Uniwersytet Warszawski

Centrum Europejskie

Filip Macigowski
Nr albumu: 242064

Odzwierciedlenie spoeczno-ekonomicznej, kulturowej

i przyrodniczej specyfiki Skandynawii w kinematografii pastw
regionu
Praca licencjacka na kierunku: Europeistyka

Praca wykonana pod kierunkiem

dr Marii Johann
Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego

Warszawa, czerwiec 2008

Owiadczenie kierujcego prac:

Owiadczam, e niniejsza praca zostaa przygotowana pod moim kierunkiem
i stwierdzam, e spenia ona warunki do przedstawienia jej w postpowaniu
o nadanie tytuu zawodowego.

Data

Podpis

Owiadczenie autora pracy:

wiadom odpowiedzialnoci prawnej owiadczam, e niniejsza praca
dyplomowa zostaa napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treci
uzyskanych w sposb niezgodny z obowizujcymi przepisami.
Owiadczam rwnie,

e przedstawiona praca nie bya wczeniej

przedmiotem procedur zwizanych z uzyskaniem tytuu zawodowego w wyszej

uczelni.
Owiadczam ponadto, e niniejsza wersja pracy jest identyczna z zaczon
wersj elektroniczn.

Data

Podpis

Streszczenie
Zainteresowanie
wielowymiarowego

kinem
ujcia

skandynawskim
omawianego

pragnienie

zagadnienia,

skoniy

stworzenia
mnie

do

sformuowania trzech podstawowych celw niniejszej pracy:

1. Prezentacja modelu spoeczno-ekonomicznego i kultury pastw
skandynawskich jako wsplnoty krajw;
2. Wykazanie zwizkw pomidzy specyfik

krajw nordyckich

a filmem pastw regionu;

3.

Udowodnienie istnienia pojcia kina skandynawskiego w oparciu

o wsplne cechy filmw regionu;

Zgodnie z powyszymi celami, praca ukazuje specyfik kina pastw

Nordyckich w oparciu o czce je podobiestwa. O istnieniu owej wsplnoty
krajw i narodw wiadczy szerokie spektrum zbienoci zwizanych
z analogicznym modelem spoeczno-ekonomicznym, opartym o zaoenia
pastwa dobrobytu, zblion kultur oraz charakterystycznym dla Skandynawii
klimatem przyrodniczym. Filarem wsplnej tosamoci kulturowej Duczykw,
Finw, Islandczykw, Norwegw i Szwedw s przede wszystkim wtki
zwizane z protestantyzmem, kultur ludow, pozycj artysty, liberaln
seksualnoci czy charakterystycznym irracjonalnym strachem zwanym ngest.

Sowa kluczowe
ngest, film, kino, kultura, model spoeczno-ekonomiczny, natura, pastwo
dobrobytu, protestantyzm, seksualno, Skandynawia, wsplnota

Dziedzina pracy (kod wg programu Socrates-Erasmus)

14600 stosunki midzynarodowe, europeistyka, studia regionalne

Tytu pracy w jzyku angielskim:

The Reflection of Scandinavian Features in the Films of This Region
Focusing on Social, Economic, Cultural and Natural Aspects

Spis treci
Wstp .................................................................................................................. 6
1.Region Nordycki jako spoeczno-ekonomiczna
i kulturowa wsplnota pastw .............................................................................. 7
1.1 Pojcia Skandynawii, pastw skandynawskich i pastw
nordyckich w ujciu niniejszego opracowania ............................................ 7
1.2 Kraje nordyckie jako jednolity krg kulturowy .............................................. 9
1.2.1 Elementy ksztatujce wspln tosamo kulturow
pastw nordyckich ................................................................................... 9
1.2.2 Wpyw wsppracy pastw nordyckich w dziedzinie
kultury na wyksztacenie si wsplnej tosamoci ................................. 13
1.3 Nordycki model ustroju i gospodarki............................................................ 17
1.3.1 Historyczne aspekty powstania modelu nordyckiego ............................. 17
1.3.2 System polityczny pastw nordyckich .................................................... 20
1.3.3 Model pastwa dobrobytu w krajach nordyckich .................................. 25
1.3.3.1 Charakterystyczne cechy nordyckiego modelu pastwa dobrobytu .. 25
1.3.3.2 Dyskusja o nordyckim modelu pastwa dobrobytu ........................... 29
2. Wtki kulturowe w filmie skandynawskim ....................................................... 35
2.1 ngest ........................................................................................................... 35
2.2 Protestantyzm ................................................................................................ 42
2.3 Seksualno ................................................................................................... 46
2.4 Tradycyjna skandynawska kultura i jej twrca artysta .............................. 58

3. Skandynawska natura w filmie jako aktywny uczestnik,

to akcji i symbol ................................................................................................. 67
3.1 Natura jako aktywny uczestnik akcji ............................................................ 67
3.2 Natura jako to akcji ...................................................................................... 74
3.3 Natura jako symbol ....................................................................................... 76
3.4 Wielopaszczyznowe ujcie natury ............................................................... 79
4. Pastwo dobrobytu i jego wpyw na skandynawsk kinematografi................ 83
4.1 Pastwo dobrobytu kontra czowiek ............................................................. 84
4.2 Pastwo dobrobytu kontra spoeczestwo .................................................... 89
4.3 Pastwo dobrobytu kontra czowiek i spoeczestwo .................................. 94
4.4 Dwa oblicza pastwa dobrobytu ................................................................. 105

Zakoczenie....................................................................................................... 109
Bibliografia ........................................................................................................ 110

Wstp
To tylko film. Konstrukcja. Ale i tak boli. To zdanie, ktre na pocztku
duskiego filmu pt. Rekonstrukcja wypowiada jego reyser Christoffer Boe.
Podczas tej swoistej inwokacji do filmu, Boe wykonuje sztuczk z papierosem,
ktry swobodnie unosi si pomidzy domi twrcy. Tak zaczyna si pozbawiona
chronologii, magiczna opowie o uczuciach. Uczuciach ktre, mimo caej
irracjonalnej otoczki bol. Taka emocjonalna terapia wydaje si by
charakterystyczna dla wielu dzie skandynawskiego kina. Mimo i wikszo
filmw regionu jest wytworem bogatej wyobrani, wywouj one silne emocje.
Filmowa fikcja rodzi si bowiem na fundamentach prawdziwego wiata. wiata
Skandynawii, ktry dziki swej specyficznej kulturze, przyrodzie i modelowi
spoeczno-ekonomicznemu, tysicami barw odbija sie w tafli kinowego ekranu.
Mam nadziej, e moja praca nada ostroci obrazowi, ktry moe wydawa si
rozmazany. Sprawi, e barwy bd klarowne, a ksztaty oddzielone wyran lini.
Lini pomidzy tym co dla krajw nordyckich unikatowe i istotne. Pastwa
skandynawskie, czyli Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja, na kartach
tej pracy bd tworzyy niepowtarzaln mozaik, ktra nie powstaaby bez
wsparcia ze strony ksiek, czasopism i samych filmw. Materiay te s baz
opracowania, zorientowanego na przecieranie szlaku, ktry wiedzie pord
meandrw kinowych wtkw, unoszcych si z podmuchami chodnego
skandynawskiego wiatru. Wierz, e dziki mojej pracy, owy pnocny wiatr,
rozwieje wiele wtpliwoci i przybliy szereg omawianych zagadnie. Bowiem w
moim przekonaniu w Polsce powstao dotychczas niewiele, szerokich
i problemowych opracowa dotyczcych skandynawskiego kina. Co wicej,
publikacje uwzgldniajce najnowsze filmy s niczym rara avis i na horyzoncie
pojawiaj si niezwykle rzadko. Dlatego analizy wielu wspczesnych filmw
dokonaem bez jakichkolwiek pomocy naukowych, wykorzystujc osobisty
algorytm uwzgldniajcy zarwno moje czucie i wiar jak i szkieko i oko. Jestem
wiadom tego, e kilkadziesit wskazanych w pracy filmw stanowi malek
czstk niezwykle bogatej kinematografii Skandynawii. Mimo to, mam nadziej,
e wynik mojego algorytmu jest dodatni, a moja praca, cho na kilka chwil,
przeniesie Ci, drogi czytelniku, do wielowymiarowego wiata Skandynawii.
6

1. Region Nordycki jako spoeczno-ekonomiczna i kulturowa

wsplnota pastw
1.1 Pojcia Skandynawii, pastw skandynawskich i pastw nordyckich

w ujciu niniejszego opracowania

Na wstpie chciabym wskaza na region jako na termin bezporednio
zwizany z samym pojciem Skandynawii. W niniejszym opracowaniu region
rozumiany jest w sensie geopolitycznym jako grupa kilku ssiadujcych pastw,
znajdujcych si w zblionej sytuacji politycznej, spoecznej i majcych za sob
wsplnot historyczno-kulturow.
Termin Skandynawia jest wic wypadkow wyej wymienionych czynnikw
regionu. Z historycznego punktu widzenia Skandynawia pojawia si ju w 67
roku n.e. Historyk staroytnego Rzymu Pliniusz Starszy okreli wwczas jako
Scadinauia wysp na pnoc od Germanii pooon na skraju wiata1. Sam
przyrostek avia pochodzi najprawdopodobniej od wyspy, co moe potwierdza
rzeczownik ya jako znaczenie tego sowa we wspczesnym norweskim2. Wyraz
wyspa jako etymologia pojcia Skandynawii wskazuje, e ju od pocztkw
naszej ery obszar ten by postrzegany jako odmienna i odseparowana, a zarazem
wewntrznie spjna wsplnota kulturowa. Sami Skandynawowie rozumiej pod
pojciem Skandynawii Szwecj, Dani, Norwegi i Islandi (aczkolwiek t
ostatni nie zawsze), poniewa ludno tych krajw wywodzi si z plemion
pnocnogermaskich i posuguje si blisko spokrewnionymi jzykami.
Istotne jest wykazanie rnicy pomidzy pojciami skandynawski i nordycki.
W jzyku polskim przymiotniki te uywane s zamiennie bez wiadomoci
istniejcego rozrnienia. Natomiast Skandynawowie zwracaj uwag, e kraje
skandynawskie to jak wczeniej wspomniaem Szwecja, Dania, Norwegia
i Islandia, a kraje nordyckie to cztery powysze i Finlandia3. Nie jest ona
zaliczana do grupy pastw skandynawskich ze wzgldu na rnice historyczne,
etniczne i kulturowe. Finlandi zamieszkuj ludy ugrofiskie, ktre etnicznie

1
2

http://faqs.cs.uu.nl/na-dir/nordic-faq/part2_NORDEN.html
Ibid.

znacznie rni si od Skandynaww (nie s nawet zaliczane do rodziny

indoeuropejskiej). Etnogenez Finom bliej do Estoczykw i Wgrw ni do
Szwedw. Ponadto kultura Finw w duym stopniu wywodzi si z ludu niszej
klasy, ktry podporzdkowany by Szwecji a potem Rosji.
Mimo wszystko, zdecydowaem si uwzgldni kino fiskie w moim
opracowaniu.

Wybitny

znawca

tematu

Aleksander

Kwiatkowski

w najobszerniejszym w polskiej literaturze opracowaniu kina skandynawskiego,

zalicza do niego filmy fiskie, akcentujc wieloletnie podporzdkowanie
i zaleno Finlandii od Szwecji i wyrastanie jzykw ze wsplnego pnia4. Sam
te chciabym poczyni kilka istotnych uwag.

Omawiajc wtki kulturowe

w kinie skandynawskim, kino fiskie bardziej uwzgldnia bd w przypadku

analizy ludowoci (2.4) i natury (3.) ni seksualnoci (2.3). W Finlandii jako
kraju, ktrego kultura wyrosa z kultury ludu, pierwszy aspekt bdzie wyraniej
obecny ni w przypadku pozostaych pastw regionu. Natura jako e klimat
i przyroda Finlandii i mentalno samych Finw nie rni si zasadniczo od
analogicznych aspektw w Szwecji czy Norwegii, bdzie traktowana na rwni.
W przypadku ukazywania seksualnoci w kinie, filmy fiskie bd stay nieco
z boku w stosunku do pozostaych pastw, a w szczeglnoci do Szwecji.
Natomiast kiedy bd zajmowa si ustrojem i pastwem dobrobytu w kinie
skandynawskim, Finlandi traktowa bd tak jak inne kraje regionu. Norwegowie
Terje Steen Edvardesen i Bernt Hagvet w swoim opracowaniu wskazuj na
nordycki (a nie skandynawski!) model demokracji i pastwa dobrobytu, a priori
uwzgldniajc Finlandi w jego ramach. Pomimo wyej zakrelonych rnic,
termin Skandynawii w literaturze przedmiotu zazwyczaj odnosi si rwnie do
Finlandii. Dlatego te, ze wzgldu na wiksz przejrzysto prowadzenia
wywodw, postanowiem niejako w domyle zalicza Finlandi do Skandynawii.
W zwizku z tym desygnaty nazw pastwa skandynawskie i pastwa nordyckie s
takie same i oba obejmuj Finlandi.

3
4

A.Bereza-Jarociski, Zarys dziejw Norwegii, PWN, Warszawa 1991, s.21.

A.Kwiatkowski, Film skandynawski, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986, s.9.

1.2 Kraje nordyckie jako jednolity krg kulturowy

1.2.1. Elementy ksztatujce wspln tosamo kulturow pastw
nordyckich
Ceniony fiski socjolog Erik Allard wskazuje na pojcia nordyckiej
tosamoci (Nordiskhet) i socjologii tosamoci narodowej5. Odnosz si one
midzy innymi do spoeczno-kulturowych i duchowych podobiestw krajw
skandynawskich. Wsplnota pastw regionu to dzi niczym rara avis, bowiem
poza wzajemn bliskoci terytorialn i podobnym modelem spoecznogospodarczym cementuj j, wyjtkowe we wspczesnym wiecie, zwizki
etniczno-jzykowe i literacko-kulturowe oraz wsplne losy historyczne6. Dla
porwnania, warto wskaza na sowiask tosamo kulturow, ktra dzisiaj
wydaje si by pojciem czysto abstrakcyjnym. Na przykad Polakw i Wgrw
nie cz ani wsplne losy historyczne (moe poza ostatnim 50-leciem XX
wieku), ani podobiestwo jzyka, ani szczeglne zwizki kulturowe. Warto wic
przytoczy szereg przykadw wskazujcych, e to co dzi wiadczy o jednoci
Sowian jako o micie, w przypadku Skandynaww wiadczy o ich jednoci jako
o fakcie.
1. Zwarto obszaru
Jest to pierwszy element umacniajcy tosamo kulturow pastw
nordyckich. Kraje te nigdy nie ulegy wyranemu rozbiciu i dugotrwaym
wpywom obcych kultur, ktre mogyby zagrozi wsplnej tosamoci regionu.
Ponadto bardzo czsto byy zwizane uniami czy zwierzchnictwem jednego
pastwa regionu nad innym. Mona tu wskaza na Uni Kalmarsk Danii,
Szwecji i Norwegii (z Islandi jako czci Norwegii i Wyspami Owczymi jako
czci Danii)7,uni szwedzko-norwesk, panowanie Norwegii nad Islandi
i Danii nad Norwegi i Islandi.
2. Jzyki skandynawskie
Mowa

poszczeglnych

nordyckich

narodw

wykazuje

znaczne

podobiestwo zarwno w zakresie struktur gramatycznych jak i sowotwrstwa.

5

E.Allard, Den nordiske identitens sociologi, w: En okand sjal. Pa jakt efter det nordiska, Tema
Nord 1991, s.25.
6
B.Piotrowski, Integracja Skandynawii. Od Rady Nordyckiej do wsplnoty
europejskiej,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2006, s.5.
7
http://pl.wikipedia.org/wiki/Unia_kalmarska

Jzyki skandynawskie wywodz si ze staro-nordyckiego uywanego za czasw

Wikingw. Wyjtkiem s Islandzki i Fiski. Pierwszy, ze wzgldu na odrbno
terytorialn Islandii, zachowa wiele charakterystycznych sw wynikajcych
z izolacjonizmu sowotwrczego. Drugi naley do innej rodziny jzykw
ugrofiskich i bliej mu do Wgierskiego czy Estoskiego8. Przykadem
podobiestw w zakresie sowotwrstwa moe by czasownik i, ktry po
norwesku to a g, po dusku at g, a po szwedzku att g9. Ponadto jzyki
skandynawskie maj bardzo podobn struktur gramatyczn i cechuj si
charakterystycznym akcentem intonacyjnym, polegajcym na zmianie wysokoci
tonu w obrbie kadego sowa. Istotna jest te odmienno w zakresie rodzaju
gramatycznego. W Norweskim, Duskim i Szwedzkim nie ma rozrnienia na
rodzaj mski i eski10. Wystpuje jeden rodzaj utrum i poza tym rodzaj nijaki
neutrum. Chciabym te zaznaczy znamienn cech jzykw skandynawskich.
Ot w pastwach nordyckich inaczej okrela si np. rzek czy gr pooon na
terenie Skandynawii, ni rzek czy gr znajdujc si poza Skandynawi (a nie
poza poszczeglnym krajem regionu !).

3. Niska gsto zaludnienia i trudne warunki klimatyczne

Wszystkie kraje nordyckie z wyjtkiem Danii charakteryzuj si nisk
gstoci zaludnienia. Wynosi ona dla caego regionu zaledwie 35,4 osb/km, co
stanowi okoo 55% redniej europejskiej (liczc bez europejskiej czci Rosji).
Na Islandii wskanik ten to zaledwie 2,73 osb/km. W przypadku Norwegii,
Finlandii i Szwecji waha si on od 14 do 20 osb/km, wynoszc odpowiednio
14,02 osb/km, 15,40 osb/km i 19,73 osb/km. Tylko Dania ma wysok,
zblion do Polski gsto zaludnienia, wynoszc 124,95 osb/km11.
Jednoczenie

kraje

nordyckie

charakteryzuj

si

nierwnomiernym

rozmieszczeniem ludnoci. Na Pwyspie Skandynawskim kracowe gstoci

zaludnienia wahaj si od 2 osb/km w pnocnych rejonach (np. norweskie
fylker), a do ponad tysica osb/km w rejonach zurbanizowanych na poudniu.
W Danii gsto zaludnienia maleje ze wschodu na zachd, w miar oddalania
si od stolicy. Nierwnomiernie zamieszkaa jest rwnie Islandia. Poudniowo8

http://finula.webpark.pl/kieli.html
http://pl.wiktionary.org/wiki/g
10
http://pl.wikipedia.org/wiki/Utrum
9

10

zachodni cz kraju zamieszkuje wikszo ludnoci, w tym w sam Reykjavk

okoo 60%12. W pozostaych czciach wyspy czsto brak jest w ogle
jakichkolwiek mieszkacw. Niska gsto zaludnienia od zawsze bya cech
charakterystyczn Skandynawii i wpywaa na ksztatowanie si kultury regionu.
Due odlegoci i niewielka liczba ludnoci byy przeszkod w przepywie
informacji i idei. Skutkowao to bardzo powolnym i pnym przyjmowaniem
chrzecijastwa oraz dugim trwaniem przedfeudalnego ustroju spoeczestwa.
Sabo zaludnione terytoria po prostu nie wymagay bardziej skomplikowanej
organizacji spoeczestwa.
Trudne warunki klimatyczne przyczyniy si te do rozwoju kultury regionu
pastw nordyckich. Warto wskaza na Lapoczykw, ktrzy swoje stroje bdce
elementem skandynawskiej kultury ludowej, przystosowali do niesprzyjajcego
klimatu. Ponadto bardzo wiele dzie literatury regionu traktuje o wyzwaniach
stawianych czowiekowi przez przyrod.
4. Dua rola literatury w ksztatowaniu kultury
W pastwach skandynawskich literatura miaa wikszy wpyw na
ksztatowanie kultury ni w pozostaej czci Europy. Literatura jako primus inter
pares bya najwaniejsz i najbardziej szanowan dziedzin sztuki. Potwierdza to
przykad Islandii, ktra mimo bardzo niewielkiej liczby ludnoci wpisaa si na
stae do kanonu wiatowej literatury. Edda Starsza jest dzi znana oraz ceniona na
caym wiecie i stanowi najwikszy utwr poetycki Islandii. Jest on bogatym
rdem wiedzy o wczesnoredniowiecznej religii Skandynaww13. Edda Starsza
bya swoistym podrcznikiem dla skaldw, ktry mia by wzorem przy
tworzeniu literatury14. Bardzo istotn rol w rozwoju literatury i kultury odegray
inne skandynawskie sagi, czyli tumaczc z jzykw nordyckich - opowiadania.
Na kultur oddziayway te inne formy literatury, bd cile zwizane z ni
dziea sztuki. Byy to runa (wyryte na kamieniach zapiski i znaki), legendy
i przepowiednie15. Z czasem wpyw literatury na kultur stawa si coraz silniejszy
i pozwoli na wyksztacenie si dwch paszczyzn oddziaywa - diplomas, czyli
11

http://pl.wikipedia.org/wiki/Lista_pastw_wiata_wedug_gstoci_zaludnienia
http://pl.wikipedia.org/wiki/Reykjavk
13
M.Adamus, Tajemnice Sag i Run, Zakad Narodowy imienia Ossoliskich, Wrocaw 1970, s. 10.
14
Ibid., s.266.
15
K.Tarkainen, Archiwes and the Swedish Cultural Heritage w: The Cultural Heritage in Sweden,
red. U.von Schultz, BerlinSkongs, Trelleborg 1999, s. 7.
12

11

indywidualnych utworw, czy listw oraz codices czyli ksiek bdcych

tematycznym, kompleksowym zbiorem utworw literackich16. wiadczy to
o powadze, z jak Skandynawowie (tu gwnie Szwedzi) traktowali literatur,
starajc si systematyzowa jej treci, by moga wyraniej oddziaywa na
kultur. Co wicej, w Szwecji kwesti dziedzictwa kulturowego - w tym
w ogromnym stopniu literatury, reguluje ustawa z 1988 roku, w ktrej zapisano:
Celem ochrony rodowiska kultury jest zabezpiecza i oywia kulturowe
dziedzictwo17. Podobnych zapisw w szwedzkiej ustawie jest znacznie wicej.
Szczegowo odnosz si one te do samej literatury. W innych krajach regionu
te obowizuje ustawodawstwo akcentujce rol literatury. Takie akty
normatywne to nihil novi sub sole i obowizuj one w wielu krajach Europy, ale
w pastwach nordyckich ustawy dotyczce kultury maj znaczenie szczeglne.

5. Luteranizm
Jest on niewtpliwie jednym z najbardziej wyrniajcych si elementw
nordyckiej tosamoci kulturowej. Tylko w Skandynawii przetrwa jako religia
pastwowa w formie z czasw reformacji18. Luteranizm wpywa na ksztatowanie
kultury poprzez swoje dogmaty. Istotnym byo denie do prostoty poprzez walk
z wyrafinowaniem i zbytkiem19. Przestrzeganie surowych zasad miao formowa
kanon norm i wartoci respektowanych w yciu codziennym. Owe normy
znaczco oddziayway na sztuk, kultur a take na spoeczn wiadomo
i narodow tosamo. Potwierdzeniem wpywu luteranizmu moe by choby
dzisiejsza sztuka uytkowa i wystrj wntrz. Skandynawowie urzdzaj swoje
mieszkania zwracajc uwag na prostot i funkcjonalno. Luteranizm znaczco
zaznaczy si te w procesie ksztatowania jzykw skandynawskich. Wyznanie
to dotaro z Niemiec i przyczyniajc si do klski katolicyzmu, poddawao jzyk
silnym wpywom niemieckiego20. Germaskie akcenty s zreszt widoczne take
w innych dziedzinach skandynawskiej kultury.
16

Ibid., s.7.
tumaczenie wasne na podstawie: E.Wagraeus, From Ancient Monuments to Cultural
Enviroment w: The Cultural Heritage in Sweden, red. U.von Schultz, BerlinSkongs, Trelleborg
1999, s. 79.
18
M.Klinge, Fiska tradycja. Eseje o strukturach i torzsamociach Pnocy, Oficyna Wydawnicza
ATUT- Wrocawskie wydawnictwo owiatowe, Wrocaw 2006, s.300.
19
Ibid., s. 300.
20
Ibid., s. 301.
17

12

1.2.2. Wpyw wsppracy pastw nordyckich w dziedzinie kultury na

wyksztacenie si wsplnej tosamoci
Tosamo kulturowa Skandynaww jest dzi tak silna nie tylko dziki wyej
wskazanym

podobiestwom,

ale

take

dziki

szerokiej

wsppracy

w dziedzinie kultury, ktr na szersz skal podjto w latach 40. XX wieku,

a potem kontynuowano w ramach Rady Nordyckiej. Ju w 1946 roku
zaproponowano utworzenie staego organu wsppracy kulturalnej Skandynaww.
Ide t osignito dziki powoaniu Nordyckiej Komisji Kulturalnej21. Dziki
koordynacji jej dziaa udao si zespoli trzy dziedziny wsppracy: kultur,
owiat i badania naukowe. Ponadto w 1947 roku kraje regionu podpisay Ukad
o nordyckiej wsppracy kulturalnej22.

W latach 50. wsppraca kulturalna

prowadzona bya gwnie na forum Nordyckiej Komisji Kulturalnej utworzonej

w ramach powoanej w 1953 roku Rady Nordyckiej.
Lata 60., 70. i 80. przyniosy dalsze zblienie na polu wsppracy
kulturalnej. W latach 1952-1970 Rada Nordycka wydaa ponad 200 zalece
dotyczcych kultury, z ktrych wikszo z powodzeniem wprowadzano w ycie.
Przewodni myl dziaania stao si czenie tego co narodowe z tym co
regionalne23. W 1966 roku powoano kolejn instytucj Nordycki Fundusz
Kulturalny.

Do jego zasadniczych celw naleao wspieranie wymiany

kulturalnej pomidzy pastwami skandynawskimi, upowszechnienie kultury

narodowej

pastwach

trzecich,

czy finansowanie

wsplnych

bada

w dziedzinie kultury i sztuki. W marcu 1971 roku ministrowie owiaty i nauki

podpisali Nordyck Umow Kulturaln. Jej priorytetem byo wzmocnienie
i zintensyfikowanie wsppracy kulturalnej o szerokim znaczeniu24. W tym samym
roku, w ramach Rady Nordyckiej, opracowano trzyletni program wsppracy
kulturalnej. Skupia si on przede wszystkim na promowaniu literatur
skandynawskich, wspieraniu rodzimej twrczoci filmowej i wsppracy
w dziedzinie nauczania jzykw nordyckich.
Interesujcym zjawiskiem wydaje si to, e w latach 80. zaczto dostrzega
cechy rnicujce kultury poszczeglnych krajw skandynawskich, formuujc
21

B.Piotrowski, op.cit., s.227.

Ibid., s.227.
23
Ibid., s.228.
24
Ibid., s.230.
22

13

pojcie jednoci w rnorodnoci25. Uznano, e owa rnorodno wymaga

jeszcze wikszych wysikw koordynacyjnych. Sami Skandynawowie stwierdzili
wic, e czuj tak siln jedno kulturow pomidzy krajami regionu, e wszelka,
nawet niewielka rnorodno moe jej zagraa. Dzi, kiedy Unia Europejska za
swoj dewiz ma haso Zjednoczeni w rnorodnoci, takie mylenie moe
wydawa si nieco paranoiczne, ale niewtpliwie wskazuje na silne poczucie
wewntrznej jednoci kulturowej narodw nordyckich. Mimo to Skandynawowie
zachowali zdrowy rozsdek oraz charakterystyczn powcigliwo i w raporcie
Rady Nordyckiej z 1974 roku wskazali, i wsppraca kulturalna w ramach
regionu nie powinna hamowa rozwoju kultur narodowych, tylko czerpa z ich
osigni26. Na zorganizowanej w 1980 roku konferencji dziaacze kultury
i eksperci zadali sobie pytanie czy wsplnota kulturowa pastw skandynawskich
jest czym namacalnym i de facto istniejcym, czy tylko upowszechnion
w umysach ludzkich wizj? Wydaje si, e bya to wsplnota praktycznie
funkcjonujca. Przecie w latach 80. tego rodzaju wsppraca bya czym
wyjtkowym nie tylko w samej Europie, ale i na wiecie. Pastwa nordyckie
dbay te o to, eby kultura ich odseparowanych geograficznie spoeczestw nie
ulega atrofii i poddaniu obcym wpywom. W stolicy Wysp Owczych Torshaven,
w stolicy Grenlandii Nuuk, w Marienhamn na Alandach i w Reykjaviku otwarto
domy nordyckie27. Ich zadaniem byo rozwijanie i propagowanie

kultury

skandynawskiej. Budowa tych placwek kulturalnych bya wanym osigniciem

Rady Nordyckiej.
Lata 90. przyniosy now sytuacj polityczn w Europie, a take w rejonie
pastw Morza Batyckiego. Polska, Litwa, otwa i Estonia stay si
demokratycznymi krajami. Skandynawowie nolens volens nie mogli pozosta
bierni wobec zaistniaych zmian i wykazywali potrzeb wsppracy kulturalnej
z krajami batyckimi, Polsk i Niemcami. Opracowano teori wszechnordyckiej
komunikacji

kulturalnej,

ktrej

celem

byo

upowszechnianie

osigni

Skandynaww w zakresie kultury poza granicami regionu.

25

O.Sorensen, B.Strath, The Cultural Construction of Norden, Oslo 1997, s.1.

B.Piotrowski, op.cit., s.232.
27
Ibid., s.235.
26

14

Po prawie 20 latach wsppracy jej efekty wida szczeglnie na przykadzie

Estonii, ktra nazywana jest przedsionkiem Skandynawii28. Estonia oprcz
podobiestw kulturowych, przyja bardzo podobny model gospodarki i postawia
na nowoczesne technologie oraz szerok informatyzacj kraju. Sami Estoczycy
uwaaj si za bardziej zwizanych z krajami nordyckimi ni batyckimi (Litwa
i otwa). cz ich silne zwizki kulturowe i historyczne z Dani i Szwecj oraz
jzykowe - zwaszcza z Finlandi. Take wyznaniowo Estoczycy s identyczni
z krajami nordyckimi, poniewa tradycyjnie nale do kocioa luteraskiego.
Przez kilka wiekw Estonia naleaa do Szwecji i Danii. Nawet nazwa stolicy
Estonii Tallinna znaczy duskie miasto29.
Kolejnym

istotnym

wyzwaniem,

stao

si

pogodzenie

narodowych

i nordyckich (ponadnarodowych) wartoci kulturalnych z procesami globalizacji

i internacjonalizacji kultury. Problem ten poruszano miedzy innymi na konferencji
w Oslo w marcu 1997 roku, gdzie stwierdzono, e pomimo midzynarodowej
presji, nowych realiw (chodzio tu gwnie o przystpienie Szwecji i Finlandii do
UE) i globalizacji Skandynawowie nadal s wiadomi bliskoci swojego pooenia
geograficznego, zbienych losw historycznych, poczucia okrelonej wsplnoty
i solidarnoci duchowej30. W celu realizacji powyszej idei z konferencji w Oslo,
Nordycka Rada Ministrw wystpia w czerwcu 1999 z projektem wsppracy
krajw nordyckich na lata 2000-2004 w dziedzinie kultury, owiaty i bada
naukowych. Ponadto zakrelono konkretne cele strategiczne skandynawskiej
kultury u progu XXI wieku, ktre miay polega na:
1. Pogbieniu wzajemnych wizi i dialogu w rodowisku dzieci
i modziey;
2. Zwikszeniu aktywnoci kulturowej i zrozumieniu odrbnoci kultur
poszczeglnych spoeczestw nordyckich;
3. Osigniciu wysokiego poziomu zawodowego ksztacenia artystw;
4. Rozwoju kultur mniejszoci narodowych oraz imigrantw z terenu
Skandynawii;
5. Wspieraniu przez kultur i sztuk zasady rwnoci pci;
28

http://www.nasz-czas.lt/325/estonia2.html
http://www.eesti.pl/index.php?dzial=tallinn&strona=dunskie_miasto
30
B.Piotrowski, op.cit., s.240.
29

15

6. Podkrelaniu

specyficznej

roli

rodkw

masowego

przekazu

w rozwijaniu i promowaniu wartoci kulturalnych;

7. Ksztatowaniu odpowiedniej polityki kulturalnej;
8. Rozwoju kultury w ramach czterech paszczyzn: lokalnej, narodowej,
regionalnej i europejskiej.

Powyszy krtki rys historii wsppracy kulturalnej uwiadamia, e pastwa

nordyckie wypracoway umiejtno czerpania z podobiestw w zakresie kultury
i rozwijania wsplnej tosamoci kulturowej, ktra przejawia si we wsppracy
w zakresie wielu dziedzin, takich jak: film, teatr, owiata i szkolnictwo, muzyka,
sztuka. Jak powiedzia filozof Henryk Elzenberg Kultura jest parad wartoci31.
W przypadku integracji kulturalnej pastw nordyckich mona sparafrazowa jego
sowa i stwierdzi, e kultura jest parad wartoci spoecznie uytecznych.

16

1.3 Nordycki model ustroju i gospodarki

Pastwa nordyckie stanowi nie tylko wsplnot kulturow. cz je take
podobiestwa w zakresie modelu ustroju politycznego, gospodarczego
i spoecznego. Poza Skandynawi w Europie nie sposb znale grupy kilku
krajw, ktre funkcjonowayby w tak podobny sposb. O ile mona wskaza
kraje o podobnym modelu gospodarki, zblionych politykach spoecznych czy
ustroju politycznym, to holistycznie ujmujc wszystkie powysze aspekty, tylko
kraje nordyckie stanowi wzgldnie jednolity obszar.
1.3.1 Historyczne aspekty powstania modelu nordyckiego
rde powstania jednolitego modelu i silnej pozycji Skandynawii, mona
doszukiwa si ju w redniowieczu, we wzajemnych relacjach warstw
spoecznych. Ot w pastwach regionu nigdy nie doszo do silnego rozwoju
feudalizmu i narastania dysproporcji spoecznych. Grne warstwy nie
zmonopolizoway i nie zawaszczyy majtkw kosztem chopw. Dla reszty
Europy byo to zjawisko powszechne i wyraao si choby w zasadzie
przypisania do ziemi. Rodzinne farmy byy w Skandynawii podstawow jednostk
produkcji, a ich niezaleno waniejsza bya od idei rewolucji w stron
feudalizmu32. W tym samym czasie, w Wielkiej Brytanii dono do eliminacji
stanu chopskiego, tworzc wielkie gospodarstwa, natomiast we wschodniej
Europie dominowali waciciele ziemscy zarzdzajcymi ogromnymi majtkami,
na ktrych pracowali chopi paszczyniani. Niezaleno skandynawskich
chopw staa si podstaw do uksztatowania si trzywarstwowej struktury
klasowej. Przedindustrialny podzia na wolnych chopw i miejsk arystokracj
sta si jedn z gwnych przyczyn wytworzenia si ekonomicznych, spoecznych
i religijnych ruchw ludnoci, ktra wiadoma swoich praw ksztatowaa wraz
z wadz przyjazny obywatelowi model ustrojowy33.
W erze industrializacji w spoeczestwach skandynawskich zacza pojawia
si te klasa wolnych robotnikw. Jednak rewolucja przemysowa, zastajc
typowo rolnicze zaplecze, doprowadzia do zgoa odmiennych efektw ni
31

http://www.edenet.pl/cytaty/cytaty-3353.html
S.Kuhlne, S.E.O.Hort , The Developmental Welfare State in Scandinavia w:
Lessons to the Developing Word w Social Policy in a Development Context, United Nations
Research Institute for Social Development, Genewa 2003, s.8.

32

17

w pozostaych krajach Europy. Udao si bowiem unikn najbardziej

destrukcyjnych elementw ery industrialnej. Wok skandynawskich miast nigdy
nie powstay dzielnice biedoty, a cz wolnych, majcych dowiadczenie
w gospodarowaniu chopw zacza przenosi si do miast i pracowa w licznie
powstajcych fabrykach. Zakady te dynamicznie zwikszay produkcj realizujc
zamwienia na potrzeby zbrojcych si krajw Europy. W kocu lat 30. XX
wieku export do Wielkiej Brytanii i Niemiec stanowi a 75% duskiej, ponad
50% fiskiej i 40% norweskiej i szwedzkiej produkcji sprzedanej34. Kraje
Skandynawskie stosunkowo sabo zaangaowane w dziaania wojenne (Szwecja
oficjalnie bya krajem neutralnym)35 znacznie rozwiny swj przemys
i gospodark w zwizku z dziaaniami podczas II Wojny wiatowej.
Warto wskaza te, na jeden z istotnych czynnikw wprowadzenia szerokich
zabezpiecze socjalnych w pastwach nordyckich. Bya nim wielka emigracja do
Ameryki Pnocnej, ktra miaa miejsce na przeomie XIX i XX wieku36.
Jedynym krajem regionu, z ktrego wyjechaa relatywnie dua cz populacji
bya Islandia. W latach 1871-1915 wyemigrowao okoo 20 tys. Islandczykw, co
stanowio ponad 25% spoeczestwa37. Naley jednak pamita, e Islandia
pooona jest nieporwnanie bliej Ameryki Pnocnej ni pozostae kraje
nordyckie.
Wadze w pastwach nordyckich, chcc unikn odpywu ludnoci z i tak ju
sabo zaludnionych obszarw, wprowadziy szereg przywilejw i udogodnie
socjalnych. Nieprzypadkowo wic, pierwsze ustawodawstwo socjalne pojawio
si w latach 90. XIX wieku. W 1891 roku w Danii wprowadzono prekursorski
i testowy system emerytalny dla osb powyej 60. roku ycia. W tym samym
roku w Szwecji zaczo funkcjonowa ubezpieczenie zdrowotne, ktre w Dani
wprowadzono w nastpnym roku. Natomiast w 1898 roku w Danii pojawiy si
odszkodowania z tytuu wypadkw z zakadzie pracy38. Podobne odszkodowanie
zaczo funkcjonowa cztery lata wczeniej w Norwegii.
33

Ibid., s.8-9.
Ibid., s.9-10.
35
http://szwecja.net/EK/KRAJ/Ogolne/gospo.html
36
S.Kuhlne, S.E.O.Hort, op.cit., s.4.
37
http://www.tppi.org.pl/b4-02/Demografia_Islandii.doc
38
S.Kuhlne, S.E.O.Hort, op.cit., s.11.
34

18

W poniszej tabeli znajduje si zestawienie porwnujce daty wprowadzenia

zabezpiecze

socjalnych

pastwach

skandynawskich

we

Francji.

W wikszoci przypadkw w krajach nordyckich osony te wprowadzono

wczeniej ni we Francji.
Rok wprowadzenia zasadniczych praw socjalnych we Francji i Skandynawii
Ubezpieczenie od
wypadkw w pracy

Ubezpieczenie zdrowotne

System
Ubezpieczenie na
emerytalny wypadek bezrobocia

Wstpne

Obowizkowe

Dobrowolne

Obowizkowe

Dania
Finlandia
Norwegia
Szwecja

1896
1901

1916
1895
1894
1916

1892
1891

1933
1909
1909
-

1891
1937
1936
1913

Dobrowolne Obowizkowe

1907
1917
1906
1934

1938
-

Francja

1898

1946

1930

1930

1914

Tabela 1. Rok wprowadzenia zasadniczych praw socjalnych we Francji i

Skandynawii
rdo: P.Abrahamson, The Scandinavian Model of Welfare, MIRE, Pary 1999, s.36.

Obecnie w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej a 12% populacji ma

irlandzkie pochodzenie,39 to stanowi prawie 36 mln ludzi. Sama Irlandia ma za
zaledwie 4,239 tys. mieszkacw. Tak wysoki odsetek tak zwanych Irish
Americans to wynik wielkiej emigracji za chlebem. Natomiast szwedzkie korzenie
ma 1,4 % Amerykanw, norweskie 1,6%, duskie 0,5%, fiskie 0,2% a islandzkie
0,0014%, co dla caej Skandynawii daje wynik 2% (okoo 6 mln z 303 mln
Amerykanw)40. Przy obecnej populacji wszystkich pastw nordyckich, liczcej
prawie 25 mln, wyej wskazane 2% wydaje si liczb niewielk i wiadczy, e
Skandynawowie nie mieli po co opuszcza rodzimych krajw, bo yo (i nadal
yje) im si stosunkowo dobrze.
Dobrym przykadem, powodzenia spoeczestw nordyckich zarwno
w dziedzinie ustawodawstwa, jak i mentalnoci oraz przedsibiorczoci, jest
niewtpliwie sukces szwedzkiej firmy IKEA produkujcej stosunkowo tanie
meble dla kadego. Jej zaoyciel Ingvar Kamprad urodzi si i wychowa
w miejscowoci Elmtaryd pooonej w biednym, rolniczym regionie na
poudniowym wschodzie Szwecji41. Dziki uporowi i kreatywnoci stworzy
39

http://en.wikipedia.org/wiki/Irish_American
http://en.wikipedia.org/wiki/European_American
41
aneksy.pwn.pl/zarzadzanie/pdf/Waters03-IKEA.pdf
40

19

firm, bdc wiodcym w wiecie producentem mebli i sta si jednym

z najbogatszych ludzi globu. Fiska firma Nokia te rozrosa si do wiatowej
potgi dziki zaradnoci jej zaoycieli, ktrzy byli niczym kameleon i potrafili
dostosowa si do potrzeb rynku i podda si szybkiemu przekwalifikowaniu.
Firma produkowaa mas papiernicz, kable, galanterie gumow, opony
samochodowe, kalosze, by w kocu zaj si produkcj sprztu elektronicznego,
a w szczeglnoci telefonw komrkowych42. Brana nie bya bowiem dla firmy
tak istotna, jak realizacja prospoecznego hasa czy ludzi. Podobnych
przykadw mona by poda znacznie wicej. Sukces wielu skandynawskich firm
pokazuje, e dobrze zorganizowane spoeczestwo, moe przekada wzorce
z poziomu narodowego na indywidualny poziom skutecznego zarzdzania
przedsibiorstwem. Osignicia jednostek skadaj si wic na powodzenie caej
Skandynawii w dziedzinach gospodarki oraz ustroju i vice versa. Aspekty te
uksztatoway unikalny regionalny model, ktry gbiej zanalizuj oddzielajc
kwestie ustrojowe od pastwa dobrobytu.

1.3.2 System polityczny pastw nordyckich

We wszystkich krajach nordyckich funkcjonuje podobny system polityczny,
oparty na demokracji przedstawicielskiej i rozbudowanym sektorze publicznym.
Rzecz naturaln s zaistniae rnice w wielu kwestiach, ale nie s one na tyle
istotne by zagrozi istnieniu jednolitego systemu politycznego pastw regionu.
Zasady prawno-ustrojowe pastw nordyckich okrelone s w ustawie
zasadniczej. Najstarsz konstytucj ma Norwegia, tekst Grunnloven pochodzi
z 1814 roku. Fiska konstytucja Regerindsformen jest o ponad sto lat modsza
i datowana jest na rok 1919. Ustawa zasadnicza Islandii powstaa pod koniec II
Wojny wiatowej w 1944 roku. Konstytucja duska pochodzi z roku 1953
a Szwedzka dopiero z 1974 roku43. We wszystkich konstytucjach pastw
nordyckich zawarte s zapisy o dziaalnoci administracji pastwowej, a take
postanowienia dotyczce ochrony praw i wolnoci czowieka.
42

http://pl.wikipedia.org/wiki/Nokia
Nordycki model demokracji i pastwa dobrobytu, red. T.S.Edvardsen, B.Hagtvet,
Warszawa 1994, s.18.
43

PWN,

20

Jeeli chodzi o ustrj, to kraje nordyckie dzielimy na monarchie (Dania,

Norwegia i Szwecja) i republiki (Finlandia i Islandia)44. Jakie s de facto
uprawnienia krla albo prezydenta w poszczeglnych krajach? W Szwecji
monarcha ma bardzo niewiele do powiedzenia i w praktyce peni funkcje
reprezentacyjne. W Danii i Norwegii konstytucja przyznaje monarsze wadz
zwierzchni, ale faktycznie krl przewodniczy posiedzeniom rady pastwa
i kontrasygnuje waniejsze postanowienia45. Do szwedzkiego i duskiego
monarchy mona porwna prezydenta Islandii, ktry te peni funkcje czysto
reprezentacyjne. Natomiast w Finlandii prezydent ma stosunkowo szerokie
uprawnienia.
O zblionym systemie politycznym pastw nordyckich wiadczy te
podobiestwo parlamentw. Wybory do nich s powszechne, bezporednie,
rwne, tajne i proporcjonalne46. Proporcjonalny system wyborw jest nieco
odmienny w kadym pastwie regionu, ale wszdzie opiera si na prostym
zaoeniu, e okrelon liczb miejsc w parlamencie dzieli si przez liczb partii,
ktre uoone s wedug liczby uzyskanych gosw47. Miejsca w parlamencie
przydzielane s jednak wedug dwch rnych metod. W Finlandii, Danii
i Islandii stosuje si system dHonta. Belgijski matematyk wynalaz metod
polegajc na podziale liczby gosw kolejno przez 1, 2 i 3 itd48. Natomiast
w Norwegii i Szwecji praktykuje si wyrwnawcz metod liczb nieparzystych,
w ktrej pierwszym dzielnikiem jest 1 a nastpnie 3 i 5 itd. W wikszych
okrgach wyborczych oba sposoby podziau daj niemal identyczne rezultaty.
Warto zauway, e pastwa nordyckie dostrzegajc, e podzia mandatw nigdy
nie

jest

do

koca

sprawiedliwy,

wprowadziy

instytucje

mandatw

wyrwnawczych. Jedynie cz mandatw jest wykorzystana przy podziale na

stae okrgi wyborcze, a reszta rozdysponowywana jest tak, aby jak najwierniej
odzwierciedli podzia gosw

w skali krajowej49. Mwic o parlamentach, nie

sposb zapomnie o islandzkim Althingu. Mae spoeczestwo Islandii moe

poszczyci si najstarszym na wiecie parlamentem. Althing zosta utworzony ju
44

Ibid., s.19.
Ibid., s.19.
46
Ibid., s.20.
47
Ibid., s.34.
48
http://wybory.agh.nzs.pl/?v=liczenie
49
T.S.Edvardsen, B.Hagtvet, op.cit., s.36.
45

21

w 930 roku n.e. Liczy 63 deputowanych, wybieranych na 4-letni kadencj. Do

1991 wybierany by jako parlament jednoizbowy, po czym podzielono go na 2
izby w proporcji 1/3 (Izba Wysza) i 2/3 (Izba Nisza). Obecnie znw jest
parlamentem

jednoizbowym50.

Ponad

dziesiciowieczna

tradycja

parlamentaryzmu w Islandii wiadczy o gbokim zakorzenieniu wartoci

demokracji i praworzdnoci w spoeczestwach nordyckich.
Ustrj krajw nordyckich uwzgldnia te istotny element demokracji
bezporedniej

czyli

referendum.

Najwczeniej

ten

instrument

zacz

funkcjonowa w Norwegii. W 1905 roku przeprowadzono pierwsze referendum

w sprawie wystpienia z unii ze Szwecj51. Trzy lata pniej pierwsze referendum
odbyo si na Islandii. Nieco ponad 60% Islandczykw opowiedziao si wtedy za
wprowadzeniem prohibicji. Znieli j w swoim kraju Finowie w jedynym
zorganizowanym w 1931 roku referendum52. W Finlandii bowiem referendum
powszechne nie jest dzi praktykowane. Najbardziej rozbudowany system
gosowania powszechnego ma Dania. Od czasu pierwszego referendum w 1916
roku (w sprawie sprzeday Indii Zachodnich) w Danii przeprowadzono ponad 20
referendw. W Szwecji referenda s umiarkowanie popularne, a pierwsze odbyo
si w 1922 roku i dotyczyo prohibicji53. Warto wskaza, e w Danii i w Szwecji
istnieje moliwo przeprowadzenia referendum w sprawie projektu zmian
w konstytucji, jednak w Danii gosowanie ma charakter obligatoryjny i wicy,
a w Szwecji nie.
O wysokim poczuciu obywatelskiego obowizku Skandynaww wiadczy
wysoka

frekwencja

wyborach

referendach.

Frekwencja

wyborcza

w pastwach regionu osigna najwyszy poziom w latach 70. i 80. XX wieku.

Najwysza frekwencja wyborcza utrzymywaa si w Danii i Szwecji (ponad
85%), podczas gdy w Finlandii i Norwegii bya na nieco niszym poziomie.
Rekordowo wysok frekwencj wyborcz (ponad 90%) odnotowano w Szwecji
w 1970 roku, po tym jak zastpiono parlament dwuizbowy jednoizbowym
i przeprowadzono rwnoczenie wybory parlamentarne i samorzdowe54.

50

http://pl.wikipedia.org/wiki/Althing
T.S.Edvardsen, B.Hagtvet, op.cit., s.27.
52
Ibid., s.27.
53
Ibid., s.27.
54
http://www.psz.pl/content/view/2764//1/2/
51

22

Frekwencja w ostatnich wyborach w krajach nordyckich w procentach

Poprzednie wybory (data) Ostatnie Wybory (data)
Dania

87,2 (20.11.2001)

84,5 (08.02.2005)

Finlandia

66,1 (30.04.2002)

65,0 (18.03.2007)

Islandia

86,7 (10.05.2003)

83,6 (12.05.2007)

Norwegia

75,5 (10.09.2001)

77,4 (12.09.2005)

Szwecja

80,1 (15.09.2002)

82,0 (17.09.2006)

Tabela 2. Frekwencja w 2 ostatnich wyborach w krajach nordyckich

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Nordic Statistical Yearbook 2007, s.160

Skandynawowie swoj ch wpywania na losy kraju, wyraaj te w udziale

w tradycyjnie silnych, wrcz masowych partiach politycznych. O ile w Polsce
w czasach komunizmu, miliony osb zapisyway si do partii pod przymusem,
bd z chci uniknicia nieprzyjemnych konsekwencji bycia wrogim elementem
systemu, to spoecznoci skandynawskie czyniy to zazwyczaj z pobudek czysto
wiatopogldowych. Badania naukowe przeprowadzone na pocztku lat 80.,
dotyczce czonkostwa w partiach wykazay, i najwyszy odsetek wyborcw
nalecych do partii politycznych wystpowa w Szwecji - 22% (1 092 000 osb),
a w nastpnej kolejnoci w Danii - 21% (598 596), Finlandii - 18,9% (513 123)
i Norwegii - 15,5% (324 000)55. To, e okoo 1/5 spoeczestwa moe
dobrowolnie nalee do partii moe, nam Polakom, wydawa si czym
nierealnym i czysto teoretycznym.
Wykazujc istnienie modelu politycznego krajw nordyckich, nie sposb
zapomnie o samorzdzie terytorialnym. Znaczenie i rola gmin w pastwach
nordyckich jest wiksza ni w pozostaych krajach Europy56. Samorzd lokalny
ma dug tradycj w Skandynawii. Pierwsze ustawy gminne wprowadzono
w Danii i Norwegii w 1837 roku, a nastpnie w Szwecji w 1862 i w Finlandii
w 1865 roku. Struktura skandynawskich gmin przesza ewolucj od licznych,
niewielkich jednostek do mniej licznych, duych organizmw z demokracj
przedstawicielsk i rozbudowanymi funkcjami samorzdowymi57. Od pocztku lat
90. gminy zyskiway coraz wiksz samodzielno. Do zada gmin nale dzi
55

J.Sundberg, The Scandinavian Party Model at the Crossroads, w: Political parties in advanced
industrial democracies, red. P.Webb, D.M.Farrell, I.Holliday, Oxford 2003, s.196.
56
T.S.Edvardsen, B.Hagtvet, op.cit., s.30.
57
Ibid., s.55.

23

w Skandynawii, poza tradycyjnymi kompetencjami, kwestie rzadziej powierzane

im w krajach spoza regionu. Gminy krajw nordyckich maj wpyw na
ksztatowanie otoczenia, budownictwo, planowanie przestrzenne, ochron
rodowiska. Podzia obowizkw midzy szczeblem lokalnym a regionalnym jest
we wszystkich krajach nordyckich podobny i oparty jest na obowizujcej
rwnie w Polsce zasadzie pomocniczoci58.

Przedmiot porwnania Kraje nordyckie

Model demokracji
Baza wadzy
wykonawczej

Samorzdy lokalne

Wybory

Partie
Konflikty
Orientacja polityczna

Rzd
Struktura panowania

Prawa jednostki

Inne pastwa demokratyczne

demokracja przedstawicielska;
referendum najczciej w Danii
parlamentaryzm; w Finlandii
system parlamentarnoprezydencki

demokracja przedstawicielska;
referendum najczciej w Szwajcarii
w Europie z reguy parlamentaryzm;
we Francji system prezydenckoparlamentarny; w U.S.A.
prezydencki
dua rola gmin; w Finlandii nie tradycja samorzdu lokalnego
ma wybieranych organw
sabsza ni w krajach nordyckich; na
lokalnych
szczeblu regionalnym stosunkowo
silniejsza
proporcjonalne; gosowanie na najczciej wikszociowe, take
kandydata najrzadziej w
czciowo proporcjonalne
Szwecji
system wielopartyjny; najwicej na og mniejsza liczba partii
partii w Danii i Finlandii
przede wszystkim socjalnowielorakie, np. na tle jzykowym,
ekonomiczne
etnicznym religijnym
socjaldemokracja najsilniejsza socjaldemokracje sabsze i mniej
w Szwecji i Norwegii, sabsza popierane przez wyborcw
w Danii, Finlandii i Islandii
coraz powszechniejsze rzdy due zrnicowanie bazy
koalicyjne
parlamentarnej i stabilnoci
wielkie przedsibiorstwa
wielkie przedsibiorstwa prywatne,
prywatne, pastwo, grupy
czsto mniejszy sektor publiczny,
interesw na szczeblu
sabsze organizacje; czsto silniejsze
centralnym, zwaszcza
instytucje obywatelskie
gospodarczych
szczeglny nacisk na prawa
bardziej skierowane na jednostk,
spoeczne, czsto zwizane z
wiksza rola procedury sadowej;
przynalenoci grupow lub powszechne trybunay
organizacyjn
konstytucyjne

Tabela 3. Porwnanie modelu ustroju politycznego pastw nordyckich z

cechami ustrojw innych pastw demokratycznych
rdo : opracowanie wasne na podstawie: T.S.Edvardsen, B.Hagtvet, op.cit., s.22-23.

Nierzadko gminy wykonuj zadania administracji pastwowej. W Danii ich

obowizkiem jest pobieranie podatkw i prowadzenie ksig ludnoci. Organizacja
gmin wyglda we wszystkich krajach nordyckich stosunkowo podobnie. Wiksze
58

Wskazana w art. 4 ust. 3 Europejskiej Karty Samorzdu Terytorialnego zasada mwica, e

generalnie odpowiedzialno za sprawy publiczne powinny ponosi przede wszystkim te organy,

24

rnice wystpuj na szczeblu organw regionalnych. Jednak holistycznie

ujmujc funkcjonowanie samorzdu lokalnego w Skandynawii, mona stwierdzi,
e

nie

ma

on

charakteru

rozbudowanych

struktur

federalnych,

charakterystycznych dla duych i wielonarodowych pastw. Kraje nordyckie s

z midzynarodowego punktu widzenia maymi, jednolitymi narodowociowo
pastwami.

Charakterystycznym

dla

Skandynawii

elementem

samorzdu

terytorialnego jest te udzia spek w polityce gminnej59. Zarzdy gmin czsto

uczestnicz w nich obok organizacji prywatnych i innych wadz.
Wszystkie wskazane w tym podrozdziale cechy, stanowi o wzgldnej
jednorodnoci krajw nordyckich w zakresie ustroju politycznego. Jak
wielokrotnie
w

zaznaczaem,

powyszym

zastawieniu,

ow

jednorodno

rnice

unaoczniaj,

stosunku

do

zarysowane

innych

pastw

demokratycznych.
Obecnie skandynawski model ustroju politycznego jest wypadkow wielu
czynnikw i wieloletniej ewolucji. Nadal pozostaje jednak wzgldnie stabilnym
i niezagroonym wikszymi kryzysami systemem. Wydaje si wic, e ustrj
polityczny w Skandynawii nie ulegnie wikszym zmianom i dalej bdzie
funkcjonowa

zgodnie ze swoimi podstawowymi zaoeniami. Bardziej

zagroone s instytucje samego pastwa dobrobytu, o ktrym mowa w nastpnej

czci.

1.3.3 Model pastwa dobrobytu w krajach nordyckich

1.3.3.1 Charakterystyczne cechy nordyckiego modelu pastwa dobrobytu

Norweski badacz pastwa dobrobytu Stein Kuhnle okreli, e: Dla mnie

pastwem dobrobytu jest takie pastwo, ktre gwarantuje kadej jednostce
przyzwoity poziom ycia, moliwo uzyskania odpowiedniego wyksztacenia,
prac, mieszkanie, pomoc lekarska, opiek i pomoc w sytuacjach kryzysowych.
Poziom i charakter tych wiadcze zaley od warunkw historycznych,
kulturowych i ekonomicznych60. Koncepcje pastwa dobrobytu czyli Vlfrdu
i folkehemu (domu narodu) cieszyy si duym zainteresowaniem i byy
ktre znajduj si najbliej obywateli.
59
Ibid., s.60.
60
S.Kuhnle, Perspectiv p velferdsstate, ,,Nordisc social Arbeit, nr 2/1992, s.31.

25

pozytywnie oceniane ju w latach 30. a potem 50. i 80. XX wieku. Stein Kuhnle
wskazuje na czynniki, ktre w nowej powojennej rzeczywistoci, formoway
nordycki model dobrobytu zaliczajc do nich: konsensus polityczny po II Wojnie
wiatowej, si ruchu robotniczego, korzystanie z dowiadcze innych krajw,
dugie okresy wzrostu ekonomicznego, wyniki bada naukowych na temat
wpywu bezpieczestwa socjalnego na efektywno pracy i stosunkowo niewielk
liczb ludnoci61. Powysze czynniki miay wpyw na wykrystalizowanie si
czterech podstawowych filarw62, na ktrych opiera si dzi model pastwa
dobrobytu:
1. Silne pastwo,

ktre jest

odpowiedzialne

za dystrybucj

dbr

materialnych i kulturalnych.
2. Gospodarka mieszana, ktra umiejtnie czy mechanizmy rynkowe
z zapewnieniem bezpieczestwa socjalnego. Mechanizmy wolnego rynku
ustpuj tu miejsca polityce spoecznej w dziedzinach ochrony zdrowia, owiaty
i kultury.
3. Demokracja polityczna, ktra opiera si na wadzy narodu. Wadza ta jest
stale rozcigana na coraz to nowe obszary ycia spoecznego i gospodarczego. W
2007 roku brytyjski The Economist umieci kraje nordyckie wrd liderw
rankingu najlepiej wyksztaconych i funkcjonujcych demokracji. Szwecja
i Islandia zajy 1 i 2 miejsce. Natomiast Norwegia, Dania i Finlandia uplasoway
si kolejno na 4, 5 i 6 pozycji63.
4. Skonsolidowane

spoeczestwo

obywatelskie,

uformowane

przez

oddolne procesy. Spoeczne, polityczne i kulturalne organizacje stopniowo

uzyskiway wikszy dostp do wadzy, co zwikszao zalenoci pomidzy
pastwem a jednostk. Umoliwio to obywatelom lepszy kontakt z wadz,
zwikszajc ich realny wpyw na dziaania rzdzcych w wielu dziedzinach.
Wyej wskazane filary pastwa dobrobytu byy przyczynkiem i podstaw
wyksztacenia si gwnych jego cech. Cechy te mona podzieli na bardziej
oglne zaoenia oraz konkretne elementy systemu ze wskazaniem przykadw.
Te generalne stwierdzenia czsto realizowane s przez szczegowe instrumenty
uregulowane w prawodawstwie. Wrd zestawienia zaoe oglnych mona
61

S.Kuhnle, Welfare and the Quality of Life w: Nordic Democracy red. E.Allard, Det Danske
Selskab, Kopenhavn 1981.
62
T.S.Edvardsen, B.Hagtvet, op.cit., s.15-16.

26

wskaza jedno podstawowe dua rola pastwa, z ktrym porednio lub

bezporednio zwizane s pozostae takie jak:
1. Wysoki poziom oson socjalnych i transferw w wielu dziedzinach64.
Naley wskaza tu sub zdrowia, szkolnictwo, mieszkalnictwo, pomoc
spoeczn czy porednictwo pracy. Due rodki z budetu na realizacj licznych
zada z powyszych dziedzin doprowadziy do ekspansji sektora publicznego.
Dane te odzwierciedlaj duy udzia sektora publicznego w wydatkach socjalnych
i wysokie wydatki socjalne w stosunku do PKB.
2. Wysokie podatki, ktre pokrywaj koszty realizacji wyej wskazanych
szerokich oson socjalnych i finansuj publiczn dziaalno pastw nordyckich.
Przychody z podatkw naley wic traktowa jak dochd pastwa, umoliwiajcy
mu pokrycie wydatkw na cele publiczne65. Jak wykazywaem wczeniej, cele te
pochaniaj bardzo duo rodkw, dlatego podatki dochodowe w pastwach
skandynawskich nale do najwyszych na wiecie. Duczycy oddawali pastwu
w 2005 roku a 59% swojego dochodu. Niewiele mniej pacili Szwedzi - 56,6%
i Finowie 51%66. W porwnaniu ze redni UE wynoszc w 2005 roku prawie
41% (dla pastw czonkowskich sprzed rozszerzenia wynosia ona prawie 47%) to
naprawd duo. Kraje nordyckie maj te bardzo wysoki wskanik podatkw
w stosunku do PKB. W Danii to a 48,8 % PKB. Naley jednak pamita, e
w krajach regionu, znacznie wiksza cz podatkw ni w innych pastwach
wraca do obywateli. W Norwegii prawie poowa przychodw pastwa, wraca do
sektora prywatnego67. Obficie zasilany system podatkowy moe realizowa liczne
zadania jak przyczynianie si do wzrostu dobrobytu. System podatkowy ma te na
celu regulacj rynku i koniunktury. Wan rol w pastwach nordyckich
odgrywaj tez podatki lokalne. W Danii stawka podatkw lokalnych wynosi
okoo 33%68. Pastwa regionu byy pierwszymi, ktre wprowadziy podatki
zwizane z ochron rodowiska, co okrelane jest mianem zielonej reformy
63

http://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf
A.Sandmo Ekonomici o pastwie dobrobytu w: Nordycki model demokracji i pastwa
dobrobytu, red. T.S.Edvardsen, B.Hagtvet, PWN, Warszawa 1994, s.115.
65
K.P.Hagen, Podatki i dobrobyt w perspektywie midzynarodowej w: Nordycki model demokracji
i pastwa dobrobytu, red. T.S.Edvardsen, B.Hagtvet, PWN, Warszawa 1994, s.88.
66
Structures in the Taxation Systems in the European Union, Office for Official Publications of the
European Communities, Luksemburg 2006.
67
K.P.Hagen, Podatki i dobrobyt w perspektywie midzynarodowej w: Nordycki model demokracji
i pastwa dobrobytu, red. T.S.Edvardsen, B.Hagtvet, PWN, Warszawa 1994, s.90.
68
Structures in the Taxation Systems in the European Union, op.cit., s.120.
64

27

podatkw69. System podatkowy krajw nordyckich wydaje si by wic

efektywnym rozwizaniem, pozwalajcym skutecznie realizowa cele polityki
spoecznej. Mimo to w 2007 roku Islandia zdecydowaa si na wprowadzenie
podatku liniowego w wysokoci 22,75%. Jest on coraz popularniejszym
rozwizaniem w Europie i rozliczaj si wedug niego spoeczestwa ju
czternastu pastw Starego Kontynentu70.
3. Wzgldna rwno ekonomiczna, realizowana przez szereg zabezpiecze
socjalnych i progresywny system podatkowy. Omwione wczeniej transfery
pienine i wiadczenia, rnicowane s w zalenoci od uzyskiwanych
dochodw.

Najlepszym

wskanikiem

rwnoci

zakresie

dochodw

w spoeczestwie jest indeks Giniego. Jest on wyliczany na podstawie krzywej

Lorenza71. Wspczynnik Giniego stanowi pole obszaru pomidzy krzyw Lorenza
a przektn kwadratu jednostkowego. Im wyszy indeks Giniego tym wiksze
nierwnoci dochodowe w spoeczestwie72. Indeks wynoszcy 0 oznacza idealn
rwno w dystrybucji dochodw, a rwny 100 idealn nierwno. Pastwa
skandynawskie nale do krajw o najniszym indeksie Giniego. Dania, Szwecja
i Norwegia zajmuj trzy pierwsze miejsca na licie krajw uporzdkowanej od
najniszego do najwyszego wskanika. rednia pastw skandynawskich jest
o okoo 6 punktw nisza ni rednia dla UE. Dane te wskazuj, e nordycka
polityka denia do wyrwnywania dochodw sprawdza si cakiem dobrze.
Indeks Giniego
Kraj
Indeks
Kraj
Indeks
Dania
23,2
Szwajcaria
33,1
Szwecja
25,0
Polska
34,1
Norwegia
25,8
Australia
35,2
Finlandia
26,9
Rosja
40,5
Niemcy
28,3
USA
45,0
UE
31,3
Brazylia
56,7
Tabela 4. Indeks Giniego w wybranych pastwach
rdo: CIA The World Factbook 2007
69

Ibid., s.34.
http://www.rp.pl/artykul/9211,81235.html
71
Krzywa Lorenza jest wykorzystywana w ekonometrii do opisywania stopnia nierwnoci
dystrybucji dochodw w spoeczestwie. Krzywa nachylona pod ktem 45 stopni przedstawia
rwnomierny rozkad dochodw w spoeczestwie. Im bardziej krzywa jest wypuka, tym wiksze
nierwnoci dochodowe.
72
Beyond Economic Growth. An Introdution to Sustainable Davelopment, red. T.P.Soubottina,
The World Bank, Waszyngton 2004.
70

28

4. Rwnowaga midzy systemem korporacyjnym, sektorem publicznym

i

spoeczestwem

to

kolejny

efekt

polityki

wyrwnywania

pastw

skandynawskich. Balansowanie tych trzech dziedzin, pozwala na osignicie

spoecznego spokoju i uniknicie wikszych kryzysw. Jeeli spoeczestwo
w Skandynawii stoi na rwni z sektorem publicznym i korporacyjnym oznacza to,
i obywatele uzyskali siln pozycj rwnorzdnego partnera. Rwnowaga
ksztatuje now solidarno, ktra umacnia zaufanie i inicjuje wzajemny dialog73.
Jedn z przyczyn takiego stanu rzeczy jest to, i ruchy polityczne i spoeczne
nigdy nie byy wyranie oddzielone. W zwizku z tym obywatelstwo w krajach
skandynawskich jest dzi wkomponowane w struktury organizacyjne i
instytucjonalne74. Przykadem partnerskiej pozycji spoeczestwa w stosunkach z
wadz jest silna pozycja referendum w systemie politycznym (patrz strona 22).
Mona wic uzna, e Skandynawowie tworz wsplnot materialn i etyczn
poniewa wypracowali model oparty na szeroko pojtej rwnoci.
Sami Skandynawowie, w wydanej przez Rad Nordyck publikacji na temat
nordyckiego modelu pastwa dobrobytu, wskazuj na powysze cechy,
uzupeniajc je o podstawowe wartoci takie jak: wszechstronne relacje, dobrobyt
oparty na obywatelstwie, rwno pozycji i statusu, rwne moliwoci i rezultaty
dziaa, decentralizacja usug, usugi wysokiej jakoci, obfite korzyci i wysoki
poziom zatrudnienia75.

1.3.3.2 Dyskusja o nordyckim modelu pastwa dobrobytu

Od kilku lat w rodowiskach naukowych toczy si dyskusja na temat

skandynawskiego pastwa dobrobytu. Szczeglnie akcentowanym wtkiem jest
jego rzekomo trwajcy kryzys.
Do przyczyn kryzysu zalicza si zapa ekonomiczn w pastwach
skandynawskich, ktrej pocztkw upatruje si ju w latach 80. XX wieku.
Stagnacja gospodarcza przecigna si na lata 80. i 90. Tezie tej nieco przecz
jednak dane statystyczne, dotyczce wzrostu PKB w latach 90. Jedynie Szwecja
73

H.M.Hernes, Obywatelstwo kobiet w skandynawskim pastwie dobrobytu w: Nordycki model

demokracji i pastwa dobrobytu, red. T.S.Edvardsen, B.Hagtvet, PWN, Warszawa 1994, s.80.
74
Ibid., s.79.
75
What lies ahead for the Nordic model? A discussion paper on the future of the Nordic welfare
model in a global competition economy red. H.M.Morgen, Scanprint A/S, Arhus 2007, s.6.

29

notowaa nisze tempo wzrostu rwne 2,2%, ale Norwegia i Finlandia rozwijay
si w tempie 3,1 i 3,4% co przy ich duej zamonoci76 byo wskanikiem
w miar przyzwoitym. Faktem jest jednak, e kryzys wyjtkowo bolenie
dowiadczy wanie Szwecj na pocztku lat 90. W cigu trzech lat 1991-1993
produkt krajowy brutto obniy si cznie o 6%. Naley doda do tego wysokie
bezrobocie sigajce w 1993 roku 8% siy roboczej. W praktyce udzia osb
pozbawionych pracy sign 13%77. Dane te naley uzupeni o wysoki dug
publiczny, ktry w 1993 roku przekracza 70% PKB.
Jako inn przyczyn rzekomego kryzysu pastwa dobrobytu wskazuje si
rewolucj

technologiczn

rozwj

procesw

globalizacyjnych,

ktre

doprowadziy do zmniejszenia popytu na si robocz i restrukturyzacji

sektorowej.
Na pewno pozytyww pastwu dobrobytu nie dodaj te wysokie koszty
utrzymania. Jak ju wykazywaem, Skandynawowie nie maj najwyszych
rodkw na utrzymanie, ale ceny pac (dosownie) na najwyszym poziomie.
W najnowszym rankingu brytyjskiego The Economist Oslo zostao uznane za
najdrosze miasto wiata78. Dla Nowego Jorku ustalono wskanik utrzymania
rwny 100. Norweska stolica zwyciya wynikiem 140. W pierwszej dziesitce
znalazy si jeszcze trzy nordyckie stolice. Reykjavik zaj 3 miejsce z wynikiem
135, Kopenhaga 6, a Helsinki 10 z kosztami rwnymi 127 i 115.
O kryzysie pastwa dobrobytu mog wiadczy te zjawiska z zakresu sfery
stosunkw spoecznych. Mona tu wskaza na osabienie idei solidarnoci
spoecznej czy jak wskazuje Assar Lindbeck wyuczon bezradno79. Pastwo
przyucza czowieka do tego, e nie musi martwi i troszczy si o swj los.
Lewicowi badacze problemu Piven i Clovard id dalej twierdzc, e programy
pastwa dobrobytu czyni ludzi niezdolnymi do dziaania80. Podobny pogld
reprezentuj dwaj inni teoretycy Offe i Habermas, ktrzy uwaaj, e prawie
76

Teoria ekonomiczna mwi e im bogatszy kraj, tym trudniej jest mu osign wysokie tempo
wzrostu gospodarczego.
77
S.Rudolf, Kontrowersje wok pastwa opiekuczego na przykadzie Szwecji, w: Socjalne
aspekty spoecznej gospodarki rynkowej, Materiay konferencyjne, Wisa 3-5 czerwca 1996, red.
E.Oko-Horodyska, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego, Katowice 1996
78
http://moneycentral.msn.com/content/invest/extra/P143604.asp
79
A.Lindbeck, Individual Freedom and Welfare State Policy, ,,European Economic Review,
nr 3/1988, s.32.
80
F.F.Piven, R.A.Cloward, The New Class War: Reagan's Attack on the Welfare State and Its
Consequences, Phanteon Books, Nowy Jork 1985, s.21.

30

wszystkie funkcje penione przez pastwo maj charakter represyjny, a w kadym

razie prowadz do wyobcowania81. Jeeli tak wielu znawcw problemu wskazuje
na niepokojce spoeczne oblicze pastwa dobrobytu, to nie mona pozosta
obojtnym na ich sugestie. Pastwo dobrobytu swj szczytowy okres (lata 80. XX
wieku) ma ju na pewno za sob i obecnie zmaga si z lekk zadyszk.
W dyskusji na temat przyszoci pastwa dobrobytu uczestnicz te sami
zainteresowani, czyli wadze krajw nordyckich. Na forum Rady Nordyckiej
prowadzona jest szeroka dyskusja, ktrej owocem jest wydany w tym roku raport
zatytuowany: Przed czym stoi nordycki model? Dyskusja o przyszoci
nordyckiego modelu pastwa dobrobytu w wietle globalnej rywalizacji
ekonomicznej82. Raport jest wynikiem prowadzonego przez Rade Nordyck
w latach 2000-2005 programu badania modelu dobrobytu83. W dokumencie
zawarte s interesujce konkluzje Skandynaww, ktrzy bacznie przygldali si
wzajemnym poczynaniom.
Ju na wstpnych stronach raportu, polityczne i naukowe elity Skandynawii
podkrelaj, e wsplne wartoci lece u podstaw nordyckiego modelu
dobrobytu (patrz strony 25-29) wydaj si jasne w porwnaniu z reszt Europy
i innymi krajami OECD. Jednak gospodarki innych europejskich krajw stanowi
konkurencj dla Skandynawii. Politycy regionu zdaj sobie spraw z tego, e
rywalizacja w globalnym wiecie to coraz trudniejsze wyzwanie, ktre
z powodzeniem mog podejmowa tylko najbardziej wytrwali i najzdrowsi
zawodnicy. Kraje nordyckie s chyba troch przemczone, dlatego wadze
powinny zafundowa im skuteczn kuracj regenerujc, by mogy jeszcze przez
dugie lata, by w czowce listy najbardziej konkurencyjnych pastw84. Raport
wskazuje przyczyny tej lekkiej zadyszki oraz wyznacza podstawowe wyzwania.
Skandynawia musi stawi czoa: wzrastajcej liczbie ludzi w wieku emerytalnym,
wydueniu aktywnoci siy roboczej, zachowaniu rwnoci wiadcze socjalnych
i wspieraniu asymilacji grup spoecznych wysokiego ryzyka czyli gwnie
81

H.M.Hernes, Obywatelstwo kobiet ..., s.84.

wolne tumaczenie angielskiego tytuu: What lies ahead for the Nordic model?
A discussion paper on the future of the Nordic welfare model in a global competition economy.
83
http://www.norden.org/pub/sk/showpub.asp?pubnr=2007:725
84
What lies ahead for the Nordic model? A discussion paper on the future of the Nordic welfare
model in a global competition economy, red. M.Gaber Abrahamsen, Scanprint A/S, Arhus 2007,
s.6.
82

31

imigrantw85. Ponadto niektrzy uczestnicy dyskusji wskazuj na zbyt rozronity

sektor publiczny, zatrudniajcy ogromn cz siy roboczej. Te nienaturalne
proporcje osabiaj aktywno wielu obywateli, ktrzy nie pracuj, korzystajc ze
wiadcze socjalnych. Jeeli chodzi o imigrantw, cz specjalistw twierdzi, e
zbyt maa integracja imigrantw spoza bogatego zachodniego wiata, moe
stanowi zagroenie dla stabilizacji i systemu spoecznego. Wreszcie kilku
specjalistw upatruje, e nordycki model pod wzgldem jakoci, kosztw
i produktywnoci nie spenia ju wysokich standardw demokratycznych86.
Uczestnicy dyskusji posikujc si jej wnioskami i powyszymi zagroeniami
comsensu omnium sformuowali trzy podstawowe wyzwania87:
1. Gospodarka konkurencyjna w skali globalnej;
2. Model spoeczno-gospodarczy nie zagraajcy innowacjom;
3. Prowadzce do marginalizacji wyczenie duej czci spoeczestwa
z rynku pracy.
W sprostaniu tym wyzwaniom powinno pomc zmniejszenie wpywu polityki na
ycie spoeczne i wiadczenia socjalne. Redukcja polega ma na wikszym
wachlarzu moliwoci ubezpieczania. Wynikaoby to, midzy innymi, ze
znacznego zindywidualizowania ubezpiecze. Miayby by one finansowane
w wikszym stopniu przez wpywy z podatkw. Ludzie inwestowaliby
w dodatkowe prywatne oferty wiadcze, ktre wspierayby i odciayby system
publiczny. W razie wymuszonych przerw w pracy czy bezrobocia, taki system
zapewniby wiksze dochody mieszkacom i zwikszy poczucie spoecznej
stabilizacji88. Dlatego te uczestnicy dyskusji maj nadziej na to, e prywatni,
komercyjni gracze i sektor cywilny bd w przyszoci ogryway wiksza rol.
Dojdzie do tego tylko wtedy, jeeli nordycki model zostanie zreformowany.
Uczestnicy dyskusji wskazuj na swoist ewolucj nordyckiego modelu pastwa
dobrobytu, ktra moe przyczyni si do czciowego wykrystalizowania si
oczekiwanych rezultatw.

85

Ibid., s.6-7.
Ibid., s.7.
87
Ibid. s.8-9.
88
Ibid., s.9.
86

32

Podstawowe cechy nordyckiego

modelu pastwa dobrobytu
Powszechne wiadczenia spoeczne

Dobrobyt oparty na obywatelstwie

Finansowanie przez podatki

Rwne prawa i statusy oraz rwne
moliwoci i skutki
Dominujca pozycja pastwa

Decentralizacja usug
Usugi wysokiej jakoci
Obfite wiadczenia
Wysoki poziom zatrudnienia

Model ewoluuje w kierunku

Zrnicowanie, zindywidualizowanie,
korzyci oparte na indywidualnych
potrzebach, wypracowywanie wiadcze
Obywatel jako przedsibiorczy
konsument, majcy szerokie moliwoci
wyboru
Finansowanie przez ubezpieczenia i
czciowo przez wkady wasne
Wzrost zrnicowania, obywatel mylcy
w kategoriach ekonomicznych
Prywatna, nie nastawiona na zyski,
dobrowolna przedsibiorczo
zaspakajajca cz usug socjalnych,
spoeczestwo obywatelskie
Usugi oparte na narodowych standardach
i powszechnych uprawnieniach
Oszczdnoci, nie ma zgody ktre usugi
powinien wiadczy sektor publiczny
wiadczenia zalene od indywidualnych
ustale, oszczdnoci
Wielu ludzi w wieku produkcyjnym jest
poza rynkiem pracy

Tabela 5. Ewolucja nordyckiego modelu pastwa dobrobytu

rdo: opracowanie wasne na podstawie: What lies ahead for the Nordic model? A discussion
paper on the future of the Nordic welfare model in a global competition economy, red. M.Gaber
Abrahamsen, Scanprint A/S, Arhus 2007, s.12

Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o skutki zmian zaznaczonych

w powyszej tabeli, pozwolio sformuowa dwie drogi rozwoju: 89
1. Sektor publiczny bardziej otwarty na indywidualne potrzeby konsumentw
o szerszych prawach;
2. Pastwa nordyckie musz ka wikszy nacisk na zdolnoci skutecznego
korygowania bdw, co pozwoli na wiksz skuteczno w wielu
dziedzinach.
Raport wskazuje te na wiele aspektw spoecznych, ktre bezporednio
wpywaj na ewolucj nordyckiego modelu pastwa dobrobytu. S to zmiany
demograficzne90, zachowanie rwnowagi pomidzy prac a yciem rodzinnym91,
89

Ibid., s.12.
Ibid., s.13.
91
Ibid., s.20.
90

33

obywatelstwo i wykluczenie spoeczne92, obywatel jako konsument funkcjonujcy

w mechanizmach sektora publicznego93.
Wydaje si wic, e Skandynawowie zdaj sobie spraw, i na horyzoncie
wida nieostre kontury moliwych trudnoci. Aby nie nabray one realnego
ksztatu, trzeba zawczasu dziaa zgodnie z rzymsk maksym quidquid agis,
prudenter agas et respice finem (cokolwiek czynisz, czyn rozwanie i patrz koca).
Raport Rady Nordyckiej jest niczym aktualizacja mapy. Stary plan pomija wiele
aspektw i po prostu sta si niedostosowany do obecnej sytuacji. Zaktualizowana
i poddana odpowiedniej generalizacji94 mapa, kreli now drog rozwoju pastwa
dobrobytu. Drog, ktra ominie najcisze problemy i poprowadzi Skandynaww
do obranego celu - niezagroonego dobrobytu i spokojnego, pewnego jutra
spoeczestwa. Wydaje si jednak, e pki co dobrobyt nie jest zagroony,
a wielce rewolucyjne reformy nie s konieczne. Moim zdaniem, skandynawskie
pastwo dobrobytu mimo zasygnalizowanych problemw (kto ich dzi nie ma!)
funkcjonuje cakiem dobrze. Zgadzam si e non est rosa sine spinis (nie ma ry
bez kolcw), ale mam wraenie, ze krytycy pastwa dobrobytu z braku
powanych trudnoci szukaj dziury w caym. Lepiej jest jednak dmucha na
zimne i sygnalizowa moliwe problemy, eby mc si na nie przygotowa.
Pastwa skandynawskie w razie kopotw, wydaj si by w nieco
uprzywilejowanej

sytuacji,

bo mog korzysta z wzajemnych dowiadcze

w ramach skandynawskiej wsplnoty kultur, spoeczestw i systemw. Osobicie

wierz, e wsplnota ta naprawd istnieje, co potwierdzaj przedstawione
w niniejszym rozdziale fakty i dane statystyczne. Skandynawowie, w ramach
owej kooperacji i wzajemnych podobiestw ksztatuj wsplny regionalny model
kulturowy i spoeczno-ekonomiczny. Uwaam, e jego wyran obecno
dostrzec mona w kinematografii pastw nordyckich. Nastpny rozdzia jest wic
prb znalezienia licznych przejaww kultury, ycia spoecznego i nordyckich
rozwiza ekonomiczno-ustrojowych w duskim, szwedzkim, norweskim,
islandzkim i fiskim filmie.

92

Ibid., s.31.
Ibid., s.37.
94
Generalizacja kartograficzna - w kartografii proces zmniejszania szczegowoci mapy podczas
prac redakcyjnych zwizanych ze zmniejszaniem skali mapy. Celem generalizacji jest
dostosowanie mapy do potrzeb czy zwikszenie jej czytelnoci.
93

34

2. Wtki kulturowe w filmie skandynawskim

2.1 ngest
ycie bez odrobiny napicia i szczypty adrenaliny miaoby gorszy smak.
Z pki z przyprawami czasami sigamy wic po soiczek z napisem strach.
Dawkujemy go po kropelce, bo lubimy si ba, ale ba si bezpiecznie. Takiego
maoinwazyjnego strachu dostarcza nam ogldanie filmw. Osobicie polecam tu
kino skandynawskie, ktre czsto kusi bonusem o tajemniczej nazwie ngest. Jest
to irracjonalny strach przypominajcy o nieuchronnoci losu i odpowiedzialnoci
jednostki wobec nadprzyrodzonej jurysdykcji95. ngest to motyw silnie
zakorzeniony w skandynawskiej kulturze.
Wiele wtkw cile oddajcych ten charakterystyczny dla Skandynawii lk
obecnych jest w filmach najwybitniejszego szwedzkiego reysera Ingmara
Bergmana. O sympatii Bergmana do tego motywu wiadczy inscenizacja Upiorw
Henryka Ibsena. W kocowej scenie pani Alving stoi przed dylematem, czy poda
swojemu choremu na zmikczenie mzgu synowi mierteln dawk morfiny96.
Bergman, inscenizujc powie Ibsena, poszed dalej i kaza prb t wykona.
Tadeusz Sobolewski uznaje ngest za jedn z podstaw twrczoci reysera
i uwaa, e na pami znamy gwne motywy wiatopogldu Bergmana: midzy
czowiekiem a czowiekiem jest przepa; wok czowieka jest ciemno; w nim
lk97.
mier i ngest s przewodnimi motywami Sidmej Pieczci z 1957 roku.
Ju sam czas akcji filmu redniowiecze jest bardzo dobrym tem do snucia
opowieci o lku i mierci. W wiekach rednich haso memento mori czyli
pamitaj o mierci, byo namacaln dominant ludzkiego ycia. Tytu filmu
odwouje si do biblijnej apokalipsy, ktrej sowa czytane s w zakoczeniu
dziea Bergmana98.

Bohaterem Sidmej Pieczci jest rycerz Antonius Glock,

ktry po powrocie z wyprawy krzyowej spotyka mier w osobie starszego

mczyzny w czarnej pelerynie. Personifikacja ta pozwolia Bergmanowi na
bardzo wyrane i sugestywne oddanie klimatu i przesania filmu. mier upomina
95

A.Kwiatkowski, op. cit., s.11.

H.Ibsen, Upiory, s.228-337.
97
T.Sobolewski, Bergman, ,,Kino, nr 4/1991, s.19.
96

35

si o rycerza. Ten proponuje Morii parti szachw wiedzc, e z gry skazany jest
na porak. Jednak czas partii szachw, to czas na pokonanie kryzysu wiary
i poszukanie odpowiedzi na nurtujce pytania. Scena gry ze mierci w szachy
naley do kanonu najsynniejszych i najwybitniejszych uj w historii kina.
ngest w filmie potguje te epidemia dumy, ktra zbieraa miertelne niwo
wrd redniowiecznych spoeczestw Europy. Celem kadego czowieka bya
wwczas walka o wasne ycie, prowadzona zgodnie z zasad: Cel uwieca
rodki99. Wydaje si wic, e paremia Homo hominis lupus est (Czowiek
czowiekowi wilkiem) bya wtedy nadzwyczaj aktualna. Win za zaraz
najczciej obarczano ydw, ktrzy stawali si kozami ofiarnymi i byli masowo
mordowani100. ycie w tak okrutnej rzeczywistoci nie jest atwe, o czym reyser
umiejtnie przekonuje widza kolejnymi scenami. W jednej z nich Block i jego
giermek spotykaj procesj biczownikw. W innej rozmawiaj z oszala ze
strachu dziewczyn, ktra ma zosta spalona na stosie jako rzekoma przyczyna
zarazy czarownica. Motyw mierci silnie powizany jest z wtkami
biblijnymi101. Bohaterowie spotykaj na swojej drodze rodzin kuglarzy, ktra
zdaniem Aleksandra Kwiatkowskiego jest alegori witej rodziny102. Block
symbolicznym zrzuceniem figur z szachownicy ratuje ulicznych artystw przed
mierci. Witold Jakubowski twierdzi, e film Bergmana mona traktowa jako
parabol ludzkiego ycia, w ktrym czowiek do koca stara si pozna tajemnic
bytu. Lk bohatera jest odwiecznym lkiem towarzyszcym ludzkoci103. Reyser
nie pozostawia jednak widza bez podania panaceum na mier. W recepcie
Bergmana wida wyranie nakrelon nazw zbawiennego medykamentu, ktrym
jest mio. Zdaniem niektrych krytykw upersonifikowana mier powraca
w innym filmie Bergmana. Chodzi tu o posta garbatego kocielnego Frvika
z Goci Wieczerzy Paskiej104.
Motyw mierci i ngest reyser kontynuuje w swoim nastpnym filmie pt.
Tam gdzie rosn poziomki z 1957 roku. Jego akcja toczy si w cigu jednego dnia.
Gwnym bohaterem jest profesor Izaak Borg, ktry obchodzi jubileusz pracy
98

A.Kwiatkowski, op. cit., s.147.

A.Kpiski, Lk, Krakw 1992, s.305.
100
R.Girard, Kozio ofiarny, d 1987, s.11.
101
W.Jakubowski, Lk w filmie, Krakw 1997, s.67.
102
A.Kwiatkowski, op. cit., s.149.
103
W.Jakubowski, op. cit., s.68.
104
A.Kwiatkowski, op. cit., s.164.
99

36

naukowej. W zwizku z tym, udaje si w podr do Lund, gdzie otrzyma ma

doktorat honoris causa. Owa wyprawa to midzy innymi podr ku mierci,
obecnej w wiadomoci, naznaczajcej stare, wyblake fotografie, a przecie
odsunitej jeszcze w czasie105. W jednej ze scen profesor odwiedza sdziw
matk, ktrej mieszkanie pene jest pamitek z przeszoci wiadczcych
o upywajcym czasie i przypominajcych o bliskiej mierci. Konieczno
odejcia na tamten wiat, nie daje o sobie zapomnie i wdziera si do snw
profesora. W nie Borga zegarki nie maj wskazwek, co symbolizuje
bezczasowo i mier106. Profesor spotyka te ciemno ubran posta
o zdeformowanej twarzy, ktra rozpada si po dotkniciu bohatera w rami.
Jeszcze dobitniej ngest ukazany jest poprzez karawan, z ktrego wypada trumna
ze zwokami Borga. Allan Hobson twierdzi, e mamy do czynienia
z przepowiedni, co rodzi w efekcie nagromadzenia zwiastunw mierci. Intencj
Bergmana byo ustanowienie tonacji filmu rozliczenia si z yciem107. Lk przed
mierci wydaje wic kry za sob lk przed pustk i bezsensem ycia, przez co
determinuje myli gwnego bohatera.
ngest jest te istotnym wtkiem filmu Bergmana z 1976 roku pt. Twarz
w twarz. To trudne wyzwanie stawania twarz w twarz reyser rzuca Jenny
Isaksson, znanej lekarce pracujcej w klinice psychiatrycznej. Pod mask spokoju
i lekkiego cynizmu108 kobieta kryje w sobie silny lk. Stan ducha bohaterki jest
trafnie zdiagnozowany podczas rozmowy twarz w twarz z pacjentk szpitala
- Mari. Zdaniem Jenny lk i strach podopiecznej jest nienaturalny, jest niczym
gra. Maria uwaa, e to gra z zasadami opracowanymi przez Jenny, ktr
pacjentka tylko naladowaa. Skrywany lk wiedzie lekark na skraj psychicznej
wytrzymaoci, zwieczonej prb samobjstwa. Jenny ma bowiem silne
poczucie winy, ktre uksztatowao si w dziecistwie, kiedy surowi dziadkowie
musieli zastpi tragicznie zmarych rodzicw (znw mier). Lk przed mierci
dotyczy te innych bohaterw filmu. Mody aktor Mikael Stromberg wrcz
chorobliwie obawia si o wasne ycie. ngest jest te obaw o szerszym
desygnacie.

To

lk

skandynawskich

spoecznoci

koca

XX

wieku.

105

Ibid., s.151.
W.Jakubowski, op.cit., s.69.
107
A.Hobson, Obrazy snu i ich podoe: filmy Bergmana a filozofia snu, tum. A.Helman, Kino,
nr 5/1988, s.20.
108
W.Jakubowski, op cit., s.71.
106

37

Modernistyczne i bogate narody po czci buduj swj dobrobyt na wrogoci

i wspzawodnictwie. Karen Horney zdaje si potwierdza t tez. Autorka pisze,
e kultura wspczesna opiera si na indywidualnym wspzawodnictwie.(.)
Wynikiem potencjalnego napicia midzy ludmi jest cigy lk lk przed
ewentualn wrogoci innych, wzmocniony jeszcze lkiem przed kar za wrogo.
Innym wanym rdem lku u zdrowego czowieka jest perspektywa poraki. ()
Prowadzi to nie tylko do zagroenia ekonomicznego, ale take do utraty prestiu
i wszelkiego rodzaju frustracji emocjonalnych109.
Takich frustracji doznaje te bohater innego filmu Bergmana pt. Z ycia
marionetek z 1980 roku. Peter zdaje sobie spraw, e jego yciem kieruje
nieustanne napicie. wiadomo t oddaj wypowiedziane do ony sowa: Wiem,
e kady nieporzdek zagraa mojemu starannie przemylanemu systemowi
bezpieczestwa.

Lk

doprowadza

bohatera

do

zaamania

nerwowego,

skutkujcego wizytami u psychiatry. Film jest swoist analiz degeneracji

psychiki wspczesnego czowieka. Analiz mentalnej atrofii, ktrej sprzyja lk.
Ostatnim filmem Bergmana, w ktrym wyranie zaznacza si motyw lku
i ngest jest Fanny i Aleksander z 1982 roku. To wielowtkowa saga rodziny
Ekdahlw yjcej w prowincjonalnym szwedzkim miasteczku - Uppsali
w pierwszym dziesicioleciu XX wieku. Rodzina mieszka w przestronnym,
wielkim domu penym stylowych mebli i bibelotw i ciepych kolorw110. Bardzo
podobnym to domu babci Bergmana - Anny Akerblom, w ktrym may Ingmar
mieszka caymi miesicami. wiat przedstawiony w filmie widzimy oczyma
11-letniego Aleksandra. Chopca dotyka wielopaszczyznowy lk. Z jednej strony
jest to lk nieco metafizyczny i oniryczny. To strach przed niepewn przyszoci
i przypadkowoci losu dodatkowo wzmagany mierci ojca Oskara, ktry
ukazuje si synowi jako duch. Z drugiej strony lk ma wymiar bardziej namacalny
i fizyczny. Jest to obawa przed surowym ojczymem biskupem Edvardem
Vergerusem. Pojawienie si duchownego jest pocztkiem koszmaru Aleksandra
i jego modszej siostry Fanny. Ojczym stosuje wyszukane tortury psychiczne
i bije rodzestwo. Aleksander zostaje zamknity na strychu, aby mia okazj
przemyle swoje postpowanie. Ciemne, budzce strach pomieszczenie w paacu
109

K.Horney, Neurotyczna osobowo naszych czasw, tum. H.Grzegorzewska, Warszawa 1976,

s.89.
110
T.Szczepaski, Zwierciado Bergmana, sowo/obraz, terytoria, Gdask 1999, s.35.

38

biskupa, wzmaga w chopcu strach. Jest to te lk przed samotnoci

i opuszczeniem. Po wyprowadzeniu z rodzinnego domu, dzieci trac kontakt
z ca rodzin i rwienikami, a matka Emilia powica coraz mniej uwagi ich
problemom. lepo zakochana w biskupie, jest mu posuszna i podporzdkowana.
Film jest portretem psychiki dziecka, ktre zmuszone jest do egzystowania
w obcym wiecie dorosych, wiecie ktremu musi ulec. Jedynym ratunkiem jest
ucieczka w wiat wyobrani. Film to studium emocji wyjtkowego dziecka, czyli
maego Ingmara Bergmana. Dom Vergerusa jest bardzo podobny do rodzinnego
domu twrcy surowego ascetycznego wntrza sztokholmskiej plebanii, w ktrej
nikt nie mg sprzeciwi si rwnie surowemu Erikowi Bergmanowi ojcu
reysera111. Twrca opisywa swj lk przed nim. Nasze wychowanie opierao si
w przeraajcej mierze na pojciach takich jak grzech, przyznanie si do winy,
kara, przebaczenie i aska, na konkretnych czynnikach w stosunku do dzieci
i rodzicw midzy sob i z Bogiem. () Kary byy zatem czym oczywistym, nigdy
nie kwestionowanym. Mogy by szybkie i proste jak policzek lub klaps po tyku,
ale byy te bardzo pomysowe, z pokolenia na pokolenie coraz bardziej
wyrafinowane.() Istniaa ponadto swoista dotkliwa kara, ktra moga by
bardzo nieprzyjemna dla dziecka udrczonego lkiem przed ciemnoci,
a mianowicie dusze lub krtsze zamknicie w specjalnej komrce112. Wypowied
reysera jest kluczem do tej czci jego twrczoci, w ktrej lk i strach to jeden
z wtkw przewodnich. Dodanie do tego charakterystycznego dla Skandynawii
ngestu, stanowi wystarczajce wytumaczenie tak duego zainteresowania
Bergmana omawianymi aspektami.
Wiele lat przed filmami Bergmana w kinie skandynawskim mona byo
zaobserwowa obecno irracjonalnego strachu, czy lku przed mierci.
Pierwszym godnym uwagi obrazem poruszajcym t tematyk jest szwedzki
Furman mierci Victora Sjrstrma z 1921 roku. Ta adaptacja powieci Selmy
Langerlf zostaa uznana przez wczesnych krytykw za arcydzieo113. Gwnym
bohaterem filmu jest alkoholik David Holm, ktry swoim naogiem doprowadzi
on i dzieci do samobjstwa. Bohater spdza sylwestra na cmentarzu, gdzie
opowiada kolegom zblionego pokroju legend o wonicy mierci. W kocu
111

Ibid., s.35.
I.Bergman, Laterna magica, tum. Z.anowski, Warszawa 1991, s.11-12.
113
A.Kwiatkowski, op. cit., s.41.
112

39

wstawieni panowie rozpoczynaj bjk, podczas ktrej David traci przytomno.

Wtedy przybywa do niego furman mierci wiozcy nie tylko strach, ale i skruch.
W filmie, podobnie jak w Sidmej pieczci, pojawia si upersonifikowana mier.
To ubrany w ciemny paszcz mczyzna z kos. Reyser zastosowa bardzo
nowatorskie retrospekcje uwydatniajc je za pomoc pomysowego owietlenia
i wielokrotnego kopiowania zdj. Przyczynio si to te do wyrazistego ukazania
ludowego mistycyzmu114. O popularnoci filmu wiadczy to, i w 1958 roku
rwnie w Szwecji powsta remake filmu o tym samym tytule.
Naturalne wydaje si, e ngest jest wtkiem szczeglnym w kinematografii
zwizanej z II Wojn wiatow. W caej Europie by to czas niepewnoci i lku
przed jutrem. Ow atmosfer bardzo umiejtnie ukazuje Alf Sjberg
w szwedzkim Z naraeniem ycia z lat 1939-1940. Jest to alegoryczny film,
ktrego akcja rozgrywa si w nieokrelonym pastwie nadbatyckim. Gwna
bohaterka Wanda dziaa w podziemnej organizacji i przewozi w dziecinnym
wzku amunicj dla swojego kochanka Maxa, ktry handluje broni. Kobieta nie
odwzajemnia jednak uczu Maxa. Zazdrosny mczyzna miertelnie rani j
w jednej z kocowych scen, kiedy miasto wyzwalane jest przez sojusznicze
wojsko. Kwiatkowski uwaa, e reyser stworzy dzieo, ktre stao si
artystycznym wiadectwem niepokoju twrcy wiadomego zagroenia115. ngest
zbudowany jest tu na napiciu, nerwowych rozmowach i scenerii mrocznych
pomieszcze. Elementy te podkrelaj i potguj narastajce niebezpieczestwo.
Pewna niejasno i nieokrelono sytuacji harmonizowaa ze stanem umysw
w przededniu wojennej poogi, podkrelajc uniwersaln wymow obrazu116.
ngest w bardziej klasycznej formie obecny jest w duskim Dniu gniewu
Carla Th. Dreyera z 1943 roku. Lk i mier wi si tu z wtkiem czarownicy.
Pastor Pederson skazuje na mier oskaran o czary Mart, ktra przed
wykonaniem wyroku rzuca kltw na jego on Ann. Ta zakochana jednak
w swoim pasierbie, yczy mowi mierci. Wstrznity poznaniem prawdy
pastor, umiera na atak serca. Matka duchownego oskara Ann o czary, ktra przy
dwikach Dies irae idzie na mier. Film sugestywnie oddaje nastruj
oczekiwania na nieuchronn mier. Wedug Kwiatkowskiego Dzie gniewu jest
114

Ibid., s.42.
Ibid., s.86.
116
Ibid., s.86.
115

40

konsekwentnym

Kadr 1. Widmowy furman prowadzony przez mier (Furman mierci)

rdo: http://www.iikfestivaalit.net/gfx/ajomies.jpg

Kadr 2. Rycerz Antonius Block rozgrywa ze mierci parti szachw

(Sidma piecz)
rdo:http://www.sfi.se/sfi/IMAGES/NYHETER/BILDER/DET_SJUN DE_INSEGLET.JPG

41

konsekwentnym rozwiniciem nurtu ponadczasowej refleksji nad losem czowieka

skazanego na samotne cieranie si z porzdkiem ziemskim i przeciwstawianym
mu porzdkiem boskim117.
We wspczesnej kinematografii Skandynawii wtek irracjonalnego lku
mona odnale w twrczoci Larsa von Triera. Duski reyser wyranie
odwouje si do tego motywu w mini serialu z 1994 roku pt. Krlestwo. Ju
prolog kadego odcinka wzbudza niepokj: Nikt z ywych jeszcze nie wie, ale
brama Krlestwa na powrt si otwiera. Tytuowe Krlestwo to nazwa wielkiego
kopenhaskiego szpitala. Zosta on zbudowany na mokradach, na ktrych niegdy
odprawiano dziwne obrzdy i rytuay. Mroczna przeszo nieustannie daje
o sobie zna i jest rdem wikszoci tajemniczych wydarze. Sam charakter
miejsca - szpitala, gdzie codziennie umieraj ludzie, dodatkowo potguje
serialowy ngest. Jedn z gwnych inicjatorek lku jest starsza pacjentka.
Kobieta, odczuwajc w szpitalu obecno duchw prbuje dociec, czy faktycznie
istniej i skd pochodz. Pacjentka wzywa duchy podczas organizowanych przez
siebie seansw spirytystycznych. Udaje jej si nawiza kontakt ze zmarym
dzieckiem. Jest to duch Mary, ktra umara w 1919 roku w wyniku poparzenia
kwasem. Reyser z napiciem i tajemniczoci ukazuje spotkania z duchem
dziewczynki. ngest zwizany jest te z ma pacjentk Mon, ktra w jednej ze
scen przebywa w pokoju penym krwi. Krlestwo von Triera okazao si udan
odpowiedzi Europejczyka na amerykaskie Miasteczko Twin Peaks Davida
Lyncha. Obu reyserom udao si bowiem stworzy zagadkowy serial ze spor
dawk inteligentnego strachu.

2.2 Protestantyzm
Religia protestancka miaa istotny wpyw na rozwj i ksztatowanie si
kultury skandynawskich spoeczestw. Protestantyzm charakteryzuje swoisty
rodzaj powagi i stosunkowo surowe zasady. Ow surowo wida choby
w tradycyjnych naboestwach. Pobono protestancka jest wic w swym
zewntrznym charakterze oszczdna, ale jeli chodzi o ycie wewntrzne
wiernych, bogata w przemylenia i rozwaania nad Sowem i jego implikacjami
dla codziennego ycia. Bardzo istotne znaczenie ma te propagowana przez
117

Ibid., s.92-93.

42

protestantyzm etyka pracy. Wie si ona z kadzeniem akcentu na wymierne,

widzialne owoce uczciwej pracy. Uczciwo ta wymusza szerokie respektowanie
prawa do wasnoci prywatnej. Wi si z tym dwa czynniki wystpujce
w protestantyzmie: denie do osignicia bogactwa (w celu udowodnienia, e
jest si zbawionym) i cnoty zabraniajce hulaszczego trybu ycia czyli ascez
protestanck. Protestantyzm w mniejszym lub wikszym stopniu przyczyni si
wic do sukcesu gospodarczego i wysokiego poziomu rozwoju pastw
Skandynawii.
Wskazany wczeniej Dzie gniewu Carla Th. Dreyera odnosi si rwnie do
protestantyzmu. W obrazie ngest i protestantyzm s ze sob niejako
symbiotycznie zwizane. Ukazana w Dniu gniewu surowo religii jest jednym
z fundamentw filmowego lku. Protestantyzm jest tu czynnikiem sprzyjajcym
nietolerancji i przeladowaniu. Konserwatywna religia kieruje wiatopogld
wiernych ku radykalizmowi.

Reyser rozszerza wtek odwoujcy si do

protestantyzmu w filmie pt. Sowo z 1955 roku.. Dreyer w interesujcy sposb

zestawi ze sob dwa przeciwstawne nurty. Zamony chop Morten Borgen jest
reprezentantem

liberalnego

kierunku

propagowanego

przez

dziewitnastowiecznego teologa protestanckiego Grundviga. W opozycji do niego

jest krawiec Peter, ktry stoi na czele fanatycznej Misji Wewntrznej. Synowa
Borgena Inger umiera w trakcie porodu. W obliczu tragedii, niechtny wydaniu
crki za syna Borgena - Andreasa, Peter zmienia swoje stanowisko i czy si
w blu z Mortenem. Kwiatkowski pisze, e w filmie Dreyera wiara zostaje
przedstawiona jako duchowa konieczno, a cud jako naturalne potwierdzenie jej
siy118. Wydaje si, e mimo wszystko Sowo portretuje protestantyzm
wykorzystujc te janiejsze barwy. Surowo i radykalizm religii przestaj mie
znaczenie, kiedy daje o sobie zna bolesna rzeczywisto. Dreyer, niejako
yczeniowo, wskazuje na moliwo istnienia protestantyzmu w mniej radykalnej
formie.
Rozwaania nad tym, co dzieje si kiedy zabraknie silnej wiary, prowadzi
Ingmar Bergman w drugim filmie tak zwanej trylogii pionowej119 - Gociach
Wieczerzy Paskiej z 1963 roku. Gwnym bohaterem jest przeywajcy kryzys
118

A.Kwiatkowski, op.cit., s.142.

Krytycy nazywaj tak trzy kolejne filmy Bergmana: Jak w zwierciadle, Gocie wieczerzy paskiej
i Milczenie, poniewa mwi one o stosunku czowieka do Boga.

119

43

wiary pastor Tomas Ericsson. Duchowny, ktry na prno prbuje odnale

w sobie Boga ma pomc uczyni to samo ogarnitemu zwtpieniem
i przygnbieniem rybakowi Perssonowi. Niestety prby pastora s bardzo
niewiarygodne i nieskuteczne. Persson, straciwszy resztk nadziei, popenia
samobjstwo. Rybak nie jest jedyn ofiar duchowego kryzysu pastora. Partnerka
duchownego Mrta oskara go o to, e nie potrafi ju dawa mioci. Na
szczcie, w wyniku gwatownej ktni pastor doznaje duchowego wstrzsu,
przywracajcego wiar i zrozumienie dla innych120. Dziki oszczdnej wrcz
ascetycznej formie reyserowi udao si odda twardo prawd protestantyzmu
i ukaza egzotyczne dla katolika relacje pomidzy pastorem i jego ukochan.
Filmem, ktry moim zdaniem wyrnia si na tle caej skandynawskiej
twrczoci filmowej pod wzgldem emocjonalnego zaangaowania i gbokoci
ujcia omawianego wtku jest Fanny i Aleksander. Bergman w mistrzowski
sposb udowadnia tu, e surowa i konserwatywna w swych zaoeniach wiara
moe zdeterminowa ycie czowieka. Co wicej, wpyw ten na stae odbija
pitno na wiatopogldzie i psychice jednostki. Po mierci ma Emilia wraz
z dziemi Fanny i Aleksandrem zamieszkuje w ascetycznym i zimnym zamku
biskupa Edvarda Vergerusa. Duchowny praktykuje w domu swoje oparte na
surowych dogmatach zasady wiary. Ofiar Vergerusa padaj zarwno dzieci, nad
ktrymi z luboci si znca (patrz strona 38) i ich matka Emilia. Jak
wskazywaem wczeniej, Aleksander to may Ingmar, a Emilia wzorowana jest na
matce reysera - Karin. Tak jak filmowa Emilia, matka Bergmana bya bardzo
wraliw kobiet o artystycznych zamiowaniach. Mimo to nie do koca potrafia
okaza sw wraliwo w stosunku do dzieci. Tadeusz Szczepaski pisze:
Bergman czsto zwierza si, e jako may chopiec cigle odczuwa niedosyt
macierzyskich uczu, e prbowa rnymi sposobami zwrci na siebie wiksz
uwag, wzbudzi czuo matki121. Mentalno i usposobienie matki Bergmana
(rwnie jako symbolu skandynawskiej matki pierwszej poowy XX wieku) byo
w duej mierze uksztatowane wanie przez protestantyzm. Bergman, jakoby na
potwierdzenie tych sw, mwi: Jestem pewien, e matka bya obdarzona wielk
czuoci, ale surowe wychowanie i wieloletnie maestwo nie do zniesienia
120
121

A.Kwiatkowski, op.cit., s.164.

T.Szczepaski, op.cit., s.31.

44

stumiy t zdolno122. Powysze zdanie jest trafn syntez ycia jednostki, jako
czowieka egzystujcego w cieniu religii, ktry z powodu swojej karnoci
i (paradoksalnie) wiary nie jest w stanie si przeciwstawi. Odrzucenie
protestantyzmu z powodu nieco pozbawionego czowieczestwa rygoryzmu,
rwnaoby si przecie z potpieniem niebios. Ogarnita bezradnoci Emilia
ulega owej surowoci protestantyzmu. Surowoci sprawnie posugujcej si
swoim symbolem w postaci biskupa Vergerusa. W opozycji do matki stoi
Aleksander, ktry nie mogc pogodzi si z narzuconym przez Edvarda status quo
ucieka w wiat wyobrani.
O trafnoci spostrzee w Fanny i Aleksander wiadczy moe sytuacja
protestanckiej wiary we wspczesnych spoeczestwach duskim i szwedzkim.
Nowe odcienie religii odnajdziemy na tamie filmw Jabka Adama (patrz strona
82) i Woski dla pocztkujcych Lone Scherfig z 2000 roku. Oba filmy daj nam
obraz sytuacji kocioa w Danii. Zarwno koci pooony na oddalonej duskiej
prowincji z Jabek Adama jak i kopenhaska parafia z Woskiego dla
pocztkujcych podczas naboestw wiec pustkami. Co wicej, w Jabkach
Adama najbardziej wytrwali wierni nie suchaj kaza i wychodz w ich trakcie,
porzucajc ostatnie czstki wiary i nadziei. W zwizku z tym wydaje si, e
nkana kataklizmami jabonka jest symbolem kryzysu wiary, ogarniajcego nie
tylko neofaszyst Adama (jemu widz jest w stanie wybaczy), ale i cae duskie
spoeczestwo. Zestawiajc wizj Andersa Thomasa Jensena z uwagami
Bergmana mona wysnu, i do owego kryzysu wiary przyczynia si wyjtkowa
rozbieno wiatopogldowa. Liberalnemu i postpowemu spoeczestwu coraz
trudniej identyfikowa si z konserwatywn religi. Jeeli protestantyzm chce
wyj z cienia, musi stary garnitur chromosomw zamieni na modny strj,
w ktrym chtnie paradowaliby nowoczeni Duczycy. Kryzys protestantyzmu
w Skandynawii, wydaje si by wikszy ni w jego kolebce Niemczech123.
We wspomnianym Woskim dla pocztkujcych, tak jak w Gociach
Wieczerzy Paskiej, kryzys wiary Skandynaww zosta podkrelony dziki
ukazaniu duchowych rozterek modego pastora Andreasa. Po mierci ony
przybywa on do nowej parafii. Niezadowolenie starego, chorego psychicznie
122

Ibid., s.32.
History of Protestantism. Book Tenth. Rise and Establishment of Protestantism in Sweden and
Denmark, red. J.A.Wylie, Hartland Publications 2003, s.728.
123

45

proboszcza Wredmanna, po ktrym Andreas ma przej obowizki sprawia, e

bohater powoli zaczyna traci wiar w swoje powoanie. Jak wic spoeczestwo
ma nie odsuwa si od kocioa, jeeli nawet sami duchowni maj wtpliwoci
i s mao przekonujcy w szerzeniu Sowa Boego? Andreas zmuszony jest
zamieszka w hotelu, poniewa jego poprzednikowi nie spieszno do wyprowadzki
z plebanii. Duchowny zaprzyjania si z recepcjonist hotelu Jorgenem, ktry
zakochany jest we woskiej kelnerce Ginie. Do bohaterw filmu nale te:
przyjaciel Jorgena byy pikarz Halvfinn, sprzedawczyni Olimpia i pikna
fryzjerka Karen. Ci nieporadni bohaterowie spotykaj si na wieczorowym kursie
woskiego dla pocztkujcych. Niespodziewanie jest to pocztek zupenej zmiany
kursu w ich yciu. Wieczorne zajcia daj im si, dziki ktrej postanawiaj
pchn swoje ycie do przodu. Odnajduj tu przyjanie, a nawet mio. Andreas
obserwujc ycie kolegw i koleanek z kursu zdaje si odnosi wraenie, e
surowa i nieco przygnbiajca wiara nie jest im do niczego potrzebna. Mimo to
Lone Scherfig daje nadziej na zmiany. Andreas jest inteligentnym, uprzejmym
i troskliwym przedstawicielem modego pokolenia, ktry dziki kursowi
woskiego (czyli kursowi ycia wspczesnego spoeczestwa) moe odwiey
protestanck wiar. Andreas jest wic duchownym mocno osadzonym we
wsplnocie, dzielcym jej radoci i nadzieje, troski i smutki. W tym kontekcie
duchowiestwo wzajemnie si wzmacnia124. Film wskazuje te, e koci
powinien opuci przesiknite konserwatyzmem i archaizmem grube mury
i wyj do ludzi, by gosi unowoczenione zasady wiary. Richard Leonard
zauwaa odnonie filmu Scherfig, e: We wspczesnym kinie trudno znale jest
yczliwy obraz duchowiestwa125.

2.3 Seksualno
Seksualno w kinie skandynawskim jest ukazywana z wiksz miaoci
ni w wikszoci europejskich pastw, a szwedzka czy duska publiczno
wydaj si by bardziej tolerancyjne dla rodzimych produkcji. Filmowe oblicza
seksualnoci wynikaj liberalizmu skandynawskich spoeczestw. 11 czerwca
2008 roku norweski parlament przyj ustaw o prawnym zrwnaniu par
124

Tumaczenie wasne na podstawie: Movies That Matter: Reading Film Through the Lens of
Faith, Loyola Press, Chicago 2006, s.115.

46

homoseksualnych z heteroseksualnymi, w kwestiach maestwa, adopcji dzieci i

zapodnie in vitro126. Ale nie zawsze zwycia duch liberalizmu. Ju w jednym
z pierwszych duskich filmw pt. Przepa Urbana Gada z 1910 roku pojawia si
wtek seksualnoci. Mona dopatrywa si go w scenie taca, w ktrej gwna
bohaterka Magda Vand plsa w obcisej sukni wok partnera. Scena ta
ukazywaa podanie, ale i tragizm losu, nawizujc tym samym do
modernizmu127. W Szwecji i Norwegii t szkodliwie podniecajc scen wycito,
a w pastwach, gdzie grano film otwarcie erotyczny charakter taca szokowa
publiczno, ale udowadnia take, jak wielkie moliwoci wyrazowe tkwi
w modej sztuce filmowej128.
Dziesi lat pniej, Mauritz Stiller nakrci film o wymownym tytule
Erotikon.

Ta

szwedzka

produkcja

to

historia

miosnego

czworokta.

Zaniedbywana, przez ma entomologa Leo Charpentira, Irene flirtuje z modym

rzebiarzem Prebenem. W tym czasie Marthe, siostrzenica Lea, zaleca si do
wuja. Ostatecznie wszystkim bohaterom udaje si osign szczcie. Irene
rozwodzi si, by wyj za Prebena, a Martha pozostaje u boku profesora Lea129.
Film cechuje pikanteria i libertynizm, ktrych dla spoeczestwa pocztku lat 20.,
byo ciut za duo jak na jeden raz. Odwany Stiller w pewien sposb
przyzwyczaja wic widzw do mielszych scen. Film okaza si nie tylko hitem
w Szwecji, ale i za granic. Zaowocowao to licznymi nawizaniami do stylistyki
filmu Stillera, choby w kinie Billego Wildera, Blakea Edwardsa czy Jeana
Renoira130. Szkoda, e zapomniano o tej stylistyce lekkiej, nieco frywolnej,
sofistycznej komedii w samym kinie skandynawskim, ktre przez dugi czas
skupiao si gwnie na zespoleniu ludzkich losw z natur i folklorem.
Z biegiem czasu odsuwano na boczny tor wtki odnoszce si do
seksualnoci. Godne uwagi filmy podejmujce t tematyk, ktre powstay do
rewolucji obyczajowej lat 60. i 70., mona policzy na palcach jednej rki. Kciuk
wskazuje na Ona taczya jedno lato Arne Matssona z 1951 roku, mimo e nie by
to z pewnoci pierwszy w kinie szwedzkim obraz uwydatniajcy fizyczny aspekt
125

Ibid., s.115.
http://wiadomosci.onet.pl/1767532,12,1,1,,item.html
127
A.Kwiatkowski, op.cit., s.19.
128
Ibid., s.19.
129
Ibid., s.38-39.
130
Ibid., s.39.
126

47

mioci131, to towarzyszy mu spory rozgos. Bo chocia nie pierwszy ab ovo, to

pierwszy po kilkudziesiciu latach przerwy. A publiczno dawno pucia
w niepami poprzedni taki szok. Co ciekawe, historia modych kochankw,
ktrzy na onie natury przeywaj burzliwy zwizek, staa si towarem
eksportowym kraju trzech koron, promujcym szwedzk swobod erotyczn.
Swoboda ta bya dla wielu pastw zbyt dua, wic trzeba byo podda film
cenzurze. W Kanadzie i Hiszpanii zakazano jego wywietlania, a w Anglii czy
USA wycito niektre sceny132. Film propagowa bowiem, zmierzajce ku
liberalizmowi, szwedzkie pogldy na seksualno i obyczajowo. To
upowszechnianie przyczynio si do sukcesu kasowego, ktry film okupi nieco
krzywdzc opini obrazu erotycznego.
Jedn z pierwszych jaskek, zbliajcego si przewrotu obyczajowego, jest
duski Weekend Palle Kjaerluffa-Schmidta z 1962 roku. Film to dosy krytyczne
studium redniej klasy pokolenia trzydziestolatkw. Co ciekawe, dostao si tym,
ktrzy dzielili szkolne awki z twrcami filmu133. Akcja filmu to zaledwie dwa
dni spdzone przez grup przyjaci w nadmorskiej miejscowoci. Dwa
maestwa, creczka jednego z nich, jej guwernantka i kawaler Jan wypoczywaj
w domku na play. Odurzeni alkoholem bohaterowie, w cigu nocy dowiadczaj
przey w nowych konfiguracjach. To obyczajowe rozlunienie zakcone jest
przybyciem starszego maestwa, wzmagajcym w mieszkacach domku
niepokj i napicie. Krytycy wtrowali spostrzeeniom twrcw twierdzc, e
filmowi bohaterowie to obraz Duczykw takich, jakimi naprawd s134.
Podobnie jak Ona taczya jedno lato, film spotka si w wielu krajach
z cenzorskimi noycami i nie zosta dopuszczony do udziau w festiwalu
w Cannes. Jest to swoistym dowodem pionierskiej pozycji kina skandynawskiego
w ukazywaniu obyczajowoci i seksualnoci. Jego cige wystpowanie przed
szereg, nie wszystkim si podobao. Nieco analogicznej krytyki swojego
pokolenia dopuci si te Lukas Moodysson w Tylko razem (patrz strony 52-53).
W latach 60. miano naczelnego szwedzkiego skandalisty zyska Vilgot
Sjman. Reyser zrealizowa kolejno trzy filmy: 491 w 1964 roku, Moja siostra,
moja mio w 1966 i wreszcie Jestem ciekawa w kolorze tym w 1967 roku.
131

Ibid., s.119.
Ibid., s.120.
133
Ibid., s.169.
132

48

W filmie Moja siostra, moja mio kontrowersyjny twrca podejmuje temat

kazirodztwa. To historia zwizku Charlotty z jej bratem Jacobem aktorem, ktry
wraca do kraju po kilkuletnim pobycie we Francji. Sytuacja rodzestwa
komplikuje si, kiedy Charlotta zachodzi w ci, a Jacob zmuszony jest
ponownie opuci ojczyzn. Osamotniona kobieta targana jest wyrzutami
sumienia, myli e kar za grzech bdzie kalekie dziecko. W finaowej scenie
Charlotta zostaje zastrzelona przez, podkochujc si w Jacobie, zszokowan
poznaniem prawdy Ebbie. Z ona kobiety udaje si jednak wyj zdrowe dziecko.
W obrazie Sjmana wystpuj dosy miae sceny erotyczne wiernie oddajce
czas akcji filmu. Mimo, i jest ona osadzona w wieku XVIII. uwaanym za
wiek obyczajowego rozlunienia, film to moralitet pomylany wspczenie135.
Odwoujc si to przeszoci, Moja siostra, moja mio wskazuje na rda
liberalnej szwedzkiej obyczajowoci.
Takie oblicze obyczajw reyser kreli te w swoim wczeniejszym filmie
o dosy zagadkowym tytule 491. Bohaterami filmu s reprezentanci tak zwanej
trudnej modziey. Niepokorne mskie towarzystwo pije, kradnie i uprawia
przemyt. Chopcy sprowadzaj sobie, zgwacon przez pijanego marynarza
dziewczyn Sten. Smutnym dopenieniem jej upokorzenia jest prostytuowanie
si, celem zdobycia pienidzy dla chopakw. Kulminacj filmu jest
zorganizowana przez nich orgia seksualna, podczas ktrej Stena odbywa stosunek
z psem (sic!)136. Wydaje si, e jak na poow lat 60., Sjman przekroczy granice
przyzwoitoci. Szwedzkie spoeczestwo zaczo szuka przyczyny tak
drastycznego eksploatowania w filmie seksualnoci. Po trwajcej kilkanacie
miesicy dyskusji dopuszczono na ekrany kin film w ocenzurowanej wersji.
Kolejnego materiau, ktry z pewnoci skoni Szwedw do kontynuacji
dyskusji, Sjman dostarczy filmem Jestem ciekawa w kolorze tym. Ten
oryginalny tytu bynajmniej nie jest przypadkowy. Film powstawa przez dwa lata
praktycznie bez scenariusza, dziki improwizacji i pomysowoci ekipy. Powsta
a czterogodzinny zapis, ktry reyser podzieli na dwie czci, nieco
prowokacyjnie wyrniajc je kolorami szwedzkiej flagi137. Seksualno w filmie
cile wie si z zachodzcymi zmianami politycznymi i spoecznymi.
134

Ibid., s.171.
Ibid., s.182.
136
Ibid., s.173.
135

49

Rewolucja obyczajowa skania gwn bohaterk Len, do dowiadczania

nowych przey ze swoim chopakiem Bjrne. Ogranicza to ich zwizek jedynie
do sfery seksualnej. Widz obserwuje ukazane w manierze soft-porno sceny
fizycznych zblie w do nietypowych miejscach takich jak drzewo, balustrada
przed paacem krlewskim czy szczyt wiey obserwacyjnej. Dopenieniem tych
wydarze jest nieco symboliczna scena kastracji, bdca wyrazem denia do
osignicia dojrzaoci138. Jak nietrudno si domyli, film wywoa spore
kontrowersje. Nawet w Norwegii zakazano jego wywietlania. Wielu Norwegw,
bdcych pod wpywem wolnoci obyczajowej, film jednak obejrzao. Byli
uczestnikami jednej z licznie organizowanych wycieczek autokarowych do
sztokholmskich kin (sic!).
Tak jak Sjman w 491 problem trudnej modziey porusza duski reyser
Franz Ernst w obrazie pt. W spawie Lone z 1970 roku. Film ukazuje losy biednej
dziewczyny, ktra buntujc si wyrusza do Kopenhagi, gdzie zaprzyjania si
z grup hipisw. W stolicy poznaje te chopaka Nielsa, z ktrym zachodzi
w ci i zmuszona jest dokona aborcji. Najwikszych kontrowersji nie
wzbudziy odwane sceny zblie seksualnych (z nimi ju od kilku lat widzowie
oswajani byli przez skandynawskich reyserw), ale ukazana z wrcz
ginekologiczn dokadnoci aborcja. Nie dziwi wic, e filmu nie dopuszczono
do festiwalu w Berlinie Zachodnim w 1970 roku139. A szkoda, bo W spawie Lone
na tle innych obrazw z tamtego czasu o podobnej tematyce trudnej modziey,
dziki unikaniu dydaktyzmu, wypada cakiem korzystnie.
Wspczesne kino skandynawskie kontynuuje zapocztkowan w czasach
obyczajowego

przewrotu

liberaln

stylistyk

ukazywania

seksualnoci

nordyckich spoeczestw. miae sceny erotyczne s elementem wielu filmw,

ktre poruszaj wiele aspektw problemu takich jak choby homoseksualizm,
transwestytyzm, a nawet masochizm. Jest jednak wiele obrazw, ktre nie
podtrzymuj tego nurtu. Zamiast fizycznej eksploatacji ludzkiego ciaa,
seksualno buduj na skomplikowanych relacjach uczuciowych, zgodnie
z kierunkiem propagowanym przez samego Bergmana.

S te twrcy, ktrzy

staraj si umiejtnie czy obydwie drogi. Moim zdaniem jednym z nich jest
137

Ibid., s.196.
Ibid., s.196.
139
Ibid., s.206.
138

50

Kadr 3. Lena i Bjrne jako propagatorzy liberalnej seksualnoci w wydaniu

szwedzkiego skandalisty Vilgota Sjmana (Jestem ciekawa
w kolorze tym)
rdo:http://www.filmint.nu/files/fckeditor/Image/DVD%20Reviews/ Curious-2.jpg

Kadr 4. Agnes i Elin czyli zakazana mio na szwedzkiej prowincji

(Fucking ml)
rdo:http://www.sfi.se/sfi/IMAGES/SKOLBIO/ FILMHANDLEDNINGAR/ FUCKING_AMAL.JPG

51

mody szwedzki reyser Lukas Moodysson.Talent Szweda w tym zakresie doceni

sam Ingmar Bergman, ktry po obejrzeniu debiutu modego twrcy - filmu z 1998
roku pt. Fucking Amal nazwa go modym mistrzem140. Bohaterowie filmw
reysera buntuj si przeciwko wiatu i zastanej rzeczywistoci. Artur Majer za
Anit Piotrowsk i Janem Olszewskim wskazuje, i trzy pierwsze filmy
Moodyssona Fucking Amal z 1998 roku, Tylko Razem z 2001 roku i Lilj 4-ever
z 2003 roku mona okreli jako trylogi o dorastaniu141.
W Fucking Amal seksualno ukazana jest przez pryzmat stereotypw i prby
zaakceptowania przez nastoletni Agnes swojej orientacji seksualnej. Bohaterka
to uoona i spokojna dziewczyna, ktr fascynuje powszechnie lubiana Elin.
Dramat dziewczt zaczyna si od niewinnego pocaunku, ktrym Elin obdarza
Agnes. Bohaterki, z powodu otaczajcej ich rzeczywistoci, prbuj broni si
przed uczuciem. Mae miasteczko Amal zmusza je do postpowania niezgodnego
z samym sob. Niewielka spoeczno wydaje si by bardziej zamknita i mniej
tolerancyjna. Wyrazem tego jest choby scena, w ktrej bohaterki chc uciec do
Sztokholmu miejsca gdzie nie bd musiay si ukrywa i nikt nie bdzie
wytyka ich palcami. Moodysson w kocowej scenie filmu daje jednak do
zrozumienia, e mio i uczucia s najwaniejsze i nie mona si przed nimi
broni. Na oczach caej szkoy dziewczyny wychodz z damskiej toalety
trzymajc si za rce. Elin buntowniczo oznajmia wszystkim: Witam to moja
nowa dziewczyna. Czy moglibycie nas przepuci? Idziemy si pieprzy. Sowa te
wiadcz, i reyser stawia tez, e seksualno (w tym homoseksualizm)
w maomiasteczkowej szwedzkiej kulturze przestaje by tematem tabu. Twrca
potwierdza to rwnie w scenie, w ktrej matka Agnes tumaczy jej maemu bratu
co znaczy sowo lesbijka.
W kolejnym filmie trylogii Tylko Razem reyser kontynuuje wtek
seksualnoci. Tym razem Moodysson skupia si na pokoleniu rodzicw
bohaterw z Fucking Amal142. Akcja filmu toczy si pod koniec 1975 roku
w Sztokholmie. W komunie o nazwie Razem, w niewielkim domu mieszka
picioro dorosych i czworo dzieci. Mimo, e kady z bohaterw uosabia inny
140

A.Majer, Lukas Moodysson Zbuntowany w: Autorzy Kina Europejskiego III, red. A.Helman,
A.Pitrus, RABID, Krakw 2007, s.255.
141
J.Olszewski, Dojrzewanie wedug Moodyssona, ,,Kino, nr 10/2004, s.74-75.

52

aspekt seksualnoci, wszyscy zdaj si przekonywa widza, e seksualno

w kulturze szwedzkiej jest cile zwizana z wyzwoleniem uczuciowym
i ideologicznym. Goran i Lena yj w dziwnym zwizku, w ktrym mczyzna
wydaje si nie mie nic przeciwko temu, e partnerka zdradza go z innym. Anna,
ktra rozwioda si z Lasse, uwiadamia sobie, e jest lesbijk i darzy uczuciem
siostr Gorana - Elizabeth. Klaus to samotny gej, ktry zabiega o wzgldy
Lassego. Do tej wybuchowej mieszanki postaci nale jeszcze para hipisw
- Signe i Sigvard, ich syn Mane (grany przez syna reysera - Emila Moodyssona)
i siedmioletni Tet - syn Anny i Lassego. Dzieci wydaj si by pod wpywem
dorosych i jak na swj wiek wychowywane s bardzo odwanie, w duchu
rewolucyjnych przekona i wszechobecnej seksualnoci. Przeciwwag dla
chopcw stanowi dzieci Elizabeth Eva i Estephan, ktre wyrwane z tradycyjnej
rodziny, czuj si zagubione w nowej rzeczywistoci. W filmie Moodyssona
seksualno wyraana jest nie tylko przez to, co reprezentuj sob jego
bohaterowie, ale take przez techniczne zabiegi samego reysera. Twrca bez
oporw, by nada opowiadanej historii bardziej autentyczny charakter, pokazuje
nago bohaterw, stosujc nawet zblienia. W jednej z pocztkowych scen filmu,
w duym zblieniu, ukazane s narzdy pciowe Anny i Lassego. Moodysson nie
krpuje si pokazywa bohaterw w stroju Adama i Ewy w filmie pt. Dziura
w sercu. By moe dla samych Skandynaww takie sceny nie s czym
nadzwyczajnym, ale z punktu widzenia choby polskiego widza, po raz wtry
wiadcz o postrzeganiu seksualnoci w Skandynawii w duchu liberalizmu.
Uyem terminu Skandynawii, poniewa filmy z innych pastw regionu te
odznaczaj si tak swoist odwag. Nie oznacza to jednak, e twrcom z innych
krajw europejskich brakuje odwagi do realistycznego ukazywania seksualnoci.
Dla przykadu warto wskaza Marzycieli Bernardo Bertolucciego z 2003 roku,
czy Portret rodzinny we wntrzu Luchino Viscontiego z 1974 roku. Oba filmy
podejmuj podobn tematyk do Tylko Razem, bowiem te opowiadaj
o rewolucji seksualnej lat 60. i 70., ale w wydaniach francuskim i woskim.
Seksualno to te gwny temat najnowszego filmu Moodyssona pt.
Kontener z 2006 roku. Jest to opowie o transwestycie, ktry odczuwa konflikt
midzy swoj dusz i ciaem. Gruby, mao atrakcyjny mczyzna czuje si ma
142

A.Majer, op.cit., s.258.

53

i delikatn Azjatk. Poszukuje zrozumienia samego siebie, ale take akceptacji

otoczenia. Obrazom towarzyszy nieprzerwany monolog - delikatny i niezwykle
przejmujcy gos, ktry raz jest gosem mczyzny, a raz kobiety. Niestety ten
kolejny ju film Moodyssona, o prbie akceptacji wasnej seksualnoci, wydaje
si mniej przekonywujcy od poprzednich. Anita Piotrowska, ktra chwalia
reysera za wczeniejsze filmy, tym razem wyraa swoj dezaprobat: Moodysson
znalaz przekonujc form wizualn, by pokaza rozdwojenie bohatera, jego
uwizienie w ciele kogo innego. Gorzej z komentarzem sownym. Wiadomo, e
strumie wiadomoci (zwaszcza rozdwojonej), rzdzi si swoimi prawami, ale
monotonia i banalno tego monologu najzwyczajniej mnie znuyy143.
Niewtpliwie filmem, ktry jest jeszcze bardziej odwany od obrazw
Moodyssona i mona porwnywa go z Tylko razem s Idioci Larsa von Triera
z 1999 roku. Obie produkcje opowiadaj bowiem o grupie modych ludzi, ktrzy
buntujc si, zamieszkuj pod jednym dachem. U von Triera jest to bunt
przeciwko snobizmowi i buruazyjnemu stylowi ycia. A buntownikami s
mieszkacy pooonego pod Kopenhag domu. Idioci to koprodukcja a 5 pastw
(Danii, Szwecji, Francji, Holandii i Woch) i zarazem drugi film zrealizowany
zgodnie z zasadami manifestu Dogmy 95144. Dlatego wyrniaj go naturalizm,
realizm, charakterystyczne zdjcia i praca kamery. Ten naturalizm dotyczy te
ukazywania seksualnoci. Gwnym zajciem i rozrywk bohaterw (Susanne,
Henrika, Jeppe, Josephine, Katrine, Peda, Migiela, Axela, Nany i Karen) jest
publiczne udawanie idiotw nazywane przez nich spastykowaniem, ktre pozwala
na odkrycie niedocenianych walorw niedorozwoju umysowego czowieka. Jako
idioci dostarczaj sobie te innych rozrywek w postaci orgii seksualnych. Reyser
bardzo realistycznie, odwanie i bez skrpowania ukazuje jedn z takich orgii.
Nago w filmie pojawia si wielokrotnie, poza orgi ukazane s szczegy
przyspieszonego kursu korzystania z pisuaru dla Jeppe czy Stoffer - najpierw
paradujcy po kobiecej szatni miejskiej pywalni z czonkiem w erekcji, a potem
biegajcy nago po ulicy. Lars von Trier tumaczy umieszczenie tych scen: Chc,
143

A.Piotrowska, Kontener, ,,Na horyzoncie. Gazeta festiwalowa - 6. Festiwal filmowy ERA NOWE
HORYZONTY, nr 6/2006, s.9.
144
Dogma 95 to manifest artystyczny duskiej awangardowej grupy twrcw filmowych,
podpisany 13 marca 1995. Manifest ten to rodzaj deklaracji, ktr zoyli w pubie w Kopenhadze:
Thomas Vinterberg, Lars von Trier, Kristian Levring i Soren Kragh-Jacobsen. Wzywaj w nim m.in.
do odrzucenia perfekcjonizmu na rzecz pokazywania ywych emocji. Prawda o czowieku ma by,
wedug autorw manifestu, waniejsza ni techniczna doskonao obrazu.

54

eby widz w tym momencie poczu szok, straci orientacj, czy jeszcze oglda film
fabularny, czy ju co, co si dzieje naprawd (...). Erekcja jest takim wanie
szokiem, bo to jest co, czego si normalnie nie pokazuje w filmach. A wic to ju
przestaje by film. To tak, jak kiedy si pokazuje dzieci czy zwierzta. Wiadomo,
e nie potrafi udawa, wic jeli s zabawne na ekranie, to s te zabawne
w prawdziwym yciu. Z dorosymi tak ju nie jest, potrzebny jest jaki wstrzs,
eby film otworzy si do widza. Poza tym, na lito bosk, erekcja i stosunek to
rzeczy w gruncie rzeczy dosy pospolite145. Te rzekomo pospolite sceny skadaj
si na seksualno w ujciu czysto fizycznym bez gbszych emocji, ktra
w filmie pojawia si zazwyczaj tylko pomidzy idiotami. W przerwach, pomidzy
kolejnymi

aktami

swojego

oryginalnego

szokujcego

przedstawienia,

bohaterowie okazuj si niedojrzali i nie potrafi nawiza kontaktw

seksualnych, zbudowanych na prawdziwych uczuciach. wiadczy o tym scena
w ktrej Josephine i Jeppe prbuj okaza sobie blisko. Niestety zdobywaj si
na to tylko jako idioci. Mczyzna obejmuje i cauje dziewczyn z delikatnie
mwic dziwnym wyrazem twarzy. Josephine zdobywa si jednak na wyznanie:
Kocham ci. Jej twarz wydaje si by wtedy powana i normalna. Sowom tym
towarzysz jednak zy, bdce wyrazem pragnienia prawdziwego uczucia, a nie
tylko wyuzdanych orgii. Lars von Trier ju we wczeniejszym swoim filmie
koprodukcji a 6 pastw (Danii, Francji, Holandii, Islandii, Norwegii i Szwecji)
pt. Przeamujc fale z 1996 roku, ukazuje seksualno w sposb bardzo
naturalistyczny. wiadczy o tym scena stosunku seksualnego nowoecw Bess
i Jana. Tyle tylko, e w przypadku Przeamujc fale, seks wie si
z prawdziwym i silnym uczuciem.
Niektrzy reyserzy, wykorzystujc nordycki liberalizm seksualny, id
jeszcze dalej ni von Trier. Jednym z nich jest Pl Sletaune twrca duskonorwesko-szwedzkiego thrillera psychologicznego zatytuowanego Drzwi obok
z 2005 roku. Film opowiada o tajemniczych i odwanych relacjach seksualnych
mieszkaca Oslo - Johna z jego dwoma atrakcyjnymi ssiadkami Ann i Kim.
Spotkania z nimi s dobrym sposobem na chandr dla porzuconego przez
dziewczyn Johna. Kobiety wcigaj mczyzn w tajemnicz gr, ktra sprawia,
e zaczyna on uzewntrznia gboko skrywane fantazje. Kim roztacza przed
145

http://www.lecinema.pl/na/na061120.php

55

Johnem wizj orgii seksualnej, ktrej sama jest uczestniczk. Kobieta, chcc
bardziej pobudzi ssiada, zaczyna go bi. Ten nie pozostaje duny i oddaje jej,
po czym Kim smarujc krwi swoje nagie piersi rozbiera si. Rozpoczyna si
stosunek seksualny, podczas ktrego zakrwawieni bohaterowie raz po raz
z impetem nawzajem uderzaj si w twarz. Taka wyuzdana gra doprowadza Johna
do obsesji, ktra swoje apogeum osiga w kocowych scenach filmu. Bohater
szamocze si ze swoj dawn dziewczyn Ingrid, po czym dusi j. Nastpnie
kadzie si spa, obejmujc alabastrowe zwoki kobiety. S to najbardziej
perwersyjne a zarazem drastyczne sceny, jakie miaem okazj oglda
w skandynawskich filmach. Moje spostrzeenia nie s odosobnione, bowiem
w Norwegii Drzwi obok byy pierwszym od siedemnastu lat filmem dozwolonym
tylko osobom powyej 18. roku ycia, potwierdzajc tym samym, e nawet
w liberalnej Skandynawii film wzbudzi kontrowersje146. W wikszoci krajw,
w tym w Polsce, obraz w ogle nie wszed na ekrany kin.

Natomiast

w komentarzach wielu z tych, ktrym udao si go zobaczy pojawiaj si epitety

typu chory, popaprany czy porbany. Wydaje si, e poza Skandynawi niewiele
jest miejsc na wiecie, w ktrych odwaonoby si zrobi podobny film. Tym
bardziej, e taka odwaga nie zawsze si dobrze koczy. Woch Pier Paolo Pasolini
przypaci yciem swj okrutny film pt. Salo, czyli 120 dni Sodomy z 1974 roku.
Reyser zosta zamordowany tu przed premier filmu przez modego chopca,
ktry oskary go o to, e ten prbowa go zgwaci. By moe w przypadku
Drzwi obok Sletaune przekroczy granice dobrego smaku? Osobicie nie jestem
o tym do koca przekonany, bowiem naley obiektywnie zauway, e mimo
caej dezaprobaty, perwersyjne i masochistyczne sceny seksualne mona
tumaczy klimatem filmu. Dobrze wspgraj one z potgujc napicie muzyk
Simona Boswella, mrocznymi zdjciami i tajemnicz atmosfer. Ponadto nie do
koca wiemy, czy postpujce po sobie wydarzenia, maj miejsce naprawd, czy
s wymysem mrocznej strony wyobrani Johna. Taki tajemniczy nastrj
i balansowanie na pograniczu jawy i surrealizmu przywodzi mi na myl
porwnania do kina Davida Lyncha, Lnienia Stanleya Kubricka, a nawet
Psychozy Alfreda Hitchcocka.
Nieco kontrowersyjny wydaje si te dusko-niemiecki film Ksiniczka
146

http://www.filmweb.pl/Drzwi+obok,2005,ciekawostki,FilmCuriosities,id=247980

56

z 2006 roku. Ten w wikszoci animowany147 film to brutalny, ociekajcy krwi,

atak na przemys pornograficzny. W ogle skandynawskie kino animowane, ju
od kilku lat (gwnie od fali sukcesw kina animowanego dla dorosych, ktre
zapocztkowao amerykaskie Miasteczko South Park ) podejmuje wane
spoeczne problemy. Co ciekawe film o podobnej tematyce a nawet podobnym
tytule(!) - Ksiniczki powsta rok wczeniej w Hiszpanii.
eby nie prezentowa tylko filmw szwedzkich albo duskich, ktre wiod
prym w ukazywaniu seksualnoci, odwoam si do niemniej kontrowersyjnego,
interesujcego obrazu z Islandii (aczkolwiek Islandczykom pomagali tu
Duczycy, Norwegowie, Francuzi i Niemcy) pod oryginalnym tytuem 101
Reykjavk Baltasara Kormkura z 2000 roku. Gwnym bohaterem filmu jest
33-letni, ale niedojrzay Hlynur. Bohater mimo swojego wieku, cigle mieszka
z matk Berglind w Reykjavku. Reyser filmu, tak jak jego koledzy z innych
pastw skandynawskich, nie ma oporw przed pokazywaniem nagoci bohaterw.
Hlynur nie krpuje si kpa w obecnoci matki, ktra podaje mu rcznik i slipki!
Mczyzna ceni sobie swobod i po wypiciu zbyt duej iloci procentw, czsto
zdarza mu si wyldowa w ku u boku jakiej nieznajomej. Ponadto lubi
rozmawia o seksie w do bezpruderyjny sposb. Ta czysto fizyczna
seksualno, ustpuje miejsca swojej bardziej emocjonalnej wersji, z chwil
przybycia przyjaciki matki - nauczycielki flamenco Loli rodem z gorcej
Hiszpanii. Atrakcyjna i pocigajca kobieta o poudniowym temperamencie
wprowadza sporo zamieszania w yciu Hlynura i Berglind. Po jednej z imprez
Hylnur spdza z Lol noc. Wkrtce okazuje si jednak, ze Hiszpanka podoba si
nie tylko jemu. I bynajmniej nie chodzi tu o koleg. Chodzi o wasn matk!
Berglind wyznaje synowi e jest lesbijk i kocha Lol. Cay ten galimatias
potguje jeszcze wie, e dawna dziewczyna Hlynura Hofy jest z nim w ciy.
Nie dziwi wic, e bohater zaczyna miewa koszmary, w ktrym kocha si ze
swoim ojczymem Lol i drcz go wyrzuty sumienia, e noc z ni bya zdrad
matki. Jakby tego byo mao, zakochane kobiety owiadczaj Hlynurowi, e Lola
jest w ciy i bd miay dziecko. A moe bd mieli dziecko wszyscy razem?
Nie ma przecie pewnoci, e ojcem dziecka nie jest Hylnur. Bohater
wyprowadza si z domu i spdza czas na imprezach. Po powyszym zarysie akcji,
147

Film w okoo 80% to animacja, pozostaa cz wykorzystuje elementy fabularne.

57

nietrudno si domyli, e film przepeniony jest seksualnoci, w nieco

tragikomicznej, zabawnej i bardzo liberalnej formie. O liberalnym podejciu
Islandczykw wiadczy te scena chrztu synka urodzonego przez Lol, podczas
ktrej w roli rodzicw wystpuj dwie panie - lesbijki. Pojawienie si dziecka
uspokaja skomplikowane relacje, prowadzc do zaakceptowania istniejcego
status quo.

2.4 Tradycyjna skandynawska kultura jej twrca - artysta

Do wtkw zwizanych z kultur, sztuk i skandynawskim folklorem
wielokrotnie powraca Ingmar Bergman. Szczeglne miejsce zajmuj Ci, ktrzy
ow kultur tworz czyli artyci. Twrca kultury to posta bardzo bliska
reyserowi, ktry sam by wielkim artyst. Postrzeganie szwedzkiej kultury i aktu
tworzenia bardzo wyranie reyser ukazuje w Fanny i Aleksandrze. Aleksander to
may mitoman i fantasta, w ktrym budzi si artysta148. Istotne jest to, e udao
mu si odnie zwycistwo nad okrutnym biskupem Vergerusem wanie dziki
swojej wraliwoci i magii. Sztuka jest wic tu niczym chwilowe wyzwolenie
z wizienia egzystencji i niczym katarshis uwalnia artyst od przeladujcych go
fobii czy lkw. Z pewnoci do filmu Bergmana mona odnosi Moje ycie psa
Lasse Hallstrma, ktry ukaza wiat dziecka przyszego artysty czciowo
bazujc na wasnych wspomnieniach i przeyciach.
Filmem, w ktrym Bergman najpeniej wypowiedzia si w sprawie pozycji
artysty w wiecie, dziki wykorzystaniu charakterystycznych dla kultury
skandynawskiej motyww, jest niewtpliwie Wieczr Kuglarzy. Kuglarz to artysta
przeladowany i poniany, ktry mimo to potrafi kocha i dziki temu odnosi
zwycistwo149. Za pomoc wtkw kultury ludowej, czyli kuglarskich
przedstawie Bergman mwi, o niespenieniu artysty sprowadzonego do roli
kuglarza, analizujc stan jego emocjonalnego kryzysu. Kryzysu, ktry mimo
wszystko nie pozbawia bohaterw nadziei. Warto wspomnie, e tematy pozycji
artysty czy kuglarzy zabawiajcych lud, dosy czsto poruszany by przez
znanych reyserw filmowych. W kilka lat po filmie Bergmana, egzystencj
148

T.Szczepaski, op.cit., s.399.

A.Kwiatkowski, op.cit., s.130.

149

58

Kadr 5. Niespenieni artyci sprowadzeni do roli kuglarza (Wieczr kuglarzy)

rdo: http://www.popmatters.com/images/film_art/s/stawdusttinsel-21.jpg

Plakat 1., Kadr 6. Magia laposkiego folkloru jako wsplne dziedzictwo

skandynawskiej kultury (Laila)
Plakat 1. rdo: A.Kwiatkowski, op.cit., s.58
Kadr 6. rdo: http://rapidshare.com/files/115046181/Laila.jpg.html

59

artysty w Andrieju Rublowie ukaza jeden z najwybitniejszych rosyjskich

reyserw Andriej Tarkovsky. W filmie Rosjanina rwnie pojawiaj si artyci
zabawiajcy lud. Z konfrontacji dorobku tych dwch wybitnych reyserw,
mona wysnu, i obaj ukazuj sztuk jako co, co mimo trudw tworzenia broni
si samo dziki swojej wielkiej wartoci. Ta swoista samoobrona jest w Sidmej
pieczci, gdzie tylko rodzinie linoskoczkw udaje si uciec przed zaraz.
Tarkovsky taki sam wniosek wysnuwa w Walcu i Skrzypcach, gdzie grupa dzieci
chcca zniszczy skrzypce maego Saszy, po otwarciu futerau nie czyni tego,
bdc pod wraeniem pikna instrumentu. O ile Wieczr Kuglarzy jest pierwszym
filmem tak wyranie ukazujcym omawiany motyw, o tyle we wczeniejszym
kinie skandynawskim kultura ludowa i artysta pojawiaj si wielokrotnie.
Spord

pierwszych

zrealizowanych

filmw,

na

uwag

zasuguje

(tematycznie podobny do Wieczoru Kuglarzy) duski Klown Andreasa Wilhelma

Sandberga z 1917 roku. Akcja tego niemego filmu rozgrywa si w rodowisku
cyrkowym. Primadonna cyrku Daisy porzuca swego ma klowna Joe dla
faszywego uwodziciela - hrabiego Henriego. Klown pod mask miechu ukrywa
swj bl. Cierpienie to pogbia si z chwil mierci Daisy porzuconej przez
hrabiego. Kobieta zostawia jednak crk, ktra przywraca sens yciu Joego150.
Film okaza si sukcesem zarwno reysera A. W. Sandberga i odtwarzajcego
rol klowna Valdemara Psilandera oraz samej wytwrni Nordisk, ktrej adna
z kolejnych produkcji nie wzbudzia takiego uznania. Jedn z gwnych przyczyn
tego sukcesu byo to, e wczesna widownia bardzo lubia filmy, ktrych akcja
rozgrywaa si w rodowisku cyrkowym. T popularno mona tumaczy
choby panujc w wczesnej Europie sytuacj midzynarodow. Byy to czasy
I Wojny wiatowej, dlatego wikszo ludzi, ogldajc bohaterw zabawiajcych
publiczno, cho na chwil odrywaa si od trudw rzeczywistoci i kryzysu
gospodarczego. Kryzys zacz si w USA, gdzie teoria ta te znajduje swoje
uzasadnienie. Amerykanie po czarnym czwartku151 najczciej wybierali gwnie
komedie - majce pozwoli przynajmniej na kilkadziesit minut zapomnie
o kryzysie i horrory czy kryminay majce pokaza, e zawsze moe by gorzej.
W

latach

dwudziestych

XX

wieku

prezentowanie

kultury

ludowej

150

Ibid., s.27.
Czarny czwartek to 24 padziernika 1929 roku, dzie, w ktrym ceny akcji na Nowojorskiej
Giedzie Papierw Wartociowych gwatownie spady, co uznawane jest za jeden z objaww
151

60

i artystw w kinie skandynawskim stao si jeszcze powszechniejsze. Potwierdza

to Aleksander Kwiatkowski piszc: Silne powizanie z literatur, a zarazem
mocne osadzenie w narodowych realiach i tradycji warunkuj inn cech
charakterystyczn, wyrniajc szko szwedzk ju w owych latach pniej
za stanowi differentia specifica ambitnego filmu skandynawskiego w ogle152.
Obrazem szczeglnym dotyczcym kultury i wierze ludu jest szwedzka
Czarownica Duczyka Johana Ankerstjerne z 1918 roku. Film ukazuje temat
magii, czarnoksistwa i czarownic w historycznym przekroju. Ten jeden
z najstaranniej przygotowanych i zrealizowanych skandynawskich filmw
niemych, ju w dokumentalnym prologu odwouje si do kultury i wierze
ludowych Skandynaww. Mamy tu przedmioty, od staroytnoci po XV wiek
zwizane z kultami magicznymi, inscenizacje redniowiecznych obrazw, rytw
satanistycznych, narzdzia tortur, gabinet wrki czy kliniczne przypadki
somnambulizmu, histerii i kleptomanii153. Ten drastyczny i nieco brutalny przekaz
sprawi, e film przynis straty finansowe. W wielu krajach Czarownic
ocenzurowano. Film spotka si te z ostrymi protestami obrocw moralnoci
i religii. Obraz Ankerstjerne okaza si wic zbyt odwanym i wyprzedzajcym
swj czas154.
Moim zdaniem filmem z lat 20., ktry najpeniej oddaje kultur ludow
Skandynawii, jest norweska Laila Georgea Schnevoigta z 1929 roku, bdca
jedn z ostatnich niemych produkcji. Ju samo miejsce akcji jest wyjtkowe. Jest
nim Finnmark, czyli obszar na pograniczu Norwegii i Finlandii za koem
podbiegunowym, zamieszkay przez Lapoczykw. Bogaty folklor tego ludu sta
si wsplnym dziedzictwem kultury skandynawskiej. Magia ich poda, nie
przestaje zapadnia fantazji pisarzy i filmowcw155 pisze Aleksander
Kwiatkowski. Film opowiada histori Laili, ktr jako niemowl znalazo
w niegu bezdzietne maestwo Lapoczykw. Dziewczyna wychowywana jest
zgodnie z laposk kultur. Laila czsto odwiedza dom norweskich kupcw.
Zaczynajc fascynowa si obc kultur zakochuje si w Andersie. Dziewczyna
nie wie jednak, e jest siostr chopaka, zagubion jako niemowl przez rodzicw
rozpoczynajcego si Wielkiego Kryzysu.
152
A.Kwiatkowski, op.cit., s.30.
153
Ibid., s.43.
154
Ibid., s.43-44.
155
Ibid., s.57.

61

wiozcych j do chrztu. Film ten to jedno z najpeniejszych wiadectw kultury

Lapoczykw, z ktrej przecie wyrosy skandynawskie spoeczestwa. Wiernie
oddane obyczaje, stroje i wntrza laposkiej chaty nale do niewtpliwych
atutw obrazu. Co wicej, rozgrywajcy si na styku dwch paszczyzn dwch
kultur: norweskiej i szwedzkiej oraz ludowej i mieszczaskiej, film jako pierwszy
tak wyranie podejmuje temat wzajemnych relacji pomidzy ssiednimi narodami
i ksztatowania si ich kulturowej wsplnoty. Wszystko to nadao obrazowi
autentyzmu, ktry sprawi, e przekonywajco zabrzmiao humanistyczne
wezwanie

do

przekroczenia

kulturowych

barier

zgodnej

wsppracy

przedstawicieli grup rnych etnicznie156.

Poza Lail (oraz wzorowanym na niej filmie Maaret z 1950 roku), obraz
laposkiej kultury przedstawia inny fiski film pt. Biay ren z 1952 roku
w reyserii Erika Blomberga. rdem scenariusza jest laposka legenda
o dziewczynie, ktra w ksiycowe noce zamienia si w biaego rena,
zwodzcego i prowadzcego ku zgubie myliwych. Obdarzona magiczn moc
Pirita polubia myliwego Aslaka. Chcc wzbudzi mio ma, kobieta skada
ofiar przed bstwem kamieni Seit. Wtedy okazuj si, i jest czarownic
(kolejny raz motyw czarownicy) i moe zmienia si w biaego rena i mci si na
myliwych, rzucajc ich w ramiona mierci. Reyser umiejtnie czy wtek
mityczny, sigajcy wierze pogaskich kultywowanych przez szamanw a po
XVII wiek, z realistyczn obserwacja laposkiego obyczaju i ycia157. Dziki temu
film

jest

niczym

etnograficzny dokument,

bdcy bardzo

wyrazistym

wiadectwem fiskiej kultury ludowej. Na uwag zasuguje te, wykorzystujca

folklorystyczne motywy, instrumentalna muzyka Einara Englunda, za ktr
kompozytor otrzyma w 1953 roku w Cannes specjalne wyrnienie.
Czwartym fiskim filmem, ktry odwouje si do kultury Laponii jest Ziemia
jest grzeszn pieni Raunii Mollberga z 1976 roku. Plenerem w filmie bya
wioska Kittilla pooona na pnocy kraju, w ktrej twrcy obrazu spdzili p
roku. Pozwolio to na realistyczne odtworzenie laposkich obyczajw158. Gwna
bohaterka filmu Martta jest nieco lekkomyln crk rybaka Juhanii, ktra oddaje
si uwodzicielowi Kurki-Pertti. Kilka miesicy pniej bohaterka zakochuje si
156

Ibid., s.57.
Ibid., s.123.
158
Ibid., s.217-218.
157

62

w modym Lapoczyku Oulu. Zdenerwowany ci dziewczyny ojciec, topi Oul

w przerbli. Dziewczyna w rozpaczy wyznaje ojcu, e sprawc ciy nie by
Oulu. Juhanii nie mogc pogodzi si z poczuciem winy popenia samobjstwo159.
Film porusza te wiele istotnych aspektw odnoszcych si do innych
omawianych przeze mnie motyww, dlatego odwoam si do niego jeszcze
w niniejszej pracy.
Podobnych odwoa bdzie znacznie wicej. Wikszo filmw zwizanych
z kultur ludow to filmy fiskie, ktrych akcja dzieje si na dalekiej pnocy
w surowych warunkach przyrodniczych. Kultura ludowa Laponii jest bowiem
bardzo silnie skorelowana z klimatem i przyrod. Dlatego omwione ju, pod
kontem kultury ludowej, filmy mog pojawi si po raz kolejny w rozdziale
dotyczcym Natury.
Wracajc

do

wczeniejszej

kinematografii

naley

zauway

jeden

z najistotniejszych nordyckich filmw lat 30., odwoujcych si do kultury

ludowej, czyli fisk Juh Nyrkiego Tapiovaarego z 1937 roku. Ludowo jest tu
skonfrontowana z kultur prezentowan przez Shemeik. To uwodziciel,
roztaczajcy przed gwn bohaterk filmu Marj wizj szczliwej przyszoci
u swego boku. Niestety kobieta nie odnajduje szczcia w domu mczyzny
i powraca do swego ma Juhy. Ten, uraony zdrad, odwraca si od niej. Film
pokazuje

opozycj

dwch

systemw

wartoci.

Wartoci

czowieka

podporzdkowanemu naturalnemu porzdkowi i adowi wiejskiego ycia,

przeciwstawione s postawie Sheimeki, bdcego kim zbuntowanym, obcym
i nierozumiejcym sensu pracy na roli160. Zderzenie tych dwch postaw jest
rdem konfliktu. W gruncie rzeczy tematem filmu Tapiovaary jest stosunek do
treci ksztatujcych narodow kultur () Klasyczny temat przemylany zosta
w duchu najlepszych tradycji narodowej sztuki, wiadczc o tym, e kino fiskie
zaczo wreszcie przemawia wasnym jzykiem161.
Obrazem zrealizowanym w latach 40. XX wieku i wyranie traktujcych o
kulturze ludowej, jest szwedzka Droga do nieba Alfa Sjberga z 1947 roku.
Zwizki z ludowoci zbudowane s midzy innymi na oparciu scenariusza filmu
na przedstawieniu granym co roku przez pamatorski zesp w Dalarna.
159

Ibid., s.218.
Ibid., s.73.
161
Ibid., s.73.
160

63

Przedstawieniu ktre byo czci lokalnego folkloru162. Film opowiada histori

Matsa Erssona, prostego chopka, ktry wyrusza w tytuow drog do nieba
w poszukiwaniu sprawiedliwoci. Jego dziewczyna zostaje bowiem oskarona
o czary i spalona na stosie. W filmie Sjberga poza czarami jest wiele innych,
charakterystycznych dla kina skandynawskiego, wtkw. Tak jak w Sidmej
Pieczci obecny jest tu motyw witej rodziny, ktr Mats spotyka na swojej
drodze. W Sidmej pieczci i Drodze do nieba zostay wykorzystane te te same
dalarneskie malowida na cianach kociow. Istotne w filmie jest te
odwoanie do Boga (tak czste choby w filmach Bergmana), ktry ukazany jest
pod postaci starszego pana w pastorskim tuurku i cylindrze. Bg jest tym, ktry
uwolni dusz Marit od cierpie ziemskiego ycia i zabra j do raju. W filmie
pojawia si te wonica mierci, obecny choby w poruszanym ju Furmanie
mierci. To nagromadzenie motyww i odwoa do wczeniejszych filmw
regionu sprawio, e powsta obraz peen metafor, film niezwyky oceniany jako
najpowaniejsze osignicie kina szwedzkiego tych lat163. Podkrelono rwnie
zwizki z utworami literatury skandynawskiej, choby Jerozolimy czy
Niewidzialnego Wonicy Selmy Lagerlf.
W rok po Drodze do nieba powsta szwedzki film pt. sa-Nisse w reyserii
Ragnara Fryska. Film opowiada przygody ludowego bohatera sy-Nisse i jego
koleanki Klabbarparnie z Vatlanda. Sekwencje zabawnych sytuacji i gagw
skadaj si na cao akcji. Oparty na humorystycznych opowiadaniach film sta
si pocztkiem serii ponad dwudziestu czci o perypetiach sy-Nisse. Mimo, i
nie s one pozbawione tradycyjnych ludowych skandynawskich motyww, to
zaprezentowane s w dosy prymitywnej formie164. Wtpliwa warto artystyczna
nie przeszkodzia filmowej serii w odniesieniu kasowego sukcesu. Podczas gdy
Szwedzi kupowali bilety, by zobaczy np. jak sa-Nisse sieje zniszczenie
poyczonym samochodem, krytycy filmowi wrcz alergicznie reagowali na kady
kolejny film serii. Paradoksalnie mona uzna, e w pewien sposb perypetie
bohatera miay te pozytywny wpyw na kultur. Ot przyczyniy si do dyskusji
o ludowej szwedzkiej kulturze i jej obrazie w kinematografii. Spierali si obrocy
kultury elitarnej z propagatorami kultury masowej, ktrzy twierdzili, e moe
162

Ibid., s.90.
Ibid., s.91.
164
Ibid., s.113.
163

64

lepiej, eby nisze warstwy spoeczestwa poznaway ludow kultur w takiej

formie, ni nie miayby jej poznawa w ogle. Odnoszc si do owej dyskusji,
Kwiatkowski zauwaa jednak, e ten socjologiczny fenomen kae zastanowi si
nad formami upowszechniania kultury: popularne wystpy na wolnym powietrzu
w parkach ludowych przyniosy drastyczne obnienie wymogw i spopularyzoway
artystyczna tandet165.
Po II Wojnie wiatowej popularny motyw kultury ludowej straci na
popularnoci. Na horyzoncie pojawi si natomiast nowy, zwizany z kultur
wtek artysta. Miao to miejsce gwnie za spraw Ingmara Bergmana, o czym
pisaem wczeniej (patrz strona 58). Inni twrcy nie pozostawali jednak obojtni
na los artysty. Jednym z nich by Tage Danielsson, reyser szwedzkich Przygd
Picassa z 1979 roku. Film to pena nieco surrealistycznego, aczkolwiek
inteligentnego humoru biografia (a raczej jej parodia) Picassa. Mimo to film
pokazuje co wicej ni tylko ycie malarza w groteskowej formie. Przygody
Picassa s rwnie bardzo trafnym komentarzem dwudziestowiecznej sztuki.
Obraz ten wskazuje na zagraajce jej niebezpieczestwa.166 W Skandynawii
motyw zagroe trapicych sztuk ma znaczenie szczeglne. Co wicej film
otwiera motto: Sztuka jest kamstwem, ktre odkrywa prawd. Czy nie wydaje si
ono podobne do wskazanych we wstpie niniejszej pracy sw: To tylko film.
Konstrukcja. Ale i tak boli z filmu pt. Rekonstrukcja Christoffera Boe'a?
Motyw artysty i kultury obecny jest te we wspczesnym kinie
skandynawskim. Przykadem jest choby norweski film Reprise. To opowie
o dwch modych pocztkujcych pisarzach Phillipie i Eriku. Obaj prbuj wyda
swoj pierwsz powie. Jak czsto w yciu bywa, jednemu Phillipowi si
udaj a drugiemu Erikowi niestety nie. Jednak to Phillip siga po narkotyki
i prbuje odebra sobie ycie, co skutkuje procznym pobytem w szpitalu
psychiatrycznym. W filmie Triera modzi norwescy artyci to ludzie wolni,
wychowani w duchu liberalnych wartoci. Bohaterowie przeywaj wzloty
i upadki. S one zwizane ze swoj twrczoci

(chci zaistnienia)

i z kontaktami z kobietami. Jak na artystw przystao, wikaj si w burzliwe

i nieco dramatyczne zwizki. Phillip prbuje uoy sobie ycie z Kari, co nie jest
165
166

Ibid., s.113.
Ibid., s.224.

65

atwe ze wzgldu na skomplikowane relacje z przeszoci. Z kolei Erik wydaje si

by

szczliwy

Lillian,

ale

do

czasu

kiedy

poznaje

atrakcyjn

i intrygujc Johanne. Wszystkie problemy modych artystw wydaj si by

nieco nienaturalne i wtrne. Szczeglnie z punktu widzenia polskiego widza,
ktry zna zmagania rodzimych artystw, ktrzy tak jak choby Krystyna Janda
czy Emilian Kamiski, by przetrwa i realizowa pasj tworzenia, musz liczy
si z kadym groszem. Tymczasem modym Norwegom, w skandynawskim
pastwie dobrobytu kopoty finansowe s zupenie obce. Z pewnoci gdyby nie
mieli rodkw na liczne bankiety, czy podre wikszo poruszanych w filmie
problemw nie byaby tak straszna i istotna. Phillipa sta na kilkakrotny lot do
Parya i apartament w luksusowym hotelu, tylko po to by uoy sobie ycie
uczuciowe z Kari i wyrwa si na chwil z pastwa dobrobytu, ktre zdaje si by
tak nieprzyjazne. Bohaterowie pomimo denia do literackiej dojrzaoci,
yciowo s nieco nieporadni i niedojrzali. Suszny wydaje si wic zarzut Lillian
w stosunku to Erika:...udajesz, e ci zaley, a tak naprawd dbasz tylko o siebie.
Jeste cholernie banalny! By moe moja opinia, e Reprise to historia
o wydumanych problemach bogatych Norwegw u progu dorosoci, jest zbyt
jednostronna, ale film ten postrzegam z punktu widzenia polskiego widza.

66

3. Skandynawska natura w filmie jako aktywny uczestnik, to

akcji i symbol
Kaisa - gwna bohaterka szwedzko-norwesko-brytyjskiego Aberdeen Hansa
Pettera Molanda z 2000 roku - podczas podry do Bergen zorzeczy na nadmiar
skandynawskiej natury. Ty i twoja cholerna przyroda(...). Za duo tu przyrody w
tym cholernym kraju - mwi poirytowana kobieta. Racj Kaisie przyznaliby
z pewnoci Ci, ktrym skandynawska przyroda zalaza za skr. W Ksidze
Skarg i Wnioskw

nordyckiego kina mona odnale dug list zarzutw

filmowych bohaterw pod adresem natury. Nie jest to zaskakujce zwaywszy,

e jednym z gwnych filmowych wizerunkw przyrody jest ukazywanie jej jako
aktywnego uczestnika akcji, ktry czciej jest wrogiem czowieka, ale bywa
te jego przyjacielem. Drugi widoczny nurt nie angauje przyrody bezporednio
w przebieg filmowych wydarze, czynic j jedynie pasywnym tem akcji.
Ostatni nurt (widoczny przede wszystkim w kinie Ingmara Bergmana)
wykorzystuje natur jako pewien symbol, dziki ktremu film nabiera gbszego
znaczenia. Chciabym zaznaczy, e trudno jest jednoznacznie przyporzdkowa
okrelony film do jednego z tych nurtw. To, e dany obraz przypisany jest do
akurat tego, a nie innego kierunku ukazywania natury, w wikszoci przypadkw
oznacza, i nurt ten przewaa nad pozostaymi. Klasyfikacja kilku filmw jest
szczeglnie problematyczna, a pominicie jednego z wtkw byoby dla nich
krzywdzce. Dlatego na kocowych stronach rozdziau zaprezentuj obrazy, ktre
z wielu istotnych punktw widzenia ukazuj meandry skandynawskiej przyrody.

3.1 Natura jako aktywny uczestnik akcji

U wikszoci nordyckich reyserw uczestniczca w akcji natura jest
antagonistk. Taka taktyka wydaje si cakiem zrozumiaa, poniewa przyrod
jako wroga atwiej mona wykorzysta do budowania filmowego konfliktu czy
napicia. Zgodnie z kierunkiem obranym przez filmowcw znacznie uwaniej
przyjrz si tej gorszej stronie natury.
Specyfika rodowiska przyrodniczego Skandynawii jako wroga jednostki
obecna jest w filmie regionu ju w czasach, w ktrych kino dopiero zaczynao
raczkowa. W latach 1906-1908 pionier duskiego kina Ole Olsen wraz

67

z reyserem i aktorem Viggo Larsenem zrealizowali trzy filmy przygodowe167.

Jednym z nich byo Polowanie na niedwiedzia polarnego, w ktrym jak
nietrudno si domyli natura - niedwied polarny wizaa si z podjciem
wyzwania i przezwycienia wasnych saboci. Podobne oblicze natury
przedstawia pierwszy norweski film fabularny Niebezpieczestwa ycia rybaka
Juliusa Jaenozona z 1908 roku168.
W 1917 roku w szwedzkim Terje Vigen Victora Sjstrma natura te ukazana
jest jako wrg czowieka. Akcja filmu rozgrywa si w czasie, wprowadzonej
przeciwko Anglikom blokady kontynentalnej169. Jej skutki szczeglnie dotkliwie
odczuli Norwegowie. Jeden z nich - rybak Terje Vigen chcc ratowa on i crk
od mierci godowej decyduje si na heroiczny czyn i wypywa wt dk na
morze w kierunku Danii, gdzie znajduje si ywno. Jak we wczeniejszych
skandynawskich filmach, natura stanowi barier dla czowieka i rzuca mu
wyzwanie, ktrego podjcie czsto niesie ze sob mier i tragedi. Morze
w filmie Sjstrma jest niemal uczestnikiem akcji i tem rozgrywajcego si
dramatu. Kwiatkowski pisze, e Terje Vigen by pierwszym filmem wiadomie
wykorzystujcym poetyckie i dramatyczne walory pnocnej przyrody. Plener sta
si aktywnym wspuczestnikiem akcji, ywioem decydujcym o losach
bohaterw170. Szczeglne znaczenie morza w filmie zaznacza te historyk Jean
Branger, ktry twierdzi, e morze spokojne czy wzburzone, sam sw obecnoci
zdominowao cay styl narracji171. Branger dokonuje te swoistej prby si
bohaterw w stosunku do natury i zauwaa, e w zestawieniu z jego (morza dop.
F.M.) nieogarnit przestrzeni, motywy ludzkiego dziaania, walka dyktowana
patriotyzmem czy interesami chwili, wydaj si czym absurdalnym. Po raz
pierwszy aktorzy zostali wpisani w sceneri naturaln, na tle ktrej wydaj si
niemal mrwkami172.
Rok po Terje Vigen powsta kolejny film Victora Sjstrma zatytuowany
167

Ibid., s.15.
Ibid., s.18.
169
Blokada kontynentalna (Zakaz wymiany handlowej) to wprowadzony w 1806 roku system
blokady ekonomicznej gospodarki Wielkiej Brytanii przez Francj. Stworzony poprzez zamknicie
wymiany handlowej z tym krajem. Francja narzucia swoim aliantom wprowadzenie embarga
handlowego wobec Wielkiej Brytanii. Blokada bya przyczyn kryzysu gospodarczego w duej
czci Europy, w tym w Skandynawii.
170
A.Kwiatkowski, op.cit., s.33.
171
Ibid., s.33.
172
Ibid., s.33.
168

68

Banici. Jego akcja rozgrywa si w poowie XIX wieku na Islandii. Gwny

bohater wczga Kari znajduje zatrudnienie w gospodarstwie zamonej wdowy
Halli. Oboje poczy uczucie, ale jak zazwyczaj bywa nie bdzie to mio atwa.
O wzgldy Halli zabiega te poborca podatkowy Bjrn173. Odkrywa on, e Kari to
zodziej owiec. Mczynie grozi aresztowanie, wic ucieka w gry. Jego ladem
poda Halla. Dalsze wydarzenia, s tak jak w Terje Vigen, zalene od kaprysw
surowej natury. Bohaterowie podporzdkowuj si jej prawom i przez trzy lata
yj na onie przyrody. W obrazie Sjstrma natura po raz kolejny ukazuje swe
mroczne oblicze. Bohaterowie, wtuleni we wasne ramiona gin w nienej burzy.
Film otrzyma bardzo dobre recenzje. Krytycy chwalili go zwaszcza za
mistrzowskie ukazanie siy przyrody i ycia w zespoleniu z natur. Francuski
krytyk Louis Dellu pisa nawet, e Sjstrm wprowadzi, trzeciego aktora,
szczeglnie wyrazistego: pejza174. Co wicej, film Banici by pierwszym
skandynawskim obrazem, w ktrym jak pisze Kwiatkowski ujawnia si ()
zwizana z pnocn mentalnoci i protestantyzmem potrzeba mistycznego
odkupienia przez przyrod, oczyszczenia duszy ludzkiej w ywiole natury175.
Mistrzowskie oddanie skandynawskiej przyrody, ktra determinuje ycie
bohaterw przyczynio si do wypynicia szwedzkiego kina na szerokie wody
wiatowego filmu.
Dwa

powyej

zaprezentowane

filmy

Sjstrma,

byy

pierwszymi

wyrazistymi wyznacznikami ksztatujcego si charakteru szwedzkiej a potem

skandynawskiej sztuki filmowej. Realizm i silne osadzenie w regionalnej
specyfice przyrody wnioso powiew nowego artyzmu na salony wiatowego kina,
wyrniajc Skandynawi w stosunku do innych pastw.
W interesujcym wietle przyrod Skandynawii ukazuje fiski film pt. Droga
mczyzny Nyskiego Tapiovaary i Hugo Hytonena z 1940 roku. To historia
wieniaka Pavvo Arhola, ktry szuka swojego miejsca w otaczajcym go wiecie.
W obrazie tym czowiek jest tylko czstk przyrody i cho ulega presji czynnikw
spoecznych,

oraz

charakterologicznych,

realizuje

si

peni

tylko

w harmonijnym zwizku ze swym naturalnym rodowiskiem176. Dlatego

najwikszym atutem filmu s obrazy czowieka zmuszonego zmaga si
173

Ibid., s.34.
Ibid., s.34.
175
Ibid., s.35.
174

69

z przyrod. Za ich pomoc reyserom udao si odda emocje bohaterw, na

kanwie ktrych krystalizuj si ich namitnoci, pragnienia czy determinuje si
ich postpowanie.
Przedwojenn mod na Laponi ju po II Wojnie wiatowej prbuje
podtrzyma fiski Biay Ren (patrz strona 62). Pena pnocnej magii natura
wzmaga w Piricie rzdze zemsty. Do owej magii nale choby pokryte biaym
puchem ogromne przestrzenie, czy ksiycowe noce, podczas ktrych dziewczyna
zamienia si w kolejny element natury czyli biaego rena. Myliwi gin w wyniku
jego podstpu.
Mimo, e we wspczesnym kinie skandynawskim mona dostrzec pewne
osabienie pozycji negatywnej natury, to nie jest ono na tyle due, by znaczco
zredukowa liczb filmw, ktre ukazuj jej gorsze oblicze. Kilka z nich jest
szczeglnie godnych uwagi.
Chyba najbardziej sugestywnym obrazem jest tu Noi Albinoi Islandczyka
Dagura Kari z 2003 roku. Tytuowy bohater to siedemnastoletni chopak
mieszkajcy z babci w maej miejscowoci na pnocy Islandii. Jej pooenie
i wynikajcy z niego, prawie tak surowy jak na pobliskiej Grenlandii177, klimat
jest decydujcym czynnikiem ksztatujcym fabu filmu. Ju pierwsza scena
filmu stanowi swoiste preludium do burzliwego koncertu natury. Obserwujemy
w niej Noiego, ktry odgarnia, bdcy na wysokoci jego brody nieg (sic!).
Kolejne sekwencje potguj obraz natury, jako siy determinujcej ycie
bohaterw. Noi moe pochwali si te umiejtnoci bardzo realistycznego
szczekania (podobn zdolno ma Ingemar - gwny bohater Mojego ycia psa
Lasse Hallstrma). Ponadto chopak zmaga si z natur jeszcze wiele razy - kiedy
w nieyc ma wykopa (a raczej wyku) grb w przemarznitej ziemi, albo
kiedy

masy

niegu

uniemoliwiaj

mu

dalsz

ucieczk

skradzionym

samochodem. Bohater przewozi nim zrabowane podczas napadu na bank

pienidze. Mimo to w odczuciu widza chopak pozostaje protagonist178. Z kolei
antagonist jest tu pnocnoislandzka przyroda179. To wanie konflikt midzy
176

Ibid., s.77.
Islandia ley na takiej szerokoci geograficznej jak poudniowa cz Grenlandii.
178
W teorii filmu protagonista to gwny bohater, z ktrym publiczno ma si utosamia albo
mu wspczu.
179
W teorii filmu antagonista utrudnia protagonicie osignicie celu. Moe by nim czowiek,
zjawisko przyrodnicze albo nadprzyrodzone czy wewntrzny konflikt albo skaza protagonisty jak
alkoholizm czy agresywno. Film jest ciekawy wtedy, kiedy antagonista wydaje si silniejszy od
177

70

protagonist a antagonist stanowi o sile filmu i skupia wok siebie akcj.

Bohaterowie nie wydaj si poddawa bez walki. Babcia Noiego piecze dla niego
ciasto przyozdobione palmami, a w prezencie daje mu fotoplastykon ze zdjciami
gorcych pla rodem z Hawajw180. Jednak to przyroda wydaje si by
w uprzywilejowanej pozycji dziki temu, e w zanadrzu ma drugie dziao.
Ograniczanie moliwoci i perspektyw bohaterw filmu, prowadzi do marazmu
i nudy. Lekarstwem na bezczynno dla ojca Noiego jest alkohol i wyszukane
rozrywki jak np. rozwalanie pianina. Samego Noiego brak perspektyw pobudza
do dziaania. Bohater za wszelk cen, chce wyrwa si

z tej nienej

rzeczywistoci. Zdesperowany postpuje zgodnie z zasad Machiavellego: Cel

uwica rodki. Niestety prby ucieczki na niewiele si zdaj. Chopak zamyka
si w sobie i spdza czas w umieszczonej pod kuchenn podog kryjwce.
Ciemne pomieszczenie okazuje si ratunkiem dla Noiego. Ale co mu po takim
ratunku. Bowiem po raz kolejny natura demonstruje sw niszczycielsk moc.
Wstrzsy wywouj lawin i powd, ktre w apokaliptyczny sposb niszcz
wiksz cz miasteczka. Niestety pod masami gruzw powalonych domw i
masami niegu ratownicy znajduj ciaa wszystkich bliskich Noiego (rodzicw,
babki, dziewczyny). Noi uchodzi z yciem i pozostawiony sam sobie, w buncie
przeciwko islandzkiej naturze, oglda na fotoplastykonie hawajskie palmy.
niena lawina odgrywa te znaczc rol w innym islandzkim filmie. Tym
razem wyjtkow umiejtno Islandczykw do splatania ludzkich historii
z natur potwierdza Hilmar Oddsson w Zimnym wietle z 2004 roku. Gwnym
bohaterem filmu jest Grmur, czowiek zagubiony i zmagajcy si z bolesnymi
wspomnieniami z dziecistwa, ktre przewijaj si na ekranie w formie
retrospekcji. rdem tych bolesnych wspomnie jest dziaanie przyrody - zejcie
lawiny, ktre w brutalny sposb przerwao dziecistwo. Od tamtej chwili Grmur
wci ucieka. Ucieka przed wspomnieniami, z ktrymi nie ma siy si zmierzy,
ucieka przed odpowiedzialnoci za drugiego czowieka. Natura zdeterminowaa
dalsz egzystencj bohatera nie pozwalajc na osignicie rwnowagi.
Niewtpliwym atutem filmu s malownicze krajobrazy islandzkiej przyrody. Film
zosta doceniony przez krytykw, czego wyrazem bya jego rywalizacja o Oscara,
protagonisty.
180
Motyw kontrastu pomidzy gorc pla a mron Islandi wykorzystano na francuskim
plakacie promujcym film.

71

w kategorii Film nieanglojzyczny w 2004 roku181.

Na pochwa zasuguj reyserzy, ktrzy staraj si nieco szerzej patrze na
skandynawsk przyrod i w swoich filmach obok wad dostrzegaj te jej zalety.
Jednym z takich twrcw jest Bille Augusta, reyser dusko-szwedzkoniemieckiego Biaego Labiryntu z 1997 roku. Gwn bohaterk filmu jest,
pochodzca z Grenlandii, glacjolog Smilla Jasperson. Bohaterka prbuje
rozwiza zagadk mierci szecioletniego eskimoskiego chopca Isaiaha.
Smilla odkrywa coraz to nowe lady, ktre wskazuj win wysoko postawionych
osb.

Prbujc

przerwa

zmow

milczenia,

kobieta

naraa

si

na

niebezpieczestwo. nieg jest tu niemal jednym z gwnych bohaterw. W jego

masach ukryta jest tajemnica, u ktrej rde ley wydarzenie sprzed ponad 150
lat. Niczym wspczesna krlowa niegu Smilla odczytuje z niego lady
pomagajce rozwiza zagadk. Natura ma tu wiksze znaczenie dziki
odwoaniom do Grenlandii, na ktrej dziej si finaowe sceny filmu. Nie naley
zapomina, e formalnie Grenlandia jest czci Danii. Malownicze zdjcia
pogronych w zimowym nie Kopenhagi i Grenlandii potguj napicie
i doskonale oddaj klimat pnocy. Film ma w pewnym sensie warto
etnograficzn i bardzo umiejtnie czy natur z kultur Eskimosw. Ich
zwyczaje, warunki ycia (np. igloo) i kultura ukazane s w zespoleniu z natur.
Smilla biegle wada jednym z dialektw jzyka grenlandzkiego. Ponadto
bohaterka powraca mylami do chwil dziecistwa, kiedy jako maa Inuitka,
polowaa z rodzicami na foki. Natura jest te powodem saboci bohaterki, ktra
jak wielu innych Grenlandczykw, przyzwyczajona jest do wielkich otwartych
przestrzeni.

W nowoczesnym, gsto zabudowanym miecie cierpi na

klaustrofobi.
Rwnie udanie natur wykorzysta Erik Skjoldbjrg w norweskiej
Bezzennoci z 1997 roku. Gwnym bohaterem filmu jest policjant Erik Vig, ktry
zostaje wysany do odlegej miejscowoci na pnocy Norwegii, by wraz
z partnerem pomc lokalnej policji w rozwizaniu sprawy morderstwa 15-letniej
dziewczyny. Unoszca si pomidzy wzniesieniami mga sprawia, e podczas
pocigu za podejrzanym Hildem, Erik przypadkowo zabija swojego koleg.
Bohater za wszelk cen chce ukry prawd i stara si obciy win Hildego.
181

http://uw.islandia.pl/april/?showme=kaldaljos

72

Zafaszowanie rzeczywistoci staje si obsesj Erika, ktr skutecznie wzmaga

tytuowa bezsenno, spowodowana kolejnym wybrykiem przyrody - panujcym
dniem polarnym. Po trzech nieprzespanych nocach, Erika drcz halucynacje
i omamy pene przeraajcego bysku wiata. Brak czujnoci i jasnoci mylenia
okazuje si dla detektywa bardzo niebezpieczny. Pnocno-skandynawska natura
jest wic w filmie si, diametralnie zmieniajc czowieka, ktry nie umie
podporzdkowa si jej reguom. Przyroda wystawia bohatera na prb, bdc
sprawdzianem jego zarwno psychicznej jak i fizjologicznej wytrzymaoci.
Reyser zarysowuje jednak jeszcze jeden istotny problem odnoszcy si do
natury, ktrego prno szuka we wczeniejszym kinie skandynawskim. Nie do
koca jestemy pewni, czy zabjstwo przyjaciela byo przypadkowe. Posiada on
bowiem wiedz, ktrej ujawnienie mogoby wyranie zaszkodzi, a wrcz
zrujnowa karier Erika. Natura moe by bardzo wiarygodnym alibi bohatera.
W tym wypadku przyroda, ktra pozornie, na zewntrz jest wrogiem Erika,
w rzeczywistoci w pewnym sensie sprzyja mu i oszukuje ledczych. Natura,
a w szczeglnoci wiato jest wic integraln czci caej historii i symbolem
czego nadprzyrodzonego. Jest jak przestroga przed niebezpieczestwem, albo
niezatarty wyrzut sumienia po popenionej zbrodni. Wyej zarysowana fabua jest
identyczna z t z amerykaskiej Bezsennoci Christophera Nolana z 2002 roku.
Bowiem film Nolana to remake norweskiego obrazu
realizacja i

Skjoldbjrga. Sprawna

gwiazdorska obsada sprawiy, ze amerykaska wersja odniosa

sukces. Szkoda, e niewielu pamita, e nie byoby jej bez udanego norweskiego
pierwowzoru. Warto wspomnie, e problemy z bezsennoci Norwegowie maj
te w filmie Dagura Kari pt. Zakochani widz sonie. Rodacy Erika Viga bior
bowiem udzia w badaniach nad zaburzeniami snu, ktre prowadzone s
w jednym z kopenhaskich szpitali.
Jako przykad filmu, w ktrym natura jest przyjacielem czowieka moe
posuy norweskie Wtrne widzenie Oli Soluma z 1994 roku. Film to oparta na
faktach historia maej dziewczynki, ktra musi przetrwa sama w lesie, poniewa
duma zabia wszystkich mieszkacw jej wioski. Przeycie nie jest zadaniem
niemoliwym. Bohaterka ma bowiem sprzymierzeca natur. Podobn rol
natura odgrywa w duskim Innym wiecie Leifa Magnussona z 1989 roku.
W filmie tym dwjka bohaterw zostaje uratowana dziki wodzie. Jednym z nich
jest may chopiec Jens, w ktrego wcieli si Polak Adam Kozowski (ojca
73

chopca zagra Bogusaw Linda)182.

3.2 Natura jako to akcji

W Laili Georgea Schnevoigta (patrz strona 61) natura harmonijne wspgra
z motywem kultury ludowej. U Lapoczykw jest ona bardzo cile zwizana
z przyrod. Lud ten zajmuje si hodowl reniferw, z ktrych skry wykonuje
tradycyjne stroje. Ukazany w filmie kulturowo-przyrodniczy, spjny obraz ycia
ludw dalekiej pnocy sprawi, e jego najwikszym walorem pozostaje wizualne
pikno dzikiej przyrody i etnograficzna wierno ta183.
Kolejnym skandynawskim filmem, w ktrym specyfika przyrody stanowi to
wydarze jest fiska Juha Nyskiego Tapiovaary z 1937 roku. Zmieniajce si
pory roku i rytm przyrody wyznaczaj rytm ycia bohaterw. Bohaterowie s
zwizani z uprawian ziemi. Od jej urodzajnoci i kaprysw pogody zaley ich
by albo nie by184. Film powsta na podstawie ksiki Juhaniego Aho. Dziki
mistrzowskim opisom przyrody scenarzycie i reyserowi udao si stworzy
wyrazisty obraz natury, ktr Aho ukazuje jako cile zespolon z ludzkim
losem185. Film doczeka si remaku, ktry w 1999 roku nakrci sam Aki
Kaurismki186.
Filmem bdcym swoistym peanem na cze magii natury, jest niewtpliwie
szwedzka Wielka przygoda Arne Sucksdorffa z 1953 roku. Film ukazuje fenomen
przyrody oczyma dwch maych chopcw Andersa i Kjella187. Bohaterowie
obserwuj prawa natury, s wiadkami powracania pr roku czy nieustannie
toczcej si walki o byt. W filmie Suksdorffa ycie podporzdkowane jest
naturalnym biologicznym cyklom. Szczeglnie imponujca jest precyzja z jak
reyserowi udao si uchwyci bogat palet skandynawskiej przyrody.
Osignito to dziki prawie dwuletniemu zbieraniu materiau zdjciowego
i wykorzystaniu tylko najlepszych fragmentw z 80 000 (sic!) metrw tamy188.
Film zachwyci krytyk i publiczno i doczeka si nagrd na festiwalach
182

http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/1210747
Ibid., s.57.
184
Ibid., s.73.
185
Ibid., s.73.
186
A.Piotrowska, Kino na peryferiach, ,,Tygodnik Powszechny, nr 15/2004, s.14.
187
A.Kwiatkowski, op.cit., s.128.
188
Ibid., s.128.
183

74

w Cannes i Berlinie Zachodnim. Wielka przygoda po raz kolejny potwierdzia

wyjtkowo natury Skandynawii i udowodnia, e jej mieszkacy, jak mao kto
umiej przenie ow specyfik na pole kultury.
Za sukces powojennego kina fiskiego uchodzi te Ziemia jest grzeszn
pieni z 1973 roku. Powodzenie film zawdzicza powiceniu i precyzji jego
twrcw. Dziki temu, jak pisze Kwiatkowski, poetyckie partie prozy zastpi na
ekranie obraz natury189, a losy bohaterw ukazano bardzo naturalistycznie.
Surowa natura sprawia, e sami mieszkacy Laponii s dosy surowi. Ich
surowo i prymitywny biologizm s kontrastem dla pikna pnocnej przyrody.
Do wtku natury chtnie powraca w swoich filmach Lars von Trier. W mini
serialu Krlestwo z 1994 roku natura jest rdem i tem tajemniczych wydarze.
Krlestwo to duy kopenhaski szpital, ktry zbudowano na mokradach, gdzie
w pradawnych czasach odprawiano dziwne obrzdy i rytuay. Tajemne moce daj
o sobie zna dziki wykorzystaniu natury. Pod wpywem odzywajcych si si
natury

pkaj

ciany

szpitala.

Woda

sczy

si

murw,

zgodnie

z przepowiedni pracujcego w placwce kara, ktry twierdzi, e szpital pacze.

Co ciekawe, podobny motyw tajemniczego kara, o irracjonalnych zdolnociach,
wykorzysta David Lynch w Miasteczku Twin Peaks. Bardzo zblion rol
przyroda odgrywa we wczesnym telewizyjnym filmie von Triera pt. Medea
z 1988 roku. ukasz Maciejewski wskazuje na kluczow rol precyzyjnych zdj.
Ten zaskakujco powcigliwy film, szukajcy religijnego absolutu w cierpieniu,
wewntrzn

si

zawdzicza

przede

wszystkim

ponurej

aurze

wiata

przedstawionego. Zdjcia zostay zrealizowane w plenerze - w scenerii spowitych

mg mokrade pnocnej Danii. Patrzymy na biegncego brzegiem morza
rannego konia, obserwujemy grzzawiska, bagna, spoza ktrych wypezaj,
niczym szczury z nor, ludzkie cienie.() Atmosfera filmu jest wizyjna,
zagszczona. wiato niemiao przebijajce si spoza chmur zostaje natychmiast
przysonite zason z mgy190.
W Taczc w ciemnociach z 2000 roku Lars von Trier na obczynie
zaszczepia czstk skandynawskiej natury. Akcja filmu rozgrywa si w latach
szedziesitych w Stanach Zjednoczonych. Miejsce wyboru akcji nie jest
189

Ibid., s.217.
.Maciejewski, Duskie szalestwo. Kino w Danii: trzy arcydziea, ,,Tygodnik Powszechny,
nr 33/2004, s.26.

190

75

przypadkowe, poniewa film utrzymany jest w konwencji musicalu, ktry

narodzi si przecie w Ameryce Pnocnej. Mimo to, ukazane w filmie
krajobrazy wydaj si wyjtkowo skandynawskie. Lars von Trier wyjania
dlaczego odnosi si takie wraenie: Film krcilimy w Szwecji w miejscach
wygldajcych jak Ameryka i ktre mog by bardziej interesujce, ni faktyczny
wyjazd do Stanw191. Skandynawska natura jest doskonaym dopenieniem
scenicznych popisw Bjrk, ktra wciela si w posta czechosowackiej
imigrantki, przybyej do Ameryki w poszukiwaniu lepszego ycia. Islandzka
artystka taczy i piewa na tle pnocnych krajobrazw, wykorzystujc elementy
przyrody jako instrumenty. Wokalistka mwi o swojej bohaterce: Selma stara si
przeobrazi ca rzeczywisto w dwik. Przypomina to troch wsuchiwanie si
w odgosy deszczu i desperack prb przeksztacenia ich w jak pogodn,
szczliw rzecz192. Bjrk w swojej twrczoci udowodnia, e nawet wybuchy
gejzerw (tak charakterystycznych dla Islandii) i trzsienia ziemi mog suy
jako instrumenty muzyczne.
Pomysowoci wykaza si reyser Erik Poppe w norwesko-szwedzkoduskiej koprodukcji Hawaje, Oslo z 2004 roku. Dokonujc podobnego
zestawienia jak Dagur Kari w Noi Albinoi, Poppe sprawi e natura staa si
bardzo wyrazistym tem akcji. Bohaterowie to grupa niepowizanych ze sob
osb zmuszonych do podjcia decyzji, ktre odmieni ich ycie. Tak, jak krzyuj
si ulice w Oslo, tak cieki bohaterw krzyuj si w kawiarni Hawaje. Aura
najgortszego dnia lata zdaje si wpywa na podejmowane przez nich decyzje.
Co ciekawe, parna pogoda sprawia wraenie jakby Oslo ukazane byo
z odwrotnej perspektywy. Norweska stolica to miasto, ktre spywa w d ze
wzgrz ku brzegom fiordu, tymczasem w filmie perspektywa jest odwrotna, Oslo
wznosi si wraz z gorcym powietrzem, uciekajc od morza ku niebu.

3.3 Natura jako symbol

Symbolizm nabra w kinie skandynawskim szczeglnego znaczenia dziki
twrczoci Ingmara Bergmana. Dlatego najdojrzalej symbolik posuguj si
filmy powstae po II Wojnie wiatowej.
191
192

http://www.stopklatka.pl/film/film.asp?fi=1492&sekcja=4
http://www.stopklatka.pl/film/film.asp?fi=1492&sekcja=5

76

Jednym z nich jest Ona taczya jedno lato Arne Mattsson z 1951 roku. To
historia chopaka Grana, ktry po mierci ukochanej wspomina nad brzegiem
jeziora dzieje swojego uczucia193. Element natury jezioro zmusza go do
refleksji. Mimo e jezioro nie jest czym wyjtkowym tylko dla Skandynawii194,
to w kontekcie szerszego spojrzenia na kultur i natur Skandynawii moe
nabiera regionalnego znaczenia195. Jezioro moe by traktowane tu jako symbol
pamici i wspomnie. Sia realistycznej natury jest bowiem w filmie Mattssona
poczona z niewymuszon prostot postaci.
Surowa, skandynawska natura to istotny element filmw Ingmara Bergmana.
Postrzeganie natury zwizane jest z biografi reysera. W poowie lat
pidziesitych artysta zamieszka na batyckiej wyspie Faro196. Jej skaliste
wybrzee jest wizualnym znakiem gbi podwiadomoci, w ktrej powoli zaciera
si rnica pomidzy jaw a snem. Prowadzi to do ugruntowania si w filmach
Bergmana wizji rzeczywistoci, w ktrej rne tryby odbioru i przezywania
wiata zewntrznego i wewntrznego przenikaj si ze sob, tworzc oniryczne
obrazy psyche autora197. Obrazy te moemy oglda w filmach reysera, gwnie
dziki wyeksponowaniu wnikliwej analizy jednostkowej psychiki. Natura
w twrczoci Bergmana w znacznym stopniu determinuje bohaterw i ich ycie.
Reyser

zdaje

sobie

wic

spraw

wyjtkowoci

charakterystycznej

skandynawskiej przyrody. Warto wskaza tu na film pt. Jak w zwierciadle z 1961

roku, ktrego akcja toczy si na maej skalistej wysepce, tak podobnej do tej, na
ktrej osiedli si reyser. Tak jak wyspa jest osamotniona na wodach Batyku,
osamotniona jest Karin (symbol samotnoci). Miejsce akcji filmu oddaje wic
stan emocjonalny Karin. Wydaje si, e sam charakter wyspy te nie jest bez
znaczenia. Dom, w ktrym przebywa Karin, otaczaj skay. Dziewczyna otoczona
jest nie tylko przez surow natur. Wydaje si, e niczym skay s ojciec i m
Karin, ktrzy do koca nie zdaj sobie sprawy z jej cierpienia. Wyspa moe te
symbolizowa sytuacj bez wyjcia. Z wyrastajcego z morskich wd skrawka
ldu, nie ma adnej drogi ucieczki. W takiej sytuacji bez wyjcia jest Karin,
193

Ibid., s.119.
Moe mie jednak wiksze znaczenie, choby ze wzgldu na czsto wystpowania. Nie bez
powodu Finlandia nazywana jest krajem tysica jezior.
195
Taki kontekst postrzegania zagadnienia, mona porwnywa choby do poziomek z filmw
Bergmana.
196
T.Szczepaski, op.cit., s.225.
197
Ibid., s.225.
194

77

uwiziona w zakamarkach wasnej wiadomoci.

Najbardziej charakterystycznym motywem twrczoci Bergmana zwizanym
z natur s poziomki. Mimo e nie s one szczeglnie charakterystyczne dla
klimatu Skandynawii, to maj swoje regionalne znaczenie i symbolizuj
dziewiczo w ikonografii skandynawskiej. Reyser powraca wic do motywu
poziomek wielokrotnie. Po raz pierwszy pojawia si on w Letnim nie z 1950
roku.

Gwna

bohaterka

filmu,

retrospektywnej

scenie

ukazujcej

najszczliwsze chwile, ktre spdzia z ukochanym, zrywa poziomki198. Z kolei

w Sidmej pieczci, rycerz Glock przyjmuje mis poziomek z rk Mii
symbolizujcej Matk Bosk. Niestety poziomkowa polana to dla rycerza utopia,
niemoliwa do odnalezienia w wiecie mierci, rozpaczy czy grzechu.
Kwintesencj znacze poziomek jest film o wymownym tytule Tam gdzie rosn
poziomki (patrz strony 36-37). Profesor Borg zdajc sobie spraw ze zbliajcej
si mierci, pragnie jeszcze powrci na poziomkow polan, rodem z czasw
szczliwego, beztroskiego dziecistwa. Jak pisze Tadeusz Miczka Poziomkowa
polana jest wic wspomnieniem upragnionym, jest mitologizacj dziecistwa, jest
jednoczenie synonimem miejsca najczciej odwiedzanego i wspominanego przez
ludzi starych,()199. Motyw poziomek naley rozumie te szerzej, jako symbol
kina i twrczoci reysera, ktra korzeniami siga gboko w wiat dziecistwa.
Bergman niewtpliwie potwierdza t tez w autobiograficznym filmie Fanny
i Aleksander (patrz strona 38). Na marginesie chciabym odnotowa, e opowie
o profesorze Borgu tak wyranie zaznaczya si szwedzkiej kulturze, i na
przeomie lat 50. i 60. powstaa sie kin o nazwie Smultrontllet (Tam gdzie rosn
poziomki).
Nieco analogicznie do poziomek Bergmana mona rozumie sonie
z drugiego filmu Dagura Kari pt. Zakochani widz sonie z 2005 roku. Dziki tym
zwierztom Kari po raz kolejny wskazuje na supozycj do chodnej
skandynawskiej natury. Wydaje si jednak, e sonie s tu przede wszystkim
symbolem mioci, na nadejcie ktrej nie zawsze jestemy przygotowani.
W jednej ze scen gwny bohater Daniel i jego dziewczyna Franka obserwuj
przez kawiarnian szyb, sonie spacerujce ulicami Kopenhagi. Chopak jest
198

T.Miczka, Tam gdzie rosn poziomki czyli kino wedug Ingmara Bergmana w: Szwedzki dramat
i film u progu XXI wieku, Katowickie Towarzystwo Polsko-Szwedzkie, Katowice 1999, s.24.
199
Ibid., s.25.

78

peen obaw poniewa wie, e bdzie musia zmierzy si ze swoimi uczuciami.

W

obecnoci

dziewczyny

Daniel

wyglda

na

nieco

zagubionego

i oniemielonego. Na pytanie Franki: Co si stao? Odpowiada, e chyba dopada

go grypa, ale objawy nie przypominaj typowej grypy. Franka ze spokojem
rozwiewa

wtpliwoci

chopaka:

Moe

to

najstarsza

choroba

wiata.

Najcudowniejsza ze wszystkich chorb i czule cauje go w usta.

3.4 Wielopaszczyznowe ujcie natury

W poowie lat 70. zaczto na wiecie, a w szczeglnoci w USA, Kanadzie
i Skandynawii, dostrzega problem ochrony rodowiska. Pastwa skandynawskie
inicjoway szereg zwizanych z przyrod przepisw i norm. W 1995 roku, kiedy
Szwecja i Finlandia przystpoway do Unii Europejskiej, zastrzegy sobie
moliwo stosowania odnonie ochrony rodowiska surowszych norm, ni
wczesne wymogi UE w tym zakresie. Nordycka kinematografia nie pozostawaa
bierna wobec, tak wanego dla pastw regionu, aspektu ochrony przyrody.
Dbao o przyrod ma bowiem w Skandynawii ogromne znaczenie.
wiadczy o tym otwarcie w Norwegii Globalnego Skarbca Nasion w Svalbard.
Na dalekiej, mronej pnocy norweski rzd wyda 5 milionw dolarw (sic!) na
gigantyczny bank nasion, ktry w razie katastrofy pozwoli odtworzy biologiczn
rnorodno Ziemi200. Jednym z pierwszych filmw na wiecie, ktre podjy
temat ochrony rodowiska jest fiski Rok zajca Risto Jarvy z 1977 roku.
Bohaterem filmu jest, znudzony prowadzonym yciem, spec od reklamy Karlo
Vatanen. Podczas jednej ze subowych podry na pnoc Finlandii mczyzna
potrca na szosie zajca. Kiedy Karlo szuka w lesie zranionego zwierzcia,
zniecierpliwiony kolega odjeda. Karlo opiekuje si zajcem mieszkajc
w opuszczonym domku myliwskim. Przyrodzie powiconych jest w filmie
wiele kontemplacji, ktre podkrelaj jej pikno. W obrazie Jarvy zarysowany jest
wyrany kontrast pomidzy przedstawicielami niszczycielskiej cywilizacji (w tym
200

http://wiadomosci.onet.pl/1464398,242,kioskart.html,
http://www.regjeringen.no/en/dep/lmd/campain/svalbard-global-seedvault.html?id=462220&epslanguage=EN-GB

79

Kadry 7., 8. Natura jako wrg czowieka (Noi Albinoi)

rdo: http://rapidshare.com/files/115051045/NoiAlbinoi.rar.html

Kadr 9. Czowiek i zajc czyli stosunek midzy cywilizacj i natur

(Rok zajca)
rdo: http://rapidshare.com/files/115047615/Janiksen_Vuosi.jpg.html

Kadr 10. Adam i jego jabka w filmowej przypowieci o walce dobra ze zem
(Jabka Adama)
rdo: http://www.origo.hu/i/0711/20071120adamalmai.jpg

80

samej wadzy) a tradycj ludow i natur. Film w nieco surrealistyczny sposb

podkrela, e wspczesne spoeczestwo powinno zmieni swoje nastawienie do
natury i zamiast traktowa j jako wroga (co podkrelaem przy omawianiu
wikszoci wczeniejszych filmw) naley zawrze z ni sojusz, przynoszcy
oboplne korzyci. Kwiatkowski pisze, e stosunek midzy cywilizacj a natur
ma tu swoje nowe, charakterystyczne dla wiadomoci lat 70., ujcie. Cywilizacja
poera natur, co wicej, pozostawia ludziom coraz drastyczniej zmniejszajcy si
margines swobody osobistej201. Dalej autor wskazuje te midzy innymi na
problem rozwoju zrwnowaonego202 piszc e, haso ekologicznej rwnowagi
w ironicznym ujciu reysera rozciga si na wszystkie dziedziny ycia, dotyczy
take sytuacji spoecznej wspczesnego czowieka203. Warto podkreli, e
w 1977 roku kiedy powsta film, nie byo rozwoju zrwnowaonego w tak
szerokim kontekcie. Risto Jarva wykaza si wrcz wizjonersk trafnoci
dostrzee, poniewa w zblionym znaczeniu do tego z Roku zajca, problem ten
naukowcy zasygnalizowali dopiero w 1987 roku w tzw. Raporcie Brutland204.
W Przeamujc fale z 1996 roku natura wyranie oddziauje na gwn
bohaterk filmu - nieco infantyln i nadwraliw Bess. Kobieta przeamuje fale
gdzie na pnocy Szkocji, w miejscu odludnym gdzie jest zimno, wietrznie.
Mimo e akcja filmu toczy si w Szkocji, a nie w samej Skandynawii, mona
uzna, e duski reyser poprzez Szkocj ukazuje te meandry rodzimej
skandynawskiej przyrody. Jest to uzasadnione tym bardziej, e Skandynawia
i Szkocja pooone s na podobnej szerokoci geograficznej i obie s pod
wpywem morskiego klimatu. Szkocka wyspa Skye, na ktrej krcono film,
pooona jest mniej wicej na wysokoci szwedzkiego Gteborga. Wybr Skye
201

A.Kwiatkowski, op.cit., s.220.

Ksika Kwiatkowskiego napisana zostaa przed sformowaniem hasa rozwoju
zrwnowaonego. Autor odkry w filmie Jarvy problem ten, przed jego zdefiniowaniem
i dostrzeeniem przez badaczy!
203
A.Kwiatkowski, op.cit., s.220.
204
Raport WECD (World Commission for Environment and Development) sformuowany przez
komisj pod przewodnictwem Gro Harlema Brundtlanda. W raporcie stwierdzono, e na
obecnym poziomie cywilizacyjnym moliwy jest rozwj zrwnowaony, czyli taki rozwj w ktrym
potrzeby obecnego pokolenia mog by zaspokojone bez zmniejszania szans przyszych pokole
na ich zaspokojenie. Raport ten dostrzeg, e cywilizacja osigna poziom dobrobytu moliwy do
utrzymania, pod warunkiem racjonalnego gospodarowania. Model takiej gospodarki zakada
odpowiednio i wiadomie uksztatowane relacje pomidzy wzrostem gospodarczym, dbaoci
o rodowisko (nie tylko przyrodnicze ale take sztuczne czyli wytworzone przez czowieka) oraz
zdrowiem czowieka. Doktryna Zrwnowaonego Rozwoju dy do sprawiedliwoci spoecznej
choby poprzez ekonomiczn i rodowiskow efektywno przedsiwzi.
202

81

nie by przypadkowy, poniewa jest ona wyjtkowo dobrze nasoneczniona205. To

pozwolio reyserowi, wykorzysta naturalne wiato. Tak jak Skjoldbjrg
w Bezsennoci, von Trier powiza wiato ze stanem emocjonalnym Bess.
Wydaje si, e w chwilach zwtpienia i smutku Bess zazwyczaj jest pochmurno
i deszczowo. Soce pada na twarz kobiety, kiedy pojawia si choby namiastka
nadziei na lepsze. Nadzieja jest bohaterce wyjtkowo potrzebna. wieo
polubiony m Bess wyjeda do pracy na platform wiertnicz i ulega
powanemu wypadkowi, w wyniku ktrego jest sparaliowany od pasa w d.
Ropa naftowa jako element natury wsplny dla Szkocji i Skandynawii jest wic
poredni przyczyn rozgrywajcego si dramatu, ktry doprowadza Bess do
obdu.
Dramatw nie brakuje te w yciu bohaterw Jabek Adama Andersa
Thomasa Jensena z 2005 roku. Wtek i znaczenie natury jest tu silnie powizane
z kultur i religi. Do wiejskiego kocika przybywa w ramach resocjalizacji
neofaszysta Adam. Ivan, miejscowy pastor, ktry opiekuje si skazacami ma
specyficzne podejcie do blinich. Proponuje Adamowi, by zrobi co dobrego dla
innych. Pierwszym zadaniem przybysza ma by upieczenie szarlotki. Jabka musi
zerwa sam z jaboni rosncej przed kocioem. Niestety nie jest to zadanie atwe,
bowiem natura stawia przed bohaterem coraz to nowe wyzwania. Ptaki, robactwo,
a nawet pioruny niszcz drzewo. Ivan wierzy, e tak zowieszcz natur kieruje
Szatan, wystawiajc ich na prb. Adam uwaa jednak, e zo nie istnieje, wobec
czego sprawc nieszczcia moe by tylko Pan Bg. Plagi nawiedzajce
bezbronn jabonk oddaj stan duszy Adama. Im bardziej agresywny jest bohater
tym silniej dowiadczane jest drzewo. Reyser porwnuje je do biblijnego
rajskiego drzewa, z ktrego owocw je nie naleao. W Ksidze Rodzaju jabka
byy atrakcyjnym celem najwikszego podania u sabych ludzi. W Jabkach
Adama sytuacja jest zupenie odwrotna. Owoce z tego drzewa naley je, ale nikt
tego nie robi, gdy jabo wydaje si by skaona kltw, odpychajc
potencjalnych konsumentw. Jabko w filmie Jensena mona odnosi do
wspominanych poziomek Bergmana. Nie jest ono charakterystycznym tylko dla
Skandynawii elementem natury, ale poczenie z religi protestanck wyraniej
umiejscawia je w kulturze regionu.
205

R.Lasagna, Lars Von Trier, Rzym 2003, s.22.

82

4. Pastwo dobrobytu
kinematografi

jego

wpyw

na

skandynawsk

Jak pisaem w pierwszym rozdziale, pastwo dobrobytu jest tworem

stosunkowo modym. Jego zaoenia i struktury wykrystalizoway si na solidne
podstawy ustrojowe, wsplne dla caego regionu Skandynawii dopiero w latach
70. Logiczne jest wic, e temat pastwa dobrobytu kino skandynawskie
podejmuje mniej wicej od 40 lat. W stosunku do innych akcentowanych przeze
mnie wtkw, rekompensat za stracone lata jest intensywno prezentowania
meandrw pastwa dobrobytu. Twrcy kina nie szczdz gorzkich sw pod jego
adresem i do beczki miodu dodaj coraz to nowe yki dziegciu. Swoiste
sygnalizowanie niepokojcych cech pastwa dobrobytu, moim zdaniem, kino
skandynawskie ukazuje w dwch gwnych nurtach.
Pierwszy z nich skupia si na problemach jednostki, ktra musi dostosowa
si do regu modelu spoeczno-ekonomicznego. Niestety nie wszystkim si to
udaje. Tych, ktrzy nie potrafi w peni korzysta z dobrodziejstw pastwa, kino
ukazuje

najczciej

jako

ludzi

trapionych

bezczynnoci

czy

brakiem

asertywnoci i zaradnoci.
Drugi nurt wskazuje na szerszy kontekst problemu i portretuje pastwo
dobrobytu na tle istotnych problemw spoecznych, najczciej wynikych
z rozbienoci pomidzy zaoeniami systemu a rzeczywistoci, ktra
w pewnych obszarach podwaa zasadno modelu.
Szeregu filmw nie mona jednoznacznie zaklasyfikowa do jednego
z powyszych nurtw. S to obrazy uniwersalne, ktrych wtki wskazuj na
istotne relacje pastwa dobrobytu zarwno z jednostk jak i z caym
spoeczestwem, rwnie w pozytywnym wymiarze.
Cz reyserw skupia si tylko na pozytywnym wymiarze pastwa
dobrobytu i chwali je za to, za co ja mu pochlebiaem w pierwszym rozdziale.
Z badawczego punktu widzenia obrazy te s chyba mniej interesujc, zgodnie
z powszechn tendencj (propagowan choby w mediach) do skupiania si na
tym co niekorzystne i pomijania pozytyww. W opracowaniu tematu podtrzymam
ten kierunek, poniewa take uwaam, e krytyczne filmy s ciekawsze i maj
wiksz warto badawcz.

83

4.1 Pastwo dobrobytu kontra czowiek

Jednym z pierwszych filmw, ktry z pewn doz pionierskiej niemiaoci,
wskazuje, e brak zaradnoci yciowej bohaterowie odziedziczyli po pastwie
dobrobytu jest Weekend Palle Kjaerluffa-Schmidta (patrz strona 48). Bohaterowie
filmu, a w szczeglnoci ich mska cz s niedojrzaymi i nieco sfrustrowanymi
ludmi, ktrych nka strach przed odpowiedzialnoci. U progu zmian
obyczajowych film celnie przewidzia kierunek ewolucji czci duskiego
spoeczestwa.
W dosy nowatorski sposb do problemu izolacji w nowoczesnym
spoeczestwie pastwa dobrobytu odnis si Fin Jakko Pakkasvirta w filmie
Zielona wdowa z 1964 roku. Jest to historia matki, ktra wychowuje trjk dzieci.
Tytu filmu wskazywaby, e gwna bohaterka to wdowa. Jest on jednak peen
ironii. Kobieta ma ma, ktry cakowicie j ignoruje206. Bohaterka mieszka
w nowoczesnym bloku podmiejskiej dzielnicy Helsinek Tapiola207. Kobieta
czuje si izolowana przez otaczajc j spoeczno. Wtek izolacji mieszkacw
nowoczesnych osiedli powraca w innych skandynawskich filmach, czego
przykadem s choby norwescy Kumple (patrz strony 86-87).
W satyrycznej konwencji problem przystosowania si jednostki poruszy
szwedzki Mit, bdcy debiutem Jana Halldoffa z 1966 roku. Film nieco
prowokacyjnie ukazuje szereg niecodziennych sytuacji, na ktre wadze dobrze
poukadanego pastwa dobrobytu nie s przygotowane. W jednej ze scen
mczyzna zrywa kwiaty w parku208. Nie podoba si to policji, ktra ostro
interweniuje. Bohater jest wic nieprzystosowany do systemu, bo nie nauczy si,
e wadza bardzo nie lubi zrywania kwiatw. Haldoff porusza omawiane
zagadnienie rwnie w swoich innych filmach. Jak pisze Kwiatkowski jego filmy
tworz szerok panoram rodowisk i z dziennikarsk dokadnoci wskazuj na
najbardziej charakterystyczne problemy szwedzkiej rzeczywistoci spoecznej lat
siedemdziesitych209.
Jednym z najciekawszych filmw przeomu lat 70. i 80., ktry mwi
o zagubieniu jednostki, jest szwedzki Dom Krzysztofa Larsa Lennarta Forsberga
206

http://movies.nytimes.com/movie/159756/Vihreae-Leski/overview
A.Kwiatkowski, op.cit., s.247.
208
http://movies.nytimes.com/movie/173242/Myten/overview
209
A.Kwiatkowski, op.cit., s.237.
207

84

z 1979 roku. Tytuowy bohater to spadkobierca mentalnoci zbuntowanej

modziey z czasw rewolucji obyczajowej. Bohater jest fotografikiem, ktry po
rozstaniu z on, mieszka w wielkiej willi ze swoj modelk Hann. Pewnego
dnia, dostaje od szefa zlecenie. W celu jego realizacji, bohater udaje si do
mieszkania samotnego emeryta. Na miejscu znajduje zwoki starca, ktry
najprawdopodobniej targn si na swoje ycie, gdy nikt nie zainteresowa si
jego losem. Wstrznity Krzysztof zaczyna prowadzi prywatne ledztwo,
majce wyjani okolicznoci mierci. Bohater zaczyna odczuwa wszechobecny
chd panujcy wrd otaczajcych go ludzi. Reyser filmu, poprzez Krzysztofa,
stawia szereg istotnych pyta o kondycj zarwno szwedzkiego spoeczestwa,
jak i szwedzkiego pastwa. Frosberg po raz kolejny powraca do tematu
wyobcowania jednostki w obojtnym spoeczestwie, wprowadzajc jednak now
perspektyw psychologicznej i socjalnej introspekcji210. Warto filmu podkrela
umiejtne zbudowanie postaci Krzysztofa, ktry jest reprezentantem systemu
wartoci stojcych w wyraniej opozycji do tych wyznawanych przez
nowoczesne, wysokorozwinite spoeczestwo. Ta wiatopogldowa odmienno
sprawia, e bohater traktowany jest niemal jako szaleniec i tak bardzo odbiega od
przecitnoci przyjtej za norm211. Niestety z czasem Krzysztof, nie mogc
zaakceptowa otaczajcego wiata, staje si nadpobudliwy i niespokojny.
W wiecie tym prowokuje go zachowanie matki, ktra sprzedaje peen pamitek
i wspomnie z dziecistwa dom, czy odejcie Hanny. Krzysztof, jako uczestnik
takiej nieco szokowej terapii, uwiadamia sobie, e by dokadnie taki sam.
Wspomina, e jako may chopiec fotografowa zwoki dziadka, zajty wycznie
techniczn stron zadania. Sam Frosberg tumaczy, e nie pokazujemy jakimi
jestemy naprawd () wszyscy jestemy tylko aktorami212. Twrca odwouje si
wic do wywodzcej si z filozofii stoickiej koncepcji teatru wiata, w ktrym
czowiek jest tylko aktorem. Do podobnych konkluzji, kilkadziecia lat pniej,
dojdzie Jens Lien w Kopotliwym czowieku (patrz strona 103).
Poruszone

Domie

Krzysztofa

wtki

rozwija

wspczesne

kino

skandynawskie, ktre stosunkowo wiele uwagi powica wyobcowaniu czowieka

w pastwie dobrobytu.
210

Ibid., s.227.
Ibid., s.228.
212
A.Helman, A.Pitrus, op.cit., s.228.
211

85

W krtkometraowym filmie Tylko troch porozmawia Lukasa Moodyssona

z 1997 roku pastwo dobrobytu i ustrj wpywaj na wyobcowanie i alienacj
spoeczn gwnego bohatera Birgera Anderssona, ktry po przejciu na
emerytur staje si nikomu niepotrzebny. W dawnej pracy jest wyrzucany ze
stowki i tak bardzo pragnie kontaktu z innymi ludmi, e dzwoni do
przypadkowo wybranych z ksiki telefonicznej osb, by tylko troch
porozmawia213. By wzmocni przekaz swojego filmu, reyser zdecydowa si na
bardzo sugestywne rozwizanie. Ot nadziej na kontakt z drugim czowiekiem
daje bohaterowi wizyta dziewczyny z sekty Hare Kryszna, ktra sprzedaje
ksiki. Birger nie chce wypuci jej z mieszkania i podczas szamotaniny zabija
dziewczyn! Koniec filmu wzmacnia przesanie, bowiem zwoki towarzysz
Birgerowi przy ogldaniu programu telewizyjnego (por. Drzwi obok strony
55-56). Ten sam aktor Sten Ljunggren kreuje kolejn posta Birgera214 w Tylko
Razem. Analogicznie jak w Tylko troch porozmawia, Bireger te pragnie
obecnoci drugiego czowieka. Aby spotka si z zostawionym przez on
Rolfem, wzywa go do naprawy sprawnej instalacji kanalizacyjnej. Kiedy Rolf
dziwi si, e przecie nie ma adnych niedronoci, Birger mwi, e sam odkrci
rur, eby spotkali si i mogli tylko troch porozmawia.
W ogle, bohaterowie filmw Moodyssona wydaj si by outsiderami.
Mona wskaza tu homoseksualn Agnes z Fucking Amal, mieszkacw komuny
Razem, samotn Lilj, transseksualist z Kontenera, czy twrc filmw
pornograficznych i jego syna Erika z Dziury w Sercu215. Czsto nie ponosz oni
caoci winy, za swoje wyobcowanie. Reyser wskazuje na pastwo dobrobytu
i szwedzki ustrj, jako na jedn z gwnych przyczyn alienacji czowieka.
Mieszkacy

komuny

Razem

czsto

krytykuj

buruazyjny

styl

ycia

i dehumanizujce formy pracy w kapitalizmie oraz izolacj ludzi starszych.

Bliski podejciu Moodyssona wydaje si by Morten Tyldum w filmie pt.
Kumple z 2003 roku. Zdobywca nagrody publicznoci

na Warszawskim

Festiwalu Filmowym to opowie o trzech modych Norwegach Kristoferze,

Geirze i Stigu Inge, ktrzy mieszkaj razem w dzielnicy Oslo -Toyen Centrum.
Geir i Kristofer umilaj sobie czas pracy wywieszania bilboardw - za pomoc
213

Ibid., s.228.
Lukas Modyssoon nazywajc obu bohaterw tak samo chcia zaznaczy ich podobiestwo.
215
A.Helman, A.Pitrus, op.cit., s.257.
214

86

artw i zabawnych akcji, ktre rejestruj na amatorskiej kamerze wideo. Podczas

jednego z numerw, Kristofer uciekajc przed ochroniarzem, gubi kilka tam
z nagraniami w siedzibie pastwowej telewizji TV 2. Po kilku dniach tytuowi
kumple dostaj propozycj wasnego programu telewizyjnego, skadajcego si
z rejestrowanych przez nich akcji i artw. Kristofer liczy na zwizek z Elisabeth.
Ta zamiast chopaka rozwieszajcego bilboardy wybiera swojego szefa Nicolaia,
robicego karier w biurze projektowym. Biuro to miejsce

nowoczesne,

w ktrym spotykaj si ludzie dcy do jak najwyszej pozycji zawodowej

i materialnej. Elizabeth ponownie zblia si do Kristofera, tylko po to, by dosta
prac w telewizji. Swoje prawdziwe oblicze dziewczyna dobitnie potwierdza,
kiedy zainteresowana jest wycznie powodzeniem programu telewizyjnego i nie
obchodz jej uczucia zdenerwowanego Stiga. Reyser Kumpli za pomoc Stiga
Inge prbuje bowiem pokaza zagubienie czowieka we wspczesnym pastwie
dobrobytu. Morten Tyldum zdaje potwierdza si sowa wskazywanych ju
przeze mnie pogldw kilku badaczy pastwa dobrobytu (patrz strona 36). Pisz
oni o wyuczonej bezradnoci216, e programy pastwa dobrobytu czyni ludzi
niezdolnymi do dziaania217 i o tym, e prawie wszystkie funkcje penione przez
pastwo maj charakter represyjny, a w kadym razie prowadz do
wyobcowania218. Stig pracuje jako projektant stron internetowych we wasnym
mieszkaniu. Jest ono pooone w Toyen Centrum, w ktrym obok blokw
mieszkalnych znajduj si sklepy, kawiarnie i zakady usugowe. Jednym sowem,
Stig po prosu nie musi nigdzie wychodzi. Za pomoc takich osiedli czwartej
generacji, ktre w bogatych spoeczestwach zachodu powstaj ju od kilku lat,
mieszkacy pastwa dobrobytu maj zapewnione wszystko, co zaspokaja ich
potrzeby niszego i wyszego rzdu. Ta rzekoma wygoda sprawia, e bohater
zaczyna cierpie na agrofobi i wyprawa do centrum Oslo jest dla niego nie lada
wyzwaniem. Kiedy nieco przypadkowo trafia do wagonu metra, ze wszystkich
stron zaczynaj dopada go lki ktre Toyen tumio a zarazem potgowao
w nim przez ostatnie trzy lata.
Stiga przypomina Hylnur ze 101 Reykjavk. Film ukazuje skandynawskie
216

A.Lindbeck, Individual Freedom and Welfare State Policy, European Economic Review 1998,
nr 3, s.32.
217
F.F.Piven, R.A.Cloward, The New Class War: Reagan's Attack on the Welfare State and Its
Consequences, Phanteon Books, Nowy Jork 1985, s.73.

87

pastwo dobrobytu w nieco groteskowej formie, co nie znaczy, e stawiane pod

jego adresem zarzuty s niepowane. Dziaania islandzkiego rzdu przyczyniaj
si do bezradnoci i niedojrzaoci Hylnura, ktry jest typowym maminsynkiem i
mimo e stukna mu trzydziestka, zachowuje si jak nastolatek. Matka Berglind
regularnie gotuje mu obiady i kiedy trzeba poda po kpieli rcznik i slipki.
Reyser zastosowa interesujcy zabieg i w sposb humorystyczny wytkn
niedocignicia systemu. Uczyni to bowiem w duej mierze z punktu widzenia
Hiszpanki Loli. Bohaterka przybywa z kontynentalnej Europy, z kraju o
mniejszym poziomie zabezpiecze socjalnych i mniejszej obecnoci pastwa w
yciu spoeczno-gospodarczym. Co wicej, z kraju, w ktrym od czterech lat,
rzdzi partia prawicowa z konserwatywnym premierem219. System spoeczny i
ideay islandzkich wadz nie s wic bliskie Loli. Niezwykle wymowna jest scena
rozmowy Hylnura z Lol i matk, bdca konfrontacj dwch rnych modeli
spoeczno-gospodarczych. Pozwol sobie j zacytowa, poniewa jest to jedyny
dialog, spord wszystkich z obejrzanych przeze mnie skandynawskich filmw,
ktry w tak wyrany sposb odnosi si do pastwa dobrobytu:
Lola (do Hylnura): I co zamierzasz robi ?
Hynur: Ja? Chodzi ci o Hofy?
Lola: Nie! O przyszo!
Hylnur: A! Przyszo. Sam nie wiem. Pewnie skocz onanizujc si przed
telewizorem.
Lola: Przecie musi by co, co chcesz robi, lub osign.
Hylnur: Raczej nie.
Lola: Chcesz spdzi reszt swojego ycia na zasiku?
Hylnur: A czemu by nie?
Lola: Co by si dziao, gdyby kady tak chcia? Co to byoby za
spoeczestwo?
Hylnur: Ale to przecie tak wanie jest.
Lola: A jeli nagle odbior ci zasiek to co? Umrzesz?
Hylnur: Wcale nie. Pjd na odwyk na kilka lat, a potem znowu na zasiek.
Lola: Hylnur! Bd powany!
218

H.M.Hernes, Obywatelstwo kobiet ..., s.84.

W latach 1996-2004 premierem Hiszpanii by konserwatywny polityk Jos Mara Aznar z
prawicowej Partii Ludowej.
219

88

Hylnur: Przecie jestem!

(do Berglind): Mamo! Tata paci alimenty, prawda? Moe z nich
mgbym troch poy?
Berglind: Alimenty? Miae 25 lat, gdy si rozwiedlimy.
Hylnur: Wic dlaczego alimenty si ju skoczyy?
Berglind: Nie skoczyy. Wcale ich nie byo. Przysuguj tylko dzieciom do 16
roku ycia.
Lola (z ironi): Nie skoczye jeszcze 16-tu?
Hylnur: Do 16. roku ycia, mwicie! Wtedy wanie zaczyna przysugiwa
zasiek dla bezrobotnych! A gdy si skoczy zasiek, bd dostawa
rent! Ale sobie pastwo to wszystko wietnie obmylio, prawda?
wietny system, co Lola?220
Moim zdaniem, rozmowa ta bardzo trafnie oddaje wszystkie poruszane
w filmie aspekty pastwa dobrobytu infantylno i wyuczon bezradno
Hylnura, krytyczn postaw Loli (czyli samego Kormkura) i wyjtkow (moe
a za bardzo) opiekuczo systemu. Co wicej uwaam, e dialog ten mona
uzna za wysoce adekwatny do krytyki, z wielu innych omwionych przeze mnie
filmw.

4.2 Pastwo dobrobytu kontra spoeczestwo

Powyszy podtytu mona odbiera dwojako, aczkolwiek obie drogi
rozumowania krzyuj si ze sob. Po pierwsze, mona rozumie go jako otwarte
manifestowanie swojego niezadowolenia przez skandynawskie spoeczestwa.
Po drugie, jako dziaalno pastwa, ktra przyczynia si do powstawania
i krystalizacji istotnych spoecznie problemw.
Problemy te najczciej i najdociekliwiej s podejmowane przez kino
szwedzkie. Opini t podziela Aleksander Kwiatkowski: Ton politycznego
zaangaowania i protestu wobec sytuacji spoecznej, odbijajcej si rosnc
potg scentralizowanego rzdu, pobrzmiewa mocno w kinie szwedzkim koca lat
60-tych221.
220

101 Reykjavk, re. B.Kormkur, Dania/Francja/Niemcy/Norwegia/Islandia 2000,

godziny:minuty:sekundy filmu - od 0:50:32 do 0:51:49.
221
A.Kwiatkowski, op.cit., s.172.

89

Wtek niezadowolenia spoeczestwa widoczny jest w dwch filmach

Szweda Bo Widerberga - Dzielnicy krukw z 1963 roku i dalen 31 z 1968 roku.
Reyser osadza akcj obu w zblionym okresie historii Szwecji. S to lata 30. XX
wieku. Wybranie, nieco odstajcego od klasycznego pastwa dobrobytu, czasu
akcji wydaje si uzasadnione. Obydwa filmy ukazuj przedwojenn Szwecj
(ktr mona utosamia tu z ca Skandynawi) jako kraj nkany licznymi
problemami i jako kraj, w ktrym znaczna cz spoeczestwa to ludzie biedni.
Gwny bohater Dzielnicy krukw to ambitny mody chopak Anders, ktry
prbuje odmieni swj do blu przewidywalny los. Wyrwanie si, z jake
nieprzychylnej rzeczywistoci nie jest atwe. Mimo to, bohater decyduje si
podj prb i opuszcza dzielnic, ktr odwiedzaj ju tylko kruki. Odwane
zachowanie Andresa mona postrzega, jako swoisty symbol koniecznoci
podjcia walki o lepsz przyszo. Tak walk podejmuj te bohaterowie
dalen 31. Film opowiada o autentycznych wydarzeniach, ktre miay miejsce
latem 1931 roku. Doszo wtedy do 24-godzinnego strajku robotnikw z maego
miasteczka na pnocy Szwecji. Manifestanci zostali spacyfikowani przez wojsko,
ktre sprowadzili lokalni fabrykanci. W wyniku akcji zgino 5 robotnikw,
a wielu zostao rannych. Widerberg w obu filmach udowadnia, e wybr czasu
akcji nie by przypadkowy. W latach 30. spoeczestwo i elity wadzy zaczy
postulowa podjcie fundamentalnych reform. Wypadki w dalen reyser
komentuje: By to niewtpliwie najwaniejszy konflikt spoeczny, jaki przeywaa
Szwecja. Nie chciaem jednak pokaza tego co si wwczas wydarzyo. Mj film
jest przestrog i to nie tylko dla Szwecji222. Natomiast burzliwy przedwojenny
czas Widerberg opisuje jako okres, ktry zadecydowa historycznie o kierunku
rozwoju Szwecji: to wwczas wanie socjaldemokracja odniosa zwycistwo
w wyborach, zaegnujc grob narastajcego faszyzmu i kadc kres
przecigajcemu si kryzysowi gospodarczemu223.

Co ciekawe, reyser nie

pozostawi swoich sdw w latach 30. i w obu filmach zaznaczy historyczn

cigo poruszanych problemw, ktre mimo zmian, pod wieloma wzgldami
byy nadal aktualne. Reyser uwaa, e rzdzcy od lat 30. socjaldemokraci
dzisiaj jednak s konserwatystami. Szwecja nie rozwizaa bynajmniej wszystkich
problemw spoecznych. Jest krajem chorym. Wadza naley do kilkunastu
222

Ibid., s.203.

90

potnych rodzin, nie do robotnikw224.

Naczelny szwedzki skandalista lat 60. Vilgot Sjman poza kontrowersyjnym
ukazywaniem seksualnoci, w swoich filmach odwouje si do funkcjonowania
szwedzkiego pastwa. Podobnie jak u Widerberga jest ono zazwyczaj
krytykowane przez Sjmana.
W 491 Sjman win za degeneracj modziey obarcza gwnie nieskuteczny
system opieki spoecznej225. Swoist personifikacj felernego systemu jest
w filmie skorumpowany inspektor, ktry zdaje si pogbia deprawacj modych
bohaterw.
Reyser swj nieprzychylny stosunek do modelu szwedzkiego pastwa
w szerszym kontekcie prezentuje w Jestem ciekawa w kolorze tym. Na
horyzontalne ujcie problemu wskazuje Kwiatkowski piszc: Celem Sjmana byo
zarejestrowanie w swobodnej formie filmowego eseju zmian politycznych
i socjalnych, jakie zaszy w szwedzkim spoeczestwie w cigu trzydziestu lat
rzdw socjaldemokracji226. rodkiem do osignicia tego celu jest niewtpliwie
Lena. To typowa reprezentantka radykalnego pokolenia aktywnego w poowie lat
60. Bohaterka stara si dociec prawdy w kwestii tego, czy szwedzkie
spoeczestwo jest nadal klasowe i czy jakikolwiek sens ma polityczny pacyfizm?
Reyser wysya Len na ulic, by skonfrontowaa swoje wtpliwoci z opiniami
zwyczajnych ludzi. Bohaterka przybiera postaw prowokatorki. W jednej ze scen
pyta turystw wybierajcych si do Hiszpanii: Dlaczego jedziecie do
faszystowskiego kraju generaa Franco?227 Opinie przechodniw nie zadawalaj
Leny, dlatego rozmawia z tak znanymi osobistociami jak Martin Luter King,
radziecki poeta Jewgenij Jewtuszenko czy wczesny minister komunikacji Olof
Palme228. Sjman dziki dociekliwoci swojej bohaterki udowadnia, e
dotychczasowe przekonania i ideay wojujcej czci szwedzkiego spoeczestwa
s niedostosowane do nowej rzeczywistoci i zmian zachodzcych w pastwie.
Wymownym

symbolem

gotowoci

do

porzucenia

swojego

pacyfizmu

i niedojrzaoci jest scena wbicia przez Len dwch sztyletw w oczy ukazanego
223

Ibid., s.172.
Ibid., s.203.
225
Ibid., s.173.
226
Ibid., s.196.
227
Ibid., s.196.
228
Olof Palme by te dwukrotnie premierem Szwecji od 1969 do 1976 i od 1982 do 1986, kiedy
zosta zastrzelony przez Christera Petterssona .
224

91

na portrecie generaa Franco. W czci niebieskiej bohaterka dochodzi do

podobnych wnioskw, co demonstruje poprzez odjazd rowerem w kierunku
przeciwnym ni pochd protestujcych studentw. Poza tym, druga cz dylogii,
skupia si na krytyce szwedzkiego systemu wiziennictwa229.
Temat systemu penitencjarnego reyser podj take w filmie pt. Kamiecie!
z 1969 roku. Film nakrcono w wizieniu Langholm. Obraz utrzymany jest
w mieszanej fabularno-dokumentalnej konwencji. Sjman negatywnie odnosi si
do systemu wiziennictwa w Szwecji. Zakad karny to zdaniem reysera obskurne
miejsce, gdzie panuj bardzo trudne warunki ycia230.
Filmem podobnym do obrazw Sjmana jest autorski debiut pt. Przemoc
Szweda Lasse Forsberga z 1969 roku. Ta zbieno to midzy innymi
podobiestwo bohaterw filmw obu reyserw. Bowiem gwny bohater
Przemocy - mody Norweg Knut Nielsen dobrze rozumiaby si z Len z Jestem
ciekawa.Tak jak ona nie ma staego rda utrzymania, bo wierzy w si
anarchistycznego wiatopogldu. Ponadto te boi si utraty niezalenoci i te
zaczepia na ulicy nieznajomego, by podyskutowa o ideologii i pastwie231. I tu
drogi obydwojga buntownikw zaczynaj si rozwidla. Lena zrozumiaa swoj
niedojrzao, a Knut niestety nie. Bohater wdaje si w bjk, po tym jak oskara
bogatego mczyzn o stanie na drodze do wyzwolenia socjoekonomicznego.
W rezultacie Knut zostaje uznany za obkanego i umieszczony w zakadzie
psychiatrycznym. Podobny do Sjmana i Forsberga problem ukaza te Jonas
Cornell w Polowaniu na winie z 1971 roku. Twrca ten posuy si jednak
poetyk czarnej groteski.

Ponadto o nieprzystosowaniu jednostki mwi te

W sprawie Lone Franza Ernsta. Lone to trzecia do pary Knut i Lena. Tak jak i oni
dziewczyna jest niedostosowana, yje w biedzie i prbuje wyrwa si ze szponw
szarej codziennoci.
Zarwno

filmy

Sjmana

jak

obraz

Forsberga

utrzymane

w prowokacyjnym tonie. Krytycy filmowi i znawcy szwedzkiego ustroju, w duej

czci ganili reyserw za gorzki i niesprawiedliwy portret kraju trzech koron.
Obraz pastwa, jako wroga publicznego nr 1, uznano za przesadzony. Szwedzki
system wiziennictwa nalea w latach 60. (i nadal naley) do jednego
229

A.Kwiatkowski, op.cit., s.197.

http://movies.nytimes.com/movie/159508/Ni-Ljuger/overview
231
A.Kwiatkowski, op.cit., s.202.
230

92

z najlepszych na wiecie. Moim zdaniem, nie mona jednoznacznie przekrela

dokona niepokornych filmowcw. Forsbergowi dziki tak ostremu tonowi,
w pewnym sensie, udao si ukaza alienacj w szwedzkim systemie spoecznym232
oraz uwydatni najbardziej typowe cechy, wywodzcej si z ruchu Nowej
Lewicy, grupy spoecznej. Ponadto, wtek skoczenia Knuta w szpitalu
psychiatrycznym,

nie

jest

zupenie odosobniony.

Lata 60.,

nie tylko

w Skandynawii, ale i w innych krajach rozwinitego wiata, to era mody na

resocjalizowanie

ponadprzecitnych

odstajcych

od

reszty

jednostek.

Temperowanie niepokornych w zakadach dla umysowo chorych, popularne byo

choby w USA. Na gruncie spoeczestwa amerykaskiego problemowi temu
powicone s

Lot nad kukuczym gniazdem Milosa Formana z 1975 roku

i Przerwana lekcja muzyki Jamesa Mangolda z 1999 roku.

We wspczesnym kinie skandynawskim taki jednostronny gos w dyskusji
na temat pastwa dobrobytu zabiera te Lukas Moodysson, w zrealizowanym ze
Stefanem Jarlem filmie dokumentalnym Terroryci-film o skazanych. Dokument
zainspirowany jest wydarzeniami, jakie miay miejsce w czerwcu 2001 roku
w Gteborgu. Reyser filmowa wtedy demonstracj antyglobalistw. Policja
zaatakowaa, bia i nkaa pokojowo nastawionych demonstrujcych. Film to
zapis wywiadw z uczestnikami przemarszu dopeniony o sceny z zamieszek233.
Klimat dokumentu ugruntowuj sceny godujcych mieszkacw Afryki,
wybuchy bomb, czy umierajcy ludzie. Twrcy wyranie sugeruj, e szwedzkie
pastwo dobrobytu, tak ostro wypowiadajc si przeciwko antyglobalistom,
popiera skutki globalizacji, ktra prowadzi do wzrastania dysproporcji
rozwojowych i wykorzystywania biednych przez bogatych. Takie dziaania
wpywaj na ubstwo i gd w Afryce oraz potguj konflikty zbrojne. Film
pokazuje te, wrcz skandaliczne dziaania aparatu pastwowego, ktry
przetrzymuje w wizieniu antyglobalistw i zabrania im jakichkolwiek kontaktw
oraz dopuszcza si nadinterpretacji wielu dowodw234 (kolejny raz krytyka
systemu wiziennictwa). Ponadto wadze nie przeprowadziy dochodzenia,
a priori zakadajc, e zamieszki wywoali antyglobalici. Tymczasem materia
nakrcony przez Moodyssona wskazuje na policj jako agresora. Bohaterowie
232

Ibid., s.202.
Ibid., s.267.
234
Ibid., s.267.
233

93

dokumentu to w wikszoci zwyczajni ludzie, ktrzy krytykuj szwedzk policj,

pitnuj obud pastwa dobrobytu i kapitalistyczn demokracj235. Naley
jednak zauway, e sami twrcy to buntownicy, a ich dokument jest nieco
subiektywny. Nie ma w nim adnej relacji policjanta, sdziego czy
przedstawiciela wadz. S tylko sami poszkodowani.

4.3 Pastwo dobrobytu kontra czowiek i spoeczestwo

Na szczegln uwag zasuguj filmy, ktre z punktu widzenia omawianego
wtku zdaj si mie najwiksz warto badawcz. S to te, ktre w wielu
paszczyznach ukazuj aspekty skandynawskiego pastwa dobrobytu, bdce
w opozycji zarwno w przypadku do jednostki jak i caego spoeczestwa.
Po raz kolejny wskazuj na Rok zajca Risto Jarvy (patrz strona 79).
Wskazane wczeniej wtki dotyczce natury, wi si te z pastwem dobrobytu,
dlatego trudne jest tu jednoznaczne sklasyfikowanie. Mimo to postanowiem
podj prb oddzielenia poszczeglnych motyww (aczkolwiek nie w sposb
jednoznaczny i permanentny). W stosunku do jednostki gwnego bohatera
Kaarla pastwo i spoeczestwo wykazuj nieco lekcewacy stosunek, ktry
prowadzi do jego stopniowego odseparowania. Kaarlo nie pozostaby w lenej
guszy, gdyby czu blisko i zrozumienie ze strony rodziny czy otoczenia.
Wybranie natury jest

wic buntem

przeciwko

stopniowemu

i czsto

niewiadomemu izolowaniu ludzi przez ustrj i spoeczestwo. Bohater musi

stawi czoa licznym przeciwnociom w postaci administracji, policji czy
zagranicznych turystw. Za skasowanie danych osobowych Karlo trafia do
wizienia a zajc do klatki. Na szczcie obojgu udaje si uciec236. Dziki
skupieniu na jednostce, filmowi Jarvy udaje si poruszy te szerszy kontekst,
dotyczcy caego spoeczestwa. Cywilizacja pod wpywem wyznawanych przez
wadze wartoci dziaa w imi abstrakcyjnych przepisw. Tak naprawd wartoci
pastwa zazwyczaj kontrastuj z wartociami jakimi powinno kierowa si
spoeczestwo.
Mimo szerokiego ujcia problemu niektrzy twrcy filmowi zbyt
jednostronnie,
235
236

bez

obiektywizmu

ukazuj

relacje

jednostki

wadz

Ibid., s.268.
A.Kwiatkowski, op.cit., s.220.

94

i funkcjonowanie pastwa. Zaliczy mona do nich norwesk reyserk Anje

Breien. W swoim pierwszym penometraowym filmie pt. Gwat z 1970 roku
Breien opowiada histori modego, nierozgarnitego robotnika, ktry zostaje
niesusznie oskarony o popenienie tytuowego gwatu. Osaczony przez organa
cigania bohater, nie zdaje sobie sprawy o co tak naprawd chodzi i nie jest
w stanie si broni237. Ten bdcy zapisem drobiazgowego ledztwa film to atak
na norwesk policj, ktra dziaa w ramach zbiurokratyzowanego i bezdusznego
systemu.
Film, ktry nosi znamiona uniwersalnego obrazu, moim zdaniem udao si
stworzy Modyssonoowi. Tylko Razem powraca na kartach tego opracowania i to
w sposb bardzo wyrany. Poza gwnym wtkiem (rewolucj seksualn lat 60. w
szwedzkim wydaniu patrz strony 52-53) w filmie szerokim echem odbijaj si
wczesne wydarzenia polityczne i sam model pastwa dobrobytu. Mieszkacy
komuny maj wsplne przekonania, buntuj si przeciwko wadzy, obyczajom, a
przede wszystkim przeciwko zgodzie na ycie w spoeczestwie dobrobytu238.
Bowiem tak jak niektrzy teoretycy pastwa dobrobytu (patrz rozdzia 1.3.2.3
Dyskusja o nordyckim modelu pastwa dobrobytu), bohaterowie filmu (sam
Moodysson te) zauwaaj, e nordycki model pastwa dobrobytu ma liczne
saboci. Opinie te wynikaj z wczesnych wydarze politycznych. W 1975 roku
Szwecja bya krajem o wyjtkowo stabilnych rzdach. Premier Tage Erlander
sprawowa wadz nieprzerwanie przez 23 lata (1946-1969)239. Szwedzi, chcc
chroni swoj stabilno i neutralno240 nie przystpili do NATO. Szokiem
mogy by reformy zapocztkowane zmian konstytucji w 1975 roku. Niechtne
zmianom spoeczestwo zagosowao w wyborach do Riksdagu w 1976 roku
w wikszoci przeciwko socjaldemokratom. Przez kilka lat (do 1982 roku) wadze
sprawoway partie buruazyjne. Dlatego te sowo buruazja wypowiadane jest
przez bohaterw Tylko Razem tak czsto. Mieszkacy domu prowadz ywe
dyskusje

na

temat

socjalistw

komunistw

kontekcie

kryzysu

socjaldemokracji. Zmiany polityczno-ustrojowe w wczesnej Szwecji miay

wzmocni pozycj dobra wsplnego ograniczajc wadz krla241. Bohaterowie
237

Ibid., s.233.
H.M.Hernes, Obywatelstwo kobiet..., s.262.
239
Ibid., s.262.
240
Szwecja bya te neutralna podczas II Wojny wiatowej.
241
Ibid., s.263.
238

95

filmu wydaj si by przychylni tym rozwizaniom, tak jak w wikszoci byli im

przychylni wczeni modzi Szwedzi. Podobnie jak w Jestem ciekawa - w kolorze
tym w roli ideowego wroga wystpuje genera Franco. wiadczy o tym rado
i entuzjazm z jakim bohaterowie przyjmuj wiadomo o jego mierci. Tez t
potwierdzaj sowa Jzefa Kozielickiego, ktry w 1974 roku pisa o Szwedach, e
Szczeglnie moda generacja krytycznie patrzy na przestarzay system wartoci
szwedzkiego spoeczestwa; nie chce ona by jedynie czynnikiem ludzkim
w doskonaych ukadach instytucjonalnych. Gorczkowo poszukuje nowych idei
i wartoci, ktre przywrciyby yciu znaczenie242. Te nowe wartoci wykuwaj
si w buncie, ktry jednak wydaje si by bezowocny. Przejawia si on choby
w komunistycznych apelach Erika, tym e Anna nie goli si pod pachami
i paraduje po domu bez bielizny, braku akceptacji dla telewizora i jedzenia misa
ze strony Signe i Sigvarda. Wszystkie te zachowania s wyrazem wolnoci, ale
komuna te powinna opiera si na jakich zasadach. Brak takich regu oznacza
upadek wsplnoty. Opierajc si na solidnych podstawach ideowych, szwedzkie
pastwo dobrobytu silnie kontroluje sfer ycia obywateli, wanie po to, by nie
doprowadzi do upadku wsplnoty. Wsplnot jest take dla Skandynaww
rodzina, ktra w bogatym, technokratycznym spoeczestwie dobrobytu moe
wydawa si zagroona. Zamone spoeczestwa rzadziej decyduj si na dzieci.
Kariera i popularny model rodziny 1+1 nie pozwala rodzicom powica
pociechom odpowiedniej iloci czasu (patrz strony 24-25). Moodysson w swoim
filmie zwraca uwag wanie na problemy rodziny. Reyser zdaje si krytykowa
coraz popularniejszy model rozbitej rodziny produkujcej dzieci, ktre musz
wybiera pomidzy rodzicami. Twrca by moe stara si uwiadomi tysicom
samotnych matek i ojcw, ktrzy wybrali si do kina na jego film, jak bardzo
rozpad rodziny wpywa na potomstwo. Stephan i Eva tskni za ojcem i czuj si
niezrozumiani przez mieszkacw komuny, w tym przez sam matk, ktra ulega
atmosferze domu i bardziej ni dziemi interesuje si flirtem z Ann. Rodzestwo
pomimo buntu, dziki szczeroci oraz spontanicznoci doprowadza do pojednania
rodzicw. Jak wana dla dzieci jest rodzina, ukazuje choby scena, w ktrej may
Tet chce bawi si ze Stephanem. Smutny chopiec patrzy w okno. Nie ma ochoty
na zabawy, ktre wczeniej sprawiay mu wielk frajd. Dlaczego? Poniewa
242

J.Kozielicki, Szczcie po szwedzku, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974, s.14.

96

wanie w tym momencie do domu przyjeda jego ojciec Rolf. Mczyzna

prbuje pogodzi si z matk dzieci - Elizabeth, ktra pocztkowo nie jest
skonna do porozumienia.
Dzieci w filmie Moodyssona paradoksalnie wydaj si by bardziej dojrzae
i odpowiedzialne od dorosych. To one wpywaj na ich decyzje i manipuluj
nimi, doprowadzajc do zmiany surowych zasad. To dzieci zaprotestuj
przeciwko przymusowi jedzenia owsianki i absurdalnym zakazom ogldania
telewizji; dostrzeg sztuczno ycia w komunie, ktra dajc faszywe poczucie
wsplnoty, zwalnia z samodzielnego mylenia, pozbawia intymnoci i umiejtnoci
okazywania prawdziwych uczu243. W jednej z kocowych scen filmu widzimy
jak may Stefan sucha naiwnego tumaczenia ojca i wybacza ojcu zdrad. Czy
wic nie wida tu swoistej zamiany rl? W finaowej scenie filmu, kiedy wszyscy
bohaterowie graj w pik, najmodsi te narzucaj swoj wol rodzicom, ktrzy
bior udzia w zabawie i pozostaj dziemi244. Rozbudowany wtek dzieci nie jest
w Tylko Razem przypadkowy. Odnosi si on do wczeniej wskazywanych
przemian spoeczno-ustrojowych lat 70. oraz dotyczy samego Moodyssona.
Reyser, ktry urodzi si w 1969 roku jest wic rwienikiem maych bohaterw
filmu245. Ukazujc wczesne dzieci jako odpowiedzialne i wraliwie osoby by
moe nieco subiektywnie (bo przez pryzmat wasnych przey), ale na pewno
szczerze, zdaje si mwi, e dzisiejsi trzydziestolatkowie uczyli si na bdach
swoich rodzicw i bdach rzdzcych.
dowiadczenia,

powodzeniem

mog

Tym samym, bogatsi o nowe

budowa

spoeczestwo

oparte

o pozytywne wartoci. Potwierdza to optymistyczna scena koca filmu, kiedy

wszystkie problemy wydaj si by rozwizane a zabawie towarzyszy muzyka
zespou ABBA. Moodysson umiejtnie wplt wic do filmu elementy kanonu
szwedzkiej popkultury. Sama piosenka zespou - S.O.S nie jest bez znaczenia.
Przebj pojawia si w filmie trzykrotnie i zapowiada zmian246. Reyser ukaza
nadchodzc zmian rzdw (powrt socjaldemokratw do wadzy w 1982 roku)
i w optymistycznym tonie zda si mwi, e socjaldemokracja i pastwo
opiekucze s mimo wad najlepsze dla szwedzkiego spoeczestwa.
243

A.Piotrowska, Buntownik z Wyboru, ,,Tygodnik Powszechny, nr 51-52/2003, s.21.

To, e tak naprawd wszyscy w gbi duszy jestemy dziemi, dobitnie potwierdza te
amerykaski reyser Todd Field w filmie pt. Mae dzieci z 2006 roku.
245
A.Majer, op.cit., s.264.
246
Ibid., s.266.
244

97

Bunt Moodyssona przeciwko zastanej rzeczywistoci i pastwu dobrobytu

obecny jest te w Lilji 4-ever. Bardziej ni o pokazanie ubstwa krajw byego
ZSRR, chodzi Modyssonowi wanie o krytyk pastwa dobrobytu. Moda
Rosjanka Lilja pragnie uciec z komunistycznej Estonii. Rzeczywisto tej
sowieckiej republiki stopniowo doprowadza Lilj do upadku. Matka zostawia
16-letni dziewczyn i ucieka z kochankiem do USA. Kolejne wydarzenia tylko
pogarszaj sytuacj bohaterki. Lilja mieszka w obskurnym mieszkaniu, a wskutek
koleeskiej zdrady zostaje spoecznie potpiona. Na domiar zego samobjstwo
popenia jej najlepszy przyjaciel Voodia, a matka zrzeka si praw rodzicielskich,
bo crka zawsze bya niechciana. To traumatyczne przeycie sprawia, e
dziewczyna nie ma dla kogo ratowa honoru247 i zaczyna si prostytuowa.
Ostateczny upadek bohaterki zaczyna si kiedy poznaje Andrieja. Mczyzna
roztacza przed ni obraz Szwecji jako raju, w ktrym dziewczyna dostanie prac
przy zbieraniu warzyw. Losy Lilji w Szwecji s kulminacj jej ponienia. Lilja
w kraju trzech koron, zmuszana jest do prostytucji. Bohaterka jest bita, opiekun
zabiera jej wszystkie dokumenty i przetrzymuje j w mieszkaniu. Rozpacz
dziewczyny sprawia, e wszelkie nieszczcia, ktrych dowiadczaa w Estonii
wydaj si by przyjemnymi wspomnieniami. Bohaterka lec pod stoem
wspomina, jak otumaniona klejem, spaa z Voodi w opuszczonym bloku, nie
zdajc sobie sprawy, e wkrtce zasn na zawsze. Chopak odbiera sobie ycie
w ogarnitej marazmem i bied postkomunistycznej rzeczywistoci. Lilja czyni to
samo w szwedzkim pastwie dobrobytu. Pastwo to jest wyranie skrytykowane
przez reysera, ktry stawia tezy dotyczce przyczyn jego upadku. Pierwsz jest
rozpad wizi midzyludzkich, spowodowany deniem jednostki do lepszego
ycia. Anita Piotrowska twierdzi, e film to dzieo niemal polityczne, oskarajce
szwedzkie spoeczestwo dobrobytu o eksploatacj biedy, przejawiajc si
w cichym przyzwoleniu na zalewajc kraj fal prostytucji ze Wschodu248.
Jednostka jest wic niczym maoznaczcy trybik w maszynie konsumpcyjnego
kapitalizmu. Film wywoa w Szwecji oywion dyskusj na temat, dziki czemu
Moodyssonowi udao si osign zamierzony cel: Chciaem, by widz czu si,
jakby przejecha po nim pocig249.
247

Ibid., s.270.
A.Piotrowska, Buntownik z Wyboru, ,,Tygodnik Powszechny, nr 51-52/2003, s.21.
249
Ibid., s.21.
248

98

Nie tylko kapitalizm moe stwarza zagroenia dla czowieka. Rwnie

niebezpieczne okazuje si zo ogarniajce spoeczestwo. Zo A.D. 2003 Mikaela
Hafstroma to wspczesny moralitet, zwracajcy uwag na niepokojce meandry
szwedzkiego spoeczestwa i szwedzkiego systemu lat 50. XX wieku. Gwnym
bohaterem filmu jest 16-letni Erik Ponti, ktry bity przez ojczyma, przejawia
swoj agresj w szkole. Nadziej na resocjalizacj chopaka jest wyjazd do
elitarnej mskiej szkoy z internatem. Szybko okazuje si, e yciem powaanej
placwki kieruj brutalne zasady. Elita dobrze urodzonych, zamonych starszych
uczniw rzdzi modszymi, nieustannie gnbic i upokarzajc ich. Erik, majcy
co z odwiecznego buntownika, staje si gwnym celem elity. Bohater zostaje
wyzwany na psychologiczny pojedynek. Wie, e jeeli uyje siy to przegra.
Z samym sob, rodzin ktra wierzy, e mu si uda w nowej szkole, a take
uczuciem, ktrym obdarzya go moda kucharka. Mikael Hafstrom w bardzo
wyrazisty sposb ukazuje nastroje panujce w powojennym spoeczestwie
Szwecji. Szkolna elita jako reprezentanci czci bogatego i zdolnego pokolenia,
tak jak bohater Jabek Adama, wyznaje brutalne faszystowskie zasady.
Potgujcemu si zu, nie jest w stanie sprzeciwi si szwedzki system. Wadze
szkoy nie reaguj na wszechobecn przemoc. W czasie kiedy naczelny drczyciel
Otto na oczach caej szkoy, z impetem uderza Erika w twarz, nauczyciele kilka
metrw dalej spokojnie jedz kolacj. W kocu dyrektor askawie zwraca uwag
mwic: Myl, e wystarczy chopcy. Na pewno wystarczy, bo Erik cay jest we
wasnej krwi! Co wicej, niektrzy pedagodzy, a nawet program nauczania, zdaj
si podtrzymywa nazistowski wiatopogld. Biolog na lekcji prezentuje rnice
pomidzy idealnym typem germaskim a pozostawiajcym wiele do yczenia
typem poudniowym (do tego celu wykorzystuje yda Tangyego). Jedynym
pedagogiem ukazanym z dobrej strony jest wuefista Berg. Nauczyciel jest
przedstawicielem socjaldemokracji, co wyranie nie podoba si bogatym
uczniom, a w szczeglnoci Ottowi. Berg przygotowuje Erika do zawodw
pywackich, liczc e chopak pokona czonka elity, ktry wygra ma tylko
dlatego, e jego ojciec ufundowa puchar. Nauczyciel chce by Erik pokona ich
w uczciwej walce, bo sport jest demokratyczny. Dziki postaci Berga Hafstromowi
udao si ukaza, e uczciwo i cika praca sprowadziy szwedzkie
spoeczestwo na waciwy tor. Erik wygrywa zawody pywackie i tym samym
uciera nosa elicie. Motywowanie chopaka do zdrowej rywalizacji i odcicia si
99

od przeszoci, jest paralel swoistej resocjalizacji czci spoeczestwa.

Resocjalizacji zmikczajcej niebezpiecznie radykalne jednostki i wskazujcej im
drog demokracji. Ten dziejcy si w latach 50. proces sprawi, e ju
w nastpnym dziesicioleciu, uwolnione wiatopogldy Szwedw zaczy
wykuwa model demokratycznego pastwa dobrobytu, ktry sta si rdem
sukcesu Skandynawii. Przekaz reysera jest wiarygodny, poniewa film oparty
jest na autobiografii Jana Guillou bdcej bestsellerem w Skandynawii (w Szwecji
przeczytay j ponad dwa miliony ludzi)250. Ekranizacja Hafstroma te odniosa
midzynarodowy

sukces.

Film

otrzyma

wiele

nagrd

na

festiwalach

i nominowany by do Oscara w kategorii Film nieanglojzyczny.

Problem

nietolerancji

zepsucia

arystokratycznej

elitarnej

czci

spoeczestwa w bardzo sugestywny sposb unaocznia rewelacyjny duskoszwedzki Festen Thomasa Vinterberga z 1998 roku, bdcy pierwszym dzieckiem
Dogmy 95 (patrz strona 54). Centralnym wydarzeniem jest w filmie uroczysto
60. urodzin, zamonego biznesmana Helge. Na wystawnym przyjciu w piknym
rodzinnym zamku pojawiaj si zaproszeni gocie. Wszystko zdaje si i zgodnie
z planem przy suto zastawionym stole prowadzone s kurtuazyjne rozmowy.
Spokj burzy wyznanie syna jubilata Christiana, ktry wszem i wobec ogasza, e
jako dzieci on i jego siostra bliniaczka Linda byli molestowani przez ojca!
Mczyzna oskara ojca o przyczynienie si do mierci Lindy, ktra popenia
samobjstwo,

nie mogc poradzi sobie z bolesnymi wspomnieniami

z przeszoci. Christian wznosi toast za czowieka, ktry zabi moj siostr. Za

morderc. Potwierdza to, odczytany pniej przez Helene, samobjczy list Lindy,
w ktrym zmara pisze: Tata znowu mnie gwaci. Znowu w moich snach. Duej
tego ju nie znios. Odejd. Powinnam to zrobi duo wczeniej. Co wicej,
Christian obwinia te matk, ktra wiedzc o wszystkim, nie staraa si pomc
dzieciom. Wyznania te wywouj szereg wzajemnych oskare, ktni, a nawet
250

http://www.stopklatka.pl/film/film.asp?fi=16895&sekcja=1

100

Kadr 11. Erik i jego oprawca Otto - przedstawiciel za w powojennej Szwecji

(Zo)
rdo: http://www.borislavdopudja.net/img/news/ondskan_4_big.jpg

Kadr 12. Czarnoskry Gbatokai ofiar nietolerancji ze strony zepsutego

Mikaela (Festen)
rdo: http://www.luebeck.de/filmtage/98/pressefotos/images/festen2.jpg

101

aktw przemocy. Vintenberg po mistrzowsku stopniowo zagszcza atmosfer,

sprawiajc, e widz staje si jednym z uczestnikw przyjcia. Jest niczym go,
ktry kibicuje protagonicie Christianowi. Wsparcie wydaje si by mu
potrzebne, bowiem

rodzina wytacza

cikie dziaa naadowane obud,

zepsuciem, faszem i nietolerancj. Ten dramatyczny rodzinny konflikt wartoci

nakrela prawdziwy obraz elity duskiego spoeczestwa. Potwierdza to Jan
Olszewski na amach Filmu: Wydaje si, e reyser Vinterberg zdecydowa si na
interpretacj spoeczno-polityczn251. W istocie, bohaterowie to reprezentanci
dwch przeciwstawnych wiatw. Pierwszy, reprezentowany przez ojca
i wikszo rodziny to wiat zdeprawowanych posiadaczy. Drugi to wiat czysty,
wiat ludzi pracy. Christian moe liczy na pomoc pokojwki, kelnera
i przyjaciela z dziecistwa - szefa kuchni Kima. Wic praca uszlachetnia,
posiadanie uwieprzowia. Taka, mocno marksistowska, jest konkluzja filmu252.
Duskie pastwo dobrobytu, przyczyniajc si do wzrostu zamonoci
spoeczestwa, porednio przykada rk do jego zepsucia. Reyser uwaa te, e
nie grzeszce tolerancj pastwo, propaguje rasistowskie nastroje wrd
obywateli. Dania ju od wielu lat zaliczana jest do krajw, ktre na pomoc
zagraniczn przeznaczaj najwikszy odsetek PKB. Obecnie Dania przeznacza na
ten cel okoo 0,8% PKB253. Naley jednak pamita, e pomoc zagraniczna
zawsze musi si opaca darczycy. Wadze Danii hojnie wspieraj biednych,
poniewa chc ograniczy krajowy napyw emigrantw z ubogich pastw Afryki
czy Azji. Motywacje te doskonale odzwierciedla Festen. W trakcie przyjcia
przybywa narzeczony Helene czarnoskry Gbatokai. Brat Christiana i Helene
Mikael lekceway Gbatokaia, a wrcz uznaje go za intruza. Nie potrzebujemy Ci
tu (). Nie potrzeba nam muzyki. adnej trbki. Jed do domu - wyprasza gocia
Mikael. Kiedy Helene staje w obronie partnera, Mikael kontratakuje: Jak miesz
zaprasza t czarn map na urodziny mojego ojca. Reyser wprowadzajc
czarnoskrego bohatera wzmacnia przekaz i niejako odwraca, zbudowane na
stereotypach, role spoeczne. W Festen czarny jest uczciwy i dobry i biay zy
i obudny. Gbatokai okazuje si wic by jednym z najbardziej pozytywnych
bohaterw. Dziki niemu Helene uwiadamia sobie zepsucie rodziny, przechodzi
251

J.Olszewski, Festen recenzja, ,,Film, nr 7/1999, s.36.

Ibid., s.36.
253
OECD Journal on Development Development Co-operation - 2006 Report - Efforts and Policies
252

102

na stron Christiana i razem z narzeczonym wspiera brata. Stawanie w obronie

Christiana nie wychodzi Gbatokaiowi na dobre. Zostaje on zwymylany przez
agresywnego

Mikaela,

ktry wraz

reszt

rodziny piewa

piosenk

o rasistowskich (sic!) sowach: Niedawno widziaem czarnucha, mwi strasznie

dziwnie i mia kolczyk w nosie. Zapytaem kto ty jeste i dlaczego twoje nogi s
cae we smole? () niedawno widziaem Indianina z ognicie czerwon twarz,
mwi strasznie dziwnie.Co ciekawe, czonkowie rodziny doskonale znaj sowa
i zdaj si ju kolejny raz piewa rodzinny przebj! Mimo caego zepsucia
bohaterw, Vintenberg daje im, a tym samym czci duskiego spoeczestwa,
cie nadziei na zmian. Rankiem ojciec przeprasza za krzywdy jakie wyrzdzi
swoim dzieciom. O nadziei wiadcz te sceny przywoujce posta Lindy.
Christian bo bjkach z rodzin traci przytomno i pada na ziemi. Nagle, w tej
totalnej ciemnoci, syszy swe powtarzane szeptem imi i przez chwil widzi
twarz zmarej siostry. Obecny w Festen transcendentny (wielokrotnie kamera
zdaje si by oczami Lindy, ktra obserwuje wszystko z gry) kontakt ze zmar
siostr wprowadza do filmu - nareszcie! - prawdziwy wiat alternatywny,
gwarantujcy zapor przeciw inwazji wieprzw254.
Do

podobnych

negatywnych

konkluzji,

dotyczcych

duskiego

spoeczestwa, doszed te von Trier w Krlestwie. Zapytany o to skd przyszed

mu do gowy taki tytu serialu, odpowiedzia: Tak wanie nazywa si szpital
w Kopenhadze. A poza tym doszedem do wniosku, e dla midzynarodowej
widowni pomys krlestwa wywodzcego si z Danii moe by interesujcy.
Krlestwa - jak wszyscy wiedz - skaonego panujcym w Krlestwie Duskim
zepsuciem255.
W nienajlepszym wietle ukazani s te Norwegowie w filmie Jensa Liena
pod wymownym tytuem Kopotliwy Czowiek z 2006 roku. Idealn ilustracj
muzyczn filmu mogaby by piosenka zespou Myslovitz pt. Mie czy By. Film
opowiada histori Andreasa, ktry wybra by i ponis za to bardzo surow kar.
Bohater z pustkowia trafia do nowoczesnego biurowca w centrum Oslo, gdzie
rozpoczyna prac ksigowego. Nowa firma to wiat piknych, modych
i bogatych, dla ktrych najwikszym problemem i gwnym tematem dyskusji
of the Members of the Development Assistance Committee Volume 8 Issue 1, s.124.
254
J.Olszewski, Festen recenzja, ,,Film, nr 7/1999, s.36.
255
http://www.stopklatka.pl/film/film.asp?fi=410&sekcja=4

103

podczas lunchu, jest urzdzanie mieszkania. To z pozoru beztroskie ycie,

jednego z najbogatszych spoeczestw wiata, odarte jest z jakichkolwiek emocji.
Reyser w tragikomiczny sposb pokazuje, jak gwny bohater prbuje znale
namiastk szczerych, ludzkich uczu. Nie jest to zadanie atwe, poniewa
wszystko co nosi znamiona emocji jest zwalczane, a acisk premi Homo sum
humani nihil a me alienum esse puto czyli Czowiekiem jestem i nic co ludzkie mi
obce nie jest mona by sparafrazowa i powiedzie Czowiekiem jestem i wszystko
co ludzkie jest mi obce. Bohaterom filmu obce s prawdziwie uczucia, ktre
ukryte s gboko pod szczeln mask faszu i denia do doskonaoci. Wrd
ludzi tych Andreas prbuje znale prawdziw mio. Niestety zwizek
z koleank z pracy - Anne okazuje si pomyk. Kobieta nie odwzajemnia
uczucia jakim darzy j Andreas. Kiedy mczyzna oznajmia jej e si zakocha w
innej kobiecie Ingeborg, Anne z kamienn twarz, zainteresowana programem
o...wystroju wntrz, pyta tylko Dlaczego? Natomiast na informacje o tym, e
Andreas zamierza si wyprowadzi przypomina, e w sobot maj goci
i z umiechem na twarzy odpowiada, e bdzie wdziczna jeeli wyprowadzi si
po sobocie! Przecie wszystko musi by idealne, a znajomi nie mog wiedzie, e
co jest nie tak! Niestety Ingeborg niewiele rni si od swojej poprzedniczki.
Andreas zaprasza dziewczyn na romantyczn kolacj do eleganckiej restauracji.
Spotkanie obsuguje wita kelnerw, a o nastrj dba meksykaska kapela. Kobieta
na pytanie Andreasa czy jest dla niej waniejszy od innych mczyzn, z ktrymi
si spotyka(!) odpowiada Jeste bardzo miy, ale inni te s tak samo bardzo mili.
T tragikomiczn sytuacj dopenia to, e Ingeborg mogaby si wprowadzi do
Andreasa bo mio jest mie wiksze mieszkanie i wann, a nie tylko prysznic!
W kocu zdesperowany bohater pragnc jakichkolwiek prawdziwych przey
(nawet mierci!) rzuca si pod pocig metra. Gdy wychodzi cay zakrwawiony
z tunelu, zostaje zabrany przez sub porzdkow, ktra pilnuje, eby na ulicach
Oslo nie byo biednych, brzydkich, nieszczliwych, chorych czyli po prostu
kopotliwych ludzi. Wkrtce Andreas w starej piwnicy spotyka Huga. Piwnica jest
miejscem, ktre daje nadziej na zaznanie prawdziwych przey. W obdrapanym
pomieszczeniu, zamiast ascetycznych, designerskich mebli, s stare obrazy
i dziesitki wieccych arwek. Hugo i Andreas, by dosta si do wiata, jaki
pamitaj z dziecistwa, przez wiele dni z mozoem wykuwaj w betonowej
cianie tunel. Przecie zapach ciasta i kakao oraz wrzask bawicych si dzieci
104

godne s najwikszego powicenia. Kiedy Andreas dosownie jedn rk jest

w tym wymarzonym, penym prawdziwych emocji wiecie, po raz kolejny do
akcji wkracza ekipa porzdkowa, ktra wyciga bohatera z tunelu. Andreas
zostaje osdzony przez znajomych z pracy, ktrych przedstawicielka mwi e
Wikszo ludzi jest tutaj szczliwa.Jestemy z tego dumni. Kara za pragnienie
czego wicej ni tylko szczcia jest bardzo surowa. Niepokorny kolega zostaje
przetransportowany na pustkowie, z ktrego przyby, a nastpnie wywieziony
w autobusowym luku bagaowym na dalek pnoc kraju, gdzie panuje
nieustanny mrz i zamiecie niene. Wydaje si by to skuteczn przeszkod
majc zapobiec ewentualnemu powrotowi bohatera do Oslo. Przecie na kolejne
propagowanie prawdziwych uczu i burzenie status quo norweskiej stolicy, jej
pikni, szczliwi mieszkacy nie mog sobie pozwoli. Reyser poprzez splot
absurdalnych, ale jake wymownych sytuacji zdaje si pyta norweskiego
spoeczestwa, czy w deniu do bogactwa i dobrobytu po drodze czego nie
utracio? Szczeglnej krytyce wydaje si by poddane pokolenie modych
trzydziestoletnich

zdolnych

bogatych

juppies,

ktrych

snobizm,

konsumpcjonizm prowadz do zaniku podstawowych potrzeb i uczu takich jak

rodzina, szczero czy mio.

4.4 Dwa oblicza pastwa dobrobytu

W skandynawskiej kinematografii mona zale te filmy, w ktrych bilans
plusw i minusw pastwa dobrobytu jest w miar zrwnowaony. Za pewne
cechy chwal one ustrj, wadze i funkcjonowanie pastwa a za inne gani je,
stawiajc znak rwnoci albo przynajmniej znak przyblienia.
Uwaam, e do takich filmw mona zaliczy, utrzymany w podobnej do
Kopotliwego Czowieka konwencji (czyli z paranoiczn nut) film jednego
z

najsynniejszych

reyserw

wspczesnego

kina

fiskiego

Akiego

Kaurismkiego. Bohater stworzony przez Kaurismkiego te sprawia wiele

kopotw i na dodatek jest to Czowiek bez przeszoci A.D. 2002, o jake
wdzicznym imieniu M. Przybywa on do Helsinek w poszukiwaniu pracy.
Niestety miasto nie jest oazom spokoju. Ju pierwszego dnia zostaje pobity
i obrabowany. Z cikimi obraeniami trafia do szpitala, gdzie uznany jest za
zmarego. Mimo to M zmartwychwstaje. Niestety pami okazuje si rwnie

105

Kadr 13. Bdcy w potrzebie Fin moe liczy na pomoc pastwa dobrobytu
(Czowiek bez przeszoci)
rdo: http://rapidshare.com/files/115049281/ The_Man_Without_a_Past.jpg.html

Kadr 14. Kjell Bjarne, Elling i ich opiekun socjalny Frank sli (w rodku) w
opacanym przez norweski rzd przestronnym mieszkaniu w
centrum Oslo (Elling)
rdo: http://rapidshare.com/files/115050459/Elling4.jpg.html

106

krtka jak jego imi. Dotknity amnezj M stara odbudowa si swj wiat. Nie
jest to atwe, poniewa fiskie pastwo rzuca pod nogi bohatera liczne kody.
M nie otrzyma pomocy socjalnej, poniewa do wpisania do rejestru opieki
socjalnej potrzebne jest nazwisko, ktrego M przecie nie pamita. Brak nazwiska
jest te przyczyn aresztowania. Bohater, jako wiadek napadu na bank, nie moe
podpisa zeznania, bo jako kto ma to zrobi? Z czasem jednak z owych kd
zostaje zbudowana d, ktra niesie bohatera ku lepszemu. M moe liczy na
darmowy posiek i ubrania, bezpatn pomoc adwokata, dostaje prac.
Paradoksalnie utrata pamici jest wic kluczem do szczcia. Tym bardziej, e
bdcy niczym tabula rasa, wykasowany stan uczu, pozwala M na odnalezienie
nowej mioci. I kiedy wszystko wraca do normalnoci do akcji wkracza pastwo.
Odkrycie przez policj tosamoci M, jeszcze kilka miesicy temu byoby dla
niego wielk radoci. Tymczasem informacja o onie, zawodzie spawacza po raz
kolejny burzy osigan w trudach stabilizacj. Bohater nie chce porzuca nowego
ycia i decyduje si na rozwd. Film Kaurismkiego dowodzi, e w fiskim
pastwie i spoeczestwie mimo widniejcych na horyzoncie problemw
(biurokracja i przewraliwienie systemu), zawsze mona zacz y na nowo.
Ponadto now egzystencj mona budowa tak, by staa si lepsza ni jej
poprzednia wersja.
Wydaje si, e do zaburze psychicznych bohaterw pastwo dobrobytu
przyczynia si w norweskim Ellingu Pettera Naessa z 2001 roku. Film opowiada
o Ellingu i Kjell Bjarne, ktrzy po dwch latach spdzonych w zakadzie opieki
rozpoczynaj samodzielne ycie. Jest to ich pierwszy krok w powrocie do
spoeczestwa. Ju od samego pocztku nowej egzystencji bohaterowie s pod
opiek pastwa. Elling mwic, e norweski rzd zapewnia lokum ludziom po
przejciach ma na myli przestronne due mieszkanie w centrum Oslo na koszt
pastwa. Mieszkanie, ktre pocztkowo ma przypomina bohaterom o dobrych
czasach spdzonych w zakadzie pod opiek matki Norwegii. Bohaterowie pi
w jednym pokoju na kach, ktre stoj tak jak w zakadzie. Piecz nad
efektywn i szybk asymilacj bohaterw sprawuje opiekun socjalny Frank sli.
Frank nie tylko odwiedza Ellinga i Kjella, ale zabiera ich do kina czy restauracji.
Wszystko oczywicie na koszt pastwa norweskiego! Z punktu widzenia
przecitnego Polaka tak rozbudowane usugi socjalne mog wydawa si
fantasmagori. Jednak pastwo norweskie sta na to. Dziki tak szerokiej opiece
107

i braku koniecznoci martwienia si o byt, Elling i Kjell staj si, delikatnie

ujmujc, ludmi bardzo specyficznymi. Ta specyficzno jest rdem ciepego
humoru zawartego w filmie z chodnej Norwegii. Po co nam mieszkanie skoro
wiecznie z niego wychodzimy sowa Ellinga wiadcz, e tak jak Stig Inge
z Kumpli, nie jest on fanem czstego opuszczania domu. Co wicej, pocztkowo
nawet wyjcie do sklepu to misja niemal niemoliwa. Podczas pierwszej takiej
misji bohater upada na ziemi i nie jest w stanie zrobi zakupw. Trudnoci dla
Ellinga

jest

rwnie

odbieranie

telefonw.

Dopiero

kurs

dzwonienia

zorganizowany przez Franka oswaja bohaterw ze suchawk telefonu. Elling

i Kjell wydaj si by w tej materii bardzo pojtnymi uczniami. Pnonocne
rozmowy z atrakcyjnymi blondynkami i brunetkami nie stanowi ju problemu
dla obu panw. Problem moe stanowi tylko zdenerwowanie Franka i rachunek
na 4 tysice koron (okoo 1750 zotych polskich), ktry pokryje nie kto inny tylko
pastwo norweskie. Wszystko co robi bohaterowie jest wic cile zwizane
z pastwem, ale tylko do czasu. Film pokazuje bowiem, e uwalnianie si od
wyuczonej bezradnoci i zalenoci od pastwa nie jest atwe, ale daje wiele
satysfakcji. Elling na wieczorku poetyckim poznaje Augusta, co kwintuje
wymownym zdaniem, e znalaz przyjaciela i to bez pomocy norweskiego Rzdu.
Temat rzdu i polityki pojawia si w filmie wielokrotnie, wiadczc o duej
obecnoci pastwa w codziennym yciu mieszkacw krajw nordyckich. Elling
wielkim szacunkiem darzy Norwesk Parti Pracy, dziki ktrej ycie przez wiele
lat byo tak proste i zdaje si hodowa norweskiemu powiedzeniu, e wszystko
si udaje temu (aktualnemu dop. F.M.) rzdowi.

108

Zakoczenie
Hipokrates napisa: Ars longa, vita brevis (Sztuka trwa, ycie przemija). Jedn
z dziedzin trwajcej sztuki jest jedenasta muza film, dziki ktremu kady moe
wejrze w gb innego wiata. Nie trzeba, tak jak bohater Historii Kuchennych,
siedzie na wysokim krzele i obserwowa jedynie kawaek rzeczywistoci,
ograniczony

czterema

cianami.

Kino

skandynawskie,

dziki

swej

charakterystycznej specyfice opierajcej si o naturalizm, wyrazisto postaci czy

ngest, pozwala dostrzec rzeczywisto mienic si tysicami barw. Na tamie
filmowej na zawsze pozostaj ludzkie historie, na tle meandrw otaczajcego
wiata. Kristofer z Kumpli utrwala codzienne ycie trjki przyjaci z Oslo. Obok
zabawnych gagw kamera rejestrowaa ich to: ulice, drzewa, twarze, radoci
i troski Ukryte w setkach uj nordyckiego kina, pomogy mi w snuciu
opowieci o Skandynawii. Wielokrotnie udowadniaem, e Dania, Finlandia,
Islandia, Norwegia i Szwecja stanowi wsplnot. Jedno, na ktr wskazywa
Ingmar Bergman w Fanny i Aleksander, wieszajc w dziecinnym pokoju, obok
siebie, flagi krajw skandynawskich. Kilka kolorowych skrawkw materiau
w jednym rzdzie to znak podobiestw. Analogii dotyczcych: bardziej liberalnej
ni wikszoci pastw seksualnoci, charakterystycznego irracjonalnego strachu,
prostej i surowej wiary, niezwykle bogatej kultury i utalentowanego artysty,
chodnej i wystawiajcej czowieka na prb natury oraz skandynawskiego
modelu spoeczno-ekonomicznego, ktry mimo sukcesw, moe nie pewne
zagroenia. Owe filary wsplnoty utwierdziy mnie w przekonaniu, e
wielowymiarowa wsplnota Skandynawii jest w dzisiejszym wiecie czym
wyjtkowym. Ta niepowtarzalno wynika te, z umiejtnoci osignicia
sukcesu dziki wsppracy, bo przecie w jednoci jest sia. Podczas gdy, wiele
narodw toczyo zacieke walki o najmniejszy skrawek ziemi, burzc kruch
stabilizacj, Skandynawowie budowali i na solidnych fundamentach wznieli
wsplny dom. Dzi wsplny dom buduje 27 europejskich narodw. Stoi przed
nimi nieporwnanie trudniejsze zadanie ni przed Skandynawiami. Mam nadziej,
e na kartach niniejszej pracy, udao mi si zachci Ci, drogi czytelniku, by
usi wygodnie w fotelu i odwiedzi nordycki folkehem. Mam nadzieje, e ta
okoo dwugodzinna wizyta sprawi, e jeszcze wielokrotnie zawitasz do
Skandynawii, ktra za kadym razem dostarczy Ci niezapomnianych wrae.
109

Bibliografia
1. Literatura polskojzyczna
1.1. Ksiki
1. Abrahanson P., The Scandinavian Model of Welfare, MIRE, Pary 1999.
2. Adamus A., Tajemnice Sag i Run, Zakad Narodowy imienia Ossoliskich,
Wrocaw 1970.
3. Assayas O., Bjorkman S., Bergman : rozmowy, przek. Falski M., Gilewski
W., wiat Literacki, Izabelin 2007.
4. Bereza-Jarociski A., Zarys dziejw Norwegii, PWN, Warszawa 1991.
5. Bergman I., Laterna magica, tum. anowski Z., Czytelnik, Warszawa 1991.
6. Girard R., Kozio ofiarny, Wydawnictwo dzkie, d 1987.
7. Horney K., Neurotyczna osobowo naszych czasw, przek. Grzegorzewska
H., PWN, Warszawa 1976.
8. Ibsen H., Upiory, przek. J. Frhling w: H. Ibsen, Wybr dramatw, t. 1,
Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1984.
9. Jakubowski W., Lk w filmie: refleksje pedagoga, Oficyna Wydawnicza
"Impuls", Krakw 1997.
10. Kpiski A., Lk, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2002.
11. Klinge M., Fiska tradycja. Eseje o strukturach i torzsamociach Pnocy,
Oficyna Wydawnicza ATUT- Wrocawskie wydawnictwo owiatowe,
Wrocaw 2006.
12. Kozienicki J., Szczcie po szwedzku, Pastwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1974.
13. Kwiatkowski A., Film skandynawski, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe,
Warszawa 1986.
14. Majer A., Lukas Moodysson Zbuntowany w: Autorzy Kina Europejskiego III,
red. Helman A., Pitrus A., RABID, Krakw 2007.
15. Miczka T., Tam gdzie rosn poziomki czyli kino wedug Ingmara Bergmana
w: Szwedzki dramat i film u progu XXI wieku, Katowickie Towarzystwo
Polsko-Szwedzkie, Katowice 1999.
16. Nordycki model demokracji i pastwa dobrobytu, red. Edvardsen T. S.,
Hagtvet B., PWN, Warszawa 1994.

110

17. Pocket. wiat w liczbach 2005, red. Pograniczna K., Studio EMKA,
Warszawa 2004.
18. Piotrowski B., Integracja Skandynawii. Od Rady Nordyckiej do wsplnoty
europejskiej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2006.
19. Russin R. U., Downs W. M., Jak Napisa Scenariusz Filmowy,
Wydawnictwo Wojciech Marzec, Warszawa 2005.
20. Socjalne aspekty spoecznej gospodarki rynkowej, Materiay konferencyjne,
Wisa 3-5 czerwca 1996, red. Oko-Horodyska E., Akademia Ekonomiczna
im. Karola Adamieckiego, Katowice 1996.
21. Szczepaski T., Zwierciado Bergmana, Sowo/Obraz Terytoria, Gdask
2007.

1.2 Czasopisma
1. Olszewski J., Festen recenzja, ,,Film, nr 7/1999.
2. Sobolewski T., Bergman, ,,Kino 1991, nr 4/1991.
3. Hobson A., Obrazy snu i ich podoe: filmy Bergmana a filozofia snu,
tum. Helman A., ,,Kino, nr 5/1988.
4. Olszewski J., Dojrzewanie wedug Moodyssona, ,,Kino, nr 10/2004.
5. Piotrowska A., Kontener, Na horyzoncie. ,,Gazeta festiwalowa - 6. Festiwal
filmowy ERA NOWE HORYZONTY 2006, nr 6.
6. Piotrowska

A.,

Buntownik

Wyboru,

,,Tygodnik

Powszechny,

nr 51-52/2003.
7. Piotrowska A., Kino na peryferiach, ,,Tygodnik Powszechny, nr 15/2004.
8. Maciejewski ., Duskie szalestwo. Kino w Danii: trzy arcydziea,
,,Tygodnik Powszechny, nr 33/2004.

2. Literatura obcojzyczna
2.1 Ksiki
1. Allard E., Den nordiske identitens sociologi, w: En okand sjal. Pa jakt efter
det nordiska, TemaNord, Kopenhaga 1991.
2. Beyond Economic Growth. An Introdution to Sustainable Davelopment,
red. Soubottina T.P., The World Bank, Waszyngton 2004.
111

3. Lasagna R., Lars Von Trier, Gremese, Rzym 2003.

4. Lessons to the Developing Word w Social Policy in a Development Context,
United Nations Research Institute for Social Development, Genewa 2003.
5. Loftager J., Solidarity and Universalityin the Danish Welfare State,
rhus 1998.
6. Movies That Matter: Reading Film Through the Lens of Faith, Loyola Press,
Chicago 2006.
7. Nordic Statistical Yearbook 2007,

red. Agerskov U., Arco Grafisk A/S,

Kopenhaga 2007.
8. OECD Journal on Development Co-operation - 2006 Report - Efforts and
Policies of the Members of the Development Assistance Committee Volume 8
Issue 1, OECD Rights and translation Unit (PAC), Pary 2006.
9. Piven F.F., Cloward R. A. , The New Class War: Reagan's Attack on the
Welfare State and Its Consequences, Phanteon Books, Nowy Jork 1985.
10. Sorensen

O.,

Strata

B.,

The

Cultural

Construction

of

Norden,

Scandinavian UP, Oslo 1997.

11. Structures of the Taxation Systems in the European Union. Data 1995-2004,
Office for Official Publications of the European Communities, red. Fantini M.,
Luksemburg 2006.
12. The Cultural Heritage in Sweden, red. von Schultz U., BerlinSkongs,
Trelleborg 1999.
13. What lies ahead for the Nordic model? A discussion paper on the future of the
Nordic

welfare

model

in

global

competition

economy,

red. Gaber M. Abrahamsen, Scanprint A/S, rhus 2007.

14. Wylie J. A., History of Protestantism. Book Tenth. Rise and Establishment of
Protestantism in Sweden and Denmark, Hartland Publications, Rapidan 2003.

2.2 Czasopisma
1. Kuhnle S., Perspectiv pa velferdsstaten, ,,Nordisc social Arbeit, nr 2/1992.
2. Lindbeck

A.,

Individual

Freedom

and

Welfare

State

Policy,

,,European Economic Review, nr 3/1998.

112

3. Strony internetowe
1.

http://aneksy.pwn.pl/zarzadzanie/pdf/Waters03-IKEA.pdf

2.

http://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf

3.

http://en.wikipedia.org/wiki/European_American

4.

http://en.wikipedia.org/wiki/Irish_American

5.

http://faqs.cs.uu.nl/na-dir/nordic-faq/part2_NORDEN.html

6.

http://finula.webpark.pl/kieli.html

7.

http://moneycentral.msn.com/content/invest/extra/P143604.asp

8.

http://movies.nytimes.com/movie/159508/Ni-Ljuger/overview

9.

http://movies.nytimes.com/movie/159756/Vihreae-Leski/overview

10. http://movies.nytimes.com/movie/173242/Myten/overview
11. http://pl.wikipedia.org/wiki/Lista_pastw_wiata_wedug_gstoci_zaludnienia
12. http://pl.wikipedia.org/wiki/Reykjavk
13. http://pl.wikipedia.org/wiki/Unia_kalmarska
14. http://pl.wikipedia.org/wiki/Utrum
15. http://pl.wiktionary.org/wiki/g
16. http://prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/EkonLit/Wzlot%20i%20upadek%20pan
stwa%20dobrobytu.htm
17. http://szwecja.net/EK/KRAJ/Ogolne/gospo.html
18. http://uw.islandia.pl/april/?showme=kaldaljos
19. http://wiadomosci.onet.pl/1464398,242,kioskart.html
20. http://wiadomosci.onet.pl/1767532,12,1,1,,item.html
21. http:// www.cep.cl/UNRISD/References/Ref_UNRISD/kuhnle_hort.pdf
22. http:// www.dfi.dk/NR/rdonlyres/ 45D1C722-6F22-46A0-9E34E719E736F5BA/0/film15.pdf
23. http://www.dogme95.dk/
24. http://www.edenet.pl/cytaty/cytaty-3353.html
25. http://www.eesti.pl/index.php?dzial=tallinn&strona=dunskie_miasto
26. http://www.emaf.de/retro/Retro1998Schweden.pdf
27. http://www.fes.de/IPG/2007/4/05_Becker_US.pdf
28. http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/1210747
29. http://www.filmweb.pl/Drzwi+obok,2005,ciekawostki,FilmCuriosities,id=247980

113

30. http://www.heritage.org/research/features/
index/chapters/pdfs/Index2003_Chap4.pdf
31. http://www.libertarian.co.uk/lapubs/histn/histn017.pdf
32. http://www.nasz-czas.lt/325/estonia2.html
33. http://www.regjeringen.no/en/dep/lmd/campain/svalbard-global-seedvault.html?id=462220&epslanguage=EN-GB
34. http://www.rp.pl/artykul/9211,81235.html
35. http://www.scandinavica.com/culture/index.htm
36. http://www.stopklatka.pl/film/film.asp?fi=1492&sekcja=4
37. http://www.stopklatka.pl/film/film.asp?fi=1492&sekcja=5
38. http://www.stopklatka.pl/film/film.asp?fi=16895&sekcja=1
39. http://www.stopklatka.pl/film/film.asp?fi=410&sekcja=4
40. http://www.sweden.se/upload/Sweden_se/english/factsheets/
SI/SI_FS112d_Film_in_Sweden/Film_in_Sweden_FS112d.pdf
41. http://www.tppi.org.pl/b4-02/Demografia_Islandii.doc

4. Spis tabel
Tabela 1. Rok wprowadzenia zasadniczych praw socjalnych we Francji i
Skandynawii ......................................................................................... 19
Tabela 2. Frekwencja w 2 ostatnich wyborach w krajach nordyckich ................. 23
Tabela 3. Porwnanie modelu ustroju politycznego pastw nordyckich z cechami
ustrojw innych pastw demokratycznych ........................................... 24
Tabela 4. Indeks Giniego w wybranych pastwach .............................................. 28
Tabela 5. Ewolucja nordyckiego modelu pastwa dobrobytu .............................. 33

114

5. Spis kadrw i plakatw

Kadr 6. Widmowy furman prowadzony przez mier (Furman mierci) ............. 41
Kadr 2. Rycerz Antonius Block rozgrywa ze mierci parti szachw
(Sidma piecz) ..................................................................................... 41
Kadr 3. Lena i Bjrne jako propagatorzy liberalnej seksualnoci w wydaniu
szwedzkiego skandalisty Vilgota Sjmana
(Jestem ciekawa w kolorze tym) ...................................................... 51
Kadr 4. Agnes i Elin czyli zakazana mio na szwedzkiej prowincji
(Fucking ml)........................................................................................ 51
Kadr 5. Niespenieni artyci sprowadzeni do roli kuglarza (Wieczr kuglarzy) ... 59
Plakat 1., Kadr 6. Magia laposkiego folkloru jako wsplne dziedzictwo
skandynawskiej kultury (Laila)............................................................... 59
Kadry 7., 8. Natura jako wrg czowieka (Noi Albinoi)........................................ 80
Kadr 9. Czowiek i zajc czyli stosunek midzy cywilizacj i natur
(Rok zajca) ............................................................................................ 80
Kadr 10. Adam i jego jabka w filmowej przypowieci o walce dobra ze
(Jabka Adama) ....................................................................................... 80
Kadr 11. Erik i jego oprawca Otto - przedstawiciel za w powojennej Szwecji
(Zo) ....................................................................................................... 101
Kadr 12. Czarnoskry Gbatokai ofiar nietolerancji ze strony zepsutego Mikaela
(Festen) ................................................................................................. 101
Kadr 13. Bdcy w potrzebie Fin moe liczy na jego pomoc pastwa dobrobytu
(Czowiek bez przeszoci)..................................................................... 106
Kadr 14. Kjell Bjarne, Elling i ich opiekun socjalny Frank sli w opacanym
przez

norweski rzd przestronnym mieszkaniu w centrum Oslo

(Elling) .................................................................................................. 106

115

6. Filmografia
1. 101 Reykjavk, re. Kormkur B., Blueeyes Productions, Filmhuset AS,
Liberator

Productions,

Troika

Entertainment

GmbH,

Zentropa

Entertainments, Dania/Francja/Islandia/Niemcy/Norwegia 2000.

2. Aberdeen, re. Moland H.P., Filmfabriken Baltic Sea AB, Freeway Films,
Norsk Film, Norwegia/Szwecja/Wielka Brytania 2000.
3. Bezsenno, re. Skjoldbjaerg E., Nordic Screen Production AS, Norsk Film,
Norsk Filminstitutt, Norwegia 1997.
4. Biay Labirynt, re. August B., Bavaria Film, Constantin Film Produktion,
Det Danske Filminstitut, Greenland Film Production, Nordisk Film- &
TV-Fond, Smilla Film A-S, Dania/Niemcy/Szwecja 1997.
5. Czowiek bez przeszoci, re. Kaurismki A.,
Filmproduktion,

Pyramide

Productions,

Bavaria Film, Pandora

Sputnik,

Yleisradio,

Finlandia/Francja/Niemcy 2002.
6. Do ciebie czowieku, re. Anderssonn R., Posthus Teatret, Roy Andersson
Filmproduktion AB, Socit Parisienne de Production, Spillefilmkompaniet
4 , Studio 24, Svenska Filminstitutet (SFI), Thermidor Filmproduktion,
Dania/ Francja/ Niemcy/Norwegia/Szwecja 2007.
7. Dogville, re. von Trier L., Zentropa Entertainments, sabella Films B.V.,
Memfis Film, Pain Unlimited GmbH Filmproduktion, Sigma Films, Slot
Machine, Edith Film Oy, Spillefilmkompaniet 4 ,Invicta Capital, Fjeldabe
Films AS, Film i Vst, arte France Cinma, arte, Westdeutscher Rundfunk,
France 3 Cinma, Danmarks Radio, Sveriges Television, TV 1000,
Yleisradio, Norsk TV2 AS,Something Else B.V., Trollhttan Film AB, Zoma
Films Ltd., Liberator Productions, Filmmek, Canal+, Nordisk Film
Biografdistribution, Danish Filminstitute, Eurimages, Svenska Filminstitutet,
Nordisk Film- & TV-Fond, Filmstiftung North Rhine Westphalia, CoBo
Fonds, Foundation for Audiovisual Production, Film Fund of the
Netherlands , Finnish Film Foundation, Dania/Finlandia/Francja/Holandia/
Japonia/Niemcy/Norwegia/Szwecja/USA/Wielka Brytania/Wochy 2003.
8. Dzwi obok, re. Sletaune P., Columbia TriStar Nordisk Film Distributors A/S,
Memfis

Film

&

Television,

Norsk

Filmfond,

Produksjon

Spillefilmkompaniet 4 , Zentropa Entertainments, Dania/Norwegia 2005.

116

9. Elling, re. Naess P., Maipo Film- og TV Produksjon, TNT Film

Productions, Norwegia 2001.
10. Fanny i Aleksander, re. Bergman I., Cinematograph AB, Svenska
Filminstitutet, Gaumont, Personafilm, SVT Drama, Tobis Filmkunst, Szwecja
1982.
11. Festen, re. Vinterberg T., Danmarks Radio (DR),
Nimbus Film Productions, SVT Drama, Dania 1998.
12. Fucking ml, re. Moodysson L., Memfis Film, Det Danske Filminstitut,
Film i Vst, SVT Drama, Gteborg, Svenska Filminstitutet, Sveriges
Television, Trollywood AB, Zentropa Entertainments, Dania/Szwecja 1998.
13. Hawaje,

Oslo,

re.

Poppe

E.,

Paradox

Spillefilm

A/S,

Dania/Norwegia/Szwecja 2004.
14. Historie Kuchenne, re. Hamer B., BOB Film Sweden AB, Bulbul Films,
Svenska Filminstitutet (SFI), Norwegia/Szwecja 2003.
15. Idioci, re. von Trier L., 3 Emme Cinematografica, Argus Film Produktie,
arte, Canal+, CoBo Fonds, Danmarks Radio (DR), Jennie Cinematografica,
La Sept Cinma, Liberator Productions, Nordisk Film- & TV-Fond, October
Films, PGO Television Holland, Rai Cinemafiction, SVT Drama,VPRO
Television, Zentropa Entertainments, Zweites Deutsches Fernsehen (ZDF),
Dania 1998.
16. Jabka Adama, re. Jensen A.T., M&M Productions, August Film & TV
GmbH, Danmarks Radio (DR), Dania/Niemcy 2005.
17. Jak w zwierciadle, re. Bergman I., Svensk Filmindustri (SF), Szwecja 1961.
18. Kopotliwy czowiek, re. Lien J., Sandrew Metronome Norge A/S,
The Icelandic Filmcompany,Tordenfilm AS, Islandia/Norwegia 2006.
19. Krlestwo, re. von Trier L., arte, Coproduction Office, Danmarks Radio
(DR), Greco, MEDIA Programme of the European Union, Nederlandse
Omroepstichting (NOS), Nordisk Film- & TV-Fond, Sveriges Television
(SVT), TV Collaboration Fund, Westdeutscher Rundfunk (WDR), Zentropa
Entertainments, Dania 1994.
20. Kumple, re. Tyldum M., Happy Endings A/S, Norwegia 2003.
21. Lilja 4-ever, re. Moodysson L., Memfis Film, Det Danske Filminstitut, Film
i Vst, Nordisk Film- & TV-Fond, Svenska Filminstitutet (SFI), Sveriges
Television (SVT), Zentropa Entertainments, Dania/Szwecja 2002.
117

22. Moje matki, re. Hr K., Matila Rhr Productions (MRP), Omega Film &
Television AB, Film i Skne, Finlandia/Szwecja 2005.
23. Moje ycia psa, re. Halfstrm L., FilmTeknik, Svensk Filmindustri (SF)
Szwecja 1985.
24. Nocny stranik, re. Bornedal O., Thura Film, Dania 1994.
25. Noi Albinoi, re. Kri D., Zik Zak Kvikmyndir, Essential Filmproduktion
GmbH,

The

Bureau,

M&M

Productions,

Das

Kleinfernsehspiel,

Dania/Islandia/Niemcy/Wielka Brytania 2003.

26. Pieni z drugiego pitra, re. Andersson R., Danmarks Radio (DR), Easy
Film, Nordisk Film- & TV-Fond, Norsk Rikskringkasting (NRK), Roy
Andersson Filmproduktion AB, SVT Drama, Svenska Filminstitutet
(SFI) ,Dania/Norwegia/Szwecja 2000.
27. Przeamujc fale, re. von Trier L., arte, Argus Film Produktie, Canal+,
CoBo Fonds, Det Danske Filminstitut, Eurimages, European Script Fund,
Finnish Film Foundation, Icelandic Film, La Sept Cinma, Liberator
Productions, Lucky Red, Media Investment Club, Memfis Film, Nederlands
Fonds voor de Film, Nordisk Film- & TV-Fond, Northern Lights, Norwegian
Film Institute, October Films, Philippe Bober, SVT Drama, Svenska
Filminstitutet (SFI), TV1000 AB, Trust Film Svenska, VPRO Television,
Villealfa Filmproduction Oy, Yleisradio (YLE), Zentropa Entertainments,
Zweites Deutsches Fernsehen (ZDF), Dania 1996.
28. Rekonstrukcja, re. Boe Ch., Director's Cut, HR. Boe & Co., Nordisk Film,
TV2 Danmark, Dania 2003.
29. Reprise, re. Trier J., Filmlance International AB, Norwegia 2006.
30. Sidma piecz, re. Bergman I., Svensk Filmindustri (SF), Szwecja 1957.
31. Tam, gdzie rosn poziomki, re. Bergman I., Svensk Filmindustri (SF),
Szwecja 1957.
32. Taczc w ciemnociach, re. von Trier L., Zentropa Entertainments, Trust
Film Svenska, Film i Vst, Liberator Productions Pain, Unlimited GmbH
Filmproduktion, Cinematograph A/S, What Else? B.V., Icelandic Film,
Blind Spot Pictures Oy, France 3 Cinma, Danmarks Radio (DR), arte France
Cinma, SVT Drama, arte, Angel Films, Canal+, FilmFour,

Fine Line

Features Filmek A/S, Constantin Film Produktion, Lantia Cinema &

Audiovisivi, TV 1000,VPRO Television, Westdeutscher Rundfunk (WDR),
118

Yleisradio

(YLE),

Memfis

Film,

Dania/Finlandia/Francja/Holandia/

Islandia/Niemcy/Norwegia/Szwecja/USA/Wielka Brytania 2000.

33. Tu po weselu, re. Bier S., After the Wedding, Det Danske Filminstitut,
Nordisk Film, Sigma Films, Sveriges Television (SVT), Zentropa
Entertainments, Dania/Szwecja 2006.
34. Tylko Razem, re. Moodysson L., Memfis Film, Film i Vst, Keyfilms Roma,
SVT Drama, TV1000 AB, Zentropa Entertainments, Dania/Szwecja/Wochy
2000.
35. Wallander Mastermind, re. Flinth P., Yellow Bird Films AB,
Dania/Finlandia/Niemcy/Norwegia/Szwecja 2006.
36. Wallander Nim nadejdzie mrz, re. Anfersson K.-A., Degeto Film, Film i
Skne

TV4

Sweden,

Yellow

Bird

Films

AB,

Dania/Niemcy/Norwegia/Szwecja 2005.
37. Woski dla pocztkujcych, re. Scherfig L., Danmarks Radio (DR), Det
Danske Filminstitut, Zentropa Entertainments, Dania/Szwecja 2000.
38. Zakochani widz sonie, re. Kari D., Nimbus Film Productions, Zentropa
Entertainments, Zik Zak Kvikmyndir, Danmarks Radio (DR), Dania/Islandia
2005.
39. Zo, re. Hafstrom M., Moviola Film och Television AB, Nordisk Film/TV
Svenska Filminstitutet (SFI), Dania/Szwecja 2003.

119