POLITECHNIKA LSKA

WYDZIA MECHANICZNY TECHNOLOGICZNY

KATEDRA MECHANIKI TEORETYCZNEJ I STOSOWANEJ

Ksztatowanie Wasnoci Materiaw

Temat: Ukad rwnowagi elazo - wgiel

Wykona:
Kierunek: MiBM
Grupa dziekaska: MC 4
Studia niestacjonarne II stopnia

Prowadzcy:
dr in. Adam Zarychta

Rok akademicki 2013/2014

1.

Cel wiczenia

Celem wiczenia byo:

- poznanie podstawowych skadnikw wystpujcych w ukadzie Fe Fe3C,
- okrelanie przemian zachodzcych w ukadzie Fe Fe3C.

2.

Wstp
Wykres rwnowagi ukadu elazo cementyt przechodzi dug ewolucj od

najprostszej postaci zaproponowanej przez Czernowa do postaci wspczesnej. Najnowsza

wersja wykresu, opracowana zostaa przez J. Chippmana.
Wykres ten ma dwie wersje:
- metastabiln odnoszc si do ukadu Fe Fe3C wykrelon lini cig,
- stabiln opisujc ukad elazo grafit wykrelona linia przerywan.
Maj one znaczenie przy opisie strukturalnym rnych tworzyw metalicznych.
Wykres Fe Fe3C odzwierciedla rwnowag fazow w stalach i surwkach (eliwach)
biaych, w ktrych nie wystpuje grafit, wykres elazo grafit za opisuje czciow
rwnowag w stopach z grafitem. Linie obydwu ukadw s nieznacznie przesunite.
Wszystkie punkty charakterystyczne wykresu oznaczono duymi literami alfabetu, przy czym
punkty odnoszce si do ukadu elazo grafit oznacza si dodatkowo przecinkiem.
Oznaczenia te maja charakter midzynarodowy i s ujte w Polskiej Normie PN93/H
012000. W tablicy pod wykresem podano wsprzdne (temperatury i skady) wszystkich
punktw charakterystycznych.

3.

Ukad Fe - Fe3C
Na rys. 3.1 przedstawiono ukad elazo - cementyt

Rys. 3.1 Ukad elazo - cementyt

3.1. Fazy wystpujce w ukadzie elazo-cementyt.

Poniewa elazo wystpuje w dwch odmianach alotropowych i , a ponadto tworzy
z wglem roztwory stae i faz midzymetaliczn Fe 3C (cementyt), w ukadzie rwnowagi
elazo-cementyt (zalenie od temperatury i zawartoci wgla) istniej nastpujce fazy ferryt,
austenit, cementyt i cieky roztwr wgla w elazie.

W poszczeglnych polach wykresu oznaczono nastpujce fazy (L roztwr cieky wgla

w elazie: ferryt, austenit oraz Fe3C). Wykres ukadu rwnowagi elazo-cementyt
mona podzieli na dwa obszary:
a) obszar zwizany ze zmian stanu skupienia, ograniczony od gry lini likwidusu ABCD,
od dou - lini solidusu AHJECF,
b) obszar przemian w stanie staym poniej linii solidusu.

3.2. Skadniki strukturalne w ukadzie Fe - Fe3C

W stopach elazo cementyt w stanie rwnowagi wystpuj nastpujce skadniki
strukturalne:
ferryt jest midzywzowym roztworem staym wgla w elazie krystalizujcym
w ukadzie regularnym przestrzennie centrowanym. Do temperatury 770C ferryt jest
ferromagnetyczny, a w wyszych temperaturach jest paramagnetyczny. Ze wzgldu na
ma zawarto wgla waciwoci ferrytu niewiele rni si od waciwoci czystego
elaza .
Wystpuje

rwnie

ferryt

ktry

jest

roztworem

staym

wgla

w wysokotemperaturowej odmianie elaza . Wykazuje on wiksz rozpuszczalno

wgla ni ferryt .
austenit jest midzywzowym roztworem wgla w elazie krystalizujcym
w ukadzie regularnym pasko centrowanym. Austenit oznaczony jest symbolem Fe(C),
bd liter . W stalach wglowych austenit jest trway powyej 727 C, jest
paramagnetyczny. Wprowadzenie pierwiastkw austenitotwrczych np. Mn, Ni obnia
zakres istnienia austenitu do temperatury pokojowej.
cementyt czyli wglik elaza jest faz midzymetaliczn o zoonej strukturze,
krystalizujc w ukadzie rombowym. Zawiera 6,67% mas. wgla. Ze wzgldu na
znaczny udzia wizania metalicznego ma waciwoci metaliczne, a wic jest faz
midzy-metaliczn. Cementyt jest skadnikiem bardzo twardym i jednoczenie bardzo
kruchym. Rozrnia si nastpujce rodzaje cementytu:
- pierwotny - krystalizujcy z roztworu ciekego wgla w elazie zgodnie ze zmian
rozpuszczalnoci wg linii DC,
- wtrny - wydzielajcy si w stanie staym z austenitu wskutek malejcej
rozpuszczalnoci wgla w elazie wedug linii ES,
- trzeciorzdowy - wydzielajcy si z ferrytu na skutek malejcej rozpuszczalnoci wgla
w elazie wedug linii PQ.
4

Cementyt wystpuje rwnie jako skadnik eutektyki (ledeburyt) lub

eutektoidu (perlit). W czasie wyarzania w wysokich temperaturach cementyt ulega
rozkadowi na austenit i grafit wedug reakcji:
Fe3C 3Fe + C
Cementyt moe tworzy roztwory stae rno-wzowe, przy czym na miejsce
atomw wgla mog wchodzi do jego sieci atomy azotu, za na miejsce atomw elaza
atomy takich metali, jak mangan, chrom, wolfram itd. Tak utworzone roztwory stale
na osnowie sieci cementytu nosz nazw cementytu stopowego.
perlit eutektoidalna mieszanina ferrytu i cementytu, zawierajca 0,77%C. Powstaje
z rozpadu austenitu w temperaturze 727C. Jest zbudowany na przemian z pytek
ferrytu i cementytu.
ledeburyt eutektyczna mieszanina austenitu i cementytu, tworzca si w temperaturze
1148C, przy krzepniciu cieczy o zawartoci 4,3%C. Po ochodzeniu do temperatury
727C austenit ledeburytu przemienia si w perlit, tak, e poniej tej temperatury
wystpuje mieszanina perlitu i cementytu; taka struktura eutektyczna nosi nazw
ledeburytu przemienionego.

3.3. Przemiany w ukadzie Fe - C

W ukadzie Fe C wyrniamy przemiany:
przemiana perytektyczna przebiega wzdu linii HB
LB + H J
co oznacza, e przy chodzeniu ferryt o skadzie punktu H reaguje z roztworem
ciekym L o skadzie punktu B dajc w wyniku austenit o skadzie punktu J. Przemiana
ta zachodzi w stopach o zawartoci wgla w zakresie midzy 0,09% (punkt H) i 0,53%
(punkt B),
przemiana eutektyczna przebiega wzdu linii ECF
LC E + Fe3CI
co oznacza, e przy chodzeniu roztwr cieky o skadzie punktu C (4,3%) ulega
rozkadowi na mieszanin eutektyczn zoon z austenitu o skadzie punktu E
i cementytu, zwan ledeburytem. Przemiana ta zachodzi w stopach o zawartoci wgla
wyszej od punktu E (2,11%).

 przemiana eutektoidalna A1 przebiega wzdu linii PSK

S> p + Fe3CII
co oznacza, e przy chodzeniu austenit o skadzie punktu S (0,77%C) ulega rozpadowi
na mieszanin eutektoidaln ferrytu o skadzie punktu P i cementytu drugorzdowego,
zwana perlitem. Prze-miana ta wystpuje we wszystkich stopach o zawartoci wgla
wyszej od 0,0218%.
przemiana alotropowa
A3 Fe Fe zachodzca w czystym elazie w temperaturze 912C. W stopach elaza
z wglem oznaczajca pocztek wydzielania si ferrytu z austenitu przy chodzeniu,
lub koniec przemiany ferrytu w austenit przy nagrzewaniu, zgodnie z przebiegiem
linii GOS.
A4 Fe Fe zachodzca w stopach o zawartoci wgla poniej 0,17%.
Acm pocztek wydzielania si cementytu wtrnego z austenitu lub koniec
rozpuszczania si cementytu wtrnego w austenicie zgodnie z przebiegiem linii ES.
przemiany magnetyczne
A0 przemiana magnetyczna cementytu w staej temperaturze 230C,
A2 przemiana magnetyczna ferrytu, zachodzca w staej temperaturze 770C
w stopach zawierajcych poniej 0,6% wgla; przy chodzeniu pojawiaj si
waciwoci magnetyczne, natomiast przy nagrzewaniu nastpuje ich utrata. W stopach
powyej 0,65% wgla prze-miana magnetyczna zachodzi rwnoczenie z przemian
alotropowa.

4.

Struktury stali wglowych

W temperaturze otoczenia, w zalenoci od zawartoci wgla, struktury stali

wglowych s nastpujce:
Przy zawartoci wgla teoretycznie nie przekraczajcej 0,008%, wystpuje struktura
ferrytyczna (patrz rysunek 4.1).
Przy zawartoci wgla 0,008-0,02%, na granicach ziarn ferrytu pojawiaj si
wydzielenia cementytu trzeciorzdowego. Jak ju wspomniano, takie stopy nazywane
s zwykle elazem technicznym.
Stale o zawartoci do 0,8% C nosz nazw stali podeutektoidalnych. Ich struktura
skada si z dwch skadnikw, a mianowicie ferrytu i perlitu, przy czym w miar

wzrostu zawartoci wgla w stali wzrasta zawarto perlitu w strukturze (patrz

rysunki 4.1 - 4.3).

Stal o zawartoci 0,8% wgla ma struktur perlityczn (patrz rysunek 4.4) i nosi nazw
stali
eutektoidalnej.

Stale o zawartoci 0,8-2,06% wgla nazywaj si stalami nadeutektoidalnymi i maj

struktur skadajc si z perlitu i cementytu wtrnego. W miar wzrostu zawartoci
wgla, wzrasta ilo cementytu w strukturze (patrz na rysunki 4.5 i 4.6). Teoretycznie
maksymalna zawarto cementytu wtrnego wystpuje w stali o granicznej zawartoci
wgla 2,06% i wynosi wtedy okoo 20%.

Rozpatrujc wasnoci mechaniczne stali wglowych mona stwierdzi, e najnisz

wytrzymao i najwysz plastyczno w temperaturze pokojowej ma stal o strukturze
ferrytycznej. W miar wzrostu zawartoci wgla, a wic rwnie wzrostu zawartoci perlitu
w strukturze, ronie wytrzymao i twardo stali, przy jednoczesnym obnianiu si
plastycznoci. Maksymaln wytrzymao (w stanie wyarzonym) ma stal eutektoidalna
(0,8% C). Dalszy wzrost zawartoci wgla powoduje podwyszanie twardoci, gdy

w strukturze pojawia si cementyt wtrny, rwnoczenie jednak maleje efektywna

wytrzymao stali, poniewa staje si ona mao plastyczna.
Struktura stali wykazuje czsto charakterystyczn pasmowo, ktra jest wynikiem
obrbki plastycznej na gorco.
Oprcz omwionych wyej skadnikw strukturalnych, w kadej stali wystpuj
ponadto rnego typu wtrcenia niemetaliczne. Pod wzgldem wielkoci wtrcenia te dzieli
si na podmikroskopowe, mikroskopowe i makroskopowe.
Oznaczanie wtrce niemetalicznych w stali polega na obserwacji mikroskopowej
powierzchni odpowiednio reprezentatywnie pobranych i przygotowanych prbek i okreleniu
rodzaju, ksztatu, iloci, wielkoci i rozmieszczenia wtrce przez porwnanie z ustalonymi
wzorcami. Skad chemiczny i skad fazowy wtrce niemetalicznych mona okrela za
pomoc mikrosondy elektronowej.