ANTfK

TADEUSZ ZIELISKI

ANTYK

NIETZSCHEGO
i.

T r z e m a w i e k i e m i f a l a m i pisze P a u l s e n w r. 1 8 8 5 w e
wstpie do swego z n a k o m i t e g o dziea o h i s t o r j i n a u k o w e g o
w y k a d u w n i e m i e c k i c h s z k o a c h i u n i w e r s y t e t a c h zalay
j z y k , l i t e r a t u r a , pogldy n a wiat i idee s t a r o y t n o c i wiat
germaski.
P i e r w s z y n a p y w p r z e n i k a G e r m a n j sw z a p a d n i a j c si
w cigu tysicolecia, n a s t p u j c e g o p o c h r z c i e k r l a F r a n k w .
Zostawi o n w y z n a n i e i j z y k r z y m s k i e g o k o c i o a i szcztki
naukowych docieka Grekw.
D r u g a f a l a r u n a na N i e m c y i na cay Z a c h d w XV i X V I
w i e k u , z o s t a w i a j c p o s o b i e o p a n o w a n i e k l a s y c z n e j aciny,
znajomo greczyzny i posiew racjonalizmu.
T r z e c i a f a l a s u n a p o w o l i w w i e k u X V I I I i dosiga swego
szczytowego n a p i c i a przy j e g o k o c u . P r z e p o i a h e l l e s k i e m i
i d e a m i i p o g l d a m i c a e ycie u m y s o w e N i e m i e c . J a k o rezultat
swego p r z e p y w u p o z o s t a w i a p o w s t a n i e dyscypliny filologji
klasycznej i gimnazjum klasyczne."
U y w a j c o b r a z u p r z e m i j a n i a fal, z o s t a w i a j c y c h po s o b i e
p e w n e w a r t o c i , P a u l s e n sdzi, j a k m o n a w n i o s k o w a , e n a
w i e k X I X p r z y p a d a odpyw t e j fali, k t r a wedug j e g o sw
p r z e p a j a a c a e ycie u m y s o w e N i e m i e c i d e a m i h e l l e s k i e m i .
W t p i , czy zdanie b a r d z i e j b e z s t r o n n y c h p o k o l e n a s t p n y c h
p r z y z n a o b y m u r a c j . W y d a j e m i si, e s k o n n e b y o n e byy ra
c z e j u w a a w i e k X I X za e p o k dalszego r o z w o j u tych h e l l e
s k i c h i d e j w n i e m i e c k i e j i w o g l e e u r o p e j s k i e j kulturze i e to
s w o j e twierdzenie o p i e r a y b y r w n i e n a Systemie
etyki s a m e
go P a u l s e n a . Ale n a w e t g d y b y P a u l s e n m i a suszno, g d y b y
rzeczywicie n a u k a filologji k l a s y c z n e j i szkoa k l a s y c z n a sta-

NIETZSCHEGO

nowiy j e d y n y rezultat przepywu tej t r z e c i e j fali, n e o h um a n i s t y c z n e j , to p o k o l e n i a n a s t p n e z m u s z o n e bd-i

uzna istnienie c z w a r t e j fali w p y w w k l a s y c z n y c h , fali s u n c e j
powoli i niepostrzeenie w p o c z t k o w y m o k r e s i e istnienia zjed
noczonych Niemiec i zalewajcej bystrym i gwatownym na
p o r e m ycie u m y s o w e N i e m i e c i c a e j E u r o p y w o s t a t n i m
dziesitku X I X i p i e r w s z y m dziesitku X X w i e k u . F a l a ta b y a
b y zwizana z n a z w i s k i e m F r y d e r y k a N i e t z s c h e g o , p o d o b n i e
j a k trzecia czy si z n a z w i s k i e m G o e t h e g o , a d r u g a z n a z w i
skiem Pelrarki.
Z m e g o p u n k t u widzenia s p r a w a p r z e d s t a w i a si j e d n a k i n a
c z e j . W y d a j e m i si, e fala w p y w w k l a s y c z n y c h u d e r z a a
n i e p r z e r w a n y m n a p o r e m na w i a d o m e tworzenie c y w i l i z a c j i
w cigu o s t a t n i e j , n e o h u m a n i s t y c z n e j e p o k i . C a a ta e p o k a p o
w i c o n a jest o d n a j d y w a n i u h e l l e n i z m u . P o c z t k o w o h e l l e n i z m
ten oddziaywa n a umysy przez s w y c h k l a s y c z n y c h p r z e d s t a
wicieli. P o m i n w s z y ju H o m e r a , p o d k t r e g o z n a k i e m r o z p o
cz si w o g l e w zwrot do a n t y k u , j a k o ku d o s k o n a e j i wspa
n i a e j n a t u r a l n o c i , s p o t y k a m y wszdzie w c h a r a k t e r z e dziaa
j c e g o i w p y w o w e g o c z y n n i k a h e l l e n i z m z epoki j e g o rozkwitu.
P o e z j a z a c z y n a j c od S o f o k l e s a , sztuka, z a c z y n a j c o d F i d j a sza, filozofja od S o k r a t e s a oto gwnie d z i a a j c e siy.
W s p l n ich c e c h jest wiadomo, harmonijne poczenie
r o z u m u i p i k n a , ale j e d n a k p o c z e n i e tego r o d z a j u , w k t
r y m r o l a n a c z e l n a p r z y p a d a nie r o z u m o w i ( c o f n o b y to b o
w i e m n e o h u m a n i z m do p o m i n i t y c h j u zaoe w i e k u owie
c e n i a ) , l e c z p i k n u . P i k n o to rodzi w o l a i d o p i e r o po j e g o
p o w s t a n i u przyglda m u si r o z u m i z u m i e c h e m z a d o w o l e n i a
u z n a j e w n i e m swe p r a w o w i t e dzieci.
T e n s t o s u n e k do s t a r o y t n o c i m u s i a z n a t u r y rzeczy na sku
t e k dalszego r o z w o j u t y c h si, k t r e p r o w a d z i y od e p o k i owie
c e n i a do n e o h u m a n i z m u , w y t w o r z y z c z a s e m n o w y punkt
widzenia. P r z e c h o d z c zkolei j e d n p o drugiej w a r s t w y , s k a d a
j c e si n a c a o d o r o b k u cywilizacji s t a r o y t n e j i to nie
m e t o d p r a c y filologicznej tylko, lecz drog i n t u i c j i i w e w
n t r z n e g o przeycia l u d z k o m u s i a a d o j t a k e do m o
m e n t u , p o p r z e d z a j c e g o w r o z k w i t r o z u m u , o k t r y m bya
m o w a przed c h w i l , do m o m e n t u , u z n a j c e g o w p i k n i e t w r

TADEUSZ ZIELISKI

j e d y n i e l e p e j , i n s t y n k t o w n i e d z i a a j c e j woli, m o m e n t u hi
storycznego, k t r y r e p r e z e n t u j e p r z e d s o f o k l e s o w s k a p o e z j a ,
p r z e d s o k r a t y c z n a filozofja, p r z e d f i d j a s z o w a sztuka. Z w r o t w e
wszystkich tych t r z e c h dziedzinach p o w s t a n i e m a l r w n o c z e
nie, ale tylko w d w c h p i e r w s z y c h p o d p r z e w o d n i c t w e m Nie
tzschego. J e e l i c h o d z i o trzeci to w y n i k n on d o p i e r o
j a k o rezultat p r a c a r c h e o l o g i c z n y c h , o d s a n i a j c y c h p r z e d n a
mi istot sztuki p r z e d f i d j a s z o w e j , t. zw. a r c h a i c z n e j , przyczeni
f a k t , e p r z y p a d a on n a c z a s d z i a a l n o c i N i e t z s c h e g o z j e d n e j
i t. zw. p r e r a f a e l i z m u z drugiej s t r o n y , m o e kady przypisy
w a zalenie od swego wiatopogldu b d p r z y p a d k o w i , cu
dowi, bd j a k i e j p r z e d u s t a w n e j h a r m o n j i , bd w r e s z c i e te
m u , c o j e d n o c z y w s o b i e te wszystkie c z y n n i k i , a m i a n o w i c i e
t a j e m n i c z e j , n i e u b a g a n e j , k a p r y n e j w o l i " , do k t r e j p o w r
c i m y jeszcze n i e r a z w tej p r a c y .
II.
0 stosunku Nietzschego do s t a r o y t n o c i spotyka si d o
c z s t o niezbyt suszne pogldy nawet w r d j e g o z w o l e n n i k w .
J e s t rzecz z n a n oczywicie, e s t u d j o w a filologj k l a s y c z n
i w y k a d a j n a w e t j a k o p r o f e s o r na u n i w e r s y t e c i e , i e w o b e c
tego zwizany by ze s t a r o y t n o c i d a l e k o cilej ni n a j w i e r
n i e j s i ]' J synowie w c z a s a c h d a w n i e j s z y c h : P e t r a r k a , G o e t h e .
P r z y p u s z c z a si j e d n a k , e w o w y m p i e r w s z y m o k r e s i e nie by on
j e s z c z e w a c i w y m N i e t z s c h e m " i e zostawszy filologiem na
skutek j a k i e g o n i e p o r o z u m i e n i a , w y r z e k si po u w i a d o m i e
niu sobie w a s n e j s w e j n a t u r y k r p u j c y c h go p o m y e k m o
doci T w i e r d z c to, w p r o w a d z a si p o d o b n i e sztuczne r o z g r a
n i c z e n i a , j a k gdy m w i c o G o e t h e m , oddziela si m o d e g o
G o e t h e g o " od G o e t h e g o po p o d r y do W o c h " , lub te gdy
si
odrnia
Tostoja-artyst"
od
Tostoja-moraisty",
przyczem rzeczywicie w pierwszym i o s t a t n i m w y p a d k u w a
sne w y r z e c z e n i e si b o h a t e r a u s p r a w i e d l i w i a p o n i e k d stosowa
n zasad podziau. W p r z e c i w s t a w i e n i u do n i e j t w i e r d z i b y m ,
e w Nietzschem, j a k o w synu i h e r o l d z i e k u l t u r y s t a r o y t n e j ,
d a j e si w y c z u p r z e b i e g a n i e j e d n e j j e d y n e j linji r o z w o j o w e j
od zacztkw j e g o t w r c z o c i a po s a m j e j k r e s . W o b e c tego
zaoenia w y d a j e mi si w s k a z a n e m w s p o m n i e o z e w n e t r z e

ANTYK

NIETZSCHEGO

n y c h f a k t a c h , r z u c a j c y c h wiato n a o b c o w a n i e N i e t z s c h e g o
ze wiatem s t a r o y t n y m .
P o m i n w s z y m i l c z e n i e m mgliste p r z e y c i a d z i e c i s t w a , spo
t y k a m y Nietzschego p o r a z pierwszy n a d r o d z e w i a d o m e g o
p r z y s w a j a n i a sobie w i a d o m o c i ze w i a t a s t a r o y t n e g o p o d c z a s
j e g o p o b y t u w 15-ym r o k u ycia w z n a k o m i t e j u c z o n e j s z k o l e "
w P f o r c l e w , p o b l i u N a u m b u r g a . T r z e b a w i e d z i e , e z a k a d
jten d a w a ) d a j e p r a w d z i w e p r z y g o t o w a n i e do s t u d j o w a n i a f i5
klasyczne], zawieraj0 w swym programie szkolnym
"znaczn cz wicze, przerabianych zazwyczaj na uniwersy
tecie przez studentw p o w i c a j c y c h si tej d y s c y p l i n i e . N a
pierwszym planie stoi l e k t u r a a u t o r w k l a s y c z n y c h i to w ten
sposb, e o p r c z i n t e r p r e t a c j i i c h w k l a s i e b y w a te p o l e c a n e
samodzielne opracowywanie ich w d o m u ; uczniowie usiuj
zdoby u m i e j t n o s w o b o d n e g o w a d a n i a j z y k i e m a c i s k i m
w pimie n a r w n i z n i e m i e c k i m . S t u d j a w i e c z y p r a c a d y p l o
m o w a w j z y k u a c i s k i m o typie p r a c s e m i n a r y j n y c h , prze
c h o w y w a n a w a r c h i w a c h s z k o l n y c h . N a w y s o k o c i postawio
n y c h zada stoi g r o n o n a u c z y c i e l s k i e , s k a d a j c e si z uczo
n y c h filologw, jeeli ju nie n a j w y s z e j m i a r y , to w k a d y m
razie b a r d z o w a r t o c i o w y c h i g o d n y c h b y o z d o b k a d e j k a
tedry u n i w e r s y t e c k i e j . Za c z a s w p o b y t u Nietzschego w szkole
byy t o t a k i e z n a k o m i t o c i wiata filologicznego, j a k S t e i n h a r d t ,
Gorssen, K e i l , P e t e r . O s p o s o b i e i c h w y k a d u m o n a sobie u r o
b i zdanie na p o d s t a w i e r e l a c j i u c z n i a , r e l a c j i , k t r a odznacza
j c si m o d z i e c z s z c z e r o c i , s p e c j a l n m a dla n a s w a r t o :
M o j e m n a j w i k s z e m s z c z c i e m m w i on w s w e j b i o g r a f j i ,
n a p i s a n e j p o d c z a s s t u d j w na u n i w e r s y t e c i e w B o n n w 19-ym
* r o k u ycia, b y o to, e m i a e m w i e t n y c h n a u c z y c i e l i filolo
g w ; n a p o d s t a w i e i c h osobistoci u r a b i a e m sobie p o j c i e o ich
n a u c e . G d y b y m m i a wtedy t a k i c h n a u c z y c i e l i , j a k i c h z n a j d u
j e m y n i e k i e d y w g i m n a z j u m , ludzi d r o b i a z g o w y c h , o m a e m
s e r c u i p o w o l i p y n c e j k r w i w yach, ludzi, k t r z y z n a u k i nie
zebrali n i c p o n a d py j e j u c z o n o c i , o d s u n b y m d a l e k o od
siebie myl p o w i c e n i a sie n a u c e , o p i e r a j c e j si n a w y s i k a c h
takich m i z e r n y c h k r e a t u r . L e c z nie przede m n stali t a c y
filolodzy j a k ( n a s t p u j e w y e j w y m i e n i o n y szereg n a z w i s k )

.'t&ogjr

10

TADEUSZ Z I E L I S K I

ludzie o d a l e k i c h h o r y z o n t a c h i m i a y c h d e n i a c h i c i e
szyem si n a w e t i c h o s o b i s t s y m p a t j " (ycie I , 2 1 1 ) .
J u j a k o c h o p i e c 15-lelni z a c h w y c a s i Nietzsche p o s t a c i
A l e k s a n d r a "Wielkiego i to z tego p u n k t u widzenia, k t r y p
niej s a m n a z w a p u n k t e m widzenia h i s t o r j i m o n u m e n t a l n e j .
S n u j e w gowie p l a n tragedji, k t r e j tre m i a s t a n o w i spisek
F i l o t a s a , i c z c i o w o go n a w e t r e a l i z u j e . W t e d y r w n i e w y
m i e n i a w liczbie n a j w y s z y c h s w y c h marze, y c i o w y c h uzy
s k a n i e d o b r e g o a c i s k i e g o s t y l u " . yczenie to m i a o si urze
czywistni. P o s u c h a j m y , j a k s a m o tern m w i w j e d n y m ze
s w y c h p n y c h u t w o r w (Zmierzch
Boyszcz,
Dziea V I I I , 1 6 6 ) ,
w ustpie, n a k t r y trzeba si bdzie j e s z c z e p o w o a : O p a n o
w a n i e stylu, zwaszcza stylu e p i g r a m a t y c z n e g o , obudzio si w e
m n i e n i e m a l nagle przy zetkniciu si z S a l u s t j u s z e m . Nie za
p o m n i a e m zdziwienia m e g o n a u c z y c i e l a C o r s s e n a , gdy m u s i a
s w e m u n a j g o r s z e m u latynicie w y s t a w i najlepszy stopie
w j e d n e j chwili s t a n e m n a w y s o k o c i z a d a n i a " .

ANTYK

NIETZSCHEGO

11

dzia teologiczny i filologiczny o r a z n a c z o n k a k o r p o r a c j i ;

prawdziw prac rozpoczyna
waciwie dopiero w Lipsku,
gdzie przenis si za s w y m m i s t r z e m , w i e l k i m R i t s c h l e m , k t
remu przypado w udziale o d e g r a r o l S o k r a t e s a w s t o s u n k u
do.tego A l k i b i a d e s a . A j a k a t o bya p r a c a l M o d y a k a d e m i k
szybko przedar si przez m o z o l n y i p o w o l n y z w y k l e o k r e s
zaznajamiania si ze r d a m i , p r z y s w a j a n i a sobie m a t e r j a u
naukowego To, czemu inni p o w i c a j c a e lata s w y c h s t u d j w
uniwersyteckich, mia ju w z n a c z n e j m i e r z e o p a n o w a n e w c i
gu swej pracy w g i m n a z j u m . J e g o p o c z y n a n i a stay si o d r a z u
naukowe, twrcze.

III.

Z n i e s y c h a n z a c h a n n o c i rzuci si n a s k a r b y u n i w e r s y
t e c k i e j b i b l j o t e k i , w y z y s k u j c do o s t a t e c z n y c h g r a n i c p r z y s o
w i o w sask g r z e c z n o b i b l j o t e k a r z y . K s i k i m u j e d n a k n i e
w y s t a r c z a y . Od o p r a c o w a k s i k o w y c h c i g n o go d o t r a d y c y j r k o p i m i e n y c h ; przez R i t s c h l a , z n a k o m i t e g o z n a w c t e j
t r a d y c j i , z a p o z n a j e si z D i n d o r f e m i T i s c h e n d o r f e m . S c h o
d z c j e d n a k w g b o k i e n a w a r s t w i e n i a p o d a , n i e t r a c i z oczu
nieba i j e g o gwiazd. T e o g n i s i w zwizku z n i m m e g a r e j s k a ty
r a n j a , a w z w i z k u z n i znowu m g l i s t o p r z e c z u w a n e w i d m o
c z o w i e k a - d e m o n a , c z o w i e k a - t y t a n a , to w a n i e
pozostaje
wci w sferze j e g o n a j w i k s z e g o z a i n t e r e s o w a n i a . Zblia si do
grupy k o l e g w , m o d y c h filologw, k t r y c h c i g n p o d o b n i e
j a k j e g o do L i p s k a blask sawy R i t s c h l a ; zblienie z j e d n y m
z n i c h , E r w i n e m R o h d e , z a m i e n i a si w sta p r z y j a , o ile
wogle zdolny b y do staoci H e r a k l i t o w y ogie j e g o duszy.
Z nimi z a k a d a i s t n i e j c e do dzi k k o k l a s y c z n e i n a j e d n e m
z p i e r w s z y c h z e b r a tego k k a o d c z y t u j e rezultat s w y c h b a
da n a d t r a d y c j T e o g n i s a , s t a n o w i c j e d e n z n a j b a r d z i e j in
t e r e s u j c y c h p r o b l e m w w z a k r e s i e d a w n i e j s z e j g r e c k i e j poezji.
S w j r k o p i s w r c z a R i t s c h o w i do o c e n y . R i t s c h l p o z a p o z n a
niu si z t r e c i p r a c y , z a c h w y c o n y j e j w a r t o c i n a u k o w i sa
m o d z i e l n o c i m e t o d y , d r u k u j e j w r e d a g o w a n e m wtedy
przez siebie pimie filologicznem, n a j p o w a n i e j s z e m w w c z a s
z w s z y s t k i c h c z a s o p i s m tego r o d z a j u .

Nastpuj lata a k a d e m i c k i e . P o m i j a m y k r t k i o k r e s j e g o
s z a r p a n i n y " w B o n n , gdzie zapisa si r w n o c z e n i e n a w y -

P o t e j u c z o n e j p r a c y przyszy i n n e . Naley z w r c i uwag,

j a k AV n i c h j u w y r a a j si ideay przyszego filozofa. W i d z i e
l i m y , e T e o g n i s w s k a z y w a na przyszego
nadczlowieka,

P n i e j p r z e s u w a si o r o d e k j e g o z a i n t e r e s o w a , a l e j u
przy k o c u swego p o b y t u w g i m n a z j u m o d n a j d u j e N i e t z s c h e
t dziedzin ycia staroytnego, k t r a m i a a j u odtd stale y
wi j e g o dusz i z a c h c a j do t w o r z e n i a r o z s a w i o n y c h ogl
nie, m i a y c h etyczno-politycznyeh k o n c e p c y j . Dziedzin t b y a
t r a g i c z n a " e p o k a g r e c k i e j historji, k t r e j c z y n n i k polityczny
stanowia t y r a n j a . B d z i e o l e m jeszcze p n i e j m o w a , na razie
c h c i a e m t y l k o p o d k r e l i , e N i e t z s c h e j a k o pisarz wywodzi
si f o r m a l n i e i r z e c z o w o ze s t a r o y t n o c i i e zalek przyszej
dziaalnoci z o b y d w c h p u n k t w w i d z e n i a z a k i e k o w a w n i m
j u w l a t a c h g i m n a z j a l n y c h . I c h u w i e c z e n i e m bya cile filo
logiczna p r a c a w j z y k u a c i s k i m o T c o g n i s i e m e g a r e j s k i m ,
g w n e m rdle w i a d o m o c i o a r y s t o k r a c j i m e g a r e j s k i e j , re-r
w o u c j i i l y r a n j i p r a c a , stanoAvica syntez j e g o m o d z i e
c z y c h p r z e m y l e i dnoci, a r w n o c z e n i e punkt w y j c i a dla
dalszych p o m y s w .

12

ANTYK

TADEUSZ ZIELISKI

w p r a c y o sporze H o m e r a i H e z j o d a " wita przysza m y l

o wspzawodnictwie, s t a n o w i c e m n a r z d z i e woli m o c y " .
S a m t e m a t nalea do zagadnie h i s t o r y c z n o - l i t e r a c k i c h . C h o
dzio o ustalenie czasu powstania i n t e r e s u j c e g o t r a k t a t u o ( m i
t y c z n y m ) sporze k o r y f e u s z w n a j d a w n i e j s z e j poezji e p i c z n e j ,
traktatu, zachowanego w opracowaniu z epoki Hadrjana. Sta
n o w i s k o Nietzschego w lej s p r a w i e w y d a j e mi si dotd bez
s p o r n e i w y m a g a j c e tylko p e w n y c h uzupenie. Oczywist j e s t
r z e c z , e t e m a t ten zbliy go do zagadnienia o s o b i s t o c i H o
m e r a i przez to do p r o b l e m u , k t r e m u p o w i c i s w j pierwszy
w y k a d u n i w e r s y t e c k i w B a z y l e i , o c z e m bdzie j e s z c z e m o w a
pniej.
P o d o b n i e trzecia wiksza c o do r o z m i a r w s t u d e n c k a
p r a c a tego o k r e s u s t a n o w i filologiczny m a t e r j a l do wszystkich
j e g o pniejszych m y l o w y c h p r o b l e m w , zwizanych z filozof j p r z e d s o k r a t y c z n , a m o n a p o w i e d z i e bez p r z e s a d y , e
pozostaa o n a w w i k s z y m lub m n i e j s z y m stopniu w sferze j e g o
p r z e m y l e a do o s t a t n i c h czasw. W i e , c z c a l y r a n j e VI
w i e k u z ow filozof j z przed S o k r a t e s a , j e s t w i d o c z n a : z j e d n e j
s t r o n y m a m y p o l i t y k , z drugiej m y l t r a g i c z n e j " e p o k i
G r e c j i . T r z e b a p a m i t a , e g w n e m r d e m dla p o z n a n i a fil o z o f j i p r z e d s o k r a l y c z n e j j e s t L a e r t i o s D i o g e n e s , w swych y
c i o r y s a c h f i l o z o f w ; z r o z u m i e m o n a , c z e m u Nietzsche z ta
k i m z a p a e m z a b r a si do o p r a c o w y w a n i a tematu o r d l e
tych y c i o r y s w i ucieszy si tak b a r d z o , gdy R i t s c h l p o d a go
j a k o t e m a t p r a c y , m o g c e j u b i e g a si o n a g r o d . P r a c a Nie
tzschego o d z n a c z a a si w i e l k u c z o n o c i i w n i k l i w o c i ; j e
eli j e d n a k p o m i m o to w y n i k i j e j dzisiaj nie m o g u c h o d z i
za suszne, to w i n tego ponosi nie Nietzsche, lecz p a n u j c a
wwczas wszechwadnie teorja jednordowoci
(Einquellentheorie),
k t r a j a k k o l w i e k nie p o s i a d a a w rzeczywistoci
adnego u z a s a d n i e n i a , lem usilniej b r o n i o n a bya przez n a j
wiksze a u t o r y t e t y .
T o wszystko s t a n o w i j e d n a k tylko z a s a d n i c z e p u n k t y j e g o
dziaalnoci. B y a o n a , jeeli chodzi o filologie,
ty
okresie
j e g o studenckiego ycia tak n i e s y c h a n i e i n t e n s y w n a , e w z b u
dzi moga zachwyt n a w e t w r d z n a n y c h ze swej p r a c o w i t o c i
N i e m c w . I rzeczywicie, dugo j e s z c z e z n i e z w y k y m podziw

NIETZSCHEGO

13

w e m m w i o n o o n i m w L i p s k u Gdy w r. 1876, j a k o p o c z t k u j c y student uniwersytetu lipskiego, z a p i s a e m sie n a c z o n k a

k k a filologicznego i zostaem dojMiszczpny d o przegldania^
"jego aktw z lal ubiegych, p r c z y d j u m z a z n a j o m i o m n i e z t r a d y c j a m i tego a k a d e m i c k i e g o s t o w a r z y s z e n i a i n a z w i s k a m i j e g o
n a j b a r d z i e j zasuonych c z o n k w , w tej liczbie Nietzschego,
(idy w y p y t y w a e m , k i m e j e s t w _ N i g t z j c h e . _ _
Ach,
Nietzsche! b r z m i a a o d p o w i e d ( d o t y c h c z a s dwiczy m i
w uszach w peen z a c h w y t u w y k r z y k n i k ) to ten N i e t z s c h e ,
k t r e m u jeszcze przed u k o c z e n i e m s l u d j w o f i a r o w a n o o b j
cie k a t e d r y w B a z y l e i ! "

IV.
Na w i o s n r. 1869, w 24-ym r o k u ycia, uda sic N i e t z s c h e do
B a z y l e i dla o b j c i a t a m s t a n o w i s k a p r o f e s o r a fiologji k l a s y c z
n e j na u n i w e r s y t e c i e . W r a z z t y m f a k t e m r o z p o c z y n a sie trzeci
o k r e s j e g o w i a d o m e g o ycia, o k r e s , k t r y m i a w y p r o w a d z i
go z c i a s n e g o k o a f a c h o w c w i u c z y n i m i s t r z e m wiatowego
rozgosu. N i e m n i e j j e d n a k nie w a h a m si t w i e r d z i , e nie byo
tu adnego p r z e o m u , a d n e g o z e r w a n i a ( p r c z z e w n t r z n e g o ) ,
e w s z y s t k o szo d r o g stopniowego, logicznego r o z w o j u . W a
c i w o c i N i e t z s c h e g o b y o to, e w k a d y m o k r e s i e swego y
c i a w y p r z e d z a n a s t p n y . W m u r a c h szkoy b y a k a d e m i k i e m ,
j a k to w s p o m n i a e m ; n a awie u n i w e r s y t e c k i e j u c z o n y m ;
o t r z y m a w s z y k a t e d r , sta si f i l o z o f e m . F i l o z o f e m co p r a w d a
nie w cisem z n a c z e n i u tego w y r a z u ( f i l o z o f o w i e specjalici nie
z a l i c z a j go do swego g r o n a ) , lecz w b a r d z i e j d o d a t n i e m czy
u j e m n e m m n i e j s z a o t o w k a d y m razie w l e m , k t r e
terminowi temu nadawali jego twrcy.
Z r o z p o c z c i a si tego trzeciego o k r e s u zdawa sobie
Nietzsche d o k a d n i e s p r a w j u wtedy, gdy wygasza s w j wy
kad i n a u g u r a c y j n y o o s o b i s t o c i H o m e r a , b d c y dalszem
r o z w i n i c i e m j e g o filologicznych d o c i e k a n a d s p o r e m H o m e
r a i H e z j o d a " ; c h a r a k t e r y s t y c z n e zwaszcza s ostatnie sowa
j e g o p r z e m w i e n i a . N a w i z u j e do sawnego p o w i e d z e n i a S e
n e k i , w k t r e m filozof ten o b u r z a si, i zawodowi n a u c z y c i e l e
filozofji, straciwszy z oczu j e j zadanie i cel j a k o p r z e w o d n i c z k i
ycia, m a r n u j c z a s i siy na filologiczne r o z t r z s a n i a u t w o r w

14

zaoycieli szkl f i l o z o f i c z n y c h i w ten s p o s b filologj po

wiada staje si t o , c o niegdy b y o f i l o z o f j " . N i e t z s c h e ,
k t r y , j a k widzielimy, j u j a k o a k a d e m i k k i e r o w a swe p i e r w
sze k r o k i n a u k o w e k u n u r t u j c y m go p n i e j z a g a d n i e n i o m
filozoficznym, u p o j o n y p o w o d z e n i e m , z d e c y d o w a , e o l o p r z y
sza o b e c n i e c h w i l a o d w r o t n e j p r z e m i a n y : f i l o z o f j go
si staje si to, c o d o t y c h c z a s b y o f i l o l o g j " .
T a k i e byo z a o e n i e . P i e r w s z e m j e g o u r z e c z y w i s t n i e n i e m
bya k s i k a w y d a n a w 1871 r. p. t. Narodziny
Tragedji.
Dla
n a p i s a n i a j e j m u s i a c o p r a w d a s i g n j e s z c z e do d w c h n o
wych s k a r b n i c : filozofji S c h o p e n h a u e r a i muzyki W a g n e r a .
B y y to j e d n a k p i e r w i a s t k i p o k r e w n e . O b y d w a j , S c h o p e n h a u e r
i W a g n e r , n i e t y l k o w y r o l i z tego s a m e g o s t a r o y t n e g o p n i a , ale
c z e r p a l i b e z p o r e d n i o z niego swe s o k i : pierwszy
jako
s p a d k o b i e r c a p l a t o s k i e g o idealizmu, f a n a t y c z n y wielbiciel sta
roytnego j z y k a i p i m i e n n i c t w a , drugi j a k o wskrzesiciel
staroytnego d r a m a t u m u z y c z n e g o i u d r a m a t y z o w a n c g o mitu.
Gdyby i s t n i a y j a k i e w tym wzgldzie w t p l i w o c i , rozproszy
a b y j e s a m a k s i k a . B e z w e w n t r z n e g o p o k r e w i e s t w a po
szczeglne p r z e d s t a w i o n e w n i e j c z y n n i k i s t a r o y t n o , S c h o
p e n h a u e r , W a g n e r n i e m o g y b y w y t w o r z y owego zadziwia
j c o h a r m o n i j n e g o dwicznego akordu, ktremu na imi
Dyoniz.
O t a r l i m y si t u t a j o n i e b e z p i e c z n y , f a t a l n y s y m b o l . Czsto
z d a r z a si sysze p y t a n i e , j a k u j m u j e Nietzsche p i e r w i a s t e k
a p o l l i s k i i d y o n i z y j s k i . Czy s to w a r t o c i p r z e j t e , czy te
w y t w o r z o n e ? W i a d o m o przecie, e Z a r a t u s t r a Nietzschego
to p o s t a przez niego s t w o r z o n a , k t r ze s t a r o y t n y m m a g i e m
nie c z y n i c p r c z i m i e n i a . Czy m o e z a c h o d z i ten s a m sto
s u n e k midzy j e g o D y o n i z e m a s t a r o y t n e m b s t w e m , n o s z c e m to m i a n o ? N a to p y t a n i e w y p a d n i e d a o d p o w i e d p o d w j
n. D y o n i z N i e t z s c h e g o w c a e j s w e j i s t o c i e zdradza s t a n o w c z o
p o c h o d z e n i e s t a r o y t n e . W i e l e lat p n i e j , p r z y j a c i e l N i e t z s c h e
go, E r w i n R o h d e , d a w s w e j w i e t n e j k s i c e p. t. Psyche
filo
logiczny p o d k a d pod t g l e b , z k t r e j w y r s w u r o c z y k w i a t .
Ale eby go m o n a byo o d n a l e w r d rozogw s t a r o y t n o
ci, ti zeba byo, a b y czasy d o j r z a y , aby p o j a w i si S c h o p e n ':""'

'i '/.':>}ri< i ",'..>f><-rdtJj<l':r

15

ANTYK NIETZSCHEGO

TADEUSZ ZIELISKI

y\<m''\t-\ p * Y m i z n t l l .

owego

(powtarzam

to

za

Nietzschem)

przedostatniego

so

w a ycia, k t r y n a u c z y nas r o z u m i e t a j e m n i c z e sowa S o f o klesa:

Szczcia szczyt niezrodzonym by;
Skoro jednak ten ujrza wiat,
Szczcie drugie p o w r c i tara,
Skd przyszede, i jaknajrychlcj.

(Edyp

w Kolonie,

1224).

staroytn m d r o Sylena, b d c (a mwi to ju we wasnem

imieniu)

przedostatniem

sowem

W a g n e r j a k o zwiastun, w Tristanie

greckiej

tragedji;

i Nibelungach,

owego

rodzimego ona niebytu, owej twrczej mierci wiecznie mo

dego b s t w a .
Trjdwik powtarzam zabrzmia jak najwietniej i jak
najbardzej

harmonijnie:

staroytno,

s w y c h fal S c h o p e n h a u e r a i W a g n e r a ,

przyjwszy

obrb

zwrcia sobie jedynie

w a s n y s w j d o r o b e k . W dugi czas p o t e m , p o z u p e l n e m ju
z e r w a n i u z filologj i f i l o l o g a m i , po w y r z e c z e n i u si S c h o p e n
h a u e r a i W a g n e r a , N i e t z s c h e p o z o s t a w i a j e d n a k swego D y o n i z a
Helladzie i przypisuje s o b i e j e d y n i e s a w o d k r y w c y . P i e r w
szy c e l e m z r o z u m i e n i a n a j d a w n i e j s z e g o , l e c z j u bogatego
i nawet

p r z e l e w a j c e g o si p o brzegi h e l l e s k i e g o i n s t y n k t u ,

z a j e m si p o w a n i e t e m d z i w n e m z j a w i s k i e m , k t r e nosi i m i
D y o n i z a " (Zmierzch

Boyszcz,

Dziea V I I I 1 7 0 ) .

P o z e r w a n i u ale c z e m u nastpio^to z e r w a n i e ?
V.
Z e w n t r z n i e s p r a w a p r z e d s t a w i a si, j a k n a s t p u j e : m o d y
j e s z c z e w w c z a s p r z e d s t a w i c i e l filologji, dzi j e d e n z j e j k o r y
f e u s z w , U l r y c h v. W i l a m o w i t z , napisa zoliw k r y t y k ksi
ki Nietzschego. K r y t y k a ta p o m i m o o b r o n y ze s t r o n y przy
j a c i e l a Nietzschego, E r w i n a R o h d e g o , o b r o n y , z k t r p o l e m i
z o w a znowu W i l a m o w i t z zdoaa z n i e c h c i do niego w i k
s z o f i l o l o g w ; z m a l a y w i d o k i dalszego p o w o d z e n i a n a d r o
dze k a r j e r y u n i w e r s y t e c k i e j , s t u d j u j c a modzie filologiczna
zacza s t r o n i od B a z y l e i w y n i k o , k r t k o m w i c , to, c o
F r a n c u z i n a z y w a j une querelle
allemande.

16

TADEUSZ Z I E L I S K I

I, oczywicie, tego faktu zupenie u s u n nie s p o s b . Co p o

d o b n e g o mogo z p e w n o c i naley sobie z d a z tego spra
w w y d a r z y si j e d y n i e w N i e m c z e c h . W j a k i s p o s b b o
wiem k s i k a , nie w i a d c z c a b y n a j m n i e j o i g n o r a n c j i a u t o r a ,
m o g a z a c h w i a j e g o saw n a u k o w , o p a r t j u n a tylu grun
t o w n y c h p r a c a c h ? Nie p r z y n i o s a b y m u m o e n o w y c h odzna
cze n a u k o w y c h zgoda n a to a l e trudno z r o z u m i e , a b y
staa si o b c i e n i e m , p r z e w a a j c c m n a wadze o g l n e j opinji
filologw szal j e g o r z e t e l n y c h i n a d e r c e n n y c h zasug. Czy
co p o d o b n e g o j e s t d o p o m y l e n i a n p . u n a s ?
Ale nie w t e m tkwi s e d n o s p r a w y .
F i l o z o f j s t a j e si to, c o byo d o t y c h c z a s f i l o l o g j " ; j a k n a
ley r o z u m i e t o o w i a d c z e n i e ? Czy c h o d z i tu o to, e filologj
m a p r z e s i a b y filologj, czy te r a c z e j pozosta ni nadal,
m i m o s w o j e j p r z e m i a n y ? Niewtpliwie t a k . K w i a t nie moe
w y r z e c si spjni z k o r z e n i a m i , odyg i l i m i ; w i d n i e , oder
w a n y od n i e j . Atoli k o r z e n i e , odyga, licie w y k a z y w a powin
ny jeeli d a l e j posugiwa si b d z i e m y tem p o r w n a n i e m
duo u w i a d o m i e n i a , duo s a m o p o w i c e n i a , aeby nie w y r z e c
si k w i a t u ; d o t y c h c z a s b o w i e m widziay w sobie c e l roliny.
J a k e t r u d n a j e s t dla n i c h c h w i l a z r o z u m i e n i a s w e j roli
stopni p o r e d n i c h n a linji p r z e m i a n m o r f o l o g i c z n y c h ! P o w i
c e n i e to s t a j e si d o p i e r o wtedy m o l i w e , gdy uatwi j e wzgld
n o i subtelne w y c z u c i e kwiatu. B o j e e l i ten, c h e p i c si sw
w s p a n i a b a r w i w i e t n y m p r z e p y c h e m , zgry p a t r z e bdzie
na i c h s k r o m n p o w i e r z c h o w n o , wtedy p o w s t a musi o d r u c h
n i e c h c i , i d c a za n i m w z g a r d a , w y w o u j c znw wzgard
z drugiej s t r o n y , w r e s z c i e z e r w a n i e .
I w a n i e tu zdarzyo si c o p o d o b n e g o .
F i l o l o d z y mogli w t e d y j e s z c z e n i e z n a l e k c e w a c y c h , a ze
wzgldu n a s p r a w i e d l i w o d o d a m u s z e : n i e s p r a w i e d l i w i e
l e k c e w a c y c h powiedze Nietzschego o p r z e d s t a w i c i e l a c h filologji takiej m i a r y , j a k Zeller (ycie I I 2, 1.23), L o b e c k
(Dziea
V I I I 1 7 1 ) i i n n y c h s a m ton n o w e j k s i k i by d o s l a l e c z n e m
wiadectwem
P o c z u l i , e d o t k n a i c h w z g a r d a , i odpo
wiedzieli n a ni t e m s a m e m . I oto zdarzyo si, e w a n i e
w tym czasie, gdy s t a r o y t n o , dziki N i e t z s c h e m u , bya
w przededniu j e d n e g o ze s w y c h n a j s a w n i e j s z y c h p o d b o j w

ANTYK

NIETZSCHEGO

17

umysowoci europejskiej przedstawiciele oficjalnej nauki

o s t a r o y t n o c i wyczyli ze swego g r o n a j e j n a j d z i e l n i e j s z e g o
bojownika.
Naley tu w s p o m n i e j e s z c z e o p e w n e j o k o l i c z n o c i m n i e j
w a n e j , k t r a w y d a si m o e niesusznie z r e s z t c z y t e l
nikom s p r a w w i k s z e j wagi. W k s i c e , o k t r e j m o w a , w i e
czy Nietzsche laurem i bluszczem t r a g i c z n " e p o k H e l l a d y ;
od Eurypidesa i S o k r a t e s a d a t u j e o k r e s s t o p n i o w e g o j e j
upadku, przyczem przedstawia S o k r a t e s a j a k o p i e r w s z e g o d e ltadenta w historjJ g r e c k i e j k u l t u r y . ' P o d c z a s gdy w t a m t e j e p o
ce p a n u j e instynkt, b e z c e l o w o , u s p r a w i e d l i w i e n i e przez p i k
no; tu rzdzi intelekt, w y r o z u m o w a n y o p t y m i z m , m o r a l i z m ,
a w dalszym r o z w o j u a l e k s a n d r y j s k a r a d o ycia i w r e s z c i e
( c h o c i a to j e s t p r z e m i l c z a n e ) c h r z e c i j a s t w o . P r z e p r o w a d z e
niu t e j antytezy n i e m o n a o d m w i susznoci; zapdzia o n a
j e d n a k zbyt p o r y w c z o a u t o r a do m y l n e g o w a r t o c i o w a n i a , do
skupienia wszystkich o c e n d o d a t n i c h z j e d n e j , a u j e m n y c h
Z drugiej s t r o n y . W t y m p u n k c i e w i d z e n i a w y r a z i a si n a j
gbsza n i e s p r a w i e d l i w o : j e d n o z n a j d o s t o j n i e j s z y c h i m i o n
w h i s t o r j i l u d z k o c i zostao z e l o n e .
I t o n i e m a b y s p r a w n a j w i k s z e j wagi? N i e , jeeli c h o
dzi o N i e m c y i n i e m i e c k filologj. PrzedstaAviciele j e j stoso
wali o d d a w n a m e t o d , k t r s a m i w przystpie d o b r e g o h u m o
ru zoliwie n a z w a l i Prugelknabenmethode.
Badacz zabiera
si do j a k i e j o s o b i s t o c i ze wiata s t a r o y t n e g o , n a k t r e j s o
bie uywa, w e t u j c p o p r z e d n i e w y c z e r p a n i e z b y t n i e m h o d o
waniem innym. Metoda do marna, ktra jednak, wnoszc
z j e j wzitoci, m u s i m i e swe p s y c h o l o g i c z n e u z a s a d n i e n i e .
Dlatego te d a r o w a l i b y , sdz, n i e m i e c c y filolodzy N i e t z s c h e m u
jego s t o s u n e k do S o k r a t e s a , gdyby nie t a m t a druga, w a n i e j s z a
przyczyna r o z a m u .
J a k k o l w i e k b y o , r o z a m len nastpi. N i e t z s c h e p o s t a n o w i
publicznie i u r o c z y c i e go ogosi. Uoy filipik p. t. My filo
lodzy;
szkice do n i e j zostay pniej w y d a n e (Dziea
X 303).
"Wyrzekajc si filologji, pozostawia Nietzsche w t y m szkicu
s t a r o y t n o n a d a w n i e j p r z y z n a n y c h j e j szczytach, oczywicie
s t a r o y t n o e p o k i t r a g i c z n e j " . W a c i w i e n i e w y r z e k a si on
filologji w o g l e , lecz j e d y n i e filologji w s p c z e s n e j . N a p o t y k a -

18

TADEUSZ ZIELISKI

m y (sir. 3 6 4 ) z n a m i e n n y ustp: P r z y p u s z c z a j n i e k t r z y , e
filologja' m a si k u k o c o w i ; c o do m n i e , m y l , e j e s z c z e
si nie zacza. N a d e r w a n e m w y d a r z e n i e m w r o z w o j u filologji jest p o j a w i e n i e si G o e t h e g o , S c h o p e n h a u e r a ,
Wagnera.
Z ich p o m o c m o n a sign d a l e j . O b e c n i e naley dy do
odkrycia V i V I w . " T o odkrywanie hellenizmu tragicznej"
epoki G r e c j i wedug w a s n e j t e r m i n o l o g i i Nietzschego sta
j e si o s o b i s t e m j e g o z a d a n i e m , treci j e g o dalszego ycia.
VI.
D r u g , wiksz j e g o p r a c , d o b l i s k o zwizan z
Narodzi
nami Traged]i,
stanowia Filozofja
tragicznej
epoki
Grecji. P o
k r e w i e s t w o o b y d w u dzie w y r a a si ju w tytuach: o b o k
t r a g e d j i " m a m y t r a g i c z n e p o k " . Z a z n a c z e n i e lego p o k r e
w i e s t w a byo c a k i e m w i a d o m e . W gigantycznych p o s t a c i a c h
filozofw p r z e d s o k r a t e s o w y c h dostrzega Nietzsche - - i pod
k r e l a ten f a k t n a t u r y z tej s a m e j k r w i i koci, c o b o h a t e
rowie Eschyla.
Podczfas j e d n a k gdy dzieo Narodziny
Tragedji
szybko,
u j r z a o wiato dzienne i p o j a w i e n i e m si s w e m w y w o a o bu
rz, Filozofja
tragicznej
epoki, w y n i k a j c a b e z p o r e d n i o z d a w
n i e j s z e j , n a g r o d z o n e j niegdy p r a c y o r d a c h L a e r t i o s a D i o g e n e s a , nie m i a a nigdy b y u k o c z o n a i d o p i e r o w r. 1896 do
staa si do r k c z y t e l n i k w (Dziea
X 1 ) . A j e d n a k dzieo to
stanowi j a k g d y b y p r z e j c i e pomidzy s t a r o y t n o c i a Nietzs c h e m z jego t r z e c i e g o o k r e s u dziaalnoci. W y r a n i e r y s u j si
w niemi lady, k t r e Nietzsche p n i e j , d b a j c o sw oryginal
n o , usilnie s l a r a si zatrze. Z a d a n i e m m o j e n i bdzie odso
n i j e nie dla p o m n i e j s z e n i a a u t o r a , lecz d l a p o d k r e l e n i a j e g o
staoci i k o n s e k w e n c j i przy p o z o r n e j c l i w i e j n o e i i z m i e n n o c i .
T r z e b a sobie j e d n a k p r z e d e w s z y s l k i c m zda s p r a w , c z e m
j e s t k s i k a , n o s z c a dziwny tytu
Filozofja
tragicznej
epoki
Grecji. M w i c p o p r o s t u , j e s t to h i s t o r j a fiozofji przed S o k r a
tesem. Nie w y k o c z o n a zarys r a c z e j , ni o p r a c o w a n i e , do
czego p r z y z n a j e si s a m a u t o r (Dziea
X 2 ) odznacza si
j e d n a k g b o k i e m p r z e m y l e n i e m p o r u s z a n y c h zagadnie oraz,
w odrnieniu od w i k s z o c i szkicw lego rodzaju, n i e m a

ANTYK

NIETZSCHEGO

z n a j o m o c i n o w s z e j filozofja. K s i k a t a , k t r e j o p u b l i k o w a
n i e poprzedzia o wiele g r u n l o w n i e j s z a p r a c a G o m p e r z a p. I.
Myliciele
greccy ( 1 8 9 4 ) , z r o b i a o d r a z u w r a e n i e p r z e s t a r z a e j .
Z n a c z e n i e j e j j e s t p r z e d e w s z y s t k i e m b i o g r a f i c z n e . P r z e s u w a si
przed n a m i szereg z a d u m a n y c h m d r c w , k t r z y p i e r w s i w o
rali si w ugory ludzkiego umysu, pierwsi r o z w i z y w a l i za
gadk bytu nie przy p o m o c y a s t r o n o m j i czy g e o l o g j i , ale r w
nie bez wierze religijnych. I s t o t i c h n a u k i z e r o d k o w u j e
"Nietzsche w niewielu w y t y c z n y c h , w k t r y c h o d b i j a si i c h
indywidualno. Tales z j e g o p y n c y m p r a y w i o e m t b tyl: ko zapowied. A n a k s y m a n d e r przez, s w n a u k o zagadzie, d o
s i g a j c e j , j a k o kara, wszelkie tworzenie, s t a j e si p i e r w s z y m
tragicznym" filozofem, zwiastunem Schopenhauera. Ale olo
j a w i si H e r a k l i t z p i o r u n a m i w o c z a c h . Z p e s y m i z m u b u c h n
pomie w s z e c h o g a r n i a j c e g o
optymizmu, k a r a przeistacza
si w usprawiedliwienie, rozdwik w r o g i c h si r o z w z u j e
>i w d o s k o n a y m a k o r d z i e , jeeli t y l k o w y r z e c si etycznego
pogldu n a wiat, o d r z u c i teleologje. T w o r z e n i e to tylko
z a b a w a b s t w a , c z a s e m a g o d n a , c z a s e m o k r u t n a , zawsze
j e d n a k p i k n a , z n a j d u j c a usprawiedliwienie s w e s a m a w so
bie, gdy n i e m a c e l u t w o r z e n i e si rzeczy z i e m s k i c h , j e s t o n o
b e z w a r u n k o w o i m m o r a l n e . T u t a j znalaz N i e t z s c h e po r a z
pierwszy p o j c i e , k l r e m si p o t e m szczyci do tego stopnia,
e zatai lady j e g o p o w s t a n i a . K a z a s w e m u Z a r a t u s t r z c
p i e r w s z e m u z d j z rzeczywistoci c i c e na n i e j b r z e m i c e
lw i nazwa s a m e g o siebie p i e r w s z y m i m m o r a l i s t . W rze
czywistoci j e d n a k b y w i e r n y m u c z n i e m i w y z n a w c efeskiego
m d r c a . U z n a w a si le za takiego w swych w y k a d a c h o filo
z o f a c h t r a g i c z n e j " epoki G r e c j i : wiat p o t r z e b u j e wci
p r a w d y , m w i czyli p o t r z e b u j e wci H e r a k l i t a . T o , c o
j e m u si j a w i o , n a u k a o p r a w i e tworzenia i g r z e
w ra
mach
koniecznoci,
p o w i n n o odld stale b y n a m
p r z y t o m n e ; o n to z e r w a zason z owego n a j w s p a n i a l s z e g o ,
j a k i e sobie m o n a w y o b r a z i , w i d o w i s k a " . '
Z a c h w y c a go widocznie n i e t y l k o n a u k a , lecz i o s o b a H e r a k l i
t a : widzi w n i m s a m e g o siebie. H e r a k l i t pierwszy d o w i a d c z y
n a sobie p o t r j n e g o p r z e t w o r z e n i a , o k t r e m p n i e j bdzie
m w i Z a r a t u s t r a : w o b j u c z o n e g o wiedz
wielbda,

20

TADEUSZ ZIELISKI
ANTYK

w l w a , druzgoccego j a r z m o c e l w 'i p i e l g n o w a n y c h w c i
gu tysicoleci n o r m etycznego w a r t o c i o w a n i a , i w r e s z c i e
w d z i e c i , ktre jest niewinnoci i zapomnieniem, n o w o p o c z c i e m , g r , l o c z c e m si k o l e i n , p i e r w s z y m r u c h e m *
witem l a k " . O t a k , do gry t w o r z e n i a , b r a c i a m o i , naley
wite t a k " : s w o j e j woli poda duch, s w j wiat o d n a j d u j e ,
kto si w wiecie z a t r a c i " (Zaratustra,
3 1 ) . Na imi temu
dzieciciu E o n , c h o p i e s w a w o l n e , g r a j c e w w a r c a b y
w tworzenie wiata. T a k o rzecze H e r a k l i t .
'W czasie, gdy H e r a k l i t w tern t r z e c i e m p r z e i s t o c z e n i u d o
szed d o g e n j a l n e j i n t u i c j i dziecicia, s k r z e p n w s t a d j u m w i e l
bda daleko na zachodzie Ksenofanes, m wielce uczony
i mistrz wielu u c z n i w , u m i e j c y p y t a i o d p o w i a d a " . H e r a k l i t
zalicza go do p o l i h i s t o r w i Avogle do n a t u r h i s t o r y c z n y c h " .
N a t u r a h i s t o r y c z n a l o znowu t e r m i n ukuty przez Nietzschego..
Myla n a d nim dugo i czu wogle silniejsze m o e ni k i e d y k o l
wiek denie d o f i l o z o f o w a n i a m o t e m " , do s t r c a n i a przeciw
s t a w i a j c y c h sic w a r t o c i . B e z p o d n a to p r a c a ; nilol m a r n y m
j e s t filozofem. Kto urodzi si t w r c , n i e c h tworzy, nie oglda
j c si na p r z e c i w s t a w i a j c e si m u w a r t o c i w a r t o przez
niego stworzona i l a k j e z a m i , jeeli osignie wyszy stopie
d o s k o n a o c i . L e c z N i e t z s c h e tego nie u z n a w a : l e w m u s i a w e
dug niego r o z s z a r p a w i e l b d a . Uskuteczni to w drugim
zkolei ze swych n i e w c z e s n y c h r o z m y l a " , k t r e n a z w a :
o k o r z y c i a c h i s z k o d a c h , w y r z d z a n y c h yciu przez h i s t o r j " .

VII.
W e s p j e d n a k z t b u r z y c i e l s k a k c j r o z w i j a si p r a c a
pozytywna. W y d o b y t a i przyswojona indywidualno histo
r y c z n e j sylwety H e r a k l i t a czy si z m i s t y c z n p o s t a c i D y o niza z Narodzin
Tragedji
czy si w sferze estetycznego p o
gldu n a wiat. Narodziny
Tragedji
to protest p r z e c i w k o
etycznej o c e n i e tragedji, protest, w y n o s z c y z n a c z e n i e d y o n i zyjskiego pogldu n a wiat, w k t r y m p a t r z y si n a c i e r p i e n i a
i m i e r b o h a t e r a j a k o na w i d o w i s k o e s t e t y c z n e , m a j c e s a m o
w sobie swoje u s p r a w i e d l i w i e n i e . H e r a k l i t spoglda p o d o b n i e

NIETZSCHEGO

21

ara zapasy r o z g r y w a j c y c h sic si t w r c z y c h w e w s z e c h w i e c i e .

P o c z e n i e to b y o moliwe i k o n i e c z n e . H e r a k l i t j e s t w istocie
n i b y kwiat n a niwie g r e c k i e j filozof ji w j e j t r a g i c z n e j " e p o c e .
P o c z e n i e to w y d a j e ' si b a r d z i e j j e s z c z e m o l i w e m i k o
n i e c z n e m w o b e c w s p l n e g o p r z e c i w n i k a . B y n i m S o k r a t e s dla
jednej i dla drugiej s t r o n y . S o k r a t e s p r z e c i w s t a w i o r j e n l u j c
si AV swych celach w i a d o m o d z i a a j c y m n i e w i a d o m i e
"W gbiach natury p o t g o m i n s t y n k t w . I c e l o m o w e j w i a d o m e j
dziaalnoci uczyni uzyskania d o b r a . W r a z z nim k o c z y si
.gra c h o p i c i a E o n a , p i k n a b e z c e l o w o w tworzeniu. W j e d
nym i drugim w y p a d k u o k a z a si S o k r a t e s p i e r w s z y m de
k a d e n t e m " . . . N i e b d z i e m y tutaj r o z w o d z i si n a d j e d n o s t r o n
n o c i tego p o g l d u : Nietzsche s a m d a n a m b r o p r z e c i w k o
sobie w s o w a c h , k t r e c z y t a m y w j e d n e m z j e g o j u p o m i e r c i
w y d a n y c h dzie ( X , 2 6 5 ) : S p j r z c i e n a ycie poszczeglnego
c z o w i e k a ; pisze to, c o t r c i
modzieniec, wychodzc
z lat d z i e c i n n y c h , nie d a j e si n i c z e m zastpi i to do tego
stopnia, i p o w i n i e n b y o n w a c i w i e po t a k e j s t r a c i e p r a g n
o d r z u c i ycie, j a k o c o j u c a k i e m p o z b a w i o n e g o w a r t o c i " .
A wic od z a r a n i a lal m o d z i e c z y c h bierze p o c z t e k u p a d e k "
c z o w i e k a ; n i e c h e w o b e c takiego stanu rzeczy bdzie S o k r a t e s
pierwszym u p a d k o w c e m " na drodze rozwoju greckiej i wo
g l e p o w s z e c h n e j l u d z k i e j kultury.
T a k i e b y o b y n a s z e s t a n o w i s k o ; Nietzsche j e d n a k nie mg
s i w y z b y . s w e j j e d n o s t r o n n o c i . Z j e d n e j s t r o n y i tutaj to
w a n i e pooy s w e p o z y t y w n e zasugi pierwszy odczu pik
no i gbi d y o n i z y j s k i e g o i tragicznego n a wiat p o g l d u ; o b d a
rzywszy go c a k o w i c i e s w y m z a c h w y t e m , u s t o s u n k o w a si
n i e c h t n i e do u m y s o w o c i g r e c k i e j z j e j o k r e s u d o j r z a o c i ,
k t r a w y d a a m u si c z e m p o d o b n i e n i e s m a c z n e m , j a k d
enia ludzi d o r o s y c h ogldane p o p r z e z m g i e k p r z e p i k n e j
b a j k i z lat d z i e c i n n y c h . Z drugiej s t r o n y w m o r a l n y pogld na
w i a t , k t r y , jeeli niesusznie, to w k a d y m razie o p i e r a j c si
n a p e w n y c h p o d s t a w a c h odrzuci j a k o m y l i c i e l w s p r a w i e
t w o r z e n i a si rzeczywistoci w r a c a j c przez to do z a p a t r y
w a H e r a k l i t a , w y d a m u si b y w p r o w a d z o n y m r w n i e
i do s t o s u n k w ludzkich drog j a k i e g o n i e p o r o z u m i e n i a i przyt e m w p r o w a d z o n y m przez tego s a m e g o S o k r a t e s a . T r z e b a b y o

22

TADEUSZ ZIELISKI

z a w r c i ludzko z p o w r o l e m do p r z e d m o r a l n c j e p o k i j e j
islnienia. Ale czy wogle istniaa l a k a e p o k a k i e d y k o l w i e k ?
Owszem istniaa do pewnego stopnia, d o d a j e m y lkliwie
m y , przearci t r u c i z n h i s l o r j i k r y t y c z n e j " ; zastrzeenia legonie r o b i Nietzsche, o p i e r a j c si na swej historji m o n u m e n t a l
n e j " . E p o k a la istniaa po o k r e s i e w d r w e k i k o l o n i z a c y j . W y
raz arete
nie oznacza jeszcze w w c z a s c n o t y , lecz tyzn,
u j m o w a n j a k o zesp w a c i w o c i , d a j c y c h c z o w i e k o w i
w w a l c e yciowej p r z e w a g nad i n n y m i , s t a n o w i c y c h or j e g o
susznej i i s t o t n e j woli m o c y " .
Kto rozporzdza lemi w a c i w o c i a m i , posiada ow tyzn,
len by agaihs,
d o b r y , w p r z e c i w s t a w i e n i u do kaks,
ktrym
to t e r m i n e m o k r e l a n o nic zego c z o w i e k a , lecz nieudolnego.
O d k r y c i e to byo b y s k a w i c , o d s a n i a j c nagle g r a n i c mi
dzy p r z e d m o r a l n y m i m o r a l n y m o k r e s e m kultury. Z j e d n e j
s t r o n y antyteza: tdzy nieudolni, gule und schlcchte;
z dru
g i e j : dobrzy li, gule und bose.
W r c i m y jeszcze do l e j
sprawy.
Czy trzeba p r z y p o m i n a , e rozkwit o w e j p r z c d m o r a l n e j
epoki przypada w a n i e w t r a g i c z n e j " e p o c e g r e c k i e j h i s l o r j i
z j e j potnemi p o s t a c i a m i l y r a n w : T e a g e n e s a , K l i s l e n e s a ,
P e r i a u d r a , P i z y s l r a l a ? I e zwiastunem lej epoki by len sam
poeta, k t r e g o c z a r lak z a c h w y c a naszego myliciela od cza
sw s z k o l n e j awy, T e o g n i s ? W len s p o s b s p y w a j r a z e m
wszystkie p r a c e filologiczne Nietzschego z caego o k r e s u j e g o
studjw:
I l e r a k l i t , c a l a p r z e d s o k r a t y e z n a filozofja, Dyoniz.
i t r a g e d j a , w r e s z c i e T e o g n i s i polityka. D o p e n i a j c i t u m a c z c
si w l a j e m n i e , w y t w o r z y y te czynniki w umyle N i e t z s c h e g o
takie ujcie w c z e s n e j s l a r o y l n o c i , z k t r e g o drog n a t u r a l n e
go r o z w o j u w y n i k n musiaa n a j p o t n i e j s z a i n a j s u g c s l y w n i e j s z a idea, z w i z a n a przedewszyslkicm z j e g o nazwiskiem,,
idea n a d c z l o w i e k a .
(I).

n.).

DRIEU E A ROCHELLE

MOWA

DO

N I E M C W

Mowa do N i e m c w . . . D o j a k i c h N i e m c w ?
D o kilku m i e s z c z a n imniej gupieli, ni inni, do kilku r o b o t
n i k w m n i e j gupich, ni inni.
N a p r z d d o blagi nie j e s t e c i e G e r m a n a m i .
T a k s a m o , j a k m y nic j e s t e m y G a l l a m i lub L a t y n a m i , l u b
j a k W o s i nie s R z y m i a n a m i . F i g u r y , n a s z k i c o w a n e przez
p o e z j , p o g r u b i o n e do ksztatw p o t w o r w p o l i t y c z n y c h przez
d r o b n o m i e s z c z a s t w o c k l i w e w i e l k i c h m i a s t X I X stulecia. R o
gowie w c z e n i e z m c z e n i .
J e s t e c i e g r u p ludzi p o r o d k u E u r o p y , k t r a z t r u d e m
utworzya p a s t w o i n a r d . P a s t w o zaledwie d o k o c z o n e ,
n a r d n i e c a k o w i t y , k t r e ju lak pozostan, a l b o w i e m teraz
n a r z u c a j si i n n e t r o s k i , ni z a o k r g l a n i e p a s t w a n a r o d o
wego w e p o c e , k i e d y j e s t si n i c z e m , gdy nie j e s t si k o n t y
nentem.
Nie j e s t e c i e zgoa m o d s i od n a s , tylko p r z e z n a c z e n i e wasze
byo p o w o l n i e j s z e od naszego, i t o w a m kae w i e r z y w wasz
modo.
M a c i e h i s t o r j , ubog i w s p a n i a , pen n i e p o k o j w , u t k a n
z u p o k o r z e i w i e l k o c i , j a k h i s f o r j a wszystkich l u d w konty
n e n t a l n y c h . Anglja jest tylko j e d n a .
Co si tyczy dzie d u c h a , nie dalicie ani m n i e j , ani w i c e j ,
ni Anglicy, W o s i i F r a n c u z i l u b n a w e t teraz R o s j a n i e .
J a k F r a n c u z i , m i e l i c i e zaszczyt p r z e g r a w i e l k w o j n ze
wiatem c a y m , i w a s z e m a r z e n i e o h e g e m o n j i r o z w i a o si
P i e r r e Drieu la Rochelle, znakomity mody pisarz francuski, autor
szeregu powieci i studjw, jest miaym poszukiwaczem nowych form
i metod historyczno-politycznych. Mowa do Niemcw,
ktr autor dla
pisma naszego przeznaczy, stanowi cz ksiki, m a j c e j si wkrtce
ukaza u Gallimarda w P a r y u p. t. L'Europe
contr les
Patries.
1