Franciszkaskie misje w Kalifornii

Hiszpania po podboju Ameryki Poudniowej, Centralnej i duych obszarw

Ameryki Pnocnej, w swym pochodzie na pnoc zostaa zatrzymana
przez Francuzw i Anglikw na wschodnich terenach obecnych Stanw
Zjednoczonych. Zmuszono j te do podzielenia si Ameryk Poudniow z
Portugali. W drugiej poowie XVIII wieku Hiszpania skierowaa swoje
zainteresowanie w stron Kalifornii, rozprzestrzeniajc si po jej
terytorium. Do tej pory jej pooenie geologiczne dugo wstrzymywao
rne zapdy kolonizacyjne pastw europejskich. Odcita od poudnia
ogromn rozpadlin ziemsk w wyniku dziaania wd rzeki Colorado
(synny Grand Canyon), od wschodu otoczona Grami Skalistymi, a od
zachodu Pacifikiem. Wysokie gry na tych terenach te nie uatwiay
podboju. Faktycznie bya to ziemia "niczyja" zamieszkana jedynie przez
mae szczepy indiaskie.

rda podaj e indian na terenie obecnej Kalifornii byo na pocztku

podbojw okoo 300 tysicy, a szczepw i plemion ponad 100. Posuwajc
si wzdu wybrzea od Pwyspu Kalifornijskiego zwanego Baja
California, zaczto zajmowa ziemie pooone na pnoc od niego, czyli
obecn amerykask Kaliforni, nazwan przez Hiszpanw Kaliforni
Grn (Alta California). Inne tereny tej ogromnej krainy zajmowano

posugujc si okrtami, z ktrych w spokojnych przystaniach

wyadowywano konkwistadorw. Konkwistadorami byli teraz nie tylko
wojskowi, ale i zakonnicy. Idea podbojw misyjnych powstaa, gdy ju nie
byo wielu chtnych europejczykw do podejmowania trudw bycia
pionierami w podboju nowych terenw. Postanowiono wic naucza
indygenw zawodw i uprawiania ziemi, po ich wczeniejszym przejciu
na katolicyzm, by po dziesiciu latach nada im prawa obywatelskie. Mieli
zasiedla pustkowia, no i paci podatki. Pomys ten na og sprawdza
si na innych terenach podbitych, ale indianie kalifornijscy okazali si
bardziej opornymi by sta si poddanymi "przechrzecijaskich" krlw
Hiszpanii. Poza chci zdobywania nowych terytoriw i bogacenia si ,
wielk si napdow tych podbojw bya ch nawracania pogan i
zdobywania dla Boga coraz wicej nowych wyznawcw. Rzesza
zakonnikw, wspierana przez regularne oddziay wojskowe, budowaa na
nowozajtych terenach obwarowywane murami siedliska zwane misjami.
W latach 1769-1833 powstao i funkcjonowao 21 misji. Piecz nad nimi i
wikszoci Kalifornii zajtej przez Hiszpanw sprawoway cztery
garnizony wojska. Znajdoway si one w San Diego, Santa Barbara,
Monterey i San Francisco. Mniejsze jednostki byy rozmieszczone w innych
miejscowociach, najczciej na terenach misji, ktre cigny wzdu
Pacyfiku na przestrzeni prawie tysica kilometrw nie oddalajc si od
oceanu na odlego wiksz ni 50 kilometrw. Poniewa nie kada misja
miaa ochron wojskow, zakonnicy penili w nich potrjn rol:
budowniczych, misjonarzy i obrocw swych posiadoci przed atakami z
zewntrz.

Misja w San Diego

Misje przy garnizonach w San Diego i pooon kilkaset kilometrw od

niej na pnoc, w Monterey, zbudowano w cigu dwch pierwszych lat

wypraw misyjnych, trzeci w Francisco w roku 1776, a czwart w Santa

Barbara dopiero dziesi lat pniej. Inne orodki misyjne budowano tak, by
odlegoci midzy nimi mona byo pokona konno w cigu jednego dnia,
lub pieszo w cigu trzech dni i by gry nie stanowiy przeszkody w
przesaniu wieci przez zapalanie ognisk informujcych o ataku i bdcych
probami o pomoc z najbliszych misji. Nawracanie indian odbywao si
przewanie pod przymusem, tylko niektrzy z nich widzc cywilizacyjn
wyszo biaych w wielu dziedzinach ycia, dochodzili do wniosku, e bg
biaych musi by mdrzejszy i potniejszy od ich bogw, ci dobrowolnie
przechodzili na katolicyzm. Jeszcze inni szukajc schronienia w twierdzach
misyjnych przed atakami innych plemion indiaskich nie mieli wyboru,
musieli da si ochrzci. Nazywano ich po przyjciu wiary neofitami,.
Podporzdkowani byli rygorom ycia zakonnego: rano msza, potem
caodniowa praca fizyczna, ndzna strawa, bo misje byy biedne i przez
duszy czas wspomagane przez jedn z hiszpaskich organizacji
charytatywnych. Na terenach misyjnych pozwalano indianom zawiera
maestwa, ale ich poycie byo kontrolowane przez zakonnikw: na
przykad nie wolno byo maonkom wspy w czasie ciy kobiety.
Kobiety niezamne trzymano w odosobnieniu przypominajcym nieco
zakony klauzurowe - indiaskie matrony byy odpowiedzialne za utrzymanie
ich w czystoci seksualnej. Poniewa na terenach misji kobiet byo zawsze
duo mniej ni mczyzn, pod presj mskich neofitw no i dla dobra misji,
bo wtedy jej populacja wzrastaa drog naturaln, ojcowie pozwalali
niekiedy najeda na najblisze osiedla indian, szczeglnie te bardziej
wrogie misjom, i porywa dziewczyny. Ochrzczony na terenie misji indianin
stawa si tam niewolnikiem. Nie mg oddala si poza jego obszar,
choby w celu odwiedzenia rodziny. Gdy do tego dochodzio uciekinier by
tropiony jak dzikie zwierz, schwytany i surowo karany. Niekiedy, gdy
zachodzia potrzeba powikszenia liczby rk do pracy, celowo uatwiano
oddalenie si czy ucieczk indianina do plemiennej wioski w ktrej
uciekiniera aresztowano, a przy okazji wyapywano modych i zdolnych do
cikiej fizycznej pracy czonkw plemienia, chrzczono ich bez ich zgody i
od tego momentu i oni stawali si niewolnikamni danej misji. A wic
franciszkanie nie tylko pozyskiwali dla Boga nowych wyznawcw, ale mieli
w tym osobist korzy - darmow si robocz. Gdy w jakiej misji byo zbyt
wielu neofitw, sprzedawano ich wacicielom ziemskim, lub jako sucych
i pracownikw fizycznych do garnizonw wojska. Na terenach misji
zajmowali si oni pozyskiwaniem i obrabianiem kamieni sucych jako
materia budowlany, wznosili kocioy, budynki i mury obronne, uprawiali
poletka misyjne. W niektrych misjach uywano jako materia budowlany
cegy adobe formowane z czerwonej gliny pomieszanej z iem, traw, czy
som, wypalane na socu. Okazay si doskonaym materiaem
budowlanym w klimacie suchym, wietnie izolulujcym pomieszczenia od

nadmiernego nagrzania lub wychodzenia, niestety byy kruche i mao

odporne na deszcz i wilgo. Wiele misji zbudowanych w kotlinach grskich,
ktre otrzymuj mniej opadw ni otaczajce je gry, korzystali czsto z
tego budulca. Budowle misyjne planowa jaki zakonnik, czy brat zakonny,
ktry mia nieco wiedzy czy dowiadczenia w tej dziedzinie. Pod wzgldem
architektonicznym i estetycznym nie miay specjalnych wartoci; z zaoenia
miay by solidne i nie do obalenia, a nie pikne. Mieszkacy misji musieli
wyywi si sami, bo pomoc z zewntrz to przede wszystkim rne
narzdzia i elementy budowlane, a niekiedy tylko niewielkie iloci
produktw spoywczych. Na poletkach misyjnych uprawiano najczciej
jczmie, pszenic i kukurydz. Drzewa owocowe i prawie wszystki krzewy
jagodowe byy pochodzenia europejskiego. W roku 1832, tu przed
pocztkiem sekularyzacji misji , na wszystkich 21 misjach znajdowao si
151,180 sztuk byda, 137,989 owiec, 14,522 koni, 1,575 muw i osw,
1,711 kz i 1,162 wi. Gdy ju jestemy przy statystykach to podaj, e
pod koniec roku 1832 zakonnicy ochrzcili 87,787 osb, udzielili lubu
24,529 parom maeskim i pogrzebali
63,789 zmarych. miertelno bya
dua, od chorb przywleczonych z
Europy zmaro okoo 45 procent indian.
Nie tylko zapa religijny pobonych
franciszkanw ale i wielka polityka
miaa wpyw na rozprzestrzenianie si
misji. Na tereny obecnej Kalifornii mieli
rwnie zwrcone oczy carowie. Po
zajciu Kamczatki, przez okoo 100
kilometrow Cienin Beringa Rosjanie
dotarli na Alask i skolonizowali j, statkami zaczli dociera na tereny
obecnych pnocno-zachodnich terenw Stanw Zjednoczonych a do Fort
Ross pooony na pnoc od San Francisco w odlegoci 160 kilometrw. Tu
w roku 1812 zaoyli swj stay przyczek, ktry utrzymali przez 30 lat i
std rozprzestrzeniali si po terenach Sonomy. Pozostay po nich pamitki
w nazwie Russian River i w nazwie jednego z trzech najsynniejszych
regionw winnych Kalifornii: Russian River Valley. Zasiedlone wybrzea
Kalifornii najedali w celach rabunkowych rwnie piraci, najsynniejszym z
nich by Hipolito Bouchard, ktry w roku 1818 steroryzowa i okrad kilka
misji. Krl Hiszpanii Karol III, ktry powstrzyma prawie wiekowy upadek
ekonomiczny kraju, wykorzysta zakony do dalszej ekspansji terytorialnej.
Na terenie Pwyspie Baja California jezuici zaoyli 15 misji. Jeszcze przed
rozwizaniem zakonu w roku 1773 przez papiea Klemensa XIV misje te
przejli na krtko franciszkanie. Krl poleci generaowi Jose Galvezowi, by
rozpoczl kolonizowanie obecnej Kalifonii tymi sowami: "Zajmij i umocnij
San Diego i Monterey dla Boga i Krla Hiszpanii". Jedyny zakon na tym

terenie w ktrym pozosta jeszcze duch misyjny, franciszkanie, zosta

wytypowany do wykonania tego zadania. Misje w Baja California przejli od
nich dominikanie, specjalici od inkwizycji, ale poniewa coraz trudniej byo
w tych czasach o wytropienie wrogw Boga i wysyanie ich na stos, mieli
duo wolnego czasu by zaj si czym innym. Z polecenia generaa
Galveza w roku 1769 Gasparo de Portala wybra si statkiem na podbj
Kalifornii majc na pokadzie jednostk wojskow i franciszkanw pod
przewodnictwem ojca Junipero Serra. Piewsz misj w tym samym roku
zaoono w San Diego, w roku nastpnym w Monterey, ktr w rok pnierj
przeniesiono na tereny obecnego miasta Carmel. Podam jako ciekawostk,
e znamy imiona dwojga pierwszych indiaskich katolikw Kalifornii. W
drodze do Monterey statek zacumowa przy jakim osiedlu indiaskim i
jeden z zakonnikw zdyli przed mierci ochrzci chor ma
dziewczynk nadajc jej imiona Maria Magdalena, a drugi ochrzci take
chorego kilkumiesicznego oseska nazywajc go Margarita.

Koci misyjny w Santa Barbara

W roku 1810 wybucha krwawa wojna wyzwolecza Meksyku z
Hiszpani, ktra trwa do roku 1829. Rezulatem tej rewolty byo ostateczne
uznanie, siedem lat pniej, przez Hiszpani tego kraju za wolny i
niezaleny. Ta wojna diametralnie zmienia sytuacj misji kalifornijskich.
Poniewa duchowni na terenach podbojw Hiszpanii byli wan si
ujarzmiajc narody Ameryk, nowy republikaski Meksyk sta si oficjalnie
krajem ateistycznym - rzecz do niebywaa na pocztku XIX wieku. Jeszcze
przed uznaniem przez Hiszpani niepodlegoci Meksyku, jego nowy rzd

wyda ustaw o sekularyzacji misji: w rzeczywistoci chodzio o

zlikwidowanie ich i sprzedanie majtkw misyjnych, by w ten sposb
wzbogaci skarb bardzo zboonego wojn pastwa. Wszystko co miao jak
warto i byo przenone franciszkanie zabrali ze sob do swych
macierzystych domw zakonnych, wszystko inne, a przede wszystkim
posiadoci ziemskie i budynki sprzedawano niekiedy za bezcen, i tak na
terenach misji zaczy powstawa wielkie rancza. Niektre budynki misyjne
indianie dewastowali z zemsty lub w celu odzyskania cegie adobe i innych
elementw budowlanych. Nikt nie zatroszczy si o nawrconych indian, do
swych plemion nie mogli wraca, bo traktowano ich tam jako zdrajcw, byo
ich zreszt coraz mniej, prawie poowa, nie bdc immunologicznie odporna
na choroby przywleczone z Europy, zmara. Po spienieniu majtkw
misyjnych wadze nowego pastwa traciy coraz bardziej zainteresowanie
tymi terenami. I chocia Kalifornia teoretycznie zarzdzana bya przez
gubernatorw Meksyku,
faktyczn wadz speniali
teraz na tym terenie
dowdcy garnizonw
wojskowych.
Ostatnim z nich by
Mariano Vallejo
pocztkowo dowdca
presidio w San Francisco,
potem budowniczy i
dowdca nowego
garnizonu w miecie
Sonomie oddalonym od
San Francisco o 70
kilometrw. Powsta on w
celu powstrzymania
ekspansji Rosjan na tych terenach. Vallejo by entuzjast win, to
tumaczyoby powstania w miecie Sonoma pierwszej w czasach wolnego
Meksyku i ostatniej z kalifornijskich misji, bo w owych czasach tylko
misjonarze, nie tylko do celw liturgicznych, produkowali wino. Bya to
terytorialnie ogroma misja, wiele akrw jej posiadoci ziemskich pokryto
krzewami winnymi. by nie tylko wdz i jego liczna rodzina, ale i onierze
mieli darmowe wino. Usytuowanie wojsk na tym terenie powstrzymao
ekspansj Rosjan, ale w tym samym czasie niebezpieczestwo szo ze
wschodu. Przez zajcie niezalenego wwczas pastwa Teksasu,
Amerykanie sprowokowali Meksyk do wypowiedzenia im wojny. Byy to lata
1846-1848. Meksyk przegra wojn, straci tereny kilku obecnych
poudniowych stanw USA, zmniejszy swe teratoria o ponad poow. W
czasie tej wojny Stany przejy take Kaliforni. By to wyjtkowo korzystny

moment, bo w rok po zakoczeniu wojny rozpocza si synna gorczka

zota na tych terenach; Kalifornia szybko si zaludnia i wzbogacia. Nikt nie
pomyla o zapewnienie bytu indiaskim neofitom, a byo ich w owym
czasie okoo pitnastu tysicy. Vallejo nie przeszkadza Amerykanom w
przejmowaniu Kalifornii, ci docenili to i w tym najnowszym stanie USA peni
on do mierci - a y dugo, do 1890-ego roku - wane funkcje rzdowe. Do
dzisiaj nazwy dwu miast kaliforniskijch: Vallejo i Benicia - to drugie bdce
drugim imieniem jego ony - przypominaj nam o tej rodzinie.
Od daty sekularyzacji zapomniane budowle misyjne niszczay.
Wikszo Amerykanw nie byo katolikami, nie zaleao im na utrzymaniu
tych pamitek przeszoci. O zachowanie pamici o nich zadba jako
pierwszy malarz Henry Chapman Ford, ktry w roku 1875 rozpocz
odwiedzanie wszystkich misji i upamitnianie tego co po nich pozostao na
obrazach olejnych, akwarelach, rysunkach i szkicach. W jego lady poszo
kilku innych malarzy, ale chyba najbardziej spraw misji przybliya
Amerykanom powieciopisarka Helen Hunt Jackson, ktra w
sentymentalnej powieci Ramona, wydanej oryginalnie w 1684 roku, opisuje
los opuszczonych i zapomnianych indian po przejciu Kalifornii przez Stany
Zjednoczone. Dopiero w XX wieku, a szczeglnie po drugiej wojnie
wiatowej, zaczto powszechnie ceni te zabytki - jak by nie byo
przesuway one histori tego stanu o okoo osiemdziesit lat w przeszo.
Dzisiaj na terenie kadej z misji zachoway si przynajmniej jakie lady
dawnych zabudowa, niekiedy bardzo niewielkie, jak na przykad w
Sonomie widziaem tylko kawaek baraku z trzema pokojami, a w Santa
Clara oryginalnym jest chyba tylko fragment muru obronnego z du dziur
wykut w nim, by pokaza jaki by gruby. Przewodniki wymieniaj koci
na terenie tej misji jako zabytek misyjny. Ulega kilka razy zniszczeniu,
powikszano go, rozbudowywano, faktycznie prawie w niczym nie przymina
oryginalnego, ktry znamy z dawnych szkicw czy fotografii. Obecnie to
kaplica najstarszego uniwersytetu w Kalifornii, jego waciciele Jezuici
utrzymuj tradycj codziennego bicia w dzwon na cze krla Hiszpanii
Karola III, ktry, jak wspomniaem, wyda nakaz kolonizowania Kalifornii i
ktry tene dzwon podarowa franciszkanom. Z 32 budynkw misyjnych w
Santa Cruz zostay tylko ruiny jednego pomieszczenia - sypialni indiaskich
akolitw. Odbudowany budynek suy obecnie jako muzeum misyjne, a
zburzony koci zbudowano od nowa, ale w zminilizowanej skali jednego
do dwch. Obecnie cztery kocioy misyjne w San Diego, Carmel, San
Francisco i w San Juan Capistrano Stolica Apostolska uhonorowaa nadajc
im tytu bazylik mniejszych, siedem misji uznano za historyczne narodowe
pamitki - znalazy si w rejestrze zabytkw Stanw Zjednoczonych obok
2423 innych. Trzy najbardziej zdewastowane misje i nie w peni
odbudowane s pod opiek California Department of Parks and Recreation.

Wikszo istniejcych kociow misyjnych zostaa zaadaptowana jako

kocioy parafialne.
Przewodniki podaj, e w Kalifornii najczciej odzwiedzanymi
miejscami s tereny misyjne. miem w to wtpi, bo w piciu misjach ktre
odwiedziem nie widziaem wielkich tumw, ale gdy znalazem si na
terenach winnic w dolinach: Sonoma, Russian River i Napa, po zamkniciu
winiar o godzinie czwartej, niektrych o pitej po poudniu, nawet w dzie
powszedni powrt do oddalonego mniej ni 100 kilimetrw San Francisco
trwaa kilka godzin, a w powietrzu na zatoczonych drogach czu zapach
wina, bo kady Amerykanin odwiedzajcy te tereny ma wmwione, e ten,
kto nie degustuje tu win, jest przynajmniej dziwakiem. A poniewa jest w
tych dolinach setki pokojw degustacyjnych przy zakadach produkcyjnych
tego trunku, pokusa by poprbowa rnych ofert jest przeogromna. ona i
ja te nie chcielimy by dziwakami, uleglimy take tej pokusie, ale
naszym kierowc by czowiek niepijcy.
pomaranski.ca