad
n dnyor. Elliyi getinizse, iiniz bitik saylr diyor.24 Sonu:
Esneklik eittir genlik, katlk eittir yallk.
Bu nyarglar birok am aca hizm et ediyor. rnein, bu sayede,
irketler, yeniden tasarlam a srelerinde, yal iileri iten kar
lacaklar listesinin bana yerletiriyor. A nglo-A m erikan rejim inde,
krk ve elli yalarndaki erkeklerde, istem edii halde iten karlan
larn oran son yirmi ylda ikiye katland. Bu ekilde yal olmann
kat olm ayla e tutulm as, irketlerin neden yneticilerini ellili ya
larn ortalarnda -zih in sel olarak altn am y aark en - em ekli ol
m aya zorladn da aklar.
Daha yal ve deneyim li iiler, yeni balayan iilere kyasla,
kendi stlerini daha fazla eletirir. Yal alanlarn bilgi birikimi,
yanl kararlara itiraz etm elerini m m kn klarak, onlara ekonom ist
A lbert H irschm annn deyiiyle ses verir. Bunu yapm alarnn ar
dnda, belirli bir yneticiden ok, kurum un btnne kar sadakat
hissetmeleri yatar. O ysa gen alanlar yukardan gelen hatal
em irlere daha kolayca gz yum ar. Sorun yaadklarnda da, ieride
kalp organizasyonun yaran iin m cadele etm ek yerine, ii brak
m a eilim indedirler. H irschm annm deyiiyle k tercih eder23. Katherine Newman, Falling from Grace (New York: Free Press, 1988), s. 70.
24. A.g.y., s. 65.

98

F7ARKA/Karaktcf Anmas

ler.25 Rose, reklam ajansnda, gen alanlara kyasla, eski reklam

clarn -ken d ilerin d en gen o la n - patronun szlerine daha fazla iti
raz ettiini grm t. Bu vefal alanlardan biri, patronu tarafn
dan yle azarlanm t: Belki buray sevm iyorsun ama, baka bir i
bulam ayacak kadar da yalsn artk.
Ya konusundaki bu nyarglar, eski alanlar iin sert bir uya
rdr: nsann deneyim i biriktike deeri azalr. Yal bir alann
belirli bir irket ya da sektr hakknda yllar boyu rendii bilgi
ler, stlerinin dayatm ak istedii deiim ler iin engel tekil eder.
K urum un bak asna gre, genlerin esneklii onlar hem risk al
m a hem de boyun em e bakm ndan daha elverili klar. Ancak bu
sert uyan, alanlar iin, yneticilerin nyarglanndan da te, daha
kiisel bir anlam ifade eder.
Bunu fark etm em i salayan, kendi m hendislik bilgisinin eroz
yona uradn anlatan R icoydu. Uakta, R ico ya, ne zam an yaz
yazm aya koyulsam ie sfrdan baladm hissettiim i; ka kitap
yaym larsam yaym layaym , zgvenim in artm adn syledim.
G en, dinam ik ve enerji dolu olan Rico, kendisinin de bir mhendis
olarak iinin bittiini hissettiini syledi. M hendislik becerileri
nin iten ie eridiini dnyordu; Rico R o sedan yirm i ya gen
olduu halde, kendisinin bir m hendis olarak, artk sadece bir se
yirci konum unda olduunu sylyordu.
Bu szler bata anlam sz geldi bana. Rico szlerini aklamak
iin, niversitede rendii bilgilerin en son gelim elerin gerisinde
kaldn; bilgi teknolojisi alannda neler olduunu anlad halde,
bu alann bir adm nnde olm ay baaram adn syledi. Yirmili
yalardaki gen m hendisler, krkna yaklaan R ico ya antika g
zyle bakyordu. O na, yeniden eitim alm ak iin niversiteye
dnm eyi dnp dnm ediini sorduum zam an, bana kt kt
bakt. Sadece birka yeni dm eye nasl baslacan renm ekten
bahsetm iyom m . En batan balayam ayacak kadar da yalandm ar
tk.
R ico ya gre, kendisininki gibi karm ak m esleklerde, artk kii
25. Bkz. Albert Hirschmann, Exit, Voice, Loyalty (Cambridge, Mass.: Harvard
University Press, 1970).

99

nin ayn temel zerine daha fazla tula koyarak bilgi birikim ini b
ytm esi m m kn deil; yeni alanlarn ortaya k her eye batan
balamay gerektiriyor ve bunu da en iyi gen alanlar yapabili
yor.
ini, dala dk cretli H intli m eslektana kaptran A B D li ya
da AvrupalI bir m hendis, becerilerinin elinden alndna tank
olur - sosyologlarn becerisizletirm e [deskilling] dedii durum
dur bu. R iconun m hendislik bilgisini bu ekilde elinden alm aya
kalkan olmad. R iconun korkulan, zam an ilerledike gten d
t duygusundan kaynaklanyor. Teknoloji dergilerini okurken sk
sk sinirlendiini sylyor; Yeni bir eylere rastladm da, bunu
ben de dnebilirdim diyorum . Am a dnem em iim ite. R i
c o nun hurda tanm na uyduunu sylem ek g olsa da, o kendi
sinin teknik bilgi asndan gerilem e dnem ine girm ek zere ol
duunu dnyor. Bu noktada, toplum un genlie yapt vurguy
la, kendisinin yalanm a konusundaki fikirleri birleiyor. Toplum sal
nyarg, kiinin iindeki gten dm e korkusunu krklyor.
Rico, ofisinde her iki kesim i de gzlem leyebiliyor. D anm anlk
firm asnda, kendisinden on ya kk olan, tane frlam a gen
m hendis altryor. Benim derdim onlar elim de tutabilm ek.
Hatta, en son teknolojiye vakf olan m hendislerin kesinlikle ken
disini terk edeceinden em in. A yrlm a imkn olanlar ilk frsatta
ayrlr. Sadakat duygusundan yoksun olan gen frlam alar, Rico
onlara irkette ses verm eye niyetli olduu halde, her an aynlm a
eilim inde. R ico elinden bir ey gelm eyeceini biliyor. Onlarn
zerinde hibir otoritem yok ki. R ico nun deneyim leri onlarda say
g uyandrm yor.
Grece daha m tevaz bir yaam sren Rose da, Park A venuede
geirdii zam anda kendi bilgilerinin iten ie erozyona uradn
hissetti. Rose, H ighland Landm ine (buz paracklar zerine bir bi
rim sko, iki birim votka konarak hazrlanr) trnden yeni egzotik
kokteylleri ne duym u ne de bunlar hazrlam t. Ancak bunlar bil
m emek onun iin dert deildi ve bir toplant srasnda, bu yeni iki
leri bilirm i gibi, uyduruktan uzun bir sylev ekm iti. phesiz,
doruyu sylese daha iyi olurdu, ancak bunun kendisinin antika ol
100

duuna dair inanc glendireceinden korkuyordu. Bana kalrsa

Rico, dndnn aksine paslanm filan deildi; gen alanlar
sepetlendii halde ite kalan R oseun da yle olm adndan kesin
likle eminim . A ncak her ikisi de, snava tabi tutulduklarnda, ge
mi deneyim lerinin be para etm eyecei korkusunu yayorlard.
Yeni dzene gre, insann becerilerini gelitirm ek iin harcad
onca zam an, insana mevki ve belirli haklar yani maddi anlam da
bir deer kazandrm az; artk, zam anla ilgili olum lu yorum larn, kurum larn kdem lilik kurallar yznden donup kald, eski brokra
tik sistem e ait bir kalnt olduu dnlyor. Y eni rejim, kiinin
anlk kapasitesine younlar.
ngiltere ve A B D de, esnek irket uygulam alar ve hkm etlerin
m evcut em ek politikalar, becerilerin hzla deim esinin kural oldu
u varsaym na dayanr. O ysa tarihsel olarak, eski becerilere sa
hip olan insanlarn tasfiyesi hep yava bir sre olm utur. rnein,
XVIII. yzyl sonunda, dokum aclk gibi bir zanaatn kaybolm as
iin iki kuak gem esi gerekm i; F ordun H ighland Park tesisinde
ki deiim lerse XX. yzyln ilk otuz yln kaplam tr. Belki de a
rtc bir biim de, gnm zde pek ok im alat tesisi ve broda, tek
nolojik deiim grece yava ilerler; birok endstri sosyolounun
gzlem ledii gibi, bir kurum un benim sedii teknolojileri tam ola
rak hazm etm esi uzun bir zam an alr.26 Yeni beceriler gelitirm ek
iin zam ann gem esi arttr; sadece m arangozluk zerine kitap
okum akla m arangoz olunm az.
Ancak bu uzun vadeli tarihsel trendlere ram en, riskin zamansal
boyutu insanda kiisel konfor brakm yor. Zam anla ilgili bu kiisel
kayglar, yeni kapitalizm in aynlm az bir parasdr. N ew York Times
yazarlanndan biri, endiesi her yere nfuz ediyor, kiinin zsay
gsn azaltyor, aileleri blyor, cem aatleri paralyor ve iyerleri
nin kimyasn deitiriyor diye yazyor.27 B irok ekonom ist bu
szlerin bo olduunu syledi; neoliberal dzenin yaratt yeni i
im knlarnn bu iddiay aka rttn dnyorlard. Ancak
26. Bkz. Jon Clarke, lan McLoughlin, Howard Rose ve Robin King, The Process
o f Technological Change (Cambridge, Ingiltere: Cambridge University Press,
1988).
27. The Downsizing o f America (New York: Times Books, 1996), s. 7-8.

101

yazar endie kelim esini zellikle sem iti. Endie gelecee ynelik
bir kaygdr; endie, srekli riskle dolu bir ortam da hissedilir ve
gemi deneyim lerin bugne rehberlik edem edii srelerde y o
unlar.
Gemi deneyim in inkr, sadece zorla dayatlan bir nyargdan
ibaret olsayd, biz orta yallar, kurum sallam genlik kltnn
kurbanlar saylabilirdik. A ncak zam ana dair endiem iz, ok daha
derinlerim ize nfuz etm i. Y llarn ak iim izi boaltyor adeta.
Deneyim lerim ize utan verici b ir liste olarak baklyor. Bu tr y ar
glar, zsaygm z -y aam m zla kum ar oynam asak bile srf yllarn
durdurulam az ak n ed en iy le- riske atyor.

Rose, Trout B ara dnnce kendini toparlad; akcier kanseri y

znden lene kadar da asla kontrol yitirm edi. Belki de yaptm
bir hatayd dem iti, sigara ve ikiye daldm z b ir esnada, am a
bunu yapmak zorundaydm .

102

Vl

et i i

Btn sanat eserleri der Oscar W ilde, The Picture o f D orian

G rayde [Dorian G ray 'in Portresi], bir yzey ve sem bolden ibaret
tir. Yzeyin tesine gem eye kalkanlar, kendilerini byk tehlike
ye atarlar. 1 M odem toplum un yzeyselliiyse, sanatn yzey ve
m askelerinden bile daha sdr. R ico nun kom ular onunla sadece
yzeysel bir iliki kurdular. F in n iileri, kullanc dostu m akineler
kullandktan iin, ilerini ancak yzeysel olarak kavrayabiliyorlar
d. R oseun alm aya gittii Park A venuedeki irketin - e n geici
insani zellikler o la n - genlie ve gzellie yapt vurgu, R oseun
yaam deneyim inin hibir deeri olm ad anlam na geliyordu.
1. Oscar Wilde, The Picture of Dorian Gray (Londra: Penguin, 1984), s. 6. [Dorian
Gray'in Portresi, ev.: Nihal Yeinobal, Can Yaynlar, 2003-y.h.n.]

103

Bu sln kayna zam an organize etm enin m m kn olm ay

dr. Zamann oku krld artk; srekli olarak yeniden tasarlanan,
rutine dman olan ve ksa vadeye odakl bir politik ekonom ide he
define varamaz oldu bu ok. nsanlar uzun sreli insani ilikilerin ve
kalc hedeflerin yokluunu hissediyor. Buraya kadar betim lediim
insanlarn hepsi de, belki de srf bugnn yaratt tedirginlik ve
kayg nedeniyle, zam ann grnen yzeyinin altndaki derinlii
kefetm eye altlar.
Gnmzde, gem i deneyim lerin derinliinin en fazla saldrya
urad alan i etiidir. Eski biim iyle i etii, kiinin zam ann zdisiplin erevesinde kullanm as ve m kfatlan ertelem esi anlam
na gelirdi. Bu zaman disiplini, E nriconun yaam n olduu kadar,
hem W illow Rundaki otom otiv iilerinin hem de B ostondaki Y u
nan fnnclarn yaam n ekillendirm iti. ok alr ve sabrederlerdi; derinlik hakkndaki psikolojik deneyim leri buydu. Bu tr bir
i etii, almann m kfatnn ertelenm esini m m kn klacak l
de istikrarl kurum lar gerektirir. A ncak kurum lan hzla deien
bir toplum da, mkfat ertelem ek anlam sz hale gelir; irketini satp
baka i kurmay planlayan bir iveren iin zveride bulunm ak sa
ma olur.
alkanlk ve zdisiplin kayboluyor diye -ta b ii, iyi bir e olm a
y, byklere saygy ve eski gnlere ait dier gzel deerleri de
unutm ayalm !- znt duym ak anlam sz bir duygusallktr. Eski i
etiinin dayatt alm a dzeni, alan insanlarn om zuna ar
ykler bindiriyordu. nsan kendi deerini ii araclyla ispatlam a
ya alyordu; Max W eberin bahsettii bu dnyevi ilecilikte
[worldy ascetism] m kfatlann ertelenm esi kiiye iten ie zarar
veren bir uygulama haline gelm iti. A ncak bu uzun sreli zam an di
siplininin alternatifi olan m odem i etii de, kiinin kendinden vaz
gem esine [self-denial] are olam yor.
M odem i etii, takm alm asna odaklanr. Bakalarna kar
duyarl davranmay savunur; kardakini dinlem ek ve ibirlii yapa
bilm ek gibi elastik beceriler talep eder; her eyden ok da takm n
deien koullara uyum salayabilm esini ister. Takm alm as,
esnek bir ekonomi politie uygun bir i etiidir. A ncak m odem i
104

letm eciliin fabrikada ve broda takm alm as konusunda telaf

fuz ettii byk psikolojik laflara ram en, takm alm as yine de
insan deneyim inin yzeyinde kalan bir i etii yaratr. Takm al
m as sln grup halinde yaantlanm asdr.

Eski i etiinin karakter konusunda oluturduu kavram lar, bugn

k em ek srecinde geerli olm asa bile, hl byk nem tar. Eski
i etii, kiinin zam ann zdisiplin erevesinde kullanm asna da
yanr, rutine ve zam an program na pasife boyun em ekten ok, i
sellem i, gnll bir disipline vurgu yaplrd. A ntikada, bu i
sel disiplin, doann kaosuyla ba etm enin biricik yntemi olarak
dnlrd. iftilerin her gn karlatklar bir zorunluluktu bu.
te H esiodosun W orks and D ays [ler ve Gnler] adl kitapta ift
ilere verdii t:
ini yarna veya ertesi gne erteleme; iini erteleyen ambarn dolduramaz, amaszca zamann harcar. zen gsterdike gzelleir yapt
n i; iini erteleyen kendi sonunu hazrlar.3

Doa belirsiz ve insana kar kaytszdr; iftinin yaam zorludur.

nsan gndzleri alp didinir, geceleri acyla kvranr diyordu
Hesiodos.3
Ancak H esiodosun dnyasnda, kiinin zam ann isel disiplin
le kullanm as, insani bir erdem den ok, kanlm az bir zorunluluk
tu. H esiodosun zam anndaki iftilerin ou, zgr deil kleydi;
ister zgr ister kle olsun, iftinin doayla m cadelesi, ehirliler
arasndaki savalardan daha nem siz grlrd. D ah a sonralar,
Thukydides, S partallann ve AtinalIlarn nasl birbirlerinin tarlalar
n yakp yktn olduka kaytsz bir dille, adeta iftilerin em ei
nin hibir ahlki deeri yokm uasna anlatacakt.
Zamanla, iftinin ahlki duruunun deeri artt. Zorunlu al
kanlk bir erdem olarak grld. H esiodostan yaklak be yz yl
2. Hesiodos, Works and Days, ev. A. N. Athanassakis (Baltimore: Johns Hop
kins, 1983), 410-13 numaral satrlar.
3. Hesiodos, age 176-78. satrlar. Aktaran: M.l. Finley, The Ancient Economy, 2.
basm. (Londra: Hogarth Press, 1985), s. 81.

105

sonra, Vergilius, G eorgica adl eserinin birinci kitabndaki u dize

lerde olduu gibi, hl D oadaki anariye yakarm aktadr:
ok grdm fkeli rzgrn
Olgun baaklan kknden kopardn,
Ve uzaklara satn, tam da
ifti arpa harman iin yola koyulmuken:
Dnen siyah bulutuyla frtna
Hem ora hem de boyunlanndan kesilmi baaklan telere savurdu.4

Vergilius da, H esiodos gibi, bu frtna karsnda bir iftinin elin

deki tek arenin zam an iyi planlam ak olduunu bilir. Fakat ifti
nin koullara gs germ e kararll onu bir tr kahram an haline
getirmitir.
V ergiliusun, G eorgica'n n ikinci kitabnda, askerlerin anlam
sz bir savaa tututuunu syledii nl pasajn anlam da burada
gizlidir; ifti onlarn m cadelesinden ve Rom a Senatosunun ve
yok olm aya m ahkm im paratorluklarm giritii savalardan uzak
durur.5 ifti, doayla yaplan savata kesin zafer olam ayacan bi
lir; zafer bir yanlsam adr. V ergiliusa gre iftiliin ahlki erde
m i, kiinin sonuca bakm akszn kararl bir biim de srekli m cade
le etm esinde yatar. V ergilius G eorgica'da, H esiodosun iini erte
leyen kendi sonunu hazrlar zdeyiine yem bir anlam verir. H epi
m izin iindeki ifti, kendim izi yok etm e eilim im ize kar m
cadele eder. G eorgica'd a doann anarisi yerini, isel, ruhsal bir
anariye brakr; bu i frtnalara kar bireyin elinden gelen tek sa
vunma, zam ann iyi organize etm ektir.
Dolaysyla, zdisiplin kavram , ilk kez biim lendii sralarda,
yksek dozda stoaclk ieriyordu. Ancak bu felsefi bir stoaclk de
il, zafer beklentisi olm akszn i anariye kar srekli olarak m
cadele etm eyi savunan pratik bir stoaclkt. Erken Hristiyan inan
cna da aktarlan bu pratik stoaclk, kilisenin tem bellik konusunda
ki erken dnem doktrinlerini ekillendirdi. T em bellik bir haz duru
mu olarak deil, kiinin ruhen rm esi olarak grld. A ziz A u4. Virgil, Georgica, 1.318 ve devam, benim evirim.
5. A.g.y. 2.497 ve devam.

106

gustinusun C onfessiones'te [tiraflar] tem bellii betim lem esinden,

R nesansn balarna kadar geen yaklak bin yllk srede, bu
pratik stoaclk etik anlayn korudu. A ncak kilise anlarnn aln
mas gibi yntem lerle zam ann dzenlenm esi, insanlara kendi za
manlarn organize etm ede yardmc olsa da, zdisiplin arzusunu
alayam ad. Bu arzunun yaratlm as ancak insanlarn isel ve dsal
kaostan daha fazla korkm asyla m m kn olabilirdi.
R nesansn balarnda, bu kkl pratik stoaclk gelenei kimi
deiim ler geirdi. Bu gelenein etik deeri dorudan sorgulanm asa da, insanlarn tarihsel varlklar olduu, yani h er yl ayn eziyete
katlanm ak yerine gelien ve deien varlklar olduu eklindeki ye
ni bir gr etkisini artrm aya balad. iftinin srekli stoacl bu
tarihsel insanlara yetm iyordu artk; disiplin kurallar, bireyin yaa
d deiim e uyum salam alyd. Ama nasl?
Floransal R nesans dnr Pico della M irandolanm Oration
on the D ignity o f M an [nsan Haysiyeti zerine Sylev] adl eserin
de ele ald ikilem de buydu. Pico, hom o fa b e r in, yani kendini
yapan insann ilk m odem szcsyd. Pico, nsan karm ak, ok
eitli ve lm l bir varlktr diyordu.6 A ncak bu deiken koul
lar altnda, [insana] istediini elde etm e ve istedii olm a ans ve
rilm itir.7 D nyay bize m iras kald biim iyle korum ak yerine,
batan ekillendirm em iz gereklidir; onurum uz da, bunu yapabilm e
gcm ze baldr. Pico, Kendim izden hibir ey retem em ek ....
ne byk bir zavalllktr diyor.8 D nyadaki grevim iz yaratm aktr
ve bu yaratlarn en by de kendi yaam hikyem izi ekillendir
m ektir. G l karakter sahibi olan bir insann tem el zelliklerinden
biri, deneyim lerine ekil verm e gcdr.
Ancak hom o fa b e r, geleneksel H ristiyan dogm asyla kar kar
ya kald. A ziz A ugustinus, Ellerinizi kendi zerinizden ekin;
kendini ina etm eye alan insan ancak bir yknt m eydana getirir
uyarsnda bulunuyordu. A ziz A ugustinusun szne uyan bir Hris
tiyan, sann yaam n ve bize sunduu rnei taklit etm eye al
6. Pico della Mirandola, Oration on the Dignity of Man, ev. Charles Glenn Wal
lis (New York: Bobbs-Merrill, 1965), s. 6.
7. A.g.y., s. 5.
8. A.g.y., s. 24.

107

m alyd. R nesansta yaam Piskopos Tyndale bir m m ine, K en

dini .... kusurlarndan arnm ve sann klna brnm gibi his
setm elisin dnde bulunuyordu. S rf insan kaynakl olan her
hangi bir yarat zorunlu olarak eksikti.9 Kiinin zam ann disipline
etmesi bir erdem , ancak kendi deneyimini ekillendirm eye kalkm a
s kibir belirtisiydi.
Pico, bu uyarlan duym azdan gelmedi. O da, Hristiyanla uy
gun bir yaamn zdisiplini ve rnek insanlarn yaam n taklit et
meyi gerektirdiine inanyordu. Ancak onun tarihsel zam an tahay
yl, daha ok edebiyattaki ruhsal yolculuk ykleri tarafndan e
killendirilm iti; Pico, yolculuklanyla kendi tarihini yazan, ancak ni
hai hedefini asla gzden yitirm eyen denizci O dysseusa gnderm e
yapar. P ico nun iindeki H ristiyan nihai hedefi gzden karm az,
am a Pico ayn zam anda denize alm ay da ister. nsann iindeki
denizlerin de, aynen Rnesans kiflerinin dolat okyanuslar g i
bi, bakir blgeler olduunu bilen Pico, kiinin ruhsal riskler alm as
n savunan ilk Rnesans dnrlerinden biridir.
Bu iki zt etik izgi, yani zdisiplin ve zyarat, i etii zerine
en beenilen alm a olan, Max W eberin D iepro testantische Ethik
und der Geist des K apitalism us [Protestan Ahlak ve Kapitalizm in
Ruhu] kitabnda bir araya gelir. W eber, m odem kapitalizm in dou
unu inceleyerek, bu iki izginin nasl elim ek yerine birletiini
gsterm eye alt. phesiz ki, W eber, H esiodosun iftiye verdi
i Sakn ertelem e! eklindeki dn kapitalizm de ksm en M ut
laka ertelem elisine dntn dnyordu. Ertelem en gereken,
m kfat ve tatm ine ulama arzundur; yaam ykn, sonunda bir
yere varacak ekilde ekillendirm elisin; ancak bunu yaptktan son
ra, gelecek bir zam anda, tatm ine ulaabilirsin. Bugn ise, yine Verg iliusun iftisi gibi davranm al, tem bellie kar koyup, i kaosla
m cadele etm ek iin zam ann kat bir biimde dzenlem elisin. K a
baca sylersek, W eber bu i etiinin tam bir sahtekrlk olduunu
9. Aziz Augustinus ve Piskopos Tyndaleden aktaran: Stephen Greenblatt, Re
naissance Self-Fashioning (Chicago: University of Chicago Press, 1980), s. 2.
' Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev.: Zeynep Grata, Ayra Yaynevi,
1997.

108

dnyordu. Ertelem elerin sonu gelm ez, kii kendinden vazgeer;

vaat edilen dllereyse asla ulalmaz.
W eber, alm a zam an konusundaki bu gre gnderm e yapp,
insann kendi yaratcs olm as gibi, karakter konusundaki kimi m o
dem grleri eletirir. W eberin eserinin ders kitaplarnda sk sk
karlalan zeti u ekildedir: XVII. yzyln Protestan, Tanr g
znde kendi deerini kantlam ak iin kendini disipline etm eye u
rard. Ancak K atolik m anastrlarndaki tvbekarlarn aksine, ken
di deerini ortaya koym ak iin alr ve gnlk zverilerle kendi
erdem ini adm adm bytrd. Kiinin bu biim de kendinden vaz
gem esi. XVIII. yzylda, harcam ay deil tasarrufu, gndelik et
kinliklerin rutinletirilm esini ve hazdan uzak durulm asn savu
nan bir dnyevi ilecilike dnt. A ncak bu kk ve ho zet,
W eberin eserinin btn trajik grkem ini yok eder.
W ebere gre Hristiyanlk, insanlar kendi kendilerine, Ben
deerli bir insan m ym ? sorusunu sorm aya zorlayarak, olduka ac
verici bir pheye ittii iin dier dinlerden farklyd. C ennetten ko
vulm a olay ve sonular dnldnde, bu sorunun cevab, H a
yr, deilim , gibi grnm ektedir. A ncak hibir din, insann deer
siz bir varlk olduunu gnl rahatlyla savunam az; zira, bunu
yapm ak intihara davetiye karm ak dem ektir. Protestanln kn
dan nce Katoliklik, bir yandan insann kusurlu olduunu savunm a
ya devam ederken, dier yandan da buna are olarak, kilisenin kurum larna, ayinlere ve rahiplerin byl glerine boyun eilm esi
ni tlem iti. Protestanlk ise, insann kendisiyle ilgili phelerine,
daha bireysel bir zm arad.
W eberin rnek olarak M artin L utheri sem em esi epey artc
dr. Asi papaz Luther, 95 Tezde, konforlu ayinlerin karsna daha
plak bir iman anlayn karr; Luther, imann tts koklayp hey
kel ve resim lere dua etm ekle oluamayacan savunur. Burada gr
dm z ikona dm anl, kilisede de, slam ve M usevilikte de
uzun bir gem ii olan bir olgudur. Ancak L utheri farkl klan, iko
nalara tapnmay reddeden bireyin, iman sorunsalyla, bir cemaatin
yesi olarak deil, tek bana ve yardm almakszn yzlem esi ge
rektiini savunm asdr. Luther, bireyi esas alan bir teoloji savunur.
109

Protestan birey, kendi yksn, anlam l ve deerli bir btn

olacak biim de ekillendirm eliydi. Artk birey kendi yaam ndan,
etik adan, sorumlu hale gelir; Piconun yolcusu da, oluturduu
yaam anlatsna baklarak, ka saat uyuduundan tutun da ocukla
rna dzgn konum a eitim i verip verm edii gibi ayrntlara varn
caya dein, ahlken yarglanacakt. Kendi yaam ykm zde yer
alan olaylarn pek azm i kontrol edebildiim iz halde, Luther bu y
knn tam am nn sorum luluunu stlenm em izde srar ediyordu.10
Protestan A h la knda, W eber, Protestan retisinin, kiinin ken
di hayatnn sorum luluunu stlenm esini im knsz klan bir boyutu
na deinir. Luther, Kimse kendi tvbesinin yeterli olup olm adn
dan emin olam az diyordu.11 H ristiyan, kendi yksn hakl gs
terip gsterm eyeceine dair bitm ez bir phe iindedir. Protestan
teolojisinde, bu bitm ez phenin kayna, khnem i gibi grnen
alnyazs doktrinidir. Calvin Institutes [lkeler] adl eserinde, bir
ruhun lmden sonraki kaderinin kurtulu m u yoksa lanetlenm e mi
olduunu sadece Tanrnn bildiini aklar: lahi takdirin nasl te
celli edeceini nceden bilem eyiz. D olaysyla insan gnahn ar
l altnda ezilir ve lm den sonra cehennem de sonsuz ikenceye
m aruz kalp kalm ayacan bilem ez. Protestan cem aati hep bu duy
guyla yaar; belirli bir ahlki konum a gelm eye abalasak da, asla
gnl rahatlyla ben iyiyim , ya da ben iyi olan yaptm diye
meyiz; sadece niyetim iyi diyebiliriz. C alvinin Tanrs buna y
le cevap verir: D aha ok al, yaptklarn asla yeterli olam az.
Burada da intihara davetiye karm a riski vardr. A ncak Protestann yarasna are olarak, gzel kokular iindeki ayinler yerine ac
bir ila verilm itir: Gelecee dnk youn bir alm a. Kii kendi
yaam yksn youn bir alm a etrafnda organize edince, ken
disinin cehennem den kurtulanlardan biri olabileceine dair zayf da
olsa bir um ut belirir, seilm ilere katlabileceini hisseder. Ancak
K atoliklerin yapt ibadetin aksine, ok alm ak Protestanlarn
Tanrnn gzndeki deerini artrm az; em ek sadece ve sadece, b
10. Luther zerine okumalarm Jaroslav Pelikan'n u mkemmel incelemesine
dayanyor: The Christian Tradition, c. 4: Reformation of Church and Dogma (Chi
cago: University of Chicago Press, 1984), zellikle, s. 127-67.
11. A.g.y., s. 131.

110

tn davalarn sonucunu oktan belirlem i olan o ulvi Y arga, kii

nin iyi niyetini gsteren birka delil sunar.
Dnyevi ilecilik soyut kavram nn altnda yatan dehet budur
ite. W ebere gre, b ir zdisiplin ve kendinden vazgem e tutumu
olan, harcamayp tasarruf etm e istei Protestandan kapitaliste ge
mitir. Bu geile birlikte yeni bir karakter dom utur: Ahlki dee
rini alarak ispat etm eye alan, amal insan [driven man].
W eber, amal insana eski bir rnek olarak b ir A m erikan idoln seer. Benjam in Franklin, bu zeki ve dnyevi diplom at, m ucit ve
devlet adam , W eberin kitabnda, sevim li grnm nn altnda,
hazdan korkan ve i saplantl birisi olarak karm za kar. Frank
lin her bir dakikay nakit olarak dnr, tasarru f etm ek iin fazla
dan bir biradan ya da biraz ttnden vazgeer ve kenara koyduu
her bir kuru, F ranklinin zihninde kk erdem m adalyonlar gibi
st ste birikir. A ncak kii i etiine uyup harl harl alsa da, ken
dinden phelenm eye devam eder. Franklin, durm adan yeterince iyi
olm adndan korkar ve kazand hibir baar ona yetm ez; bu yol
culuun son dura yoktur.
A m al insan, agzllk ya da lks dknl gibi eski Kato
lik gnah im gelerinden tam am en uzaktr; am al insan son derece
baarl olsa da, kazandklarnn tadn karam az. A m al insann
yaam yks bakalarnn takdirini toplam ak ve kendine sayg
duym ak am al, sonu gelm ez bir seferdir. A ncak bakalar onu dn
yevi ilecilie uyduu iin takdir etse bile, bu vgy kabul etm ek
ten ekinir; zira bu onun kendisinden m em nun olduu anlam na ge
lecektir. Bugne ait her ey, nihai am aca giden bir ara olarak g
rlr; im di var olan hibir eyin kendi bana anlam yoktur. Bire
yi esas alan teolojinin, laik bir toplum da vard nokta budur ite.
Protestan Ahlak ve Kapitalizm in R u h u , ekonom i tarihi asn
dan hatalarla dolu bir kitaptr. Ekonom ik analiz noktasnda, kapita
lizmde tketim in bir itici g olarak oynad rol garip biim de
gz ard eder. A ncak kitap, belirli bir karakter tipinin eletirisi ola
rak dnldnde, hem hedefi hem de bunun gerekletirilm esi
bakm ndan tutarldr. Max W eber, am al insann i etiini, bir in
sani m utluluk kayna ya da psikolojik g olarak grm ez. ine
111

verdii nem , am al insann stne bir arlk gibi ker. M ichel

Foucaultnun syledii gibi, disiplin kiinin kendisini cezalandr
m asdr ve bu tarif buradaki i etiini de kapsar.12
Tarihi sreci byle ayrntl bir biimde anlatm aktaki am acm ,
zamann disiplinli kullanm nn, ilk bakta grnd kadar doal
ve aikr bir erdem olm adn gstermekti: A ntik dnyada um ut
suz, bitm ek bilm ez bir m cadele, Rnesans dnrleri iin hom o
fa b e r etrafnda bir bilm ece, bireye dayanan teolojide ise kiinin
kendini cezalandrm asnn kayna. etiinin zayflam as phesiz
uygarlk iin bir kazanm olacaktr. phesiz, amal insann yaka
sn brakm ayan korkular iinden skp atm ak istiyoruz.

Ancak her ey, alan birey zerindeki bu ykn nasl haffletildiine baldr. M odem takm alm as, W eberin bahsettii i etii
nin birok bakm dan tam zttdr. Bireyi deil grubu esas alan bir etik
olan takm alm as, kiinin ycelm esine deil yeler arasndaki
karlkl uyuma vurgu yapar. Takm larda zam an esnektir ve onyllar sren uzun bekleyilere gre deil, belirli ve ksa sreli grevle
re gre ayarlanr. A ncak takm alm as, beraberinde m odem iye
rini hkim iyeti altna alan s ilikileri getirir. Takm alm as, tra
gedyann alanndan ksa da, insan ilikilerini bir farsa dntrr.
Votka m eselesini ele alalm . R oseun Park A venuede alt
yl, reklam firm as belli ki daim i bir problem le kar karyayd.
Votka, tad olm ayan b ir iki olduundan, votkay pazarlarken belir
li bir markann dierlerinden iyi olduuna m teriyi bir ekilde ik
na etm ek gerekir. zlerek sylyorum , R ose, T ro utu iletirken bu
bilmeceyi parasal adan kendi karna kullanm t: R usyadan ge
len bo Stolichnaya votkas ielerine K anadada imal edilen ucuz
bir votkay dolduruyordu. B ir keresinde bana, Henz aradaki tat
farkn anlayan kim se km ad, dem iti gururla.
R oseun reklam ajansnda alt yl, iki irketlerinden biri,
bu ikilemin zlm esi iin bir uval dolusu para dkeceini vaat et12. Bkz. Michel Foucault, Discipline and Punish, ev. Alan Sheridan (New York:
Pantheon, 1977).[Hapishanenin Douu, ev.: M. A. Klbay, mge Yay., 2000]

Il2

ini ve reklam ajanslar arasnda bir tr yarm a balatm t. Y eni i

e biim leri, telaffuzu m m kn olm ayan Rusa isim ler, yeni ve ga
rip arom alar, hatta votkann satld kutularn ekli de dahil her ey
m asaya yatrlm t. Bu kk kom ediye Rose da kendi zm yle
katlm ve biraz da dalga geerek, kendi nerisini sunm utu. Rus
y a da bal arom al votka retildiine dikkat eken R ose, bunun sa
lk iecei olarak pazarlanm asn nenniti.
Bu kom ediyi Rose iin ciddi hale getiren ey, devre d brakl
m as, yani votka takm na ve yelerine enerji veren, dier firm ala
rn ne yapt hakkm daki bilgi ve fslt netw orknn dnda bra
klm as oldu. M odern iletiim teknolojisi ibirliini kolaylatrm
olsa da, m edya endstrisinde, en azndan N ew Y orkta, temel ileti
im biim i hl yz yze grm edir. Rose, ofisin dnda, partiler
de, kulplerde ve restoranlarda yz yze sren bu dedikodunun d
ndayd; bildiim iz gibi, ya ve grn onun iin dezavantaj te
kil ediyordu.
Ancak bunun da tesinde, Rose, netw orkteki kiilerin bilm edi
i, rnein insanlarn barlarda gerekte nasl iki itii trnden bil
gileri srekli ortaya dkyordu. rnein, votkann, koku yapm ad
iin gizli alkoliklerce tercih edilen bir iki olduunu sylyordu.
arkadalar, buna sanki Rose kiisel bilgilerini ortaya sap tart
m alarm blyorm u gibi tepki verdi. Bu tr zel veriler genelde
iletiim sistem ini tkar. nsanlarn belirli bir imaj zerinde alt
bir takm alm asnda, iletiim edim inin kendisi, iletilen bilgilerin
ne olduundan daha nem lidir; iletiim in gereklem esi iin, konu
ulan konunun basit ve anlalr olmas arttr. Bu olduktan sonra,
takm ibirliinin ana hedefi fsltnn retimi ve paylam haline
gelir. Rakip firm alarla ilgili dedikodu iletiim e enerji katar; som ut
veriler ise alveriin hzn keser. A ncak bilgi alverii sonunda
kendi kendini tketir; reklam ajansnda da, Rusa isim lerle ilgili de
dikodu, netw orkn tam am na yayldktan sonra yava yava snd,
bunun yerine ielerin altgen kutulara konulm as nerisi yeni bir
dedikodu akm yaratt.
Bu grup alm asnn en kt yn, ajansn ii alam am as oldu.
Rose, bu durum ajans iin olum suz mali sonular yarattndan,
F 8 N /K arakicr A nm as

113

herkesin birbirini sulayacan ve takm n youn eletiri alacan

dnm t. Hatta, insanlarn bu baarszlk yznden keder
duym alarm , yani hibir eyi um ursam ayan bu reklam uzm anlarnn
yenilgiyi gerekten dert edinm elerini bekliyordu. A ncak grup daha
farkl bir tavr gsterip, kendini korudu. H ibir karlkl sulam a
olmad. Zaten buna zam an da yoktu. Birka gn sonra, sert ikiler
takm nn tam am yeni bir proje zerinde alm aya balamt bile.
Grup davran konusunda uzm an birisine bunlar artc gelm e
yecektir. G ruplar btnlklerini korum ak iin sadece olaylarn y
zeyiyle ilgilenir; yzeyselliin bu ekilde paylalm as sayesinde,
grubu blebilecek, karm ak ve kiisel m eselelerden uzak durulur
ve insanlar bir arada tutulur. D olaysyla takm alm as gruba
uyum [conformity] davrannn bir baka trdr. A ncak iletiim
ve bilgi alverii etii, gruba uyum prensibini daha farkl bir hale
getirir: D eiim e ak ve esnek olm aya yaplan vurgu takm yele
rini, parti-ofs-restoran-gece kulub netvvorknde bulunan dier
insanlardan gelen en kk neri ya d a dedikodu krntsna kar
duyarl hale getirir. Belirttiim gibi, New Yorklu reklam clar, bildi
im iz, derli toplu ve takm elbiseli, konform ist iadam larna benze
mez. Eski i kltrnde, konform ist iadam, her davran ngr
lebilir olan, gvenilir bir karakterdi; neye nasl tepki vereceini bi
lirdiniz. G nm zn esnek imaj ve bilgi kltrndeyse, ngrle
bilirlik ve gvenilirlik daha az aranan nitelikler; votka m eselesinin
nihai bir zm olm am as gibi, bu toprakta gl bir kk salm ann
da imkn yoktur.
R ose'un bahsettii hibir eyin zerine yapm asna izin ver
m e ilkesi, bu m ekte zellikle takm lideri iin geerliydi. Sert i
kiler takm nn lideri votka kam panyas boyunca bir patron gibi de
il, dierleriyle eit biri gibi davranyordu; yneticilik diliyle sy
lersek, liderin rol grubun bir zm e ulamasn kolaylatrm ak
ve mteriyle takm arasnda araclk yapmakt. Baka bir deyi
le, o bir sre yneticisiydi. O nun ii olan kolaylatnclk ve arac
lk yeterli beceriyle, iin sonularndan ayrlabilirdi. D olaysyla g e
leneksel otorite anlam yla lider sfat ona pek uym uyordu. Kolaylatrclk ve araclk grevleri, doayla savaan eski iftilerin ka
114

F 8A R K A /K araktcr A nm as

rakterinde grdm z ylm az ve kararl irade tezahrnden tam a

men uzakt.
B etim lediim olgunun i etii terim ini hak etm edii dn
lebilir. Zaten Rose da bu irket atm osferi karsnda ok olmutu.
T routta alrken, R ose aa yukar eski i etiine gre hareket
ederdi. M alzem eleri alm ak, burger ve iecekleri m teriye sunmak
gibi anlk grevler onda pek derin bir tatm in yaratm asa da, Rose ge
lecei iin alyordu: A mac kzlarn niversitede okutacak kadar
para kazanm ak ve iini bytp, em ekliliinde kendisine yetecek
bir paraya satm akt. K endinden vazgem ek onun iin gayet doal
bir eylemdi; ta ki, belki de hatal bir biim de, sabr tap, hayatyla
farkl bir eyler yapm aya karar verip, Piconun syledii gibi yol
culua km aya karar verene dek.
W eberin bahsettii dnyevi ilecilik, grdm z gibi, Lutherin gelitirdii bireyi esas alan teolojinin laik dnyaya uygulan
m biim iydi. D nyevi ileciliin aclarna hapsolm u olan birey,
kendi zerinde g sahibi olm ak iin m cadele eder. Dahas, am a
l insan kendi hareketlerini m erulatrm aya alr. O ysa reklam
ajansnda R o seun karlat, tam am en bugne, bugnn imaj ve
yzeylerine odakl bir irkete uygun yepyeni bir i etiiydi. Bu dn
yadaki i etii, grnrde, bireyselden ok kolektif ve daha bala
yc bir biim alyordu.
Ancak bu etiin de pek iyicil olduu sylenem ez. nsanlar hl
takm iinde iktidar oyunlar oynuyor; fakat iletiim, kolaylatrclk ve araclk gibi elastik becerilere yaplan vurgu iktidarn belirli
bir zelliini kkten d e itiriy o r Otorite, daha dorusu zgvenle
doru yol budur ya da ben bu ii biliyorum , bana boyun ein di
yen otorite biim i ortadan kalkyor. ktidara sahip olan kii, kom ut
lar verm ek yerine sadece dierlerinin nn ayor, ii kolaylat
ryor. Bu otoritesiz iktidar, alanlarda yn kaybna yol ayor; a
lanlar hl kendilerini m erulatrm a ihtiyac hissetseler bile, m u
hatap alacak bir st dzey yetkili bulam yorlar. C alvinin Tanrs bu
dnyay terk etm i adeta. Takm alm asnda otorite figrnn yok
oluu olduka zgn ve som ut sonulara yol ayor.

115

alma Bakan Elizabeth Dole tarafndan ynetilen bir alm ada,

takm alm as, ABD m odem yneticilik pratii bakm ndan bir tr
resmi onay ald. Bakanlk bnyesindeki, G erekli B ecerilerin Edin
dirilmesi Komisyonu (SCANS: Com mission on A chieving N eces
sary Skills) 1991 ylnda bir rapor yaymlad. Bu raporda esnek bir
ekonomide kiilerin ihtiya duyduu beceriler anlatlyordu. B ekle
necei gibi, rapor tem el saysal ve szel becerilere vurgu yaparken,
teknolojiyle ba etm e becerisinin de altn iziyor. artc olan
nokta, pek de yufka yrekli insanlar olarak bilinmeyen D ole ve a
lma arkadalarnn, kardakini dinleme, dierlerine retm e ve
takm iinde kolaylatnclk yapm a gibi becerilere byk bir vurgu
yapm asdr.13
SCA N Sin resm ettii takm im gesi, bir kydeki gibi uzun sre
bir arada yaayan insanlar deil, belirli ve anlk bir grevi gerek
letirmek iin bir araya gelm i insan grubudur. Y azarlara gre, ksa
sreli grevler stlenen her bir ii, ksa vadeli grevlerde srekli
deien bir oyuncu kadrosuyla alabilm e becerisini beraberinde
getirmelidir. Kiinin becerileri farkl ortam lara tanabilir, p o rta tif
olmaldr: Bir takm dan dierine geerken ya da takm yeleri hzla
-a d e ta bilgisayar ekrannda bir pencereyi kapatp dierini aarm
asna- deiirken, karndakini dinlemeli ve herkese yardm etm e
lisin. yi bir takm oyuncusunun balanm am as da gerekir: Uzun bir
gemii olan entrika, ihanet ve kskanlk olaylarna dalm am al,
otunmu ilikilere m esafe koyup bunlann nasl deitirilebileceini
dnmelidir.
Esnek iyerindeki takm alm asyla ilgili gerekleri en iyi, ra
porun her yerine yedirilm i olan yanltc bir spor benzetm esi anla
tyor: Buna gre, esnek alm a biim lerinde, oyuncular kurallar
oyun srasnda koyarlar. rnein, SCANS alm asnda yazarlar
m eselelerin resm i ynetm elikteki yazl kurallara gre deil, daha
serbest ve doalam ac bir tarzda konuulm asn savunarak, dinle
me sanatna vurgu yapyor. A ncak ofis spo rlan nm dier sporlar
dan en byk fark, oyuncularn puan kazanm a biimidir. Ofiste
13. United States Department of Labor, What Work Requires of Schools: A
SCANS Report for America 2000 (Washington, D.C.: 1991).

116

nemli olan sadece o anki oyundur. SCANS alm as gemiteki

perform ansn bugnk m kfatlar zerinde hak yaratm adm , her
ofis oyununda ie sfrdan balandm belirtir. Bu durum , m odem
iyerinde kdem in nem inin giderek azaldn gsterir.
SCANS raporunun ve benzer alm alarn yazarlar gereki ki
iler: Bugnk ekonom inin anlk perform ans ve ksa vadeli, net so
nular vurguladn biliyorlar. Ancak m odem yneticiler, kiiler
arasndaki ldresiye rekabetin bir grubun perform ansna zarar ve
receinin de farknda. D olaysyla m odem takm alm asna dair
bir m asal retiliyor: B una gre alanlar aslnda birbirleriyle reka
bet halinde deiller. Daha da nem lisi bu m asala gre iiler ve pat
ron da birbirlerine kart deil; aksine patron, sadece grup srecine
yn veriyor. M odem yneticilik dilindeki en kurnazca kelim eyi kul
lanrsak, patron bir lider artk; lider sizi yneten deil sizin tara
fnzda olan kiidir. ktidar oyunu sizin takm nz ile dier irketler
deki takm lar arasndadr.
Antropolog Charles D arrah, iki ileri teknoloji im alat irketinin
alanlarna verdikleri insani beceriler eitim lerinde bu m asala
maruz kalan iilerle karlam . A ratrm as, teoriye gereklii
katan ilgin ironilerle dolu; rnein, igcnn yzde 4 0 n V iet
namlIlarn oluturduu bir irkette, iiler zellikle, kom nist a
lma takm larna benzettikleri takm kavram ndan korkm ulard.14
nsanlara bilgiyi paylam ak gibi toplumsal erdem leri kazandrm ak
hi de rahat ve iyicil bir sre deildi. Y ksek statdeki iiler, yer
lerini alm asndan korktuklar yeni veya dk statl iilere bece
rilerini retm ekten korkuyorlard.
alanlarn, irkette eitli roller stlenerek, takm alm asnn
gerektirdii portatif becerileri edinm esiyle, btn iilerin iin fark
l pencerelerinde nasl davranacan renm esi salanr. D arrahn
inceledii irketlerden birinde, iilere, her takm n ayr bir irket
mi gibi alm as ve takn yelerinin de kendilerini m dr yar
dm clar olarak dnm esi tleniyordu. 15 irketin VietnamlI
fabrika iilerine pek de sayg gsterm ediini herkes bildiinden,
14. Charles N. Darrah, Learning and Work: An Exploration in Industrial Ethnog
raphy [Nevi York: Garland Publishing, 1996), s. 27.

15. A.g.y.
117

iilerin ou bu durum u garipsiyor; ama oyunu oynam ay srdren

yeni iilerin insani beceriler eitim ini baaryla tam am lad
varsaylyordu. Bu eitim lere ayrlan zaman olduka ksayd ve bir
ka gn, hatta bazen sadece birka saat sryordu. Zam ann bu ka
dar ksa oluu aslnda iilerin esnek iyerinde karlaacaklar ger
eklii yanstyor, onlar yeni durum ve yeni insanlan hzla incele
m eye hazrlyordu. K enarda oyunu izleyen seyirciler de, elbette, ye
ni iinin m em nun etm ek iin rpnd yneticilerden oluuyordu;
bu takm alm as snavn atlatm a sanatnn p f noktas, sanki pat
ronlar izlem iyorm u gibi, sadece dier alanlara hitap etm ekti.
Sosyolog Laurie G raham , Subaru-Isuzu fabrikasndaki montaj
hattnda alm aya baladnda, takm m etaforunun irketin btn
dzeylerinde kullanldn ve Y rtm e Kom itesinin de en st ta
km olduunu grd. S por benzetm esi burada tam am en hkim di;
bir irket dokm anna gre, T akm liderleri, basketbol takm kap
tanlar gibi, son derece becerikli arkadalardr. Takm kavram , es
nek alm ay, bireyin kapasitesini gelitirm eye dnk bir yntem
gibi gstererek m erulatryordu; irket, Btn arkadalarm z bir
dizi grevde eitilecek ve alacaktr. Bu onlarn takmlar ve [Subaru-Isuzu] iin deerlerini artracak ve kendi zsayglarn da ge
litirecektir, diyordu.'6 Laurie G raham , eitliki sem bollerle beze
li bir ibirlii kltrnn iine gm ldn hissediyordu.17
Sosyolog Gideon K unda, bu tr bir takm alm asnn derin bir
rol yapm a olduunu, nk bireyleri kendi grnm lerini ve di
erleriyle olan ilikilerini deitirm eye zorladn belirtir.18 Ne
kadar ilgin. Sanrm yle dem itiniz... Bunu nasl daha iyi ha
le getirebiliriz sizce...? Bu szler aktrn takt ibirlii m askele
ridir. D arrahm bahsettii eitim gruplarndaki baarl oyuncularn
davrantan patronlar onlan izlem ediinde tamamen deiiyordu.
Sosyolog Robin Leidner hizm et sektrndeki irketlerde alanla
ra datlan yazlan incelediinde, bu y azlann m terinin talepleri
16. Laurie Graham, On the Line at Subaru-Isuzu (Ithaca, N.Y.: Cornell University
Press, 1995), s. 108.
17. A.g.y.. s.106 ve devam.
18. Gideon Kunda, Engineering Culture: Control and Commitment in a HighTech Corporation (Philadelphia: Temple University Press, 1992), s. 156.

118

ni karlam ay deil, alana gleryzl b ir grnm vermeyi

hedeflediini grd. dnyasnn dnm edolabnda, alann bir
takm dan dierine, bir grevden dierine geerken yannda gtre
cei tek ey ibirlii m askeleri, zerinde kocam an b ir glm sem e
bulunan sosyal beceri pencereleridir. Btn insani beceriler eitim i,
bir tiyatrodan ibaret olsa da, ortada bir lm kalm sava yaan
m aktadr. B ir ynetici, ibirlii m askelerini hzla gelitirem eyen in
sanlar kastederek, D arraha, Bunlarn sonu benzin istasyonunda
pom paclk d er.'! Takm n iinde kiiler arasndaki iktidar m cade
lesini ya da elikileri inkr eden m asallar, sadece yukandakilerin
elini glendirir.
Laurie G raham , takm alm as m asallarnn yzeyselliinin in
sanlar belirli bir biim de bask altna aldn ortaya koydu. M on
taj hattnda arabalarn son hzla ilerlem esi iin iileri krbalayan
patronun yerini takm daki dier alanlardan gelen bask alyor.
alanlarn ibirlii yapt m asal, irketin doym ak bilm ez ret
kenlik artrm a abasna hizm et ediyor. G raham n bir i arkada,
ie girdiinde ksa sre azim le altktan sonra, lk bata bu yerin
takm kavram yznden dier yerlerden farkl olacan dnm
tm , am a ynetim burada insanlan lesiye altryor der. al
m a gruplan, yelerinin bireysel abalanndan kolektif olarak sorum
luydu ve takm lar birbirlerini eletirirdi. G raham n rportaj yapt
bir ii yle dem iti: B ir takm lideri bana gelip, takm alm as
nn en iyi nasl yaplaca konusunda u dersi verdi: Bakasnn
yapt bir hatay bul ve i iten gem eden bunu ona syle. i
ler birbirinden hesap soruyordu gerekten de; herkesin adeta bir
grup terapisine katld genel toplantlarda bunu yapm aya zorlan
yorlard.20 Bunun karlnda irket, bireyi yeniden takm a entegre
ederek dllendiriyordu.
ilerin ve ynetim in ayn takm da olduu m asal, Subaru-lsuz u nun d dnyayla ilikilerinde de ok ie yaryordu. Subaru-Isuzu, bu aile m asaln, ii sendikalarna kar iddetli direncini m e
ru klm ak iin kullanyordu; ayrca bu m asal irketin A B D de ettii
19. Darrah, s. 167.
20. Graham, s. 116.

119

kr Japonyaya gnderm esini de m erulatryordu. Japon firm ala

r takm alm asn ok ileriye gtrd iin, bu irket u bir r
nek saylabilir. Ancak bu rnek, esnek kurum lardaki takm alm a
sna genel olarak k tutuyor. Eileen Appelbaum ve Rosem ary Batt
adl alm a ekonom istleri, Bu nlem lerin hibiri, ne retim siste
minin temel zelliklerini, ne ana organizasyon biimini ne de firm a
daki iktidar yapsn deitirir diyorlar.21
Buradaki en nem li konu, yneticilerin eldeki bir iin tam am
nn hep beraber, takm daki herkesle beraber yaplm as dsturuna sa
rlarak, ieriden bir m uhalefete kar koym alardr. M ichael H am
m er ve James C ham py, R eengineering the Corporation adl kitap
larnda, yneticilere D enetm en gibi deil antrenr gibi davrann
derken, bunu alanlarn deil patronun yaran iin isterler.22 Patron
kendi davranlannn sorum luluunu almaz; tm sorum luluk takm
yelerinin om uzlarndadr.
Daha formel bir dille ifade edersek, takm alm asnn yzeysel
dnyasnda iktidar vardr, fakat otorite yoktur. Bir otorite figr,
kulland iktidarn sorum luluunu alan kiidir. Eski tip i hiyerar
isinde, patron G bende, neyin en doru olduunu ben bilirim ,
bana itaat edin diyerek bunu salard. M odem yneticiler, bu tr
aklam alarn otoriterMiinden uzak durm aya alrken, kendi
davranlarnn sorum luluunu alm aktan da kurtulur. A T T den bir
ynetici bir iten karm a sreci srasnda, nsanlar, hepim izin y
le veya byle geici iiler olduunu anlam al, diyordu, hepim iz
zaman ve m eknn kurbanlaryz.23 Eer srecin sorum lu znesi
deiim olursa ve herkesin onun kurban] olduu ilan edilirse,
hi kimse sorum lu tutulam az ve otorite ortadan kaybolur. Elbette
bu, yneticilerin insanlar serbest brakt anlamna gelm ez; aksine
bu sefer i arkadalar birbirine yneticilik taslayacaktr.
Esnek takm alm asnn yzeysellii ierisinde otoritenin ve
sorumluluun reddedilm esi, gnlk olaylar kadar, bir grev ya da i
ten karm a gibi kriz anlarnda da belirleyici olur. Sosyolog Harley
21.
ca,
22.
23.
120

Eileen Applebaum ve Rosemary Batt, The New American Workplace (Itha

N.Y.: Cornell University Press, 1994), s. 22.
Hammer ve Champy, s. 65.
Aktaran: N ew York Times, 13 ubat 1996, s. D1, D6.

Shaiken, iktidar elinde tutanlarn gndelik yaam da otoriteden na

sl kandn gsteren mkem mel bir alan alm as yapm tr. Bu
noktada, mavi ve beyaz yakal iilerden oluan bir karm a takm da yer alan bir kol iisinin Shaikene sorum luluktan nasl ka
kln anlatan u szleri alntlanm aya deer:
Aslnda, makineyi tek bana altrmyorsun. Onu kullanan en az
drt kii var, mhendis, programc, zaman fikstrn hazrlayan kii,
o p eratr.... Fakat srete yer alan dier insanlarla iletiim kurmak ok
g. Sizi dinlemek istemiyorlar. Ne de olsa hepsi niversite diplomal.
Btn hatalar hep size ait oluyor. Hata yapsalar bile, bunu kabul etmek
istemiyorlar.... Bir operasyonu gelitirecek bir yol bulduumda, mm
knse bunu kimseye sylemeden uyguluyorum. Zaten bana bir ey so
ran da olmuyor.34

sveli sosyolog M alin A kerstrm , bu tr rneklere bakarak, yne

ticilerin sergiledii bu tarafszln aslnda bir eit ihanet olduu
sonucuna varyor. yerinde, ne diyorsam onu yap hatta en an
uta, seni srndrrm diyen kiilerin olm am as sadece irketin
gsterdii bir savunm a tepkisi olarak alglanm am al; bu otorite yok
luu, kontrol elde tutan kiilere, kendilerini hakl gsterm e ihtiya
c duym adan istedikleri gibi sreci kaydrm a, deitirm e veya reor
ganize etm e imkn tanr. D eiim sorum lu znedir; deiim bir a
hs deildir.
Dahas, otoritesiz iktidar, bir takm liderinin, alanlann ihtiya
ve arzularnn m eruluunu inkr ederek onlar zerinde hkim iyet
kurm asn salar. Y neticilerin spor benzetm esinden yararlanarak
kendilerine antrenr dedii Subaru-Isuzu fabrikasnda, Laurie
G raham , bir iinin takm ileyii dndaki konularda patron-antrenrle dorudan konum asnn son derece zor olduunu ortaya kar
d; retkenlik basksnn azaltlmas ya da cretlerin artm as gibi ta
lepler, alann ibirlii yapm ay reddetm esi eklinde yorum lan
yordu. yi bir takm oyuncusu alayp szlam az. Y zeysel bir ieri
i olan ve sadece m evcut a n a odaklanan takm alm as m asalla
r, direnii ve yzlem eyi engeller. Bu yzden hkim iyet kurm ak
24. Harley Shaiken, Work Transformed: Automation and Labor in the Computer
Age (New York: Henry Holt, 1985), s. 82.
121

iin yararl aralardr. Daha derin ballk, sadakat veya gven ili
kileriyse daha fazla zam an gerektirir; dolaysyla m aniple edilm e
si o kadar kolay olm az. H epim izin zam ann ve m eknn kurban ol
duum uzu syleyen ynetici, bu kitapta geen en kurnaz kiidir bel
ki de. K im seye hesap verm eden iktidar uygulam a sanatnda ustalam; iin tatsz ynlerini altm da alan kurbanlarn srtna ykp,
sorum luluktan kurtulm utur.
Bu otoritesiz iktidar oyunu, yeni bir karakter tipi yaratr. A rtk
amal insan gitm i, yerine ironik insan gelmitir. Richard Rorty,
ironiyi, insann kendisini tanm lad sfatlarn srekli deitiinin,
ayrca kulland kelim elerin ve dolaysyla benliinin olum sal ve
krlgan olduunun her zam an farknda olmas nedeniyle kendi ken
dini ciddiye alam am as olarak tanm lar.25 K iinin kendine ironik
bir gzlkten bakm as, esnek bir zam an boyutunda otorite ve so
rum luluk ltleri olm adan yaam asnn doal sonucudur. Ancak
Rorty, hibir toplum un bu ironi iinde yaayarak btnln ko
ruyam ayacan syler; eitim konusunda, B ir yandan genleri
sosyalletirirken, dier yandan bu genlerin srekli olarak bu sos
yallem e srecinden phe duym asna neden olan bir kltr aklm
alm yor der.26 A ncak ironi insanlar iktidara m eydan okum aya k
krtm az; R orty bu tr bir benlik hissi, Size hkm eden gleri d e
virm enizi kolaylatrm az, der.27 R o rty nin bahsettii trden bir iro
nik karakter, m odern dnyada kiinin kendisine zarar verir; hibir
eyin sabit olm adna inanan insan, bir sre sonra, ben pek de ger
ek deilim , benim ihtiyalarm n da tem eli yok noktasna gelir.
Kiinin deerini takdir edecek bir insan, bir otorite yoktur artk.

Takm alm as ruhu, btn ironileriyle birlikte, V ergiliusun gzpek, kahram an iftisinin ahlk evreninin ok telerine tad bi
zi. Takm alm asndaki g ilikileri, yani otorite iddias olmadan
uygulanan iktidar; dnyevi ilecilie dayanan eski i etiinin kii
25. Richard Rorty, Contingency, Irony, and Solidarity (Cambridge,: Cambridge
University Press, 1989), s. 73-74. [Olumsallk, roni ve Dayanma, ev.: Alev
Trker, Mehmet Kk, Ayrnt Yay., 1995.]
26. A.g.y.
27. A.g.y., s. 91.
122

sel sorum luluk anlayndan ok farkldr. Elbette m kfatn erte

lenm esine ve insann kendini alarak ispatlam asna dayanan kla
sik i etiine iyi gzle bakm ak im knsz. Ancak takm alm asnn
m asallar ve icat ettii sahte cem aat de hi sem patiyi hak etmiyor.
Ne eski ne de yeni i etii, Pico della M irandolann, Y aam
m nasl ekillendirm eliyim ? sorusuna tatm inkr bir yant verebi
lir. P iconun bu sorusu, yeni kapitalizm de zam an ve karakterle ilgi
li olarak irdelediim iz btn konulan bir noktada topluyor.
Yeni dzenin kltr kiinin i btnln byk lde zede
ler. R ico nun da yaad gibi, bu kltr, iyerindeki esneklikle ki
inin etik deerleri arasna bir duvar eker. Boston frnclar gibi
basit iler yapan iiler, sreci anlayp katlm a im knna sahip de
ildir. R oseun yaad gibi, srekli risk alm ak, depresif bir sre
haline gelir. Y eni rejim in D avostaki efendileri iin bu geri dnl
mez deiim ler ve paral etkinlikler krl bir deneyim olsa da, reji
m in hizm etkrlar ciddi bir yn kayb yaar. Yeni takm almas
ruhu, hizm etkrlaryla drste yzleem eyen kolaylatrc ve
sre yneticilerini efendi m ertebesine ykseltm itir.
Bu resm i izerken, btn abalanm a ram en gzel gem ile k
t olan bugn karlatnyorm uum gibi bir izlenim yaratm a riski
nin bulunduunun farkndaym . H ibirim iz Enrico ve Yunan fnnclarm neslinin gvenliine geri dnm eyi isteyem eyiz. Bu, klastrofobik bir gvenlik duygusuydu ve bireyin i btnln kat ku
rallarla salyordu. U zun vadeli bir bak asndan, kiisel gvenli
in salanm as m odem kapitalizm de nemli bir pratik ve de psiko
lojik ilev grm olsa da, bunun ar bir bedeli oldu. W illow
R um daki sendikal iiler kat bir kdem ve terfi politikas tarafn
dan ynetiliyordu; o zihniyeti bugn srdrm ek, bugnn piyasala
r ve esnek netw orkleri dnlrse iileri felakete srklerdi.
K arm zdaki asl sorun, bugn, bizi srklenm eye brakan bir ka
pitalizm de, yaam yklerim izi nasl ekillendireceim izdir.
nsann yaam anlatsn oluturm a konusunda yaad bu ikile
mi zebilm ek iin, biraz da bugnn kapitalizm inde insanlarn ge
lecekle nasl ba ettiine bakm ak gerekir.

123

VII

B a a r sz lk

Baarszlk, en byk m odem tabusu. Baarya ulam a reeteleriy

le dolu olan popler kitaplar, baarszlkla ba etm e konusunda b
yk lde sessiz. K iinin baarszlkla yzlem esi ve baarszla
yaam yksnde yer verm esi m eselesi, bizi iin iin kem iren, am a
bakalaryla nadiren tarttm z bir konu. Bunu yapm ak yerine k li
elere sm yoruz: Y oksullarn haklarn savunan kesim ler bile,
Baarsz oldum szndeki yaknm ay giderm ek iin, H ayr, ba
arsz olm adn; sen bir kurbansn gibi szde rahatlatc bir karlk
veriyor. A k ak konum aktan korktuum uz her konuda olduu
gibi, bu durum da, iim izdeki obsesyonu ve utanc daha da iddet
lendiriyor. K iinin zihninde yanklanan yeterince iyi deilim d
ncesiyse deim eden kalyor.
124

B aarszlk, artk sadece en yoksul ve aresiz kesim leri bekle

yen bir kader olm aktan karak, orta snflarn yaam nda da daha
sk karlalan, sradan bir olay haline geldi. T oplum sal elitin gide
rek daralm as, her t r baary daha da ulalm az hale getirdi. K a
zanan hepsini alr piyasas ok sayda eitim li insan baarszla
m ahkm eden rekabeti bir yapya sahiptir. ten karm a ve yeni
den tasarlam a sreleri, gem iin kapitalizm inde d ah a ok emeki
snflarn yaad ani felaketleri orta snftan insanlara da yaatyor.
Kiinin, R iconun da hissettii gibi, iyerindeki esnek ve uyumlu
yaam tarzna alp ailesine zarar verm ekten korkm as ise daha in
ce, am a ayn lde iddetli bir etki yaratyor.
Baar ve baarszln birbirine zt kabul edilm esi bile, baar
szlkla yzlem ekten kanm ann bir yoludur. Bu basit aynm , be
lirli bir m addi kazanm elde ettiysek yetersizlik veya beceriksizlik
hissetm em em iz gerektiini ima eder. O ysa W eb erin bahsettii
amal insan hibir eyi yeterli bulm azd. B aarszlk duygusunu
parayla dindirm enin bu kadar zor olm asnn bir nedeni, baarszl
n ok daha derin olarak hissedilebilm esidir: H ayat anlam l klm a
y baaram am ak, kendinde deerli bir ey grem em ek, salt varol
m ann tesinde gerekten yaam ay baaram am ak gibi. Piconun
bahsettii yolculuk am asz ve sonu belirsiz olduunda da baar
szlk hissedilir.
Birinci Dnya Sava arifesinde, haber yorum cusu W alter Lippmann, adalarnn baaryla paray eitlem esinden rahatsz oldu
u iin, bu insanlann oturm am yaam larn D rift and M astery
[Srklenm e ve H kim iyet] adn koyduu etkileyici bir kitapla ir
deledi. Srf m addi balam da alglanan baar ve baarszl, daha
kiisel bir zam an deneyim ine tercm e etm eye alt ve kiinin ya
am n iinde srklenm ek yerine olaylara hkim olm asn istedi.
Lippm ann, A B D ve A vrupann devasa sanayi firm alarnn birbiriyle birletii bir dnem de yaad. Lippm ann, herkesin bu kapi
talizm in ktlklerinin farknda olduunu dnyordu: Kk fir
m alarn k, toplum sal yarar bahanesiyle devletin zayflatlm a
s ve kitlelerin kapitalizm in doym ak bilm ez itahna yem olmas.
Lippm ann, ada olan dier reform cularn hatasn, Neye kar
125

olduklarn biliyor, fakat neye taraftar olduklarn bilm iyorlar, sz

leriyle anlatyordu.1 Bu reform cular insanlarn ac ektiini syl
yor, ancak ne sahneye yeni kan M arksist program ne de zel giri
im ciliin yeni biim leri ciddi bir zm sunuyordu. M arksistler
kitlesel bir toplum sal patlam a ngryor, zel giriim ciler ise daha
fazla rekabet zgrl istiyordu; ancak bunlarn ikisi de farkl bir
dzen reetesi sunam yordu. L ippm annnsa, ne yaplmas gerektii
konusunda hibir phesi yoktu.
O aralar A B D ye akn akn gelen gm enlerin azimli ve alkan
yaamlarn inceleyerek, Ruhen hepim iz birer gm eniz sonucu
na vard.2 Lippm ann, H esiodos ve V ergiliusun deindii, kararllk
gibi kiisel zellikleri, N ew Y orkun A a D ou Y akasndaki
gm enlerin yorulm ak bilm ez alkanlnda buldu. En nefret etti
i ey, hassas estetlerin kapitalizm e irenerek bakm asyd; ona g
re bu tavr, New Yorklu gm enleri, babozuk ve anariste bir
m cadele veren, enerjik am a yabanl bir rk olarak gren Henry Jam este vcut buluyordu.5
Y urdundan kopm u ve yeni bir yaam anlats oluturm aya al
an insanlarn hayatna ne yn verm elidir? L ippm anna gre bu in
sanlarn bir kariyer oluturm as gerekiyordu. Herkes, m tevaz bir
ierii ve dk bir creti olsa bile, yapt ii, bir kariyer haline ge
tirerek, en youn yetersizlik duygusu olan am aszlk hissinden ko
runabilirdi. G ndelik konum a diline uydurursak, kiinin kendi h a
yatn izm esi [get a life] artt. Bylece Lippm ann, kariyer kelim e
sini, kitabn banda belirttiim iyi yaplm bir yol eklindeki en
eski anlam na geri dndryordu. Bu yolu oluturm ak, kiisel baa
rszln en gl panzehiriydi.
Baarszla kar verilen bu reete, esnek kapitalizm de de y a
rarl olabilir mi? G nm zde kariyer kelim esini doktorluk ya da
m hendislik gibi profesyonel m esleklerle eanlam l dnsek de,
kariyerin temel elerinden biri olan, belirli becerilere sahip olm a
1. Walter Lippmann, Drift and Mastery (New York: Mitchell Kennerly, 1914), s.
xvi.
2. A.g.y., s. 196, 211.
3. Bkz. Henry James, The American Scene (Bloomington, Ind.: Indiana Univer
sity Press, 1968).

126

durum u, sadece profesyonel ya da burjuva kesim le snrl deildir.

Tarihi Edw ard T hom pson, XIX. yzylda, srekli isiz olan, nadi
ren i bulan veya iten ie gezen, en vasfsz iilerin bile kendileri
ni rm e ustas, m etal iisi ya da ifti gibi sfatlarla tanm lam aya
altn belirtir.4 S rf bir ift elden ibaret olm ayan kiinin belir
li bir mesleki stats olabilir. V ictoria dnem inde kdem li ev hiz
m etileri kadar kol iileri de bu am ala, kariyer, m eslek ve
zanaat gibi kelim elerin anlam n bizim yadrgayacam z lde
geniletiyordu. S tat sahibi olm a arzusu, yeni ortaya kan irketle
rin orta snf alanlar arasnda da ayn lde kuvvetliydi; tarihi
O livier Z u n zun gsterdii gibi, L ippm annn yaad dnem de,
irket alanlar ilk defa m uhasebe, pazarlam a veya yneticilik gi
bi ileri doktorluk ya da m hendislik gibi profesyonel etkinliklere
denk bir konum a ykseltm eye altlar.5
D olaysyla kariyer arzusu yeni bir olgu deildir. Karakterim izi
gelitirenin altm z farkl ilerden ziyade kariyerim iz olduu
fikri de yle. A ncak Lippm ann insann hayatn izm esinin tasn
iyice ykseltti. L ippm anna gre, bir kariyerde vcut bulan yaam
anlats, kiinin hem beceri hem de m cadele yoluyla salad i
geliim inin yksdr. Y aam m zla bilinli bir biim de uram a
l, onun toplum sal organizasyonunu tasarlam ak, aralarn gelitir
m eli ve yntem ini oluturm alyz ...6 Kendi kariyerini oluturan ki
i, uzun vadeli hedeflerini, profesyonel ve profesyonellik harici ya
antsnn standartlarn belirler ve davranlarnn sorumluluunu
stlenir. L ippm annin D raft and M astery kitabm yazarken Max
W eberi okum u olduunu sanmyorum; ancak her iki yazar da ben
zer bir kariyer kavram na sahip. W eberin kulland, kariyerin A l
m anca karl olan B e ru f kelim esi, ayn zam anda iin bir anlat
olarak nem ini ve karakterin ancak uzun sreli, organize bir abay
la gelitirilebileceini vurgular. Lippmann, Y aam a hkim olmak
4. Bkz. Edward Thompson, The Making o f the English Working Class (New York:
Vintage, 1978). [Ingiliz i Snfnn Oluumu, ev.: Uygur Kocabaolu, letiim
Yay., 2004]
5. Olivier Zunz, Making America Corporate (New York: Oxford University Press,
1990).
6. Lippmann, s. 267.

127

dem ek, bilinsiz rpnm alarn yerine bilinli bir niyeti geirm ek
dem ektir, der.7
Lippm annn kua, kapitalizm in ve bilim in yeni bir dneme
girdiine inanyordu. Onlar, bilim in, teknik becerilerin ve daha ge
nel olarak da profesyonel bilginin doru bir biimde kullanlm asy
la, insanlarn daha gl bir kariyer yks oluturabileceini ve
kendi yaamlarnn kontroln ele alacan dnyorlard. Kiinin
kendi yaam na hkim olmas iin bilim in ok nemli olduuna ina
nan Lippmann, bu bakm dan A B D deki dier ilericilere [progressi
ves], Sidney ve Beatrice W ebb gibi ngiliz Fabian sosyalistlerine,
Fransadaki gen Leon B lum a, hatta Max W ebere benziyordu.
Lippm annin yaam a hkim iyet reetesi belirli bir politik am a
da ieriyordu. N ew York gm enleri, kariyer oluturm ak iin ngi
lizce renip eitim alm ak istedikleri halde, ehirdeki yksekre
nim kurum lan Yahudi ve siyahlara kapal ve Yunan, talyan ve r
landalIlara kar da dm anca bir yaklam iindeydi. K ariyer m er
kezli bir toplum ans yapan Lippm ann. -F ran szlan n kariyerler
yetenekli olanlara alsn slogann artrr b iim d e- bu kurum larn kaplarn herkese am asn istiyordu.
L ippm annm yazlan, onun bireye, kiinin kendisini oluturm a
gcne olan inancm aa vurur: P ic o nun ryasnn, New Y orkun
Aa D ou Y akasnn sokaklarnda, L ippm annm farkl ve deer
li bireyler olarak grd insanlann arasnda gerek olm as... Bylece L ippm annm yazlarnda, irket kapitalizm i G olyat klna, ki
inin irade ve yetenei ise D avut peygam ber klna brnp kav
gaya tutuur.
Lippm ann okum ak kendi bana zevkli bir i; yazann sesi, E d
ward dnem ine zg, gsteri yrylerinde ve szlerini zar zor an
lad insanlarn arasnda yerini alan, o onurlu ve drst okul ret
meni tipini artryor. Peki, L ippm annn kariyer konusundaki
grleri, yaklak bir yzyl sonra da yararl bir reete olabilir mi?
zellikle de, kiinin am asz kalp yaam n toparlayam am asndan
kaynaklanan bir baarszla are olabilir mi?
Gnmzde, Lippm ann ve W eberin bahsettiinden daha fark
7. A.g.y., s. 269.

128

l brokrasi trlerini de tanyoruz; kapitalizm artk daha deiik re

tim ilkelerine gre iliyor. Yeni kapitalizm in esnek ve ksa vadeli
zaman anlay, kiinin iinden anlaml bir anlat ve dolaysyla bir
kariyer oluturm asn engelliyor. Ancak bu koullarn iinden bir
sreklilik ve am a hissi dam tm ay baaram am am z, bouna yaad
m z anlam na gelecektir.

Ksa sre nce, IB M in A B D deki bir ofisinden iten atlan bir grup
orta yal bilgisayar program csyla grrken, Lippm ann hep ak
lm da oldu. Bu adam lar ilerini kaybetm eden nce, epey huzurla,
uzun bir profesyonel kariyer sreceklerine inanyorlard. leri tek
noloji program clar olarak, yeni bilim in efendileri olacaklard.
ten atlnca, yaam larn felakete srkleyen olaylara farkl farkl
aklam alar getirdiler nceleri; baarszlklarna anlam verecek,
doal ve berrak bir anlat oluturm ay hem en baaram adlar. A ncak,
belki de L ippm annn zam annda ngrem edii yntem leri kullanp
anlam szca srklenm e hissinden kurtuldular ve tam da baarsz
lklarnn iinde kariyerlerinin anlamm kefettiler.
Size ilk nce, olduka ilgin olan bu irketi anlatm alym .
1980lerin ortalarna kadar IB M de son derece ataerkil bir kapita
lizm uygulanyordu.8 IB M in baarsnn ardndaki adam olan Baba
Thom as W atson, irketi krallym gibi ynetiyor ve kendini fir
mann m anevi babas olarak tanm lyordu. irketin eski m arnn
szleri yleydi: B ay W atsonun nclnde, Y celere ulaaca
z, Ve irketim iz IB M e, H erkesin saygsn kazanacaz.9 irket
bir ordu gibi ynetiliyor, W atsonun irket m eseleleri hakkndaki
kararlan derhal yasa haline geliyordu. W atson, Sadakat, insan her
gn doru k aran verm ek zahm etinden kurtarr diyordu.10 K urum
sal adan IBM , alanlarn ouna yaam boyu istihdam salam a
8. IBMin u ana kadar yazlm en iyi tarihi iin: Paul Carroll, Big Blues: The Un
making o f IB M (Hew York: Crown Paperbacks, 1993).
9. Richard Thomas DeLamarter, Big Blue: IBM's Use and Abuse o f Power (New
York: Dodd, Mead, 1986), s. 3.
10. William Rodgers, Think: A Biography o f the Watsons and IBM (New York:
Stein and Day, 1969), s. 100.
F 9 N /K arakcr A nm as

129

s ve ynetim le alanlar arasnda bir eit toplumsal szlem e bu

lunmas bakm ndan, Fransz ya da talyan devlet iletmelerini an
dryordu.
1956da O ul Thom as W atson babasndan irketi devrald. E s
kisine gre daha fazla yetki datt ve daha iyi dinledii halde,
toplum sal szlem e hl aynen iliyordu. IBM iilerine m kem
mel salk sigortas, eitim ve em eklilik im knlar salyor, onlara
golf sahalar, ocuk kreleri ve ev kredileri sunup sosyal yaam lar
n destekliyor ve en nem lisi de irkette kalm as ve ykselm esi bek
lenen insanlara btn kariyer aam alar belirli bir yaam boyu istih
dam plan sunuyordu. IB M in bunlan yapabilm esinin nedeni btn
piyasalarda neredeyse tekel konum unda olmasyd.
1980lerde bilgisayar endstrisindeki bym eyle ilgili yanl
tahm inler yapan IBM , kiisel bilgisayar sektrndeki liderliini
kendi elleriyle yok etti ve irket 1990lann banda felaketin eii
ne geldi. Oul W atson em ekli olm utu, yeni bakanlarsa yalpalyor
du. 1992 ylnda, m thi bir zarar (6.6 m ilyar dolar) eden irket, da
ha sekiz yl nce A BD tarihindeki en byk irket krn aklam
t. Bili G atesin M icrosoftu IB M i sollaynca, irketin devasa i b
rokrasisi yznden hantallatna karar verildi. IBM , yeni Japon ve
ABD irketlerinin de youn rekabetiyle ba etm ek durum undayd.
irket, 1993 ylnda yeni bakan Louis G erstner ile rekabeti bir ya
pya doru ilerlem eye balad ve dram atik bir bakalam geirdi.
Kat ve hiyerarik i yapsnn yerine daha esnek organizasyon bi
imlerini geirm eye ve piyasaya daha eitli rnleri daha hzl bi
im de ulatrm aya dayanan esnek retimi benim sem eye alt.
Bu kam panyada, irketin 400 bin kiilik igc de m asaya yat
rld. Birok insan nceleri ikna yoluyla, daha sonra da zorla iten
karld. 1993n ilk alt aynda New Y ork Hudson V adisindeki
IBM tesisindeki alanlarn te biri iten atld ve irket dier yer
lerdeki operasyonlarn da m mkn olduu kadar kltt. Yeni
ynetim golf sahalarn ve kulpleri kapatt ve IBM tesislerinin bu
lunduu sem tlere destek verm eyi kesti.
Daha evik ve esnek bir IB M i hedef alan bu ham le hakknda
130

R JA R K A /K antklcr Ajum aM

daha fazlasn renm ek istem em in bir nedeni, bu deiim e kurban

giden birok ynetici ve orta yal m hendisin N ew Y ork eyaletinin
m erkeze uzak bir banliysnde kom um olm asyd. ok gen bir
yata skartaya karlan bu kiiler, danm an olarak alm aya
balam , yani irket dndan eski tandklarnn kendilerini ha
trlam as um uduyla telefon defterlerini didik didik etm ilerdi. Baz
lar irkete tekrar girdiyse de, irket im knlarndan yararlanam ayan
ve kurum da belirli bir konum u olm ayan ksa sreli szlem eli ii
ler olarak alyorlard. Son drt ylda ayakta kalm ay baardklar
halde, irketin geirdii deiim i ve bunun kendi yaamlar zerin
deki ac etkisini sorgulam adan bir gnleri dahi gem iyordu.
K om ularm n eski ofislerinden pek de uzakta olm ayan River
W inds Cafe, eskiden gn boyunca sadece alverie kan kadnla
rn veya okuldan sonra zaman ldren genlerin urad neeli bir
attrm a m eknyd. Beyaz gm lek giyip koyu renk kravatlar takan
adam larn, bir i toplantsndaym gibi bardak bardak kahve iip
kendi yaam yklerini ortaya dktne ite burada tank oldum.
Be ya da alt kiilik bu grup hi ayrlm azd; eskiden IB M de m ain
fra m e yani, anabilgisyayar program cs ve sistem analisti olarak a
lm lard. lerinden en konukan olanlar, irkette yirmi yl kadar
sistem analistlii yapm olan Jason ve ilk iten atm a dalgasnda Ja
son tarafndan iten karlm gen bir program c olan Pauldu.
1994 ylnda ara sra akam zeri onlarla taklm aya baladm
da, Jason hari dierleri iten atlal bir yl ve V iyana uuunda Rico yla karlaal yine bir yl olm utu. M hendislerin River W inds
C afede baladklar, yaananlar anlam landrm a abas aam a
dan geti. Ben tartm alara katldm srada, adam lar kendilerini
irketin pasif kurbanlar olarak gryorlard. Tartm alarn sonuca
yaklat sradaysa, dikkatleri kendi yaptklarna odaklanm t.
ten atlm a acsnn hl taze olduu gnlerde tartm alar, IBM
onlar aidatm asna, irketin ihanet i zerinde dnyordu. Prog
ram clar felaketin habercisi olduunu dndkleri olay ve davra
nlar gzden geiriyordu. Belirli bir m hendisin g o lf sahasndan
yararlanm asnn engellenm esi veya bir ba program cnn bilinm e
yen yerlere yapt gizem li geziler gibi birok veri krnts akllara
131

geliyordu. Bu aam ada, program clar, kendi fkelerini hakl kar

m a gdsyle, kendi stlerinin bu ii nceden planladklarna dair
kantlar aryordu. hanete uram ak veya aldatlm ak dem ek, bir fela
ketin insann kendi suu olm ad anlam na gelir.
Gerekten de, o sralar dardan gzlem ci olarak irketi incele
yen kiiler, irketin alanlarna ihaneti karsnda hayrete dm
t. D ramatik bir olay yaanyordu: Ataerkil bir irketin yksek v a
sfl profesyonelleri artk sradan bir m em ur ya da hadem e m uam e
lesi gryordu. irketin bu yolla kendi sonunu hazrladn d
nenler vard. 1990lann ortalarnda irketin m erkez binalarn ziya
ret eden ngiliz gazeteci A nthony Sam pson, alanlarn dinam izm
kazand iddialarn reddediyor ve aksine aralarndaki sosyal ban
zldn sylyordu. B ir irket yetkilisi bile, Dorudan iten
atlm alara bal stres, aile ii iddet ve ruhsal tedavi ihtiyac gide
rek artyor. IB M in iindeki atm osfer bile kkten deiti: alanlar
m thi gvensiz ve tedirgin diyordu." irkette kalanlar zam anlar
saylym gibi davranyor, ite kalm alarnn tesadf eseri olduunu
dnyordu. ten atlanlara gelirsek, eskiden IB M de alan ve
sonradan rahiplie balayan b ir kii Sam sona, nsanlar kendileri
ni ihanete uram hissediyor... Y ukardakiler m ilyonlar gtrr
ken, baarszln sorum lusunun biz olduum uzu sylediler, di
yordu.
Bu olay inceleyen bir dier aratrm ac olan Paul C arrolla g
re, alanlar zerinde yaplan bir m oral aratrm asnda, irketin,
kurum a ballktan ok, bireysel abaya sayg duyduu eklindeki
ifadeye bir alan yle tepki veriyordu: Ne saygs?... IBM son
derece tutarsz bir irket. K am uoyu nnde sayg, itenlik ve hassa
siyet zerine sylev ekerken, alt dzeydekiler zerinde baskc ve
ayrm c bir idare uyguluyor. B ir ynetim danm an aka irke
te sadakat ld diyordu.12 A yn sreci yaayan dev A TT irketin
den bir yneticinin szleri yleydi: O rtam a korku hkim di. E ski
den de korkanlar vard, ama 4 0 bin kii iten atldnda kim kalkp
11. William Sampson, Company M an (New York: Random House, 1995), s.
224.
12. A.g.y., s. 256.

132

da alt dzey b ir yneticiyi eletirebilir ki? 13

A ncak R iver W inds C afede sergilenen bu ilk tepkiler fazla uzun
srmedi. Program clar nceden planlanm ihanetin m antkl bir
aklam a olm adna karar verdiler. Bir kere, kendilerini iten atan
stleri de ileriki aam alarda iten karlm t; onlara da River
W indste -Ja so n g ib i- rastlam ak m m knd. irketin durumu
1980lerde ve 1990lan n banda ktye gittii iin, irketin yllk
bilanosunda bol bol olum suz veriler bulunuyordu; eski irket yap
snn iflas ettii gizli deil, apak ortadayd.
H er eyden nce, birer olgun yetikin olarak program clar, plan
l veya plansz olsun, ihanet teorisinin patronlar birer eytana d
ntrdn fark ettiler. Paul, ba program cnn gizem li yolculuk
larn drdnc v ey a beinci kez anlatm aya kalktnda, m asada
ki dierleri dayanam ayp sze atld. Y apm a, Paul, dedi Jason,
onun iyi bir adam olduunu biliyorsun. H erhalde sevgilisiyle filan
gryordu. N eler olacan kim se bilm iyordu. D ierleri de bunu
onayladlar. B u uzlam a sonucunda, dev irketin sorunlar fantezi
olm aktan kp gereklere yaklat.
Bundan sonra gelen ikinci yorum lam a aam asndaysa, suu d
glere atm aya baladlar. R iver W inds C afedekiler kt kaderleri
nin sorum lusu olarak yabanc iileri devreye sokan kresel ekonom iyi grm eye balad. IBM program lam a ilerinin bazlarn da
rya veriyor ve A m erikallara verdii cretin kk bir ksm yla
H indistandaki insanlar altryordu. Bu yabanc profesyonellere
denen dk cretlerin, irketin Amerikallar iten kartm asnn
nedeni olduuna karar verildi. artc biim de, irketin iletiim
netw orkd, A m enadabab kentinde yazlan bir kodun, irket iinde
hazrlanan bir k o d la ayn hzda yneticiye ulam asn salayarak,
H intliler iin bir giri kaps olmutu. (Jason bu konuyla ilgili ola
rak, kendi m aruz kald iten karm a dalgasndan kurtulanlarn
bahsettii bir paradoksu bana aktard: irketteki insanlar kendi g
r ve eletirilerini elektronik ortam a aktarm aktan kanyordu; so
rumlu tutulabilecekleri hibir kant brakm ak istem iyorlard ortada.)
Y abanclarn, alkan, dom a bym e A m erikallarn kuyusu
13. Aktaran: N ew York Times, 13 ubat 1996, s. D1, D6.

133

nu kazm as korkusunun kkleri daha derine iner. XIX. yzylda, d

k crete alm aya raz olan yoksul ve vasfsz gm en iilerin
dierlerinin ilerini elinden aldna inanlrd. Bugnse, kresel
ekonom i bu eski korkuyu tekrar canlandryor ve insanlar sadece
vasfsz iilerin deil kresel em ek piyasasnn dalgalarna kaplan
orta snflarn ve profesyonellerin de tehdit altnda olduuna inan
yor. rnein birok Am erikal doktor, nc Dnya lkelerinden
gelen bir ucuz doktor dalgas yznden kendi i gvencelerinin
sigorta ve salk irketlerinin tehdidi altnda olduunu dnyor.
Lester Thurow gibi ekonom istler, ilerin tm dnyada dk cret
li blgelere doru kaym asyla birlikte A BD gibi gelim i ekonom i
lerdeki cretlerin dtn savunarak, bu tehdidi genelletirm eye
altlar. Oysa kresel em ek piyasasyla ilgili bu iddialar epey su
gtrr; rnein Paul K rugm an, A B D nin milli gelirinin sadece
yzde 2 sinin dnyadaki dk cretli ekonom ilerden ithal edilen
rnlerden geldiini belirtiyor. A ncak kiisel gvenliin d tehdit
altnda olduu fikri, verileri hie sayan kkl bir inantr.
rnein, tartm ann birka ay sren bu korum ac aam asn
da, cafddeki adam lar kendi dertlerini aklam ak iin d tehditle,
irketin A m erikal darlkllan n eline gem esini birbirine eitle
diler: M esela sk sk IB M in yeni bakan Louis G erstnerin Y ahu
di olduunu sylediler. N e yazk ki bu aam a 1994 seim lerine
denk gelm iti ve adam larn birou oylarn, daha gvenli dnem
lerde sama bulduklar an sac adaylara verdi.
Ancak, bu yorum da uzun sre tutm ad. Y abanclann hainlii te
orisinin reddinin balangc, adam lann kendi kariyerlerini, zellik
le de profesyonel deerlerini tartm aya balam as oldu. Birer bilim
adam ve m hendis olan program clar dijital kresel iletiim gibi
teknolojik gelim elerin erdem lerine inanyorlard. A ynca H indis
tan dan gelen iin kalitesini de kabul ediyorlard.
Bu kabullerin, profesyonel standartlara soyut bir saygdan te
bir anlam vard. nem li olan adam lann konuyu karlkl konuu
yor olmasyd. Program clar, dk cretli H intliler ve IB M in Y a
hudi bakannn ihaneti senaryolann kurgularken, kendi ilerinin
ieriini birbirleriyle paylam a imkn bulam yorlard. O rtam a sk
134

sk sessizlik kyordu; irketin iinden gelen ihanet ve d tehdit

lere kurban olm a hikyeleri, konum alarn serzeniten teye ge
mesini engelliyordu. zellikle d m ihraklar m eselesi, program cla
ra kesinlikle m esleki sz hakk tanm yordu. H ikye sadece, bilin
m eyen ve grnm eyen glerin davranlarndan bahsediyor ve m
hendisler kresel glerin hedef tahtasna indirgeniyordu.
IBM alanlarnn en eskisi olan ve dolaysyla da kendini yeni
den kurm ada en fazla gl yaayan Jim , bana yle demiti:
Kore S avaandayken, Bu am urun iinde ben bir hiim , sadece
bir piyonum diye dnm tm . A m a IB M de piyondan da beter
hale geldim . Y orum lam ann nc aamas balarken, daha nce
bir yneticiyi kt yolculuklar yznden ihanetle sulayan Paul,
ok sevdii Jim le sohbeti koyulatrd. Jim e, IB M e zam andan da
ha fazlasn verdiklerini syledi. irkete inanm ann da tesinde, asl
nemli olan, diyordu Paul, iim izi seviyorduk. Jim ekledi, T a
mamen haklsn. H l frsatm olunca, iimi severek yapyorum .
Bu ekilde, adam lar giderek daha farkl bir tarzda konum aya ba
ladlar.
Bu nc aklam a evresi, adam larn birer program c olarak i
btnln tekrar olutursa da, ar bir bedeli oldu. A rtk konu
mann odanda ileri teknolojinin tarihi, son zam anlardaki m thi
bym esi ve endstriyel ve bilim sel ilerlem elerle ba etm ek iin ge
reken beceriler y er alm aya balad. C afedeki adam lar, bakalarn
dan zarar grdkleri obsesyonunu bir kenara braktka seslerine
farkl bir ton geldi. Kendi m eslekleri zerine younlatka, prog
ram clar, yaadklar felaketi nlem ek iin nceden yapabilecekleri
eyleri konum aya baladlar. Bu nc aam ada, nihayet W alter
Lippm annn bahsettii anlam yla kariyer zerine bir sylem belir
meye balad. K iisel irade ve seim m eseleleri, profesyonel stan
dartlar, i anlatlan gndem e geldi; ancak bu kariyer sylem inin te
mas yaam a hkim olm ak deil baanszlkt.
Bu tartm alann k noktas, bilgisayar endstrisindeki by
menin kiisel bilgisayar sektrnde gerekletii srada, IB M in
m ainfram e bilgisayarlara takl kalm asyd; program clann ou da
m ainfram e uzm anyd. Eski IBM alanlar, irkete ar bal ol135

duklan, irketin vaatlerine inandklar ve kendi izm edikleri bir k a

riyer senaryosunu izledikleri iin kendilerini suluyordu. Sula
m a kelim esi pim anl antrabilir. Ama adam larn sesinde pi
m anlk, en azndan kendine acm a trnden bir pim anlk hissetm e
dim. K onum ann konusu, m ain fra m e'ler, w orkstation Tar, Javamn
sunduu olanaklar, bant genilii m eseleleri ve elbette benlik etra
fnda dnyordu. A dam lar bu nc aam ada, on ya da on iki yl
nce kiisel bilgisayar iine kk ve riskli irketlerle giren ya da
internetin im knlarn nceden gren insanlarn baarsndan konu
tular. River W inds Cafdeki program clar, biz de bunu yapm aly
dk, diyordu. Yeni kurulan kk teknoloji irketlerinin anavatan
olan Silikon V adisindeki genler gibi birer giriim ci olm alydlar.
Netw ork uzman olan K im , bir gn, nm zde birok rnek
vard, dedi. Bat Sahilinde olan bitenleri bildiim iz halde klm
z kprdatm adk. Herkes K im i onaylarken Jim ellerinde yeterli
sermaye olm adna deindi. Sam a dedi Kim. Bu i bugnle
deil gelecekle ilgili. B una para verirler. IB M in i m eselelerinin
tarihi, irketin esneklik arzusuyla balatt reorganizasyon sreci,
Hintli program clarla birlikte kresel em ek piyasasnn etkilerinin
ortaya k gibi olaylarn hepsi, irketi terk etm ek gerektiini h a
ber veren iaretler olarak yeniden anlam landrld. Zam annda risk
alm alar gerekliydi.
Adam lar geen yl boyunca, m eseleyi bu erevede konuup
durdular. Bu son yorum la birlikte, kom ularm n semtteki davran
lar da giderek deim eye balad. Eskiden ehir m eclisi ve okul ai
le birliine ye olan bu adam lar, bu uralardan vazgetiler. Sem t
te IBM tarafndan iten karlm birok alan ve sreten m ali
adan zarar grm birok esnaf olduundan, gururlarn kaybet
mi deiller. Sadece, kam usal m eselelere ilgileri kayboldu.
Adam larn hl srdrd, hatta artan bir istekle devam ettirdi
i yegne sosyal faaliyet, yerel kilisedeki grevleri. Bunun onlar
iin nem i, kiliseye gelen dier insanlarla kiisel tem as kurm a im
kn olm as. T arann her yerinde olduu gibi burada da, H ristiyan
ln kktenci ve evangelist biim leri ykselie geti. A ralarndan
en genci olan Paul, bana, sa yla tekrar doduktan sonra, daha faz
136

la rza gsteren, daha az m cadele eden bir insan oldum , dedi.

K om ularm kendi yaam yklerinin sorum luluunu stlenerek gi
ritikleri bu etik eylem in sonucunda, giderek ie dndler.

Silikon V adisinden baarl bir iadam bu sayfalan okusa, herhal

de yle derdi: Bu durum , gem ite daha fazla risk alm alan gerek
tiini gsteriyor. Bu adam lar, m odern bir kariyerin doasn anla
dklar andan itibaren kendilerini sorum lu tutm akta tam am en hakl
lar. Harekete gem ekte ge kalm lar. phesiz bu yarg, programclann olacaklan nceden bildii gibi bir varsaym a dayanr. Bunu
kabul etsek bile, R iver W inds Cafddeki sohbetlerin bizim iin an
lam sadece gnm zdeki kariyerlerin ne kadar riskli olduunu gs
term ekten ibaret olurdu.
Ancak m eseleyi bu noktada brakm ak dem ek, bu adam larn ger
ekten baard eyi grm ezden gelm ek dem ektir: Bu adam lar ba
arszlkla yzlem i ve ona karakterleri asndan bir anlam ver
miti. lm eden ksa sre nce yaplan bir rportajnda M ichel F o
ucault, kendisiyle m lakat yapan kiiye u soruyu yneltm iti: n
san nasl kendini ynetir?
nsan kendisinin hem zne hem de nesne olduu eylemlerde; hem ey
lemin yapld alan hem de gerekletirildii ara olduu eylemlerde
bulunarak nasl kendini ynetir?1'1

Program clar, baarszlklaryla ve kendi snrlaryla yzleerek bu

soruyu cevaplandrm ak zorundayd. Bu yorum lam a abas, Lippm annn bahsettii yaam a hkim olm ak abasna, yani deiim e
pasif ve kr bir biim de katlanm ay reddetm ek anlayna denk d
yor. A dam larn yapt tek eylem in birbirleriyle konum ak oldu
unu syleyebilirsiniz. A ncak bu da gerek bir eylem dir. Bunu gz
nne sererek baarszlk konusundaki tabuyu krdlar. Bu yzden,
nasl konutuklarn kavram ak bizim iin nem lidir.
14. Michel Foucault, Rsume des cours, 1970-1982 (Paris: Julliard, 1989), s.
123. ngilizcesi benim. [Ders zetleri, ev.: Selahattin Hilav, YKY, 1995]

137

Adam lar yorum dener. versiyon da belirli bir kritik an et

rafnda dnm ektedir: Dnm noktas birincide m evcut ynetim in
profesyonellere ihanet etm esi, kincide yabanclarn sahneye girii,
ncde program clarn irketi zam annda terk etm eyi baaram a
masdr. Bu versiyonlar arasnda, yaadklar kiisel felaketlerin B a
ba Thom as W atsonun dnem inden bu yana yava yava hazrlan
dn belirten bir yk yoktur.
Bir anlatnn ani ve kritik deiim anlan etrafnda ekillenm esi,
elbette hem rom anlarda hem de otobiyografilerde sk rastlanan bir
kliedir. rnein Jean Jacques R ousseau, L es C onfessionsunda
[tiraflar], ocukken M atm azel L am bercier tarafndan krbaland
n syler: ocukluum da, sekiz yandayken, otuz yanda bir
kadnn elinden grdm bu cezann benim zevklerim i ve arzulanm , tutkulanm , hatta tm benliim i, yaam m n geri kalan bo
yunca belirleyeceini kim bilebilirdi ki? 15 Rousseau, Bazen ken
dim e o kadar aykr bir biim de davrandm oluyor ki, adeta tam a
m en zt karakterde, bam baka biri oluveriyorum , szleriyle ifade
ettii i frtnalar yaad halde, bu deiim noktas ona kendi ya
am yksne bir ekil verm ede yardm c olur.16 K ritik an kliesi,
deiim i, kendiliinden bir patlam a ya da karm ak ve bilinsiz bir
sre olm aktan karp, okunakl ve berrak klm am z salar. kinci
deiim trneyse G oethenin otobiyografisinde rastlarz: Gemi
yaamn terk etm eye karar veren G oethe kendisi iin yle der, N e
reye gidiyor, kim bilir? Nereden geldiini bile zar zor hatrlyor! 17
R ousseauya dnersek, belirleyici ve tanm layc an kliesi,
program clarn kendi kariyerlerinin ald ekli anlam landrm alar
n salad. Yaptklar tartm alar elbette bir kitabn ayr blm
gibi dzenli deildi; gevek sohbetlerde kanlm az gelgitler olur.
Ama, ilk iki versiyonda seilen belirleyici olaylar, gereklik testini
geemedi. lk versiyon, adam larn IB M in durum u hakkndaki so
mut bilgileri tarafndan, ikinci versiyonsa adam larn teknolojik iler
15. Jean-Jacques Rousseau, The Confessions, ev. J. H. Cohen (New York:
Penguin, 1954), s. 26. [tiraflar, ev.: Serkan zburun, Kakns Yay., 1998]
16. A.g.y., s. 126.
17. Johann Wolfgang von Goethe, Poetry and Truth, ev. R.O. Moon (Washing
ton D.C.: Public Affairs Press, 1949), s. 692.

138

lem eye olan inanc ve profesyonel kalite anlaylar tarafndan

rtld. Sadece nc versiyon, konuan insanlara anlatnn kont
roln ele alm a imkn sunuyordu. A rtk anlatnn akp gitmesi
mmknd: H ikyenin som ut bir m erkezi (ben) ve iyi bir kurgu
su (H ayatm zam annda kendi ellerim e alm alydm .) vardr. Bu
rada belirleyici an, program clarn pasif birer kurban olm aktan kp
daha aktif bir konum a geldii andr. A rtk ykye kendi eylemleri
yn verm ektedir. nc versiyondaki belirleyici olay iten atlm a
lar deil, 1984 veya 1985 gibi bir tarihte alm alar gereken karard.
Bu belirleyici ann sorum luluu kendilerine aittir. A ncak bu adm
atarak, kariyerlerindeki baarszlkla yzleebilirler.
Baarszlk, etrafn kuatan tabular yznden genelde kafa ka
rtrc olan ve iyi tanm lanam ayan b ir deneyim dir. Tekil, keskin
bir inkr ham lesiyle baarszl ortadan kaldram ayz. A ntropolog
Katherine N ew m an, aaya doru hareketlilik yaayan orta snf
m ensuplan zerine yapt m kem m el bir alm asnda, bir yne
ticinin yaad aaya doru hareketlilik, farkl sonulan olsa da,
genelde kiiyi yzergezer ve m ulak bir durum a iter gzleminde
bulunuyor. Bu durum a dm ek, nce, dndnz kadar iyi bir
insan olm adnzn farkna varm anza ve sonunda da kim ya da ne
olduunuzdan em in olam am a noktasna gelm enize yol aar di
yor.18 River W inds C afedeki adam lar, sonunda, kendilerini bu z
nel belirsizlikten kurtarm ay baarm lard.
Baarszlktan doan bu anlatnn rastgele bir yk olduu sy
lenebilir. N ietzsche, Thus Spoke Z a rathustra'd a [Byle Syledi
Zerdt] sradan insann kendi gem iini fkeyle seyretm ekle yetin
diini ve iradesini gem ie dayatm a [to will backwards] gcn
den yoksun olduunu syler.1 Ancak program clar gem ilerini f
keyle seyretm ekle yetinm ediler ve aksine iradelerini zam ana gre
bktler. R iver W inds C afedeki adam lar, anlatnn oluumunun
belirli bir yerinde, ataerkil bir irketin evlatlar gibi konum ay b
18. Katherine Newman, Falling from Grace: The Experience o f Downward M o
bility in the American Middle Class (New York: Free Press, 1988), s. 93-94.
19. Friedrich Nietzsche, Thus Spoke Zarathustra, ev. R. J. Hollingdale (Londra:
Penguin, 1969), s. 163. [Byle Syledi Zerdt, ev.: Mustafa Tzel, Bankas
Kltr Yay., 2005]

139

raktlar: Gizli dolaplar eviren eytanlar imgesini ve kendi yerlerini

alan B om baydaki alanlarn hain igalciler olduu fikrini terk et
tiler. Y orum lar daha gereki bir hale geldi.
Peki, bu anlat fo rm u , L ippm anna gre ykc bir etki yaratan o
babo srklenm e duygusunu nasl krd? Bunu tartm adan nce,
gnm z koullarna belki daha uygun olan baka bir anlat trn
dnelim . Y azar Salm an R di, m odem benlik hurdalar, dogm a
lar, ocukluk aclar, gazete m akaleleri, rastgele szler, eski filmler,
kk zaferler, nefret ettiim iz ve sevdiim iz insanlardan olutur
duum uz, sallantl bir binadr, diyor.20 Rdi, insann yaam anla
tsn, bir kolaj; kazai, tesadfi ve doalam a olann bir m ontaj ola
rak gryor. Filozof Zygm unt Baum an ve dinbilim ci M ark Taylor
da yazlarnda bu parallktan bahseder; Joyce ve Calvino gibi,
gndelik yaantnn akn kda dkebilm ek am acyla, iyi plan
lanm kurgulan reddeden rom anclan alklarlar.21 Psie, sonu gel
m ez bir olu [becom ing] sreci iindedir, asla tam am lanam ayan
bir benlik halindedir. Bu koullarda, resm in tam am n aydnlatan,
belirleyici bir deiim an ya da btnlkl bir anlat kurm ak ola
nakszdr.
Kimi zaman postm odern olarak da nitelenen, bu tr anlatlar,
aslnda gnm z ekonom i politiinin zam an deneyim ini bir ayna
gibi yanstr. Kaygan bir benlik ve srekli olu halindeki bir kolaj,
tam da ksa sreli i deneyim ine, esnek kurum lara ve srekli risk al
m aya uygun psikolojik koullardr. A ncak btn bir yaam n sade
ce baz paralarn m ontajndan ibaret olduuna inanrsanz, belirli
bir kariyerin nasl ktn anlam a im knnz ortadan kalkar.
Eer, baarnn da sadece bir tesadf olduunu dnrseniz, baa
rszln acsn ve nem ini deerlendirm ek m m kn olamaz.
Anlat zam annn paralanm as, program clarn alt ortam da
zellikle rastlanan bir durum dur. M im ar W illiam M itchell, City o f
B its [Paralar Kenti] adl kitapta, siberuzay, dnya yzeyindeki
hibir noktaya bal olm ayan .... ve iinde param para canllarn,
20. Salman Rushdie, Imaginary Homelands (Londra: Granta Books, 1991), s. 12.
21. Bkz. Zygmunt Bauman, Postmodern Ethics {Oxford: Blackwell, 1993); Mark
Taylor, Disfiguring (Chicago; University of Chicago Press, 1993).

140

takm a adlarla yaad bir ehir olarak tanm lyor.22 Teknoloji ana
listi Sherry Turkle, bir gencin kendisine syledii u szleri aktar
yor: Ekranda bir pencereden dierine geerken adeta beynim in bir
blm nden dierine gem i gibi oluyorum . D iyelim , bir pencere
de bir tartmann ortasndaysam , bir dierinde .... bir kz ayarlam a
ya alyor, bir dierindeyse bir spreadsheet program n altr
yor olabilirim .23 Frederic Jam eson da, m odem yaam da elerin
durm ak bilm ez rotasyonundan bahseder ve bunu bilgisayar ekra
nndaki pencereler arasnda gezinm eye benzetir.24
Program clar, bilgisayar ekranndaki bu kopukluu sohbetlerin
de giderm eye altlar. Som ut bir beni ve btnsellii bulunan
anlatlar daha ok postm odem -ncesi dnem e ait. H atta bu adam la
rn -b a k a bir m oda kelim eyi k u llan rsak - bir direni anlats
oluturduunu syleyebiliriz. A ncak, etik boyutunu da dnrsek,
yaptklar sohbetin vard ok daha nem li b ir nokta vard.
Konum ann son aam asna gelindiinde program clar, kar
dklar frsat dolaysyla, fke duym ak yerine, -fizik sel adan
m rlerinin baharnda olduklar h a ld e - kararl bir vazgem ilik
iindeydiler. nc versiyonda, adam lar daha fazla m cadele e t
mek gereinden kurtulm utu ve birok orta yal insann zerine
ken o youn bkknlk iindeydiler. Kesin bir baarszl tadan
herkes bu drty tanr: U m udun ve arzunun krlm asyla birlikte,
yaam katlanlr klm ann tek yolu kiinin aktif sesini yitirm em esidir. Yaamn aclarna sessizce katlanm ak yeterli olmaz. rnein,
Rico salam ilkelere ve kendi kendisine telkin ettii saysz de
sahip olduu halde, bunlar korkularna are olam yordu. M hendis
ler ise kendilerine, Bunu nceden dnm eliydim ... ve keke
yle yapsaydm diyor. D ertten kurtulm ann yolu vazgemektir.
Vazgem ilik ise nesnel gereklii btn arlyla kabullenm ek
anlam na gelir.
22. William Mitchell, City o f Bits (Cambridge: MIT Press, 1995), s. 28.
23. Turkle, Life on the Screen, s. 13.
24. Frederic Jameson, Post-Modernism, or the Cultural Logic of Late Capitalism
(Chapel Hill: Duke University Press), s. 90. [Postmodemizm ya da Ge Kapitaliz
min Kltrel Mant, ev.: Nuri Plmer, YKY, 1994]

141

Bylece program clarn oluturduu anlat bir eit tedavi ilevi

grd. Bir anlat genelde, verdii tlerle deil yaps sayesinde
kiiyi tedavi eder. Btn byk alegoriler, hatta B nyann P ilg
rim s Progress' i [Hacnn Yolculuu] gibi avaz avaz ahlki t
verenler bile, okura unu unu yap dem ekle yetinm ez. rnein
Bnyan, ktln cazibesini ylesine karm ak bir biim de resm e
der ki, okur C hristiann bulduu zm leri taklit etm ekten ok,
onun yaad zorluklara odaklanr. A nlatnn tedavi gc, tam da
bu zorlukla yzlem e durum undan kaynaklanr. A nlat retm ek
eklindeki, tedavi edici aba, sadece m utlu sona varan olaylarn an
latsyla snrl deildir. Aksine, iyi bir anlat, yaam n sapt btn
kt yollan da kabul eder ve irdeler. B ir roman okuru veya bir ti
yatro izleyicisi, insanlarn ve olaylann belirli bir zam an planna uy
duunu grm ekten kaynaklanan bir rahatlam a hisseder; anlatnn
kssadan hissesi, verdii tte deil anlatnn form unda gizlidir.
Son olarak, bu adam larn baarszlkla yzleip, kariyerlerinin
anlam n aydnlattktan som a herhangi bir zm yolu retem ediini sylem eliyiz. G nm zn bu esnek ve paral dnyasnda, sade
ce gem ite yaananlara dair bir anlat oluturm ann m m kn oldu
unu, gelecek olaylara dair ngrlerde bulunan anlatlar yazlam a
yacan syleyenler kabilir. R iver W inds Cafdeki adam larn
yerel cem aatle ilikilerini kesm esi de bunu onaylar gibidir. Bu d u
rum da esnek rejim in insanlarda, srekli toparlanm a halinde bir
karakter yaps rettiini sylem em iz gerekir.
ronik olarak, karm zda, esnek rejim in G olyatna kar duran
D avutlar var. Program clar, W alter L ippm annn sayg duyduu in
sanlar gibi, baarszl birbirleriyle tartmann yolunu bularak,
daha btnlkl bir benlik ve zam an duygusu oluturdular. B irey
sel glerini takdir etsek de, ie kapanm alar ve yakn dostlarna s
nm alar, ulatktan bu btnln snrl olduunu gsteriyor bi
ze. M odem kapitalizm in baanszla m ahkm ettii insanlann sa
ysnn giderek artm as, daha geni bir cem aat duygusunu ve daha
gl bir karakter hissini gerekli klyor.

142

VIII

T e h lik e li b ir za m ir

Kanm ca, yeni kapitalizm in yol at sorunlara ynelik en ciddi po

litik zm nerileri, bu kapitalizm in iledii m eknlara odaklan
yor. M odem irketler kendilerini yer olgusundan kurtulm u gibi
sunm aktan holanr; buna gre, M eksikadaki bir fabrika, B om
baydaki bir ofis veya aa M anhattandaki bir m edya m erkezi, sa
dece kresel netw ork zerinde yer alan farkl noktalardr. G n
mzde, yerel ynetim ler, ehirler veya lkeler; rnein irketlere
vergi uygulam ak ya da iten karm alar kstlam ak gibi egem enlik
haklarn k u llandktan takdirde, bir irketin kolayca netw ork ze
rindeki baka b ir adaya kaabileceini, b ir fabrikasn M eksika ol
m azsa K anadada, bir ofisini M anhattan olm azsa B ostonda aabi
leceini dnr. H udson V adisindeki birok yerel ynetim , IB M i
143

tamam en karm ak korkusuyla, irketin program clar da dahil bir

ok vatandan yaam n m ahvetm esine gz yumm utur.
A ncak ekonom inin nceden varsayld gibi m ekna kaytsz
olm adn gsteren birok iaret de vardr: rnein Iow am n D u
buque kasabasnda, istediiniz hisse senedini satn alabilirsiniz,
am a oradaki m sr tarlalarnn ortasna kalkp da b ir borsa kuram az
snz. Hudson V adisindeki IBM de aslnda, yurtdna kaam aya
cak lde, blgedeki satc ve datc netvvorknn iine gm l
mt ve New York ehir m erkezindeki fnansal aktiviteye olan ya
knlndan da vazgeem eyecek durum dayd. Ekonom i politik uz
man Saskia Sassenin belirttii gibi, kresel ekonom inin uzay bo
luunda yzdn sanm am alyz. Y erkredeki en esnek em ek p i
yasalarnda, m ein G neydou A syada bile, yerel sosyal ve kl
trel corafyann, belirli yatrm kararlan zerinde ok etkili oldu
u giderek ortaya kyor.1 Yer, byk bir gce sahiptir; yeni eko
nomiyi snrlayabilecek bir gtr bu.
Yeni kapitalizm e dardan, yani iledii yerler zerinden m ey
dan okumak m , yoksa ileyiini bizzat ieriden reform a tabi tutm ak
m daha etkilidir? Esnekliin yapsal zelliini -k u ru m la n n kk
ten dnm , esnek retim ve gcn m erkezilem e olm akszn y o
unlam as- ele alrsak, m ein kuram larn kkten dnm s
recinin baz ykc etkilerini ortadan kaldrm ak -m e se la iten kar
malar snrlam ak- m m kn grnyor. D ierlerini dardan d
zenlem eye kalkm ak daha zor bir i. A m a konuyu sadece kstlam a
boyutunda alglam ak yeterli olmaz.
Yeni kapitalizm in ileyiini dardan kontrol altna alm a aba
snn daha farkl bir m ant olm ak zorunda: Bu aba, irketin cem a
ate katksnn ne olduunu, kendi kasasn doldurm ak haricinde k a
m usal kara da hizm et edip etm ediini sorm aldr. D ardan belir
li davran kurallar dayatm ak ieride reform salayacaktr; tam da
netw ork dnyas bu kadar am orf ve tutarsz olduundan, dardan
dayatlan bir sorum lu davran standard, irkete u anda bulundu
un bu yerde ite byle davranm an gerek diye bir resim gsterir.
1. Bkz. Saskia Sassen, The Global City (Princeton, N.J.: Princeton University
Press, 1990).

144

Ancak irketleri iyi yurttalar haline getirm e abasnn, ne kadar de

erli de olsa, belirli bir snn vardr. rnein Boston fnnnn yeni
sahipleri iyi birer yurtta gibi davranarak kr ve de personelini top
lum la paylayor; i arkadalanna frncl retm e abalan boa
giden Rodney Everts her hafta iten bir gn izin alp, yerel bir tek
nik okulda fnnclk dersi veriyor. A ncak bu kam usal iyi niyet gs
terisi ne fnnn iindeki ii daha ilgin klyor ne de E vertsin yann
da alanlarn m esleki kim liini glendiriyor.
Yer bir corafya, bir politika m ekndr; cem aat de yerin toplum
sal ve kiisel boyutlarnn toplam dr. B ir yer, orada yaayan insan
larn biz zam irini kullanm aya balam asyla bir cem aat, bir semt
haline gelir. Bu ekilde konuabilm ek iin, illa yerel kaynakl olm a
s art olm ayan belirli bir ballk duygusu gerekir; b ir ulus da iin
deki insanlar ortak inan ve deerlerini som ut ve gndelik pratie
dkm eye baladnda bir cem aat haline gelebilir. R ousseau, politi
kann ileyiinin gndelik hayatn bu ritelleri zerine kurulu oldu
unu fark eden, politikann bu ortak biz duygusuna dayandn
anlayan ilk m odem yazard. M odem kapitalizm in hesapta olm ayan
sonularndan birisi de, yerin deerini artrm as ve insanlarda bir
cem aat zlem i yaratm olm asdr. yerinde incelediim iz btn
duygusal koullar bu arzuyu harekete geirir: Esnekliin belirsizlik
leri, kkl bir gven ve ballk duygusunun olm ay, en nemlisi
de kiinin kendisinden bir ey yapam am as, ii araclyla hayat
n izem em esidir. Btn bu koullar insanlar ballk ve derinlii
baka yerlerde aram aya iter.
Gnm zn yeni zam an rejiminde, biz kelim esinin bu kulla
nm savunm ac bir davran haline gelm itir. Cem aat arzusu savun
m ac bir biim de, genelde gm enlerin veya dier yabanclarn d
lanm as talebiyle ifade edilir; cem aatin en nem li ortak yaps da
hasm ane bir ekonom ik dzene kar ekilen bu duvarlardr. phe
siz, bu biz, kafa karklna ve savrulm aya kar bir savunm adr.
Bu snm a ihtiyacm a hitap eden ada politikaclar, yoksul iile
ri ge zorlayan ya da onlarn sefaletinden faydalanan gl kuru
lulara deil, bizzat kresel emek piyasasnn iinde dolanan gsz
yoksullara saldrr. IBM program clar bildiim iz gibi sonunda ie
FIO N /K oraker A$mma.s

145

kapanm olsalar da, Hintli m eslektalarn ve Yahudi bakan su

lamaktan vazgeerek, bu savunm ac cem aat duygusunu am ay ba
armlard.
Biz kelim esinin, d dnyaya kart bir referans noktas olarak
kullanlm as epey sorunludur. R ico bu sorunun her iki boyutunu da
iyi tanyordu. B ir yandan, tand her sem tte kom uluk ilikileri
nin zayfln gryor; insanlarn drt yl kalp ortadan kaybol
duklar bu banliylerin her birinde her eye sfrdan balam ak duru
m unda kalyordu. D ier yandan, kendi iindeki cem aat ve aile de
erleriyle ifade ettii biz duygusu, gem ite ieriinden nefret et
tii ve gnm zde uygulam as m m kn olm ayan statik bir soyutla
m adan ibaretti. Biz kelim esi daha genel bir dzlem de, bir lkede
ki sorunlu etnik yapy veya lkenin i savalar tarihini gizlem e i
levi grr. G nm zde bu kurgusal biz, kapitalizm in yeni ve id
detli bir biim ine kar savunm a salam ak iin tekrar yaam a dn
mtr.
Btn bunlara ram en, bu tehlikeli zam ir, daha farkl ve olumlu
bir biim de de kullanlabilir. Ortak kader ifadesindeki iki eyi
ele alalm . Yeni ekonom i politikten kam ak yerine ona kar koy
m ak iin ne tr bir ortaklam a gereklidir? Biz kelim esinin iine
ne tr uzun sreli kiisel ilikiler yerletirilebilir?

Sosyal bir ba, tem elde, karlkl bam llk hissinden doar. Yeni
dzenin btn kutsal kitaplar ise bam l olmay utan verici bir
durum olarak niteler: K at ve brokratik hiyerariye kar balatlan
saldn insanlan bam llktan yapsal olarak kurtaracak; risk alm a
eylem i, verilene boyun em ek yerine zgven tayan gl bir in
san yaratacaktr. M odem irketlerde, liyakate yer yoktur. John K otte rin danm anlk m esleini esnek iin zirvesi olarak alklam as
nn altmda, danm ann hi kim seye bam l olm ad varsaym ya
tar. Bam ll utan verici ilan eden bu anlaylar insanlar arasn
da gl ortaklam a balan kurulm asn da istemez.
Bu tavrlan, salt psikolojik nyarg olarak gremeyiz. nce neoliberal, A nglo-Am erikan rejim inde balayan ve gnm zde giderek
146

FIO A R K A /K araktcr A nm as

Ren m odelindeki politik ekonom ilere de yaylan, refah devletine

ynelik saldr, devlete baml olan kiileri yardm a m uhta insan
lar olarak deil sosyal parazitler olarak gsteriyor. Sosyal gvenlik
alarnn ve haklarnn yok edilmesi ise, politik ekonom inin daha
esnek olm asn salam a ve parazitlerin toplum un daha dinam ik ye
lerini aaya ekm esini engellem e abas olarak m erulatrlyor.
Bu toplum sal parazitlerin retim sistem ine de k k sald dnl
yor. En azndan, em ir alm adan iini yapam ayan, kendi bana inisi
yatif alam ayan iilere bu gzle baklyor. Sosyal parazitler sy
lemi iyerinde disiplini salayc gl bir ara artk; her ii baka
snn em einin zerine yatm adn ispatlam aya alyor.
Bam llk kavram n daha olumlu bir biim de ele alm ak iin,
ncelikle bam llk-bam szlk eklindeki bildik ztl sorgula
mak gerekir. Z ay f ve bam l bir kiilikle gl ve bam sz bir ki
ilik arasndaki tezad neredeyse hi dnm eden onaylarz. A ncak,
baar ve baarszlk arasndaki tezat gibi, bu ztlk da gerekleri
arptr. Psikolog John B ow lby, Kendi ayaklar zerinde durabilen
insan, hi de kltrel klielerde varsayld kadar bam sz bir var
lk deildir, diyor; yetikinlik dnem inde, salkl biim de kendi
ayaklan zerinde durabilen bir kii, koullar gerektirdiinde dier
lerinden yardm ister ve kim e gveneceini bilir.2 Yakn ilikiler
de, birisine bam l olm aktan korkm am z, o kiiye gvenem ediim izi ve savunm a gdm zn baskn ktn gsterir.
Ayn ekilde, birok eski toplum da, zayfn glnn yardmn
istedii kam usal bam llk ilikileri utan verici grlm yordu. E s
ki R om ada bir efendi, kendisinden yardm isteyen serflere bakam azsa utan verici bir durum a derdi. Louis D um ont ve Takeo
Doi, Hint ve Japon toplum lannda bam lln kiiyi kltc hi
bir zelliinin olm adn belgelem itir.3 A lbert H irschm annn gs
terdii gibi, kapitalizm in erken dnem inde de i ilikilerindeki g
ven, karlkl bam lln aka dile getirilm esiyle kurulurdu. Bu,
2. John Bowlby, Separation (New York: Basic Books, 1973), s. 359.
3. Bkz. Louis Dumont, Homo Hierarchicus: The Caste System and Its Implicati
ons, ev. Mark Sainsbury vd. (Chicago: University of Chicago Press, 1980); Ta
keo Doi, The Anatomy of Dependence, ev. John Bester (New York: Kodansha,
1973).

147

gl ve zayf arasndaki ilikiye benzem ese de, burada da kiinin

tek bana ayakta duram ayaca aka kabul edilirdi. XVII. yzyl
da Le parfait negotiant [Kusursuz Tccar] kitabn yazan Jacques
Savary, ilahi kudret, insanlarn ticaret yapm asn ve bylece birbir
lerine yardm etm e ihtiyac hissederek aralarnda arkadalk kurm a
larn ister d iy o rd u / B ir yzyl sonra, M ontesquieu tic a re t.... bar
barca davranlar trpler ve yum uatr gzlem inde bulunuyordu.5
phesiz, m odern i ilikilerine de karlkl ihtiya hkim dir;
ihtiya olm azsa ticaret de olm az. ou insan iin bu eitsiz bir ihti
yatr, zira m odem em ek piyasasnda birok insan bakas hesabna
alm ak durum undadr. Yeni dzen bu apak bam ll silem emitir; rnein A B D de tam zam anl, kendi hesabna alanlarn
says son krk yldr yzde 8.5 dzeyinde sabit kalm tr.
Bir tek sarsc baarszlk bile, ou insann uzun vadede kendi
bana yeterli olm adn anlam asna yeter. IBM program clarnn
yaad deneyim in en arpc yn, baarszlktan, utan veya pi
m anlk hissetm eksizin, aka bahsetm eleriydi. A ncak bu sonuca
ulam ak, bir araya gelm elerini gerektirdi ve her birini dierlerine
daha da yaklatrd. Program clarn baars - k i bunun abartl bir
ifade olduunu dnm yorum -, ne birbirlerine ihtiya duym aktan
ne de yetersizliklerinden utan duym adklar bir aam aya varm ol
m alaryd.
Kiinin kendi snrlarna ve bakalarna bam llna olum lu bir
gzle bakm as, ekonom i politiin deil de dini etiin alanna giri
yorm u gibi gelebilir. A ncak bam l olm aktan utan duym ann
pratik bir sonucu vardr. Bu utan, karlkl gven ve ball an
drr; bu sosyal balarn yok oluu da btn kolektif yaplar iin bir
tehdit oluturur.
Gven sorunu iki biim alr; birincisinde, sadece ortada gven
yoktur, kincisindeyse, kii dierlerinden aktif biim de phe de et
mektedir. Y ukarda deindiim iz gibi, gven ilikisi, brokrasilerin
atlak ve yarklarnda, insanlarn kim e gvenebileceklerini ren
mesiyle birlikte, enform el biim de geliir. Gven ilikileri, asl ola
4. Jacques Savary, Le parfait ngotiant(Par\s, 1675; 1713), s. 1.
5. Robert de Montesquieu, Esprit des Lois, XX, i.

148

rak, insanlarn sorun yaad ve yardm ihtiyacnn younlat

dnem lerde snanr. B osto n daki frnclarn arasnda bu kadar zayf
bir dayanm a duygusunun olm asnn nedeni, m akineler bozulunca
aresiz durum a dm eleriydi. Frnclar, hakl olarak, bir kriz ann
da birbirlerine gvenem eyeceklerini dnrler. K im se m akineler
den anlam az; insanlar esnek bir zaman program na gre ieri hzla
girer ve kar; her birinin ikinci ii ve baka sorum luluklar vardr.
Karlkl bir phe olm asa da, gven de yoktur; zira gvenin yee
recei bir tem el bulunm az. Esnek bir iktidar ilikisi de gvenin ol
mad bir durum yaratabilir. A nthony S am psona gre, IBM iten
karm alar srecinde, irkette kalan alanlarna, yalnz olduklar
n ve irketin korum as altnda olm adklarn hissettirerek gveni
yok etti. Bu davran u gl mesaj verdi: K riz srasnda kendim i
zi toparlam am z gerekli; eer adm larna dikkat etm ezsen yola sen
siz de devam ederiz.
nsanlar m uhta olm aktan dolay utan duym aya balaynca, di
erlerine kar iyice pheci ve gvensiz olurlar. rnein, R oseun
reklam ajansndaki gen kadnlara kar hissettii ikideerli duygu
lan ele alalm . Yeni ii, R o seun yayla ilgili bir kriz yaam asna
yol am , bu da giysileri ve gzlkleri konusundaki tutum una yan
smt. G rnm nden utand kadar, bakalan tarafndan bee
nilmeyi istedii iin de utanyor, hem gen kadnlann kendisini be
enm esini istiyor, beendiklerindeyse onlara inanm yordu. Onunla
sohbet ettiim aylarda, defalarca bu kadnlarn ona patronluk tas
ladndan bahsetti; onlarn sz ve davranlar karsnda duydu
u phe ve kayg, sadece bir yze glc olarak grd takm
kolaylatrcsnn karsnda hissettii kaygdan ok daha derin
di.
Bu durum un bir kiinin gururunun incinm esinden ibaret olduu
nu kesinlikle dnm yorum . Sosyal refah gereksinim i, haklan ve
sosyal gvenlik a konusundaki gnce), tartm ada, bir yanda para
zitlik sulam alan varsa, dier yanda da horgrlen kiilerin fkesi
vardr. K iinin bam llk ve yetersizlik duygusu utan verici hale
gelirse, horgrlen insan fkelenm ekten alkoyam az kendini. D i
erlerine yeniden gvenm ek kiinin kendi kendine baard b ire y 149

lemdir; kiinin savunm aszlk duygusunu krm asn gerektirir. Fakat

bu davran ancak belirli bir toplum sal balamda gerekleebilir.
Bam szl ve zerklii olum layan irketler, alanlarna ilham
verm ek bir yana, onlarn savunm aszlk hissini krkler. B ir kriz
annda bakalarna gvenilm esini aktif olarak savunm ayan toplum
sal yaplar bile o ntr gvensizlik durum unu yaratr.

G ven, karlkl sorum luluk, ballk, gibi kelim elerin tam a

m kom niteryanizm [cem aatilik] denen hareket tarafndan sahiplenilm itir. Bu hareket ahlki standartlan glendirm eye alr,
kiiden bakalan iin zveride bulunm asn talep eder ve insann or
tak ilkelere uym as durum unda, tek bana yaayam ayaca bir kar
lkl g ve duygusal tatm in hissi yaayacan vaat eder. K om niteryanizm in gven ve ball sahiplenm e biimi bana gre epey
sorunlu; bu hareket yanl yere bir cem aatin gcnn kaynann
birlik duygusu olduunu savunuyor ve yine yanl biim de, cem a
atin iinde elikiler belirdii zam an sosyal balarn tehlikeye de
ceini dnyor.
B ir cem aatin btnln nasl saladna dair daha gereki
bir bak, Lew is C oserin The F unctions o f Social Conflict [Top
lum sal htilafn levleri] adl klasik alm asnda bulunur.6 Coser,
szl ihtilaflarn insanlar szl anlam alardan daha fazla birbirine
baladn syler. htilaf srasnda, insanlar iletiim kurm ak iin
daha youn aba sarf eder; diplom atik pazarlklarda ya da toplusz
lem elerde olduu gibi, giderek ilikinin temeli belirginlem eye
balar. C oser taraflar sonuta b ir anlam aya varsa dahi, gr fark
llklarnn daha keskin ve bariz hale geldiini belirtir: nsanlarn,
aralarndaki farkllklar daha net biim de hissettikleri halde birbir
lerini dinlem eyi ve tartm ay renm esiyle birlikte, ihtilafn yaan
d ortam giderek bir cem aate dnr.
Bu ortak biz duygusu, m odem kom niteryanizm de sk sk
karlatm z gibi ortak deerlerin yzeysel biim de paylalm a
6. Bkz. Lewis Coser, The Functions o f Social Conflict (New York: Free Press,
1976).

150

sndan veya R ico nun aile deerleri konusunda sarf ettii ii bo

szlerden daha derine iner. ihtilafn oluturduu balar, gn
mzdeki ekonom ik altst olua tepki olarak kan savunm ac daya
nm a duygusundan ok farkldr. C osere gre, hibir cem aat, iin
deki farkllklar kabullenilm eden cem aat olam az. rnein takm a
lmas, ayrcalklar, g farklarn inkr ettii iin zayf bir cem a
attir; bir takm n btn yelerinin ayn m otivasyonla hareket etm e
si beklenir ve tam da bu varsaym yeler arasndaki gerek iletiimi
zayflatr. Gl bir iliki, insanlar arasndaki farklarn zam anla be
nim sendii bir ilikidir. Rico, tand sem tlerde, bu tr bir cemaat
duygusunu yaayam ayacak denli ksa sre kalm t.
Benlik konusunda, Salm an R dininki gibi postm odern yakla
m lar, kopu ve ihtilafa deinirken bu param para benlikler arasn
daki iletiim den bahsetm ez. Cem aatin bir sre olarak alglanmas
abalan, m zakere dem okrasisi [deliberative dem ocracy] kavram
etrafndaki yeni politik aratrm alarda da grlr. zellikle nemli
olan A m y G utm ann ve Dennis T hom psonun alm alannda, gr
aynlkian n n daha iyi ifade edilm esinin, insanlan, sadece doru ku
rallarn tespit edilm esinden daha fazla birletirdii belirtilir.7 C em a
at ii ihtilaf sreci sosyal psikolojideki bilisel uyum suzluk ve dik
kat odaklanm as sreleriyle balantldr; cem aatler ortak bir odak
lanm a yaar. Bu cem aat anlay, Adam Sm ithin rutini eletirerek
sem patiyi yceltm esini de antnr. S m ithe gre rutin srekli tek
rar edilen b ir davrantr ve bu yzden de bir tarihi veya evrim i yok
tur; sem patiyse, hem en deil, uzun sreli bir inatlam a veya yanl
anlam a srecinden sonra bir insana kar aniden hissedilen anlay
tr.
Cem aatin zam an iinde serpilip gelien bir sre olarak alglan
mas, D iderotnun A nsiklopedi'sinde de - L A ngldede ihtilaf ya
anm ad h a ld e - grlr. D iderotnun burada olum lad ve daha
sonra da A nthony G iddensn, alkanlk konusundaki yazlarnda
bahsettii, zam an ritim leri tem elindeki tedrici evrim sreci, deii
min m edeni bir biim i olarak ilan ediliyordu. Toplum sal tartm a ve
7. Bkz. Amy Gutmann ve Dennis Thompson, Democracy and Disagreement
(Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1996).

151

yzlemeleri inceleyen sosyologlar, szl ihtilaflarn gayri m edeni

olduunu dnm ezler; aksine bunlarn, eitsiz veya farkl karla
ra sahip insanlar arasnda kurulacak balantlar iin gereki bir ze
min hazrladna inanrlar.
htilaflarla rl bu tr bir toplum un, tam da esnek rejim in sa
vunm as gereken ey olduu dnlebilir. Zam ansal kopularn ve
bunun yol at toplum sal zlm enin, takm alm asndaki y
zeysel ibirliini yaratm ak yerine, insanlar farkllklarn netletirip
m zakerede bulunm aya zorlam as gerektiini sanabiliriz. sttekiler
yzlem eden kansa bile, H arley Shaikenin ve Laurie G raham in
inceledii aadakiler, yzlem ek iin aba sarf etmelidir.
Ancak bildiim iz gibi, sorum luluktan kaacak gce sahip o la n
lar uyum suzlar susturacak im knlara da sahiptir. Bunu, ya b
yk olan iilerin -A lb e rt H irschm annm d e y iiy le- sesini b a s
trarak veya deneyim in sesini bunam a veya gem ie hapsolm a be
lirtisi sayarak yapyorlar. Peki o zam an, neden baz insanlar srarla
sesini istiyor, kendi zararna olsa bile tartm aya ve m zakereye
giriiyor? Bu m dahil olm a istei, ne salt kurum sal sadakat ne de
kurum sal ihanet duygusuyla aklanabilir; nk ac eken insan
larn ancak pek az konuur. Y eni kapitalizm le yzleecek cem aat
leri tasarlayacaksak, insann karakteri konusunu ele alm adan e d e
meyiz.

Bu nedenler yznden, karlatm en gl karakterlerin IBM

program clar olduunu dnyorum . Baarszlk ve yetersizlikle
rinin sorum luluunu birlikte stlendiler. Bu onlara g verdi ve ay
n zam anda deneyim lerini bir anlat iine yerletirm elerini salad.
Peki, nasl bir tutarllk hissine ulatlar?
Baz Fransz dnrler, m dahil olm ak isteini tanm layabil
m ek iin, m aintien de so iy kendini m uhafaza etm ek ile cotstance
soi, kendine drst olm ak arasnda bir ayrm yapar: Birinci kavram ,
kiinin kim liini zam ana kar srdrm esini; kincisiyse, kiinin
kendi eksikleri konusunda kendisine kar drst olmas gibi er
152

dem leri artrr.8 K endini m uhafaza etm ek edim i, kiinin iinde

bulunduu koullar deitike ve kiinin birikim i arttka deien
bir davrantr; kendine kar drst olm ak ise, rnein kendi hata
larn kabul etm ek konusunda olduu gibi, kii hangi yata veya or
tam da olursa olsun deim eden kalmas gereken bir edimdir.
Emm anuel L evinas, constance soi davrannn, bakalarna
kar sorum luluk hissetm ek eklinde toplum sal bir boyutunun da ol
mas gerektiini belirtir. Bu hem ok basit hem de karm ak bir m e
seledir. Basittir, nk benim kendim e verdiim deerin dier in
sanlarn bana ne kadar gvendiine bal olduunu anlatr. K arm a
ktr, nk kendim i yeterince tanm asam bile veya kendi kim li
im bulank ve dank olsa dahi, sorum luluk sahibi bir biimde
davranm am gerektiini syler.9 Levinas iin bu szler son derece
som ut bir anlam tayordu. kinci D nya Sava srasnda, kendisi
de dahil binlerce Fransz Y ahudisinin, daha nce aralarnda gl
bir cem aat kim lii olm ad halde, N azi ve V ichy terr karsnda
birbirlerine kar nasl sorum luluk sahibi bir biim de davranm aya
abaladna tank olm utu.
L evinasn sorum luluk ve kendine kar drstlk anlay, d
nr Paul R icoeur tarafndan u ekilde derinletirilm itir: Bana
gvenen insanlar olduu iin, davranlarm dan bakalarna kar
sorum luyum . 10 Kii ne kadar dzensiz bir yaam srerse srsn,
her zaman szn tutm aldr. Ancak Ricoeur, bu dzeye ulam ak
iin, sanki bizim yaptklarm za ve sylediklerim ize srekli tanklk
eden birisi varm gibi davranm am z gerektiini ve ayrca bu tan
n, pasif bir gzlem ci deil bize gvenen bir insan olduunu d
nm em iz gerektiini belirtir. G venilir bir insan olm ak iin, birilerinin bize ihtiya duyduunu bilm em iz arttr; bize ihtiya duyul
m as iin ise, sz konusu tekinin bize m uhta olm as gerekir.
8. Jean Martineau tarafndan yaplan bu ayrmlar Heideggerin Selb-Standigkeit
kavramna dayanr: Bkz. Heidegger, Being and Time, ev. John MacQuarrie vd.
(New York: Harper, 1967), s. 351.
9. Emmanuel Levinas, Otherwise Than Being, ev. A. Lingis (Lahey: M. Nijhoff,
1974), s. 180 ve devam.
10. Paul Ricoeur, Oneself as Another, ev. K. Blarney (Chicago: University of
Chicago Press, 1992), s. 165-68.

153

K arakterim izi ilgilendiren, B ana kim ihtiya duyuyor? sorusu,

m odem kapitalizm de youn saldn altnda. Sistem insanlara kayt
szlk alyor. Bunu, rnein kazanan-hepsini-alr piyasalannda,
risk ve dl arasndaki ilikiyi kopanp, insann abasn nafile hale
getirerek yapyor. O rganizasyonlarda karlkl ihtiyac ortadan kal
drarak da, gvensizlik alyor. A ynca, kurum lan yeniden tasarla
yp, btn alanlar her an vazgeilebilecek bir durum a getirerek
bunu yapyor. Bu uygulam alar, insann nemli ve bakalanna yarar
l olduu duygusunu apak ve vahi bir biimde baltalyor.
Kapitalizm in zaten gem ite de byle olduunu syleyenler
kacaktr. Ama arada kesinlikle bir fark var. Eski, kat snflara b
lnm kapitalizm in yayd kaytszlk btnyle m addiydi. Esnek
kapitalizm ise, daha az btncl, daha okunaksz bir sistem olduu
iin evreye yayd kaytszlk daha kiiseldir. Enrico nerede dur
duunu biliyordu; eski Y unan frnclar, doru veya yanl, kimin
dost kim in dm an olduuna dair net bir fikre sahipti. M arksizm in
eskiden, kiinin kafa karkln yanl bilin olarak nitelem e
alkanl vard. Bu ifade asl gnm z gerekliini tam olarak
yanstyor. Herkes toplum da bana ihtiya duyan kim var? sorusu
karsnda kafa karkl yayor.
Kendisine ihtiya duyulm adn hisseden kii, doal olarak,
evresine tepkisiz hale gelir. Bu durum , esnek iyerlerinde olduu
kadar, orta yal iileri tasfiye eden em ek piyasalannda da grlr.
lk kez H oratiusun tarif ettii biim iyle, dnyayla bir balant ola
rak karakter veya bakalan iin gerekli olmak anlam nda karakter,
netvvorklerin ve takm lann iinde zayf der. B ir toplum sal ihtilaf
srecinde, karnzdaki insan, A T T yneticisinin yapt gibi, H e
pim iz zam ann ve m eknn kurbanyz, derse, srece mdahil ol
m anz zorlar. O rtada bir teki olm adndan, dnyayla balantlannz kopar. nsanlarn aralarndaki anlam azlklar kabul ederek
oluturduklar gereki balantlar, kom niteryanizm gibi, ortak de
erleri bas bas baran hareketlerce veya takm alm asndaki y
zeysel biz duygusu tarafndan iyice zayflatlr.
D nr H ans-G eorg G adam er, Benliim iz kendine hkim de
154

il ; benliim izin zam an iindeki tesadfler ve tarih paracklar ta

rafndan belirlenen bir o lay olduunu sylem ek m m kn diyor.
G adam er buradan, insann kendisinin farknda olm a durum u, tari
hin kapal devresinde bir an belirip snen bir k gibidir sonucuna
varyor." G nm z kapitalizm inde karlatm z karakter sorunu
budur ite. O rtada bir tarih var, am a insanlarca paylalan bir m ca
dele anlats ve dolaysyla ortak bir kader yok. Bu koullar altnda
karakter anr; B ana ihtiya duyan kim var? sorusu yantsz ka
lr. Program c grubu bile, her birinin R iver W inds C afedeki m asa
da oturan dier kiilere ihtiya duyduunu bilm esinin tesinde, bu
soruya yant verem em iti.
Ancak, D avosta, esneklik lkesinin krallarm dinlerken, diyebi
lirim ki, birden grdm . Bu adam lar biz zam irinden ekini
yor. G iriim ciliin dalgal sularnda rahat etseler de, rgtl kar
durulardan korkuyorlar. Sendikalarn yeniden dom asndan kork
m alarnn yannda, kendi jargonlarna gre geride kalan insanlar
dan bahsetm eye zorlandklarnda da youn bir tedirginlik ve rahat
szlk hissedip, gzlerini karm aya ya da kafalarn notlarnn ara
sna gm m eye balyorlar. Esnek rejim in ykn srtlayan insanla
rn ounun geride kaldn biliyorlar ve buna ne kadar zldk
lerini sk sk belirtiyorlar. A ncak adam larn hararetle savunduu es
neklik, sradan bir yaam srm ek isteyen insana kesinlikle yol gs
terem iyor. Yeni efendiler, eski ngilizcedeki anlam yla, yani zerin
de yolculuk yaplabilen salam bir yol olarak kariyeri reddediyor;
her tr kalc ve srdrlebilir davran biim i inkr ediliyor.
Konferans salonlarnda gezinip, bu da kynn sokaklarndaki
lim uzin ve polis karm aasnda yolum u bulm aya alrken, bu reji
m in aadakilerin tahayylleri ve duygular zerindeki m evcut ik
tidarnn krlm asnn m m kn olduunu hissettim . Ailemin aclar
la dolu m uhalif gem iinden ok ey rendim ; deiim , kitlesel
ayaklanm alarda deil, ihtiyalarn birbirleriyle paylaan insanlarn
11. Hans-Georg Gadamer, Philosophical Hermeneutics, ev. David Linge (Ber
keley: University of California Press, 1976), s. 55; Hans-Georg Gadamer, Truth
and Method, ev. Garrett Barden ve John Cumming (New York: Seabury Press,
1975), s. 245.

155

arasnda, toprakta yeerir. Bu ihtiyalar ne tr bir politik program a

hayat verir, bilem iyorum . A m a, insanlar birbirleri iin kayglan
m az hale getiren bir rejim in, m eruiyetini uzun sre koruyam ayaca
ndan eminim.

156

Ek

sta tistik ta b lo la r

Tablo 1.
SEKTRLERE GRE STHDAM 1979-2005.
TAHMNLERLE BRLKTE
SEKTR

STHDAM (1.000)

YILLIK BYME ORANI

1992

2005 Tah.'

1979-92

21.040

18.040

17.523

-1.2

-0.2

Finans, sigorta ve
emlakilik

4.975

6.571

7.969

2.2

1.5

Personel salama
hizmetleri

508

1.649

2.581

9.5

3.5

Bilgisayar ve
veri ilem hizmetleri

271

831

1.626

9.0

5.3

Federal hkmet

2.773

2.969

2.815

0.5

-0.4

Eyaletler ve
yerel ynetim

13.174

15.683

19.206

1.4

1.6

1979
malat

1992-2005 Tah.'

1. Orta hzda bir byme varsaylmtr.

Kaynak: U.S. Bureau of the Census, Statistical Abstract of the United States: 1995 (Was
hington, D.C.: 1995.), s. 417.

157

isizlik oranndaki deiim, 1980-1995, % olarak

Tablo 2.
CRET ETSZL VE SZLK

talya

Alr anya

Fransa

ngiltere

Kanada

Japonya

ABD

-0+

12

cret eitsizliindeki deiim, 1980-1995, % olarak1

1. En alt yzde onluk cret diliminin gelirinin medyan crete oram
Kaynak: OECD

158

16

Tablo 3.
BE SANAYLEM LKEDE RETKENLK ARTII, 1950-86
DNEM

FRANSA

ALMANYA

JAPONYA

NGLTERE

ABD

2.53
1.30
1.71

1.96
0.03
0.82

alan Bana GSYH Bymesi

1950-73
1973-79
1979-86

4.55
2.65
1.85

4.99
2.78
1.58

7.21
2.87
2.72

Saat Bana GSYH Bymesi, Btn Ekonomi

1950-73
1973-79
1979-84

5.01
3.83
3.24

5.83
3.91
1.88

7.41
3.40
3.06

3.15
2.18
2.95

2.44
0.80
1.09

Saat Bana GSYH Bymesi, malat Sektr

1950-73
1973-79
1979-86

5.93
4.90
3.50

6.31
4.22
2.78

9.48
5.39
5.47

3.25
0.83
4.28

2.62
1.37
3.10

Kaynak: Martin Neil Baily ve Margaret M. Blair, "Productivity and American Manage
ment. Robert E. Utan, Robert Z. Lawrence ve Charles L Schuitze, der., American Uving
Standards: Threats and Challenges (Washington, D.C.: Brookings Institute, 1988), s. 180.

159

Tablo 4.
ABDDE SENDKA YEL, 1940-93
YIL

GC1(1.000)

SENDKA YES SAYISI (1.000)

YZDE

1940

32.376

8.717

26.9

1945

40,394

14.322

35.5

1950

45.222

14.267

31.5

1955

50.675

16.802

33.2

1960

54.324

17.049

31.4

1965

60.815

17.299

28.4

1970

70.920

19.381

27.3

1975

76.945

19.611

25.5

1980

90.564

19.843

21.9

1985

94.521

16.996

18.0

1990

103.905

16.740

16.1

1991

102.786

16.568

16.1

1992

103.688

16.390

15.8

1993

105.067

16.598

15.8

1. Tarmsal istihdam kapsamaz.

Kaynak: The World Almanac and the Book of Facts, 1995, (Mahwah, N.J.: 1995), s.154.

160

Tablo 5.
GCNN
YA VE CNSYET KOMPOZSYONU
VE YARI ZAMANLI ALIANLAR, 1969, 1979 VE 1989*
1969

1979

Yar
zamanl

alan
nfusun
yzdesi
olarak

12.8%

40.6%

Kadn 2244

17.3

Kadn 45-64

1989

Yan
zamanl

alan
nfusun
yzdesi
olarak

Yan
zamanl

14.0%

41.7%

10.3%

46.3%

22.7

23.1

22.5

27.7

21.9

13.2

22.5

11.3

24.4

11.6

23.8

Erkek 22-64

53.2

3.7

48.9

4.8

47.8

6.7

65+karma

3.5

41.0

2.7

52.9

2.6

52.4

100.0%

15.5%

100.0%

alan
nfusun
yzdesi
olarak
16-21 ya aras
karma

Toplam

17.6%

100.0%

18.1%

1. Sadece almakta olan, tarmsal istihdam d alanlar kapsar.

Kaynak: Chris Tilly, "Short Hours, Short Shrift: The Causes and Consequences of PartTime Employment", Virginia L. du Rivage, der., New Policies for the Part-Time and Con
tingent Workforce (Armonk, N.J: M. E. Sharpe, 1992), s. 27.

F N /K arak ter A nm as

161

Tablo 6.
1991DE ALIMA ZAMANININ ORGANZASYONU
__________ ALIMA ZAMAN1-YZDELK DAILIM
ZELLKLER

TOPLAM
STHDAM

Dzenli
Gndz
ileri

V ardiyallar

Esnek
Zamanl1
Toplam iler Toplam
Toplam 1991

Akam

Gece Dnml

5.1

3.7

3.4

20.2

5.4

4.2

4.0

14.6

4.6

2.9

2.6

15.5

17.1

3.3

23.3

4.6
8.4

3.4

12.1

5.6

4.7

10.6

19.1

6.4

4.6

2.7

89.6

22.1

10.0

1.6

1.4

1.8

24.116

85.9

17.7

13.8

3.5

2.4

2.7

8.389

57.1

10.5

42.5

14.7

8.7

7.9

13.541

73.4

7.3

26.2

8.6

6.8

4.8

80.452

81.8

15.1

17.8

46.308

79.5

15.5

34.145

85.0

14.5

68.795

82.6

8.943
6.598

76.0
80.3

Ynetici ve
profesyonel 22.630
Teknik, sat
ve idari

Cinsiyet
Erkek
Kadn

Irk ve Etnik Kken

Beyaz
Siyah
Hispanik
Meslek

Hizmet
sektr
i

1. Esnek zaman, iilerin altklar zaman ve mekn deitirmelerine imkn tanyan

alma olarak tanmlanmtr.
Kaynak: U.S. Bureau of the Census, Statistical Abstract of the United States: 1995(Was
hington, D.C.:1995), S. 410.

162

F) I ARKA/Karakter Anmay

Tablo 7.
BEYAZ YAKALI LER ARASINDA
BLGSAYAR KULLANANLAR, 1993
UYGULAMA TR1
KATE
GOR

BLGSA Defter ve
YAR KUL ya envan
LANAN- ter tutma
LARIN SA
YISI
(1.000)

Analiz/
Hesaplama
tablosu

Masaba Sat ve
Yaymc tele-pazarlama
lk

Kelime
ilem

letiim

41.1
31.6

45.2
44.8

39.4
38.1

35.2
33.8

25.3
19.6

18.1
14.5

40.7
47.8

37.2
27.5
29.1
39.7

45.8
38.3
45.6
39.4

39.3
37.3
32.1
37.2

35.2
31.2
27.6
33 5

23.0
16.8
18.7
22.6

16.7
12.9
16.0
10.2

45.9
35.5
33.6
44.5

19.1

54.4

20.4

22.2

9.9

20.6

16.0

Lise
1
23.7
mezunu 13.307

52.5

29.4

25.8

13.3

17.6

30.8

20.6

18.0

40.9

21.7

14.9

41.6

Veri
taban

Cinsiyet
Erkek
Kadn

24.414
26.692

Irk ve Etnik Kken

Beyaz
43.020
Siyah
4.016
Hispanik 2.492
Dier
1.578
Eitim Diizeyi
Lise mezunu
deil
1.190

niversite 11.548

33.5

49.5

38.5

33.9

39.7

34.7

Associate
derecesi

5.274

37.5

47.0

Bachelor
derecesi

13.162

46.9

40.0

45.1

41.5

28.8

17.0

54.8

Master

4.628

47.9

29.3

48.5

41.9

35.3

10.4

63.8

Doktora
ve Ustii

1.999

42.8

27.9

45.9

39.2

28.3

5.2

66.5

1. Bir kii birden fazla uygulamada olabilir.

Kaynak: : U.S. Bureau of the Census, Statistical Abstract of the United States: 1995
(Washington, D.C.:1995), s. 430.

163

Tablo 8.
1980LERDE LERN DETRDKTEN
BR LA YIL SONRAK CRET DURUMU
YZDES

CRET_______________
Aratrma srasnda isiz
nceki cretin % 80'inden dk
nceki cretin % 80-94 arasnda
nceki cretin % 95-104 arasnda
nceki cretin % 105-120si arasnda
nceki cretin % 120sinden fazla

27
24
10
11
10
18

TOPLAM

100

Kaynak: Congressional Budget Office, Displaced Workers: Trends in the 1980's and Imp
D.C.: Congress of the United States, 1990), s. xii.

lications for the Future (Washington,

Tablo 9.
ETM VE STHDAM, 1990 VERLER VE 2005 TAHMN

1. niversite diplomas gerektirmeyen iler

2. niversite diplomas gerektiren iler
2a. niversite diplomas gerektiren i trii,
yneticilik ve idari iler
profesyonel uzmanlk dallan
teknisyenler
sat temsilcileri ve
supervisorlar

dier
3. Toplam ii says

1990
%

2005
%

%
DEM

81.0
19.0

78.1
21.9

-2.9
2.9

5.5
9.6
1.0

6.2
10.8
1.4

0.7
1.2
0.4

1.8
2.3
0.9
1.1
122.573.000 147.191.000

0.5
0.2

Kaynak: Bureau of Labor Statistics, Monthly Lahor Review 115:7 (Temmuz 1992), s. 15.

164

Tablo 10.
SEKTRLERE GRE SENDKA YEL
1983-1994

1983

1985

1990

1994

Sendikal Kamu
Sektr isi

5.732.2

5.743.1

6.485.0

7.091.0

Sendikal zel
Sektr isi

11.980.2

11.235.0

10.254.8

9.649.4

Sendikal Kamu
Sektr isi

36.7

35.7

36.5

38.7

Sendikal zel
Sektr isi

16.5

14.3

11.9

10.8

SEKTR
Toplam (1.000)

Yzde

Kaynak: U.S. Bureau of the Census, Statistical Abstract of the United States: 1995 (Was
hington, D.C.:1995), s. 443.

165

D iz in

A
ABD 1 7 ,5 0 ,5 5 ,5 6 .5 9 -6 1 , 63, 65-67, 7 0 ,9 3 ,
94 ,9 7 . 100,101, 116, 119 ,1 2 5 ,1 2 6 , 128,
129,130, 134,148, 159, 160
emek piyasas 93
solu 63
ABD de
rk ve etnisite 67
modem yneticilik 116
sosyal snflar 66
ahlkd 62
aile ve i 25
Akerstrm, Malin 121
akkanlk 7 7 ,8 9
aktivistler 63
Albert. Michel 54
Almanya 5 4 ,9 7 ,1 5 8 , 159
am alm san 111, 112, 115, 122, 125
American M anagement Association 51
Amerikan 16, 2 1 ,5 4 , 5 5 ,5 6 .1 1 1
banliys 19
ii snf 11
riiyas 14, 16, 18, 19
Anglo-Amerikan rejimi 55, 5 6 ,9 8 . 146
Anglosakson Protestanlar 68
Appelbaum, Hileen 120
Applebaum, Herbert 34
Aronowitz, Stanley 75
ATT 2 1 ,1 2 0 , 132, 154
Augustinus, Aziz 107, tiraflar 107
Auto-CAD 75, 76
Avrupa 5 4 ,5 9 ,6 7 , 93, 97, 125

B
bamllk 146, 147, 148,149
ballk 10. 1 1 ,2 3 -2 5 .2 9 ,6 5 ,7 3 ,9 0 , 122,
132, 145, 150
Bailyn, Lotte 60
Balzac 17, 83
baarszlk 26. 82, 9 1 ,9 4 , 114, 124, 125,
129, 135, 137, 139, 142, 147, 148. 152
Bateson. Gregory 95

166

Balt, Rosemary 120

Bauman. Zygmunt 140
Beauvoir. Simone de 66
Beck, Ulrich 84
Bell, Daniel 4 2 ,4 3 ,4 4 ,4 5 , 5 3 .6 1 .9 0
Work and Its Discontents 42
Bcnedikten 37
benlik 2 6 ,4 8 , 67. 122, 136, 140, 142, 151,
154
Bernoulli, Daniel 85
Bernoulli, Jacob 85
Bernstein, Peter 87
bilgisayar 13, 17,18, 2 2 ,4 6 . 52, 5 3 ,5 7 ,6 1 ,
62 ,7 0 -7 6 , 85, 1 1 6 ,129,130, 135,136,
141
bilgisayar destekli tasanm 75
bilim 85, 9 1 ,1 2 8 , 129, 134
bilisel uyumsuzluk 95, 151
birey 11, 2 1 ,5 8 ,6 2 , 73. 84. 88, 94, 95, 106,
107, 109-112, 115, 118,119, 123.128
biz 56, 102, 132, 136, 142, 145, 146, 150,
153
Blum, Leon 128
borsa 52, 144
Bowlby, John 147
broker 90
Bunnell. Sterling 41
Bnyan, P ilgrim 's Progress 142
B un, Ronald 88, Structural Holes 88
brokrasi 9, 10, 17, 18, 2 2 ,4 2 ,4 6 , 55, 59, 61,
63, 88, 129, 130, 148
brokratik 1 4 ,2 9 ,4 8 , 5 2 ,5 4 .5 7 ,5 8 , 65,6 8 ,
8 8 ,9 0 ,9 4 .1 0 1 .1 4 6
brokratik rutin 4 8 ,4 9
brokratik zaman 32
Byk Britanya 55
Byk Bunalm 14, 30

c-
Calvin 110, 115, Institutes 110
Calvino 140
Cardano 85

Carroll, Paul 132

Castells, Manuel 89 ,9 7
cemaat 15, 1 9 ,2 6 .2 7 . 68. 6 9 ,7 3 , 77, 101,
109, 110, 123, 142, 144-146, 150-152, 153
Champy, James 21, 50. 120
Clemons, Erik 51
Cobb, Jonathan 11, 12, The Hidden Injuries
o f Class 11
Cook, Philip 94
Coser, Lewis 150, 151. The Functions o f
Social Conflict 150
alma zaman 20, 3 7 ,4 3 , 59, 70, 108
ifti 105-108, 114, 122, 127

D
d Alembert 33
danmanlk 17, 1 8 ,2 0 ,2 4 ,4 2 , 100, 146
Darrah, Charles 117, 118. 119
Davos 6 2 ,6 3 ,6 5 .7 8 . 83, 8 9 ,1 2 3 , 155
Davos Adam 64
Davut 128,142
de-biirokratizasyon 59
Dcfert, Daniel 34
deiim 9 ,1 7 ,2 0 -2 3 .2 9 , 3 0 ,4 5 .4 8 ,4 9 ,5 1 ,
5 2 -5 5 ,6 0 ,6 1 ,6 5 .7 2 , 80. 81, 8 3 ,9 9 , 101,
107, 114,120. 121,123, 131, 137. 138,
140, 151,155
demir kafes 14, 4 2 ,4 3 ,6 2
devlet brokrasisi 55
devlet kapitalizmi 55
Diderot, Denis 3 2 .3 3 , 34, 3 5 ,3 6 , 37, 3 8 .45.
4 6 ,4 9 , 68
Aktrlk Hakknda A ykr Dnceler 35
Ansiklopedi 3 2 .3 3 , 35, 151
DiFazio, William 75
dikey ayrma 50. 57
dikkat odaklanmas 95, 151
direni 4 4 ,1 2 1 .1 4 1
disiplin 15, 1 8 .2 0 ,4 2 ,4 3 , 68. 104, 105, 106,
107, 108. 109, 112, 147
dokumaclk 101
Doi, Takeo 147
Dole, Elizabeth 116
domus ekonomisi 34
Dostoyevski, Kumarbaz 87
Dumont, Louis 147
Dnya Ekonomik Forumu 62
dnyevi ilecilik 1 0 4 ,1 0 9 ,1 1 1 , 115, 122
dk cret 7 2 ,7 4 , 9 7 ,9 8 , 100, 133,134

E
ekonomi politikilcr 48

ekonominin uluslararaslamas 63
elastik beceriler 104, 115
emek 32, 3 5 ,3 7 ,5 6 , 58, 59, 6 1 ,6 8 ,9 0 ,9 1 ,
9 3 ,9 7 ,1 0 1 , 105, 110,134, 136, 144,145,
148, 154
emek gc 21. 22, 5 9 ,6 0 , 97
endie 101,102
Eski Ahit 30
esnek
davran 27. 3 1 ,4 8 ,4 9
imaj ve bilgi kltr 114
insan 4 7 ,6 2
iyeri 74, 116. 118
kapitalizm 9. 1 0 ,1 1 ,8 9 , 126, 154
rejim 5 3 .5 7 , 59, 6 5 ,7 3 ,7 7 , 78, 142, 152,
155
sistem 94
uzmanlama 4 9 ,5 3 , 5 4 ,5 6 ,5 7 , 61, 69
retim 78, 91, 144
retim sreci 78
zaman 59, 6 0 ,6 1 , 72
esneklik 9, 10, 28, 2 9 ,4 5 ,4 6 ,4 7 ,4 8 ,4 9 .5 4 .
62, 6 4 ,6 5 , 7 7 ,7 8 .9 8 , 123. 136,144
evde alma 60, 61
Everts, Rodney 7 1 ,7 2 ,7 3 ,9 1 ,1 4 5

F
Fabian sosyalistleri 128
fabrika kzlan 97
fason retim 58
Federal Reserve Bank 56
feminist 73
Fermat 85
Festinger. Lionel 95
Fibonacci 85, Liber Abaci 84
Fichte, The Foundations o f National Law 15
fnn iileri 68-75, 77. 92, 103, 104, 145,
149, 154
Flavia 14, 17,27, 59
Ford Motor irketi 40 ,4 1
Ford. Henry 40
Fordizm 40, 45, 53,61
Foucault, Michel 112, 137
Frank, Robert 94
Franklin, Benjamin 111
Fransa 3 4 ,5 4 , 85, 97, 128, 158, 159

G
Gadamer, Hans-Georg 154, 155
Gates, Bill 6 4 .6 5 .7 3 ,1 3 0
gelir eitsizlii 5 6 .5 7
genlik 98, 102

167

genel kendiliindenin; teorisi 39

General Electric 42
General Motors 4 2 ,4 3 ,4 4 , 90
Gerstner, Louis 130,134
gevek network 50. 89
Giddcns, Anthony 4 5 ,4 6 ,4 9 , 151
giriimciliin erdemleri 48
giriimcinin yaratc ykm gc 83
Goethe 138
Golyat 128, 142
gmen iiler 134
gmenler 41, 126, 128, 145
Graham, Laurie 118, 119, 121, 152
Granovettcr, Mark 23
grup davran 114
Gutmann, Amy 151
gl kapitalizm 30
gven 1 1 ,1 2 ,1 3 , 2 2 ,2 3 , 3 0 ,5 2 , 5 5 ,9 1 , 122,
145, 147-150
gven ilikileri 122, 148
gvenlik a 55, >7, 149
gvensizlik 150, 154

H
Hammer, Michael ve Champy, James Re
engineering the Corporation 50, 120
Harrison, Bennett 1 2 ,2 1 ,5 8 , Lean and Mean
58
Head, Simon 56
Heidegger 153
Hesiodos 105, 106, 108, 126, / /rr ve Gnler
105
H ighland Landmine 100
Highland Park 4 0 ,4 1 ,4 4 .4 5 . 101
Hindistan 133, 134
Hristiyanlk 1 0 8 ,1 0 9 ,1 1 0 .1 3 6
Hirschmann, Albert 98, 147.152
hiyerari 15. 16. 17, 22, 5 0 ,6 7 , 89, 94, 120,
130.146
hiyerari mant 4 2 ,4 3
Hoccleve, Thomas 30
Hollanda 5 4 ,5 5
Homeros 30
hom ofaher 107, 112
Horatius 10,154
Hudson Vadisi 130, 143. 144
Hume. David. A Treatise on Human Nature
48

I-
IBM 22. 24, 129-136, 138. 143-145, 148,
149, 152

168

Iowa Dubuque 144

ine fabrikas 36, 37, 3 9 .4 1 .4 4 -4 6 , 5 7,59,
6 0 ,6 1 ,6 8
kinci Dnya Sava 14,22, 153
ikona dmanl 109
ikonik karakter 122
iktidar 1 0 ,1 9 .4 9 . 54, 57, 58, 61.6 2 , 65, 115,
119-123, 155
ilikisi 57, 149
oyunu 115, 122
sistemi 49
insani beceriler 117, 118,119
internet 19,61, 64, 136
irade 28, 30, 3 8 ,3 9 , 115, 128. 135, 139, 140
ironi 117, 122
ironik insan 122
sa 107, 108, 137
skandinavya 55
slam 109
srail 55
i etii 104, 105, 108, 111 , 112, 115,123
iblm 3 6 ,3 8 , 39, 4 0 .5 7
ii sendikalar 54, 119
isizlik 56
iten karma 22, 24, 50, 51, 120, 121. 133,
143. 144, 149
talya 5 3 ,5 4 ,5 5 ,8 5 , 158
talyan 14. 15. 5 3 .6 7 -7 0 ,7 3 , 128, 130

J
James, Henry 126
Jameson, Frederic 141
Japon 5 4 ,120, 130, 147
Japonya 5 4 ,5 6 . 59, 120
Jason 131,133
Java 136
Jefferson. Hill fo r Establishing Religious
Freedom 39
Jcncks, Christopher 12
Joyce 140

K
kadnlar 4 9 ,5 9 .6 0 , 70, 72,8 1 , 131,149
kt fabrikas 33, 35, 36, 3 7 ,4 9 . 68
Kahncman, Daniel 86, 87
Kantor. Rosabeth Moss 90
kapitalist 3 8 ,4 3 ,4 6 .6 4 ,6 5 ,8 4 , 111
kapitalist sistem 10
kapitalizm 9 -1 1 .2 0 ,2 2 ,2 4 ,2 6 , 3 0 ,3 2 . 36,
3 7 ,4 0 . 4 4 .5 1 . 5 3 .5 5 .6 3 , 6 5 .7 5 , 89.9 2 .
97, 101, 108, 111, 123, 125, 126, 128, 129,
142-147, 152, 154. 155

karakter 10, 1 1 ,1 7 ,2 0 .2 3 ,2 5 .2 6 ,2 8 -3 1 , 38.

3 9 ,4 6 .4 8 .6 2 .6 4 -6 7 .6 9 .7 3 , 80, 83 ,8 8 ,
94,95, 105, 107, 109, 111, 114, 115,122,
123, 127, 137, 138, 142, 152, 154. 155
karakter zellikleri 4 8 ,6 4 ,6 5 , 83
kariyer 9, 10, 1 7 ,2 1 ,8 6 , 126-129, 134-140,
142. 155
karlkl sadakat 10, 11
karlkl sorumluluk 150
karlkllk etkisi 15
kat brokrasi 9, 10, 63
katmanszlatrma 50
Katolik 109, 110. 111
kazanan-hepsini-alr piyasas 9 4 ,9 5 , 125,154
kendinden vazgeme 104,109, 111. 115
kendine kar drst olmak 153
kendini muhafaza etmek 152, 153
Keynes, John M aynard, Treatise on
Probability 85
kiilik 10,49. 6 7 ,7 4 , 130, 131, 147
kiinin kendinden vazgemesi 104
kiisel bilgisayar 130, 135, 136
komniteryanizm 150, 154
Komnyon ayini 49
Kotter, John 24, 146
klelik 34 .4 2 . 105
Krugman, Paul 56, 93, 134
Kunda, Gideon 118
kutsal ekmek 49
Kuzey talya 53, 55
Kk Lcnin K itapl 64
kltr ve karakter 26
kltrel muhafazakr 2 6 ,2 7
kresel
ekonomi 133, 134, 144
network 143
piyasa 20

L
L'Angle 33, 3 4 .4 6 , 151
Lash, Scott 51
Laskawy, Michael 12
Leach. Edmund 49
Leidner, Robin 119
Levinas, Emmanuel 153
liberal ebeveynlik 26
lider 51.6 2 , 94. 114,115, 117-119, 121, 130
Lippmann 125-129,135,137, 140, 142, Draft
and Mastery 127
liyakat 2 4 ,1 4 6
Lloyds 85
Locke, Essay Concerning Human

Understanding 47
Lubbers, Ruud 55
Luther, Martin 109, 110, 115

M
Madison, James 39
mainframe bilgisayar 131, 136
Mann, Thomas, Byl D a 62
M anpower 21
Marksizm 126, 154
Marx 3 9 .4 0 .4 5 ,7 2
Mayo, Elton 42
M cDonalds 75
merkezileme 49, 57-59, 61, 144
meslek 2 2 .4 6 , 73-7 5 ,7 7 , 81, 8 9 ,9 0 ,9 3 , 100,
126,127,
135, 145, 127
metrik zaman mant 4 2 .4 3 ,6 1
Meyer, Stephan 40
Microsoft 6 4 ,1 3 0
Mill, John Stuart 4 8 ,9 5 , Principles o f
Political Economy 48
M irandola, Pico della 107, 123, Oration on
the Dignity o f Man 107
Mitchell, William C ity o f the Bits 140
modem
ekonomi 1 2 ,1 9 ,9 4
emek piyasas 148
kapitalizm 40. 5 3 .9 2 . 108, 123,142, 145,
154
yneticiler 117, 120
Montesquieu 148
Morales, Deborah 53
mzakere demokrasisi 151

N
neoliberal model 55
network 18, 22, 2 3 ,4 9 . 5 5 ,5 7 . 58,6 4 , 81, 82,
88, 8 9 ,1 1 3 , 114.123, 133, 136,144,154
New York 16, 17, 75. 79. 80. 81, 96,113,
114,126, 128, 130, 131, 144
New York gmenleri 128
Newman, K atherine 75, 9 8 ,139
Nietzsche, Byle Syledi Zerdt 139
Noble, David 42

0 -
Odysseus 91, 108
ofis sporlar 116
orta snf 15, 59, 60, 66, 6 7 .7 3 ,9 3 , 96, 125,
127, 134, 139
teki 153, 154

169

olo endstrisi 4 0 ,4 1 , 53
otorite 20, 24. 7 3 ,8 8 , 100, 115, 120-123
otoritesiz iktidar 115, 121. 122
oyuncular 116, 117,118
zdisiplin 14. 104, 105. 106. 108, 111
zel giriim sistemi 10
zsayg 101,102, 118
zyarat 108

P
Paccioli 85
Park Avenue 9 5 ,9 6 , 100, 103.112
Pascal 85
patron 69, 7 3 ,8 3 .9 7 .9 9 , 114, 117-121. 133,
149
performans 8 2 ,9, 117
Pico 107, 108, 110, 115, 123, 125, 128
Piore, Michael ve Sabel Charles 5 3 .6 9 , The
Second Industrial Divide 53
piyasa 20, 21, 22, 24, 26. 3 6 ,4 6 ,4 8 ,5 3 -6 9 ,
91-95,123, 125, 130. 134, 136, 144, 145,
148, 154
piyasa-devlet ilikisi 55
politik ekonomi 54, 104, 147
portatif beceriler 116, 117
postmodern 140, 141. 151
Powell, W alter 22
Protestan 17. 68, 69, 109-111

R
R iam ur 33
regresyon 86. 87, 88
rekabet 5 2 ,5 3 ,6 4 ,9 4 . 117,125, 126, 130
reklamclk 81. 8 2 ,9 7 , 98, 112, 114, 115
Ren modeli 55, 147
Ricoeur, Paul 153
risk 7 8 .7 9 .8 3 , 84, 86. 89. 92, 94-96, 98, 101.
102. 137
alma 84. 86-92,94, 95. 98. 99. 123. 136,
137,140, 146
altnda olmak 87
hesaplama 85
River Winds C aft 131, 133, 136, 137, 139,
140,142, 155
Rockefeller, John D. 64
Rohatyn, Felix 93
Rorty, Richard 122
Rousseau. Jean Jacques 145, tiraflar 138
Rnesans 84, 85, 107, 108, 112
Rnesans kifleri 108
Run, Willow 4 2 ,4 3 ,4 4 , 45, 104, 123
rutin 32, 34. 3 6 -3 9 ,4 2 ^ 7 , 51. 87, 151

170

rutin zaman klelii 42

rutinletirilmi zaman 44
Rdi, Salman 140, 151

s-
sadakat 10,11, 2 3 -2 5 ,2 9 ,3 0 ,9 8 , 100,122,
129, 132, 152
Sampson, Anthony 132, 149
sanayi iisi 38 ,4 8 ,
Sanchez, A nuro 12
Sasscn, Saskia 12,144
Savary, Jacques, Le parfait negotiant 148
SCANS 116, 117
Schumpeter, Joseph 29, 30,4 4 , 83
sempati 38, 39 ,4 8 , 6 2 ,9 7 , 151
sendikalar 14, 22, 54, 90. 120, 155
serbest giriim sistemi 10
serbest piyasa 36, 55
serbest piyasa kapitalizmi 55
serfler 147
servet eitsizlii 56
Shaikcn, Harley 121, 152
siberuzay 140
Silikon Vadisi 17, 19, 136, 137
SIMS 50, 57
snf 16.20. 28 .5 9 , 60. 66, 67, 69-71,92-94,
96. 127, 139
snf bilinci 67, 68
Smith 33, 36-42, 44-46,48, 57.60-62, 6 8 ,7 6 ,
77, 94, 95, 151, Uluslarn Zenginlii 33,
3 6 ,3 7 ,9 4 , Theory o f Mora! Sentiments 38
Sm ih'in ahlki duygular kuram 48
Sorel, Julien 83, 84,91
sosyal gvenlik a 57, 147, 149
sosyal parazitler 2 6 ,1 4 7
stat sahibi olma arzusu 127
Stendhal 83
stoaclk 106. 107
Subaru-lsuzu 118, 119, 121
sre yneticileri 114,123

T
Tagwerk 40, 61
takm almas 2 3 ,2 4 ,1 0 4 , 105,112-120,
122, 123, 151,152, 154
Taylor. Frederick W. 4 1 ,4 2
Taylor, Mark 140
teknoloji 1 7 ,2 0 ,2 2 , 2 4,4 0 , 5 2 ,5 3 . 55.63-65.
70, 71, 74-76. 93, 99. 100, 101, 113, 116,
117, 129, 134-136, 139, 141
teknolojik elit 93
The Hidden Injuries o f Class 11, 13,66

Thompson, Dennis 151

Thompson, E.P. 40, 127
Thukydides 105
Thurow, Lester 134
Tocqueville 66
Turkle, Shery 76.141
tccar 3 9,4 8 , 95
tketici demokrasisi 66
tketim 26, 63, 111
Tversky, Amos 86, 87
Tyndale, Psikopos 108

teknolojiler 20. 6 3 ,9 3
retim sreci 54
yeniden tasarlama 50, 5 1 ,5 2 ,6 4 ,9 8 , 125
yeniden yaplanma 50
Young, Michael Meritocracy 93
Yunan/Yunanllar 6 7 -6 9 ,7 1 -7 3 ,7 7 ,8 4 , 104,
123,128,
154
yksek statdeki iiler 117
yksek teknoloji 17, 2 4 .5 3
yzeysellik 7 7 ,7 8 .8 3 .9 2 , 103,114, 119-121,
151, 152, 154

u-

U rry, John 51
Utley, Garrick 12
uzmanlama 36, 4 9 ,5 3 -5 7 ,6 1 , 69
uzmanlam iiler 41
cret 14, 1 7 ,4 0 .4 3 . 72, 8 9 .9 0 , 9 2 ,9 8 , 100
cret eitsizlii 56
retimde esnek uzmanlama 49, 53,61
retkenlik 51, 52, 119,121

zaman
disiplini 104
hizmetkrlar 17
hareket ettleri 41
zamann rutinlemesi 44
zamansa! deiim 49
zanaat 33, 34, 4 0 ,7 1 , 101, 127
Zunz, Olivier 127

V
vasfl ustalar 41
Vergilius 106, 108, 122, 126. Georgica 106
verimlilik 4 2 ,4 6 ,5 1 , 52
Versay 63
VietnamlIlar 72. 73, 117
Voltaire, K andid 35
votka 8 3.100. 112, 113, 114

W
W ASP 69
W atson, Thom as 129, 130, 138
Webb, Sydney ve Beatrice 128
W eber. Max 14,43, 104,108-112.115. 125,
127,128,
Protestan A h la t ve Kapitalizmin
Ruhu 108, 110, 111
Weisskopf, Victor 76
W ilde. Oscar, Dorian C ray'in Portresi 103
W yatt irketler G rubu 51

Y
yabanclama 2 6 ,7 1 .7 2
Yahudi 69 ,1 0 9 , 128. 134,146, 153
yanl bilin 154
yaratc ykm 2 9 ,4 4 , 83
yaama hkim olmak 127. 128, 135, 137
yeni
ekonomi 12, 17, 25. 36. 3 7 ,4 8 , 144
iktidar ve kontrol 49
kapitalizm 24, 36, 6 3 ,6 5 , 101.123. 143

171

Richard Sennett

Gzn Vicdan
KENTN TASARIMI VE TOPLUMSAL YAAM
nceleme/eviren: Sha Sertabibolu-Can Kurultavl295 sayfa/ISBN 975-539-262-9

amzda modem Bat kentinin insanlarla dolu meknlar, ya tketi

mi ya da turizmi sahneye koyan yerlerden ibarettir ve kentin byle bir
sahneye indirgenmesi, anlamszlatrlmas rastlant deildir. Hristi
yanlk, Bat uygarlnda, znel i yaamla fiziksel d yaam ara
sndaki ayrma neden olmu; iine dnen, bir snak arayna giren
insan arad bu sman evi de olamayacan fark edince, bu ayrm
grmezden gelmeyi yeleyip ntr kentler ina ederek sorundan ade
ta kamtr. Kan zm olmadn bile bile bunda srar edemeye
ceimize gre, yaamn btnlnn net bir ekilde grlmesini sa
layacak bir kent tasarmn nasl gerekletirebiliriz? ada mimar
lardan, kent tasarmclarndan, rnein demokrasiyi tevik edecek
ya da cinsel istein ahlki boyutlarnn retilecei meknlar tasar
lamalarn isteyebilir miyiz?
Antikadan gnmze Bat kentini i ve d ayrma ya da btn
letirme abalan biimlendirmi; her dnce ve sanat akm o gnn
kentini ekillendirmitir. Gnmzde bu ayrm ortadan kaldrmann
yolunu arayan Sennett, bizi bazen bir yalboya resimle bazen bir iir
le ya da dikilitalann yksyle, bazen bir fotoraf, bazen bir felsefe
cinin dncesi ya da bestecinin eseriyle bata New York, Paris ve Ro
ma olmak zere birok kentin kentleme tarihinde ilgin bir geziye
karyor ve bir bale yaptyla gezimizi sonlandnyor. Kendi kentlerimi
zi ve imdiye kadar grdmz kentleri yeni bir gzle grmemizi
salayan yazar, kiiliksiz kentlerin zmnn farklln zenginliin
de olduunu; farklar, farkllklar birbirinden ayrmak yerine st s
te ymann; kentlerde nceden belirlenmi, deimez meknlar ya
ratmak yerine kentinin kimliini kentlinin kendinin belirleyecei tasa
rmlar gelitirmenin gereini onaya koyuyor.
Kentleri gittike birbirinin ayn olmaya balayan, kalabal arttka
kentleri kendine zgln hzla yitiren lkemizde, farklarn ileti
imsizlik, kopukluk, yabanclama deil yeni zenginlikler yaratmasn
istiyorsak Richard Sennettin bu kitabnda ilgimizi ekecek ok ey
var. Kent tasarmnn bir yk kurgular gibi yaplmasn, kentlerin ye
ni keiflere, srprizlere ak olmasn neren yazarn kitab kent gibi
bir kenttc yaamak isteyen herkese....

Richard Sennett

Sayg
ET OLMAYAN BR DNYADA
ncelemeteviren: mmiihan Bardak/277 sayfa!ISBN 975-539-439-7

Sennett, toplumsal ilikilerimizde ve benliimizde temel bir unsur olan

sayg zerine kaleme ald bu kitabnda esas olarak u meselelere youn
lar: Bir yetikinin baml olmasnn kk drc etkileri, kendine
duyulan sayg ile dierleri tarafndan tannma arasndaki fark, eitsizliin
iki tarafnda karlkl sayg gstermenin zorluu. Yazar, baa klmas ol
duka zor olan bu meseleleri kendi tecrbelerinden, rnein kendine say
gsn kurduu viyolonsel alma hnerini nasl kaybettiinden yola karak
aklamaya giriir. Ancak bunu, amzn bir hastal olan srekli kendi
ne referans vererek baz eyleri aklama hatasna dmeden, yani belirli
bir dozda ve mesafelilik iinde yapar; o kimi sosyal bilimcilerin yapt gi
bi kendini anlamak iin dierlerini kullanmaz; tam tersine kendi tecrbele
rinden yola karak dierlerini anlamaya alr.
Y a z a r n bavurduu baka bir tecrbesi de Chicagodaki alt orta snflarn
yaamas iin planlanm bir toplu konut projesi olan Cabrinidc geirdii
ocukluudur. yi niyetli planlamaclarn bata etnik ve snfsal bir karm
olarak tasarladklar bir laboratuvar gibi dndkleri Cabriniyi daha son
ra ykma tayan toplumsal sreleri inceler. Bu snflara layk grlen,
sosyal hizmet uzmanlan ve planlamaclann kontrolndeki tasarlanm ha
yatsan yola karak baka birine sayg duyma uruna kendini geri ekme
ihtiyac; kendine sayg ile grup saygs arasndaki aynm; benliin bakalann azaltan gc; kendine gven ile bakalanna hrmet arasndaki uyum
suzluk, bakalarnn size benzer olduunu hayal etme hatasndan doan
iliki gibi meeleri ortaya atar. Art arda gelen blmlerde bu meseleleri, ki
mi zaman kiiye zel, kimi zaman yardm kurumlan, i dnyas, tarih sah
nesi, mzik evreleri. Amerikan Solu gibi genel balamlarla balantlar
kurarak oya gibi iler.
Yazar Schubertten rnek vererek, oda mzii icraclannn beraber alma
ve ortaya byleyici ve ahenkli bir mzik karma tecrbelerinden yola
karak, toplum iinde bakalarna ve kendine sayg, mesafelilik, hem birey
selliini ortaya koyup hem de bilileriyle beraber bir ey yapma denklemi
iin gzel bir zm nerir.
Kitap herkesi, bireylerinin kendilerine ve bakalanna sayg duymay baa
rabildii, ahenkli sesler karabilen bir toplumun hayalini kurmaya davet
ediyor.

Andre Gorz

Yaadmz Sefalet
KURTULU ARELER
nceleme/eviren: Nign Tutall212 sayfallSBN 975-539-344-7

A n d re G o rz, yeni b ir y z y la g ird i im iz u g n le rd e b izlere, y a a d m z g n

d elik k b u sla rd an k k a p la rm g ste rm e y e d ev a m ed iy o r. B u y en i k itab n d a ,
n cek i eserlerin d e e le ald d n c e le ri d a h a da o lg u n latry o r v e k le si o ld u
u m u z a lm a "d a n k u rtu lm an n y o lla rn a iare t ed iy o r.
a lm a, y a ratcl ifa d e ed e n o n to lo jik , felse fi a n lam n d an ta m a m e n k o p m u
tu r v e b u g n k an lam y a ln z c a b ir i e sa h ip o im ak u r. D ah as, i in d e b u lu n d u
u m u z bu d n em d e a l m a ile y a a m la rm z arasn d ak i m e sa fe g id e re k a l
m ak tad r. S ah ip o lu n a n i, to p lu m sa l k im li i o lu tu rm a ile v in i y itirm e k ted ir.
M addi o lm ay an en te le k t e l retim le b irlik te a lm a zam an e m e in l t o l
m a k tan k m ; to p lu m sal z e n g in lik , o g n d e n beri a lm a s re sin d e n b a m
s z d a tlr h ale g e lm i, d e e r y asas g e erli in i y itirm itir. D i e r y a n d a n , i
sizlik b y y e n b ir so ru n d u r; b ra k n g e le c e i b u g n n d en b ile e n d ie d u y a n la r
hz la artm ak tad r. n san i y a a m sta n d a rd n a u y g u n b ir g e lir sa la y an k alc i
ler sad ece b ir a v u se k in e n a sip o lm a k ta d r.
B y k o u n lu k ise y a g e ici o la rak y a d a a ra sra i b u la b ilm ek ted ir. G e m i
te b ir to p y a o la ra k g r le n b o z a m a n k a v ram n a y ak m lald y a n ls a m a
sn y aratan bu d u ru m u n , y aam sa l ih tiy a lar k arlay aca k k alc b ir g elird en
y o k su n o la n lar a sn d a n bo z a m a n y a da "y aratc faaliy et z a m a n te rim le
riy le ifa d e ed ilm e si m m k n d e ild ir. in n em i y o k , y e te r ki ay so n u n d a m a
a d e n sin d en e n g n le r g e rile rd e k a lm tr, artk s y len e n tek ey m aan
n em i y o k , y e te r ki b ir i im iz o ls u n .
O y sa so sy al h ak lar v e d z e n li g e lir g ib i y aam sa l ih tiy a lar h l tam g n l k ie
ba ld r. te G o rz , tam bu n o k ta d a , in s a n c a y a a m a h ak k n , v a z g e ilm e z ve
d ev re d ilm e z b ir h a k o la rak sa v u n m a k ta ve a lm a y ik tisa d ile tirilm i z ih n i
yetten k o p arm an n y o lla n z e rin d e d n m ek ted ir.
B ir ie sa h ip a y n c a lk lla rd a n b e k len en ey de d e im itir artk . N e b ir ban d n
paras olm as ne d e y a ln z c a k en d i iin i y a p m as b e k le n m e k te d ir a lan k i i
den; irk etle zd e le m e si iste n ir, ru h u n u , b en li in i irk ete k atm as. n am tm
e tk in lik lerin hay at k a z a n m a a ra la n o la ra k d e e rlen d irild i i b ir a la n la r toplu m u y la b t n le m e y e zo rla y a n b u a n la y u m u tsu z , u y u m su z, serse m le m i b i
rey ler retm ey e d e v a m etm ek ted ir.
A n d re G o rz, y eterli v e d z e n li b ir g elir h a k k n n , s re k li ve d ze n li b ir ie b a
l o lm ak ta n k u rta rlm a s g e re i z e rin d e d u ru rk en : d i e r y an d a n d a , ik tisa d n ve
" a l m a n m n e k t b ir so sy a liz m ta h ay y l y erin e, in san i ve e tik d e e rle
ri, ib irli i k u ra m la rn e sa s alan , y a n i te k i k a y g sn . te k in e z e n g ste r
m e d i tem el alan b ir so sy a liz m in im k n la rn tartm a k tad r.

John O N eill

Piyasa
E T K , B L G V E P O L T K A
ncelemeteviren: en Ser Kaya/318 sayfailSBN 975-539-337-4

P iy asa, h a y a tm z n m e rk ezin e o tu rd u ; v arl n so rg u la m a k , n iteli in i ta rt

m ak, k stla n m a s n a d a ir im ad a b u lu n m ak bile b a n a zlk o la ra k alg la n m ay a
b a la n d . P iy a s a v e p iy a sa -d ala n la rn sn rlar b irb irin e k art; to p lu m sal,
b ilim sel, k lt rel b o y u tla ry la h a y a ln k en d isi de p a z a r y e rin e d n t . B ilim
a d a m lar p iy a sa irk etleri iin a ly o r; sa n a l p iy a sa s d iy e b ir rek ab e t o rtam
var; a k a d e m ik k u ru lu la r b n y elerin d ek i re n c ile re (= m te rile re ) b ilim sel
a lm a n n e rd e m i o la rak o k p a ra k a z an m an n y o llarn g steriy o r. P iyasa,
o m u rg a sz g v d e s iy le h a y a tm z a h e r d ze y d e n fu z ed iy o r.
R eel s o sy a liz m in k n d e n so n ra S o ld a ve S a d a P iy a sa e k o n o m isinin
e rd e m le rin e d a ir tarih i b ir u zlam a g ere k leti. Jo h n O N eill, P iyasa: Etik, B il
g i ve P o litik a 'd reh a v e te k ap lm a d an b y k b ir c e sa re tle b u u zlam an n te
m e llerin i so rg u la m a y a g iriiy o r v e p iy a sa c te zleri m e rc e k a lm a aly o r. P iyasa
ta rtm a la rn a d a m g a sn v u rm u ana m e se lelerd en y o la k a ra k asln d a p iy asa
sav u n u su n u n n e k a d a r tu ta rsz b ir v arsa y m la r y n n a d a y a n d n g sterm ek
le k a lm y o r, p iy a sa n n to p lu m sal, k lt rel v e e tik a d an in san y aam n nasl
te h d it e l in i d e t m v ah a m etiy le o rta y a k o y u y o r. B ata b ilim p iy a sa sn a d air
ta rtm a la r o lm a k ze re , p iy a sa n n y aln zca m e v cu l y aam m z d e il, g e le c e
im izi de b o y u n d u ru k a lu n a ald n g steriy o r. O N e ill'e g re , A ris to 'd a n g
n m z e m iras k ala n iyi y aa m a k artk b en c illik , h rs ve m lk iy e tle l l y o r;
d a y a n m a y e rin i re k a b e te b rak t...
B u a l m a , p iy a sa ta h ak k m n e kar y k sele n tiz b ir lk d e il; ierd ii a n
lam b y k b ir a k lk la ifade e d e n tok b ir ses d a h a ziy ad e. B u n ed e n le p iy a
say la ilg ili ta rt m a la rn h an g i n o k ta sn d a o lu rsa o lsu n , e tik te n /v ic d a n d a n /e r
d e m d e n h a b e rd a r o la n la rn d u y m a zlk tan g eleb ilece i b ir ses d e il. A y n c a , y a
zarn p iy a sa y a a lte rn a tif o la rak sav u n d u u b irlik s o sy a liz m i y ak lam da r
g tle n m e n in to p lu m sal y aam d ak i ro l n h atrla m a m z a sn d a n zerin d e tar
tlm a y h ak ed iy o r.
Bu kitap, toplum sal y a a m d a piyasa ilikilerinin asl yeri hakkndaki tartm ay ye
niden b alatm as nedeniyle kesinlikle byk n e m e sah ip . B unu analitik netlik ve
e in e a z rastlanr titizlikle gerekletiriyor -ayn zam an d a. O'NeiIl'in ilgilendii lite
ratr k o n u su n d a eitim alm am okuyucular iin d e g ay et anlalr, hatta coku
uyandrc bir tarz var."
T ed Benton, E s s e x niversitesi
"Bu kitap, p iy asa sistem inin aklclna dair eski ve yeni argm anlarn u sta c a bir
analizi ve eletirisi. Piyasalar hakkndaki tartm ad a uzun bir s re mihenk ta ola
cak; ayrca etik, politika v e sosyal bilim felsefesi alanlarnda d a nemli tartm alara
katkda bulunacaktr.
A ndrew Collier, S o u th a m p to n niversitesi
Benim gibi, yazan n tam am en yanldn d n en lere kesinlikle tavsiye ediyorum
bu kitab, nk o n lar d a zevkle okuyacak, kendilerini d n m ey e sevk ettiini
grecek v e c e v a p verm ek isteyecekler. te toplum sal felsefe alannda bir al
mann byle olm as gerekir."
Jerem y Shearm ur, A vustralya Ulusal niversitesi

S. B ow les-H . Gintis

Demokrasi ve Kapitalizm
MLKYET. CEMAAT VE MODERN
TOPLUMSAL DNCENN ELKLER
ncelemctcv.: Osman Aknhay/321 sayfallSBN 975-539-116-9
Franszcadan inceye kadar birok dile evrilen D em okrasi ve K apitalizm 'in, grdilil ilgiyi hakl karan ok iddial b ir projesi v a r B al'nn iki lemel toplumsal dn
ce ve siyaset gelenei olan Liberalizm i ve Marksizmi kyasya eletirerek, bu gele
neklerin kazanm lann da zm leyen alternatif bir radikal dem okrasi teorisi ina e t
mek. Bu teoriyi yazarlar "postliberal, kimi eletirm enlerse postm arksist" diye ad
landryorlar.
Bowles ve Ginlis. son dnem lerde ne kan, "iktisat ideolojisi ya da iktisadi akl
karl teorilere ok nem li katklarda bulunuyorlar. Temel politik projelerinin insan
larn kendi bireysel ve kolektif tarihlerini kendilerinin yazabilmeleri olduunu belir
tip liberalizmin iki temel ilkesine/norm una bu dorultuda sahip kyorlar: Bireyle
rin adil bir toplum da inenem eyecek haklan olm as gereklii anlam nda zgrlk-,
ve halkn kendi yaamn etkileyen kararlarda sz sahibi olmas gereklii anlamnda
D emokrasi. Ama liberalizmin, bu ilkelerin toplumun hangi alanlanna uygulanmas
gereklii konusunda getirdii keyfi snrlara da kar kyorlar. Bowies-Gintis
zel alann sadece zgrlk norm uyla deerlendirilm esi uygun olan alan olduu
nermesine katlrlar. Ama zgrlk ve D em okrasi'nin uygulanmasn gerektiren,
iktidarn toplumsal sonular douracak ekilde kullanld her alan kam usaPdr
onlara gre. Liberalizm in temel saptrmas, aile ve ekonomi gibi toplumsal alanlan.
zel alanlar diye gstererek, dem okrasi adna yaplacak her trl eletiriden m uaf
tutmaya almasdr.
Oysa kapitalist ekonom i, lam da sermayeye retim ve yatranlar denetleyip ynlen
dirme ve devletin ekonom ik politikasn etkileme glerini verdii iin, kam usal"
bir alandr. Dem okratik hesap verme mekanizm alarna hibir biimde tabi tutulm a
yan bir iktidarn bir avu serm aye sahibi ve irketin elinde younlam asna yol aan
kapitalizm, dem okrasinin nndeki en byk tehdittir. K apitalizm iin dem okrasi bir
s st r Ailede, okulda, iyerinde dem okratik olan hibir ey yoktur.
K apitalist loplum lann tarihi, yurtta haklaryla mlkiyet haklan arasndaki atm a
nn tarihi olmutur. Kapitalizm e ka giriilen btn muhalefet hareketleri M arksizmin snf sylem ini deil, "haklar sylem ini benimsediklerinde etkili olabilm iler
dir. Szlnde sem e, bireysel zgrlk, kii haklan, despotizm , hatta demokrasi
gibi kavramlara hibir zam an temel anlam lar yklem em i ve ekonom ik olm ayan ta
hakkm biim lerini ikincilletirm i olan M arksizm, bu anlamda mutlaka almaldr.
K apitalizm e kar S o fu n grevi, retim ve y atm m lann sermaye tarafndan deil top
lum tarafndan dem okratik yollarla denetlenm esini salayacak biimde yurtta haklannn kapsamn geniletmek, herkesin kabul edilebilir bir geim standardna sahip
olm a hakk olduunu kabul ettirm ek ve esas olarak ekonom ik faaliyetlerin birer
ama deil, insani gelim enin aralar olduunu gstermektir. nsani faaliyetin arketipi, liberallere gre seim , M arksisllere gre emekse. S o f a gre renm e" ol
maldr:
Kiinin, her trl tahakkm ilikisinden uzakta, yeteneklerini ve kavrayn srekli
gelitirdii, kendini ve hayat yaratm ann hazzn yaad bir renm e sreci...

Yeni ekonomik dzenin byl szc "deiim"in doas nedir, insanlara

nasl yansyor? Her zaman ksa vadeye endeksli bir ekonomide kii nasl
kalc deer ve hedeflere sahip olabilir? Her an paralanan veya srekli
yeniden yaplanan kurumlarda, kii kendi kimliini ve yaam yksn nasl
oluturabilir?
Kreselleme olgusunu makro dzeyde inceleyen birok kitap yaymland
halde. bu srecin mikro dzeyi, insan karakteri zerindeki etkileri pek az
incelendi. Richard Sennett, Karakter Anmasnda bunu yapyor. Ona gre
sermayenin, gnmz ekonomisinin btn dnyaya yaylm dalgal denizlerinde
"hzl kfu"n dnda baka bir amac yok; irketlerini piyasadaki anlk deiimlere
mdahale edecek biimde esnekletirlp, yeniden yaplandryor. Kiilerden
sreklf kendisini yenilemesini, seyyar olmasn, risk almasn, rekabet becerisini
gelitirerek yrtc bir karakter edinmesini, takm almasnda uyumlu olmasn
bekliyor. Ancak eski kapitalizmin rutin ve monoton yapsna kar savunulan
bu politikaya yakndan bakld zaman sadece eski iktidar yaplarnn rengini
deitirdii grlyor. alanlar iin esnekliin anlam ise yaam boyu i
gvencesinin yok olmas; srekli i ve ehir deitirerek yn duygusunu
yitirmek; istikrarl ilerin yerini geici projelere brakmas ve bir iten dierine,
dnden yarna srklenen yaam paracklarndan beslenen, rekabetin
krkledii "gvensizlik" ve "kaytszlk" duygusu...Ve bir de karakter anmas...
Oysa insan karakteri, duygusal deneyimlerimizin uzun vadeli olmas ve
bakalaryla girdiimiz ilikilere yklediimiz etik deerler zerinden geliir.
Karakter, isel btnlk, ilikilerde karlkl ballk ve uzun vadeli bir hedef
iin aba harcamak biiminde kendini gsterir. Yeni kapitalizm ise gvenmeyi,
balanmay ve uzun vadeli planlar yapmay karl bulmaz. reddeder.
Sennett Karakter Anmas'nda gelimi bilgisayarlarla retilen
ekmein kalitesinden ok, ekmei yiyenlerin hayatna bakyor
ve soruyor: "Bu sistem insann yaamna deer ve anlam katyor
mu?" Ve ekliyor "deiim, kitlesel ayaklanmalarda deil,
ihtiyalarn birbirleriyle paylaan insanlarn arasnda, toprakta
yeerir. nsanlar birbirleri iin kayglanmaz hale getiren bir rejimin,
meruiyetini uzun sre koruyamayacandan eminim."
"Sernett ikna edici bir biimde, iilerin gittike daha aza yaad gvenslzlin ahlaki bir kimliin
our11;n imkansz kldn savunuyor . Karakter Anmas keskin ampnk gzlemin ve youn
etik tartmalarn mkemmel bir sentezi."
Achard Rorty, Stanford niversitesi
..

sennett'n. okurun iine ileyen arpc kitab esnek ve istikrarsz istihdama geii ele alyor...
Yazar, rlletlefin ambalajlarnn klarken hainlemesi meselesini deerendirmemiz istiyor.
Aobert M Solow, Massachusetts Tekno/oJI EnsriliJs