kierunek

TECHNOLOGIA CHEMICZNA

laboratorium

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

wiczenie N1

Waciwoci frakcji paliwowych

prowadzcy

Karolina Jaroszewska, konsultacje bud. F1 pok. 206; WT 10-12, CZ 11-13

miejsce

bud. F2, pok. 113

CEL I ZAKRES WICZENIA

Celem wicze jest przeprowadzenie bada umoliwiajcych ocen charakterystycznych waciwoci
frakcji paliwowych (benzyny, oleju napdowego) w odniesieniu do aktualnych norm przedmiotowych
wymienionych produktw.
wiczenie N1/1
Przedmiot bada stanowi handlowa benzyna silnikowa. Wykonanie wiczenia polega na analizie
charakterystycznych normowanych waciwoci benzyny, uwzgldniajc takie oznaczenia jak:
skad frakcyjny oznaczany zgodnie z PN-EN ISO 3405
prno par metod Reida oznaczana zgodnie z PN-EN 12:1997
gsto w temp. 15oC oznaczana zgodnie z PN-EN ISO 3675
indeks lotnoci (VLI) wyznaczany zgodnie ze wzorem wg PN-EN 228
wiczenie N1/2
Przedmiot bada stanowi handlowy olej napdowy. Wykonanie wiczenia polega na analizie
charakterystycznych normowanych waciwoci oleju napdowego, uwzgldniajc takie oznaczenia jak:
skad frakcyjny oznaczany zgodnie z PN-EN ISO 3405
gsto w temp. 15oC oznaczana zgodnie z PN-EN ISO 3675
indeks cetanowy (IC) wyznaczany zgodnie z PN-EN ISO 4264
lepko kinematyczna w 40oC oznaczana zgodnie z PN-EN ISO 3104

Wydzia Chemiczny
Zakad Chemii i Technologii Paliw

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

1. WSTP. ROPA NAFTOWA, PRZETWARZANIE I PRODUKTY

Rozwj wielkiego przemysy naftowego zosta zapocztkowany przez Ignacego ukasiewicza, ktry w
1853 roku wydzieli naft z ropy naftowej. W 1854 roku, jako pierwszy na wiecie zbudowa kopalnie
ropy naftowej. Surowa ropa naftowa nie ma praktycznego zastosowania. Aby otrzyma z niej
wartociowe produkty, ktre maj przemysowe zastosowanie, rozdziela si j na poszczeglne frakcje:
paliwa gazowe, benzyny, paliwa lotnicze, naft, oleje napdowe, oleje opaowe, oleje stosowane do
wytwarzania rodkw smarowych i inne. Produkty handlowe otrzymuje si poprzez zmieszanie
odpowiednich frakcji z ropy naftowej otrzymywanych w procesach pierwotnej i wtrnej przerbki oraz
pakietu dodatkw poprawiajcych waciwoci uytkowe paliw, rodkw smarowych itd. Procesy
stosowane w przetwarzaniu ropy naftowej mona podzieli na:
- Procesy zachowawcze (przerbka pierwotna)
W procesach zachowawczych (destylacji) nastpuje rozdzia ropy naftowej na frakcje pprodukty.
Procesy te nie zmieniaj skadu chemicznego surowca.
- Procesy rozkadowe (przerbka wtrna)
Destylacja ropy naftowej
1 etap: destylacja atmosferyczna
gazy

2 etap: destylacja prniowa

frakcje prniowego
oleju napdowego
do pogbionej
przerbki (hydrokraking,
kraking katalityczny itd.)

frakcje
benzyny
frakcje
nafty
frakcje oleju
napdowego

destylaty
prniowe

do produkcji rodkw
smarowych

ropa
naftowa
piec

piec
pozostao
atmosferyczna
(mazut)

pozostao
prniowa
(gudron)

Rys. 1. Schemat destylacji ropy naftowej

Destylacja ropy naftowej jest podstawowym procesem jej przetwarzania w ktrej wykorzystuje si
rnice temperatur wrzenia poszczeglnych skadnikw. Polega na rozdzieleniu skadnikw ropy na
szereg frakcji o okrelonych temperaturach wrzenia i na pozostao. Destylacj prowadzi si w
instalacjach rurowo-wieowych (destylacja rurowo-wieowa DRW), najczciej dwustopniowych (rys. 1)
Procesy rozkadowe obejmuj wszystkie procesy destrukcyjnej przerbki i rafinacji produktw
naftowych, np. reforming, kraking katalityczny i termiczny, hydrokraking, hydroodsiarczanie,
alkilowanie, izomeryzacja. W trakcie ich przebiegu nastpuje zmiana skadu chemicznego produktw
(surowcw) poddawanych tym procesom.
Otrzymywane w procesie komponowanie paliwa s wykorzystywane do napdw silnikw, w ktrych w
procesie spalania paliwa wewntrz cylindra zaopatrzonego w tok (spalanie wewntrzne) przetwarza si
energi chemiczn (uwolniona pod postaci ciepa) na energi mechaniczn. Istnieje wiele
konstrukcyjnych rozwiza silnikw wewntrznego spalania. Powszechnie w drogowych rodkach
transportu stosowane s silniki Otto i Diesla. Nazwy ich pochodz od nazwisk konstruktorw.
Charakterystyczn cech silnika Otto jest wymuszony przez iskr elektryczn zapon mieszanki paliwa i
powietrza, std jego nazwa silnik z zaponem iskrowym (ZI). W silniku Diesla nastpuje zapon
samoczynny (ZS) od powietrza ogrzanego wskutek znacznego sprenia.
2

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

2. CHARAKTERYSTYKA BENZYN paliwa do silnikw z zaponem iskrowym

Benzyna jest paliwem do silnikw spalinowych o zaponie iskrowym. Stanowi mieszanin zwizkw
(gwnie wglowodorw) wrzcych w zakresie 30-210 oC. Skad chemiczny benzyny decyduje o
waciwociach fizykochemicznych i uytkowych paliwa. Benzyna jest mieszanin picio- i
szecioczonowych wglowodorw naftenowych, rozgazionych i prostoacuchowych
wglowodorw parafinowych i olefinowych, wglowodorw aromatycznych w tym oczywicie
wglowodorw o strukturze mieszanej. Jest to lotna i atwopalna ciecz o charakterystycznym zapachu.

2.1. Komponowanie benzyn

Handlowa benzyna silnikowa musi spenia okrelone norm waciwoci uytkowe, dlatego te
benzyn komponuje si z kilku strumieni (na og ok. 5 rnych strumieni) dostpnych w rafinerii.
Ilo strumieni o temperaturze odpowiadajcej temperaturze wrzenia benzyny, ktrymi dysponuje
rafineria, zaley od typu rafinerii i ronie ze wzrostem jej kompleksowoci. Skad chemiczny benzyny
decyduje o waciwociach fizykochemicznych i uytkowych paliwa. Handlowa benzyna silnikowa
jest mieszanin wglowodorw pochodzcych z destylacji ropy naftowej oraz z procesw
katalitycznego reformingu oraz krakowania, jak rwnie wysokiej jakoci produktw alkilowania
izobutanu olefinami C3-C5, produktw izomeryzacji, hydrokrakingu i innych.
Przy komponowaniu benzyn wykorzystuje si wysokooktanowe organiczne zwizki tlenowe alkohole i
etery. Zwizki te zastpuj wczeniej stosowany toksyczny dodatek podnoszcy liczb oktanow paliwa
tetraetylek oowiu. Tlenowe komponenty pozytywnie wpywaj na skad spalin, dodatkowo ich
obecno zwiksza prno par benzyny, co uatwia zimny start silnika i jego prac w warunkach niskich
temperatur. Spord najczciej stosowanych zwizkw tlenowych stosowanych przy komponowaniu
benzyn mona wymieni: etanol, eter metyl-tert-butylowy (MTBE), eter etyl-tert-butylowy (ETBE), eter
metyl-tert-amylowy (TAME).
Dodatkowo handlowy produkt zawiera szereg dodatkw poprawiajcych waciwoci eksploatacyjne
paliwa. Do najwikszych producentw dodatkw uszlachetniajcych nale BASF, Chevron i Lubrizol.
Pakiet dodatkw dobiera si indywidualnie do benzyn. Przykadowy skad pakietu:
detergent (zapobiega powstawaniu osadw w ukadzie zasilania paliwem, na przepustnicy, na
zaworach wlotowych i wtryskiwaczach)
inhibitor korozji (zabezpiecza przed korozyjnym wpywem benzyny)
deemulgator (zapobiega tworzeniu si emulsji i tym samym pomaga w separacji wody)
antyutleniacz (zapobiega tworzeniu ywic)
inne dodatki (barwice, zapachowe, znaczniki pozwalajce na identyfikacj producenta)

2.2. Rodzaje benzyn

W chwili obecnej na rynku dostpne s jedynie benzyny bezoowiowe, tzn. takie, ktre w swym skadzie
nie zawieraj dodatku czteroetylku oowiu. Obowizujce w Polsce i krajach Unii Europejskiej normy
dopuszczaj maksymaln zawarto oowiu w benzynie do 0,005 g/l. Obecno ladw oowiu wynika z
pozostaociami po zwizkach oowiu w liniach technologicznych, cysternach i dystrybutorach paliw.
Przykadowy podzia benzyn ze wzgldu na liczb oktanow:
benzyna bezoowiowa 95 obecnie najpopularniejsze benzyna w Polsce i w Europie. Jest to paliwo
przeznaczone do napdu silnikw spalinowych z zaponem iskrowym, wyposaonych w katalizatory
spalin. Takie silnik montowane s w nowoczesnych samochodach osobowych.
benzyna bezoowiowa 98 paliwo przeznaczone do napdu silnikw spalinowych z zaponem
iskrowym o podwyszonym stopniu sprania, wyszej mocy, wyposaonych w katalizator spalin.

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

2.3. Waciwoci eksploatacyjne benzyn

Tabela 1. Ocena wartoci uytkowej benzyn na podstawie wybranych waciwoci
Wskaniki charakteryzujce waciwoci paliw

Ocena wartoci uytkowej

Liczba oktanowa (LO)

najbardziej odporne na detonacj s wglowodory
aromatyczne, izoparafinowe i lekkie olefiny
mniejsz odporno wykazuj wglowodory n-parafinowe

skal liczb oktanowych oparto na waciwociach

przewciwstukowych dwch wglowodorw: izooktanu -
wglowodoru izoparafinowego o bardzo dobrych
waciwociach przeciwstukowych (LO = 100) oraz nheptanu (LO = 0)
jeeli benzyna ma liczb oktanow 95, tzn. e zachowuje si
w silniku wzorcowym do badania liczb oktanowych tak, jak
paliwo wzorcowe, zawierajce w swoim skadzie 95%
izooktanu i 5 % n-heptanu
CH3
CH3 C

okrela prawidowo przebiegu spalania i

skonno do detonacji
zapewnia waciwe osigi, rwnomiern
prac silnika i oszczdne zuycie benzyny
kiedy LO jest zbyt niska lub stopie
sprania
zbyt
wysoki
nastpuje
nierwnomierne
spalanie
mieszanki
paliwowo-powietrznej objawiajce si
stukiem"

CH3
CH2 CH CH3

H3C

CH3

CH3

Izooktan (2,2,4-trimetylopentan)

n-heptan

badania liczb oktanowych prowadzi si w laboratorium na

standardowym silniku:
metod badawcz (LOB, RON - Research Octane
Number)
metod motorow (LOM, MON - Motor Octane
Number)

Skad frakcyjny:
Skad frakcyjny benzyn to zaleno midzy temperatur
destylacji a iloci skadnikw destylujcych do tej temperatury
temperatura pocztku destylacji (IBP - initial boiling point);
o
o
objto paliwa ktra destyluje do 70 C, 100 C oraz do
o
150 C
temperatura koca destylacji (FBP final boiling point)

Okrela:
szybko odparowania paliwa i sprawno
odpowiada za waciwoci rozruchowe
silnika (zimny start)
atwo uruchamiania silnika i zdolno do
tworzenia korkw gazowych
zawarto
najciszych,
trudno
odparowywalnych skadnikw, zuycie
paliwa i skonno do tworzenia nagaru

Prno par paliwa okrela

prno pary nasyconej to maksymalne cinienie fazy
gazowej benzyny bdcej w rwnowadze z faz ciek
w niskich temperaturach prno par powinna by wiksza
w celu uatwienia rozruchu, dlatego stosuje si szybciej
parujce komponenty (klasy lotnoci tab. 2)
latem stosuj si benzyn zawierajc wicej skadnikw
wolno parujcych; zapobiega to powstawaniu korkw
parowych i wzmoonej emisji wglowodorw lekkich do
atmosfery

Indeks lotnoci (VLI vapour lock index)

parametr VLI jest funkcj prnoci par nasyconych i

podobnie do niej zmienia si sezonowo
VLI oblicza sie na podstawie prnoci par i temperatury
oddestylowania 10 % (V/V) paliwa (klasy lotnoci tab. 2)

okrela atwo uruchamiania silnika i

zdolno do tworzenia korkw gazowych
stosowanie bardzo lotnych benzyn moe
zmniejsza dopyw paliwa do silnika na
skutek zbyt szybkiego odparowania i
tworzenia si korkw parowych
z kolei w przypadku paliw o zbyt niskiej
prnoci mog nie ulega odpowiednio
szybko odparowaniu a tym samym
wpywa na utrudniony rozruch silnika,
powolne
nagrzewanie
i
sabe
przyspieszenie silnika
okrela zawarto lekkich komponentw w
benzynie

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

Tabela 2. Klasy lotnoci benzyn (EN 228:2004)

Waciwo

Jednostki

prno par
skad frakcyjny:
o
% oddestylowania do 70 C
o
% oddestylowania do 100 C
o
% oddestylowania do 150 C
temperatura koca destylacji
pozostao po destylacji
VLI
o

gsto w 15 C

Zakres
Klasa
A

Klasa
B

Klasa
C/C1

Klasa
D/D1

Klasa
E/E1

Klasa
F/F1

kPa

45-60

45-70

50-80

60-90

65-95

70-100

% (V/V)
% (V/V)
% (V/V)
o
C, max.
% (V/V) max.

20-48
46-71
75
210
2

20-48
46-71
75
210
2

max

22-50
46-71
75
210
2
C1
1050

22-50
46-71
75
210
2
D1
1150

22-50
46-71
75
210
2
E1
1200

22-50
46-71
75
210
2
F1
1250

kg/m

720 - 775

3. CHARAKTERYSTYKA OLEJW NAPDOWYCH paliwa do silnikw z zaponem

samoczynnym
Olej napdowy jest paliwem ciekym przeznaczonym do silnikw wysokoprnych z zaponem
samoczynnym. Frakcja oleju napdowego jest mieszanin wglowodorw parafinowych, naftenowych i
aromatycznych wydzielonych z ropy naftowej wrzcych w temperaturze 180-350C.

3.1. Komponowanie olejw napdowych

W komponowaniu oleju napdowego wykorzystuje si produkty otrzymywane z destylacji ropy naftowej
a take frakcje pozostaociowe katalitycznym procesom rozkadowym (kraking katalityczny,
hydrokraking). Z uwagi na du zawarto siarki w tych destylatach, konieczne jest jej usuwanie poprzez
obrbk wodorow w procesach katalitycznych (hydrorafinacja). Skad i wzajemne proporcje
wglowodorw zawartych w olejach napdowych s rne w zalenoci od charakteru przerabianej ropy
oraz od procesw technologicznych zastosowanych przy ich produkcji. Produkowane obecnie oleje
napdowe zawieraj take w swym skadzie estry metylowe kwasw tuszczowych (EMKT) otrzymywane
w procesie transestryfikacji olejw rolinnych.
Produkt handlowy zawiera take pakiet dodatkw uszlachetniajcych:
depresatory (zmieniaj wytrcajcych si wglowodorw n-parafinoiwych warunkach niskich
temperatur, nie pozwalajc na ich czenie w wiksze skupiska),
inhibitory korozji (zapobiegaj korozji spowodowanej obecnoci wody i zwizkw siarki),
antyutleniacze i deaktywatory metali ( ograniczaj procesy starzenia olejw i wytrcania osadw),
deemulgatory (zapobiegaj tworzeniu si stabilnych emulsji wodnych),
biocydy (dodatki biobjcze; przeciwdziaaj rozwojowi mikroorganizmw),
detergenty (ich zadaniem jest przeciwdziaa gromadzeniu si osadw i nagarw na kocwkach
rozpylaczy),
dodatki smarnociowe (mechanizm ich dziaania polega na utworzeniu filmu ochronnego na
powierzchni metalu - elementy pompy wtryskowej),
znaczniki (markery; s to bezbarwne zwizki; ich rodzaj i metody wykrywania nie upowszechnia si
gdy dziki nim moliwa jest identyfikacja pochodzenia paliwa,
barwniki: stosowane do rozrniania gatunkw olejw napdowych,
dodatki przeciwdziaajce pienieniu (s stosowane ze wzgldu na naturaln skonno olejw
napdowych do pienienia si w czasie pompowania).

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

3.2. Waciwoci olejw napdowych

Tabela 3. Ocena wartoci uytkowej olejw napdowych na podstawie wybranych waciwoci
Wskaniki charakteryzujce waciwoci paliw

Ocena wartoci uytkowej

Liczba cetanowa (LC)

wyznacza si j w silniku wzorcowym porwnujc jego
podatno na samozapon z podatnoci mieszaniny
wzorcowej skadajce si z :

cetanu (n-heksadekan C16H34) wglowodoru o bardzo

maym okresie opnienia samozaponu; LC=100
1-metylonaftalenu (C11H10) wglowodoru o maej
skonnoci do samozaponu; LC=0
jeli np. paliwo posiada LC = 43, to oznacza, e posiada
tak sam podatno na samozapon jak mieszanina
zoona z 43% cetanu i 57% 1-metylonaftalenu

charakteryzuje skonnoci paliwa do

samozaponu w silniku
im wysza LC tym okres opnienia zaponu
jest krtszy, to znaczy, e paliwo ma lepsz
skonno do samozaponu

CH3
CH3

H3C

cetan

1-metylonaftalen

Skad frakcyjny:
temperatura oddestylowania 10% (V/V); T10

temperatura oddestylowania 50% (V/V); T50

temperatura oddestylowania 90% (V/V); T90

jest wana ze wzgldu na waciwoci

rozruchowe; im temperatura jest nisza,
tym ON ma wiksz lotno, a to umoliwia
atwiejszy rozruch zimnego silnika
okrela zawarto w paliwie frakcji lekkich.
Im jest ona nisza, tym ON szybciej zmienia
si w par, skraca si czas wytwarzania
mieszanki paliwo - powietrze i moliwy jest
jej samozapon nawet przy niszej
temperaturze w komorze spalania
okrela zawarto skadnikw paliwa o
wysokiej temperaturze wrzenia, ktre maj
tendencj do niezupenego spalania i s
przyczyn powstawania nagaru; zawarto
frakcji cikich wpywa take na wzrost
emisji toksycznych skadnikw spalin

Lepko
Lepko oleju napdowego zmienia si w zalenoci od
temperatury. Zmiany te zale gwnie od rodzaju ON i jego
skadu chemicznego - lepko maleje ze wzrostem
temperatury, a gwatownie ronie w temperaturze ujemnej.

niewaciwa lepko zaburza powstawanie

mieszanki
paliwowej
i
powoduje
niecakowite spalenie:
zbyt dua lepko powoduje powstawanie
duych kropli paliwa, ktre wolno paruj,
przez
co
mieszanka
spala
si
niecakowicie, powoduje to wiksze
zuycie paliwa
zbyt maa lepko paliwa prowadzi do
powstawania zbyt maych kropli, ktre nie
zapewniaj w dostateczny sposb
smarowania tokw pomp wtryskowych,
co przyspiesza ich zuycie

Indeks cetanowy
oblicza si go na podstawie gstoci paliwa i przebiegu
destylacji
obliczony w ten sposb IC nie zastpuje liczby cetanowej
oznaczanej na silniku badawczym, ale stanowi pomocniczy
parametr opisujcy waciwoci paliwa

wskanik
ten
podobnie
jak
LC
charakteryzuje waciwoci samozaponu
paliwa

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

Tabela 4. Waciwoci olejw napdowych w klimacie umiarkowanym wg PN-EN 590

Waciwoci

Wartoci
minimum
maximum

Jednostki

Norma bada

Liczba cetanowa

51,0

EN ISO 5165

Indeks cetanowy

46,0

EN ISO 4264

kg/m

820

845

EN ISO 3675
EN ISO 12185

Lepko w 40 C

mm /s

2,00

4,50

EN ISO 3104

Skad frakcyjny
o
Do temp. 250 C destyluje
o
Do temp. 350 C destyluje
95 % (V/V) destyluje

%(V/V)
%(V/V)
o
C

85

Gsto w 15 C

65

EN ISO 3405

360

4. CZ DOWIADCZALNA
4.1. Oznaczenie skadu frakcyjnego benzyny i oleju napdowego
Norma EN ISO 3405:2000. Przetwory naftowe. Oznaczenie skadu frakcyjnego metod destylacji pod
cinieniem atmosferycznym
4.1.1. Zasada metody
Na podstawie skadu, prnoci par, spodziewanej temperatury pocztku destylacji lub spodziewanej
temperatury koca destylacji lub kombinacji powyszych parametrw, prbk przypisuje sie do jednej z
piciu grup. Dla kadego rodzaju prbek znormalizowano parametry procesu destylacji, konfiguracje
samego zestawu destylacyjnego i temperatur ani chodzcej (tabela 5).
Tabela 5. Warunki podczas procedury oznaczania skadu frakcyjnego metod destylacji
Numer grupy
Typowy rodzaj prbki

0-4

3
Paliwo
lotnicze
0-4

4*
Nafta/Olej
Napdowy
0-60

13-18

13-18

13-18

3 wsadu

2-5

5-10

5-10

5-10

5-15

5 % (V/V) destylatu, s

60-100

60-100

10 % (V/V) destylatu, s

180-240

Jednakowa rednia prdko od 5 % (V/V)

destylatu do 5 ml pozostaoci w kolbie,
ml/min

4-5

4-5

4-5

4-5

4-5

Czas od 5ml pozostaoci w kolbie do FBP

Temperatura ani chodzcej, C

o

Temperatura otoczenia odbieralnika, C

Czas od wczenia ogrzewania do IBP, min.

0
Kondensat
gazowy
0-1

1*
Benzyna

2
Benzyna

0-1

0-4

Czas od osignicia IBP do

* warunki prowadzenia destylacji dla badanych prbek

Prbk produktu o objtoci 100 ml poddaje sie destylacji, zgodnie z wytycznymi odpowiednimi dla
grupy, do ktrej wczeniej zaklasyfikowano produkt. Destylacj wykonuje sie pod cinieniem
atmosferycznym. W trakcie destylacji regularnie zapisuje si temperatur oparw i objto
otrzymanego destylatu. Notuje sie rwnie objto nieprzedestylowanej porcji produktu oraz straty
powstae podczas destylacji.

Politechnika Wrocawska
Technologia chemiczna surowce i noniki energii
Wydzia Chemiczny
Waciwoci frakcji paliwowych w. N1
Po zakoczeniu destylacji, zanotowane wartoci temperatury oparw mona skorygowa z
uwzgldnieniem rozbienoci pomidzy cinieniem atmosferycznym podczas wykonywania badania a
standardow wartoci cinienia atmosferycznego (760 mm Hg = 101,3 kPa). Ponadto, uzyskane dane
sprawdzane s pod katem zgodnoci z wymaganiami procedury (np. czy zachowano odpowiednia
prdko destylacji). Wyniki badania naley przedstawi jako procent odparowanego lub zebranego
produktu w funkcji temperatury oparw w postaci tabelarycznej lub graficznej.
4.1.2. Stosowana aparatura
Podstawowymi elementami zestawu do destylacji (rys. 2 ) s:
kolba destylacyjna,
chodnica wraz z paszczem chodzcym,
rdo ciepa,
termometr rtciowy lub elektroniczny,
wyskalowany odbieralnik.

termometr

ania wodna
chodnica

kolba

odbieralnik

porcelanka
100 cm3

regulator
temperatury

Rys 2. Aparat do oznaczania skadu frakcyjnego

4.1.3. Przygotowanie zestawu i prbki

1. Zanotowa aktualne cinienie atmosferyczne.
2. Odmierzy dokadnie 100 ml prbki, a nastpnie starannie przela odmierzon objto do kolby
destylacyjnej, uwaajc aby do bocznego tubusu kolby nie dostaa si prbka.
3. Do kolby wrzuci kilka kamyczkw wrzennych. Nie suszy ani nie wyciera odbieralnika!
4. Zamocowa termometr w szyjce kolby zwracajc uwag na jego centryczne ustawienie i prawidowe
pooenie zbiorniczka z rtci (rys. 2). Naley zwrci uwag aby termometr umieszczony by centrycznie
w szyjce kolby destylacyjnej, a koniec zbiorniczka z rtci by na tej samej wysokoci, na ktrej zaczyna
sie boczny tubus kolby
5. Zamontowa kolb w aparacie do destylacji
6. Umieci odbieralnik pod wylotem chodnicy.

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

4.1.4. Wyznaczenie temperatury pocztku destylacji (IBP)

Zanotowa czas rozpoczcia ogrzewania prbki. Czas od momentu wczenia ogrzewania do pojawienia
sie pierwszej kropli destylatu musi mieci sie w granicach: 5 - 10 min. (dla prbki z grupy 1), bd 5-15
min. (dla prbki z grupy 4).
4.1.5. Przebieg destylacji
1. Intensywno grzania naley regulowa w sposb cigy, tak aby prdko destylacji wynosia 4 5
ml/min.
2. Czas od momentu, kiedy w kolbie destylacyjnej pozostanie 5 ml prbki, do cakowitego jej
oddestylowania nie moe by duszy ni 5 minut. Z uwagi na trudno okrelenia objtoci cieczy w
kolbie destylacyjnej, naley kierowa sie objtoci zebranego destylatu.
3. W trakcie destylacji notowa temperatury odpowiadajce nastpujcym objtociom zebranego
destylatu:
5, 10, 15, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 85, 90 oraz 95 % (V/V)
4. Zanotowa najwysza temperatur zaobserwowana podczas destylacji (FBP).
5. Jeli to moliwe, zanotowa temperatur odpowiadajc momentowi odparowania ostatniej kropli
prbki z dna kolby destylacyjnej (suchy punkt, dry point).
6. Po wyczeniu ogrzewania naley poczeka a caa zawarto chodnicy spynie do odbieralnika.
7. Po ostygniciu kolby przela pozostao do odpowiednio wyskalowanego, suchego i czystego
cylinderka miarowego (5 ml). Kolb destylacyjn naley umieci nad cylinderkiem odwrcon, tak aby
jej zawarto moga do niego ciekn. Jeli cylinderek nie ma podziaki poniej 1 ml, a objto
pozostaoci jest mniejsza ni 1 ml, naley wczeniej doda do cylinderka 1 ml cikiego oleju
mineralnego, co uatwi odczytanie objtoci pozostaoci.
4.1.6. Wyniki
Na podstawie przeprowadzonych oznacze naley sporzdzi krzyw destylacji badanego paliwa oraz
okreli charakterystyczne wartoci skadu frakcyjnego, ktre s zdefiniowane w normie przedmiotowej
badanego paliwa.

4.2. Oznaczenie gstoci benzyny i oleju napdowego

Norma PN-EN ISO 3675. Ropa naftowa i cieke przetwory naftowe. Laboratoryjne oznaczanie gstoci.
Metoda z areometrem
4.2.1. Gsto
Gsto (masa waciwa) jest to stosunek masy ciaa m do jego objtoci V, mierzonych w tej samej
temperaturze :
(4.1)
W ukadzie SI jednostk gstoci jest kg/m3. Czciej jest jednak stosowana jednostka ukadu CGS g/cm3
(w przyblieniu g/ml). Gsto substancji zaley od cinienia i temperatury. Zaleno gstoci od
temperatury jest zwizana z rozszerzalnoci ciepln. W miar wzrostu temperatury objto cia na
og wzrasta, tym samym maleje gsto (wyjtek stanowi woda). Zaleno gstoci od temperatury
uzasadnia konieczno stosowania przy symbolu gstoci indeksu t, mwicego o temperaturze pomiaru

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

(odniesienia) w stopniach Celsjusza (C). Dla niewielkich zakresw temperatur stosuje si przybliony
wzr:
(4.2)
gdzie:

temp., w ktrej oblicza si gsto, C

temp. pomiaru gstoci, C

wspczynnik cieplnych zmian gstoci

W obrocie produktami naftowymi spotyka si take:

- pojcie gstoci wzgldnej; czyli stosunku gstoci substancji w okrelonej temperaturze do gstoci
wzorca (najczciej wody w temp. 4, 15 lub 20C oraz w temp. 60F). Dla gstoci wzgldnej przyjto
symbol
, gdzie t jest temperatur odniesienia dla substancji badanej, a tr temperatur odniesienia
dla substancji wzorcowej (najczciej wody); jest to wielko bezwymiarowa:
(4.3)
- jednostki 100-stopniowej skali API (stopnie API wg American Petroleum Institute); midzy API a
gstoci wzgldn
istnieje prosta zaleno:

(4.4)
Gstoci wybranych paliw przedstawia tabela 6.
Tabela 6. Zakresy gstoci podstawowych grup paliw
Gatunek paliwa
Benzyna lotnicza
Benzyna silnikowa
Paliwo do turbinowych silnikw lotniczych
Olej napdowy

Przedzia gstoci, g/cm

0,6900,770
0,7200,770
0,7700,860
0,8250,845

4.2.2. Stosowana aparatura

cylinder o rednicy wewntrznej co najmniej 25 mm wikszej ni zewntrzna rednica

areometru i o wysokoci takiej, aby areometr pywa w badanej prbce, a przewit midzy
dolnym kocem areometru a dnem cylindra wynosi co najmniej 25 mm
areometry szklane

4.2.3. Przygotowanie zestawu i prbki

prbka powinna by reprezentatywna

doprowadzi prbk do temperatury badania, czyli takiej w ktrej prbka bdzie w stanie
ciekym (jeli to konieczne)

4.2.4. Pomiar gstoci

napeni cylinder prbk (unikajc tworzenia si pcherzykw powietrza) w takiej iloci aby
mona byo zanurzy areometr
zamiesza badan prbk za pomoc termometru; zanotowa temp. z dokadnoci do 0,1 oC
10

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

odpowiedni areometr zanurzy w cieczy i pozwoli na swobodne ustalenie jego pooenia w

rwnowadze
odczyta warto gsto z podziaki areometru; wskazanie odczyta zgodnie z rys. 3.
(a)

termometr

areometr

(b)
punkt odczytu

pozioma paszczyzna
powierzchni cieczy

areometr

cylinder
menisk
prbka
areometr

(c)
punkt odczytu

pozioma paszczyzna
powierzchni cieczy

menisk

Rys. 3. Pomiar gstoci (a); sposb odczytu gstoci produktw naftowych przy uyciu areometru: dla
produktw przezroczystych (b) dla produktw nieprzezroczystych (c)

4.2.5. Wyniki i obliczenia:

Obliczy gsto w 15 i 20 oC,

, oAPI

Przykad obliczenia gstoci w 15 oC

a)
z Tabeli 7

b)

z Tabeli 8

c)

d)

11

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

4.3. Oznaczenie prnoci par benzyny

Norma PN-EN 12:1997. Przetwory naftowe. Oznaczenie prnoci par metod Reida. Metoda mokra.
Metoda z zastosowanie cinieniomierza mechanicznego
4.3.1. Prno par
Prno par paliwa jest to cinienie, ktre wywiera para nasycona paliwa nad jego powierzchni.
Prno oznacza si wg PN-EN 12:1997 i wyraa w kPa. Charakteryzuje ona zachowanie si paliwa w
niskich temperaturach, jego skonno do tworzenia korkw parowych w ukadzie zasilania, a take
oblodzenie ganika itp. Ponadto ma wpyw na wielko ubytkw naturalnych. Dlatego, zgodnie z PN-EN
228 dotyczcej wymaga odnonie jakoci benzyn, przewidziane s rne klasy lotnoci benzyn i w
Polsce na okres letni, przejciowy oraz zimowy limitowane s rne zakresy prnoci par (Tabela 2).
4.3.2. Zasada metody
Do pomiaru prnoci par benzyny najczciej jest stosowana metoda Reida. W metodzie tej stosunek
objtoci fazy gazowej do fazy ciekej wynosi 4 : 1. Oznaczenie polega na pomiarze cinienia par benzyny
znajdujcej si w aparacie Reida (rys. 4). Aparat zanurza si w ani wodnej o temperaturze 37,8C do
poziomu szyjki manometru. Po pewnym czasie cinienie w komorze par ustala si. Wynik pomiaru
cinienia (z poprawkami na prno pary wodnej i cinienia powietrza) jest prnoci par produktu.
4.3.3. Stosowana aparatura
Podstawowymi elementami zestawu s:
komora par wyposaona w cinieniomierz mechaniczny
komora cieczy
ania zapewniajca utrzymanie temperatury 37,8 0,1 oC
4.3.4. Przygotowanie zestawu i prbki

manometr

1. Przygotowanie komory powietrza:

przemy komor powietrza wod destylowan
w komorze umieci termometr (zbiornik rtci
powinien znajdowa si 230 mm od otworu komory)
pozostawi termometr w tym pooeniu, a
temperatura komory nie bdzie zmienia si wicej
ni 0,5 oC w cigu co najmniej 5 min.
odczyta wskazanie termometru pocztkowa
temperatura powietrza
zanotowa aktualne cinienie atmosferyczne dla
obliczenia
poprawki
kocowego
odczytu
cinieniomierza
2. Przygotowanie komory cieczy i umieszczenie prbki w
komorze:
otwart komor cieczy umieci w chodziarce, w
temperaturze 0-1 oC
napeni komor cieczy prbk do jej przelania si
poczy komor powietrza i komor cieczy
(UWAGA! uszczelki)

12

zawr

komora par

komora cieczy

Rys. 4. Bomba Reida do oznaczania

prnoci par

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

4.3.5. Wykonanie oznaczenia

aparat odwrci w ten sposb, by prbka z komory cieczy przelaa si do komory powietrza
wstrzsn aparatem w kierunku rwnolegym do jego osi
zanurzy aparat w ani o temperaturze 37,8 0,1 oC (miejsce czenia komr powinno
znajdowa si pod powierzchni wody; obserwowa czy nie ma wyciekw)
po 5 min. od zanurzenia aparatu w ani lekko stukn w cinieniomierz i odczyta wskazanie,
zanotowa warto cinienia
wyj aparat z ani, energicznie wstrzsn wzdu osi aparatu i ponownie umieci w ani
wytrzsanie powtarza w odstpach nie krtszych ni 2 min. a do momentu gdy dwa ostatnie
kolejne odczyty bd takie same
schodzi aparat strumieniem zimnej wody; zdemontowa aparat i przygotowa do nastpnego
oznaczenia

4.3.6. Wyniki i obliczenia

1. Zapisa warto kocow zaokrglon do 0,25 kPa lub 0,5 kPa w zalenoci od dokadnoci
cinieniomierza.
2. Warto poda w kPa.
3. Obliczy poprawk dla kocowego odczytu cinieniomierza.

4.4. Obliczanie indeksu lotnoci (VLI)

Indeks lotnoci (VLI) jest formu matematyczn zawierajc dwie waciwoci benzyny: prno par
oraz ilo benzyny (%V/V), ktra destyluje do temperatury 70oC i jest wyliczany ze wzoru:
(4.5)
gdzie:
VP

prno par benzyny silnikowej oznaczona metod Reida, wg PN-EN12:1997, kPa

E70

ilo benzyny silnikowej oddestylowujca do temp. 70C, %V/V

4.5. Oznaczenie lepkoci oleju napdowego w 40 oC

Norma PN-EN ISO 3104. Przetwory naftowe. Ciecze przezroczyste i nieprzezroczyste. Oznaczanie
lepkoci kinematycznej i obliczanie lepkoci dynamicznej.
4.5.1. Lepko
Lepko jest to parametr charakteryzujcy opory przepywu jakie stawia ciecz podczas przemieszczania
si i jest odwrotnie proporcjonalna do pynnoci cieczy (im wiksza lepko, tym mniejsza pynno).
Lepko okrela wewntrzne tarcie cieczy. Rozrnia si lepko dynamiczn, wyraan w mPas
(milipaskalosekundach) oraz lepko kinematyczn, wyraan w mm2/s lub cSt (centystokes). Wikszo
cieczy charakteryzowana jest za pomoc lepkoci kinematycznej wyraanej stosunkiem lepkoci
dynamicznej cieczy do jej gstoci w jednakowych warunkach pomiaru (temperatura i cinienie):
(4.6)
gdzie:

lepko kinetmatyczna

lepko dynamiczna

gsto

13

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

4.5.2. Zasada metody

Pomiar lepkoci kinematycznej najczciej jest wykonywany przy uyciu lepkociomierza kapilarnego.
Zasad pomiaru przedstawia rys. 5. Oznaczenie polega na pomiarze czasu przepywu okrelonej
objtoci badanej cieczy przez kapilar lepkociomierza, pod wpywem si grawitacyjnych, w cile
okrelonej temperaturze. Czas przepywu nie powinien by krtszy ni 200s i duszy ni 900s. W celu
zapewnienia staoci temperatury badan prbk w kapilarze naley termostatowa w temperaturze
pomiaru.
4.5.3. Stosowana aparatura

lepkociomierz
ania termostatujca (40 oC)

4
M1

4.5.4. Pomiar lepkoci kinematycznej

czysty i suchy lepkociomierz napeni prbk

przez rurk nr 1 (unikajc tworzenia si
pcherzykw powietrza) w taki sposb, aby po
ustawieniu przyrzdu w pozycji pionowej poziom
menisku cieczy znajdowa si pomidzy kreskami
M3 i M4
napeniony
lepkociomierz
umieci
w
termostacie do czasu osignicia temperatury
oznaczania (40 oC); ok. 30 min
po tym czasie zassa prbk do
wysokoci
zbiornika nr 4, przy cile zamknitej palcem
rurce nr 2 zassa badan ciecz (w tym celu
naley na rurk nr 3 naoy w gumowy i
poczy go z pompk wodn)
nastpnie odczy od prni rurk nr 3 i
otworzy rurk nr 2, a kiedy ciecz zacznie
spywa zmierzy czas, w ktrym menisk cieczy
przesunie si od kreski M1 do M2. pomiar czasu
przepywu prbki powtarza do otrzymania
porwnywalnych wynikw

2
1

5
M2

7
M3
M4
P

Rys. 5. Lepkociomierz Ubbelohde'a

4.5.5. Wyniki i obliczenia

obliczy lepko kinematyczn:

=c*
gdzie:

lepko kinetmatyczna

staa kapilary mm /s

rednia arytmetyczna czasu przepywu badanego produktu, s

14

(4.7)

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

4.6. Obliczanie indeksu cetanowego

Norma EN ISO 4264:1996. Obliczanie indeksu cetanowego paliw ze rednich destylatw metod
rwnania czterech zmiennych oraz na podstawie nomogramw
Indeks cetanowy (IC) jest wartoci pomocnicz dla liczby cetanowej, ktra jest wskanikiem zdolnoci
oleju napdowego do samozaponu i zaley od skadu chemicznego. Oznaczanie liczby cetanowej
odbywa si na specjalnym silniku wzorcowym, natomiast indeks cetanowy wylicza si na podstawie
formuy matematycznej i konieczna jest znajomo gstoci oraz temperatury oddestylowania 10, 50 i
90% (V/V) paliwa.
Rwnanie czterech zmiennych stosowane do obliczania indeksu cetanowego:

(4.8)

gdzie:
CI

Indeks cetanowy

DN

gsto paliwa w temperaturze 15 C, kg/m

=
temperatura oddestylowania 10% (V/V) paliwa, C
=
temperatura oddestylowania 50% (V/V) paliwa, C
=
temperatura oddestylowania 90% (V/V) paliwa, C

2. Obliczy IC rwnie na podstawie nomogramw zgodnie ze schematem przedstawionym w normie.

5. INFORMACJE DODATKOWE
Baryka (1 bbl)

FAME

powszechnie stosowana jednostka objtoci w przemyle petrochemicznym moe by

zamieniona na litry lub metry szecienne
3
3
1 bbl = 0.158987 m ; 1 bbl = 158.987146 l; 1 m = 6.28994 bbls
(ang. Fatty Acid Methyl Esters) estry metylowe kwasw tuszczowych (biokomponent
olejw napdowych)

Stopnie Fahrenheita

(5.1)
(5.2)

15

Politechnika Wrocawska
Wydzia Chemiczny

Technologia chemiczna surowce i noniki energii

Waciwoci frakcji paliwowych w. N1

Tabela. 7. Wartoci wspczynnika cieplnych zmian gstoci

Gsto

Wspczynnik cieplnych
zmian gstoci

Gsto

Wspczynnik cieplnych
zmian gstoci

0,69000,6999
0,70000,7099
0,71000,7199
0,72000,7299
0,73000,7399
0,74000,7499
0,75000,7599
0,76000,7699
0,77000,7799
0,78000,7899
0,79000,7999
0,80000,8099
0,81000,8199
0,82000,8299
0,83000,8399
0,84000,8499

0,000910
0,000897
0,000884
0,000870
0,000857
0,000844
0,000831
0,000818
0,000805
0,000792
0,000778
0,000765
0,000752
0,000738
0,000725
0,000712

0,85000,8599
0,86000,8699
0,87000,8799
0,88000,8899
0,89000,8999
0,90000,9099
0,91000,9199
0,92000,9299
0,93000,9399
0,94000,9499
0,95000,9599
0,96000,9699,
0,97000,9799j
0,98000,9899
0,99001,0000

0,000699
0,000686
0,000673
0,000660
0,000647
0,000633
0,000620
0,000607
0,000594
0,000581
0,000567
0,000554
0,000541
0,000528
0,000515

Tabela. 7. Gsto wody w wybranych temperaturach

o

Gsto wody w temp. t,

Temperatura, C
0
4
15
o
15,56=60 F
20
25

0,9998396
0,9999720
0,9990977
0,9990114
0,9982019
0,9970429

Bibliografia:
1. A. Podniao, Paliwa, oleje i smary w ekologicznej eksploatacji, WNT, Warszwa 2002
2. K. Baczewski , T. Kadoski, Paliwa do silnikw o zaponie samoczynnym, WKi, Warszawa, 2004
3. Powoane normy bada i normy produktowe

16