mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

Anna Przytomska

relacja medycyny
andyjskiej i brujera
w kontekcie wspczesnych praktyk
leczniczych i kosmowizji Indian kiczua
z andw ekwadorskich
Anna Przytomska

pewnej grskiej wiosce1 zamieszkanej przez Indian Kiczua, u podna

wulkanu Tungurahua2 w prowincji
o tej samej nazwie, od kilku dni mieszkacw
niepokoiy wydarzenia, ktrych przyczyn nie
potrafili wyjani. Wedug ich relacji, noc na
dach czyjego domu spad konar drzewa. Dwa
dni pniej kilka osb zachorowao, a zwierzta gospodarcze zaczy znika w dziwnych
okolicznociach. O zaistniaych wydarzeniach
nikt nie chcia rozmawia publicznie, szeptem doszukiwano si winnych. Od duszego
czasu, pewien mczyzna yjcy na obrzeach
wsi, podejrzewany by o brujera, czyli czarownictwo.Nasilajce si nieszczcia potgoway
strach, spoeczne obawy i ch interwencji.
W okolicznociach, ktre nie s do koca znane,
w chacie wspomnianego mczyzny znaleziono
kilkadziesit czarnych ksig. Znajdoway si
w nich nazwiska osb, na ktre rzucono czary,
uroki, zamwienia chorb, a nawet mierci.
Przy kadym nazwisku widniaa kwota nalenoci, ktr pobrano. Potwierdzio to domysy
mieszkacw. Mczyzna upiera si, e jedynie
64

zapacenie kwoty przewyszajcej pierwotnie

uiszczon moe zdj urok, cofn chorob
etc. Dziaalno brujo (hiszp. czarownika) i jej
wykrycie nioso ze sob konsekwencje dla caej spoecznoci. W zaoeniu Indian Kiczua,
funkcjonowanie grupy opiera si bowiem na
rwnowadze midzy jednostkami, grup i kosmosem manifestujcym si pod postaci Matki
Ziemi (kicz. Pachamama) oraz bytw obdarzonych pierwiastkiem boskim Soca (kicz.
Inti) i Ksiyca (kicz. Killa). Brujera amie zasady wiata Kiczua, zakca jego prawidowe
funkcjonowanie i poprzez to prowadzi do zaburzenia ich relacji z kosmosem. Aby przywrci rwnowag i odtworzy ni czc grup
z caoci naley zastosowa praktyki oczyszczajce i przywracajce niezbdn harmoni.
Dlatego te zdemaskowanego brujo poddano
szeregowi takich wanie praktyk. Zmuszony
zosta do noszenia bardzo cikiego gazu wok wioski. Wychostano go rolinami wywoujcymi swdzenie i oparzenia oraz poddano go
kpieli w bardzo zimnej wodzie. Ukarano take
osoby, ktre korzystay z usug czarownika, bo
Indigena 1/2012

swoimi intencjami rwnie przyczyniy si do

zakcenia harmonii spoecznoci.
Problem badawczy, ktry zaprezentuj
w tym artykule pojawi si podczas realizacji
moich bada terenowych w Ekwadorze, ktre
prowadziam od czerwca do listopada 2010
roku w trzech prowincjach centralnej czci regionu Andw Ekwadorskich: Bolvar,
Chimborazo i Cotopaxi, a pod koniec pobytu
(od padziernika do listopada) take na pnocy kraju w prowincji Imbabura. Dotyczyy
one medycyny andyjskiej i tamtejszych uzdrawiaczy. Podstawowe pytania, ktre sobie postawiam dotyczyy tego, kim jest wspczesny
uzdrawiacz i jak rol peni w wielokulturowym
spoeczestwie ekwadorskim. Obserwowaam
jak przebiegaj procesy zmian kulturowych
dotyczcych rozumienia i praktykowania medycyny andyjskiej inicjowane przez strategie
Midzykulturowego Programu Zdrowia (Salud
Intercultural) wprawadzonego przez Pastwow
Dyrekcj Zdrowia Ludnoci Tubylczej (Direccin
Nacional de Salud de Los Pueblos Indgenas). Moim
celem byo ukazanie lokalnego wymiaru medycyny andyjskiej oraz przedstawienie kierunkw jej transformacji zwizanej z procesami
instytucjonalizacji. Zjawisko brujera zwrcio
moj uwag, gdy w trakcie bada natknam
si na termin brujo, ktrym okrelano rwnie
uzdrawiaczy andyjskich (curandero). W jzyku hiszpaskim brujo oznacza czarownika, a bruja
wiedm, czarownic, co w potocznym dyskursie ma silnie pejoratywne konotacje.
Rozbieno semantyczna polegaa na uywaniu przez moich rozmwcw sowa brujo
jako synonimu dla curandero i jednoczesnym dookreleniu neutralnego znaczeniowo kontekstu
(z wasnej inicjatywy bd na skutek moich pyta pogbiajcych). Problem terminologiczny,
ktry mnie zainteresowa moe wynika np.
z indywidualnego stosunku do medycyny andyjskiej, lokalnego nazewnictwa, rozumienia funkcji spoecznych uzdrawiaczy, przypisywania im
rnych (czsto rozbienych) praktyk, celw
i intencji zwizanych z rozumieniem magii
i uzdrawiania. W spoeczestwie ekwadorskim3
Indigena 1/2012

brujera okrelana jest w rny sposb. Przez

grupy wikszociowe, czyli Metysw i Biaych,
najczciej rozumiana jest w sensie potocznym
jako czarna magia. Brujos traktowani s jako
ci, ktrzy zawieraj pakty z diabem, demonami czy zymi duchami. Termin ten, z jednej
strony wystpuje jako synonim uzdrowiciela
(curandero), natomiast z drugiej moe charakteryzowa osob, ktrej praktyki zostan spoecznie uznane za brujera.
Wedug historykw i archeologw w okresie inkaskim kada spoeczno obszaru andyjskiego posiadaa swego przywdc duchowego kapana, ktry by rwnoczenie
uzdrawiaczem. Musia przestrzega odpowiedniej, bezmisnej diety oraz zachowywa abstynencj od spoywania alkoholu i ycia seksualnego. Przewodzi wielkim witom religijnym
i odprawia rytuay. Uzdrawiacz-kapan cieszy
si ogromnym szacunkiem. Rozpoznawany by
po dugich czarnych wosach i odmiennym
stroju biaej, bawenianej tunice (obecnie
wci mona spotka yachak4 tak wanie wygldajcych). Na oficjalne wita religijne malowa twarz na czarno i wygasza modlitwy do
bstw. Jego wiedza przekazywana bya z pokolenia na pokolenia. Przed leczeniem wykonywa rytuay, skada dary lub ofiary. W czasach
inkaskich nadawano mu rne nazwy np. ccamascas (uzdrawiacz) i sonccocoyoc (zainspirowany;
ten, ktry leczy sercem). Mosccoc z kolei by
interpretatorem snw. Funkcj ayatupuc bya
komunikacja ze zmarymi, za hechecoc i caviacoc diagnozowali choroby poprzez wprowadzanie si w trans dziki stosowaniu koki, tabaki
czy alkoholu (Cabieses 1974: 200-283). Wedug
Gerardo Paz Otero, curandero by jednoczenie
magiem, uzdrowicielem i kapanem. Jego zdaniem, kroniki hiszpaskie wprowadzaj bdne
rozrnienie na brujos i curanderos. Sowa brujos i brujera pochodz z jzyka hiszpaskiego
i pojawiy si na tym obszarze wraz z przybyciem Hiszpanw. Europejczycy reprezentujcy postaw etnocentryczn nie rozumieli
kultury Nowego wiata i przypisywali indiaskim uzdrawiaczom praktyki barbarzyskie.
65

mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

Ponadto, si zaczli wprowadza chrzecijastwo, zakazujc czczenia dotychczasowych bogw, niszczyli witynie i inne miejsca kultu.
Poprzez likwidacj elit polityczno-religijnych
ludnoci podbitej, chcieli doprowadzi do eliminacji lub podporzdkowania kultury tubylczej, a w dalszej perspektywie wprowadzi
hiszpaski ad spoeczny (Paz Otero 1974: 4348). Przykadem tego moe by nazywanie medykw indiaskich brujos czy traktowanie tubylczych zabiegw leczniczych jako czarnej
magii. Taka sytuacja jest odbiciem dugotrwaej polityki kolonizatorw i pniejszych rzdw kreolskich, ktre zmierzay do degradacji kultury tubylczej (Eakin 2009: 216-218).
Wedug relacji uzdrawiaczy, jeszcze dwadziecia lat temu pastwowi urzdnicy oskarali indiaskich medykw o czarn magi, zabjstwa
i inne wystpki. Do dzi w taki sposb spoeczno metyska postrzega medyczne praktyki Indian. Paradoksalnie, pomimo takiego
kontekstu historycznego, takie znaczenia i terminy wykorzystuj take sami Indianie. Sdz,
e taka sytuacja moe by przejawem rywalizacji pomidzy samymi uzdrawiaczami, kiedy ich
celem jest zdyskredytowanie konkurenta, poprzez rzucenie na niego podejrze spoecznoci lokalnej.
Oprcz kwestii terminologicznej brujera
bya tematem stale obecnym w rozmowach
i opowieciach czy to w kontekcie chorb
ni spowodowanych, praktyk leczniczych czy
samej klasyfikacji uzdrawiaczy. Odpowiedzi
moich rozmwcw na zadane przeze mnie pytania sprowadzajce si do tego czym jest brujera i kim jest brujo byy niejednoznaczne lub
wykluczajce si. Wydawa by si mogo, i brujera nie ma nic wsplnego z medycyn andyjsk, gdy w potocznym dyskursie spoecznoci Ekwadoru (zarwno Indian, jak i Metysw)
odnosi si do dziaa magicznych5. Z moich
obserwacji wynika, e wszyscy ci, ktrzy nie
podzielaj wiatopogldu Kiczua traktuj najczciej brujera jako magi zdegradowan (deprecjonowan), ktra nie tworzy kompleksowego wiatopogldu i zakada zasymilowanie
66

Anna Przytomska

wierze magicznych do innego typu przekona

kulturowych wierze religijnych czy filozofii
(Buchowski 1993: 55-56). Magia ta rozumiana
jest przez nich najczciej jako umiejtno
nawizywania kontaktu z istotami nadprzyrodzonymi, osigania wyznaczonych celw
za ich porednictwem czy z ich pomoc oraz
jako prba przeksztacenia rzeczywistoci poprzez stosowanie konkretnych praktyk. W artykule proponuje nieco inn interpretacj zjawiska. Uwaam, e to, co potocznie nazywane
jest przez spoeczno nie-indiask czarn
magi czy brujera nie przekada si na tubylcze rozumienie tego zjawiska. Ponadto, wedug
wyobrae Kiczua brujera opiera si na takich
samych mechanizmach wewntrznych, jak medycyna andyjska. Przez to oba zjawiska maj ze
sob cisy zwizek, a granica midzy nimi jest
pynna. Uwaam, e brujera powinna by raczej widziana jako konsekwencja nieprzestrzegania regu ycia i zaburzenia rwnowagi grupy.
W tym artykule postaram si wyjani na czym
polega rwnowaga u Kiczua, przedstawi specyfik uzdrawiania oraz czarownictwa w andyjskiej czci Ekwadoru oraz zachodzce pomidzy nimi relacje. W konsekwencji, postaram
si ukaza na czym oparta jest pynno granic
midzy czarownictwem a uzdrawianiem oraz
jakie funkcje peni w wiecie Kiczua.

medycyna andyjska w
ekwadorze
W literaturze z zakresu antropologii medycyny
istnieje wiele niecisoci terminologicznych
dotyczcych praktyk leczniczych Indian Kiczua.
Najczciej okrela si je jako medycyna andyjska (medicina andina), medycyna przodkw
(medicina ancestral), medycyna tubylcza (medicina
indgena), medycyna tradycyjna (medicina tradicional), a w potocznym dyskursie jako uzdrawianie (curandersimo). Spord wymienionych
termin medycyna andyjska wydaje mi si najmniej problematyczny6. Ze wzgldu na brak
precyzyjnej definicji pozwoliam sobie na
Indigena 1/2012

prb wyjanienie tego pojcia. Medycyna andyjska to nieustrukturyzowany zesp praktyk

leczniczych oraz wyobrae na temat zdrowia
i choroby spoecznoci tubylczych zamieszkujcych andyjski region Ameryki Poudniowej.
Jej wewntrzne nieustrukturyzowanie spowodowane jest zindywidualizowanymi metodami
leczenia i diagnozowania, a take brakiem cile
okrelonej i spisanej etiologii oraz klasyfikacji
chorb. Ponadto, model medycyny andyjskiej,
ktr prezentuj w artykule nie naley postrzega jako jednolitego zjawiska wsplnego dla caego regionu andyjskiego, lecz jako jej lokalny
wariant. Opisywane przeze mnie praktyki medyczne Kiczua, ktre miaam okazj obserwowa w centralnej czci Ekwadoru w roku 2010,
s zatem elementem szerszego systemu medycznego charakterystycznego dla andyjskiego
czci Ameryki Poudniowej.
Medycyna andyjska swoimi korzeniami
siga spoecznoci przedkolumbijskich, ktre
zamieszkiway region andyjski (Ortega 1999:
Indigena 1/2012

178-179). Zderzenie kultur, postpujca globalizacja oraz komercjalizacja sprawiy, e nie jest
ona ju tylko medycyn tubylcz (indiask).
Obecnie praktykowana jest nie tylko przez spoecznoci indiaskie, lecz coraz czciej przez
Metysw i Biaych. Medycyna andyjska, niegdy w wielu krajach marginalizowana i zakazana7, za spraw trwajcych od lat 90. dziaa
midzynarodowych oraz pozarzdowych organizacji indiaskich , zostaa poddana prbie rewaloryzacji. Dziaania tubylcze doprowadziy
do prawnego uznania i instytucjonalizacji indiaskich praktyk medycznych. Wieloetniczny
i wielokulturowy charakter regionu andyjskiego
oraz rne lokalne uwarunkowania (stopie urbanizacji czy rozwj turystyki) sprawiaj, e medycyna andyjska nie jest zjawiskiem jednolitym,
a zachodzce w niej zmiany przebiegaj nierwnolegle i nierwnomiernie. Nawet tzw. tradycyjna8 medycyna andyjska nie jest zjawiskiem
jednolitym. Jej wariantywno wynika z rnorodnych czynnikw kulturowych. S nimi m.in.
67

mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

stopie nasilenia relacji i wpyww pomidzy

dominujcym spoeczestwem miejskim a ludnoci indiask, wierzenia, a take jednostkowe dowiadczenia yciowe. Rozbienoci
w praktyce leczniczej funkcjonuj czsto wewntrz tej samej grupy, wioski czy regionu.
Na niejednolity wymiar medycyny andyjskiej
wpyw maj ponadto rnice w midzypokoleniowym przekazie wiedzy o uzdrawianiu, indywidualne upodobania uzdrawiaczy, a take
inkorporacja obcych elementw praktyk leczniczych spowodowana mobilnoci Indian.
Praktyka medyczna Kiczua wie si z kulturowym pojciem zdrowia i choroby, zalenym od wizji wiata. Ich kosmologia zoona
z lokalnych mitw, wyobrae o wszechwiecie, ontologii czowieka, wadzy i spoeczestwa oraz nakazw i zakazw rytualnych, ktre
wyznaczaj praktyki, a take relacje spoeczne
(Descola 2001: 104-105), jest wynikiem dugotrwaych kontaktw kulturowych (w tym akulturacji) spoecznoci przedinkaskich9, Inkw
oraz hiszpaskich kolonizatorw (Garca
Escudero 2010: 685-686). Koncepcja wiata
danej spoecznoci jest zarazem czynnikiem
68

Anna Przytomska

j odrniajcym oraz budujcym poczucie

tosamoci i odmiennoci (Portela Guarn
2000:1-2). Jednake, dugoletnie oddziaywanie na siebie grup tubylczych i spoecznoci
przybyych przyczynio si do postpujcych
zmian kulturowych i nadao grskim spoecznociom autochtonicznym synkretyczny charakter. Wyjanienie tych zagadnie ma suy
zrozumieniu czym jest medycyna andyjska
z perspektywy osb j praktykujcych. Pojcia
i wyobraenia, ktre prbuj wyjani zwizane
s z elementami kosmologii tubylczej (hiszp.
cosmovisin indgena) Kiczua zamieszkujcych
centraln cz Andw Ekwadorskich. Opis
ten oparty jest na materiale zebranym podczas
bada (rozmw i obserwacji) z uzdrawiaczami
specjalizujcymi si w medycynie andyjskiej10
z prowincji Imbabura i Chimborazo.

wspczesna kosmowizja
kiczua
Kosmologia Kiczua opiera si na idei rwnowagi (Pakta Kawsay), ktra konieczna jest do
Indigena 1/2012

prawidowego funkcjonowania wszechwiata11

stanowicego jednoczenie przestrze i czas
egzystowania wszystkich bytw oywionych,
za ktre uznaje si ludzi, zwierzta, roliny,
zjawiska atmosferyczne, przedmioty fizyczne,
a take imponderabilia, takie jak koncepcje,
wiedza, emocje, myli oraz czas. Wszystkie
te elementy wypenia energia rozumiana jako
oywcza sia, ktra istnieje w kadym momencie trwania tzn. w yciu i po mierci. Wedug
Indian, wiat (kicz. pacha) jest zatem przestrzeni energii, ktra stanowi rdze i rdo wszystkiego. Czowiek, jako jego cz, pochodzi
z tego samego rda, do ktrego powrci
w spiralnym cyklu czasu i ycia. Kiczua wierz,
e po mierci energia wypeniajca czowieka
ulega transformacji i staje si ponownie czci
kosmosu. wiat jest dla nich zatem caoci oywion, ktra nieprzerwanie ulega przemianom.
Kady jego element jest ze sob powizany,
istnieje w relacji i jest potrzebny do prawidowego funkcjonowania. Nic nie funkcjonuje indywidualnie, w oderwaniu od caoci. Kady
element stanowi o istnieniu drugiego oraz jest
jego odbiciem (De la Torre, Sandoval Peralta
2004:19-23). W wierzeniach Kiczua, wiat czyli
kosmos dzieli si na trzy czci, ktre cho wyodrbnione, stanowi jedn cao (Rodrguez
Flor 1997: 35-37). wiat dolny, to Uku Pacha
wiat nieludzki, przestrze transformacji energii po mierci. Utosamiany jest z krain zmarych oraz siedliskiem zej energii (hiszp. mala
energa). Kay Pacha to wiat rodkowy przewidziany dla ludzi i natury zewntrznej. Tutaj
rezyduje zarwno dobra i za energia, ktra
uzupenia si i rwnoway, a jej cieranie si
pozwala na zachowywanie rwnowagi wszechwiata. wiat grny czyli Janan Pacha to miejsce bytw wyszych (manifestacji kosmosu)
oraz energii uzdrawiajcej, ktr do leczenia
wykorzystuj yachak uzdrawiacze o najwyszej mocy oraz umiejtnociach. Ze wzgldu
na sw rozleg wiedz na temat wszechwiata
s zarazem przewodnikami i mentorami spoecznoci tubylczych. W jzyku kiczua sowo
yachak oznacza mdrca, uczonego. W wioskach
Indigena 1/2012

indiaskich tacy specjalici mog peni szereg

funkcji medyczn, polityczn, prawn, edukacyjn oraz religijn. Wedug yachak o imieniu
Carlos12 z grskiej wioski nieopodal wulkanu
Chimborazo (w prowincji o tej samej nazwie),
podstaw jego statusu jest posiadana wiedza
(hiszp. sabidura), ktra przekazywana jest z pokolenia na pokolenie.
Yachak to ten, ktry wie. Wie co je i czego
nie je, wie co mwi i czego nie, wie w co si
ubiera i w co nie. Zna czasy, ktre miny i zna
czasy, ktre nadejd. Posiada wiedz o yciu,
o wszystkim, co na nie wpywa. [] Dodaje siy,
wzmacnia, dodaje ycia. [Y-30]

Yachak to przewodnik, ktry ukierunkowuje,

daje wytyczne. To ten, ktry wzmacnia, sprawia, e sprawy kadego dnia staj si lepsze. Jest
przewodnikiem nadajcym kierunek. Czasami,
jeli jest taka potrzeba, jeli kto prosi, leczy
za pomoc energii. [] Ale nie stawia sobie
za zadanie zaoenia centrum zdrowia, robienia interesw. Nic z tych rzeczy. Jego ycie
w spoecznoci jest jak pyncy strumie. yje
w pocie czoa. [Y-32]

Yachak naucza o wierzeniach, historii, reguach ycia i karach za ich amanie. Jest rwnie
kapanem, ktry w ramach swojej spoecznoci utrzymuje porzdek midzy wiatem materialnym (widzialnym) i duchowym (niewidzialnym, nadprzyrodzonym). Jego zadaniem jest
take zachowanie w rwnowadze energii dobrej, pochodzcej z Janan Pacha i energii zej,
utosamianej ze wiatem Uku Pacha. Energia
pozytywna identyfikowana jest z tym, co suche, ciepe i jasne, a energia negatywna z tym,
co wilgotne, zimne oraz ciemne. Naley jednak zaznaczy, e relacja ta nie charakteryzuje
si kategoryczn opozycj. Przeoenie tego
na dychotomi dobra i za wynikajcej z tradycji chrzecijaskiej oraz rozumienie tych skadowych jako wykluczajcych si antagonizmw
jest niewaciwe dla zrozumienia perspektywy
69

mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

tubylczej. Wedug Indian, te dwie sfery przenikaj si, koegzystuj i dopeniaj. To staa relacja i dynamika, a nie wykluczenie (odrzucenie
ktrej ze sfer) czy statyczno stanowi istot
ycia oraz trwania wszechwiata13. Rwnowaga
pomidzy dobrem i zem nie jest czym danym
czy osignitym, lecz jest stanem w trakcie staego tworzenia.

sumak kawsay czyli dobre

ycie

pojcie zdrowia i

choroby u indian kiczua

Pojcie energii, jako substratu wypeniajcego
kady byt oywiony, wie si z koncepcj zdrowia i choroby. W jzyku runa simi14, czyli kiczua
zdrowie okrelane jest nie tylko jako prawidowy stan psychofizyczny jednostki. Zdrowie
okrelane jest w kiczua terminem sumak kawsay (kicz. dobre ycie, dobrostan) i rozumiane
jest jako porzdek osigany dziki harmonii fizycznej, mentalnej i duchowej jednostki, widzianej zawsze jako cz wikszej caoci: rodziny, spoecznoci, a nawet kosmosu. Zdrowie
wi si z regu relacyjnoci i wspzalenoci, ktre kieruj nas na kolektywne postrzeganie zarwno zdrowia, jak i choroby. Pierwsza
regua polega na tym, i kady element wszechwiata ma wpyw na inny, natomiast zasada
wspzalenoci odnosi si do prawidowego
funkcjonowania caoci (np. wiata, rodziny,
jednostki), ktre uzalenione jest od zdrowia
innych elementw. Caoci moe by np. wiat,
a jego elementami skadowymi wszystkie byty
oywione (ludzie, zwierzta, roliny, czas, przestrze, idee i wiedza etc.). Cao stanowi bdzie rwnie rodzina lub spoeczno wsi, ktrych zdrowie warunkuje kondycja ich czonkw.
Pomidzy caoci, jej czciami (ktre rwnie tworz okrelon cao) oraz ich wewntrznymi elementami zachodz takie same
relacje. Tote, rodzina moe by caoci dla
jej czonka, ale jednoczenie jest skadow np.
wioski, ktra w dalszej konsekwencji stanowi
70

Anna Przytomska

cz wszystkich Kiczua i element wszechwiata. Istotne jest to, e wewntrz jednej caoci (skadowej) zachodz takie same mechanizmy, jak w caoci ostatecznej, czyli we
wszechwiecie (metawszechwiecie). Porwna
to mona do rosyjskiej matrioszki skadowe
s miniaturami caego wiata Kiczua.
W podstawowym rozumieniu zdrowie odnosi si do kadego bytu oywionego, a przede
wszystkim jednostki ludzkiej, ktrej prawidowe funkcjonowanie uwarunkowane jest stanem ciaa, uczu, emocji, umysu, duszy etc.
Kiczua wierz, e czowiek chory ma wpyw na
rodowisko, w ktrym yje. Kiedy Mara Rosa,
yachak z Cusubamby (prowincja Cotopaxi), zauwaya, e niektre roliny znikaj jednoznacznie stwierdzia, e s one zestresowane.
Indiascy uzdrawiacze twierdz, e brak lub zanik danego gatunku rolin w ich okresie wegetacyjnym wynika z zaburzenia rwnowagi (choroby) rodowiska naturalnego lub spoecznoci
zamieszkujcej w ssiedztwie15.
Na sumak kawsay skada si szereg okrelonych zasad ycia. Wedug uzdrawiaczy, aby
osign i zachowa zdrowie naley zapobiega chorobie i chroni si przed zagroeniami
z zewntrz kojarzonymi gwnie ze z energi. Zdaniem yachak, jest to moliwe dziki
okrelonej formie ycia, ktra pozwala na zachowanie tej dobrej. Pierwsza zasada to stosowanie odpowiedniej diety (kicz. alli16 mikuy)
z rozrnieniem ywnoci zgodnie z koncepcj gorce-zimne (kicz. rupaj-chiri). Antropolog
Jos Yez del Pozo w ksice Allikai: la salud
y la enfermedad desde la perspectiva indgena pisze, e
podzia na gorce i zimne nie dotyczy jedynie
rnic w wysokoci temperatury, ale ma swoje
przeoenie na charakter oraz cechy przyrody
i czowieka. Rupaj to soce, czyli wszystko to,
co jest biae i krysztaowe, mskie, gorce i ekspansywne. Chiri to z kolei ksiyc, wszystko to,
co jest kobiece, sabe, czarne, zimne oraz ulege
(Yez del Pozo 2005: 17-18). Leczenie opiera
si na kompensowaniu przez opozycj, tak, aby
przywrci stan rwnowagi. Tzn. do leczenia

Indigena 1/2012

chorb gorcych stosuje si terapi zimnym i odwrotnie.

Kolejnym czynnikiem niezbdnym do zachowania zdrowia (czyli rwnowagi) jest dobre
mylenie (kicz. alli yuyay), oznaczajce tzw. mylenie pozytywne, nie krzywdzce siebie i innych. W ramach sumak kawsay w wiecie Kiczua
naley postpowa dobrze (kicz. alli ruray),
czyli y w zgodzie z wyznaczonymi normami.
Pierwsza podstawowa zasada to nie by leniwym, druga to nie kama, a trzecia nie kra.
Dobry Indianin przestrzega rwnie zasady alli
rimay, czyli poprawnej formy mwienia (hiszp.
forma de hablar), wedug ktrej naley dobiera
odpowiednie sowa, wyraa si z szacunkiem
i mioci w stosunku do drugiego czowieka,
natury i caego wiata. Alli runa, czyli czowiek
zdrowy, posiada rwnowag energetyczn i duchow wwczas, kiedy pracuje dla siebie i innych zgodnie z zasad wzajemnoci, a take
uczestniczy w pracy oraz staych (np. uprawa
roli) lub czasowych aktywnociach (np. budowa
domu) grupy (kicz. minga). Wedug uzdrawiaczy osoba w peni zdrowa to osoba szlachetna
Indigena 1/2012

i dzielca si dobrami, ktra uczestniczy w yciu spoecznym oraz rytualnym, jest bliska naturze i wymiarowi kosmicznemu, tzn. wypenia
j dobra energia. Jos Ynez del Pozo twierdzi, e Kiczua posiadaj wyobraenie czowieka zdrowego, ktry jest twardy i silny jak
gry oraz kamienie (Ynez del Pozo 2005: 48).
Odwrotnoci tego wyobraenia jest osoba
chora (kicz. unkushka runa), charakteryzujca
si wyniosoci, egoizmem, zawici, agresywnoci, porywczoci, faszywoci, co prowadzi do smutku i osamotnienia. Preferowana
forma ycia kadego Kiczua zwizana jest
z zachowaniem rwnowagi jednostki i jej otoczenia. Warto jednka zaznaczy, e sytuacja
taka jest idealna, a w biegu ycia etos ten realizowany jest w rny sposb.
Choroba u Kiczua ma wymiar dwustopniowy. Po pierwsze, choroba to wynik zaburzenia rwnowagi jednostki lub grupy, spowodowany nieprzestrzeganiem zasad sumak kawsay
z diet, negatywnym myleniem, zakconymi relacjami interpersonalnymi, zym postpowaniem etc. Po drugie, kiedy rwnowaga
71

mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

zostanie ju zachwiana, czowiek naraony jest

m.in. na atak (zy wpyw) szeregu zewntrznych zagroe energetycznych, czyli nadprzyrodzonych bytw posiadajcych z energi
(hiszp. mala energa) oraz innych czynnikw wynikajcych ze zamania regu ycia. Przykadem
dla tych ostatnich moe by wypadek, zamanie
nogi czy przezibienie, ktre interpretowane s
jako konsekwencje zego uczynku, gdy brak
rwnowagi przyczyni si do nieuwagi czy dekoncentracji czowieka. W badanym przeze
mnie regionie, byty nadprzyrodzone konceptualizowane s jako: wiatr, powiew, duch, tcza,
grzmot i inne. Ich negatywne dziaania powoduj chorob wraz ze specyficznymi dla niej
objawami. Zachwiana rwnowaga jednostki
moe powodowa zakcenie harmonii rodziny,
grupy lokalnej, otoczenia naturalnego, z ktrymi chora osoba wchodzi w relacje. Dlatego
te, leczenie wedug yachak jest dugotrwae
i wymaga od pacjentw zmiany trybu ycia
oraz odbudowy zerwanych relacji.
Z naszej perspektywy, tradycyjne rozumienie choroby, zdrowia i leczenia Kiczua jest poczeniem magii, religii i nauki. Natomiast dla
nich jest czci holistycznego mylenia o wiecie i czowieku. Nie ujednolica to jednak wyobrae czy nazw bytw nadprzyrodzonych,
etiologii chorb i stosowanych medykamentw.
Zalene jest to od regionu czy wiedzy uzdrawiacza przekazywanej z pokolenia na pokolenie.
Ze wzgldu na wystpowanie kilku dominujcych czynnikw chorobotwrczych, analizowanych na podstawie wyobrae curanderos oraz
pacjentw na temat przyczyn, objaww i modeli chorb, pozwoliam sobie na ich kategoryzacj. Podkrelam jednoczenie, e podzia ten
dotyczy czynnikw chorobotwrczych bezporednio wpywajcych na czowieka i jego otoczenie, gdy zawsze pierwszym bodcem jest
zamanie zasady (ze zachowanie) i zachwianie rwnowagi, co prowadzi do dalszych konsekwencji, czyli jednostek chorobowych, ktre
podzieliam na cztery grupy17:

72

Anna Przytomska

1. choroby fizyczne,
2. choroby o podou spoecznym,
3. choroby spowodowane przez byty
nadprzyrodzone,
4. choroby wywoane przez czary.
Choroby fizyczne to te spowodowane np.
czynnikami atmosferycznymi (zimnem, deszczem), wypadkami lub zepsutym jedzeniem.
Przykadem chorb pierwszego typu mog by
debilidad (osabienie, niemoc), calambres (skurcze), lesin (skaleczenie, rana), golpes y tumores
(stuczenia i guzy), reumatismo (reumatyzm).
Choroby o podou spoecznym wywouj ze
stosunki w rodzinie lub spoecznoci lokalnej.
Ich przyczynami s ktnie, zawi, gniew i inne
negatywne emocje czy wzburzenia. S to najczciej pena (zmartwienie) i envidia (zazdro,
zawi). Trzeci typ zaburze wywouj byty
nadprzyrodzone posiadajce z energi (mala
energa), ktr przenosz na chorego. Na obszarze, gdzie prowadziam badania, mala energa
przybiera rne formy. Konceptualizowana jest
najczciej jako powiew wiatru, duch, skrzat,
tcza, grzmot, bysk etc. Indianie Kiczua nie
posiadaj wsplnych czy lokalnych wyobrae
tych bytw, tzn. nie wyodrbniaj konkretnych
i zbienych cech. Najczciej wystpujce choroby trzeciego typu to mal (zo), espanto/susto
(przestrach), encantamiento (zaczarowanie/zauroczenie). W ramach medycyny andyjskiej,
obok chorb fizycznych, chorb spoecznych
i chorb wywoanych dziaaniem bytw nadprzyrodzonych, wystpuje czwarty typ - spowodowany czarami. Choroby te wywoane
s przez brujos (czarownikw) i nazywane w kiczua brujeashka (znane s te jako mal de caballo).
Kiczua uwaaj, e urok mona wywoa samodzielnie w wyniku zoci, nienawici i braku
kontroli nad emocjami lub za porednictwem
czarownika. Osoba, ktrej krzywda zostaa wyrzdzona przez dziaanie brujos musi uda si do
curandero, w celu wyleczenia choroby tj. zdjcia
uroku czy czaru. Wedug moich informatorw,
tylko curandero moe odwrci proces wywoany przez czarownika poprzez zastosowanie
Indigena 1/2012

Schemat 1.

dziaa uzdrawiajcych. W opinii Kiczua, jeli taki pacjent uda si do lekarza biomedycyny
i podda si terapii moe to doprowadzi do pogorszenia si jego stanu, a nawet mierci. Wida
wic, e koncepcja leczenia zgodna z ich wasn
wizj choroby przewaa wci nad pragmatyzmem medycznym, ktry zakada pluralizm
w sferze doboru sposobw terapii.
Metody leczenia18 Kiczua przyjmuj form
rytuau, w ktrym, wany jest kady gest
i kade wymawiane sowo. Wypowiadane formuy kierowane do Pachamama, Soca czy
Boga, Matki Boskiej, witych (w przypadku
indiaskich lub metyskich uzdrawiaczy odwoujcych si do symboliki chrzecijaskiej) maj
charakter indywidualny. Kolejno wykonywanych czynnoci moe ulega drobnym zmianom, ale zawsze tworz one spjn cao.
Proces uzdrawiania rozpoczyna si od diagnozowania, ktre polega na rozpoznaniu rodzaju choroby oraz odnalezieniu jej przyczyny.
Leczenie, tak jak choroba, przebiega dwustopniowo. Uzdrawiacze pocztkowo zajmuj si leczeniem fizycznych objaww choroby. Polega
to na odpowiednim kierowaniu energi bezporednio (w przypadku yachak o duej mocy)
lub porednio (za pomoc katalizatorw energii, np. jajek, winek morskich, wiec, rolin). Pierwszym etapem procesu leczenia jest
oczyszczenie (hiszp. limpia) pacjenta, ktre naley wykona przed podaniem medykamentw.
Do tego celu uzdrawiacze wykorzystuj najczciej jajka19, roliny lecznicze, tabak, wity
ogie oraz kamienie. Po oczyszczeniu chorego
ze zej energii nastpuje etap kuracji leczniczej,
do ktrej wykorzystywane s rwnie (oprcz
wyej wymienionych elementw) zioa i masae. Kady z uzdrawiaczy posiada przedmioty
Indigena 1/2012

ochronne lub wspomagajce w kontaktowaniu

si z Matk Ziemi, ktrych uywa si podczas
uzdrawiania. Najczciej s to kamienie, nazywane przez nich piedras purificadoras, czyli kamienie oczyszczajce. Pochodz one z miejsc
witych (hiszp. lugares sagrados), w ktrych wedug wierze gromadzi si energia Pachamama.
Ponadto kamienie chroni uzdrawiaczy przed
z energi chorego, a zatem oczyszczaj zarwno pacjenta, jak i naraonego na styczno
z nim leczcego. Po odnalezieniu przyczyn
i pierwszym etapie leczenia, uzdrawiacze musz
przeprowadzi wraz z pacjentem szereg czynnoci majcych na celu powrt do sumak kawsay, ktrych istotnym elementem s rozmowy
dotyczce zalece (zmiana diety, poprawa relacji w rodzinie lub grupie, wykorzystanie zasobw natury w zgodzie z zasad rwnowagi
i wzajemnoci) i zmierzajce do zapobiegania
chorobom.

oblicza brujera
Brujera moe by rozpatrywana w dwch paszczyznach. Po pierwsze, s to konkretne praktyki, ktre wywouj okrelone konsekwencje spoeczne. Celem dziaa brujos jest maldad
(niegodziwo, podo) lub dao (krzywda).
Zo czynione jest najczciej na zamwienie.
Kiczua twierdz, e brujera, tak jak medycyna,
polega na kierowaniu energi w celu zaszkodzenia danej osobie. Czyni si to za porednictwem
zdjcia, kawaka materiau lub przedmiotu nalecego do potencjalnej ofiary. Klient udaje
si do brujo, aby ten rzuci urok na wskazan
osob. Za pomoc technik akumulacyjnych kieruje on energi tak, aby przeama rwnowag
73

mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

energetyczn danej osoby i wywoa okrelony

efekt rozpad zwizku, chorob, mier, poar,
mio, niepowodzenie w interesach czy utrat
dobytku. rodki, za pomoc ktrych rzuca
uroki czy wywouje krzywdy, tak jak sposoby
leczenia, s rnorodne, uwarunkowane indywidualnymi preferencjami lub zdobyt wiedz.
Po drugie, brujera to zbir pewnych wyobrae, ktre mog funkcjonowa jednoczenie
jako zjawiska niezalene od rzeczywistego jej
praktykowania. Oznacza to, e nawet jeli spoeczno nie ma dowodw, e brujo rzuci na
kogo uroku, tj. wykona konkretne dziaanie
majce na celu wiadome wywoanie uzgodnionych z klientem skutkw (np. choroba na
zamwienie), to ju samo niewyjanione zdarzenie lub cig dziwnych wypadkw prowadzi
do okrelonych podejrze, a w konsekwencji
do narastania konfliktw spoecznych. Wedug
takiego rozumowania, odwoujc si przy tym
do wydarze z wioski u podna Tungurahua,
mona powiedzie, e gdyby nie dziaanie brujo
nikt w wiosce nie zachorowayby, drzewo nie
spadoby na dach, a zwierzta nie zaginyby.
Ma to przeoenie rwnie na wyjanianie rnych dolegliwoci. Dla Kiczua powana choroba czy drobne schorzenie, zamanie nogi lub
niewielki wypadek jest zawsze konsekwencj
niewaciwego dziaania czowieka, postpowania wbrew zasadom ycia. Oczywicie, zawsze konieczne jest uznanie skutecznoci dziaa brujo, by jego aktywno miaa spoeczny
oddwik. Natomiast pewno lub dowody na
praktykowanie brujera przez konkretn osob
nie s konieczne, by grupa uznaa przyczynowo czarw i zainicjowaa okrelone dziaania, ktre wywoaj skutki dla caej grupy np.
kara, zemsta na podejrzanej osobie, konflikt
lokalny i inne. Dowody na dziaanie brujo nie
s potrzebne, bo jest nimi sama choroba czy
te jej objawy. Wanie ta paszczyzna oparta na wyobraeniach i ich konsekwencjach
w dziaaniu grupy jest najsilniejszym przejawem czarownictwa.
Podczas bada spotkaam si z dwoma sposobami postrzegania brujera przez spoeczno
74

Anna Przytomska

indiask. Rnica polega na odmiennych wizjach rodzajw i cech energii, ktre wykorzystywane s podczas czynienia czarw.
Pierwsza wizja energii (A) wie si z jej podziaem na z i dobr. Energia za usytuowana
jest w Uku Pacha, czyli wiecie dolnym (wiat
zmarych oraz siedlisko za). Brujos do swych
dziaa wykorzystuj z energi, dlatego te
zjawisko czarownictwa uchodzi wrd Kiczua
za negatywne i stanowi zamanie zasad sumak
kawsay. Natomiast yachak podczas uzdrawiania wykorzystuj energi dobr kojarzon ze
wiatem grnym Janan Pacha. W tym kontekcie, zjawisko czarownictwa jest jednoznaczne i nie rodzi adnych wtpliwoci w kwestii jego pojmowania. W tym przypadku istota
czarownictwa ley w atrybutach lub praktykach wykorzystywanych przez brujos. Rwnie
uzdrawiacze, ktrzy lecz za pomoc sposobw uznanych za ze lub obce, traktowani s
jako brujos. Do dziaa o charakterze negatywnym naley np. wrenie z kart (tarot andyjski)
i zdj, przepowiadanie przyszoci czy rzucanie urokw zapewniajcych mio i powodzenie. Zauwayam, e oprcz miejsc oraz
przedmiotw o znaczeniu odwoujcym si
do wizji wiata indiaskiego (np. kpiele o pnocy czone s ze wiatem dolnym jako miejsca ciemne, zimne i mokre), za ze uwaa
si wszystkie elementy obce. Nale do nich
atrybuty i praktyki niewchodzce w skad tego,
co Indianie uwaaj za tradycyjne, czyli kultywowane z pokolenia na pokolenie oraz wartociowane przez dowiadczenie specjalistw.
Przykadem tego moe by tarot andyjski,
ktry przez cz Kiczua jest elementem zewntrznym (obcym), dla innych stanowi jednak element swojski. Wedug relacji uzdrawiaczy z Jatun Yachay Wasi20, tarot pojawi si
w Ameryce Poudniowej za spraw Ernesto
Montes Aliaga, ktry opracowa i dostosowa
go do wierze indiaskich (wprowadzi symbole i boskie przedstawienia znane z inkaskiego
imperium Tahuantinsuyu). Uzdrawiacze, ktrzy
wykorzystuj go w swych praktykach leczniczych zapomnieli o jego egzotycznym (obcym)
Indigena 1/2012

charakterze i oswoili go uznajc za element

rodzimy. W tym kontekcie, rodek leczenia,
czyli energia oraz elementy jej kumulowania
pojmowane s jako dychotomia za energia
pochodzi od zych bytw nadprzyrodzonych,
konceptualizowanych jako grzmot, bysk, tcza, duch etc. Energia dobra pochodzca od
Pachamama, czerpana jest i wykorzystywana
przez uzdrawiaczy. Kiczua wyznajcy ludow
form katolicyzmu twierdz najczciej, e za
energia pochodzi o szatana, a dobra od Boga
lub Matki Boskiej utosamianej z Pachamama.
Taki sposb interpretacji wie si z nakadaniem elementw religii chrzecijaskiej na autochtoniczne wierzenia indiaskie21.
Druga perspektywa (B) zakada, e o rodzaju energii stanowi cel jej wykorzystania.
Energia istnieje we wszechwiecie, ale to czy
bdzie ona dobra czy za, zaley od dziaania czowieka ona nie jest dana z gry, jest
kreowana w akcie dziaania. Oznacza to, e
Indigena 1/2012

osoba akumulujca energi i wykorzystujca

j poprzez swoj intencj (leczenia lub szkodzenia) sprawia, e energia bdzie dobra bd
za. Energia jest jedna, to cel i intencje osoby,
ktra j wykorzystuje stanowi o jej charakterze. Brujo lub uzdrawiacz, jako osoby posiadajce umiejtnoci kierowania energi (dar), kreuj j w akcie transformacji. O tym, czy jest to
uzdrawianie czy czarownictwo, decyduje wywoany skutek.
Pierwsza perspektywa (A) wskazuje, e rodzaj energii jest ju ustanowiony i specjalista
odwouje si do jej rodzaju w zalenoci od intencji. Ta perspektywa ma charakter esencjalny.
Druga perspektywa (B) wskazuje na jej potencjalny charakter poprzez to, e to specjalicie
przypisuje si akt przeksztacania energii w zalenoci od celu i skutku.
Sytuacja, w ktrej dochodzi do czarownictwa oznacza, e rwnowaga spoeczna zostaa
zachwiana, a powstae napicia i konflikty maj
75

mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

wpyw na ca spoeczno oraz inne elementy

rodowiska. Funkcjonowanie w danej grupie
czarownikw, rzucanie urokw czy zakl, korzystanie z ich usug lub same podejrzenia
o brujera s wiadectwem choroby, czyli objawem i konsekwencj zaburzenia harmonii danej grupy. Uzdrawiacze andyjscy uwaaj, e
czowiek nie zachoruje, jeli yje w zgodzie
z normami indiaskiego wiata i przestrzega
odwiecznych zasad ycia. W kontekcie wiatopogldu Kiczua brujera jako choroba rozumiana jest w specyficzny sposb. Czarownictwo
w sposb sprawczy i wiadomy powodowa
moe inne choroby, poprzez zaburzenie rwnowagi danej jednostki. Jest to zgodne z zasad relacyjnoci, o ktrej ju wspominaam.
W gruncie rzeczy, brujera spodziewa si mona
ze strony kadej osoby, nie tylko samego brujo.
Osoba spotkana na ulicy, ssiad czy nawet czonek rodziny moe rzuci ze spojrzenie, czynic
to wiadomie bd te nie. Dlatego te, niektrzy Indianie, a przede wszystkim Metysi, nosz
amulety, w domu lub ogrodzie sadz roliny
76

Anna Przytomska

o ochronnej mocy, ustawiaj krzye i obrazki

witych. Chroni mog rwnie okrelone rytuay. Wedug yachak, brujera moe funkcjonowa tylko w zachwianym spoeczestwie, tam
gdzie nastpio ju zerwanie rwnowagi, ktra
stanowi fundament zdrowia grupy. Ich zdaniem,
niemoliwa jest rwnie skuteczno czarw
brujos, jeli dana jednostka lub spoeczno cieszy si zdrowiem. Tak rozumiane zalenoci
pokazuj, e brujera mona interpretowa jako
chorob i jej objawy, a ze wzgldu na relacyjno wszystkich elementw, take jako czynnik
chorobotwrczy powodujcy dalsze zaburzenia
w spoecznoci.
Brujera to kwestia delikatna, stanowica
w spoecznoci indiaskiej tabu, czyli zachowanie zakazane kulturowo, stanowice zagroenie dla struktury danej grupy. U Indian Kiczua
za praktykowanie czarownictwa wyznaczana
jest kara, ktra ma oczyci nie tylko osoby amice tabu, ale ca grup. W rytuaach oczyszczajcych, ktrym poddawany jest brujo i jego
klienci, musz uczestniczy wszyscy czonkowie lokalnej wsplnoty. Tabu brujera realizowane jest take poprzez zakaz otwartego i publicznego mwienia o nim. Podczas bada wtek
ten pojawia si w rozmowach z uzdrawiaczami,
ale raczej w kontekcie wykluczania siebie jako
ewentualnego podejrzanego bd oskarania innych uzdrawiaczy (nigdy konkretnych)
o praktykowanie czarownictwa. Ponadto, ci yachak, ktrzy walcz z brujera (lecz jej skutki
lub nakadaj kary) twierdz jednoczenie, e
nie do koca wiedz jak wyglda rzucanie czarw czy urokw i jakie metody s do tego wykorzystywane. Tumacz to tym, e nie praktykuj tego, a transmisja wiedzy pomidzy brujos
odbywa si w hermetycznym krgu. Spoeczna
wizja czarownictwa Kiczua to obraz zoony
gwnie z legend, plotek czy wasnych wyobrae. Rzadziej wynika to z bezporedniego
kontaktu ze sprawc czy z wiedzy pochodzcej przez ujawnienia praktyk konkretnego czarownika. Nawet jeli czarownik zostanie zdemaskowany, jego dziaania wci stanowi tabu.
Podejrzewam, e dzieje si tak, gdy wyjcie na
Indigena 1/2012

jaw wszystkich czynw czarownika, jego klienteli i praktyk mogoby powanie zaburzy funkcjonowanie grupy.
Tylko ufajce mi osoby pozwoliy sobie na
wskazanie konkretnej osoby podejrzewanej
o praktykowanie brujera oraz miejsce jej zamieszkania. Byy to sytuacje jednostkowe.
Wynika to moe z rnych czynnikw.
W wiadomoci spoecznoci nie-indiaskiej
czarownictwo funkcjonuje jako zabobony,
przesdy, ktre jednak podzielane s powszechnie. Czsto rwnie wiedza o medycynie andyjskiej, tj. o curanderos, ich praktykach, miejscu
przyjmowania pacjentw, opinie na ich temat,
a take ceny, to kwestia plotek. Jednake, zarwno wrd Metysw i Indian czarownictwo
budzi strach. Do nasilenia obaw przed nieszczciem dochodzi w przypadku korzystania
z dziaa brujos lub podejrze o czarownictwo.
To oni odpowiedzialni s za potencjalne czary,
zaginicia, mier oraz choroby. Dlatego te
unika si tego tematu lub rozmawia si po cichu, ze strachu, e rozgniewany brujo moe zapragn si zemci. Brujera to rodzaj samonakrcajcej si machiny, a wiara w ni powoduje
prb odwrcenia zego dziaania, np. zdjcie
czaru. Dlatego te, ju same podejrzenia mog
prowadzi do powanych konsekwencji zaburzenia funkcjonowania grupy. Przykadem
moe by obszar wok Otavalo, gdzie istnieje
specyficzna sie uzdrawiaczy, ktrzy podejrzewani s lub traktowani jako brujos. W miasteczku Ilumn (San Juan de Ilumn), zwanym
ziemi czarownikw (hiszp. tierra de los brujos), wrd tradycyjnych uzdrawiaczy wytworzya si silna konkurencja. Niektrzy z nich
dopuszczaj si dziaa magicznych skierowanych przeciwko swoim rywalom (brujera).
Utworzyli oni niezalene stowarzyszenie, ktre
kontroluje tamtejszych specjalistw. Posiadaj
wasny regulamin, ktry przewiduje comiesiczne opaty na rzecz grupy. Jeli dany uzdrawiacz nie chce opaca skadek lub nie naley
do stowarzyszenia jest naraony na groby i zakaz leczenia ze strony swych konkurentw nalecych do grupy. Organizacja ta jest bardzo
Indigena 1/2012

hermetyczna. Nie pozwala na kontrol ministerstwa, czsto jest take oskarana o czarownictwo. Ze wzgldu na t sytuacj, mieszkacy
Ilumn i okolicznych wiosek szukaj uzdrawiaczy spoza tego regionu. Pacjenci obawiaj si
bowiem wysokich opat, dziaa magicznych,
a take plotek i oszczerstw uzdrawiaczy skierowanych przeciwko nim.
Przywoana na wstpie historia o brujo
z wioski lecej u podna wulkanu Tungurahua
zostaa mi opowiedziana przez urzdniczk
z ministerstwa zajmujc si prawem indiaskim. Sytuacja ta pokazuje jak wiara i obawa
przed czarami moe doprowadzi do absurdalnych dziaa takich jak zapata za zdjcie
czaru. Brujo twierdzi bowiem, e aby odwrcenie czaru zadziaao, naley uici kwot
dwukrotnie wysz od pierwotnie zapaconej.
Wedug autorytetw indiaskich, czyli yachak,
jest to przykad wykorzystywania naiwnoci
i niewiedzy osb, gdy zapata za odwrcenie
choroby wedug wierze Kiczua nie istnieje
jako rodek zaradczy. Wyobraenia na temat
czarownictwa mog jednak doprowadzi do powaniejszych konsekwencji. Kilkakrotnie podczas rozmw z pacjentami lub uzdrawiaczami
relacjonowano historie, ktre miay miejsce
wrd spoecznoci indiaskich. Narastajce
konflikty spoeczne, polityczne czy te ekonomiczne w danej wiosce indiaskiej lub fala nieszcz, ktre interpretowane byy jako dziaania brujos doprowadziy do mierci osb
podejrzewanych o czary. Dana spoeczno
lub cz jej czonkw znajdowaa koza ofiarnego stojcego po przeciwnej stronie konfliktu.
Mechanizm ten w momencie kryzysu lub zagroenia grupy (choroby, epidemie, problemy
ekonomiczne, polityczne, ssiedzkie) polega na
tym, e zbiorowo obiera ofiar, ktra staje si
obiektem grupowej agresji (Girard 1987).
Permanentnej negocjacji spoecznej podlega kwestia kim jest brujo i kto w danej grupie
moe nim by. Zarwno uzdrawiacze, jak i brujos to specjalici, ktrzy wyrniaj si spord
czonkw grupy wiedz i okrelonymi umiejtnociami. Dla yachak brujos to wszyscy ci, ktrzy
77

mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

Schemat 2. Relacja pomidzy medycyn andyjsk

a brujera.

swymi wiadomymi dziaaniami prowadz do

zachwiania porzdku grupy. Dziaanie te s moralnie ze i najczciej praktykowane przez brujos ze wzgldw ekonomicznych, politycznych
lub z innych wzgldw osobistych. Sami brujos
mog przyzna si do praktykowania czarownictwa i mie wiadomo amania zasad podzielanych przez dan grup. Tutaj przywoa
mog opowie ksidza Pablo (imi zmienione)
z okolic Guarandy, ktry przywoa histori
pewnej Indianki Kiczua z grupy Waranka22,
ktra niegdy przysza do niego w celu wyspowiadania si. Przed spowiedzi strecia histori
swojego ycia. Kobieta ta przez wiele lat praktykowaa brujera, a swymi dziaaniami wielokrotnie doprowadzaa do chorb, nieszcz
i mierci. Za gwny powd aktywnoci na tym
polu podaa pobudki finansowe. Powysza sytuacja i jej motywy s jednoznaczne, jednak nie zawsze znaczenie brujera (interpretacja) jest wsplna dla obu stron (yachak i brujos).
Ze wzgldu na rnice w interpretacji sensw tego co dobre i ze, tego co indiaskie
i nieindiaskie odmienne jest take zakrelanie swojej przynalenoci czy tosamoci. Na
tym tle trwale dochodzi do spoecznych spi
i lokalnych konfliktw pomidzy uzdrawiaczami. Specjalista, ktry uywa np. zdj czy
kart tarota do leczenia bdzie przez yachak
uznany za czarownika. Dla autorytetw indiaskich atrybuty te stanowi element obcy i zy.
Z drugiej strony, osoba, ktra wykorzystuje
78

Anna Przytomska

tarota lub zdjcia, uwaa je za czci skadowe medycyny andyjskiej. Utosamia siebie jako uzdrawiacza, a te elementy za pozytywne - suce do leczenia, a nie szkodzenia.
Ponadto, czsto brujos utosamiani s z szarlatanami, czyli osobami dedykujcymi si leczeniu, lecz nie posiadajcymi daru uzdrawiania.
Dzieje si to w momencie kiedy dana osoba
okrela si uzdrawiaczem, lecz grupa uzna,
e nie posiada daru i jego leczenie jest nieskuteczne. W maym miasteczku Zumbahua
(prowincja Cotopaxi), zamieszkanym przez
spoeczno indiask, wrd ktrej obecna
jest wizja sumak kawsay, spotkaam si z takimi
sytuacjami. Pacjenci relacjonowali, e dany
uzdrawiacz jest brujos lub szarlatanem, gdy
po trzech miesicach od leczenia choroba powrcia z takim samym przebiegiem i objawami. Moda, indiaska kobieta uskaraa si
na ble gowy, zmczenie oraz stae uczucie
zimna. Uzdrawiacz zdiagnozowa to jako mal
aire (ze powietrze), wykona limpias de hierbas
(oczyszczenie z zi) oraz okadzi j dymem
z tytoniu. Nastpnie, poda jej do wypicia wywar z rolin leczniczych i poleci dawkowanie
tego specyfiku rano i wieczorem przez nastpny
tydzie. Z relacji dotyczcej sposobu leczenia
wynikao, i uzdrawiacz ten potraktowa dany
przypadek pobienie, nie wnika bowiem jakie s przyczyny jej choroby (tzn. nie wnika
w temat relacji z rodzin, problemw osobistych, diety czy trybu ycia), wyleczy jedynie
jej skutki. Z indiaskiego punktu widzenia choroba powrcia, gdy zaburzona rwnowaga
nie zostaa odbudowana przez uzdrawiacza.

brujera a medycyna

andyjska?

Koncepcja czarownictwa w wikszoci spoeczestw jest sposobem na wyjanianie chorb, mierci i innych nieszcz lub niepowodze. Brujera rozumiana jest jako logiczny cig
przyczynowo-skutkowy23, czyli konsekwencja
dziaa czowieka. Kiczua d do rwnowagi
Indigena 1/2012

kadego elementu wszechwiata poprzez przestrzeganie odwiecznych regu postpowania. Ich etosem (koncepcj idealn) jest rwnowaga caoci, ktra opiera si na reguach
wspzalenoci i wzajemnoci. Wyjaniam
ju jak rozumiane jest zdrowie, choroba, leczenie oraz czarownictwo. Dalszej analizie poddam spoeczne funkcje brujera oraz jej zwizek
z uzdrawianiem.
Biorc pod uwag spoeczne funkcjonowanie brujera uwaam, e wie si cile z medycyn andyjsk, a w pewnych sytuacjach te dwa
zjawiska nakadaj si na siebie, tj. pewne ich
elementy mog by interpretowane przez samych Kiczua jako tosame lub zamienne. Po
pierwsze, medycyna andyjska stanowi rodek
zaradczy na dziaania brujos jest remedium
na czarownictwo. Po drugie, oba te zjawiska
funkcjonuj w oparciu o podobne mechanizmy,
maj wsplne cechy oraz peni zbiene funkcje. Wedug Kiczua czarownictwo i uzdrawianie to umiejtno wykorzystywania i kierowania energi. Polega to na komunikowaniu si
z kosmosem (np. rolinami, zwierztami, ywioami etc.) oraz czerpaniu od nich energii,
ktra skumulowana, wykorzystywana jest do
leczenia bd szkodzenia. Mechanizmy s podobne, natomiast ich realizacje bd skutki
i wykorzystane narzdzia odmienne. Brujera zawsze ma wymiar pejoratywny. Celem dziaa
brujos jest najczciej zaszkodzenie wskazanej
osobie lub grupie. Natomiast intencj uzdrawiaczy jest leczenie, ktre rozumiane jest nie
tylko jako usuwanie fizycznych lub psychicznych objaww choroby, ale przede wszystkim
jako odbudowywanie zachwianej rwnowagi
i zwalczanie przyczyn jej zaburzenia.
W kontekcie obu przedstawionych przeze
mnie sposobw pojmowania energii (A i B),
to, co dobre i ze (pozytywne i negatywne
rodki) oraz definicje leczenie i czarownictwo
mog by niejednoznaczne lub wykluczajce
si. Rnorodno perspektyw, czyli rnice
kosmologiczne wpywaj na indywidualne interpretacje praktyk, ktre s uznawane za dobre lub ze. Problemem jest take to, co uwaa
Indigena 1/2012

si za andyjskie czy indiaskie, a take to, co

wchodzi w skad medycyny andyjskiej lub co
wykracza poza jej granice24. Przykadem tego
mog by uzdrawiacze z prowincji Imbabura,
ktrzy uwaaj, e leczy mona take za pomoc czarw (hechizos) i zamwie. Temu przekonaniu towarzyszy jednak nieco inne rozumienie zdrowia i choroby. Wedug curanderos z tego
regionu zabiegi te maj suy przede wszystkim poprawie dotychczasowego losu pacjentw.
Stosuje si miedzy innymi:
hechizo del amor / hechizo de seduccin czar mioci / czar uwodzenia
hechizo de la separacin czar na rozstanie
hechizo de la unin czar na zgod/poczenie
hechizo del negocio czar na powodzenie
w interesach
hechizo de buena suerte czar na szczcie/
powodzenie
hechizo del dinero czar na pienidze
Brak mioci, ktnie, problemy finansowe
s dla uzdrawiaczy z Imbabura oznakami choroby i nierwnowagi, dlatego te uwaaj, e
mone temu zaradzi dziki czarom. Do zamawiania szczcia i mioci (praktykowane
tylko przez cz uzdrawiaczy z tego regionu)
stosuje si zdjcia lub przedmioty nalece do
osb, ktrych czar ma dotyczy. Jak tumaczya uzdrawiaczka Manuela z okolic Otavalo,
ktra praktyki leczniczej nauczya si od swego
dziadka curandero, za porednictwem przyniesionego przedmiotu kieruje energi, tak aby
wywoa okrelony skutek, np. przynie mio. Innego zdania s yachak, ktrzy twierdz,
e uzdrawianie nie polega na ulepszaniu ycia
za pomoc czarw, lecz na wskazywaniu drogi,
ktr naley kroczy, by zachowa zdrowie
i harmoni. Zdaniem yachak taka postawa i zachowanie uzdrawiaczy spowodowane jest chci zysku, a rzucane uroki, jeli odnosz jaki
skutek to tylko tymczasowy. Curanderos, ktrzy wykorzystuj uroki do uzdrawiania nie lecz przyczyn, jedynie objawy. Ponadto, uywanie energii wzgldem osb trzecich, tak eby
79

mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

80

Zbieno i niejednoznaczno medycyny

andyjskiej powoduje wiele obaw i podejrze
grupy wobec uzdrawiaczy. To, e dana osoba
powicia si leczeniu, nie oznacza, e pewnego dnia nie zechce sprzeniewierzy si wyznawanym zasadom i zosta brujo. W sytuacjach
kiedy chorzy podruj do innych miejscowoci w poszukiwaniu medyka bd do wioski
przybywa nieznany uzdrawiacz, pacjenci nie
maj pewnoci, do ktrej ze stron zwrcili si
o pomoc lub czy uzdrawiacz posiada odpowiednie umiejtnoci. Moje rozmowy z lokaln
spoecznoci wskazuj, e take cz uzdrawiaczy trudni si zamawianiem nieszcz.
Przykadem tego problemu moe by przypadek zabiegw wykonywanych na mojej znajomej Metysce o imieniu Patricia, ktra udaa
si do andyjskiego specjalisty w sprawie dotyczcej jej rodziny. Wspomniana kobieta zaniepokojona bya chorob brata, jego sytuacj finansow i relacjami z on. Podejrzewaa, e
stan mczyzny spowodowany jest zymi intencjami jego ony i to ona jest odpowiedzialna
za jego problemy zdrowotne. Aby potwierdzi
swoje obawy, a take sprbowa przeciwdziaa problemom, Patricia wybraa si ze swoj
przyjacik do poleconego uzdrawiacza, ktry
mieszka w pobliskiej wiosce. Wtajemniczya
mnie w problemy rodzinne i zapytaa czy chciaabym jej towarzyszy. Wiedziaa bowiem, e
interesuj si tematem uzdrawiaczy andyjskich.
Chtnie skorzystaam z propozycji.
Na uzdrowiciela musiaymy oczekiwa
kilka godzin, ale w kocu zostaymy przyjte. Po odbyciu krtkiej rozmowy zarysowujcej problem, uzdrawiacz zacz wry z kart
i odczytywa informacje o sytuacji brata ze
zdjcia, ktre otrzyma. Diagnoza bya jednoznaczna, a wszelkie podejrzenia potwierdzone.
Choroba brata spowodowana zostaa przez
brujo, ktry przez systematyczne zabiegi stara
si zaszkodzi jego zdrowiu, by w konsekwencji doprowadzi go do mierci. Uzdrawiacz,
u ktrego byymy, stwierdzi ponadto, e ona
chorego ma romans i przygotowuje pozew
o rozwd. O podejrzeniach zwizanych
Indigena 1/2012

Schemat 3. Medycyna andyjska i brujera w wiecie Kiczua26.

przywoa mio czy zauroczenie jest ingerencj w kosmiczn cao, co zamiast budowa,
dodatkowo zakca rwnowag grupy. Dla yachak takie dziaanie jednoznacznie okrelane s
mianem brujera. Jednake, uzdrawiacze z regionu Imbabura odpieraj ten zarzut, twierdzc,
e czarownictwo powoduje choroby i mier,
ich celem za jest polepszenie ycia pacjentw.
Opisane przeze mnie przykady pokazuj
pynno i dialogiczno medycyny andyjskiej
i czarownictwa. Wystpujce rnice polegaj na odmiennych sposobach pojmowania
choroby, zdrowia, a w konsekwencji dotykaj
sposobw i atrybutw leczenia. Podczas prowadzenia bada odnotowaam na przykad
wsze rozumienie zdrowia i choroby u niektrych medykw. Posiadaj oni zazwyczaj wsk
lub nisk specjalizacj w hierarchii uzdrawiaczy andyjskich. S to gwnie limpiadores (specjalici wykonujcy oczyszczenia) lub hierbateros
(zielarze). Podczas obserwacji ich praktyk leczenia i rozmw z nimi zauwayam, e traktuj
chorob tylko jako jednostk chorobow i lecz objawy (objawy np. mal aire), nie przyczyn
(zaburzenie rwnowagi spowodowane zamaniem okrelonych regu). W ich przypadku leczenie miao wymiar jednostopniowy, nie dotykao problemu zachwiania rwnowagi pacjenta,
a koncepcja sumak kawsay bya im obca. Mimo
niepodzielania indiaskiej wizji wiata, na ktrej bazuje medycyna andyjska, uwaani s przez
siebie i pacjentw za curanderos, ze wzgldu na
metody leczenia charakterystyczne dla Indian
Kiczua. Ten przykad obrazuje specyfik akulturacji, ktra polega czsto na czciowej
i wybirczej adaptacji elementw obcych kultur przez spoecznoci metyskie lub zaniku tradycyjnych wartoci w spoeczestwach tubylczych. Oprcz wspczenie nastpujcych
zmian kulturowych, aktualny, niejednoznaczny
obraz medycyny andyjskiej i brujera wynika
take z wydarze i procesw historycznych
dugotrwaej i obustronnej akulturacji, mieszania si religii, idei i praktyk spoecznych ludnoci autochtonicznej i kultury, ktr pierwotnie
reprezentowali hiszpascy kolonizatorzy.

Anna Przytomska

Indigena 1/2012

81

mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

z przygotowanymi dokumentami na pocztku

wizyty powiedziaa mu moja znajoma, ktra
o wizycie szwagierki w kancelarii adwokata dowiedziaa si z plotek. Natomiast, jak si pniej okazao (ju nie wskutek diagnozy uzdrowiciela lecz szczerej rozmowy) kobieta ta udaa
si do adwokata w celu prawnych konsultacji
zwizanych z formalnociami niezbdnymi
do wyjazdu syna za granic. Choroba, mier,
zdrada, rozwd to diagnoza czowieka, do
ktrego si udaymy. Mczyzna zaleci zabiegi majce odwrci dziaania brujo i szwagierki. Przepisa osiem zabiegw, ktre miay
by potem kontynuowane z mniejsz czstotliwoci. Kady mia kosztowa sto dolarw.
Leczenie miao polega na odwrceniu czarnej magii i zaszkodzeniu w tym wypadku onie brata, tak, aby nie bya w stanie kontynuowa swoich zamiarw. Ze wzgldu na wysokie
koszta oraz dziaania majce, jak powiedzia
sam uzdrowiciel osabi on brata, moja
znajoma zrezygnowaa z jego pomocy. Udaa
si do innego uzdrawiacza, ktrego diagnoza
dotyczca przyczyn choroby brata zostaa potwierdzona. Ten jednake zaaplikowa jej i jej
bratu podstawowe zabiegi oczyszczajce z negatywnej energii oraz odprawi rytua majcy
przywrci harmoni w rodzinie. Po ustabilizowaniu sytuacji oraz rozwianiu podejrze
moja znajoma jeszcze kilkukrotnie korzystaa
z innych dziaa prewencyjnych oferowanych
przez uzdrawiacza.
Podsumowujc, mona stwierdzi, e
w pewnych sytuacjach trudno jest rozrni
dziaania dobre od zych, dziaania brujos od
uzdrawiaczy i pynna moe by granica pomidzy leczeniem a szkodzeniem. Opisane
w przykadzie sposoby leczenia i diagnozowania uzdrawiacza, do ktrego udaa si moja
znajoma, przez autorytety indiaskie (yachak)
uznane zostayby za niewaciwe, amice zasady wspycia lub przypisane czarownictwu.
Leczenie przyczyn brujera w medycynie andyjskiej nie polega ich zdaniem na osabieniu osb,
ktre si do choroby lub nieszczcia przyczyniy, lecz na naprawie czynnikw, ktre dan
82

Anna Przytomska

chorob spowodoway. W tym wypadku polegaoby to na naprawie stosunkw rodzinnych,

wyjanieniu zalegych spraw itp. Patricia, ktrej histori pozwoliam sobie opisa jest przykadem tego, i brujera to zjawisko pasoytujce na problemach interpersonalnych. Patricia
oraz jej szwagierka od wielu lat byy w konflikcie. Wci zaogniane nawarstwiajcymi si kopotami finansowymi i zdrowotnymi napicia
rodzinne doprowadziy do skrajnych dziaa.
Zjawisko czarownictwa, jak uwaa wielu antropologw, jest rwnie wskanikiem konfliktw
spoecznych i napi w grupie25.

negocjacja znacze

wariantywno zjawisk
kulturowych w andach
ekwadorskich
Wiara w brujera jest silnie zakorzeniona w spoeczestwie ekwadorskim i to nie tylko wrd
Indian. Przykady tego spotka moemy na
wsiach i w duych miastach. Niewyjanione
przypadki poaru, skrcenie nogi lub niepowodzenia w interesach potocznie tumaczone
s z energi, zym powietrzem lub rzuconym
urokiem. Z jednej strony, brujo to osoba niepodana, za, tajemnicza, czyli ta ktrej naleaoby unika. Jego dziaanie przynosi nieszczcia, choroby, mier, niepowodzenia w yciu
osobistym i interesach. Z drugiej strony, brujera daje ludziom perspektyw sprawczej interwencji w nasze ycie moliwo zemszczenia si, wywoania choroby lub doprowadzenia
do mierci nieprzyjaciela. Kusi nadziej na lepsz przyszo, szans na lepsze ycie mio,
pienidze, dobr prac, zdrowie.
Naley jednak podkreli, e zjawisko brujera rozumiane przez Kiczua z Ekwadoru nie
jest czym staym i jednorodnym. Skd pynno zjawiska? Dlaczego to, co dla jednych stanowi brujera, dla innych jest medycyn andyjsk
czy uzdrawianiem? Czynnikami, ktre mogy mie na to wpyw s procesy historyczne.
Indigena 1/2012

Efektem kolonizacji byo zderzenie kultur

i obustronne procesy zmian, ktre skutkoway
powstaniem nowych wzorw kulturowych
o charakterze synkretycznym. Wspczesne
przeobraenia wywoane s wzajemnym wpywem spoeczestwa wikszociowego (metyskiego) oraz spoecznoci indiaskich.
Transformacje zwizane s take z obecn sytuacj spoeczno-polityczn, tj. programami rzdowymi oraz aktywnoci samych Indian, ktrzy w procesie akulturacji w sposb wiadomy
bd niewiadomy zmieniaj wasne praktyki,
np. migracje Indian do miast (Swanson 2005:
76-79). Brujera wie si z medycyn andyjsk,
a ta staa si przedmiotem komercjalizacji i
globalizacji. Skutkiem tego jest zderzenie wiatopogldw. Na tradycyjne jej rozumienie
nakadane s elementy zewntrzne, co przeksztaca jej obraz i nadaje nowe znaczenia
i sensy.
Indigena 1/2012

Granica pomidzy brujera a medycyn andyjsk jest pynna i zmienia si wraz z przesuwaniem granicy i ustanawianiem relacji pomidzy dobrem i zem. Po pierwsze wynika to
z rnic wiatopogldowych, a take moralnoci kadego czowieka. Wedug yachak czar na
mio by zem ingerencj, ktra amaa zasady przez nich wyznawane. Z punktu widzenia wskazanych uzdrawiaczy nie byo to dziaanie ze, gdy z ich perspektywy brak mioci
by chorob, ktr naley wyleczy. Mimo, i
czarownicy i uzdrawiacze posiadaj jednakowe
(lub podobne) umiejtnoci, a ich dziaania
opieraj si na tych samych zasadach, ich strategie funkcjonuj na zasadzie opozycji. Brujera
zawsze bdzie jednak postrzegana jako zjawisko pejoratywne, wyznaczane przez to, co jest
spoecznie interpretowane jako ze. Pynno
i wariantywno zjawiska odzwierciedla
si take w praktyce jzykowej. Granice
83

mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

uzdrawiania i czarownictwa czsto zacieraj si,

a brak kategorycznych norm nie pozwala na
wymowne ich rozgraniczenie.
Oba analizowane zjawiska s odbiciem
wiata widzianego przez Kiczua, w ktrym dobro funkcjonuje jako uzupenienie za, a oba te
skadniki s konieczne do jego prawidowego
funkcjonowania. Wszechwiat Kiczua jest zatem zbiorem elementw dobra i za, ktre
poddawane s staej transformacji. Jest rwnie przestrzeni stycznoci i walki pomidzy
tymi elementami. Wanie ten proces pozwala
na zachowanie rwnowagi, ktra nieustannie jest w trakcie tworzenia si. Sumak kawsay
u Kiczua (zdrowie) jako stan stay to koncepcja idealna, stanowica utopijn wizj kondycji
czowieka. W rzeczywistoci jest to stan nieosigalny dla przecitnego czowieka (w peni
osigany jest jedynie przez niektrych yachak).
Mimo to, jest to utrwalona koncepcja, mrzonka
(mit), do ktrej wedug Kiczua naley dy.
W kontekcie totalnym (wszechwiata) sumak
kawsay nie moe by osignity, gdy zaburzyby rwnowag pomidzy dobrem i zem
(wszechwiat nie moe by tylko dobry lub
tylko zy). Medycyna andyjska i brujera mog
by rozumiane jako konsekwencje dynamicznej
relacji pomidzy dobrem i zem, gdzie oba zjawiska staj si same dla siebie swoistym buforem (przeciwwag). ycie i dziaanie czowieka
jawi si za jako stay ruch pomidzy rwnowag a jej brakiem.
Tak rozumiane czarownictwo u Kiczua jest
elementem staym i koniecznym do ycia oraz
prawidowego istnienia wszechwiata, ktry oparty jest na zmianie i transformacji. Tak jak wiat
Kiczua, tak te brujera pena jest wewntrznej
dynamiki przeistacza si (jest chorob, objawem, czynnikiem chorobotwrczym), przeksztaca wiat i ycie czowieka. Jednoczenie
jest spoecznie nieakceptowana, niemoralna,
negatywna. Z uwagi na to, e jest atakiem na
fundamentalne reguy ycia i zagroeniem dla
harmonii wiata i czowieka postrzegana jest
jako anomalia oraz tabu. Czarownictwo to system zbiorowych wyobrae i praktyk, ktre
84

Anna Przytomska

poddawane s staym procesom nadawania

sensw w zalenoci od kontekstu, grupy czy
wyznawanych zasad. Negocjacja znacze to
spoeczne konstruowanie granic wiata, ktremu poddawany jest kady element rzeczywistoci spoecznej. Wariantywno medycyny
andyjskiej i brujera oraz ich wzajemna pynno
zalena s od jednostkowych i grupowych wyobrae. Znaczenia te przeobraaj si pod
wpywem czynnikw wewntrznych oraz zewntrznych. Codzienne dowiadczenia i potok
ycia dalekie s od spoecznie ustalonych norm
spoecznych czy religijnych, ktre to stanowi
jedynie idealny obraz wiata, do ktrego d
Kiczua. Rnica ta tkwi w nierwnoci pomidzy koncepcj (pojciem) i jej realizacj, czyli
ucileniem. Wedug Clifforda Geertza, wybitnego wsptwrcy antropologii symbolicznej
badacza znacze, analiza sensu tubylczego
punktu widzenia polega wanie na uchwyceniu napicia i relacji pomidzy form (koncepcj) i jej realizacj (Geertz 2005 :63-77). Z jednej strony brujera jest chorob (objawem tego
stanu i zarazem przyczyn innych zaburze)
czyli anomali, a z drugiej prb naprawy ludzkiego nieszczcia leczeniem. Ma charakter
negatywny, lecz wewntrzne niedookrelony ze
wzgldu na sw dynamik. Jest tabu, czyli zjawiskiem zakazanym, a jednoczenie przypiecztowaniem wizji wiata, ktry zbudowany jest na
rwnowadze tego co ze i dobre.
Anna Przytomska studentka etnologii (I
rok studiw magisterskich) w IEiAK UAM.
Od 2009 r. aktywnie dziaa w Studenckim
Kole Naukowym Etnologw im. Bronisawa
Malinowskiego (peni funkcje sekretarza i
przewodniczcej sekcji amerykanistycznej).
W ramach zainteresowa badawczych zajmuje
si etnomedycyn, szamanizmem oraz sytuacj ludw tubylczych Ameryki Poudniowej.
Od czerwca do listopada 2010 roku prowadzia badania terenowe wrd Indian Kiczua
z Andw Ekwadorskich.

Indigena 1/2012

bibliografia

Bowie Fiona, 2008: Antropologia religii, Krakw: Wydawictwo UJ.

Buchowski Micha, 1986: Magia. Jej funkcje i struktura, Pozna: Wydawnictwo UAM.
Buchowski Micha, 1993: Magia i rytua, Warszawa: Instytut Kultury.
Cabieses Fernando, 1974: Dioses y enfermedades: La Medicina
en el antiguo Per, Lima: Artegraf.
Cceres Efran Ch., 2002: El juicio del agua Unu Huishu:
simbolismo y significado ecolgico del agua en mitos andinos,
Quito: Abya-Yala,CICTA.
Danbolt Drange Live,1997: Encuentro de cosmovisiones: el
encuentro entre la cultura y la religin de los autctonos de Caar
y el evangelio, Quito: Abya-Yala.
Descola Philippe, 2010: Construyendo la naturalezas.
Ecologa simblica y prctica social, w: T. Ingold, G.
Plsson (red.), Naturaleza y sociedad: perspectivas antropolgicas, s. 101-123, Meksyk:Siglo XXI.
Eakin Marshall C., 2009: Historia Ameryki aciskiej. Zderzenie kultur, Krakw: WUJ.
Favret-Saada Jeanne, 1967: Les mots, la mort, les sorts, Pary:
Gallimard.
Garca Escudero C., 2010: Cosmovisin Inca: nuevos enfoques
y viejos problemas, tom II, Salamanca: Coleccin Vitor,
Universidad de Salamanca.
Geertz Clifford, 2005: Wiedza lokalna. Dalsze eseje z zakresu antropologii interpretatywnej, Krakw: WUJ.
Irarrzaval Diego, 1999: Un cristianismo Andino, Quito:
Abya-Yala.
Ontaneda Luciano Santiago, 2010: Ecuador Hitos de su
pasado precolombiano, Quito: Banco Central del Ecuador.
Ortega Fernando, 1999: Ciencia mdica andina, w:
Ciencia andina, Serrano P. V. (red), Quito: Abya-Yala.
Paz Otero Gerardo, 1974: La Medicina en la Conquista y la
Colonia, Bogota: Editorial GAB.
Penkala-Gawcka Danuta, 2010: Pluralizm medyczny
w perspektywie antropologicznej, w: Nie czas chorowa? Zdrowie, choroba, leczenie w perspektywie antropologii
medycznej, red. Penkala-Gawcka D., Pozna: Biblioteka
Telgte.
Posern-Zieliski Aleksander, 2005: Midzy indygenizmem
a indianizmem: andyjscy Indianie na drodze do etnorozwoju,
Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Rodrguez Flor Germn, 1997: La Faz Oculta de la Medicina Andina, Quito: Abya-Yala.
Strathern Andrew, Stewart Pamela, 2008: Brujera, hechicera, rumores y habladuras, Madryt: Akal.
Swanson Kate, 2010: Pidiendo caridad en la ciudad. Mujeres
y nios indgenas en las calles de Ecuador, Quito: Flasco
- Abya Yala.
Torre Luz Mara de la, Sandoval Peralta Carlos, 2004:
La reciprocidad en el mundo andino: el caso del pueblo de Otavalo, Quito: Abya-Yala.

Indigena 1/2012

Turner Victor, 2007: Las symboli. Aspekty rytuaw u ludu

Ndembu, Krakw: Nomos.
Yez del Pozo Jos, 2005: Allikai: bienestar/estar bien la
salud y la enfermedad desde la perspectiva indgena, Quito:
Abya-Yala.

1.
2.
3.

4.
5.

6.

7.

przypisy

Celowo nie podaj nazwy miejscowoci, ze wzgldu

na prob o zachowanie anonimowoci osb relacjonujcych te wydarzenia.
Aktywny wulkan pooony w grskim pamie Andw.
W jzyku kiczua oznacza Gardziel Ognia.
Problem obserwowaam zatem z perspektywy spoecznoci indiaskiej i metyskiej uzdrawiaczy, pacjentw i urzdnikw z Direccin Nacional de Salud
de Los Pueblos Indigenas realizujcych w ramach
programu Salud Intercultural (Zdrowia Midzykulturowego) weryfikacj oraz identyfikacj uzdrawiaczy
andyjskich.
Rozwinicie tego terminu znajduje si w dalszej czci artykuu.
W artykule nie chciaabym rozwija refleksji nad
teoriami magii, natomiast zaznaczam, e brujera
analizuj z perspektywy magii zracjonalizowanej
tzn. omawiam to zjawisko jako logiczny (racjonalny) skutek dziaania czowieka. To co dla nas (osb
z tzw. kultury zachodniej) jest magi dziaaniem
irracjonalnym dla Kiczua stanowi racjonaln praktyk dnia codziennego.
Ponadto, w antropologii medycyny stosuje si termin medycyna komplementarna i/lub alternatywna
(z ang. CAM complementary and alternative medicine)
dla praktyk czy systemw medycznych innych ni
biomedycyna (Penkala- Gawcka 2010: 28). Mimo
i, pojcie medycyna andyjska jest nieprecyzyjne,
uwaam, e stosowanie terminw medycyna alternatywna i komplementarna czy medycyna niekonwencjonalna dodatkowo wprowadziyby pewien
zamt semantyczny. Dla Indian Kiczua to biomedycyna jest praktyk niekonwencjonaln. Ponadto,
sowo komplementarna czy alternatywna moe
by bdnie interpretowane jako praktyka niepena,
marginalizowana stosowana wybirczo, czy jako
uzupenienie biomedycyny.
W latach 80. i 90. XX w. powstay pozarzdowe organizacje indiaskie zmierzajce do odzyskania straconych praw i terytoriw. W Ekwadorze czoow
organizacj tubylcz jest CONAIE. Wedug Aleksandra PosernZieliskiego jest jedn z niewielu organizacji pozarzdowych w Ameryce Poudniowej, ktra
posiada duy wpyw na polityk pastwow. Jedn
z pierwszych inicjatyw zmierzajcych do etnorozwoju by projekt szk bilingwalnych. Zdaniem Posern-

85

mEDYCYNA ANDYJSKA A BRUJERA

-Zieliskiego nie przyniosy jednak zamierzonego

efektu ze wzgldu na ich may zasig oraz zakres
obejmujcy tylko nauczanie podstawowe (Posern-Zieliski 2002: 44-53).
8. Mwic o tradycyjnym modelu medycyny andyjskiej
zdaj sobie spraw, e nie stanowi ona zastygego
zjawiska pozbawionego wpyww z zewntrz. Stale
ulega procesowi przemian take pod wpywem czynnikw wewntrznych. Terminu tradycyjny uywam
z potrzeby odrnienia modelu praktyk leczniczych
przed i po przeobraeniach (lub w ich trakcie) zwizanych z procesem instytucjonalizacji, ktry w Ekwadorze ma miejsce od ok. dwunastu lat. Tradycyjna
medycyna andyjska to ta, ktra praktykowana jest
przez lokalnych uzdrawiaczy (gwnie indiaskich),
ktrych transmisja wiedzy przebiegaa w tradycji ustnej przekazywanej z pokolenia na pokolenie.
9. Obszar Andw Pnocnych (Andes Septentrionales),
ktry obejmuje obecne terytoria pd. Kolumbii,
Ekwadoru i pn. Peru, zosta zasiedlony przez liczne
spoecznoci rolnicze. Najstarsze pojawiy si ok. 13
tys. lat temu. W okresie 4000-1000 p.n.e. obszar ten
zamieszkiway grupy Valdivia, Machalilla, Chorrera, Jama-Coaque, ktre pozostaway w staym kontakcie ze wzgldu na uwarunkowania geograficzne.
W XIV w. wojowniczy lud Puruh (ktrych potomkowie do dzi yj na terenie prowincji Chimborazo)
zjednoczy si z ludem Cari (potomkami s Otavalos) i pokona swych silnych ssiadw Caari, po
czym utworzy federacyjne krlestwo Quitu, ktre
ok. 1460 r. zostao najechane Inkw czyli Imperium
Tahuantinsuyu, tworzce obszar dzisiejszego Peru.
10. Pod terminem uzdrawiacze rozumiem wszystkich
specjalistw praktykujcych sposoby leczenia znane
jako tzw. medycyna andyjska. Nie istnieje jeden typ
uzdrawiacza andyjskiego. Rni si oni specjalizacjami, funkcj spoeczn, sposobem transmisji wiedzy,
pochodzeniem (Indianie, Metysi, Biali), ale take
wierzeniami (stopie chrystianizacji), mistycyzmem
oraz indywidualnym sposobem interpretacji i realizacji tradycyjnej medycyny andyjskiej. O istocie bycia
uzdrawiaczem stanowi don czyli dar, powoanie.
W zalenoci od wierze jest si nim obdarzonym
najczciej dziki asce boskiej lub w konsekwencji
duchowemu przeznaczenia. Atrybut ten sprawia, e
przypisuje si uzdrawiaczom pewne cechy, oczekuje
okrelonych umiejtnoci, a w konsekwencji uznaje
za uzdrawiaczy. Akceptacja zdolnoci uzdrawiacza
polega na wierze grupy w wyjtkow moc leczenia
i jego skuteczno, co stanowi zarazem o jego autorytecie lokalnym.

86

Anna Przytomska

11. Wszechwiat (kosmos), w jzyku kiczua pacha, ma

dwa znaczenia czas i przestrze, ktre wspistniej
(Cceres 2002: 37-47).
12. Wszystkie imiona wystpujce w artykule zostay
zmienione.
13. Do prawidowego funkcjonowania kosmosu konieczna jest ich staa obecno dobra i za. Dobro i zo nie
wykluczaj si i nie mog istnie bez siebie. Ponadto,
w procesie staej transformacji kady element ulega
przemianie. Co 500 lat nastpuje transformacja czasu
i przestrzeni (pachakutiq), tote dobro zamienia si
w zo, a zo przeobraa si w dobro.
14. Runa simi oznacza jzyk ludzi (Danbolt Drange
1997: 68).
15. Uzdrawiacze andyjscy do leczenia uywaj rolin
i zi. Uycie rolin podczas uzdrawiania jest moliwe tylko za ich przyzwoleniem. Rolina tak jak kady
byt oywiony posiada energi, ktr uzdrawiacze
mog wykorzystywa do leczenia. Dlatego te za
kadym razem uzdrawiacz musi poprosi i przebaga roliny, by te pozwoliy si zerwa i pomogy mu
w uzdrawianiu. Czyni to, wypowiadajc okrelone
formuy podczas ich zbierania, przygotowywania
oraz leczenia. Roliny zbierane s w grach, na polanach, przy rdach. Cz specjalistw posiada wasne poletka, mae ogrdki z rolinami leczniczymi.
16. W jzyku kiczua alli to synonim sowa sumak (np. sumak kawsay) oznacza zarazem dobre i zdrowe.
17. Podzia wasny oparty o etiologi chorb, szerzej
opracowany w mojej pracy licencjackiej Medycyna
andyjska w Ekwadorze i jej wspczesne przeobraenia. Studium antropologiczne na podstawie bada wasnych obroniona w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej
UAM w roku 2011.
18. Ze wzgldu na tematyk artykuy jedynie zarysowuj
jak wygldaj praktyki lecznicze uzdrawiaczy andyjskich.
19. Jajka wedug uzdrawiaczy naadowane s energi
lecznicz. Wykorzystywane s zazwyczaj do leczenia
mal aire (ze powietrze).
20. Universitas de Sabiduria Ancestral i Nueva Conciencia Jatun Yachay Wasi (Uniwersytet Wiedzy Przodkw i Nowej wiadomoci) znajduje si w miasteczku
Colta (Balbanera) w prowincji Chimborazo, kilkanacie kilometrw od Riobamby. W ramach indiaskiego uniwersytetu dziaaj cztery instytuty realizujce
studia z medycyny andyjskiej, studia rolniczo-hodowlane (agropecuaria), architektury andyjskiej oraz
organizacji spoecznej.
21. Sfera wierzeniowa spoecznoci indiaskich ze
wzgldu na dugotrwae procesy akulturacyjne ma
charakter synkretyczny. Poprzez nakadanie si na

Indigena 1/2012

22.
23.

24.

25.

siebie elementw rnych wierze (wierzenia przedinkaskie, religia Inkw oraz chrzecijastwo) wytworzya si specyficzna forma religijna tzw. katolicyzm
ludowy (Irarrzaval 1999:71-90).
Regionalna grupa Indian Kiczua zamieszkujca
gwnie prowincj Bolvar.
Odrzucam tutaj podzia na mylenie logiczne i prelogiczne, ktre wprowadzi Levy-Bruhl. Pierwszy sposb mia opiera si o dowiadczenie empiryczne,
drugi o analogi i metafor (mylenie symboliczne).
W praktyce sposoby te nie rnia si od siebie, co
opisuj Byron Good, ktry dowodzi e zarwno
w biomedycynie obecna jest lepa wiara w nielogiczne hipotezy czy procedury medyczne, oraz Jeanne Favret-Saad, ktra dostrzega, e czary opiera
sie mog na szeregu empirycznych danych (Bowie
2008:242-243). W konsekwencji takich zaoe magi
rozumiem jako inn kategori interpretacji lub inn
wizj struktur wszechwiata (uwzgldniajc sfer
duchow tj. niewidzialn czy metafizyncz), nie jako
odrbn racjonalno. Istotne jest take, e wspomniana sfera duchowa nie jest oddzielona od sfery
materialnej i tym samym nie mona mwi o wyodrbnieniu sfery sacrum i profanum.
Podczas bada spotkaam si z terminem anty-Indianie stosowanym przez niektre autorytety indiaskie
(yachak) wobec Indian, ktrzy ich zdaniem yli wbrew
zasadom wiata andyjskiego.
Antropolodzy kulturowi czyli czsto podejrzenia
o czary z relacjami spoecznymi, gdzie czary staway
si wskanikami nasilenia spi spoecznych. Edward
Evans-Pritchard, ktry bada magi i czary u Azande, traktowa te zjawiska jako odbicie wstrzsw
i konfliktw spoecznych. U Azande magia stano-

wia system caociowym, ktry objawi si w strukturze wadzy, dziaalnoci ekonomicznej, leczeniu
(Buchowski 1986: 80). Victor Turner wprowadzi
koncepcj dramatu spoecznego, wedug niego
oskarenia o czary byy wskazwkami dla przyczyn
konfliktw oraz ich katalizatorami (Turner 2007).
Natomiast Jeanne Favret-Saada, ktra robia badania w Bocage, interpretowaa dziaania czarownikw
jako atak na potencja ekonomiczny rodziny (Favret-Saada 1976).
26. Schemat 3. przedstawia trjdzieln wizj wiata (Janan Pacha, Kay Pacha, Uku Pacha). wiat rodkowy
to wiat ludzi, przestrze staej walki i transformacji
pomidzy dobrem i zem. Sumak kawsay (A) przedstawia koncepcj idealnego stanu rwnowagi. Elementy
B i C przedstawiaj koncepcj choroby, gdzie B jest
zachwianiem rwnowagi spowodowanej zamaniem
zasad sumak kawsay przez czowieka, za C to objawy konkretnej choroby jako dalsze konsekwencje
zaburzenia rwnowagi. Chorob u Kiczua mona
porwna do choroby wirusowej. Aby wirus mg
zainfekowa organizm czowieka, ten musi by osabiony (jego rwnowaga jest zachwiana). U Kiczua,
jak wiemy, destabilizacja wynika ze zego zachowania czowieka. Faza B choroby jest niewidoczna dla
czowieka (pocztkowo nieuwiadamiana) stanowi
bezobjawowy rozwj choroby. Faza C to zaburzenie z penymi jego objawami. Medycyna andyjska
i brujera znajduj si i oddziauj w fazie B i C. Brujera moe by przyczyn (wirusem) oraz skutkiem
(objawem choroby). Natomiast medycyna andyjska,
aby przywrci rwnowag, musi wyleczy zarwno
objawy jak i skutki choroby.

Abstract

In this article, I will discuss the phenomenon of the Andean medicine and brujera the witchcraft
functioning among the Quichua Indians who live in the Andean part of Ecuador. I will analyze internal mechanisms of the Andean medicine and brujera, relations and similarities between them
in the context of the indigenous understanding of the world and the human relation with it. I will
demonstrate brujera as a consequence of the violation of the norms of life and as a perturbation
of the balance of the group, and that Andean medicine is an attempt to repair this. Both phenomena are neither constant nor homogeneous. They can be affected by various factors such as: historical events, acculturation, social or political transformations. However, the core of it is primarily a concept of the world and a man, that forces the fluidity. The Andean medicine and brujera
are both a reflection of the human world in which good and evil are complementary during a permanent struggle. That allows for its equilibrium, that is constantly being constructed. In this sense,
medicine and brujera can also be understood as counterweights to one another and as an example
of the internal contradiction of the Quichua community. Their lives and actions can be seen as a
constant movement between equilibrium and the lack of it.
Indigena 1/2012

87