Kontrrewolucja pirem i broni 1956

Jnos Berecz

Spis treci
Przedmowa do drugiego wydania wgierskiego ..................................................................................... 3
Wgry a sytuacja midzynarodowa przed 1956 rokiem ......................................................................... 4
Doktryny powstrzymywania i wyzwalania, prowadzanie wojny politycznej (1947-1954) ............... 6
Pierwszy etap Operacji Focus (1954 -1955) .......................................................................................... 12
Pocztek ingerencji............................................................................................................................ 12
Sytuacja na Wgrzech ....................................................................................................................... 16
Ofensywa wrogw zewntrznych ..................................................................................................... 21
Uaktywnienie si wrogw wewntrznych......................................................................................... 24
Drugi etap Operacji Focus (1956 r.)....................................................................................................... 29
Bankructwo dogmatycznego kierownictwa partyjnego .................................................................... 29
Zorganizowanie si grupy Imre Nagya jako opozycji wewntrzpartyjnej ......................................... 31
Przygotowywanie skoordynowanego ataku...................................................................................... 35
Sytuacja w kraju................................................................................................................................. 39
W przeddzie kontrrewolucji ............................................................................................................ 41
Walka si socjalistycznych z kontrrewolucyjnym powstaniem i zdrad (23 padziernika - 4 listopada
1956 r.) .................................................................................................................................................. 48
Przygotowanie demonstracji ............................................................................................................. 48
Pierwszy etap powstania zbrojnego .................................................................................................. 51
Sytuacja i walka si wiernych socjalizmowi........................................................................................ 56
Imre Nagy i Radio Wolna Europa domagaj si wycofania wojsk radzieckich .............................. 63
Drugi etap kontrrewolucji. ................................................................................................................ 67
Ku likwidacji wadzy proletariatu ...................................................................................................... 70
Neutralne Wgry a rzeczywisto .................................................................................................. 75
Rozgromienie kontrrewolucji przy pomocy wojsk radzieckich ............................................................. 83
Wewntrzne warunki rozbicia kontrrewolucji .................................................................................. 84
Midzynarodowe uwarunkowania rozbicia kontrrewolucji .............................................................. 90
Podstawy socjalistycznej konsolidacji ................................................................................................... 95
Internacjonalistyczna pomoc i rola si wewntrznych ...................................................................... 99

O socjalistyczn konsolidacj .......................................................................................................... 102

Przedmowa do drugiego wydania wgierskiego

Wprawdzie od chwili ukazania si pierwszego wydania niniejszej ksiki mino ju dwanacie lat,
jednak nie stracia ona nic na aktualnoci. Pami o wydarzeniach wgierskich z 1956 roku jest cigle
ywa, a wydawane oceny zale od intencji tych, ktrzy je formuuj.
Siy wrogie socjalizmowi wykorzystuj wszystkie okazje, by kompromitowa spoeczestwo
socjalistyczne i podwaa wpyw idei rewolucyjnych. Wedug ich interpretacji wgierska
kontrrewolucja 1956 roku wykazaa, e nard wgierski nie popiera budowy socjalizmu i uwaa
socjalizm za zjawisko obce.
Wgierscy komunici oraz ruchy rewolucyjne innych krajw traktuj histori socjalizmu na Wgrzech
w latach 1953-1957 jako skarbnic wanych, o historycznym znaczeniu dowiadcze. Uwaaj, e
nauk pyncych z tamtych lat nie naley nigdy lekceway, e na tamtych wydarzeniach i przyczynach,
ktre je wywoay, trzeba si stale uczy. Nie mniej istotne jest przekazywanie tych dowiadcze
nowym pokoleniom, co pozwoli w przyszoci unikn bdw i zapobiec tragediom. Jest to rwnie
wane jak dostrzeganie narzuconych przez now epok nowych wymogw.
Od wydarze 1956 roku i stumienia wgierskiej kontrrewolucji mino wier wieku. Fakt ten
stwarza rocznicow- okazj do odwieenia historii. Nasi wrogowie klasowi gloryfikujc
kontrrewolucyjne czyny nie mog nie zauwaa, e minione dwadziecia pi lat stanowio w historii
Wgier niezwykle owocny okres nieprzerwanego rozwoju. Bardziej ni oni zalepiona jest
nieprzejednana emigracyjna reakcja wgierska. Nie ma ju nadziei na moliwo restauracji
kapitalizmu na Wgrzech i powrotu do wadzy, ale w przypadku niektrych, odgrywajcych wwczas
istotn rol ludzi, mona zauway przypywy nostalgii i pielgnowanie cigle powracajcych zudze.
Jeszcze raz spotka ich jednak rozczarowanie, bowiem zbyt daleko odeszli oni od wgierskiej
rzeczywistoci.
Powstajce w krajach socjalistycznych napicia i konflikty spoeczne rwnie raz po raz wywouj
z pamici dowiadczenia wgierskie. Wypadki czechosowackie z 1968 roku oraz zachodzce od lipca
1980 roku wydarzenia w Polsce rzuciy nowe wiato na Wgry roku 1956. Speniaj one niemal rol
soczewki umieszczonej nad wczesnymi wydarzeniami wgierskimi, stale przypominaj o tamtych
dowiadczeniach, uwypuklaj znaczenie walki na dwa fronty, a take moliwoci i konieczno
sprostania zadaniu, jakie stawia historia.
Mimo e od pierwszego wydania tej ksiki mino wiele bogatych w wydarzenia i dowiadczenia lat,
nie widzielimy potrzeby dokonania w niej istotniejszych zmian. Wraz z upywem czasu pojawia si
moliwo wykorzystania coraz wikszej iloci niedostpnych wczeniej dokumentw. Na ich
podstawie, majc na celu lepsze zrozumienie ksiki i ucilenie podanych w niej wiadomoci,
uzupenilimy w niektrych miejscach opis wydarze. Za rzecz najwaniejsz uwaalimy jednak
ujawnienie okolicznoci powstania Wgierskiego Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego,
ukazanie procesu organizowania rewolucyjnej kontrofensywy, pierwszych krokw ku socjalistycznej
konsolidacji oraz wypywajcych z tego, nie traccych na aktualnoci wnioskw. Dlatego te niniejsze,

drugie wydanie ksiki rozszerzone zostao o rozdzia zatytuowany: Podstawy socjalistycznej

konsolidacji.
Lipiec 1981 r.

Wgry a sytuacja midzynarodowa przed 1956 rokiem

W dobie wspczesnej nastpi znaczny wzrost moliwoci i skutecznoci wzajemnego oddziaywania
rnych krajw. Rwnoczesne istnienie dwch przeciwstawnych systemw wiatowych,
socjalistycznego i kapitalistycznego, rozszerzyo i spotgowao rol midzynarodowej walki klasowej.
Na jej arenie rozstrzygaj si obecnie istotne problemy ludzkoci. aden z narodw, a szczeglnie
narody mae, nie moe uniezaleni si od zachodzcych w wicie zmaga. Rol czynnika
politycznego odgrywa rwnie wzrastajca ilo i sia uderzeniowa wytwarzanych rodkw
militarnych. Nakada to na ruchy komunistyczne i inne siy miujce pokj szczegln
odpowiedzialno i zwiksza znaczenie braterskich wizi i wsppracy midzy krajami wiatowego
systemu socjalistycznego. Wzajemna odpowiedzialno i jedno w najwaniejszych sprawach s
podstaw i si decydujc o efektywnoci ich dziaania na arenie midzynarodowej.
Sytuacja Wgierskiej Republiki Ludowej w omawianym okresie bya w zasadniczej mierze okrelona
przez fakt, e kraj nasz kroczy pod przewodem klasy robotniczej drog budownictwa socjalistycznego
i by czonkiem wielkiej wiatowej wsplnoty socjalistycznej. Najwikszy wpyw zewntrzny na rozwj
naszego kraju i twrcz prac narodu wgierskiego wywaro powstanie i umocnienie si wiatowego
systemu socjalistycznego.
Wsplnota krajw socjalistycznych wykuwaa si w warunkach ostrej walki klasowej, ktra na arenie
wiatowej przebiegaa midzy dwoma przeciwstawnymi systemami spoecznymi, a wewntrz
poszczeglnych krajw midzy siami postpu i reakcji. Imperialici, wykorzystujc wszelkie rodki,
wspomagali wewntrzne siy wsteczne i podsycali rnice pogldw midzy krajami budujcymi
socjalizm.
Midzynarodowe znaczenie miao w tej walce zespolenie i jedno wsplnych wystpie Zwizku
Radzieckiego i krajw demokracji ludowej. Midzy narodami tych pastw narodziy si wizi nowego
typu, wizi wynikajce z proletariackiego internacjonalizmu. Jedno wiatowego systemu
socjalistycznego staa si midzynarodow gwarancj postpu, spraw narodow kadego kraju
socjalistycznego, rkojmi pokoju, niezawisoci i bezpieczestwa.
wiatowy system socjalistyczny sta si najbardziej decydujcym czynnikiem naszej epoki. W 1956
roku wyrane ju byy znamiona przesunicia si stosunku si na korzy socjalizmu; wsplnota
krajw socjalistycznych dysponowaa ju znaczn si gospodarcz, polityczn i militarn.
Jedno krajw socjalistycznych oparta bya na dwu-i wielostronnych umowach o przyjani,
wsppracy i wzajemnej pomocy. Tak cise wizi udaremniay skuteczno stosowanego przez
mocarstwa imperialistyczne embarga gospodarczego jako rodka do osignicia ich celw i sprawiay,
e gospodarka krajw socjalistycznych rozwijaa si bardzo szybko. Kraje wsplnoty socjalistycznej
utworzyy take w 1949 roku wasny midzynarodowy organ wsppracy gospodarczej - Rad
Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.
Dopenieniem cisej wsppracy politycznej i gospodarczej by Ukad Warszawski, obronny sojusz
europejskich krajw socjalistycznych, ktry stanowi przeciwwag dla stale istniejcego zagroenia

wojennego i prb ingerencji. Powsta w maju 1955 roku, a wic ju po utworzeniu rnych
imperialistycznych agresywnych blokw wojskowych. Przyczyni si on do wzrostu siy militarnej
wiatowego systemu socjalistycznego, a krajom demokracji ludowej da moliwo oparcia si
w obronie wasnej ojczyzny rwnie na siach zbrojnych pastw sojuszniczych.
wiatowy system socjalistyczny mg wic w pierwszej poowie lat pidziesitych zanotowa na
swoim koncie znaczne sukcesy, ktre przeciwdziaay polityce zimnej wojny. Kamieniami milowymi
w tym procesie byy: zakoczenie wojny w Korei (1953 r.), konferencja w Genewie (1954 r.),
spotkanie szefw rzdw wielkich mocarstw (1955 r.), zawarcie z Austri traktatu pastwowego
(1955 r.) itp. Pozycje imperialistw - zwaszcza w obliczu sukcesw ruchw narodowowyzwoleczych
- zachwiay si. Dowodzio to przede wszystkim siy i wzrastajcej roli wiatowego systemu
socjalistycznego.
Przynaleno Wgierskiej Republiki Ludowej do wiatowego systemu socjalistycznego oznaczaa
znaczne zwikszenie jej si. Wgry, znajdujc si w bloku krajw walczcych o szczcie i pokj
ludzkoci i reprezentujcych najbardziej postpowe idee, mogy po raz pierwszy kroczy niezmiennie
naprzd. Dziki osigniciom gospodarczym i pokojowej polityce wyrway si z izolacji i zdobyy
midzynarodowy autorytet.
W cigu pierwszych dwunastu lat po wojnie Wgierska Republika Ludowa nawizaa stosunki
dyplomatyczne z 41 krajami, a z 91 utrzymywaa stosunki handlowe. Pastwo wgierskie i jego
organa byy w tamtych latach czonkami okoo 250-300 wiatowych organizacji midzyrzdowych,
spoecznych, gospodarczych, kulturalnych, naukowych, ochrony zdrowia, sportowych i innych.
Jesieni 1955 roku Wgierska Republika Ludowa zaja nalene sobie miejsce w Organizacji Narodw
Zjednoczonych.
Przynaleno Wgier do wiatowego systemu socjalistycznego staa si jednym z istotnych
warunkw rozwoju ich gospodarki. Mimo e Wgry s krajem ubogim w surowce, stworzyy opierajc si gwnie na bazie surowcowej Zwizku Radzieckiego - rozwinity przemys. Wystarczy
chociaby przytoczy ponisze dane: w 1955 roku 28,2% naszego rocznego importu pochodzio ze
Zwizku Radzieckiego, a do ZSRR skierowane byo 32,2% naszego eksportu. Zwizek Radziecki
dostarcza przede wszystkim surowce.
W 1955 roku otrzymalimy: 71% zuywanych na Wgrzech iloci rudy elaza, 80% surwki elaza,
30% oowiu hutniczego, 81% siarki, 81% fosfatw, 77% sody kaustycznej, 30% kauczuku
syntetycznego, 80% okrglakw sosnowych i 55% iloci przetwarzanej weny surowej. Rwnoczenie
ponad poow eksportu wgierskiego do Zwizku Radzieckiego stanowiy maszyny i produkty
przemysu maszynowego. Skala eksportu sigaa prawie 20% produkcji caego naszego przemysu
maszynowego.
Czynnikiem decydujcym o rozwoju narodu wgierskiego, wzrocie jego midzynarodowego
autorytetu oraz zapewnieniu obrony narodowej niezawisoci by rozwj i sia wiatowego systemu
socjalistycznego oraz braterska przyja i wsppraca, ktra wyksztacia si midzy narodami krajw
socjalistycznych.
Rozwj socjalizmu nie przebiega jednak bez zaama i przeszkd ani u nas, ani w innych krajach.
Pokona wasn buruazj, prowadzi nieprzerwan walk z dysponujcym wielk baz materialn
midzynarodowym imperializmem, znale - w warunkach zacofania gospodarczego - najlepsze
i najbardziej efektywne metody zbudowania nowego wiata - to zadanie wielkie, nawet jeeli
spojrzymy na nie z perspektywy historii. Poszukiwanie drogi - dzisiaj wiemy to ju dobrze - prowadzio

w pierwszym dziesicioleciu budowy socjalizmu rwnie do cikich bdw oraz ponoszenia takich
ofiar, ktrych mona byo unikn.
Trudnoci obiektywne potgowane byy przez bdy tych czonkw kierownictwa, ktrzy swoj
polityk opierali na obcych marksizmowi-leninizmowi lub wypaczajcych go pogldach, dla ktrych
gwnym gruntem dziaania by kult jednostki. Zimna wojna, ktr imperializm narzuci krajom
socjalistycznym, oraz konieczno rozwoju rodkw obronnych stanowiy dla narodw ponoszcych
wielkie ofiary w budownictwie socjalizmu duy ciar. Kraje socjalistyczne nie mogy zapewni
spoeczestwu takiego wzrostu poziomu ycia, jaki pragny osign. Wszystko to spowodowao
powstanie napi take w onie wiatowego systemu socjalistycznego.
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie starali si wykorzystywa te rda napicia. Powodowali szkody
wszdzie tam, gdzie tylko znaleli sprzyjajce temu moliwoci. Wrd organizowanych akcji
szczeglnie istotn rol przeznaczyli ukrytej pod kryptonimem Dzie X prowokacji zbrojnej w
Berlinie 17 czerwca 1953 roku. I chocia ich usiowania zakoczyy si porak, to podobne prby
ponawiane byy i w innych miejscach, a przy ich przygotowywaniu stosowano inne metody. Wrogie
organa propagandowe, wywierajc stay nacisk psychologiczny, chciay doprowadzi do rozbicia
jednoci krajw socjalistycznych, przeszkodzi i spowodowa trudnoci w budownictwie
socjalistycznym.
XX Zjazd Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego (luty 1956 r.) dokona podsumowania
dowiadcze KPZR i Zwizku Radzieckiego oraz dowiadcze innych krajw socjalistycznych. Ujawni
szkodliwe konsekwencje kultu jednostki, wskaza na naruszajce zasady budownictwa socjalizmu
bdy sekciarsko-dogmatyczne oraz ich przyczyny. Dokona odpowiednich posuni w celu
przywrcenia w partii praworzdnoci i leninowskich norm ycia. Zjazd omwi osignite rezultaty
i istniejce prawidowe, zdrowe tendencje, obnay wystpujce w yciu i w kontaktach midzy
krajami socjalistycznymi czynniki negatywne, ukazujc zarazem sposb ich naprawy. Ze suszn
krytyk i programem XX Zjazdu nie pojawiy si jednak rwnoczenie odpowiednie posunicia
praktyczne. Wnioski wypracowane przez zjazd spowodoway zamieszanie wrd czci komunistw
i trzeba byo czasu, zanim odnaleli oni waciwe metody pracy i nowy styl kierowania.
Znaczny ferment powsta rwnie w szeregach Wgierskiej Partii Pracujcych. Toczyy si krytyczne
dyskusje partyjne. Ale ju na tym etapie wystpiy siy antypartyjne. Midzynarodowy imperializm,
wykorzystujc fakt, e do wcielenia w ycie idei XX Zjazdu KPZR potrzeba byo czasu, rozpocz
natychmiast skoncentrowany atak przeciwko porzdkowi prawnemu Wgierskiej Republiki Ludowej.

Doktryny powstrzymywania i wyzwalania, prowadzanie wojny

politycznej (1947-1954)
Od momentu zwycistwa Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Padziernikowej podstawowym celem
imperializmu stao si umocnienie wiatowego systemu kapitalistycznego oraz zlikwidowanie
socjalizmu. Dc do osignicia tego celu imperialici zawsze staraj si bra pod uwag aktualny
ukad si. Taktyka zimnej wojny moe by zmienna jak kwietniowa pogoda, ale jej podstawa,
strategia i cele pozostaj niezmienione - gosi Komitet Wolna Europa wiosn 1956 roku w jednym

ze swoich opracowa1. Zgodnie z tym stosowano rne metody: otwart interwencj wojskow,
blokad gospodarcz, naciski dyplomatyczne, pogrki, prowokacje polityczne itp.
Po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej, a szczeglnie w okresie ksztatowania si i umacniania
wiatowego systemu socjalistycznego, imperialici rozpoczli zakrojon na szerok skal ofensyw
przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu i krajom demokracji ludowej. Wiodc rol w wypracowywaniu
i stosowaniu zasad zimnej wojny odgryway kierownicze koa polityczne Stanw Zjednoczonych.
Kierujc si planami amerykaskiej oligarchii finansowej zdobycia panowania nad wiatem organa
rzdowe Stanw Zjednoczonych uczyniy oficjalnym celem swojej polityki dziaalno wywrotow
przeciwko krajom socjalistycznym. Sprawa ta znalaza si rwnie w centrum uwagi systemu
sojuszniczego krajw kapitalistycznych.
Rektor Uniwersytetu Columbia, Clayson Kirk, tak pisa o doktrynie powstrzymywania
w powiconym polityce zagranicznej amerykaskim czasopimie Foreign Affairs w padzierniku
1964 roku: Przekonanie, e naszym gwnym wrogiem jest Zwizek Radziecki, a skupione wok
niego pastwa s z militarnego punktu widzenia krajami sabymi, zmuszao nas do rozcignicia
polityki powstrzymywania na cay wiat.
Znany amerykaski dyplomata George F. Kennan jako pierwszy sformuowa istot i podstawowe
zasady powstrzymywania w artykule w Foreign Affairs z lipca 1947 roku, podpisanym X.
Wedug Kennana Stany Zjednoczone powinny traktowa Zwizek Radziecki jako przeciwnika na
arenie midzynarodowej, a nie jako wsplnika w interesach, i proponowa przeciwstawianie
Rosjanom twardej siy w rnych, stale zmieniajcych si punktach geograficznych i politycznych. Za
tak si uwaano na przykad embargo gospodarcze oraz tworzenie sieci baz wojskowych.
Swoj strategi militarn opierali Amerykanie na monopolu broni atomowej.
W roku 1947 ogoszona zostaa doktryna Trumana, ktra stanowia instrument polityczny doktryny
powstrzymywania. W sferze gospodarczej opracowano w latach 1947-1948 plan Marshalla. W roku
1949 powsta agresywny blok militarystyczny - Pakt Pnocnoatlantycki (NATO). Stanom
Zjednoczonym udao si skupi w ramach NATO pod swoim kierownictwem kraje kapitalistyczne.
Wszystkie decyzje tej organizacji przepojone byy duchem wojennym. Jej plany militarne sporzdzano
z zaoeniem, e wybuch nowego konfliktu wiatowego moe nastpi przed rokiem 1954. W roku
1950 rozpocza si w Korei popierana przez Amerykanw wojna, w ktr nastpnie zaangaowali si
oni na wielk skal w sposb bezporedni. W Europie Stany Zjednoczone przystpiy do zbrojenia
Republiki Federalnej Niemiec, dc do uczynienia z niej najsilniejszej, wysunitej najbardziej na
wschd linii obronnej NATO.
Skierowana przeciwko krajom socjalistycznym agresywna polityka kierowniczych k Stanw
Zjednoczonych zostaa szczeglnie ostro sformuowana w dwch dokumentach. W czerwcu 1950
roku na wniosek senatora Henryego Cabot Lodgea amerykaski Komitet Obrony przyj tzw. plan
Lodgea, zgodnie z ktrym miano przystpi do formowania swego rodzaju legii cudzoziemskiej.
Planowano, by do 1953 roku zwerbowa do jej szeregw 12 500 osb spord reakcyjnych
uciekinierw i elementw faszystowskich z krajw wschodnioeuropejskich. Pniej zdecydowano, e
do 1955 roku liczebno tych oddziaw ma wzrosn do 25 tys. onierzy.
Drugim elementem bya przyjta przez Kongres Stanw Zjednoczonych 12 padziernika 1951 roku
ustawa o wzajemnym bezpieczestwie. Na podstawie artykuu 101(a) tej ustawy mona byo
1

Peny tekst w ksice R. T. Holta: Radio Free Europe, Mimieapolis 1958, s. 217-231.

przeznacza 100 milionw dolarw rocznie na rzecz wybranych osb, zamieszkujcych lub zbiegych
ze Zwizku Radzieckiego, Polski, Czechosowacji, Wgier, Rumunii, Bugarii, Albanii, Litwy, otwy,
Estonii (...) bd te na rzecz innych celw. Z wypowiedzi senatorw jasno wynikao, e pod
pojciem innych celw naley rozumie dziaalno szpiegowsk, sabotaow i wywrotow2. Latem
1956 roku Kongres podnis t sum ze 100 do 125 milionw dolarw!
Wszystko to bezporednio zagraao bezpieczestwa Wgier i pokojowemu yciu narodu
wgierskiego. wiadczyo o tym take wiele demonstracyjnych posuni wadz amerykaskich wobec
Wgierskiej Republiki Ludowej. I tak, na przykad, uznano za niewany najistotniejszy artyku (art. 7)
podpisanego 24 czerwca 1925 roku i odnowionego w marcu 1948 roku porozumienia o przyjani,
handlu i stosunkach konsularnych. Radio Wolna Europa rozpoczo nadawanie podburzajcych
audycji, oywia si reakcyjna emigracja wgierska, a jej organizacje otrzymay znaczn pomoc
materialn. Gazeta wgierskiej faszystowskiej emigracji wojskowej Hadak tjn z ufnoci pisaa
w maju 1950 roku, e drog powrotu bezdomnych Wgrw do ojczyzny moe otworzy tylko
i wycznie przemoc zbrojna, e istniej podstawy, by mie nadziej, i sia militarna Stanw
Zjednoczonych umoliwi - przez swj wpyw na ksztatowanie wydarze wiatowych - powrt do
ojczyzny.
Na pocztku lat pidziesitych na drodze wojennej polityki Stanw Zjednoczonych staa ju jednak
zapora - potny, obejmujcy liczne kraje Europy i Azji wiatowy system socjalistyczny. Nawet za
cen zakrojonych na wielk skal wysikw nie osignito gwnego celu doktryny
powstrzymywania. Jej zwolennicy stwierdzili z rozczarowaniem, e polityka powstrzymywania
spotkaa si z ripost, a powstanie wiatowego systemu socjalistycznego oznaczao jej bankructwo3.
Na otrzewienie imperialistw wpyna utrata monopolu atomowego - Ameryka nie bya ju nie do
zranienia! wiadomo tego wywara gboki wpyw na amerykask opini publiczn, albowiem
niemal z dnia na dzie przeszlimy z ery bezpieczestwa w okres wielkiego zagroenia - pisa
amerykaski historyk stosunkw midzynarodowych z Uniwersytetu Vanderbilt w stanie Tennessee,
profesor Fleming4.
Bardziej realistyczni politycy dostrzegali potrzeb utrzymania pokoju, lecz kierownicze krgi
imperialistyczne poszukiway jedynie nowych metod i nowej taktyki. Kolejnym krokiem na tej drodze
bya ogoszona w trakcie prezydenckiej kampanii wyborczej w 1952 roku przez duet EisenhowerDulles nowa podstawowa zasada polityki amerykaskiej, tzw. doktryna wyzwalania. Jej autorzy
nazwali budujce socjalizm kraje narodami ujarzmionymi i obiecywali: Pomoemy wszystkim
ujarzmionym narodom w ich oporze
W przemwieniu wygoszonym 21 wrzenia 1952 roku w Cincinnati Eisenhower stwierdzi:
Realizacja tych zasad wymaga od nas taktycznego wykorzystania wszelkich posuni politycznych,
gospodarczych i psychologicznych, a w wystpieniu w Trenton 17 padziernika obieca wgierskim
emigracyjnym organizacjom faszystowskim uczyni wszystko dla wyzwolenia cierpicych
i ujarzmionych Wgrw.
20 lutego 1953 roku, wkrtce po objciu urzdu, prezydent Eisenhower skierowa do Kongresu
ordzie powicone solidarnoci z ujarzmionymi narodami; posaniu temu nadano 26 lutego rang
uchway. Przyjcie tego aktu poprzedzio wystpienie sekretarza stanu Dullesa w senackiej Komisji
Spraw Zagranicznych. W sierpniu 1955 roku Kongres przyj jeszcze jedn uchwa podobnej treci.
2

Documents on American Foreign Relations, 1951, Princeton University Press 1953, s. 128-129.
J. Scott: Political Warfare; A Guide to Competitive Coexistence, New York 1955, s. 22, 23.
4
D. F. Fleming: The Cold War and its Origins 1917-1960, New York 1961, s. 806-807.
3

25 stycznia 1954 roku Eisenhower wystosowa list z pozdrowieniami do uczestnikw konferencji

Midzynarodowego Sojuszu Chopskiego, wyraajc reakcyjnym przywdcom emigracyjnym uznanie
dla ich dziaa, przyczyniajcych si do realizacji polityki wyzwalania.
W osawionym posaniu wigilijnym z grudnia 1955 roku prezydent ponownie, w sposb
wykluczajcy wszelkie niejasnoci, przedstawi zasady swojej polityki: Pokojowe wyzwalanie krajw
ujarzmionych byo jednym z gwnych celw Stanw Zjednoczonych, jest nim dzisiaj i bdzie dopty,
dopki cel ten nie zostanie osignity5.
Dulles za na konferencjach prasowych 9 stycznia, 27 czerwca i 11 lipca 1956 roku mwi o wielkich
nadziejach. Stwierdzi, e napawajce nadziej i wielce obiecujce przemiany w krajach
socjalistycznych warte s tego, aby Stany Zjednoczone zaryzykoway nawet niewielkie, lokalne
konflikty zbrojne i nie cofay si przed balansowaniem na krawdzi wojny. Zdolno do
balansowania na krawdzi wojny bez rozpoczcia wojny, jest umiejtnoci niezbdn. Jeeli nie
posiadacie jej, nieuchronnie uwikacie si w wojn. Jeeli za sprbujecie od niej uciec, jeeli
przestraszycie si zblienia do krawdzi, jestecie zgubieni - stwierdzi sekretarz stanu Dulles na
amach pisma Life z 16 stycznia 1956 roku.
Wypowiedzi te obudziy wielkie nadzieje przywdcw reakcyjnej emigracji.
Po ogoszeniu doktryny wyzwalania wielu ekspertw pospieszyo z pomoc administracji
amerykaskiej. Jak grzyby po deszczu zaczy ukazywa si ksiki analizujce strategi i taktyk tej
koncepcji.
Ich autorzy udowadniali, e sabo teorii powstrzymywania polegaa na tym, e bya ona polityk
pasywn i ze strategicznego punktu widzenia (...) wycznie obronn, nie zakadajc radykalnej
zmiany status quo. Polityka powstrzymywania powinna zawsze stanowi cz szerszego planu
ofensywnego, powinna wyczekiwa na odpowiedni moment do przejcia inicjatywy i przejcia do
akcji ofensywnej, bez ktrej nie ma zwycistwa - pisa James Burnham w opublikowanej w 1953
roku ksice pt. Powstrzymywanie czy wyzwalanie?
Zwolennicy koncepcji wyzwalania wychodzili z zaoenia, e komunizm naley odepchn poza
granice z 1939 roku i bd to zbrojnie, bd te na drodze pokojowej wyzwoli ujarzmione
narody przy zastosowaniu wszelkich moliwych rodkw - militarnych, gospodarczych,
psychologicznych, dyplomatycznych i politycznych6.
Wedug Georgea F. Kennana pojcie wyzwalania kryje w sobie z jednej strony denie do obalenia
przemoc wadzy socjalistycznej zarwno w Zwizku Radzieckim, jak i w krajach demokracji ludowej,
a z drugiej strony doprowadzenie do sytuacji, aby ten cel sta si przedmiotem aktywnej polityki
zagranicznej Zachodu, w szczeglnoci Ameryki. Zasadnicze inspiracje - pisa - powinny wychodzi od
nas, a nie od wewntrz, z samej strefy radzieckiej.
Interpretacja ta ujawnia w peni agresywny charakter doktryny wyzwalania oraz zagroenie
z zewntrz krajw socjalistycznych. Kennan, uwaany na Zachodzie za polityka ostronego
i umiarkowanego i w pewnym sensie zaliczany do zwolennikw pokojowego wspistnienia, przyzna
w ten sposb, e do urzeczywistnienia wyzwalania nieodzowna jest aktywna ingerencja
w wewntrzne sprawy innych pastw. Stwierdzi, e obalenie wadzy radzieckiej nie moe si uda,
jeeli nie uzyska si poparcia jakiego silnego lokalnego ruchu politycznego. T cz planw

5
6

R. T. Holt: op. cit., s. 19.

J. Bunnham: Containment or Liberation?, New York 1953, s. 138, 222.

ocenia w sposb optymistyczny, albowiem uwaa, e yjcy po drugiej stronie elaznej kurtyny
przyjaciele oczekuj na zacht, na wskazanie drogi7.
Przywdcy i ideolodzy midzynarodowego imperializmu skrupulatnie pielgnowali i rozpowszechniali
owe nadzieje, e wikszo mieszkacw krajw demokracji ludowej jest przeciwna wadzy
socjalistycznej, a rzd i nard dzieli gboka przepa. Zapewnia to - wedug nich - korzystny grunt
dla ruchu oporu, ktry wstrznie podstawami systemu socjalistycznego. Podkrelali, e w tym celu
naley wykorzystywa wszelkie pojawiajce si w trakcie budowy socjalizmu trudnoci, popeniane
bdy oraz niekonsekwencje czy zmiany.
Za szczeglnie wane uwaali osabienie wizw przyjani i braterskiej wsppracy krajw wsplnoty
socjalistycznej. Jak pisa New York Times 18, 21 i 23 kwietnia 1956 roku: Zadaniem naszym jest
wyawianie rnic pogldw i interesw oraz, sprzecznych ze sob zamierze narodw
wschodnioeuropejskich. Koa imperialistyczne dyy do atomizacji wiatowego systemu
socjalistycznego, a nastpnie do zlikwidowania w poszczeglnych krajach zdobyczy socjalizmu. Brano
przy tym pod uwag nastpujce czynniki:
1. Istniejce w poszczeglnych krajach uwarunkowania wewntrzne, takie jak:
a) ugrupowania reakcyjne,
b) codzienne trudnoci,
c) niezadowolenie ludnoci.
2. Istniejce wewntrz obozu socjalistycznego siy odrodkowe, a wic:
a) wystpujce midzy poszczeglnymi krajami kwestie sporne, przede wszystkim
dotyczce stosunkw ze Zwizkiem Radzieckim,
b) nastroje antyradzieckie,
c) nacjonalizm.
3. Siy zewntrzne:
a) stanowczo wiata kapitalistycznego, przede wszystkim Stanw Zjednoczonych,
b) aktywna dziaalno wywrotowa agend imperializmu.
Doktryna wyzwalania bya w swej istocie polityk wojenn, wymagaa wic nowej strategii
wojskowej. W roku 1953 wyksztacia si koncepcja zwana nowym spojrzeniem, w myl ktrej
dono do zwikszania iloci broni nuklearnej w celu zastosowania zmasowanego uderzenia,
a rwnoczenie do wzrostu strategicznych si rezerwowych zdolnych do prowadzenia wojny
ograniczonej. Przywdcy Stanw Zjednoczonych grozili, e w przypadku wybuchu w wiecie
jakiegokolwiek konfliktu od razu zastosuj zmasowany odwet. To wszystko dowodzio, e za
pomoc cigych pogrek militarnych USA staraj si zwikszy nacisk na kraje socjalistyczne, przede
wszystkim na Zwizek Radziecki.
Thomas K. Finletter w wydanej w 1954 roku ksice dobitnie sformuowa wsplny cel doktryn
wyzwalania i nowego spojrzenia: Naszym celem politycznym w rejonie NATO jest nie tylko
odepchnicie potgi rosyjskiej od naszych pastw, ale take wyparcie Sowietw raz na zawsze
z obszaru ujarzmionych satelitw i z samej Rosji (...). Wierzymy teraz niezomnie, e komunizm
rosyjski w ten czy inny sposb zostanie zniszczony (...). Wierzymy, e poniesie klsk, i chcemy w tym
pomc8.
Rwnie George F. Kennan przyzna: Mwimy o takiej polityce, ktra, jeeli posuniemy si
odpowiednio daleko, prowadzi do wojny. W jego ksice znalazy si rwnie akcenty pokojowe,
7
8

G. F. Kennan: Realities of American Foreign Policy, London 1954, s. 77, 80, 94.
Th. K. Finletter: Power and Policy, New York 1954, s. 106-107.

dlatego te uzupenia swoje stanowisko stwierdzeniem: Czas wojen totalnych ju min i obecnie
dany cel moe by osignity tylko na drodze ograniczonych i umiejscowionych operacji
wojskowych9.
W ten sposb sformuowano polityk wyzwalania, ktrej realizacja oparta bya na strategii wojen
lokalnych. Wojna totalna miaa wielu przeciwnikw z powodu zmiany midzynarodowego ukadu si;
zamiast niej proponowano prowadzenie specyficznej wojny - politycznej i psychologicznej, ktra
zgodnie z cytowan prac Jamesa Burnhama jest jedyn alternatyw nieograniczonej wojny
nuklearnej.
W Stanach Zjednoczonych, a take w Republice Federalnej Niemiec, Wielkiej Brytanii i Francji ukazao
si wiele prac i artykuw powiconych wojnie politycznej i psychologicznej. Znany amerykaski
publicysta John Scott w wydanej w 1955 roku ksice Prowadzenie wojny politycznej przedstawi jej
interpretacj i wskaza te rodki prowadzenia wojny, ktre pniej zastosowano przygotowujc
kontrrewolucj na Wgrzech w 1956 roku. Podstawowym celem destrukcyjnej wojny politycznej jest
osabienie wroga bd te, jeeli to moliwe, jego zniszczenie przy pomocy manewrw
dyplomatycznych, nacisku gospodarczego, zdobywania informacji i wprowadzania w bd, prowokacji
i zastraszania, sabotau, terroryzmu oraz izolowania przeciwnika od jego przyjaci i protektorw (...).
Jednoczenie trzeba szykanowa rzdy komunistyczne i wbija klin midzy nie a spoeczestwa10.
Genera D. Sarnoff w swej pracy pt. Program ofensywy przeciwko wiatowemu komunizmowi do
zada walki politycznej zalicza rwnie: organizowanie akcji terrorystycznych, nasilanie propagandy
oraz udzielanie daleko idcego poparcia nielegalnym organizacjom w krajach demokracji ludowej.
Tak wic w tym ujciu walka polityczna jest niczym innym jak wykorzystywaniem przez
imperialistyczne rzdy wszelkich pokojowych rodkw w celu obalenia socjalizmu, jest prowadzon
przeciwko danemu krajowi socjalistycznemu kampani, majc na celu obalenie wadzy klasy
robotniczej. Do realizacji tego celu kraje NATO zjednoczyy swoje siy pod przywdztwem. Stanw
Zjednoczonych
Po ogoszeniu doktryny wyzwalania kilkanacie agend rzdowych i wiele organizacji prywatnych w
USA zaczo wciela w ycie te plany. Wrd organizacji prywatnych wybitn, koordynujc rol
odgrywaa zaoona w 1949 roiku Krucjata Wolnoci. Materialnego poparcia udzielaa jej jedna
z amerykaskich fundacji, nie liczc milionw dolarw napywajcych z prywatnych datkw. Do akcji
tej przyczy si rwnie Komitet Wolna Europa, w ktrego organach kierowniczych zasiadali znani
politycy (m. in. Eisenhower, Dulles) oraz najbogatsi kapitalici.
Pomidzy organizacjami prywatnymi i organami rzdowymi uksztatowa si swoisty podzia pracy.
I chocia te pierwsze zakadane byy rwnie przez politykw i osoby penice funkcje
administracyjne, to jednak ich status umoliwia organizowanie systematycznych zbirek pieninych
wrd entuzjazmujcych si szlachetnymi celami Amerykanw i nadanie swej dziaalnoci
demokratycznego i ludowego charakteru. Nie musiay one w zasadzie niczym ogranicza si przy
wyborze rodkw i metod walki. Organizacjom prywatnym wszystko byo wolno, natomiast agendy
rzdowe musiay zwaa na pozory i przestrzega dyplomatycznych zasad gry.
Za prezydentury Eisenhowera dziaalno agend rzdowych i organizacji prywatnych koordynowaa
Krajowa Rada Bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych. Wedug Johna Scotta , Krajowa Rada
Bezpieczestwa jest - biorc logicznie - organem powoanym do planowania i koordynowania dziaa
9

G. F. Kennan: op cit., s. 77, 80.

J. Scott: op. cit., s. 19, 28.

10

wojny politycznej na wszystkich paszczyznach. W 1953 roku organizowano podlege Radzie Biuro
Koordynacji Operacji, ktre kierowao akcjami wojny politycznej. Od 1953 roku gwnym
projektantem i koordynatorem dziaa wojny politycznej - jak pisze Scott - by przypuszczalnie
specjalny doradca prezydenta Eisenhowera, wielki kapitalista Nelson A. Rockefeller11 (w roku 1956
rol t spenia ju William E. Griffith).
Taki system organizacji zapewnia sprawne czenie rnorodnych inicjatyw na rzecz jednego
centralnego celu. W ten sposb organizacje prywatne stay si oficjalnie nieoficjalnymi [officially
nonofficial] instrumentami amerykaskiej polityki zagranicznej12.

Pierwszy etap Operacji Focus (1954 -1955)

Pocztek ingerencji
W roku 1953 Komitet Wolna Europa posiada ju dowiadczenia, miliony dolarw i wyposaenie
techniczne niezbdne do zaplanowania i przeprowadzenia konkretnego programu akcji oraz
ofensywy politycznej przeciwko europejskim krajom socjalistycznym. Warto przypomnie dwie
wczeniejsze akcje, ktre - midzy innymi - posuyy jako poligon dowiadczalny.
Amerykaska i angielska dyplomacja oraz ich tajne suby dyy do zorganizowania prawicowego
przewrotu w Albanii. Opracowano plan akcji, ktrej celem byo stworzenie wewntrznego ruchu
oporu.. Latem 1949 roku powsta we Woszech Komitet Wolnej Albanii, pod ktrego egid
przeszkolono okoo 300 partyzantw. Wiosn 1950 roku przerzucono ich w gry albaskie. Ich
zadaniem byo wywoywa niepokoje, zdobywa zwolennikw i doprowadzi - w odpowiednim
momencie - do wybuchu oglnokrajowego powstania. Prba ta zakoczya si fiaskiem, prawie
poow agentw schwytano, pozostali uciekli do Grecji. Dzisiaj wiemy, e do udaremnienia akcji
w znacznej mierze przyczynia si dziaalno agenta radzieckiego wywiadu Kima Philbyego13.
Drug akcj zorganizowano latem 1953 roku w Czechosowacji. Bya to ju samodzielna dziaalno
Komitetu Wolna Europa. Opatrzon kryptonimem Operacja Prospero kampani rozpoczto 13 lipca
1953 roku. W cigu czterech dni 6512 balonw zrzucio w okrelonych wczeniej punktach
Czechosowacji, gwnie w okolicach Pragi, Pilzna i Ostrawy, cznie okoo 12 milionw ulotek.
W czasie trwania akcji rozgonia Gos Wolnej Czechosowacji zwikszya czas emisji do dwudziestu
godzin na dob. Tre tej kampanii zawieraa si w hale: Kady Czech i Sowak walczy o wolno,
cay wolny wiat - walczy o Czechw i Sowakw. Aluminiowe plakietki z tym hasem byy rwnie
zrzucane z balonw.
wczesny zastpca dyrektora Radia Wolna Europa Allan A. Mickie z dum pisa o tej akcji:
Wnikliwa analiza jej rezultatw przekonaa personel Radia Wolna Europa i Prasy Wolna Europa,
e odkrylimy now metod walki politycznej, opart o audycje radiowe i sowo pisane14.
Komitet Wolna Europa realizowa polityk wyzwalania, opierajc si na trzech swoich agendach.
Wydawnictwo Prasa Wolna Europa wydawao czasopisma powicone krajom socjalistycznym,
wrogie im ksiki i ulotki. Pod jego egid opracowano broszury Svobodna Evropa i Kedy to skonci?,
11

J. Scott: op. cit., s. 219-220.

R. T. Holt: op. cit., s. 5.
13
Der Spiegel, 29 I 1968.
14
A. A. Mickie: Voices through the Iron Curtain: The Radio Free Europe Story, New York 1963, s. 140-141.
12

ulotki oraz wydawan co dwa tygodnie, majc dziesi stron objtoci, gazetk Szabad
Magyarorszg (Wolne Wgry). Materiay te zrzucano za elazn kurtyn gwnie za pomoc
balonw.
Wywrotowe cele Radia Wolna Europa dobitnie sformuowa jej wczesny dyrektor Charles D.
Jackson w owiadczeniu przekazanym 24 listopada 1951 roku reporterowi New York Times Jackowi
Raymondowi: Chcemy stworzy warunki do powstania wewntrznych niepokojw w tych krajach,
do ktrych docieraj nasze audycje (...). Udzielenie pomocy wojskowej nastpi wwczas, kiedy
narodem krajw satelickich uda si zapocztkowa wasny ruch wojskowy.
Nad realizacj tego programu pracowao okoo dwch tysicy pracownikw i wsppracownikw
Radia Wolna Europa oraz 29 stacji nadawczych wielkiej mocy, z ktrych 6-7 emitowao program
w jzyku wgierskim. Systematycznie zbierano dane o sytuacji i problemach poszczeglnych krajw.
Do roku 1954 sporzdzono ju 42 tysice kartotek o zakadach, urzdach, sytuacji wewntrznej
i prowadzonych na Wgrzech dyskusjach. W specjalnej czarnej ksidze umieszczano materiay
kompromitujce poszczeglnych czonkw kierownictwa wgierskiego.
Dane te zbieray rzesze agentw Wolnej Europy. Informacji dostarczay osoby udajce si z krajw
demokracji ludowej na Zachd: podrujcy subowo, sportowcy, turyci i oczywicie uciekinierzy.
Przesuchiwania trway nieraz caymi dniami. Woln Europ interesowao wszystko, co dotyczyo
ycia i problemw danego kraju.
Agenda o nazwie Ziomkostwo Wygnacw Wolna Europa udzielaa materialnej pomocy tym
organizacjom emigracyjnym, ktre bray udzia w dziaalnoci wywrotowej skierowanej przeciwko
krajom demokracji ludowej. Wolna Europa finansowaa tzw. komitety narodowe, midzy innymi
Wgierski Komitet Narodowy.
Przy poparciu Wolnej Europy dziaa rwnie Midzynarodowy Sojusz Chopski i inne organizacje.
W kwietniu 1951 roku Ferenc Nagy utworzy w Waszyngtonie Komitet Europy Wschodniej i
rodkowej, ktrego zadaniem byo koordynowanie rnorodnych akcji i wywrotowej propagandy
skierowanych przeciwko krajom demokracji ludowej. We wrzeniu 1954 roku reakcyjni dziaacze
emigracyjni zorganizowali przy pomocy Fundacji Forda zgromadzenie Europejskich Narodw
Ujarzmionych, tzw. mae ONZ, ktrego celem byo doprowadzenie do wikszej presji Organizacji
Narodw Zjednoczonych na europejskie kraje socjalistyczne.
Do wsplnych zada tych ugrupowa naleao rwnie urabianie opinii publicznej krajw
kapitalistycznych; proci ludzie mieli uwierzy w potrzeb polityki wyzwalania. Dziaajcy w tych
komitetach, radach i organizacjach politycy opracowali program, ktry byby realizowany po
wyzwoleniu, przygotowali take przystosowane do nowych warunkw plany restauracji
kapitalizmu.
Drugi rodzaj zrzesze stanowiy organizacje wojskowe i militarne. W ich ramach szkolono byych
onierzy z myl o tym, by z broni w rku mogli wzi udzia w wyzwalaniu swoich znajdujcych si
w niewoli krajw. Wojskowa organizacje emigracyjne powstay gwnie w Europie Zachodniej
i rozwijay dziaalno na terenach pooonych przy granicach krajw socjalistycznych. One wanie
prboway organizowa w poszczeglnych krajach podziemne ruchy oporu i systematycznie wysya
tam agentw. Oprcz tego udzielay aktywnej pomocy rozmaitym akcjom wywiadowczym.
Wgierska sekcja Radia Wolna Europa miaa rwnie silne wydziay wojskowe. Ich agendami
byy: Sd Rewolucyjny, Suba Specjalna, Biuro Bojownikw o Wolno, Wydzia Terroryzmu itd.

Znaczn rol odgrywaa kierowana przez byego strzaokrzyowca15, generaa Zk, Wsplnota
Wgierskich Kombatantw (MHBK)16, zajmujca si uzbrajaniem przebywajcych na emigracji byych
oficerw i organizowaniem dywersji.
MHBK powstaa niemal zaraz po wojnie, skupiajc w swoich szeregach grono zbiegych z Wgier
oficerw faszystowskich i horthystowskich oraz wikszo szeregowych onierzy, ktrych losy wojny
rzuciy na Zachd. Prowadzia ona rwnie skuteczn dziaalno - a miaa na to dosy pienidzy w obozach dla przesiedlecw oraz wrd yjcych w ndzy zwyczajnych emigrantw. Najsilniejsze
jej agendy dziaay w Republice Federalnej Niemiec oraz w Austrii i Francji.
Dziaalno Komitetu Wolna Europa i jego agend skierowana bya przeciwko piciu europejskim
krajom demokracji ludowej: Bugarii, Czechosowacji, Polsce, Rumunii i Wgrom. Przeciwko dwm
spord nich zapocztkowano w 1954 roku wzmoon ofensyw polityczn: przeciwko
Czechosowacji akcj opatrzon kryptonimem Operacja Veto, a przeciwko Wgrom - Operacja Focus.
Suszne byoby tu pytanie, dlaczego wanie te dwa pastwa stay si celem skoordynowanej
ofensywy politycznej, skoro na pocztku lat pidziesitych we wszystkich europejskich krajach
demokracji ludowej popeniano bdy oraz naruszano zasady praworzdnoci. Trust mzgw
Komitetu Wolna Europa uwaa jednak, e Czechosowacja i Wgry zasuguj na najwiksz uwag.
Zwrcono uwag rwnie na Polsk, ale fakt, e nie graniczya ona z krajami kapitalistycznymi,
uniemoliwia ewentualn bezporedni ingerencj.
Opracowywanie Operacji Veto rozpoczto w kocu 1953 roku i przygotowywano j przez pi
miesicy. Kierujcy akcj starali si przeksztaci w dziaania polityczne ide wyzwalania drog
liberalizacji. Sformuowali 10 postulatw ludowej opozycji i od 29 kwietnia 1954 roku za pomoc
balonw rozrzucili nad terytorium Czechosowacji trzy miliony ulotek z krtkim napisem: 10.
Demagogiczna lista postulatw zawieraa hasa:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Zwizki zawodowe zwizkowcom!

Wiksze pace - mniej przemwie!
Nie przykuwa pracownikw do miejsca pracy!
Nie wtrca si do czasu wolnego robotnikw!
Zlikwidowa poddastwo!
Mniej obowizkowych dostaw - wiksze plony!
Lokalna autonomia zamiast biurokracji!
Towary dla narodu, a nie dla Zwizku Radzieckiego!
Sumy interesom konsumentw!
Mieszkania rodzinom, a nie pastwu!

Od 1 maja Radio Wolna Europa zwielokrotnio liczb programw nadawanych w jzyku czeskim
i sowackim. W audycjach popularyzowano owe 10 postulatw. Z balonw zrzucono nad
Czechosowacj milion egzemplarzy omiostronicowej broszury zatytuowanej Wolna Europa.
16 maja odbyway si w Czechosowacji wybory do rad narodowych. Prasa Wolna Europa zalaa
kraj okoo 20 milionami kartek wyborczych ludowej opozycji, zawierajcych powysze 10
postulatw. Od lipca do wrzenia w ramach Operacji Veto agitowano przeciwko dostawom
obowizkowym w rolnictwie. Jesieni 1954 roku w czasie wyborw do oddziaowych rad
15

Partia Strzaokrzyowcw (Nyilkeresztes Prt) - partia faszystowska, ktra w 1944 r. obja rzdy na Wgrzech
(przyp. tum.).
16
Skrt od nazwy wgierskiej Magyar Harcosok Bajtrsi Kzssge (przyp. tum.).

zwizkowych zwrcono uwag na robotnikw. W audycjach radiowych i ulotkach zachcano ich, by

nie wybierali do rad komunistw.
W ramach Operacji Veto zrzucono nad Czechosowacj okoo 41 milionw ulotek i ponad 50 ton
innych materiaw propagandowych. I chocia rezultaty tej prawie procznej akcji nie zadowoliy
organizatorw, to uzyskane dowiadczenia starali si oni wykorzystywa w nastpnych
przedsiwziciach.
8 wrzenia 1954 roku Komitet Wolna Europa wyda dokument: Wgry. Dyrektywa nr 15. Operacja
Focus, w ktrym okreli istot i zadania tej akcji. Miaa si ona rozpocz 1 padziernika.
Operacja Focus bya programem perspektywicznym, majcym na celu wyzwolenie - pisa jeden
z ekspertw wojny psychologicznej Robert T. Holt w ksice Radio Free Europe. Bezporednim
zadaniem tej akcji byo dodanie otuchy opozycji wewntrznej, zachcenie do organizowania si
i przyjcia programu dziaania, jak te lansowanie przekonania, e wolny wiat, a przede wszystkim
Stany Zjednoczone, udziel wszelkiej pomocy. Gwnym celem tych posuni - pisao 8 padziernika
1954 roku wychodzce w Monachium skrajnie prawicowe pismo emigracji wgierskiej j Hungria
- jest udzielenie moralnego poparcia i duchowej pomocy (...) oraz zespolenie w jeden punkt zapalny
(...) tego ruchu oporu, ktry ju zosta na Wgrzech zapocztkowany. Dlatego program nazwany
zosta Operacja Focus.
Komitet Wolna Europa tak oto wyobraa sobie obalenie wadzy w krajach demokracji ludowej:
Moe to nastpi jedynie w rezultacie korzystnego zbiegu okolicznoci zarwno wewntrz kraju, jak
i na zewntrz. Wewntrz oznacza, e przed wyzwoleniem powinna powsta i umocni si
jednolita masowa opozycja. Zewntrz za, e rola inicjatywna bdzie w rku znajdujcego si
w wolnym wiecie centrum ludowej opozycji, ktre zatroszczy si zarwno o hasa, jak te
wypracowanie podstawowych zasad ideologicznych do prowadzenia dugotrwaego oporu. Bez
pomocy z zewntrz ludowa opozycja obumaraby w izolacji, bez oparcia wewntrz natomiast
usiowania wolnego wiata przemieniyby si w bezcelowe prby ingerencji.
Jeeli jednak zaistniej korzystne uwarunkowania wewntrzne i zewntrzne oraz nadejdzie
sprzyjajcy moment w sytuacji midzynarodowej, gdy Zwizek Radziecki dostrzee, e
nieingerowanie byoby dla mniej nieprzyjemne ni ingerencja - wwczas ten jednolity masowy opr
przerodzi si w jednolite masowe wystpienie, czynnie poparte przez zewntrzne centrum
opozycyjne17.
Midzynarodowy imperializm ledzi za pomoc olbrzymiego aparatu sytuacj i moliwoci
zlikwidowania socjalistycznego porzdku spoecznego w znajdujcych si na celowniku krajach,
z ktrych coraz bardziej na pierwszy plan wysuway si Wgry. Imperialici nie dostrzegali
osignitych w trakcie budowy socjalizmu sukcesw, do ogromnych rozmiarw urastay dla nich
natomiast - notabene coraz liczniejsze - trudnoci i kopoty. Mieli nadziej, e powstae szczeliny
umoliwi im przeniknicie w gb. A wanie tym pozostawionym poza sfer ich zainteresowania
sukcesom mona przede wszystkim zawdzicza, e stosunkowo szybko udao si potem zlikwidowa
cikie konsekwencje wstrzsu z koca 1956 roku.

17

R. T. Holt: op. cit., s. 157.

Sytuacja na Wgrzech
Wraz z rozbiciem feudalno-kapitalistycznego porzdku spoecznego i jego aparatu pastwowego,
rozdzieleniem midzy pracujce chopstwo wielkiej obszarniczej i kocielnej wasnoci ziemskiej,
wywaszczeniem kapitau i przejciem w spoeczne wadanie rodkw produkcji powstay na
Wgrzech trwae podstawy wadzy ludowej. Po zlikwidowaniu byych klas panujcych rdem wadzy
i gospodarzem kraju sta si lud pracujcy, a ster spraw krajowych przejli przedstawiciele klasy
robotniczej. W 1949 roku w Zgromadzeniu Narodowym na 402 posw byo ju 176 robotnikw, 115
chopw i 71 kobiet. W latach 1949-1953 blisko 50 tysicy pracownikw fizycznych objo wysze
stanowiska: kierownikw zakadw produkcyjnych, pracownikw aparatu pastwowego, dowdcw
wojskowych itp.
Udzia przemysu w dochodzie narodowym osign w 1956 roku 60%. Przemysowa produkcja
fabryczna ulega - w stosunku do roku 1938 - potrojeniu. Nastpia zmiana struktury produkcji rolnej
i wzrost mechanizacji rolnictwa. 33% gruntw ornych kraju, prawie jedna trzecia oglnego pogowia
zwierzt oraz cay park cikich maszyn rolniczych naleay do sektora socjalistycznego.
Ksika, teatr i kino stay si wsplnym dobrem Wgrw. Przed ludmi pracy i ich dziemi otworzyy
si bramy szk. W latach 1955-1957 55% z 40 tysicy studentw pochodzio z rodzin robotniczych
i chopskich. Zmieniy si rwnie warunki socjalne i warunki ycia. Pastwo ludowe przeznaczao
rocznie na obejmujce swoim zasigiem 60% mieszkacw kraju nieodpatne ubezpieczenia sumy
przekraczajce 30% oglnokrajowego funduszu pac.
Te wanie osignicia wskazyway kierunek rozwoju kraju, aczkolwiek wskutek dziaania
negatywnych czynnikw te tendencje mogy by naprawd urzeczywistnione dopiero po
przezwycieniu krytycznego okresu.
Ju na pocztku lat pidziesitych wystpiy pewne zakcenia. W polityce kierujcej krajem partii
robotniczej powstaway coraz powaniejsze bdy, wywierajc wpyw na wszystkie dziedziny ycia
spoecznego. Klika Rkosiego-Ger, ktra zdobya decydujcy wpyw w Komitecie Centralnym
Wgierskiej Partii Pracujcych i w rzdzie Wgierskiej Republiki Ludowej... poczwszy od koca 1948
roku odesza od zasad marksizmu-leninizmu - stwierdzia uchwaa Tymczasowego Komitetu
Centralnego Wgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej z 5 grudnia 1956 roku18.
Chodzce w aureoli wasnej doskonaoci sekciarsko-dogmatyczne kierownictwo hamowao rozwj
twrczej energii mas ludowych i wykorzystanie jej w pracy politycznej, kulturalnej i gospodarczej.
Nakazowy i biurokratyczny styl kierowania zniechca i odstrasza rzesze uczciwych ludzi. Te
szkodliwe metody doprowadziy do ponownego naruszenia praworzdnoci zarwno w partii, jak i w
organach wadzy pastwowej.
Kult jednostki idc w parze ze szkodliw teori, wedug ktrej w okresie budowy socjalizmu walka
klasowa stale i nieuchronnie zaostrza si, doprowadzi, jak wiadomo, do powszechnego braku
zaufania i cikiego naruszania praworzdnoci, a odczuy to przede wszystkim kadry partyjne.
Cikie szkody spowodowaa uchwala Komitetu Centralnego WPP z 22 maja 1951 roku O zadaniach
pracy kadrowej, ktra przyja zaoenie, e wrg klasowy przenikn gboko w szeregi partii,
poczwszy od jej organw kierowniczych a do organizacji podstawowych, a wic gwnym zadaniem
jest odnalezienie wroga wewntrz partii19.

18
19

Uchway i dokumenty WSPR, 1956-1962, Kossuth Knyvkiad 1964, s. 13.

Tame, s. 515.

Stosowanie tej zasady pocigno za sob powane konsekwencje. W pierwszej poowie 1949 roku
wytoczono na podstawie fikcyjnych zarzutw proces przeciwko Lszl Rajkowi i wsptowarzyszom.
Mtys Rkosi chwali si wwczas na jednym z wiecw: Opracowanie likwidacji wcale nie byo
atwe i przyznaj, e kosztowao mnie to wiele bezsennych nocy, zanim projekt nabra ksztatw20.
Aresztowania i sfingowane procesy przybray po sprawie Rajka charakter lawinowy. W pierwszej
kolejnoci oskarono wielu komunistw, dowdcw si zbrojnych (Gyrgy Plffy, Lszl Slyom),
potem przysza kolej na byych lewicowych dziaaczy socjaldemokratycznych (rpd Szakasits, Gyrgy
Marosn i inni). Nastpnie kontynuowano aresztowania starych, biorcych udzia w nielegalnym
ruchu komunistycznym przywdcw (Jnos Kdr, Gyula Kllai i inni).
Odpowiedzialno kliki Rkosiego bya tym wiksza, e rozszerzya ona swoje bezpodstawne
oskarenia i oszczerstwa rwnie na przywdcw oraz czonkw niektrych bratnich partii, co
przynioso wielkie szkody sprawia socjalizmu w wiecie.
Natomiast przeciwko faktycznemu wrogowi klasowemu prowadzono tylko obliczon na pozorny
efekt walk administracyjn, w rzeczywistoci nie zmniejszajc siy przeciwnika ani te nie
ograniczajc mu moliwoci tworzenia nielegalnych organizacji. Znaczna cz posuni, jak na
przykad: wysiedlanie z miast, przeladowanie kuakw itp., bya faktycznie skierowana przeciwko
tym, ktrzy chcieli si do nowej wadzy przystosowa, oraz przeciwko ludziom niewinnym, co
potgowao rozgoryczenie poszczeglnych warstw spoeczestwa. Bezprawne poczynania
obejmujce rwnie uczciwych ludzi pracy powodoway, e wrogie elementy nie zostay
skompromitowane, ale niejednokrotnie uchodziy w oczach opinii publicznej za mczennikw.
O rozmiarach skrajnego naduycia metod administracyjnych w poszukiwaniu wrogw wiadczy
chociaby fakt, e od pocztku 1951 roku do 1 maja 1953 roku, a wic w cigu dwch lat i czterech
miesicy, organa milicji, dziaajc w charakterze kolegiw do spraw wykrocze, orzeky kary w przewaajcej wikszoci kary grzywny - w 850 tysicach przypadkw. Od roku 1950 do koca
pierwszego kwartau 1953 roku, a wic w cigu trzech lat i trzech miesicy, sdy rozpatryway 650
tysicy spraw i wyday wyroki skazujce w 387 tysicach przypadkw. Charakterystyczne jest
rwnie, e w cigu czterech lat (1952-1955) prowadzono ledztwo przeciwko 1 136 434 osobom.
Przeciwko 516 708 osobom, co stanowi 45% ogu, wniesiono oskarenia i wydano wyroki skazujce.
Znaczna cz wyrokw dotyczya chopw ukaranych za nieodpowiedni realizacj obowizkowych
dostaw. Wszystko to ciko dotkno szanujcych prawo i pragncych y w poczuciu bezpieczestwa
ludzi pracy i doprowadzio do nawarstwiania si wewntrznego kryzysu.
Na pocztku okresu budowy socjalizmu zadaniem pierwszoplanowym stao si - i susznie zlikwidowanie zacofania przemysu i przewagi rolnictwa w gospodarce. Mechanizm kierowania
gospodark mia jednoczenie na wzgldzie potrzeb przeobraenia stosunkw wasnoci oraz
stworzenia moliwoci szybkiego rozwoju. Jednak kierownictwo wgierskie, pod przywdztwem
Rkosiego i Ger, rwnie i w polityce gospodarczej nie brao pod uwag warunkw wewntrznych
i wytyczyo oderwane od rzeczywistoci cele. W kraju niezdolnym do autarkii - podobnie jak i w
pozostaych pastwach demokracji ludowej, gdzie pojawiy si koncepcje penej samowystarczalnoci
i zgodna z nimi praktyka - forsowano rozwj przemysu cikiego i maszynowego w przesadnie
wielkich rozmiarach, nie biorc pod uwag ani braku odpowiednich do tego wasnych zasobw
surowcw naturalnych i kwalifikowanej siy roboczej, ani nie uwzgldniajc istniejcych moliwoci
wsppracy gospodarczej krajw socjalistycznych. Polityk gospodarcz w znacznej mierze okrelay
rwnie uzasadnione wymogi obronnoci; bezporedni wpyw wywieraa take koncepcja zakadajca
20

Matys Rkosi: Wybrane przemwienia i artykuy, Szikra 1950, s. 476.

niebezpieczestwo i nieuchronno bliskiego wybuchu wojny. W pierwszym roku realizacji planu

picioletniego wydatki na cele cywilne i wojskowe byy prawie jednakowe.
Przeszkod w prawidowej realizacji socjalistycznej polityki gospodarczej byy, poza brakiem
dowiadczenia i trudnociami obiektywnymi, woluntaryzm i niecierpliwo. Powanym bdem byo
rwnie i to, e kierujcy gospodark dziaacze zakadali wprost proporcjonaln zaleno pomidzy
wzrostem akumulacji i inwestycji a rozwojem gospodarczym. Tempo wzrostu byo traktowane
w caoci jako funkcja inwestycji.
Nieproporcjonalny rozwj gospodarki najtrafniej okrelao wczesne haso: Budujemy kraj elaza
i stali. Skoncentrowanie przewaajcej czci rodkw na hutnictwie i grnictwie nie dawao
moliwoci rwnomiernego rozwoju nawet w ramach przemysu cikiego.
Nadmiernie napit, nie uwzgldniajc warunkw polityk gospodarcz dobrze obrazuje fakt
cigego modyfikowania planu gospodarczego. Zadania rozpocztego w roku 1950 pierwszego planu
picioletniego podniesiono w lutym 1951 roku, na II Zjedzie WPP, przecitnie dwukrotnie. Nowy
plan zakada wzrost produkcji przemysowej do roku 1954 o 200% zamiast pierwotnie planowanych
86,4%, a produkcji przemysu cikiego o 280% zamiast dotychczasowych 104%. Poziom inwestycji
podniesiono o 70% w stosunku do planowanego pierwotnie. Zaoono osignicie w poszczeglnych
dziedzinach, w cigu okresu planowego, wzrostu skokowego. Do takich dziedzin zaliczono m. in.:
grnictwo, gdzie zamiast 55,2% zaplanowano wzrost o 142%, oraz hutnictwo, gdzie w miejsce
dotychczas planowanych 15% wzrostu zaoono 162%. Nie zwracano najmniejszej uwagi na jako czy
opacalno, liczyy si tylko wskaniki.
Szczeglnie ujemny wpyw miay: woluntaryzm w planowaniu rozwoju gospodarczego,
nieproporcjonalno oraz sprzecznoci w polityce rolnej. W takiej sytuacji dwa wzajemnie
uwarunkowane cele socjalistycznej polityki agrarnej, a mianowicie: wzrost produkcji rolnej oraz
kolektywizacja - stay si niemoliwe do zrealizowania. Dopiero po roku 1957 produkcja rolna
przekroczya na trwae poziom wysokoci plonw i wielko globaln zbiorw sprzed drugiej wojny
wiatowej.
W rolnictwie stosowano nagminnie rodki przymusu. Z roku na rok, a w wielu przypadkach rwnie
i w cigu roku, zwikszano obowizki rolnikw. System obowizkowych dostaw oraz podatki
doprowadziy do cakowitego zobojtnienia chopw na konieczno zwikszenia produkcji. Brak ich
zainteresowania gospodark przybra takie rozmiary, e w 1953 roku ponad 10% gruntw ornych
kraju, a wic prawie milion mrg, leao odogiem. ciganie przemoc obowizkowych dostaw
doprowadzio do tego, e w roku 1952 dwie trzecie rodzin chopskich nie mogo zgromadzi
odpowiedniej iloci ziarna zarwno na wasne zaopatrzenie, jak i na siew.
W trakcie uspoeczniania rolnictwa stale naruszano zasad dobrowolnoci. Wynikao to przede
wszystkim z chci przestawienia rolnictwa na tory socjalistyczne w cigu trzech-czterech lat. Wadze
lokalne staray si na wycigi wykonywa, a nawet przekracza wytyczone im zadania. W ten sposb
skompromitowano w oczach pracujcego chopstwa leninowskie zasady tworzenia socjalistycznego
rolnictwa.
Poziom ycia robotnikw i chopw na pocztku lat pidziesitych nie tylko nie poprawi si, ale
nawet obniy. W grupie robotnikw i pracownikw umysowych nastpi spadek nie tylko zarobkw
realnych w przeliczeniu na jednego zatrudnionego, ale - pomimo podjcia pracy przez nowe grupy
ludnoci - zmniejszyy si rwnie dochody realne per capita. Ceny w roku 1953 byy prawie
dwukrotnie wysze ni w roku 1949, a rzeczywiste dochody w przeliczeniu na jednego zatrudnionego
- nisze o 20-22% w stosunku do poziomu z pocztku piciolatki.

Destrukcyjny wpyw bdnej polityki potgowa jeszcze fakt, e dokonywano tego wszystkiego
powoujc si na przykad radziecki. Kierownictwo z Rkosim i Ger na czele przy wprowadzaniu
swoich posuni akcentowao, e nastpuj one na podstawie dowiadcze radzieckich, i w ten
sposb w istocie rzeczy czynio Zwizek Radziecki odpowiedzialnym w oczach mas za szkodliwe skutki
niesusznych posuni.
Idce za tym powszechne pomniejszanie postpowych tradycji narodu, przesadne akcentowanie
niektrych demokratycznych tradycji oraz pomniejszanie wanych wydarze ruchu rewolucyjnego
pod pretekstem, e odegray w nich rol elementy wprowadzone przez wroga lub rodzime, ktre
stay si wrogimi, wywoywao oburzenie i przygotowywao grunt do odrodzenia nacjonalizmu.
Kierownictwo partyjne konsekwentnie starao si wymaza ze wiadomoci narodowej pami o
Republice Rad z roku 1919, co byo zwizane z prb usunicia w cie, a nawet z nasilajcymi si
przeladowaniami nielegalnie dziaajcych na Wgrzech przed wyzwoleniem komunistw i innych
patriotw. Rwnoczenie pod pretekstem walki z nacjonalizmem odrzucono osiade w narodowej
tradycji stare zwyczaje i formy, ugodzono w narodow wraliwo.
Mia racj Jnos Kdr, kiedy w dniach walki z kontrrewolucj w przemwieniu radiowym 11
listopada 1956 roku stwierdzi: Musz powiedzie take i to, e te lizusowskie dziaania, ktrymi
grupa Rkosiego gboko urazia nasze narodowe uczucia (...) byy potrzebne nie Zwizkowi
Radzieckiemu ani radzieckiemu narodowi, lecz jedynie tym wszystkim pochlebcom, ktrzy,
oderwawszy si od wasnego narodu, chcieli sugusowskim naladownictwem uzyska
samopotwierdzenie i zmonopolizowa w naszym kraju przyja radzieck dla siebie samych21.
Kierownictwo Wgierskiej Partii Pracujcych usiowao znale drog wyjcia przez zaprzeczanie
oczywistym faktom, ale taka postawa jeszcze bardziej komplikowaa sytuacj. W przemwieniach
mwiono jedynie o osigniciach i dobrych wynikach. Wytworzyo to przepa midzy sowami
a czynami, midzy goszon polityk a rzeczywistoci.
Partia miaa jednak do siy, by w poowie 1953 roku podj prb obnaenia bdw i wytyczy
kierunki naprawy. Zdrowym siom w partii znacznie pomoga walka KPZR o zdemaskowanie kultu
jednostki, ukazanie i zlikwidowanie jego szkodliwych skutkw. W kocu 1953 roku odbyo si
spotkanie konsultacyjne przywdcw Zwizku Radzieckiego i Wgier, ma ktrym przywdcy
radzieccy, w sposb wiadczcy o dokonaniu gruntownej analizy, poruszyli spraw szerzenia si kultu
jednostki w partii wgierskiej, ocenili szkodliwe nastpstwa amania praworzdnoci,
woluntarystyczn i majc mao wsplnego z rzeczywistoci polityk gospodarcz oraz oderwanie
si kierownictwa WPP od mas pracujcych. Pod wpywem dyskusji na tym spotkaniu partyjnym oraz
rozeznania sytuacji wewntrznej Komitet Centralny Wgierskiej Partii Pracujcych na posiedzeniu
w dniach 27-28 czerwca 1953 roku zrewidowa swoj polityk.
Komitet Centralny krytycznie przeanalizowa popenione bdy i aktualn sytuacj. Oceniajc te
dziaania, ktre przyczyniy si do podstawowych przemian i jako takie maj historyczne znaczenie,
KC jednoczenie bezlitonie wskaza na znaczne nieprawidowoci. W podjtej uchwale Komitet
Centralny wymieni kolejno skutki obrania przez kierownictwo partii kierunku na nadmiernie szybkie
uprzemysowienie, szczeglnie na zbyt szybki rozwj przemysu cikiego, i zaniedbanie produkcji
rolnej. Nadmierne tempo rozwoju spdzielni produkcyjnych oraz stosowana niejednokrotnie
przemoc i naciski administracyjne, jak rwnie skomplikowany i stale zmieniajcy si system
obowizkowych dostaw wywoay wrd pracujcych chopw poczucie niepewnoci. Konsekwencje
tych bdw niekorzystnie wpyny na poziom ycia ludnoci, w tym klasy robotniczej, doprowadziy
21

Npszabadsg, 12 XI 1956.

do rozlunienia wizi partii z klas robotnicz, naruszyy wizi midzy parti, pastwem a masami
pracujcymi oraz spowodoway due trudnoci w gospodarce narodowej.
Uchwaa Komitetu Centralnego jasno i zdecydowanie okrelia przyczyny bdw. Niezwykle wan
przyczyn bdw powstaych w linii politycznej, w gospodarce i pracy partii jest sytuacja
wewntrzna w partii oraz w jej kierownictwie, nieprawidowe metody kierowania, bdna polityka
kadrowa, nieodpowiednie relacje midzy kierownictwem partyjnym i pastwowym oraz ogromne
zaniedbania w pracy ideologicznej. Bez niedomwie wskazano gwne rdo bdw - brak
kolektywnego kierowania i zastpienie go przez kierownictwo jednoosobowe, kult jednostki;
w takim te wietle uchwaa ocenia jako szkodliwy wpyw stylu wodzostwa. Komitet Centralny
dokona krytyki Rkosiego, Ger, Farkasa i Rvaia za stosowanie w praktyce klikowoci.
Celem Komitetu Centralnego byo zapewnienie postpu w budowie socjalizmu, ktry powinien
prowadzi do staego podnoszenia poziomu ycia mas pracujcych. Uchwaa wskazaa na konieczno
wprowadzenia zasady kolektywnego kierownictwa, umocnienia demokracji wewntrzpartyjnej oraz
rozdziau wadz partyjnych i pastwowych. Zgodnie z ni Komitet Centralny wybra na I sekretarza
Mtysa Rkosiego, a na prezesa Rady Ministrw wysun kandydatur Imre Nagya22.
Komitet Centralny na posiedzeniu w czerwcu 1953 raku nie by jeszcze w stanie obnay wszystkich
przyczyn i korzeni bdnej polityki gospodarczej, ale podj decyzj, e zadania tego powinny dokona
w okresie nie duszym ni jeden rok komisje robocze zoone z fachowcw. Prace takie zostay nawet
zapocztkowane, rezultatw jednak nie byo. Miao to swoje przyczyny politycznie, albowiem zamiast
ujawnienia przyczyn i sformuowania podstaw nowej polityki nastpi okres dziaa w popiechu oraz
waha i niezdecydowania. Wyhamowao to realizacj uchway z czerwca 1953 roku, a nawet jej
przeszkodzio.
Ju pierwszy krok na drodze realizacji tej prawidowej polityki okaza si bdny. Z uchwa Komitetu
Centralnego bowiem czonkowie partii i cay nard zapoznali si dopiero wtedy, kiedy Imre Nagy na
posiedzeniu Zgromadzenia Narodowego 4 lipca 1953 roku przedstawi j jako program rzdu.
Aktywnej politycznie opinii publicznej wydawao si, e to nie partia okrelia nowe zadania, ale e
rzd Imre Nagya ma program wyprowadzenia kraju z cikiej sytuacji. W odpowiedzi na to Komitet
Centralny zorganizowa 11 lipca oglnokrajow konferencj aktywu partyjnego, na ktrej gwnym
mwc by Mtys Rkosi. Na konferencji nie byo ju samokrytyki, a akcent pooony zosta nie na
bdach i ich naprawie, ale na ujawnianiu nowych wypacze. W ten sposb Rkosi wprowadzi
zamieszanie w orientacji i postawach aktywu partyjnego.
W nastpnych latach nie nastpia zasadnicza poprawa, bowiem w kierownictwie partyjnym
rozgorzaa walka klik. Nastpi rozam jednoci szeregw partii. Grupa Rkosiego nie potrafia zerwa
z bdami i za wszelk cen chciaa utrzyma wadz. Rwnoczenie od poowy 1953 roku wyrosa
i umocnia si skupiona wok Imre Nagya grupa rewizjonistyczna. Ich prawicowy oportunizm
spowodowa olbrzymie szkody w procesie socjalistycznego przeksztacania rolnictwa (znaczna cz
spdzielni produkcyjnych rozpada si), przyczyni si do zakce w produkcji przemysowej oraz
umocni si w yciu ideologicznym i kulturalnym. Charakterystyczn konsekwencj rywalizacji
prawicowych i lewicowych oportunistw by na przykad fakt, e w drugiej poowie 1953 roku roczny
plan gospodarczy zmieniano 225 razy. Sytuacja nie poprawia si rwnie w 1954 roku i w rezultacie
produkcja przemysowa spada o 2,4% w stosunku do roku poprzedniego.
Zamiast naprawy starych pojawiy si wic nowe bdy i nowe kopoty, potgujce rozgoryczenie
ludnoci. Sytuacja w partii bya tym trudniejsza, e prawica i lewica nie tylko prowadziy ze sob
22

PI Archiwum, 1/6. f. 3. . e.

walk, lecz w niektrych okresach dochodzio midzy nimi rwnie do taktycznych kompromisw
i pojedna. Imre Nagy zosta na przykad w 1949 roku odwoany z Biura Politycznego za przejawiany
w polityce rolnej oportunizm; na pocztku 1951 raku wszed ponownie do Biura, poniewa bez
zastrzee popar dwukrotne zwikszenie zada planu picioletniego, i obj stanowisko ministra
skupu. W latach 1951-1952, kiedy wysoko obowizkowych dostaw przekraczaa moliwoci
chopw, Imre Nagy w wielu artykuach uzasadnia ich niezbdno. W 1953 roku, zostawszy
premierem, wystpi jako obroca praworzdnoci, zgodzi si jednak, by ministrem spraw
wewntrznych zosta odpowiedzialny w duej mierze za popenione bdy Ern Ger. Jednoczenie
jednym z gwnych jego filarw sta si odpowiedzialny za cikie naruszenia praworzdnoci
Mihly Farkas, ktry nastpnie - na wniosek Nagya - zosta ponownie wybrany sekretarzem Komitetu
Centralnego. Od tego momentu Farkasa zaliczy mona do najbardziej aktywnych reprezentantw
polityki nowego kursu.
Czonkowie grupy Rkosiego przez dugi czas nie wystpowali przeciwko prawicowooportunistycznym bdom Imre Nagya, godzili si na likwidacj czci spdzielni produkcyjnych. III
Zjazd Wgierskiej Partii Pracujcych (24-30 maja 1954 r.) zamiast pryncypialnej walki ideologicznej
zakoczy si rwnie kompromisem. Ten stan nie trwa jednak dugo. Grupa rewizjonistyczna
jesieni 1954 roku przesza do stopniowej ofensywy i na padziernikowym posiedzeniu Komitetu
Centralnego WPP przypucia atak. Imre Nagy w opublikowanym po posiedzeniu KC artykule domaga
si cakowitego zrewidowania polityki partii. Na I Oglnokrajowym Kongresie Patriotycznego
Frontu Ludowego (23-24 padziernika) sta si ju gorcym ordownikiem pozbawionej treci
klasowej jednoci narodowej. Sawi wsplne uderzenia serc dziewiciu i p miliona Wgrw,
wsplny entuzjazm duchowy dziewiciu i p miliona Wgrw oraz wsplne napinanie stalowych
ramion przez dziewi i p miliona Wgrw.
W tym pocztkowym etapie budowy socjalizmu, kiedy nie zosta jeszcze zlikwidowany polityczny i
ideologiczny wpyw obalonych klas panujcych, goszenie pozbawionej treci klasowej jednoci
narodowej byo aktem nie na czasie, znamionujcym niedojrzao, a wic zwodniczym
i wprowadzajcym w bd.

Ofensywa wrogw zewntrznych

Eksperci Wolnej Europy dostrzegli okazj. Na przeomie lata i jesieni 1954 roku doszli do wniosku,
e na Wgrzech mog jeszcze wicej zyska ni w Czechosowacji. W Operacji Focus zakadano, e
przy ocenie sytuacji na Wgrzech i w Czechosowacji naley bra pod uwag trzy istotne rnice,
ktre powinny mie wpyw na odmienno podejmowanych dziaa. Po pierwsze: nowy kurs
realizowano na Wgrzech duo szerzej ni w Czechosowacji, rozpoczto te decentralizacj
administracji i gospodarki. (Kiedy w lipcu 1953 roku ster rzdw przej premier Imre Nagy,
potwierdzi kryzys systemu i dlatego zosta zmuszony do ustpstw). Po drugie: opr rozszerza si na
cay kraj i by silniejszy na prowincji ni w centrach przemysowych. I po trzecie: w wgierskim
aparacie partyjnym istniay wiksze napicia ni w czechosowackim23.
Na Zachodzie dostrzegano rozpad jednoci kierownictwa, brak politycznej stanowczoci oraz
oywiajc si dziaalno wrogich elementw w kraju. Na tych wanie czynnikach Zachd
koncentrowa swoje akcje polityczne. Liczono si jednak z tym, e masy pracujce popieraj gbokie
przemiany, jakie zaszy w spoeczestwie wgierskim, i dlatego nie sformuowano otwarcie wrogiego

23

Por. R. T. Holt: op. cit., s 162; A. A. Mickie: op. cit., s. 155.

programu, ale opozycyjny, ujty w 12 punktach Narodowego Ruchu Oporu (NEM)24. Byy one
w swej treci zbiene z 10 punktami dotyczcymi Czechosowacji, jednak opracowano je z wiksz
starannoci. Nie postulowano obalenia systemu, nawoywano jedynie do pjcia dalej, ni
zakadaa polityka nowego kursu Imre Nagya.
Nawoywano midzy innymi do przywrcenia lokalnej samodzielnoci i samorzdnoci, zaprzestania
przeladowa chopw i przywrcenia prywatnych gospodarstw rolnych, ustanowienia wolnych
zwizkw zawodowych, cofnicia nacjonalizacji handlu detalicznego i usug, nadania priorytetu
przemysowi lekkiemu, a nie cikiemu25. W ten sposb rozpocz si pierwszy etap Operacji Focus,
majcy przygotowa ideologicznie i organizacyjnie waciwe wyzwolenie.
Prasa Wolna Europa od godziny siedemnastej w pitek, 1 padziernika 1954 roku, zacza wysya
ze swojej gwniej kwatery wojennej w okolicach Monachium setki balonw na terytorium Wgier.
Balony te byy wysyane falami, jedna po drugiej, a kady z nich zawiera od 300 do 1000 ulotek. Dla
spotgowania efektu wystrzeliwano te rakiety zawierajce ulotki.
Zgodnie z zasadami wojny psychologicznej ulotki zawieray pocztkowo tylko haso NEM lub cyfr
12, a dopiero pniejsze propagoway Narodowy Ruch Oporu i podaway skadajcy si z 12
punktw program. Nastpna seria balonw rozsiewaa ju niewielkie gazetki, dziesiciostronicow
Szabad Magyarorszg oraz aluminiowe plakietki.
15 padziernika 1954 roku rzd Wgierskiej Republiki Ludowej przekaza Stanom Zjednoczonym not
protestacyjn przeciwko tej szeroko zakrojonej kampanii wywrotowej, demaskujc j jako ingerencj
w wewntrzne sprawy Wgier. Nota stwierdzaa, e rzd Stanw Zjednoczonych nie tylko umoliwia,
ale rwnie otwarcie popiera te wrogie poczynania. Jawnym celem tej akcji jest - poprzez judzce
i oszczercze ulotki - wzniecenie niezadowolenia narodu wgierskiego i wywoanie czynnego oporu
przeciwko legalnym wadzom.
17 grudnia Stany Zjednoczone przekazay odpowied. Utrzymana w pouczajcym tonie nota
zawieraa sformuowane w dziesiciu tezach propozycje programu dla rzdu wgierskiego, ktre
w swoim duchu byy cakowicie zbiene z 12 punktami Narodowego Ruchu Oporu.
Stany Zjednoczone domagay si decentralizacji administracji, wolnoci sowa i zgromadze, cofnicia
nacjonalizacji zakadw wytwarzajcych dobra konsumpcyjne i wiadczcych usugi, wolnoci praktyk
religijnych itp. Uwieczeniem tej otwartej ingerencji w wgierskie sprawy wewntrzne byo cyniczne
stwierdzenie: Ulotki zawieraj jedynie propozycje zastosowania takich rodkw, za pomoc ktrych
mona naprawi rne potwierdzone ju nieprawidowoci.
Nota amerykaska wywoaa entuzjazm organizatorw Operacji Focus. W komentarzu z 31 grudnia
opatrzonym tytuem Wiadomo napawajca optymizmem, pismo j Hungria gosio: Rzd
amerykaski nadaje publiczny charakter i udziela midzynarodowego poparcia takiemu programowi,
ktry wstrzsa w posadach wgierskim (...) porzdkiem spoecznym.
Do akcji wczyo si rwnie Radio Wolna Europa, mobilizujc wszystkie swoje zasoby intelektualne i techniczne - do. suby Narodowemu Ruchowi Oporu. W oddzielnych audycjach
zwracao si do robotnikw, chopw, kobiet i mczyzn i objaniao im znaczenie 12-punktowego
programu. Szczeglna uwaga rozgoni skupiona bya na zaostrzaniu ducha oporu wrd
robotnikw; dlatego te rozpoczto nadawanie specjalnego programu - Robotniczy opr.

24
25

Skrt od nazwy wgierskiej Nemzeti Ellenllsi Mozgalom; nem znaczy rwnie: nie (przyp. tum.).
A. A. Mickie: op. cit., s. 158.

Radio Wolna Europa zdajc sobie spraw, e, najwaniejsz si polityczn w pastwie

socjalistycznym jest klasa robotnicza, zwracao si do znajdujcych si w jej szeregach
zdeklasowanych elementw drobnomieszczaskich o rozbijanie elaznej kurtyny od wewntrz.
Nasilono kampani pogrek w stosunku do funkcjonariuszy partyjnych i pastwowych, aby wznieci
wok nich zamieszanie i napicia. Przestrzegano ich, e nie maj zbyt rowych perspektyw na
pikn i spokojn staro, ale jeeli chc uzyska przebaczenie, niech wkrocz na prowadzcy do
ludu zoty most i udzielaj poparcia oporowi ludu. Jednoczenie starano si pozyska modzie.
Nazywano j odwan i bohatersk, mwiono jej, e trzeba uczy si posugiwania broni paln,
dowodzenia mniejszymi oddziaami wojskowymi, albowiem moe by to kiedy potrzebne. Nie
tylko zachcano wrogie elementy do dziaania, ale rwnie udzielano im praktycznych rad26.
Jesieni 1954 roku w ramach Operacji Focus wczono si do przygotowania wyborw do rad
narodowych na Wgrzech. (Odbyy si one 28 listopada). Zachcano swoich zwolennikw do
przenikania do rad i wykorzystywania do wrogich dziaa moliwoci, jakie stwarzay zasady lokalnej
samorzdnoci i decentralizacji. W okresie kampanii przedwyborczej oywia si dziaalno
wewntrznej reakcji. Z wielu miejsc dochodziy sygnay, e w budynkach publicznych i wagonach
kolejowych odnajdywano napisy oraz pisane rcznie ulotki propagujce treci zblione do 12punktowego programu. Na zebraniach przedwyborczych, gwnie na prowincji, poza uzasadnion
krytyk (np. systemu obowizkowych dostaw rolnych) coraz czciej atakowano system rad
narodowych, wadz biednych i coraz goniej podegano przeciwko spdzielniom produkcyjnym27.
Po wyborach w ulotkach i programach radiowych uwiadamiano niekomunistycznym radnym, czego
oczekuje od nich nard wgierski. Starano si wznieci konflikty midzy radnymi komunistycznymi
a bezpartyjnymi. Latem 1955 roku gwny atak skierowano na grup Rkosiego i na niego samego.
Na Wgry zrzucono kilkaset tysicy ulotek zatytuowanych: Czy nareszcie koniec z Rkosim?
W Operacji Focus aktywny udzia bray rwnie reakcyjne organizacje emigracyjne. Ich przywdcy
wygaszali pomienne przemwienia w rnych skupiskach swych zwolennikw mwic, e nadszed
moment rozpoczcia przygotowa do obalenia wadzy robotniczej na Wgrzech. Wsplnota
Wgierskich Kombatantw przesza do czynw. Genera Zk zwoa 1 marca 1955 roku narad w
Kolonii. Jej uczestnicy postanowili podj opatrzon kryptonimem Ewakuacja akcj, majc na celu
przycignicie przebywajcych w Belgii, Holandii, Francji i Hiszpanii emigrantw zdolnych do walki
zbrojnej. W Poleceniu organizacyjnym pisano: zadaniem Ewakuacji jest skupienie w jednej
organizacji (na podstawie dobrowolnie przyjtej dyscypliny wojskowej) wszystkich zdolnych walczy
z broni w rku i ochotniczo zgaszajcych si czonkw MHBK oraz innych patriotycznie
nastawionych Wgrw, a celem walki jest wyzwolenie kraju.
Drugim zadaniem byo zaktywizowanie yjcych na Wgrzech i majcych podobne pogldy przyjaci,
pobudzenie ich do organizowania si oraz udzielenie im pomocy. Wysyano do nich kurierw
wyszkolonych w amerykaskich szkoach szpiegowskich oraz nawizywano kontakty przy pomocy
dyplomatw niektrych pastw zachodnich.
W okresie pniejszym prowadzenie dziaalnoci wywrotowej uatwi fakt zniesienia blokady granicy
wgiersko-austriackiej. I tak w pierwszym kwartale 1956 roku stwierdzono na Wgrzech 191
przypadkw naruszenia granicy od zewntrz, w drugim kwartale - 320, a tylko w sierpniu - 438.

26

R. T. Holt, R. W. van de Velde: Strategic Psychological Operations and American Foreign Policy, The University
of Chicago Press 1960, s. 210-211, 220-225
27
PI Archiwum, 216-384, 840, 842, 850.

Przekazana 3 lutego 1956 roku przez rzd amerykaski rzdowi wgierskiemu nota w sprawie
zatrzymanych szpiegw amerykaskich posiadajcych obywatelstwo wgierskie dowodzi, e
odpowiedzialno za to ponosiy Stany Zjednoczone. Pismo byo utrzymane w bezprzykadnym tonie
pogrek i oznaczao otwarte poparcie szpiegowskich metod i dziaalnoci wywrotowej. Wadze
amerykaskie stwierdziy kategorycznie, e jeeli rzd wgierski nie uwolni skazanych agentw, to:
1. rzd amerykaski nie widzi moliwoci rozpoczcia rozmw majcych na
celu normalizacj spornych dotychczas kwestii gospodarczych i innych
problemw pomidzy obydwoma krajami;
2. utrac wano przy podrach na Wgry amerykaskie paszporty;
3. wprowadzone zostan nowe obostrzenia, jeli chodzi o personel
wgierskiej delegatury handlowej w Waszyngtonie.
Wgierskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych oczywicie odrzucio t not.

Uaktywnienie si wrogw wewntrznych

Powszechnym twierdzeniem przeciwnikw wadzy ludowej byo, e jesieni 1956 roku rozwj
wydarze na Wgrzech doprowadzi do rewolucji w sposb spontaniczny i e w przygotowaniu
powstania nie bray udziau znaczniejsze zorganizowane siy. Niektrzy okrelali rol nielegalnych
organizacji jako adn lub nieznaczn. W rzeczywistoci za o ich oywiajcej si dziaalnoci wiadcz
nastpujce dane - w 1954 roku waciwe organa wadzy prowadziy postpowanie przeciwko 53
agentom obcych wywiadw, a w roku 1955 przeciwko 162; w latach 1955-1956 wgierskie organa
bezpieczestwa zdemaskoway 15 wikszych i 30 mniejszych nielegalnych organizacji i grup, a w
pierwszej poowie 1956 roku aresztoway 40 szpiegw.
Ponadto w cigu trzech pierwszych lat po stumieniu kontrrewolucji zdemaskowano 26 wikszych
wrogich organizacji; wielu ich czonkw prowadzio nielegaln dziaalno ju od 8-10 lat, a wczeniej
naleao do innych ugrupowa. Godny uwagi jest rwnie fakt, e spord zlikwidowanych w latach
1960-1961 20 organizacji podziemnych 10 prowadzio dziaalno przed rokiem 1956. Dane dotyczce
zbrojnych grup kontrrewolucyjnych i wykrytych nielegalnych organizacji dowodz, e
w przygotowywaniu zbrojnego powstania brao udzia okoo 250 mniejszych i wikszych nielegalnych
ugrupowa.
Baz spoeczn imperialistycznej ingerencji stanowiy na Wgrzech zlikwidowane klasy wyzyskujce
(kapitalici, waciciele ziemscy, bogate chopstwo), oficerowie armii Horthyego, policjanci, andarmi
i inne grupy horthystowskiego aparatu ucisku oraz inne zdeklasowane elementy faszystowskie. lepo
nienawidzili oni wadzy ludowej, a wikszo z nich nie tylko czekaa na okazj, aby wystpi
przeciwko wadzy robotniczej, ale wykorzystujc wszystkie moliwoci przygotowywali si
organizacyjnie do zbrojnego powstania i odzyskania wadzy.
Przeciwnicy Wgierskiej Republiki Ludowej rozpoczli nielegalne organizowanie podziemia
natychmiast po odsuniciu ich od wadzy, a wic w latach 1949- -1950. Wspln cech ich
dziaalnoci byo rwnie to, e wytyczne dla wypracowania strategii i taktyki przesyay
midzynarodowe agendy imperialistyczne. W organizacjach nielegalnych uksztatowa si swoisty
podzia zada: dla osignicia w zasadzie jednakowych celw pracoway one odmiennymi metodami,
w innych rodowiskach spoecznych i przy zastosowaniu odmiennej taktyki.
Najwaniejszymi spord dziaajcych na Wgrzech nielegalnych organizacji byy zbrojno-dywersyjne
grupy wojskowe. Wrd nich znajdowali si dawni oficerowie horthystowscy, andarmi, policjanci

i strzaokrzyowcy oraz cz urzdnikw pastwowych z okresu Horthyego, jak rwnie bogatych

chopw. Wrd tych organizacji byy: Miecz i Krzy (Kard s Kereszt), Biaa Gwardia (Fehr Garda),
Dywizja Botonda (Botond Hadosztly) i Organizacja Kadetw (Hadaprdok Szervezete), ktre
powstay pod wpywem Wsplnoty Wgierskich Kombatantw. Samodzielnie dziaali: Biali
Partyzanci (Fehr Partiznok), Przymierze Krwi (Vrszerzds), Wgierski Ruch Oporu (Magyar
Ellenllsi Mozgalom). Organizacje te pracoway w oparciu o polityczne i wojskowe wskazwki
przekazywane za porednictwem Radia Wolna Europa. Najwaniejsze polecenia otrzymyway przez
cznikw. Zasady ich dziaania moemy przeledzi na kilku przykadach.
Biaych Partyzantw zaoy w 1950 roku byy horthystowski agent Jzsef Fiala i jego
wsptowarzysze. Siatka tej organizacji obejmowaa znaczn cz kraju. Dysponowaa ona grupami
zbrojnymi, zoonymi z fachowcw od administracji, wydziaem kobiecym itp. Jej plany zwizane byy
ze spodziewanym wybuchem wojny i wkroczeniem Amerykanw. Dokadnie opracowano plany
opanowania rnych obiektw. Wyznaczono lotniska i inne miejsca, gdzie mogyby ldowa
amerykaskie i angielskie samoloty transportujce oddziay wojskowe oraz spadochroniarze.
Przygotowano - w jzyku angielskim - legitymacje oraz znaki rozpoznawcze - opaski. Organizacja
zostaa rozbita w padzierniku 1954 roku, ale cz jej czonkw zreorganizowaa si i od poowy
1955 roku wczya si do realizacji planw polityki wyzwalania28.
Organizacja Kadetw dziaaa od 1949 roku do grudnia 1955 roku. Jako byy wychowanek szkoy
wojskowej uwaaem, e w wczesnej sytuacji midzynarodowej moim obowizkiem byo
zorganizowanie antypastwowej organizacji - zeznawa pniej jej twrca Jen Sulynszky. Kadeci
opracowali dwa plany: jeden na wypadek wybuchu wojny, drugi - wycofania z Wgier wojsk
radzieckich. Przygotowali plany zajcia gmachu rozgoni radiowej i magazynw broni oraz
wypuszczenia na wolno winiw politycznych. Dysponowali grupami: wywiadowcz, transportu
samochodowego oraz gromadzenia dokumentacji. W 1955 roku organizacja ta przeprowadzia
szkolenie bojowe swoich czonkw; wiczono sposoby zajmowania budynkw publicznych.
Organizacja zajmowaa si rwnie szpiegostwem. Informacje przekazywaa za porednictwem
cznika Radia Wolna Europa Gyrgya Dsaknaya. Dsaknay zachca kadetw do przygotowania
planu dziaa w przypadku wybuchu na Wgrzech zamieszek. Jen Sulynszky i jego wsptowarzysze
opracowali projekt szegedzki. Zakada on zorganizowanie w Szegedzie buntu onierzy oraz
zainicjowanie kontrrewolucyjnych wystpie w innych miejscowociach. W przypadku
niepowodzenia zamierzano przedrze si przez granic do Jugosawii29.
Formacja o nazwie Dywizja Botonda z kolei po przejciu wadzy zamierzaa zorganizowa gwardi
obywatelsk i zaj si rozliczeniem oraz ukaraniem osb o postpowych pogldach. Swj
program przekazaa dziaajcemu na Zachodzie Wgierskiemu Komitetowi Narodowemu.
Istvn Szelepcsnyi, skazany w kwietniu 1950 roku wraz z 11 osobami za tworzenie nielegalnych
organizacji, zaoy w 1951 roku w zakadzie karnym Wgierski Ruch Oporu. Czonkowie tej
organizacji mieli po wyjciu na wolno tworzy w miejscach zamieszkania nielegalne ugrupowania.
Jeden z wychowankw Szelepcsnyiego zaoy tak grup w 1953 roku w Berettyjfalu. Zarwno
on, jak i jego wsptowarzysze prawie przez dziesi lat stale prowadzili nielegaln dziaalno i od
razu znaleli si na miejscu w chwili wybuchu zbrojnych walk30. Szelepcsnyi walczy, na przykad,

28

Sd dla miasta stoecznego Budapesztu, B. I. 005 021/1955

Tame, B. I. 006 039/1956/11.
30
Tame, B. II. Kt. 047/1959.
29

w grupie kontrrewolucyjnej z ulicy Maros, a nastpnie, po 28 padziernika, by jednym z dowdcw

zbrojnej gwardii narodowej w Nagykovcsi.
O wpywie prowadzonej przez Woln Europ Operacji Focus wiadczy powstanie tzw. Narodowego
Ruchu Oporu w wojewdztwie budapeszteskim i na terenach tzw. burzliwego zaktka31. Grupa
budapeszteska opracowaa plan zdobycia broni i sporzdzia czarn list osb przeznaczonych do
zlikwidowania. Czonkowie organizacji NEM z Bkssmson byli jednoczenie czonkami
miejscowego oddziau Ligi Obrony Kraju. Legalnie wic mogli przechodzi szkolenie bojowe oraz
urzdza wiczenia w strzelaniu.
Take Istvn Doma i jego koledzy tworzyli od 1950 roku zrzeszenia, ktrych celem byo obalenie
ludowo-demokratycznego ustroju pastwa. Ich specjalnoci miao by opanowanie gmachw
radia i poczty. Dziaajca w centrali telefonicznej Jzsefa podlega im grupa o kryptonimie Zugl I
zorganizowaa przejcie w swoje rce midzynarodowych pocze telefonicznych. Mieli swoje
agendy rwnie na prowincji32.
Podobne przykady mona by dugo wymienia, ale nawet na podstawie tego, co powiedziano
powyej, wida planowe i zdecydowane przygotowywanie si wrogich elementw do zbrojnego
obalenia wadzy robotniczej.
Drug platform ruchu kontrrewolucyjnego stanowiy organizacje i ugrupowania o charakterze partii
politycznych. Byli buruazyjni i chrzecijascy politycy i czonkowie drobnomieszczaskich si
liberalnych skupiali si w lunych grupach i przygotowywali do przejcia wadzy. Niektrzy spord
nich dziaali w sposb zorganizowany, inni tylko okazjonalnie dyskutowali nad aktualn sytuacj
i opracowywali plany. wiadczyy one na og o ywotnoci de do utworzenia systemu
wielopartyjnego i opowiaday si za neutraln trzeci drog. W wikszoci zgadzay si
z dziaalnoci grupy Imre Nagya.
Prawicowi przywdcy byej Partii Drobnych Rolnikw utrzymywali ze sob stae kontakty, prowadzili
dyskusje, wyznawali zasad drobnomieszczaskiej neutralnoci. I oni szukali kontaktw z Imre
Nagyem. Jedna z takich grup, kierowana przez Gyrgya Lupkovicsa, opracowaa wasny program
zatytuowany: Opinia bezpartyjnych.
Oywia si dziaalno dawnych prawicowych przywdcw socjaldemokratycznych. Pewna ich grupa
utworzya Sojusz Wolnych Socjaldemokratw Spartacus, demonstracyjnie przesaa swj 13punktowy program redakcji pisma Irodalmi jsg.
Aktywni czonkowie byej Demokratycznej Partii Ludowej hodowali idei buruazyjnodemokratycznej formy pastwowoci. Wiele mniejszych ugrupowa przygotowywao si - w razie
zwycistwa zbrojnego powstania - do przeksztacenia w partie polityczne. Do takich naleaa grupa
Gyuli Olasza, ktra od 1953 roku przygotowywaa powstanie Chrzecijaskiej Demokratycznej Partii
Ludowej. Opracowano nawet program i statut partii.
Niektre nielegalne organizacje zbrojne take posiaday sekcje zajmujce si organizowaniem partii.
Np. Biali Partyzanci utworzyli Parti Mioci.
Ideolog strzaokrzyowcw Istvn Pntek po wyjciu z wizienia w 1954 roku rozpocz dziaalno
wrd byych winiw politycznych. O tych planach mwi jeden z jego wsptowarzyszy, ron

31

Burzliwy zaktek - tereny wojewdztwa Bks w pnocno-wschodnich Wgrzech znane z rewolucyjnych

wystpie mas ludowych (przyp. tum.).
32
Sd dla miasta stoecznego Budapesztu, B. I. 005 002/1955.

Csr: Politycznym celem organizacji byo wprowadzenie tzw. narodowego komunizmu i stworzenie
tzw. konfederacji ludw naddunajskich, co umoliwioby oderwanie Wgier od Moskwy. Organizacja
ta rwnie skupia si wok grupy Imre Nagya33.
Szczeglnie niebezpieczn rol wrd nielegalnych organizacji odgrywaa utworzona w 1950 roku
Partia Chrzecijaska. Proces jej przywdcw toczy si w latach 1957 i 1961. W wydanym wyroku
stwierdzono: W swoich celach organizacja ta niczym nie rnia si od innych nielegalnych,
antypastwowych grup, rnia si tylko metodami propagowania swoich zamierze. Pod pretekstem
praktyk religijnych starano si wykorzystywa uczucia ludzi wierzcych i podburza ich przeciwko
ludowodemokratycznemu porzdkowi pastwowemu, zachca do uczestniczenia w nielegalnej
dziaalnoci organizacyjnej34.
Za swoje gwne zadanie Partia Chrzecijaska uwaaa organizowanie modziey. Jej sztab kierowa
nielegalnym klerykalnym ruchem modzieowym, tworzonym w latach 1949-1951 przez kilku ksiy
i byych zakonnikw. Ruch ten dziaa w zasadzie a do lat 1959-1960. Spord wielu organizacji
modzieowych poczesne miejsce zajmoway: utworzona w roku 1949 przez nielegalne grupy
cystersw Maria Congregatio, dziaajca od 1950 roku modzieowa przybudwka Partii
Chrzecijaskiej oraz reaktywowana rok pniej Regnum Marianum.
Klerykalny ruch modzieowy przybiera rne nazwy, ale reprezentowa jednolite pogldy i by
kierowany przez starszych, dowiadczonych zakonnikw. Siatka organizacyjna obja cae Wgry.
W skupiajcym organizacje klerykalne Froncie Chrzecijaskim pracowao okoo 800 aktywistw.
Front skada si z 12 gwnych ugrupowa, a te z kolei dzieliy si na mniejsze podgrupy. Szef Frontu
Gza Havas przyzna: Celem naszej organizacji przed rokiem 1956 byo zachowanie wrd modziey
takiej elity, ktra (...) w przypadku zmiany systemu mogaby odgrywa w spoeczestwie
chrzecijaskim rol kierownicz, dziki czemu po obaleniu dyktatury proletariatu mielibymy ju
przygotowane kadry.
Dziaalnoci Maria Congregatio kierowaa 4-osobowa nielegalna rada zakonna. Jej czonkowie byli
zarazem przywdcami czterech gwnych obwodw: budapeszteskiego, Szkesfehrvr, Gyr i Eger.
Regnum Marianum skadao si z 19 gwnych jednostek, a sie jego podgrup i komrek obejmowaa
cay kraj. W celu tworzenia rezerwy kadrowej i zwikszenia jej liczebnoci organizowano kursy
szkoleniowe. I tak w 1949 roku Maria Congregatio przeszkolia na procznych kursach 50-60
czwartoklasistw gimnazjalnych; Regnum Marianum organizowao takie kursy co roku.
Klerykalny ruch modzieowy organizowa i wychowywa modzie w wieku lat od 8-10 do 24-25 lat.
Szczegln uwag zwrcono na modzie w szkoach rednich i na wyszych uczelniach. Zadaniem
grup byo rozpowszechnianie w trakcie dyskusji i rozmw z kolegami pogldw klerykalnych.
W orbicie ich wpyww znalazo si 6-8 tys. modych ludzi, ktrzy z kolei oddziaywali na dalsze
tysice swoich rwienikw.
Do naszych grup wcigalimy na og tych, o ktrych wiedzielimy, e s przeciwni systemowi lub
przejawiaj postaw pasywn - zeznawa przed sdem jeden z przywdcw Regnum Marianw
Lszl Emdy.

33
34

Tame, T. B. I. 9006/1959.
Tame, T. B. XVI. 9220, 9228, 9264/1961.

Inny oskarony, Klley, przyzna: Naszym celem byo zespolenie modziey pochodzcej z warstw
rednich i stworzenie elity, ktr mona byoby wykorzysta w przypadku ewentualnej zmiany
ustroju.
Regnum Marianum obok wychowywania w wierze miao rwnie uksztatowa przekonanie, e
ludowo-demokratyczny porzdek spoeczny ma charakter przejciowy. Odpowiednio do tego w
1954 roku Lszl Emdy sporzdzi regulamin organizacyjny pt. Labor Communis. Nie dono do
tworzenia zbrojnych grup, to mieli zrobi inni. Nie zaprzeczano jednak, e przed 1956 rokiem
polityczne wychowanie grup modziey ukierunkowane byo na przeciwstawienie si panujcemu
ustrojowi (...) w duchu programu Frontu Chrzecijaskiego, w interesie ustanowienia
chrzecijaskiego porzdku spoecznego.
Idee swoje propagowali w organizowanych odczytach i wydawanych broszurach. W jednej z nich pt.
Wezwanie do mczyzn, przygotowywali modzie do walki i niszczenia: Nadejdzie czas, kiedy i wy
otrzymacie od Boga rozkaz: Trzeb! Burz! Niszcz! (...) Bdzie to rewolucja bezkrwawa, rewolucja
jakoci.
Wydawane przez nich pismo Mustrmag ogosio chrzecijask krucjat przeciwko Zwizkowi
Radzieckiemu. Jestemy jedynym czczcym Matk Bo kulturalnym narodem w obrbie Karpat.
Jestemy bram Wschodu i dlatego nawrcenie bolszewickiej Rosji rwnie powinno wyj od nas.
Cz broszur redagowali sami, inne otrzymywali z zagranicy. Ideolog Frontu Chrzecijaskiego Endre
Fldy wyprodukowa w latach 1952-1960 okoo 60 broszur, wydanych w ponad 600 egzemplarzach.
Koszty tej akcji wyniosy 30 tys. forintw.
Organizacje klerykalne otrzymyway znaczn pomoc materialn. Front Chrzecijaski otrzyma 130
tys. forintw, Maria Congregatio w 1951 roku 75 tys., w 1954 roku 75 tys., w 1955 - 30 tys., a w
listopadzie 1956 roku 90 tys. forintw. W chwili wykrycia Regnum Marianum dysponowao sum
258 230 forintw, 45 zotymi napoleonami, 67 maszynami do pisania, 12 magnetofonami, sprztem
drukarskim itp.
Nasuwa si pytanie: czy dziaao na Wgrzech centrum koordynujce t rozgazion, nielegaln
dziaalno? Wszystko wskazuje, e nie. Rol oglnokrajowego organu oporu ludowego peni
Komitet Wolna Europa i jego agendy. Zorganizowanym oporem wewntrznym kierowano przy
pomocy szpiegw, dyplomatw, agentw i kurierw oraz audycji Wolnej Europy. Dwie trzecie
wykrytych organizacji miao bezporednie powizania z Zachodem.
Pomimo takich si i rezerw wrogw wewntrznych Operacja Focus stracia latem 1955 roku sw si.
Pierwszy etap jej dziaalnoci zosta zakoczony. Organizatorzy - rwnie wedug R. T. Holta - za swoj
osobist tragedi uwaali konferencj genewsk oraz zmniejszenie midzynarodowego napicia.
Wprowadzio ich w bd rwnie to, e wiosn 1955 roku Wgierska Partia Pracujcych wystpia
przeciwko odchyleniom prawicowego rewizjonizmu.
We wrzeniu 1955 roku Krucjata Wolnoci, ktrej niezaleno od rzdw bya zawsze a do przesady
akcentowana, otrzymaa nowego dyrektora w osobie amerykaskiego ministra handlu W. Williama.
W ten sposb wysokiej rangi urzdnik administracji Stanw Zjednoczonych stan otwarcie na czele
krucjaty. Prezydent Eisenhower przesa nowemu dyrektorowi pozdrowienia i potwierdzi, e
pragnieniem rzdu jest nadal wyzwalanie ujarzmionych narodw i e udziela bdzie tej organizacji
wszelkiej niezbdnej pomocy, bowiem rozszerza ona ducha oporu w krajach za elazn kurtyn.

Drugi etap Operacji Focus (1956 r.)

Bankructwo dogmatycznego kierownictwa partyjnego
W roku 1956 nawarstwiy si sprzecznoci w spoeczno-gospodarczym yciu Wgier. Walka
wypowiedziana rewizjonizmowi w sferze ideologii przerodzia si tylko w posunicia administracyjne,
proces rehabilitacji osb niesusznie oskaronych uleg zachwianiu, zwikszono wysoko
obowizkowych dostaw, zdarzay si przypadki nawet dwukrotnego cigania podatkw itp.
Opracowany przez grup literatw na jesieni 1955 roku i rozpowszechniany w wskim gronie
memoria zarzuca, e w yciu spoecznym, a szczeglnie w yciu kulturalnym, ponownie doszy do
gosu wczeniej skrytykowane szkodliwe metody stosowania przemocy, nieuzasadnionych ingerencji
administracyjnych oraz arbitralnych decyzji. Na poparcie swoich twierdze autorzy memoriau
przytaczali kilka jaskrawych przykadw konfiskaty gazet, odwoa ze stanowisk, zakazu wystawiania
niektrych sztuk itp. Kierownictwo WPP zamiast zbada zasadno tej krytyki zastosowao
w stosunku do twrcw memoriau rodki administracyjnej przemocy, co z miejsca przydao tym
odwaajcym si przeciwstawi - a poprzednio w wikszoci wiernym systemowi pisarzom - chway
bohaterstwa. W ten sposb mao znane opracowanie zyskao rang buntu pisarzy i stao si gone.
Czste zmiany w polityce Wgierskiej Partii Pracujcych, sprzecznoci w onie jej kierownictwa,
niekonsekwencje w realizacji wytyczanych kierunkw podwayy zaufanie uczciwych ludzi
i wytworzyy stan niewiary w moliwo wyjcia z i tak ju zagmatwanej sytuacji. W takich warunkach
XX Zjazd KPZR wywar wielki wpyw rwnie i na wgiersk opini publiczn. Wzroso
zainteresowanie spoeczestwa sprawami politycznymi, a materiay zjazdu byy powszechnie czytane
i dyskutowane. Pierwsze informacje o panujcych nastrojach stwierdzay, e referat zasadniczy
uwaany jest za wspaniay przykad twrczego stosowania marksizmu oraz e po XX Zjedzie ludzie
swobodnie odetchnli35.
Wgierski wiat pracy i wigierscy komunici z zadowoleniem i nadziej przyjli otwart krytyk kultu
jednostki i przywrcenie leninowskich norm ycia wewntrzpartyjnego. W fabrykach podejmowano
zobowizania produkcyjne dla uczczenia zjazdu.
Nie wszdzie jednak obrady radzieckich komunistw spotkay si z tak jednoznaczn ocen. Wrd
czci czonkw WPP, a szczeglnie wrd jej aparatu funkcyjnego, wywoay one strach, niepewno
i niezrozumienie. Natychmiast pojawiy si opaczne interpretacje, jak rwnie prby
samousprawiedliwienia oraz oskare. Tylko oglnopartyjna powana dyskusja moga doprowadzi
do zajcia przez wgierskich komunistw szczerego i jednolitego stanowiska.
Powszechne stao si oczekiwanie, e wgierskie kierownictwo zajmie stanowisko wynikajce z XX
Zjazdu KPZR w niektrych kwestiach dotyczcych naszej sytuacji i dalszego rozwoju. Na licznych
zebraniach dano od przywdcw, by w wikszym stopniu opierali si na bazie partyjnej i szczerze
omawiali z ni kopoty i trudnoci kraju36.
Do instytucji centralnych przychodziy listy z daniami wprowadzenia w ycie idei XX Zjazdu.
Powszechnie domagano si, aby przedyskutowa na amach prasy wynikajce dla Wgier wnioski ze
zjazdu. Nadsyano do gazet artykuy i wypowiedzi nawizujce do jego obrad. Take centralny organ
35

Archiwum PI 276/9-56/1956. Notatka na temat gwnych wnioskw z przebiegu wojewdzkich konferencji

aktywu partyjnego, 30 III 1956.
36
Archiwum PI 276/9-32/1956. Notatka na temat dowiadcze instruktorw, MDP KV PTO, 8 III 1956, 1/7-8 nr
1956/2.

prasowy WPP i jej organ teoretyczny podkrelay wielkie znaczenie zjazdu, okrelajc zastosowanie
wypywajcych z niego wnioskw jako zadanie o znaczeniu oglnokrajowym. Stao si to podstaw
oywienia ycia wewntrzpartyjnego oraz wzrostu aktywnoci czonkw partii.
Odradzanie si zaangaowania spoecznego ilustrowa rwnie fakt, e od maja do lipca nadesano
ponad 35 tysicy pisemnych uwag i propozycji dotyczcych zaoe drugiego planu picioletniego.
Zwikszya si rwnie ilo listw adresowanych do gazet stoecznych. Centralna gazeta partyjna
otrzymywaa w 1955 roku przecitnie 3533 listy miesicznie, midzy styczniem a majem 1956 roku 4426, a czerwcem- -wrzeniem - 6448 listw. W pierwszych miesicach 1956 roku 15-20%
korespondentw krytykowao niezdecydowanie kierownictwa, atakowao biurokracj i jej
nieudolno, wskazywao na czynniki hamujce rozwj produkcji, zgaszao poyteczne propozycje
oraz wyraao wol, by Komitet Centralny rozmawia z ludmi pracy jak z dorosymi; w lipcu sprawy
takie poruszane byy ju w 28-30%, a we wrzeniu-padzierniku w 38-40% napywajcej
korespondencji.
Tak wic na pocztku 1956 roku ponownie zaistniaa na Wgrzech okazja do skorygowania bdnej
polityki oraz przystpienia pod kierownictwem partii z nowym impetem do budowy socjalizmu.
Jednak wydarzenia potoczyy si tak, e w dniu 23 padziernika 1956 toku wybucho zmierzajce do
obalenia wadzy ludowej zbrojne powstanie. Podoe tego tragicznego zwrotu sytuacji byo niezwykle
zoone.
Komitet Centralny partii na posiedzeniu w dniach 12-13 marca 1956 roku zaj si problematyk
zastosowania na Wgrzech wskaza XX Zjazdu KPZR. Kierownictwo WPP z Rkosim i Ger na czele
kontynuowao swoj dotychczasow gr polityczn, majc na celu ukrycie popenianych bdw
i zamaskowanie swej odpowiedzialnoci. Pomimo ostrej dyskusji grupie Rkosiego udao si
przeforsowa stanowisko, e na Wgrzech bdy zostay naprawione, a sytuacja polityczna ksztatuje
si dobrze. Sam Rkosi powiedzia: W toku XX Zjazdu stwierdzilimy, e gwny kierunek polityki
naszej partii jest ze wszech miar suszny (...), e partia nasza jest silna i jednolita. Wgierska
gospodarka narodowa stoi na zdrowych podstawach (...)37.
Wszystko wic wskazywao, e kierownictwo WPP jest niezdolne do wszechstronnego wykorzystania
tak cennego dla midzynarodowego ruchu komunistycznego dorobku XX Zjazdu KPZR. Sytuacja
stawaa si krytyczna.
Robotnicy stale uskarali si na popiech panujcy w fabrykach, na z organizacj i ze zaopatrzenie
surowcowe, ktre uniemoliwia planow produkcj, na zakcenia w cigoci pracy, rozrost
biurokracji, ktra topi produkcj w morzu papierw. Narzekano na niskie pace. W miastach - gwnie
na prowincji - wystpoway zakcenia w zaopatrzeniu ludnoci w chleb i tuszcze; w caym zreszt
zaopatrzeniu wystpoway znaczne trudnoci. Widzc tak sytuacj w dziedzinie gospodarki ludzie
przestawali wierzy w inne zapewnienia partii.
Rozczarowanie ogarno cay kraj. Wikszo czonkw aparatu partyjnego - podobnie jak i ludzie
pracy - bya oburzona powierzchownoci ocen kierownictwa oraz jego wynios postaw,
lekcewac dowiadczenia i dania mas. W informacjach dla organw kierowniczych w sposb
jasny stwierdzano, e zarwno referat sprawozdawczy, jak i uchwala Komitetu Centralnego nie
zaspokoiy w peni (...) wielkich nadziei, ktre zrodziy si po XX Zjedzie KPZR, ani oczekiwa
zwizanych z posiedzeniem Komitetu Centralnego WPP. Oczekiwano wicej (...).

37

Szabad Np, 15 III 1956.

Czonkowie partii pomagali si zmiany kierownictwa. Mamy ju do samokrytyki, musimy mie

bardziej kompetentne kierownictwo38. Aktywici dali powrotu do wadz partyjnych uprzednio
odsunitych, popularnych dziaaczy jak: Jnos Kdr, Gyula Kllai, rpd Szakasits, Gyrgy Marosn
i inni. Domagali si te kontynuowania i zakoczenia postpowania rehabilitacyjnego.
W drugiej poowie marca Radio Wolna Europa rozpoczo rozpowszechnianie referatu
wygoszonego na zamknitym posiedzeniu XX Zjazdu KPZR, a powiconego ocenie dziaalnoci
Stalina. Tysice ulotek zawierajcych tekst referatu rozrzucono za pomoc balonw rwnie na
terytorium Wgier. Wszystko to wywoao ponownie niepokj i konsternacj - take wrd czonkw
partii. Znaczna ich cz zaczynaa ju zdawa sobie spraw, e Mtys Rkosi nie jest w stanie
zrozumie nowej sytuacji i nie dostrzega potrzeby radykalnych zmian. Potpiano jego i kilku innych
czonkw kierownictwa partii za popenione bdy oraz opiesza ich napraw. Osoba Rkosiego staa
si gwn przeszkod w wyjciu z istniejcej sytuacji.

Zorganizowanie si grupy Imre Nagya jako opozycji wewntrzpartyjnej

Bezsilno oraz niejasna i nieszczera postawa najwyszego kierownictwa partii wywoyway w masach
czonkowskich burzliwe dyskusje, polaryzacj postaw i poczucie niepewnoci. W organach
i organizacjach partyjnych ujawniay si zdecydowane rnice pogldw w ocenie sytuacji kraju oraz
wnioskw wynikajcych z XX Zjazdu KPZR. Wiosn i latem 1956 roku wytworzyy si w partii - wok
osoby Imre Nagya - rnego rodzaju koterie, ktre wykorzystujc jego nazwisko jako symbol,
przyoblekay si w szaty wewntrzpartyjnej opozycja.
Imre Nagy cieszy si autorytetem wrd czci zwykych ludzi, szczeglnie chopw, oraz w wielu
krgach inteligenckich. Popularno jego wzrosa dziki temu, e by pierwszym politykiem, ktry
przekaza do publicznej wiadomoci - jako wczesny szef rzdu - ujawnione w 1953 roku przez
Komitet Centralny partii bdy oraz nowe, budzce nadzieje posunicia. Od tego momentu uwaano
Nagya za obroc praworzdnoci.
Nie bez podstaw wic wok Imre Nagya skupiy si wiadome elementy opozycji wewntrzpartyjnej.
Znaczn rol odgrywa rwnie fakt, e w przeszoci kierownictwo partii wielokrotnie pitnowao go
za drobnomieszczaski oportunizm i prawicowe zapatrywania. Jego interpretacja charakteru wadzy
ludowo-demokratycznej oraz polityki wobec chopstwa sprowokowaa po raz pierwszy dyskusj ju
w latach 1948-1949. Wwczas Nagy okreli swoje stanowisko jako oportunistyczne. We wrzeniu
1949 roku na posiedzeniu Komitetu Centralnego WPP stwierdzi: W zwizku z moimi odchyleniami
prawicowo-oportunistycznymi chciabym przede wszystkim owiadczy, e przyjmuj propozycj
Biura Politycznego, przedstawion na posiedzeniu Komitetu Centralnego. Nastpnie obieca: Bd
zwalcza (...) bdy pojawiajce si zarwno w mojej dziaalnoci teoretycznej, jak te w mojej
postawie (...)39.
W marcu 1955 roku Nagy spotka si ponownie z krytyk za prawicowe i rewizjonistyczne pogldy
oraz oportunistyczn postaw, co spowodowao usunicie go ze stanowiska prezesa Rady Ministrw
oraz wykluczenie z Komitetu Centralnego. W licie wystosowanym 4 maja 1955 roku do Komitetu
Centralnego po raz wtry dokona on samokrytyki i obieca: Ze wszystkich si bd popiera parti
i wykazywa inicjatyw w likwidowaniu, niezalenie od tego, skd pochodz, wszelkich zamiarw
38

Archiwum PI 276/9-42/1956. Informacje o reakcji na uchwa KC z marca oraz referat sprawozdawczy tow.
Rkosiego, 17 III 1956 (dane zbierane byy w zakadach pracy VII, IX i XII dzielnicy Budapesztu oraz zakadach im.
Klementa Gotwalda, MAVAG i Radiu).
39
Npszabadsg, 9 V 1957.

i de ze strony si, ktre chciayby wykorzysta moje prawicowe, antymarksistowskie

i antyleninowskie bdy do rozbicia lub rozlunienia organizacyjnej jednoci partii oraz jej dyscypliny,
bd te do dziaa na szkod interesw naszej ludowej ojczyzny i budownictwa socjalizmu (...)40.
W nastpnych miesicach ksztatowa si i formowa rdze grupy Imre Nagya, ktra po raz pierwszy
(w sposb zorganizowany) zamanifestowaa swe stanowisko wystpieniem w dziedzinie kultury.
Dlatego wanie w listopadzie 1955 roku Komitet Centralny wykluczy Imre Nagya z partii.
Kierownictwo partyjne z Rkosim na czele nie potrafio jednak rwnolegle do tych posuni podj
walki ideologicznej z pogldami Imre Nagya i wykaza ich bdnoci. Jednoczenie popenianie przez
kierownictwo partii cigle tych samych bdw utwierdzao rozpowszechniajcy si - zreszt przy
udziale zwolennikw Nagya - pogld, e bez Imre Nagya nie mona wydosta si z kopotw.
Grupa Nagya-Losonczyego41 gosia atrakcyjne hasa, mwia o lepszym socjalizmie i oczyszczeniu
demokracji, a to wielu ich naladowcom w zupenoci wystarczao. Poniewa za wydobywali na
wiato dzienne istniejce i powodujce rozgoryczenie mas kopoty i problemy, zaciemniali tym
samym motywy swej coraz bardziej intensywnej i wrogiej agitacji, majcej na celu wiadome
rozniecanie niezadowolenia ludnoci. Widzc wielk popularno idei XX Zjazdu KPZR i oczekiwanie
ludzi pracy na konkretne dziaania, stale powoywali si na zjazd i jego osignicia i wykorzystywali je
w rzeczywistoci jako oson swych pogldw. Twierdzili, e jedynie oni prawidowo interpretuj
postanowienia zjazdu KPZR i s zdolni do wprowadzenia ich w ycie na Wgrzech.
Imre Nagy da opozycji program dziaania. W kocu 1955 i w pierwszych miesicach 1956 roku
opublikowa wiele przedyskutowanych uprzednio ze swoimi zwolennikami opracowa, ktre
nastpnie byy nielegalnie rozpowszechniane w kraju42. Rozprawy Nagya daway teoretyczne
podstawy dziaalnoci opozycyjnej podkrelajc wierno socjalizmowi - Imre Nagy poddawa
zarazem rewizji najwaniejsze jego tezy.
Wypowiadajc si na temat charakteru wadzy pastwowej zawsze w jaki sposb negowa potrzeb
istnienia na Wgrzech dyktatury proletariatu. W 1947 roku uwaa demokracj ludow za ustrj,
ktry w przeciwiestwie do demokracji zachodniej charakteryzuje si tym, e wadza znajduje si nie
w rkach wielkiego kapitau, lecz w rkach ludzi pracy, a jej podstaw jest sojusz robotniczochopski43. W 1949 roku uwaa demokracj ludow za jedn z odmian kapitalizmu (kapitalizmu
pastwowego); potwierdzi to nawet w zoonej samokrytyce, mwic: Gospodark narodow
w systemie demokracji ludowej uwaaem za kapitalizm pastwowy44.
W 1954 roku w przygotowywanych na III Zjazd partii tezach pisa, e w naszym
ludowodemokratycznym ustroju ju w pierwszym okresie bardziej poczesne miejsce zajy pokojowe
zadania budownictwa socjalistycznego oraz dziaalno organizacyjna i kulturalna ni gwne zadania
pastwa ludowo demokratycznego, ktrych na trwae nie da si pogodzi z funkcj wadzy

40

Tame.
Gza Losonczy - czonek KC WPP, redaktor naczelny Magyar Nemzet, pniej minister stanu w rzdzie Imre
Nagya i czonek Tymczasowego Komitetu Zarzdzajcego WSPR; w listopadzie 1956 r. aresztowany i skazany na
kar mierci za zdrad stanu (przyp. red. pol.).
42
Po stumieniu kontrrewolucji prace Imre Nagya zostay przemycone na Zachd i w 1957 r. wydane pod
tytuem: W obronie narodu wgierskiego.
43
Imre Nagy: Jedno dziesiciolecie, Szikra 1954, t. I, s. 380.
44
Od prawicowych pogldw do klasowej zdrady. (Przyczynek do teoretycznej i praktycznej dziaalnoci Imre
Nagya i jego grupy, 1947-1956). Na prawach rkopisu.
41

pastwowej opartej na rewolucyjnej przemocy45. Sprzeciwia si wanie temu, co w stosunku do

przeciwnikw wewntrznych i zewntrznych jest nieodzowne dla pokojowej budowy socjalizmu.
Rezygnujc z klasowego stanowiska negowa przewodni rol klasy robotniczej. Przeciwstawiajc
interesy klasowe robotnikw interesom narodowym nie ukrywa, e sam stoi na gruncie tzw.
oglnych interesw narodowych i uwaa je za waniejsze, poniewa klasa robotnicza (...) nie moe
podporzdkowywa interesw narodowych swoim interesom klasowym. Za podstawow klas
spoeczn uwaa chopstwo, i to chopstwo rozumiane oglnie, bez uwzgldnienia jego
rozwarstwienia. Chopstwo jest wieczne, tak jak sama praca, ktra zapewnia byt czowieka mwi
8 wrzenia 1948 roku na oglnokrajowej naradzie przodujcych rolnikw.
Dokonanie przez Nagya rewizji oglnych prawidowoci budownictwa socjalistycznego wynikao
z przeceniania specyfiki narodowej i z jej drobnomieszczaskiej interpretacji. Tak np. zamiast
potrzeby socjalistycznego przeobraania rolnictwa Nagy gosi, e nieodzownym warunkiem szybkiej
likwidacji zacofania naszego rolnictwa (...) jest dobrobyt redniego chopstwa, jego rozwj
gospodarczy i powikszenie produkcji.
W toczcej si od stulecia historycznej dyskusji na temat demokracji buruazyjnej i dyktatury
proletariatu Imre Nagy zajmowa stanowisko niemarksistowskie. Czsto powoywa si na idee
Lenina, ale niczym drobnomieszczaski filister brzydzi si ich treci klasowych i dyktatury
proletariatu. Powtarzanie tez o oglnych interesach narodowych i podstawowych zasadach bytu
narodowego oraz wielu innych drobnomieszczasko-nacjonalistycznych pogldw brzmiao
szczeglnie wojowniczo na tle czstego pitnowania dogmatw stalinizmu.
Rewizjonistyczny charakter tego programu wida wyranie w tej czci pamitnikw Imre Nagya,
ktra zajmuje si zagadnieniami polityki zagranicznej. W miejsce jednoci i zespolenia krajw
socjalistycznych w duchu proletariackiego internacjonalizmu proponowa on zawenie kontaktw
tych pastw do zasad pokojowego wspistnienia. Pi podstawowych zasad pokojowego
wspistnienia - pisa - nie moe ogranicza si do systemu kapitalistycznego czy te sfery walki
midzy obu systemami, ale powinny one rozciga si rwnie na wzajemne stosunki krajw obozu
demokratycznego i socjalistycznego.
Nagy w sposb jasny sformuowa program oderwania Wgier od wsplnoty krajw socjalistycznych,
przede wszystkim od Zwizku Radzieckiego: Dla niewielkich krajw, takich jak Wgry, okrelenie ich
pozycji na arenie midzynarodowej jest kwesti bytu (...). Musz one unika sytuacji, w ktrej
mogyby si sta aktywnym uczestnikiem zderzenia dwch blokw.
Dla Imre Nagya jakby nie istniay dwa przeciwstawne wiatowe systemy spoeczno-polityczne. Nie
chcia widzie roli socjalizmu w historii ludzkoci. Myla kategoriami blokw uwaajc, e maj one
taki sam charakter, oraz maych krajw i wielkich mocarstw. Stan, ktry uwaa za idealny, okreli
w sposb nastpujcy: Najbardziej celowe wydaje si skoordynowanie - na zasadach neutralnoci
lub aktywnego wspistnienia - polityki zagranicznej oraz nawizanie wsppracy midzy
postpowymi krajami demokratycznymi i socjalistycznymi czy innymi podobnymi krajami uznajcymi
te pi podstawowych zasad46, przeciwko polityce wielkich mocarstw. W przypadku Wgier drog t
uatwi ich pooenie geograficzne (...), ssiedztwo (...) neutralnej Austrii i krajw budujcych socjalizm
(...). Rwnie i Lajos Kossuth, mylc o zapewnieniu Wgrom niezawisego, suwerennego,
samodzielnego i wolnego bytu narodowego, nie widzia potrzeby stowarzyszenia si z jakim wielkim
45

Tame.
Wedug czasopisma wydawanego przez Instytut Imre Nagya w Brukseli ta cz zdania brzmi: (...)
podzielajce te pi podstawowych zasad kraje o innych systemach (...). (Przegld, Bruksela, stycze 1960).
46

mocarstwem czy te bdc u wadzy grup mocarstw, lecz cise zespolenie z narodami ssiednimi
w ramach rwnoprawnego sojuszu (federacji) wolnych narodw. Musimy do tych idei powrci.
Program ten jednoznacznie wskazywa na zamiar rozbicia jednoci krajw socjalistycznych
i przeciwstawienia Zwizkowi Radzieckiemu europejskich pastw demokracji ludowej. Zamiast
bratniej przyjani i jednoci Wgier z ssiadujcymi krajami opartej na socjalistycznych zasadach
uczciwej wsppracy sojuszniczej Imre Nagy proponowa lawirowanie midzy Wschodem a
Zachodem, polityczne kramarzenie, ktre ukry za zason idei Kossutha, wspierajc si jego
autorytetem i popularnoci. By przekonany, e mona wyrwa Wgry ze wiatowego systemu
socjalistycznego, poniewa - jak pisa - s one obecnie sabym ogniwem obozu socjalizmu.
Pogldy Imre Nagya wykazuj w swojej istocie zbieno z programem podsuwanym
i rozpowszechnianym przez agendy midzynarodowego imperializmu. Mimo upywu lat program ten
nie pozostaje bez wpywu na niektre koa polityczne. Nie bdziemy tu przytacza
charakterystycznych wspzalenoci; wystarczy stwierdzi, e nacjonalistyczno-rewizjonistyczne siy
w Czechosowacji, lub te uywajc nowoczeniejszego wyraenia: zwolennicy demokratycznego
socjalizmu, powoywali si wanie na Imre Nagya. Dziennikarz i dyplomata Osvald Machatka
w czasopimie literackim Literrni Listy 13 czerwca 1968 roku w artykule pt. Take pewna
rocznica wspomina Imre Nagya w dziesit rocznic skazania go za dziaalno kontrrewolucyjn.
Artyku ten ukaza si po majowym plenum Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii
Czechosowacji, ktre wypowiedziao walk przeciwko prawicowemu rewizjonizmowi, i dlatego
wanie akcentowa aktualne aspekty platformy politycznej Imre Nagya. Machatka pisa: Przez
krytyk dyktatury totalitarnej i humanistyczn interpretacj socjalizmu Nagy sta si znaczcym
reprezentantem demokratycznej i narodowej idei socjalizmu. Jako program polityki zagranicznej
przyj on te pogldy Imre Nagya, w myl ktrych gwarantem niepodlegoci jest pozostawanie poza
blokami wojskowymi i neutralno.
Imre Nagy by przekonany o potrzebie dziaania w kraju wielu partii politycznych i w tym celu
utrzymywa kontakty z politykami demokratycznymi i socjaldemokratycznymi47. 30 lipca 1957 roku
Gza Losonczy przyzna w swoich zeznaniach, e prowadzi wraz z Nagyem rozmowy z prawic byej
Partii Drobnych Rolnikw i socjaldemokratami. Latem 1956 roku rozmawia z dziaaczk prawicy
socjaldemokratycznej Ann Kthly. Spotkanie odbyo si w jednym z domw przy ulicy Pozsonyi w
Budapeszcie. Doszli oni do wsplnego wniosku, e kierownicz rol partii komunistycznej naley
zastpi rzdem koalicyjnym. Losonczy obieca, e w ewentualnym przyszym rzdzie Imre Nagya
wykorzystane zostan najlepsze siy koalicyjne. Przyzna te, e w walce ze stalinizmem opieralimy
si take na prawicowych socjaldemokratach (...), by wyprze z kierownictwa partii naszych
znienawidzonych wrogw48.
Imre Nagy systematycznie omawia z czonkami swojej grupy tre przygotowywanych artykuw
prasowych, przemwie i wystpie. Jednym z demonstracyjnych przejaww organizowania si
antypartyjnej opozycji bya w czerwcu 1956 roku kolacja z okazji urodzin Imre Nagya. Wzio w niej
udzia wiele osb, w tym rwnie ludzie powszechnie znani ze swego antypartyjnego nastawienia.
Zgromadzenie to przerodzio si w manifestacj poparcia dla Imre Nagya przeciwko polityce partii.
Wan rol w dziaalnoci propagandowej grupy Nagya odgrywa Klub Petfiego. Zosta on powoany
do ycia przez Komitet Budapeszteski Zwizku Modziey Pracujcej pod koniec 1955 roku jako
forum dyskusyjne modziey inteligenckiej. W pierwszej poowie 1956 roku dziaalno Klubu

47
48

Przegld (Bruksela), IV 1960.

BM V-150 004. Jkv. 30 VII 1957.

Petfiego bya ju sterowana przez grup Nagya za porednictwem niektrych czonkw

kierownictwa Klubu.
W czasie zorganizowanej 27 czerwca 1956 roku w Klubie Petfiego i prowadzonej przez Gz
Losonczyego dyskusji ogoszono program akcji. Jego gwne tezy mona podsumowa nastpujco:
rda problemw tkwi w istniejcym porzdku i jego systemie ideowym.
Jest oczywiste (...), e w przypadku naszego obecnego, czsto fatalnego i ndznego stanu, mwi si
o bdach strukturalnych - wywodzi Tibor Dry49. Dopki gwny ciar naszej krytyki bdzie
skierowany przeciwko poszczeglnym osobom i bdnej praktyce politycznej, nie zbadamy za pomoc
metod marksistowsko-leninowskich, czy nie ma rwnie pewnych pomyek w naszym systemie
ideowym, i nadal osiga bdziemy tylko tak skromne rezultaty, e istniejce zo zostanie zastpione
mniejszym zem.
Powoujc si na przykady rewolucji 1848 roku Dry wezwa modzie do czynu: Wierz w modzie.
Zwracam si do modych, do wgierskiej modziey, aby nie zapomniaa o swoich poprzednikach,
o modziey pamitnego Marca. Zwyklimy j nazywa modzie czterdziestego smego roku;
chciabym, towarzysze, ebymy mieli rwnie modzie roku pidziesitego szstego, ktra
pospieszy narodowi z pomoc w walce o przyszo.
Grupa ta otwarcie gosia potrzeb organizowania si wewntrz partii i wzywaa zwolennikw do
jednoczenia szeregw: Partia to my, nasza stale wzrastajca grupa, my, ktrych sztandarem jest idea
i zasady humanizmu - stwierdzi Tibor Tardos50.

Przygotowywanie skoordynowanego ataku

Organizowanie si grup antypartyjnych oraz wzrost napicia politycznego na Wgrzech zwrciy
uwag midzynarodowego imperializmu. Oceniano wewntrzn sytuacj kraju jako sprzyjajc
rozpoczciu nowych wywrotowych akcji propagandowych. Sygna do ataku day ponownie
amerykaskie krgi rzdowe.
Sekretarz stanu Dulles przyj 9 stycznia 1956 roku Gwny Komitet tzw. Zgromadzenia Oglnego
Europejskich Narodw Ujarzmionych, w ktrych Wgierski Komitet Narodowy reprezentowa Gyrgy
Bakach-Bessenyei. Po tym spotkaniu szef biura prasowego Departamentu Stanu, Lincoln White,
odczyta owiadczenie podkrelajce, e jest to pierwszy przypadek przyjcia delegacji Gwnego
Komitetu przez sekretarza stanu, ktry w jej obecnoci potwierdzi, e jednym z gwnych celw
amerykaskiej polityki zagranicznej jest niezmiennie wyzwolenie narodw ujarzmionych.
Specjalna dyrektywa nr 26 Komitetu Wolna Europa zapocztkowaa drugi etap Operacji Focus.
Pierwsz cz dyrektywy opatrzono dat 27 marca 1956 roku, drug - 7 kwietnia tego roku.
Dokument ten okreli gwn lini ataku w nastpujcy sposb:
1. Zdecydowanie wystpowa przeciwko stalinizmowi i bez przerwy wysuwa nowe sprawy,
ktre bd doleway oliwy do ognia.
2. Wszelkimi sposobami rozpowszechnia pogld, e kult jednostki jest produktem systemu
i dlatego jego likwidacja wymaga rewizji caego systemu.

49

Tibor Dry - wybitny pisarz wgierski; w 1957 r. skazany za dziaalno antyrzdow. Po amnestii w 1960 r.
wrci w peni do czowki literackiej (przyp. red. pol.).
50
Tibor Tardos - pisarz wgierski; skazany w 1957 r. za dziaalno antypastwow, w 1958 r. wypuszczony na
wolno. Od 1964 r. przebywa na emigracji w Paryu (przyp. red. pol.).

3. Uwiadamia wszystkim sympatykom wolnego wiata, e postawa Ameryki nie ulega

zmianie i nadal jest ona skonna udzieli pomocy w wyzwalaniu.
Gwnym zadaniem drugiego etapu byo bezporednie przygotowanie ingerencji. Liczc si jednak ze
wiatow opini publiczn imperialici musieli mwi o wyzwalaniu pokojowym. Oznaczao to
przygotowywanie powstania.
W jaki sposb moemy wyzwoli si spod obecnego reimu bez wojny? - na to pytanie poszukiwao
odpowiedzi jedno z opracowa przygotowujcych akcj. Zaproponowano trzy metody zalene od
sytuacji. Teoretycznie, na przykad, jest moliwe, e jeden z czonkw obecnego reimu dokona
udanego przewrotu pastwowego o charakterze titoistowskim. Takiego rodzaju niezaleno od
Moskwy moe by pierwszym krokiem w kierunku demokracji (...). Istnieje rwnie i taka moliwo,
e obecny reim zostanie zmieciony od razu przez nage powstanie ludowe. Myl o takiej rewolucji
jest niewtpliwie wrd nas popularna (...).
S i inne moliwoci, jak na przykad przeprowadzenie pod midzynarodowym nadzorem wolnych
wyborw, rozpad reimu wskutek sporw wewntrzpartyjnych, stopniowy rozpad wadzy radzieckiej
bd te inne ewentualnoci, ktrych na razie nie mona przewidzie. Przede wszystkim jednak
uwaano za najwaniejsze, aby sprzyjajca sytuacja midzynarodowa umoliwia narodowi
rozliczenie si z reimem bez ingerencji ze strony Moskwy51.
Reakcyjna emigracja wgierska na pocztku 1953 roku rwnie zacza zastanawia si nad now
taktyk dziaania. Jej przedstawiciele podkrelali, e rozwizanie przy pomocy wojny jest niepewne,
i cho mona i naley si z nim liczy, to jednak trzeba je wyczy z krgu planw realnych. Europa
Wschodnia znalaza si w centrum wojny psychologicznej, tak wic rwnie nas oczekuj nowe
zadania - pisa Imre Kovcs w emigracyjnym pimie Lthatr ze stycznia-lutego 1956 roku. Tymi
nowymi zadaniami miao by: wykorzystanie panujcego niezadowolenia i braku pewnoci
kierownictwa, pozyskanie wszystkich si opozycyjnych oraz przygotowywanie wewntrznej reakcji do
powstania.
Ponownie wystartoway balony w kierunku Wgier. W pierwszej poowie 1956 roku stwierdzono 293
przypadki przelotu balonw. 19 lipca spowodoway one katastrof samolotu pasaerskiego. Angielski
dziennikarz John Adams odwiedzi lec niedaleko bawarskiego miasteczka Freyung baz startow
balonw propagandowych Radia Wolna Europa. Z tej dobrze wyposaonej placwki wysyano
przecitnie 500 balonw na godzin. Adams zaobserwowa, e w cigu jednej nocy wypuszczono
prawie trzy tysice balonw. Poinformowano go rwnie, e co dwa tygodnie wysya si 2 miliony
egzemplarzy 32-stronicowej gazety. Wspomniane ju posanie wigilijne Eisenhowera z 1955 roku
przesano do krajw demokracji ludowej w 10 milionach egzemplarzy.
Adams tak opisywa orodek Wolnej Europy: Przypomina on obz koncentracyjny. Otoczony jest
okropnym ogrodzeniem z drutu kolczastego, wieami straniczymi i reflektorami, peen
umundurowanych stranikw, skrupulatnie sprawdzajcych dokumenty przyjedajcych. Przez cay
czas sycha ujadanie psw policyjnych52.
Wall Street Journal opublikowa 30 wrzenia 1956 roku wiadomo, e Wolna Europa wysaa od
roku 1954 do Polski, Czechosowacji i Wgier ponad 400 tysicy balonw z okoo 300 milionami
ulotek propagandowych. Jeden z kontrrewolucjonistw, ktry uciek na Zachd, podsumowa
oddziaywanie tej akcji: Balony te byy z psychologicznego punktu widzenia niezwykle wane.

51
52

R. T. Holt: op. cit., s. 225-226.

Truth, 4 V 1956, s. 11.

Pamitam, e wwczas mylaem: no, nareszcie co konkretnego. Co wicej ni same sowa. Jeeli
Ameryka moga do nas dotrze z tymi aluminiowymi plakietkami, to niby dlaczego nie miaaby
dotrze ze spadochronowym zrzutem uzupenie po rozpoczciu rewolucji. Byo pewne, e Ameryka
chce nam pomc53.
Zamieszanie polityczne wewntrz kraju powodowao wzrost spoecznego zainteresowania
wiarygodn informacj, a jej brak i niejasne stanowisko wadz wypeniaa plotka i wroga agitacja.
Ludzie otwarcie mwili: Otrzymujemy tylko czstk odpowiedzi na nurtujce nas wtpliwoci
i pytania, a o wielu sprawach dowiadujemy si z zagranicznych rodkw przekazu wczeniej ni
z krajowej prasy i radia54.
Radio Wolna Europa konsekwentnie wykorzystywao wszystkie moliwe luki. W nadanej 4 marca
audycji tak okrelano zasadniczy cel psychologicznej ofensywy: Niech utwierdzi ona naszych
zwolennikw w przekonaniu, e nie s sami, e solidaryzuje si z nimi cay wolny wiat, ktry uwaa
ich oswobodzenie za podstawowy warunek i gwarancj pokoju. 15 marca sugerowano z kolei, e
moliwe jest wyzwolenie pokojowe, bez wojny, lecz wtedy konieczne jest rozpoczcie akcji w kraju.
Decydujcy dzie, nadejdzie tym szybciej, im aktywniej Wgrzy przyczyni si do osabienia systemu
komunistycznego. Widzc rosnce napicie, 5 czerwca zwrcono si do potencjalnych
powstacw: Jeli ustpstwa systemu tu i tam rozbij jego struktur, to nasilajce si
niezadowolenie atwo moe nabra rozpdu (...) i moe nastpi wybuch.
Propaganda Operacji Focus, coraz czciej walczca ze stalinizmem, wystpowaa jako
ordowniczka Imre Nagya. Za najodpowiedniejsze narzdzie nasilania rozdwikw wewntrz partii
i kierowania walk z parti nie uznano wyprbowanych, lecz ju skompromitowanych przedstawicieli
reakcji, ale byych czonkw partii lub czonkw o pogldach prawicowych. Dlatego te goszc, e
nard pamita rzdy Imre Nagya i okres nowego kursu jako 18 miesicy nadziei (audycja BBC z 6
marca 1956 r.) - w nim widziano ewentualnego sojusznika. 20 marca Radio Wolna Europa
owiadczyo: Problem Imre Nagya jeszcze si w Budapeszcie nie skoczy. Rkosi (...) na prno
napitnowa go publicznie, gdy wydarzenia raczej potwierdzaj racje Imre Nagya W programie z 9
maja stwierdzio: Klika Rkosiego (...) kontynuuje polityk stalinizmu. Wgry (...) to jedyne pastwo
demokracji ludowej, ktre sabotuje realizacj nowych moskiewskich wytycznych. Wgry pozostay
najbardziej w tyle we wprowadzaniu w ycie postanowie XX Zjazdu. Potem nastpowa stay
motyw: jedynie Imre Nagy jest w stanie prowadzi odpowiedni w danej sytuacji polityk.
Zagranicznych poplecznikw kontrrewolucji szczeglnym zadowoleniem napenia przeprowadzona
27 marca programowa dyskusja prasowa Klubu Petfiego. Jeszcze wiksze nadzieje wzbudziy
w nich niepokoje, jakie miay miejsce nastpnego dnia, 28 czerwca, w Poznaniu.
W Polsce, w Poznaniu, problemy pacowe i zaopatrzeniowe wywoay wielkie niezadowolenie
i rozgoryczenie robotnikw. Doszo do demonstracji i walk ulicznych. Zaatakowane zostay gmachy
publiczne. Organa bezpieczestwa dopiero po cikich potyczkach zaprowadziy w miecie spokj.
Senat amerykaski z entuzjazmem przystpi do dziaania. W kocu czerwca podj decyzj, e w
ramach pomocy dla zagranicy przeznacza 25 milionw dolarw na finansowanie tego typu
dziaalnoci w krajach za elazn kurtyn, jaka doprowadzia do rozruchw w Poznaniu.
Imperialistyczna propaganda zapewniaa, e Pozna to dopiero pocztek, e podobnych wydarze
mona spodziewa si i gdzie indziej. Wypadki poznaskie s zaledwie wstpem - pisa 1 lipca
53

J. A. Michener: The Bridge at Andau, Random House, New York 1957, s. 251-252.
Archiwum PI. 276/9-68/1953. Wpyw XX Zjazdu i marcowego plenum KC na postaw pracownikw owiaty.
Notatka MDP KV PTO; z IV 1956.
54

londyski Sunday Times, a Reynolds News spekuloway: Jest moliwe, e pod wpywem tych
wydarze i na Wgrzech objawi si oglne rozgoryczenie.
Ekspert AFP, Wgier z pochodzenia, Ferenc Fejt, 1 lipca tak komentowa sytuacj: Atmosfera
wrzenia panuje w krgach studenckich i wrd inteligencji stolicy Wgier. Wyglda na to, e nastrj
niepokoju krystalizuje si wok odsunitego od wadzy w marcu 1955 roku pod pretekstem
odchylenia prawicowego byego premiera Imre Nagya.
Reakcyjna emigracja uznaa, e nadszed czas ulokowania swojej gwnej kwatery bliej Wgier.
W poowie lipca jeden z przywdcw Wgierskiego Komitetu Narodowego, Ferenc Nagy, przebywa
w Austria, podejmujc starania o przeniesienie si do Wiednia lub Salzburga. Otrzyma jednak - pod
pretekstem neutralnoci Austrii - odpowied odmown.
W tydzie pniej przyby do Wiednia socjaldemokrata Kroly Peyer, ktry w trakcie rozmowy
z dziennikarzami zdradzi w zaufaniu, e na polecenie rzdu amerykaskiego Wgierski Komitet
Narodowy przenosi si do Europy. Pac czonkw kierownictwa podniesiono z 400 do 700 dolarw
miesicznie. Ich now siedzib mia by - jak twierdzi - Pary lub jedno z miast zachodnioniemieckich
Przy tej okazji zoy wizyt rwnie na obszarach pooonych blisko granicy Wgier.
Latem 1956 roku odwiedzili Europ take Bla Varga55 i Zoltn Pfeiffer56. 17 lipca rzymska rozgonia
radiowa tak ocenia t podr: yjcy w wolnym wiecie Wgrzy rozpoczli potn akcj, majc na
celu uzyskanie takiej pomocy politycznej z zewntrz, ktra byaby ostatecznym impulsem do obalenia
reimu
Emigracyjny Hadak tjn w czerwcu 1956 roku nastpujco formuowa oczekujce zadania:
Serdecznie, ostronie i po przyjacielsku naley pomaga w rozwijaniu si tych stumionych
i bdzcych po omacku sil, ktre po jednym lub drugim takim gecie propagandowym bd te
buncie literatw podnios gowy. Gyula Borbndi w marcowo-kwietniowym numerze Lthatr
pisa, e naley doprowadzi do tego, aby Zwizek Radziecki wycofa swoje wojska z naszego kraju
i wyrazi zgod na neutralno Wgier.
W kraju oywia si take reakcja. Zdarzao si, e atakowano wadz ludow i agitowano przeciwko
ydowskiemu kierownictwu. W tym samym czasie pewne koa syjonistyczne na Wgrzech i za
granic oskaray wadze krajw socjalistycznych, wymieniajc w tym take koa rzdzce Wgier,
o antysemityzm.
W zagbiu grniczym Ajka mona usysze, e komunici przegrali gr i e nam te wypadaoby
co zrobi. Paday rwnie gosy, e u nas take nie zaszkodziaby akcja zbrojna57. Jeden
z przywdcw klerykalnego ruchu modzieowego, Lszl Sigmond, listownie skada Watykanowi
sprawozdania z dziaalnoci swojej organizacji. W licie wysanym latem 1956 roku opisywa panujc
powszechnie atmosfer denia do reform i wyciga z tego wniosek, e mona oczekiwa rwnie
zmiany systemu. Inny z przywdcw tego ruchu, Pl Rosdy, pisa do mieszkajcego na Zachodzie
brata, e wkrtce skoczy si komunistyczne panowanie (...).

55

Bla Varga - czoowy dziaacz Niezalenej Partii Drobnych Rolnikw; w 1947 r. wyemigrowa z Wgier na
Zachd.
56
Zoltn Pfeiffer - dziaacz Niezalenej Partii Drobnych Rolnikw; w 1947 r. zaoy odrbn prawicow parti,
tzw. parti Pfeiffera; w tym samym roku wyemigrowa na Zachd (przyp. red. pol.).
57
Archiwum PI. 276/9-128/1956 Notatka informujca o niektrych problemach wystpujcych w terenie. MDP
KV PTO, VI 1956,

Sytuacja w kraju
Na skutek bdnej polityki oraz pod wpywem nasilajcej si dziaalnoci przeciwnika w krgach
robotniczych roso niezadowolenie i oburzenie. Wielokrotnie miay miejsce krtkie przerwy w pracy,
czsto zdarzay si przypadki jej porzucania i protestw. W wielu fabrykach dochodzio do strajkw
z powodu niskich zarobkw i zej organizacji pracy. 2 czerwca 1956 roku w Kombinacie
Metalurgicznym Csepel (wwczas Kombinat im. Mtysa Rkosiego) na wydziale narzdziowni
wybuch strajk ostrzegawczy. Na niejednym forum przestrzegano kierownictwo, e przedua si
wcielanie w ycie ducha uchwa XX Zjazdu i e ludzie pracy nie s ju skonni i lepo za Komitetem
Centralnym. W zwizku z wydarzeniami poznaskimi uwaano, e i u nas jest odpowiedni grunt dla
takiej prowokacji, a w celu uspokojenia nastrojw naley podnie poziom ycia robotnikw58.
30 czerwca Komitet Centralny WPP podj uchwa w sprawie atakw na polityk partii, a w
pierwszym rzdzie dyskusji w Klubie Petfiego. Uchwaa susznie wskazywaa, e wystpienia
przeciwko partii i demokracji ludowej organizuje gwnie pewna grupa skupiona wok Imre Nagya.
Dyskutanci, zdajc sobie spraw z niezwykej popularnoci XX Zjazdu i idei Lenina, wypowiadali si
tak, jak gdyby stali na gruncie XX Zjazdu, na gruncie marksizmu-leninizmu, i w ten sposb maskowali
swoje antypartyjne i skierowane przeciwko demokracji ludowej pogldy. Uchwaa wskazywaa na
narastanie inspirowanego przez wrogw zamieszania. Ale rwnie i ta uchwaa bya jednostronna.
Popieraa rozwijajc si w organizacjach partyjnych owocn dyskusj, ale nie udzielaa wskazwek
i nie wytyczaa kierunku rozwiza nabrzmiewajcych problemw. Demaskowaa niebezpieczn
dziaalno opozycji wewntrzpartyjnej, nie wskazywaa jednak drg realizacji na Wgrzech idei XX
Zjazdu oraz zlikwidowania dogmatyzmu, sekciarstwa i ich powanych konsekwencji.
1 lipca Imre Nagy wystosowa list do Komitetu Centralnego, w ktrym odrzuci postanowienia
uchway dotyczce jego osoby i broni swoich przyjaci, wesp z ktrymi walczy o oczyszczenie
marksizmu z ideologicznych i politycznych wypacze stalinizmu oraz metod dziaalnoci w tym
okresie. Prowadz walk ideow o swobodne, zarwno w mowie, jak i w pimie wyraanie swoich
pogldw, kieruj si przy tym wskazaniami Lenina i od nich nie odstpi ani z nich nie zrezygnuj,
gdy nie dopuszcz do odsunicia mojej osoby od ycia politycznego i spoecznego. List ten by
otwartym wypowiedzeniem wojny.
W tej trudnej sytuacji Rkosi ponownie chcia uciec si do rodkw administracyjnych. Wraz ze swymi
najbardziej zaufanymi zwolennikami przygotowa list osb podejrzanych i dy do wyeliminowania
ich z ycia publicznego. W pierwszych dniach lipca rozesza si po Budapeszcie wiadomo, e naley
spodziewa si aresztowania okoo 400-500 osb.
Ale partia nie skadaa si wycznie z dogmatykw, sekciarzy i prawicowych rewizjonistw. Leninici
robili wszystko, aby na Wgrzech wcieli w ycie idee XX Zjazdu. Nie przyjli programu Imre Nagya i w
rzeczywistoci wanie oni stanowili prawdziw opozycj wobec grupy Rkosiego. Ich pogldy,
dania i uwzgldniajca faktyczn sytuacj polityka wyraay potrzeby mas pracujcych. Dziaali oni
metodami partyjnymi.
W dniach 18-21 lipca 1956 roku odbyo si kolejne posiedzenie Komitetu Centralnego Wgierskiej
Partii Pracujcych. Mtysa Rkosiego pozbawiono stanowiska I sekretarza partii i wybrano na jego
miejsce Ern Ger. Do Komitetu Centralnego i Biura Politycznego dokooptowano popularnych
i majcych autorytet dziaaczy jaki: Imre Horvth, Jnos Kdr, Gyula Kllai, Gyrgy Marosn, Imre
Mez i inni. Nastpnego dnia wielu spord czonkw Komitetu Centralnego udao si do zakadw
58

Archiwum PI. 276/9-161/1956. Notatka dotyczca opinii ludzi pracy na temat wydarze poznaskich i
dyskusji prowadzonych w Klubie Petfiego. MDP KV PTO i Agit. - Prop. Oszt., 12 VI 1956.

pracy w celu omwienia z zaogami dokonanych zmian. Robotnicy z uznaniem przyjli fakt, e
czonkowie Komitetu Centralnego zwrcili si do nich bezporednio.
Komitet Centralny przyj suszny w zasadzie program. Ujawni i potpi opiesza rehabilitacj ofiar
braku praworzdnoci oraz wytyczy zadania dla przemysu i rolnictwa, zapewniajce podniesienie
poziomu ycia ludzi pracy. Rwnoczenie dokona konkretnych posuni na rzecz poprawy warunkw
ycia, poleci mianowicie: likwidacj Poyczki Pokojowej, uporzdkowanie systemu emerytur,
obnienie cen, popraw zaopatrzenia rynku itp. Uchwaa zawieraa program rozwoju demokracji w
yciu wewntrzpartyjnym i pastwowym: decentralizacj, zapewnienie pracownikom prawa gosu,
zwikszenie uprawnie Zgromadzenia Narodowego i rad narodowych, wykorzystanie moliwoci
organizacji masowych itp. Komitet Centralny opowiedzia si za koniecznoci umocnienia
praworzdnoci oraz stworzenia obywatelom poczucia bezpieczestwa i spokoju. Odrzuci wszelkiego
rodzaju odchylenia od linii partii i ogosi walk na dwa fronty: Trzeba wystrzega si pustych formu
i werbalnych dysput nad tym, czy bardziej niebezpieczne jest odchylenie prawicowe, czy te lewackie
i ktre z nich stwarza szczeglne zagroenie. W obecnej sytuacji obydwa te odchylenia stanowi dla
nas bardzo powane zagroenie i czsto s tak cile z sob splecione, e trudno okreli, co jest
prawicowe, a co lewackie (...). Wszystkie te ataki nasza partia musi odpiera wsplnym wysikiem,
przepojona wspln wol - stwierdzaa uchwaa.
Przyjta w duchu decyzji lipcowych uchwaa Komitetu Centralnego o kilku aspektach polityki
wzgldem inteligencji precyzowaa wi partii z inteligencj na zasadach pryncypialnych.
Skrytykowaa brak zaufania do inteligencji, przeladowanie niektrych jej przedstawicieli
i stwierdzaa: Przy ocenie inteligencji organa partyjne i pastwowe (...) powinny przede wszystkim
bra pod uwag prac, jak wykonaa ona w ostatnich jedenastu latach, oraz obecn dziaalno
zawodow i polityczn.
W wygoszonym referacie Ern Ger zaapelowa do czonkw partii, aby zamknli okres przeszoci
i wykorzystujc dowiadczenia swym dziaaniem opowiedzieli si za lipcow uchwa. W tym duchu
ogosi polityk czystej karty. Miao to znaczy, e czonkowie partii zamiast rozgrzebywa
przeszo powinni patrze w przyszo. W wartkim potoku wydarze okazao si jednak, e
polityka czystej karty oznaczaa godzenie si z przeszoci i rezygnacj z dogbnej i szczerej analizy
rzeczywistoci.
Najwiksze znaczenie uchway lipcowej polegao na tym, e partia ponownie przeja inicjatyw.
Komitet Centralny wskaza drog wyjcia z trudnej sytuacji i chocia jego dziaalno nie bya
pozbawiona bdw, to jednak stworzya moliwoci konsolidacji. Najwiksz zasug KC byo
wezwanie komunistw do zespolenia si w oparciu o zasad walki na dwa fronty, co wyraao
rwnie haso: Jedno partii w walce o socjalistyczn demokracj! Podkreli to Jnos Kdr na
wiecu w Salgtarjn 12 sierpnia: Zwyciyli nie ludzie, lecz idee (...). Obecnie w interesie partii
i narodu nie ley kontynuowanie lub odnawianie starych, ju rozstrzygnitych dyskusji, ale jednolite
dziaanie na rzecz realizacji polityki partii59.
Masy pracujce przyjy uchway lipcowe z nadziej. Na organizowanych w sierpniu wiecach
gromadziy si setki tysicy ludzi: 12 sierpnia w Gyr - 8 tysicy osb, w Salgtarjn - 18 tysicy oraz
po 3-5 tysicy na omiu innych wiecach; 16 sierpnia w Debreczynie - 30 tysicy, 17 w Disgyr - 15
tysicy, 26 w Nagykanizsa - 15 tysicy, w Szegedzie - 20 tysicy, w Kaposvr - 17 tysicy. Uczestnicy
tych manifestacji po raz pierwszy od wielu miesicy z entuzjazmem suchali wystpie czonkw
kierownictwa WPP.
59

Szabad Np, 13 VIII 1956.

Lipcowe uchway zaskoczyy Imre Nagya. Ponownie dokona on samokrytyki. 19 lipca 1956 roku
Sndor Ngrdi i Gyula Egri z upowanienia Komitetu Centralnego przeprowadzili z nim rozmow.
Przyzna, e wok jego osoby wytworzya si niewaciwa i niebezpieczna atmosfera. Pocztkowo
zaprzecza, jakoby wiadomie grupowa wok siebie rozmaite osoby. Pniej jednak przyzna, e
wskutek rozgoryczenia i poczucia osobistej krzywdy nie zastanawia si, z kim i o czym rozmawia.
Przyzna rwnie, e jeeli sytuacja taka trwaaby nadal, to skupione wok niego wrogie elementy
jeszcze bardziej wykorzystayby jego przeciwne partii nastawienie (...). Stwierdzi, e chciaby zosta
ponownie przyjty do partii, ale wie, e dopki nie odetnie si z jednej strony od tych elementw,
ktre teraz, wykorzystujc jego nazwisko, przypuszczaj atak na parti, a z drugiej strony - od
prezentowanych poprzednio bdnych pogldw, i nie dokona szczerej samokrytyki za niepartyjn
postaw, dopty nie moe to nastpi. Obieca, e: zmieni swoj postaw i wyjani wszystkim swoim
rozmwcom, i zgadza si z lini partii oraz jej kierownictwem i e je popiera, oraz e zerwie kontakty
z elementami antypartyjnymi i niepartyjnymi60 - stwierdzaa sporzdzona notatka z tej rozmowy.
Grupa Imre Nagya na kilka tygodni faktycznie przycicha i opracowywaa now taktyk. Sam Nagy
szybko zapomnia o swojej skrusze i zaj jeszcze bardziej stanowcze stanowisko. Zada, aby
Komitet Centralny przeprosi go i uzna jego lini polityczn.
14 sierpnia 1956 roku Gyula Egri i Jzsef Kbl z upowanienia Komitetu Centralnego ponownie
przeprowadzili z Nagyem rozmow. Ale Nagy nie chcia ju sysze o adnej samokrytyce, by
nieugity i wyniosy. Domaga si pryncypialnego wyjanienia, dlaczego oskarano go
o prawicowo, oraz stwierdzi, e nie chce grzeba si w starych bdach, e raczej wycofa si jako
bezpartyjny z ycia politycznego, ni pjdzie na ustpstwa. Poza tym sugerowa, e mona
ponownie przyj go do partii bez adnej dyskusji o zasadach, gdy jest to tylko problem
organizacyjny, a zasady te mona by przedyskutowa pniej (...)61.
Niestety, rwnie i w tej sprawie kierownictwo partyjne nie byo konsekwentne, co doprowadzio do
ponownego ataku na parti i system socjalistyczny. Autorzy biografii Imre Nagya sformuowali to
jasno: Trzecia faza, midzy lipcem i padziernikiem, moe by ju susznie nazywana przygrywk do
rewolucji62.

W przeddzie kontrrewolucji
W gazetach znw pojawiy si ataki. Zapocztkowa je artyku Gzy Losonczyego w Mvelt Np z 2
wrzenia, w ktrym za najbardziej celowe w wczesnej sytuacji uzna zrewidowanie dotychczasowej
polityki i ukaranie odpowiedzialnych.
Poywk dla ponownego ataku grupy Nagya byo niezdecydowanie zwolennikw Rkosiego
i wikszoci kierownictwa partii, ich strach i kurczowe trzymanie si starych pozycji, a niekiedy
wiadome hamowanie wprowadzania w ycie nowych zarzdze. Znaczna cz kierownictwa
partyjnego, a szczeglnie Ern Ger, nie potrafia zerwa z dawnym stylem pracy i baa si nowych
rozwiza.
Ern Ger okaza si niezdolny do sprawowania funkcji I sekretarza. Paraliowa go strach przed
ujawnieniem wczeniej popenionych bdw. Nie by w stanie energicznie wprowadzi w ycie
60

Od prawicowych pogldw do klasowej zdrady (Przyczynek do teoretycznej i praktycznej dziaalnoci Imre

Nagya i jego grupy. 1947-1956), na prawach rkopisu, Budapeszt 1957.
61
Tame.
62
M. Molnr, L. Nagy: Midzy dwoma wiatami. Droga Imre Nagya, Instytut Imre Nagya, Bruksela 1959, s. 81.
107.

decyzji lipcowych. Po lipcu za, pod wpywem pierwszych sukcesw, znowu popeni bd: przeceni
popraw sytuacji. W przemwieniu kocowym na posiedzeniu Komitetu Centralnego w lipcu
apelowa: Potrzebna jest nam aktywna dziaalno prasy, radia, czonkw Komitetu Centralnego,
komitetw i organizacji partyjnych oraz wszystkich czonkw partii. Ale sam nie by zdolny
pokierowa t dziaalnoci.
Chwiejna postawa kierownictwa zaznaczya si jeszcze wyraniej, kiedy na pocztku wrzenia Ern
Ger wyjecha na urlop do Zwizku Radzieckiego, a Jnos Kdr na VIII Zjazd Komunistycznej Partii
Chin. Obydwaj wrcili na Wgry 7 padziernika.
Niezdecydowanie najwyszych gremiw partyjnych udzielio si rwnie aktywistom. 10 wrzenia
Komitet Centralny skierowa do wszystkich organizacji i czonkw partii list, nad ktrym toczya si
dyskusja. Na zebraniach ostro krytykowano niektrych przedstawicieli aparatu za powoln zmian
ich stylu pracy, za nieudolno i zbytni opieszao w rozwizywaniu istniejcych problemw
zgodnie z uchwa lipcow63.
W tej niespokojnej atmosferze szczeglnie stay si odczuwalne sprzecznoci i niekonsekwencje
w polityce partii. Wgierska Partia Pracujcych liczya prawie 900 tysicy czonkw, ale znaczna ich
cz nie bya silniej zwizana z ideami komunizmu i atwo ulegaa rnym nastrojom.
Drobnomieszczaskie pogldy i postawy przenikay do szeregw partyjnych zwaszcza poprzez wielu
czonkw wywodzcych si z warstw inteligenckich i urzdniczych. Wrd tych grup znajdoway
poprzednio odpowiedni grunt sekciarsko-dogmatyczne metody Rkosiego. Pniej, w okresie, kiedy
rewizjonizm przystpowa do ataku po ujawnieniu popenionych bdw, ludzie ci szybko si
zniechcili i w rzeczywistoci wystpowali przeciwko partii. Tylko konsekwentnie i prnie dziaajce
partyjne kierownictwo zdoaoby zapanowa nad sytuacj.
Niezdecydowanie udzielio si rwnie rzeszom robotnikw. Ich liczba wzrosa na Wgrzech w latach
1949-1956 z 387 096 do 729 000. Szybki wzrost liczebny klasy robotniczej powodowa jednoczenie
powstawanie zjawisk, ktre stworzyy podstawy dla niestabilnoci i rewizjonizmu. W 1949 roku okoo
50% robotnikw wielkich zakadw przemysowych w penym tego sowa znaczeniu robotnikami nie
byo. W tym samym czasie dziesitki tysicy ludzi - awangard klasy robotniczej, skierowano do
penienia funkcji spoecznych i gospodarczych. W fabrykach zmniejszya si wic sia i znaczenie
wiadomego trzonu robotniczego. Spord ponad 300 tysicy nowych robotnikw 35% pochodzio ze
wsi, 25% nigdy nie pracowao w przemyle, 10% wywodzio si z warstw zdeklasowanych i tylko 30%
byo naturalnymi spadkobiercami proletariackich tradycji. Zwracaa te uwag zwikszajca si
fluktuacja kadr robotniczych. Wedug bada z 1955 roku tylko 27% robotnikw pracowao duej ni 5
lat w tym samym zakadzie. Np. w stoczni rzecznej Ganz Hajgyr w cigu jednego roku zmienia si
jedna trzecia zaogi. Wszystko to powodowao, e nowi pracownicy nie mieli czasu przej przez
fabryczn szko, okrzepn; ich wiadomo klasowa bya nika. Stwarzao to wprowadzanym
z koniecznoci do fabryk wrogim elementom (przedstawicielom obalonych klas, byym drobnym
producentom, kuakom itp.), przebranym w robocze ubrania, moliwo dziaania przeciwko
faktycznym interesom klasy robotniczej. Na takim gruncie rewizjonici i kryjce si za nimi wrogie
socjalizmowi siy rozpoczy trzeci fal ataku.
17 wrzenia grupa rewizjonistw przygotowaa na walnym zebraniu Zwizku Pisarzy pocztek
zdecydowanej ofensywy. Zwolennicy Imre Nagya panowali nad nastrojami i dyktowali ton wystpie.
Z pasj pitnowali opieszao, nie dostrzegali niczego poza bdami, potkniciami i dreptaniem
w miejscu, czego przyczyn by wedug nich biurokratyczno-sekciarsko-dogmatyzmy opr. Mwili
63

Archiwum PI. 276/9-264/1956.

o niebezpieczestwie nawrotu stalinizmu i rakoszyzmu oraz wystpowali przeciwko zatwardziaym

restauratorom, ktrzy chcieliby przywrci w yciu publicznym stalinowskie zasady i metody.
Krytykowali powolno przywdcw, a w przypadku nowych posuni nie pochwalali popiechu.
Genezy bdw szukali w pewnych wpywowych osobach, w aparacie partyjnym i pastwowym,
uksztatowanym w okresie kultu jednostki i jednoosobowego kierownictwa, gdy znaczna cz ludzi
zostaa wyniesiona na odpowiedzialne, kluczowe stanowiska na zasadzie swoistej negatywnej
selekcji. Jedyna droga wyjcia to: Imre Nagy! Byo to haso przewodnie caego zebrania.
Ogoszono potrzeb narodowej jednoci wszystkich pisarzy: My, pisarze wgierscy, bez wzgldu
na przynaleno partyjn i rnice przekona, zawieramy przymierze krwi i broni w interesie
prawdy - gosi czonek partii Gyula Hy64. Jestem przekonany, e fundamentem tej jednoci jest
fakt, i w naszej walce jestemy zdani tylko na siebie65.
Walne zebranie Zwizku Pisarzy wywaro ogromny wpyw na opini publiczn, bowiem pisarze
wypowiadali si w pomiennym stylu i operowali chwytliwymi, zyskujcymi popularno pojciami.
Powoujc si na XX Zjazd gosili pen swobod, sub w interesie prawdy i postpu, wierno
narodowi itp.
Po zebraniu na amach czasopism Mvelt Np, Bke s Szabadsg, a pniej Nk Lapja,
Szabad Ifjsg oraz terenowej prasy literackiej i partyjnej prezentowano ju tylko pogldy grupy
Imre Nagy a. Wikszo dziennikarzy zaczynaa traci poczucie realizmu; pocztkowo nie chcieli
pozosta w tyle za nowymi ideami, pniej krytyk niedawnej przeszoci uwaali ju za miar
swoich zdolnoci.
Nagonka na funkcjonariuszy pastwowych, pitnowanie ludzi popierajcych wadze,
dyskredytowanie kierownictwa partii stay si zjawiskiem powszechnym. Kto mia si sprzeciwia,
stawa si stalinowcem lub zatwardziaym restauratorem. Rozpowszechni si psychiczny terror,
ktry nie by niczym innym jak przygrywk do terroru fizycznego.
Pisarze jedzili po kraju wypeniajc uchwalone na walnym zebraniu zalecenie: Niech kady z pisarzy
lub ich grupy odbd spotkania w wielu duych zakadach pracy i zapoznaj robotnikw
z postanowieniami zebrania(). Trway narady i dyskusje. Przygotowywano psychologiczny
i ideologiczny grunt do powstania.
Nie jest spraw przypadku to, e - jak trafnie stwierdzi Togliatti - ich agitacj natychmiast
podchwyciy zachodnie rozgonie radiowe i dzie po dniu, godzina po godzinie, rozbrzmieway ni
fale eteru. Radio Wolna Europa w audycji z 19 wrzenia przekonywao: Zwizek Pisarzy mia
odwag podj ryzyko obrania susznej drogi wbrew kierownictwu partyjnemu. Gd pocztku byo
jasne, e w przeciwiestwie do politykw partyjnych oni maj racj. Ju nie odosobnione ognisko,
ale olbrzymi poar jest rdem dymu w Wgierskiej Republice Ludowej - mwi Mikls Lzr
w komentarzu z 30 wrzenia.
Przeciwnicy wadzy ludowej za granic uznali, e nadesza chwila wykorzystania rosncej
popularnoci Imre Nagya i jego grupy. Twrcy Operacji Focus liczyli na to, e jeli grupa Nagya wbije
si klinem w okopy wadzy, to powstanie szczelina, przez ktr bdzie mg wtargn take wrg

64

Gyula Hay - nieyjcy ju pisarz, dramaturg; skazany w 1957 r. za przeciwstawianie si polityce pastwa; w
1960 r amnestionowany; w kilka lat pniej wyemigrowa do Szwajcarii. (przyp. red. pol.).
65
Walne zebranie pisarzy wgierskich, Irodalmi jsg (pismo Zwizku), 22 IX 1956.

wewntrzny. Zachodnie orodki propagandowe zachcay zreszt Nagya, a szczeglnie jego

otoczenie, do zdecydowanej akcji.
26 wrzenia radio londyskie stwierdzio: Nie ulega wtpliwoci, i nard wgierski darzy Imre
Nagya zaufaniem w nadziei, e wycign on odpowiednie wnioski z niepowodze poowicznych
rozwiza lat 1953-1954 (...). Imre Nagy utraciby cakowicie kredyt zaufania, gdyby podporzdkowa
si partii i pokornie wzi na siebie win. 15 padziernika ta sama rozgonia ostrzega ju, e wedug
pewnych nadchodzcych z Budapesztu opinii nie byoby dobrze, gdyby Imre Nagy przyj tek
ministerialn, gdy obecny rzd walczy z trudnociami gospodarczymi, a te kopoty nieuchronnie
musz mie wpyw na popularno kadego, kto ma z nimi co wsplnego. I chocia Imre Nagy nie
budowa swej polityki na zachodniej propagandzie, to jednak jego dziaalno oraz pogldy byy z ni
zbiene i fakt ten potgowa jej oddziaywanie.
W pierwszej poowie padziernika radio i prasa na Zachodzie staray si przygotowa opini publiczn
krajw kapitalistycznych na ewentualno otwartego ataku. Sytuacja na Wgrzech jest
niepokojca; Na Wgrzech przebiega wanie proces odrywania si i rozpadu systemu satelickiego
- pisay w pierwszych dniach padziernika gazety francuskie. Observer informowa za, e na
Wgrzech zachodz autentyczne wydarzenia. 14 padziernika BBC podaa, e wedug Daily Mail
to, co si teraz dzieje na Wgrzech..., moe by punktem zwrotnym.
Emigranci wgierscy pod kierownictwem Wsplnoty Wgierskich Kombatantw organizowali w RFN,
Francji i Austrii uroczystoci i akademie. W Austrii przegldy wojskowe, porywajce przemwienia
i zbirki pienine miay miejsce 19 sierpnia w Mattsee, 26 sierpnia w Linzu i Salzburgu, 16 wrzenia
w Grazu, a 6 i 7 padziernika w Wiedniu.
Krajowa Rada Bezpieczestwa na tajnym posiedzeniu w kocu czerwca okrelia nowe zasady
amerykaskiej polityki w stosunku do Wschodu. Ich istot przedstawi na konferencji prasowej
sekretarz stanu Dulles:
1. Wolny wiat musi wywiera zgodny nacisk w celu przyspieszenia cakowitego rozpadu
midzynarodowego komunizmu i, by moe, koca obecnego systemu w Zwizku Radzieckim.
2. Naley wywiera szczeglnie siln presj na pastwa satelickie, gdy moe doprowadzi to do
penego wyzwolenia.
We wrzeniu 1956 roku Izba Reprezentantw Kongresu Stanw Zjednoczonych powoaa Komisj ds.
Krajw Europy Poudniowo-Wschodniej. Na posiedzeniu w dniach 10-11 wrzenia Komisja omwia
szanse wyzwolenia Wgier i podja decyzj o skoordynowaniu akcji. W dyskusji wzili udzia:
przewodniczcy Wgierskiego Komitetu Narodowego, ojciec Bla Argha, byy premier Ferenc Nagy
oraz przedstawiciele dziaajcych w Niemczech Zachodnich emigracyjnych k wojskowych, a wrd
nich i horthystowski genera Emil Juszty.
W realizacji Operacji Focus miay bra udzia rwnie europejskie pastwa NATO, ktre nie tylko
zgadzay si z opracowanymi planami i wojskowymi posuniciami, ale take je finansoway i udzielay
wsparcia ugrupowaniom emigracyjnym. Najwaniejsz po Amerykanach rol w organizowaniu
rnych akcji wyzwoleczych odgryway reakcyjne koa zachodnioniemieckie. Zapewniay one
miejsce dla zgromadze, dbay o rozlokowanie sprztu i rodkw prowadzenia wojny
psychologicznej. Komitet Wolna Europa wykorzystywa w swej pracy byych hitlerowskich
specjalistw - ich dowiadczenie i nienawi do socjalizmu. Gehlenowska organizacja szpiegowska
zgodnie wsppracowaa z amerykaskim wywiadem. Zatrudniaa ona okoo 5 tysicy agentw, a jej
wydzia wgierski odegra istotn rol w wydarzeniach padziernikowych.

W drugim etapie Operacji Focus programy Radia Wolna Europa wypenione byy treciami
antyradzieckimi. Niezalenie od tematu audycji wniosek kocowy zawsze by ten sam: Wgry nie s
pastwem niepodlegym. Jeeli, na przykad, mwiono o rolnictwie, to rda wszystkich
popenionych bdw widziano w naladowaniu wzorw radzieckich. W prelekcjach dla wierzcych
podkrelano bezbono pastwa radzieckiego. Goszono, e gwn przeszkod w podniesieniu
stopy yciowej jest bezpatny wywz wszelkich dbr Wgier do Zwizku Radzieckiego.
Nie byo takiego kamstwa, ktrym by si nie posuono. 5 marca mwiono na przykad, e
przynajmniej 40% produkcji zagbia wglowego Koml wywozi si z kraju przez stacj graniczn w
Zhony i dlatego w najchodniejsze dni zimy szpital im. Elbiety w Gyr nie by opalany. Nie
przeszkadza tu fakt, e ze wzgldu na niedostatek energii na Wgrzech wanie Zwizek Radziecki
pospieszy z pomoc. Niezorientowanym suchaczom wmawiano, e do Zwizku Radzieckiego wywozi
si za marne grosze nowo odkryty wgierski skarb - rud uranu, a przecie za jego cen mona by
wyleczy wgiersk gospodark ze wszystkich dolegliwoci.
Jedn z przeszkd w przeprowadzeniu kontrrewolucyjnych planw bya obecno na Wgrzech wojsk
radzieckich. Dlatego te goszono, e naley doprowadzi do takiej sytuacji, by Zwizek Radziecki nie
mg udzieli pomocy wgierskim silom socjalistycznym w ich walce ze wspieran przez agendy
imperializmu wewntrzn reakcj. Na pocztku padziernika na pierwszym miejscu postawiono
danie wycofania oddziaw radzieckich. Radio Wolna Europa 3 padziernika 1956 roku mwio:
W stolicy Austrii rozesza si wiadomo, e naley si liczy z moliwoci wycofania wojsk
radzieckich z Wgier i Rumunii. Radio londyskie 4 padziernika posuno si jeszcze dalej: Jest
oczywiste, e na pierwszym planie znalaza si sprawa wycofania oddziaw radzieckich. Najwyszy
czas, eby Rosjanie wrcili do domu (...), ale czy oznacza to, e Wgry cieszy si bd wtedy wiksz
swobod i bd mogy i wasn drog? Nastpi to tylko wwczas, gdy wraz z wycofaniem wojsk
radzieckich zniszcz oni cay komunistyczny aparat pastwowy. 13 padziernika podano gotowy
program: Domagajcie si wycofania armii radzieckiej, podania do publicznej wiadomoci treci
wgiersko-radzieckich umw i rozlicze, demokracji zamiast demokratyzmu, niezawisoci zamiast
obcej kurateli!
Na skutek zewntrznych naciskw nasilio si panikarstwo i szeptana propaganda. Wrogowie w kraju
przesyali do instancji partyjnych listy, ktre miay by gosem ludu, a zawieray groby pod
adresem aparatu partyjnego. Spord listw skierowanych do redakcji Szabad Np na uwag
zasuguje jeden mwicy o powstaniu ruchu skierowanego przeciwko demokracji ludowej i jego
programie. Inny list informowa o utworzeniu Niezalenej Socjalistycznej Partii Demokratycznej66.
Dziaajce wrd studentw wrogie i opozycyjne elementy wykorzystay do otwartego wystpienia
pogrzeb niesusznie osdzonych i straconych dziaaczy partyjnych, ktry odby si 6 padziernika 1956
roku67. Kierownictwo partii, wychodzc naprzeciw daniom szerokich rzesz spoeczestwa, miao
nadziej, e oddanie hodu zmarym przyniesie odprenie. Ale uroczysto ta zamienia si - mwic
sowami Togliattiego - w przejmujc, absurdaln i niepokojc parad aobn. Zwolennicy Imre
Nagya liczyli, e ta ceremonia przyniesie wzrost rozgoryczenia wrd czonkw partii. Dziaajce na
wyszych uczelniach opozycyjne i wrogie ugrupowania rwnie wykorzystay t uroczysto do
otwartego wystpienia. Na pocztku roku akademickiego powstaa na Akademii Ekonomicznej
nielegalna grupa o nazwie Komitet Operacyjny, a na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu
Budapeszteskiego Klub Kochozowy. Te dwie organizacje przeprowadziy po pogrzebie
66

Archiwum PI. Dziennik podawczy Dziau Korespondencji Szabad Np. Listy nr 1956/35787 i 46013.
Zwoki Lszl Rajka, straconego w 1949 r., i jego towarzyszy przeniesiono tego dnia z wiziennego cmentarza
wojskowego na cmentarz Kerepesi w Budapeszcie (przyp. red. pol.).
67

demonstracj. Prawie 100 studentw wzio udzia w zoeniu wiecw przy wiecznym zniczu
Batthynyego68, skandujc haso: Nie staniemy w p drogi! Precz ze stalinizmem!
Partia nie bya przygotowana na tak akcj. Uroczysto ta gboko poruszya opini publiczn caego
kraju. List Komitetu Wojewdzkiego Hajd do Biura Politycznego donosi, e funkcjonariuszy
partyjnych i szeregowych czonkw ,zaskoczy sposb, w jaki zorganizowano pogrzeb Lszl Rajka
i jego towarzyszy. Nie przygotowano do tego mas partyjnych. Wygoszone na pogrzebie
przemwienia wywoay gboki kryzys w wiadomoci funkcjonariuszy i aktywistw. Gwne siy
partii zaczy si chwia69.
Po 6 padziernika nasilia si wroga agitacja. Ju i w terenie zawizay si Mae Kluby Petfiego,
odbyway si spotkania inteligencji. W miecie Szolnok atakowano kierownictwo partii. W
Hajdubszrmny mwiono o rehabilitacji wrogw klasowych, a w Kaposvrze kompromitowano
spdzielnie produkcyjne i sano groby pod adresem ich zarzdw. W szkole oficerskiej w
Budapeszcie rzucono haso: Armia z narodem!
Warto zauway, e coraz bardziej popularne staway si hasa nacjonalistyczne i antyradzieckie,
ktrym ton nadawao Radio Wolna Europa, goszce - m. in. w audycja z 13 padziernika Jestemy Wgrami, czy to w partii, czy poza ni! Nard przekona si, e musi skoncentrowa siy
duchowe na wsplnym celu, na walce o niezawiso kraju. Oddamy nasze siy, a jak bdzie trzeba to i
ycie, w walce o niezawiso Wgier.
Podobne stanowisko, aczkolwiek majce inny rodowd, zajli rewizjonici. W pimie Mvelt Np z
14 padziernika Sndor Fekete70 otwarcie gosi istnienie trzeciej drogi - narodowego komunizmu
Imre Nagya: Chcemy i wasn drog. Wiemy, e jestemy krajem maym i potrzebujemy przyjaci
i sojusznikw, chcemy uczy si od wszystkich (...). I wasn drog - oznacza miao odcicie si
od wzorw radzieckich. A mwic wszyscy - Fekete mia na myli Zachd.
Nie byo te przypadkiem, e danie wycofania wojsk radzieckich przedstawiono po raz pierwszy
otwarcie na spotkaniu inteligencji w obecnoci i za aprobat przedstawiciela grupy Imre Nagya - Gyuli
Hya. 16 padziernika w Gyr na zebraniu miejscowego kka dyskusyjnego sformuowano danie
opuszczenia przez wojska radzieckie terytorium Wgier Kierownictwo partii i pastwa nie zdobyo si
na zdecydowane pocignicia. W ich decyzjach wyczuwao si niepewno. Stanowisko kierownictwa
partii we wszystkich waniejszych kwestiach cechowaa ciga defensywno i cigy odwrt. Do
pogorszenia oglnej sytuacji politycznej jeszcze bardziej przyczyniy si powane trudnoci
gospodarcze, powodujce niezadowolenie ludnoci. Pod koniec wrzenia ogoszono, e z powodu
braku benzyny tymczasowo zawiesza si wszystkie kursy autobusw dalekobienych, z powodu braku
wgla odwouje si na trzy tygodnie 600 kursw pocigw osobowych i prawie tysic kursw
pocigw trakcji spalinowej oraz zmniejsza si dostawy paliw do orodkw maszynowych. Musiano
przerwa prac na licznych wanych budowach. Sytuacj gospodarcz charakteryzuje list prezesa
Urzdu Statystycznego do prezesa Urzdu Planowania z 14 wrzenia 1956 roku, w ktrym przyznawa
on, e z powodu wprowadzenia do planu kilku tysicy zmian nawet Urzd Statystyczny nie wie, jakie
s obecnie faktyczne zadania planu.

68

Lajos Batthyny - polityk wgierski, premier rzdu w 1848 r., rozstrzelany przez Austriakw 6 padziernika
1849 r. (przyp. red. pol.).
69
Archiwum PI. 276/9-284/1956. List Komitetu Wojewdzkiego Hajd, 9 X 1956.
70
Sndor Fekete - wgierski pisarz, eseista, dramaturg, historyk literatury; w 1958 r. skazany za pisma
polityczne wymierzone w system WRL; amnestionowany w 1963 r. Obecnie zastpca redaktora naczelnego
tygodnika literackiego tjj Tukor. (przyp. red. poi,).

W tej cikiej sytuacji jedynie Zwizek Radziecki zadeklarowa narodowi wgierskiemu pomoc. Rzd
radziecki oznajmi, e udzieli Wgrom kredytw o cznej wysokoci 100 milionw rubli, w tym: 60
milionw na zakup surowcw (gwnie paliw) i 40 milionw, na 2% rocznie, w wolnych dewizach, ze
spat w latach 1960-1965. Wgierskie kierownictwo polityczne nie umiao jednak wykorzysta nawet
tej pomocy dla zdemaskowania przeciwnikw.
Robotnikw oburzao wci zmieniajce si stanowisko kierownictwa partii. Pocztkowo
przekonywano ich np., e aresztowanie odpowiedzialnego za cikie naruszanie prawa byego
ministra obrony narodowej Mihlya Farkasa przyniosoby partii znaczne szkody, a po dwch
tygodniach go uwiziono. Skierowany do czonkw partii list Komitetu Centralnego z 10 wrzenia
stwierdza: KC pragnie umoliwi Imre Nagyowi odzyskanie czonkostwa partii pod warunkiem
zoenia przez niego samokrytyki, przyznania si do bdw, podporzdkowania si decyzjom partii
oraz owiadczenia, e gotw jest walczy o wcielanie w ycie uchwa z lipca 1956 roku. Ale ju 13
padziernika Biuro Polityczne ponownie przyjo Imre Nagya do partii bez jakiejkolwiek samokrytyki
z jego strony, a jedynie na podstawie listu Nagya do Komitetu Centralnego z 4 padziernika
opublikowanego 14 padziernika w Szabad Np. Nagy pisa: Uwaam za absolutnie niezbdne
odpowiednie przedyskutowanie na kierowniczym forum partyjnym wysuwanych przeciwko mnie
w minionym okresie zarzutw dotyczcych mojej dziaalnoci politycznej i ideologicznej, a jeeli
w rezultacie ideowej wymiany pogldw okae si konieczne, to wraz ze sprostowaniem
bezpodstawnych zarzutw, sam take bd skonny przyzna si do faktycznie popenionych
bdw.
W poowie padziernika nieprzerwanie odbyway si zebrania studentw, na ktrych formuowano
coraz wicej postulatw i da. 16 padziernika w Szegedzie tamtejsi studenci powoali do ycia
now, niezalen organizacj modzieow Jej emisariusze rozpoczli wdrwk po wikszych
uczelniach kraju, zachcajc studentw do wstpowania do nowo powstaej, niezalenej od partii
organizacji. Midzy 20 i 23 padziernika w wikszoci wyszych uczelni odbyy si zebrania, na
ktrych studenci podejmowali decyzje o przyczeniu si do zapocztkowanego w Szegedzie ruchu
lub o zorganizowaniu rnego rodzaju wasnych niezalenych klubw. W Budapeszcie powstay
wwczas: Klub Hajnczyego (prawnicy), Klub Szchenyiego (ekonomici), Klub 15 Marca
(filolodzy) oraz Klub Vasvriego.
Czonkowie partii widzc, e z dnia na dzie ronie zorganizowana opozycja, wyraali swoje
niezadowolenie i domagali si ochrony wadzy robotniczej. Oczekiwali od kierownictwa partii
zdecydowanych i jasnych posuni. Zamiast tego delegacja partyjno-rzdowa z I sekretarzem WPP
i premierem wyjechaa 14 padziernika do Jugosawii wrd czonkw delegacji byli: Jnos Kdr,
Antal Apr i Istvn Kovcs). Na odbywajcych si w kraju spotkaniach sekretarzy komitetw
partyjnych i organizacji podstawowych otwarcie wyraano zastrzeenia, e ci czonkowie
kierownictwa, do ktrych naley podejmowanie decyzji, cigle podruj, oraz zadawano pytanie:
Kto dzi kieruje polityk - literaci czy Komitet Centralny?
Na konferencjach partyjnych nie brako rwnie wystpie demagogicznych i rewizjonistycznych,
jednak wikszo mwcw wyraaa trosk i niepokj o wadz ludow, szczeglnie ostro potpiajc
te artykuy prasowe, ktre tchny - jak mwiono - rozpreniem i anarchi. Stwierdzano, e prasa
przestaa by broni w rkach klasy robotniczej, i domagano si, by Biuro Polityczne przywrcio
porzdek w prasie i radiu71.

71

Archiwum PI. 276/8-288/1956. Notatka informacyjna Komitetu Centralnego o konferencjach sekretarzy

dzielnicowych, wojewdzkich, powiatowych, miejskich i zakadowych organizacji partyjnych, 18 X 1956.

Najbardziej dramatyczn okolicznoci by fakt, e postawa kierownictwa partii w dniach

poprzedzajcych zbrojny wybuch wiadczya o niezrozumieniu powagi sytuacji i bezwadzie,
nadmiernej pewnoci siebie i nieprzemylanym, pospiesznym dziaaniu. A przecie znakw
ostrzegawczych byo wystarczajco duo. Organa bezpieczestwa dwukrotnie sygnalizoway
przygotowania podejmowane przez wrogie siy. W drugim meldunku podano nawet, e pocztku
akcji mona spodziewa si okoo 22 padziernika. I sekretarz partii uzna to jednak za brednie.
W Kombinacie Metalurgicznym Csepel odbyo si 22 padziernika po poudniu zebranie aktywistw
partyjnych. Dyskutanci zwrcili uwag na ewentualno kontrrewolucyjnych rozruchw. Obecny na
spotkaniu czonek Biura Politycznego i sekretarz Komitetu Centralnego Kroly Kis skwitowa te obawy
sowami: Takie rozruchy potrafimy zlikwidowa w cigu 30 minut72.
W efekcie tak nierealnej oceny sytuacji odwoano wieczorem 21 padziernika wprowadzone
w wojsku dzie wczeniej nadzwyczajne rodki bezpieczestwa (wyjazd oficerw cznikowych do
dywizji, wzmocnienie posterunkw, sprawdzenie w jednostkach formacji zbrojnych si
bezpieczestwa sprawnoci systemu alarmowego, pena gotowo bojowa).
Przeciwnicy polityczni i siy opozycyjne widzieli wyranie niezdecydowanie kierownictwa i uznali, e
nadesza odpowiednia dla nich chwila

Walka si socjalistycznych z kontrrewolucyjnym powstaniem i zdrad

(23 padziernika - 4 listopada 1956 r.)
Przygotowanie demonstracji
Znamienn cech wgierskiego powstania bya spontaniczno - pisa zgodnie z szeroko
rozpowszechnionymi pogldami Ren Payot w artykule Czy w kierunku nowego Budapesztu?, ktry
ukaza si 1 maja 1957 roku w pierwszym numerze miesicznika NATO Occident. Tez tak starali
si udowodni take autorzy rozmaitych wydawanych na Zachodzie ksiek i publikacji.
W rzeczywistoci za nie tylko cae powstanie poprzedzaa rozlega praca organizacyjna, ale take
rozpoczynajca zbrojne walki manifestacja studencka z 23 padziernika bya wiadomie
zorganizowan i sterowan akcj. Przewaajca wikszo uczestnikw manifestacji nie znaa,
oczywicie, jej organizatorw i ich planw. Uczniowie i studenci, zachysnwszy si faktem tworzenia
historii, brali udzia w wiecach i demonstracji przesiknici zalepiajcym nacjonalizmem. Dla nich
wszystko dziao si samo przez si i tylko naleao przyczy si do wydarze.
Niektrzy autorzy staraj si udowodni, e cele i idee powstania byy okrelone przez rne
postulaty studentw, ktre narodziy si w rozpalonej atmosferze wiecw. dania studentw nie
byy jednak spontaniczne. Nie zawieray nic nowego w stosunku do sformuowanych
i opublikowanych przez grup Nagya pogldw ani te nie odbiegay od wysuwanych w imieniu
narodu wgierskiego da i treci audycji Radia Wolna Europa. Nic wic dziwnego, e midzy
treci 16 punktw sformuowanych przez studentw Wydziau Budownictwa Politechniki
Budapeszteskiej, programem Imi Nagya i 12 punktami Operacji Focus nie byo istotnych
merytorycznych rnic.

72

Archiwum PI. Budapeszt. Kombinat Metalurgiczny Csepel. Dokumenty dotyczce kontrrewolucji, s. 72.

Ludzie, podchwytujc postulaty, wprowadzeni zostali w bd przez fakt, e byy one formuowane na
wiecach studenckich i rozpowszechniane w imieniu organizacji studenckich. Za wystpieniami
studentw opinia publiczna nie dostrzegaa zej woli graczy politycznych oraz ich ukrytych i z gry
ukartowanych zamiarw. Wiece studenckie przebiegay bowiem w atmosferze romantycznego
entuzjazmu. Modzie bya szczeglnie podatna na hasa nacjonalistyczne. Tym wanie mona
wyjani, e wiele spord sformuowanych przez nich postulatw domagao si szacunku dla
pamitek przeszoci narodowej oraz gosio - antyradzieckie w swej treci - dania niezawisoci
narodowej. Zalepio ich przekonanie, e walcz o oczyszczenie idei i lepszy socjalizm. Chocia
ludzie narzucajcy ton nie wywodzili si spord nich, to - poniewa wikszo studentw pochodzia
z rodzin robotniczych i pracujcych chopw - mogo si wydawa, e dania swoje
rozpowszechniaj wanie synowie ludu, a nie majcy za sob krt drog politycy, zagraniczne
rozgonie radiowe i powszechnie znani, reakcyjni emigranci. Wszystko to zwikszao wiarygodno
postulatw i wystpie i wprowadzao w bd ludzi mao zorientowanych.
Grupa Imre Nagya i Klub Petfiego prowadziy zakrojon na niezwykle szerok skal agitacj
w krgach studenckich. Pomagaa im radykalna grupa budapeszteskiej modziey z DISZ73, ktra
powstaa potajemnie 6 padziernika. Propozycje Radia Wolna Europa popularyzowane byy przez
grupy modzieowego ruchu klerykalnego.
W dniach poprzedzajcych manifestacj nastroje wiecw studenckich byy podobne - odrzucano
wszelkie bardziej rozsdne lub odmienne pogldy, przybierano apodyktyczny, arogancki ton. W wielu
przypadkach - jak wynika ze wspomnie uczestnikw - zgromadzenia byy sterowane przez
zorganizowane grupy, ktre okrzykami i gwizdami demonstroway swoje pogldy. Na Politechnice w
Miszkolcu odbyo si 23 padziernika posiedzenie parlamentu studenckiego. W czasie posiedzenia
pochodzcy z wyboru przewodniczcy, Imre Dobi, zoy rezygnacj, motywujc swj krok w licie
opublikowanym w studenckiej gazetce A Mi Egyetemnk: W sposb niezwykle obraliwy
naruszano wolno wypowiedzi, uniemoliwiajc mwcom zaprezentowanie swojego stanowiska.
Kilku uczestnikw - za ktrych wstydz si i musi si wstydzi kady student i kady kulturalny,
mylcy czowiek - okrzykami i gwizdami przeszkadzao w swobodnym wypowiadaniu si. Najbardziej
jaskrawym przykadem podeptania demokracji byo to, e domagajcy si wolnoci prasy tum
odrzuci nie tylko zasad wolnoci wypowiedzi, lecz nawet wolnoci myli (...). Niektrzy chcieli
zmusi naszych pedagogw i goci do wygaszania opinii zgodnych z ich wasnymi. Opisane przypadki
skoniy mnie do zoenia rezygnacji z funkcji przewodniczcego. Przebieg zebrania nie dawa si
bowiem pogodzi z moimi zasadami i uksztatowanym w mojej wiadomoci pojciem demokracji.
Nie mia on charakteru demokratycznego take i pniej. Zachowanie si i opinie dwuosobowego
prezydium wywieray wpyw na dyskusj
Na szczegln uwag zasuguje ostatnie zdanie jego listu: Bya to dyktatura wykorzystujcych
nastroje tumu i szkodliwych dla interesw modziey elementw nad dojrzaymi ju ludmi.
Tak atmosfer narzucay zorganizowane grupy, a pozostaych zalepia modzieczy entuzjazm,
pragnienie naprawy socjalizmu lub rozniecone nacjonalistycznymi hasami nastroje. Dlatego
wanie z entuzjastyczn owacj spotkao si pene nacjonalistycznej demagogii wystpienie pisarza z
Miszkolca Sndora Bihariego. Bihari chwali rewolucyjn atmosfer zebrania i popiera zgoszone
w imieniu studentw IV roku Wydziau Mechanicznego dania: wycofania wojsk radzieckich z
Wgier i wystpienia Wgierskiej Republiki Ludowej z Ukadu Warszawskiego. Jawnie podburza
zebranych przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu i krajom ssiadujcym. Stwierdzi, e na Wgrzech
cay nard yje w ndzy, poniewa jestemy wyzyskiwani przez Zwizek Radziecki. Drug
73

DISZ - Dolgoz Ifjsg Szvetsge (Zwizek Modziey Pracujcej) (przyp. red. pol.).

przyczyn niskiego poziomu ycia byo - wedug niego - odebranie nam tych terytoriw, ktre
zawsze naleay do Wgier, w zwizku z czym domaga si ich ponownego przyczenia. Trwajce
przez dugi czas gorce oklaski byy odpowiedzi na rzucenie znanego horhystowskiego hasa
Wszystko z powrotem! Ta nacjonalistyczna demagogia olepiaa i odurzaa tysice ludzi, a setki
modziey chwytay pod jej wpywem za bro. W ten sposb wykuwano poszczeglne elementy
nacjonalistycznej i antyradzieckiej wgierskiej jednoci narodowej.
Grupa Nagya doskonale orientowaa si w nastrojach i przebiegu studenckich zebra i dlatego
przystpia do akcji. Poszczeglni czonkowie opozycji wewntrzpartyjnej - pisali w cytowanej ju
ksice Mikls Molnr i Lszl Nagy - ju w sobot, 20 padziernika, proponowali swoim przyjacioom
studentom zorganizowanie w najbliszych dniach pochodu inteligencji i modziey pod pomnik Bema
Na Politechnice w Budapeszcie wanie tego dnia studenci postanowili, e jeeli ich dania nie
zostan zrealizowane w cigu dwch tygodni, to zorganizuj manifestacj dla wyraenia swojego
niezadowolenia.
Grupa Nagya oraz wrogowie wewntrzni, jeli nawet kieroway nimi odmienne cele, dyli do
zainspirowania jak najszybciej demonstracji, nie chcieli czeka a dwa tygodnie. Wiedzieli, e
nastrojw zebra nie bdzie mona podsyca dugo, e wczeniej lub pniej opadn. Wiedzieli
rwnie, e delegacja partyjno-rzdowa wraca z Jugosawii 23 padziernika i e w cigu kilku dni
moe podj skuteczne przeciwdziaanie. Mogli dowiedzie si te, e wanie wieczorem 21
padziernika wstrzymano wykonanie planu wprowadzenia w armii nadzwyczajnych rodkw. Sdzili
rwnie, e dla nakonienia studentw do manifestacji solidarnoci mona wykorzysta gbokie
uczucia przyjani narodu i modziey wgierskiej do narodu polskiego.
W dniach 19-21 padziernika 1956 roku odbyo si VIII Plenum Komitetu Centralnego Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej. Referat wygosi Wadysaw Gomuka, ktry po siedmioletniej
przerwie powrci do ycia politycznego i zosta przez plenum wybrany I sekretarzem KC. Komitet
Centralny opowiedzia si za odnow ycia politycznego i spoecznego oraz rozwojem socjalistycznej
demokracji, podkreli potrzeb wikszego udziau mas ludowych w kierowaniu pastwem
i gospodark, zwikszenia zainteresowania materialnego pracownikw produkcj, uwzgldniania
w trakcie socjalistycznego budownictwa specyficznych polskich warunkw itd. Ludzie pracy w Polsce,
a szczeglnie studenci, wyraali na wiecach swoje poparcie dla decyzji plenum, a w caym kraju
nastpi wzrost aktywnoci politycznej. O wydarzeniach tych nie informowano na Wgrzech
oficjalnie, co spowodowao powstawanie wielu pogosek i wiadomie rozpowszechnianych kamstw
o ostrych starciach, walce politycznej i manifestacjach studenckich w Polsce. Dawao to podstaw do
wysunicia hasa manifestacji solidarnoci.
Na zorganizowanym wieczorem 22 padziernika, przebiegajcym w prowokacyjnej atmosferze
zebraniu studentw Politechniki Budapeszteskiej pojawio si wiele osb obcych, nie majcych
z uczelni nic wsplnego. Dwukrotnie zabiera gos Jzsef Szilgyi, jeden z zausznikw i zastpcw
Imre Nagya. Pocztkowo domaga si powrotu Imre Nagya do rzdu. W drugim przemwieniu
zachca ju do natychmiastowego zorganizowania demonstracji. W podobnej atmosferze
przebiegao zebranie studentw uniwersytetu i wyszych szk artystycznych, na ktrym take
nawoywano do przeprowadzenia demonstracji.
W nocy z 22 na 23 padziernika odbyo si posiedzenie kierownictwa Klubu Petfiego, na ktre - jak
pisa jeden z czonkw kierownictwa Klubu, Balzs Nagy - przybyy delegacje studentw. Po wiecu
na Politechnice rozpoczto rwnie wrd studentw innych wyszych uczelni agitacj na rzecz
zorganizowania demonstracji. Uczestnicy postanowili nawiza niezwocznie kontakt z Imre Nagyem

i poinformowa go, e maj zamiar zorganizowa manifestacj oraz okreli jej cele (...)74. Imre Nagy
powrci tego dnia z Badacsony do Budapesztu.
23 padziernika przed .poudniem kierownictwo Klubu Petfiego kontynuowao przygotowania do
manifestacji. Grupy penomocnikw udaway si na uczelnie i do domw akademickich, przekazyway
polecenia i tras pochodu, formuoway hasa itp. Rwnie przed poudniem zebrali si w mieszkaniu
Gzy Losonczyego waniejsi czonkowie grupy Nagya, aby omwi sprawy zwizane z programem
nowego, majcego powsta w przyszoci pod kierownictwem Imre Nagya rzdu, oraz ledzi
przygotowania do manifestacji.
Dziaalnoci tej sprzyjao rwnie stanowisko organw wadzy. Centralny dziennik partii Szabad Np
w artykule wstpnym Nowy wiosenny przegld popar postaw modziey. Nasza partia i jej
gazeta Szabad Np staj po stronie modziey, popieraj organizowane zebrania i ycz tym
mdrym i twrczym naradom modziey wielu sukcesw (...). Bierze w nich udzia olbrzymia
wikszo studentw szk wyszych, zwolennikw socjalizmu (...). Artyku opublikowany
w przededniu kontrrewolucji wysun rwnie tez antystalinowsk: W danych warunkach kada
pozostawiona bez odpowiedzi kontrrewolucyjna wypowied, kada buruazyjna prowokacja s wod
na myn sekciarstwa. Ta jednostronna wraliwo rewizjonistw nie uwzgldniaa wcale
powanego niebezpieczestwa restauracji buruazji i sama faktycznie odegraa rol jednego z jej
kwatermistrzw. Dla wiernych sprawie socjalizmu studentw wynikao z tego artykuu, e naley we
wszystkim zgadza si z pozostaymi. W ten sposb prawie caa 15-tysiczna modzie akademicka
Budapesztu wzia udzia w manifestacji.
Zarzdzenie ministra spraw wewntrznych miao zapewni porzdek publiczny i zakazywao
organizowania zgromadze i manifestacji. Ogoszone przez radio o godzinie trzynastej zostao
o czternastej trzydzieci odwoane. Udzielono zgody na przeprowadzenie manifestacji. Pochd sta
si dla wszelkich zorganizowanych i niezorganizowanych wrogich elementw pretekstem do wyjcia
na ulice i wysuwania da, ktre, w miar wyzwalania si namitnoci, przechodziy od zgaszanych
w dobrej wierze postulatw do antysocjalistycznych, antykomunistycznych i nacjonalistycznych hase.
W pobliu gmachu budapeszteskiej rozgoni radiowej rozlegy si pierwsze, wymierzone w ludow
wadz strzay. Tak rozpocza si zbrojna kontrrewolucja.

Pierwszy etap powstania zbrojnego

Na og zgodne s opinie, e pierwszy etap zbrojnego powstania trwa do 28-29 padziernika. W tym
okresie starano si zbrojnie pokona siy kontrrewolucyjne. Zalepienie i ywioowo tumu byy
jednak tak wielkie, e siom wiernym socjalizmowi nie udao si osign zwycistwa. Pierwszy etap
zakoczy si pozornie przejciem wadzy przez grup Imre Nagya, ale ju na ulicy i w powstajcych
rnego rodzaju komitetach i radach przewag zyskiway kontrrewolucyjne ugrupowania i rnego
rodzaju bandy.
Zbrojne powstanie rozpoczo si mniej wicej w tym samym czasie w wielu wanych punktach i w
oparciu o jednakow taktyk. Przed budynkami o wikszym znaczeniu pojawiali si najpierw
nieuzbrojeni manifestanci. Kiedy atmosfera stawaa si coraz gortsza, demonstranci zaczynali
strzela do obrocw tych obiektw, dajc od nich jednoczenie, by poddali si. Pierwsze strzay
przy gmachu radia pady o godzinie smej wieczorem. O godzinie dziesitej trwao ju zorganizowane
oblenie. Dopiero o pnocy obrocy otrzymali rozkaz otwarcia ognia. Po godzinie sidmej
wieczorem zaatakowano bazy transportowe, dziki czemu mona byo samochodami i autobusami
74

Prawda w sprawie Nagya, Bruksela 1959, s. 53.

przewozi pokojowych manifestantw przed koszary wojskowe, zakady produkcyjne, magazyny

amunicji itp. Zajto fabryk broni, midzynarodow central telefoniczn, a nastpnie budynek
redakcji Szabad Np. Okoo sidmej liczcy prawie trzysta osb tum zaatakowa Oficersk Szko
Artylerii. Poniewa nie zdobyto broni, a onierze zachowali zdecydowan postaw, wycofano si. O
godzinie dwudziestej przywiezieni samochodami napastnicy oddali strzay w kierunku wartowni
szkoy. Dwie godziny pniej zaatakowano szko od drugiej strony. Pojmani napastnicy - stwierdza
meldunek wartownikw - byli pijani75. Wieczorem w stoczni rzecznej buda grupa przywieziona
trzema ciarwkami usiowaa namwi robotnikw do przerwania pracy i przyczenia si do nich.
Zaatakowano fabryki broni, skady amunicji, posterunki milicji oraz obwodowe komendy uzupenie.
Na dobre przygotowanie napastnikw wskazuje fakt, e pojawiali si oni w miejscach najbardziej
znaczcych. I tak, na przykad, w Kombinacie Metalurgicznym Csepel nie byliby w stanie poradzi
sobie z kilkutysiczn zaog, dlatego te pierwsze natarcie skierowali okoo godziny dziewitej na
zakadow elektrowni. Elektrownia jest sercem kombinatu - przerwa w dostawie prdu
unieruchamia ca fabryk. Robotnicy obronili jednak elektrowni. Nastpne uderzenie, prowadzone
ju przez uzbrojonych wyrostkw, miao na celu zdobycie garay. Wanie tam posugujcy si
elaznymi drgami obrocy zdobyli na napastnikach pierwsz bro paln. Jeszcze przed pnoc
przypuszczono skoncentrowany atak na posterunek obwodowej komendy uzupenie na wyspie
Csepel, gdy zagraa on powodzeniu skierowanej przeciwko zakadom ofensywy. Posterunek broni
si a do rana i tylko wyczerpanie si amunicji zmusio obrocw do wycofania si.
Po pocztkowych sukcesach siy kontrrewolucji ju w cigu pierwszej nocy zorganizoway swoje
centra dowodzenia. Najwiksze grupy uzbrojonych kontrrewolucjonistw skupiy si w dzielnicach
VIII i IX oraz w Budzie w okolicach placu Szna. Dowodz tego rwnie nastpujce fakty: podczas gdy
w caym Budapeszcie ulego w czasie walk uszkodzeniu 4,12% mieszka, to w VIII dzielnicy a 18,27%,
a w IX - 22,98%. Spord wszystkich polegych w trakcie dziaa 13% zgino w VII dzielnicy, 14% w IX
i 22% w VIII (co daje cznie 49%). Jedn z baz powstania stay si pooone w centrum IX dzielnicy
koszary im. Kilina. Znajdowaa si tam 1500-osobowa wojskowa jednostka pomocnicza oraz
magazyn broni. 25 padziernika na stron kontrrewolucjonistw przeszed tam pukownik Pl
Malter, ktrego zadaniem miao by zlikwidowanie tego ogniska kontrrewolucji.
Pniejsze opracowania zachodnie podkrelaj fakt poparcia mas dla zbrojnej walki. Od
sprawozdania piciostronnej komisji ONZ76, poprzez pojawiajce si na Zachodzie artykuy prasowe
wszyscy twierdzili, e w walkach zbrojnych na Wgrzech brali udzia robotnicy, robotnicza modzie
i studenci. Chciano w ten sposb udowodni, e na Wgrzech miaa miejsce nie zbrojna
kontrrewolucja, lecz autentyczna rewolucja.
Dowdcami zbrojnych grup byli ludzie majcy dowiadczenie w ulicznych walkach: gwnie dawni
oficerowie horthystowscy, andarmi, strzaokrzyowcy, zaarci wrogowie wadzy ludowej oraz
niektrzy zdrajcy spord oficerw armii wgierskiej. Wielu z nich naleao do nielegalnych
organizacji, sympatyzowao z obalonym po wojnie reimem lub dziaao pod wpywem osobistych
krzywd i kopotw.
Do zorganizowanych si kontrrewolucji od razu przyczyy si elementy lumpenproletariackie
i przestpcze. Wszystkie meldunki stwierdzay, e w zbrojnych bandach znaczn rol odgrywali ludzie
karani, o przestpczej przeszoci. Oddziay puku strzelcw z Kiskunhalas prowadziy 26 padziernika
75

Archiwum BKP, III, Dz. post. 13, s. 2.

Pod naciskiem reakcyjnych si Zachodu Zgromadzanie Oglne ONZ powoao 10 stycznia 1957 r. tzw.
specjaln komisj do spraw Wgier, w skad ktrej weszli przedstawiciele piciu pastw: Australii, Cejlonu.
Danii, Tunezji i Urugwaju (przyp. red. pol.).
76

na wzgrzach Juta (w okolicach Budapesztu) potyczki z kontrrewolucjonistami. W wyniku walki

wzito do niewoli 23 osoby, w tym dwie kobiety. Wielu spord zatrzymanych mczyzn
utrzymywao si przed 23 padziernika z kradziey. Dwunastu z nich w cigu dwch lat osiem,
dziesi, a nawet pitnacie razy zmieniao miejsce pracy. Dziewitnastu w cigu jednego roku
szecio-siedmiokrotnie zmienio miejsce zamieszkania, dwoje za przyznao, e naleeli do partii
strzaokrzyowcw. Jedna z kobiet miaa za sob dwa lata wizienia za prostytucj. Sze osb
odsiadywao ju wyroki sdowe od szeciu miesicy do czterech lat. Wrd aresztowanych nie
spotkalimy nikogo, kto by y z uczciwej pracy - stwierdzio dowdztwo puku w przesanym
meldunku. Inny meldunek donosi, e kiedy w XIX dzielnicy rozpoczto organizowanie 300-osobowej
zbrojnej gwardii narodowej, to z dnia na dzie jej szeregi zapeniy si chuliganami oraz znanymi
milicji przestpcami (...)77.
Spord skazanych w okresie od 11 grudnia 1956 roku do 7 stycznia 1957 roku za dziaania
kontrrewolucyjne 89 oskaronych 42% byo ju uprzednio karanych. Wielu z nich dziaao
z determinacj, czsto nie wynikajc wcale z przyczyn politycznych. Wystpujc niejednokrotnie
z pobudek kryminalnych przeciwko porzdkowi, spokojowi i bezpieczestwu publicznemu, stawali si
naturalnymi sojusznikami kontrrewolucjonistw politycznych.
Ofiarami padali rwnie ludzie po prostu zagubieni, do czego przyczynio si przede wszystkim
propagandowe przygotowanie powstania. Przyczyli si do walki w imi urzeczywistnienia tzw.
narodowego komunizmu. Wielu z nich ponioso mier, gdy zawierzyo propagandzie i pogldom
rewizjonistycznej opozycji wewntrzpartyjnej. Szczeglnie aktywny udzia w walkach zbrojnych braa
- nie bdca w rzeczywistoci kontrrewolucyjn - modzie. Przywdcy powstania oraz agitatorzy
Radia Wolna Europa, wiadomi swego cynizmu, wykorzystywali brak politycznego wyrobienia dzieci
i modziey, ich patriotyczny entuzjazm i marzenia o bohaterstwie. W wyniku walk ulicznych mier
ponioso okoo 3000 osb, z czego 20% to ofiary poniej dwudziestego roku ycia. Prawie jedna
czwarta ogu rannych nie miaa ukoczonych osiemnastu lat, a prawie poowa z nich znajdowaa si
w przedziale wieku midzy dziewitnastym a trzydziestym rokiem ycia78. Struktura wieku modziey
znajdujcej si pod wpywem nielegalnej klerykalnej organizacji modzieowej Regnum Marianum
(1,5 tys. - 2 tys. osb) przedstawiaa si w roku 1955 nastpujco: 15% - 6-14 lat, 38% - 15-19 lat i
37% - 20-26 lat. Nie naley wprawdzie wyciga zbyt daleko idcych wnioskw z porwnania tych
danych, ale niektre nasuwaj si same: cz modziey chwycia za bro wskutek kilkuletniego
wpywu specyficznego wychowania.
Stopniowo zmienia si rwnie skad szeregw powstaczych. Po pierwszych dniach walk znaczna
cz modziey zorientowaa si, kim s w istocie otaczajcy j ludzie, i odrzucia bro. Zwaszcza
studenci szybko przekonali si, e ich nadzieje byy zupenie inne. Do 26-27 padziernika prawie dwie
trzecie ogu studentw opucio uczelnie i w zasadzie wycofao si z dziaa. Potwierdza to rwnie
fakt, e w walkach zbrojnych stracio ycie cznie dwudziestu studentw. Ale jednoczenie coraz
wiksz aktywno wykazywali polityczni i kryminalni wrogowie socjalizmu. Otwierali oni bramy
wizie i uwalniali byych faszystw, reakcyjnych spiskowcw, zodziei i mordercw. Od 25
padziernika do koca miesica wypuszczono z zakadw karnych 9962 przestpcw kryminalnych i
3324 winiw politycznych (w tym rwnie szpiegw i zbrojnych spiskowcw). Wikszo z nich
otrzymaa bro. Pozostali prowadzili dziaalno w politycznych organach kontrrewolucji.

77
78

Archiwum BKP. XIX kr., s. 6.

Waniejsze dane o okresie padziernik-grudzie 1956, Centralny Urzd Statystyczny, Budapeszt 1957, s. 46.

21 listopada na zebraniu przedstawicieli dziaajcych grup zbrojnych przywdca zgrupowania z placu

Baross chwali si, e uwolnieni winiowie polityczni brali udzia w walkach79. Wszyscy skazani byli
uwaani za winiw politycznych, dziki czemu opinia publiczna atwiej ich akceptowaa.
Odnoszone pocztkowo sukcesy zbrojnego powstania kontrrewolucyjnego miay swe rdo
w napitej atmosferze politycznej. Publiczne dyskusje i publikacje prasowe rozbudziy
zainteresowanie i nastroje ludnoci, a brak odpowiednich posuni ze strony rzdu i partii potgowa
niezadowolenie spoeczestwa. Operowanie hasami osaniajcymi zbrojne powstanie, sztandary
narodowe i czste naduywanie hymnu pastwowego zaciemniay ludziom pracy faktyczny stan
rzeczy. Okoo 15-19% robotnikw wywodzio si spord osb zdeklasowanych. Prowadzili oni wrd
klasy robotniczej agitacj za lepszym socjalizmem, oczyszczeniem socjalizmu, demokracj
i socjalizmem prawdziwym, a w dziaalnoci tej pomagaa im przejawiana przez orodki wadzy
niepewno, maoduszno i nie przemylane decyzje. Po 26 padziernika oni wanie stawali na czele
powstajcych komisji oraz rewolucyjnych i narodowych rad. Wwczas jeszcze wcigali
przedstawicieli ludzi pracy do rozmaitych kontrrewolucyjnych dziaa. Pocztkowo mwili take o
obronie sprawy narodu i przystosowaniu socjalizmu do warunkw wgierskich. Nie wystpowali
przeciwko socjalizmowi, lecz domagali si jego naprawy. Jednak pniej, w odpowiednim dla siebie
momencie, wyranie zamienili swe postulaty na antysocjalistyczne hasa. Komitety rewolucyjne
gosiy hasa wprowadzajce uczciwych ludzi w bd, tworzyy oparcie i sprzyjajc kontrrewolucji
atmosfer - w rzeczywistoci bowiem tworzyy si ju kontrrewolucyjne organa wadzy.
Po 25 padziernika emisariusze budapeszteskich kontrrewolucjonistw starali si doprowadzi do
wybuchu walk zbrojnych we wszystkich wikszych miastach na Wgrzech. Poniewa zamierzenia te
nie powiody si, rozpoczto pogromy i podburzanie ludnoci przeciwko subom ochrony pastwa
i organom wiernym wadzy ludowej.
W spoeczestwie rozpowszechniano przekonanie, e zbrojne bandy nie miay jednolitego centrum
dowodzenia. W rzeczywistoci istniao wiele takich orodkw. Istotny wpyw na przebieg wydarze
wywieraa grupa Imre Nagya, bdca jedn z si kierowniczych. Poszczeglne orodki dowodzenia
przewanie postpoway wedug jednakowych zasad politycznych i wojskowych. Wynikao to z faktu,
e ju wczeniej dziaajce nielegalnie grupy pracoway wedug podobnych metod na rzecz
osignicia wsplnego celu. Od pocztku powstania sztabem walki zbrojnej stao si centrum oporu
ludowego w wolnym wiecie - Radio Wolna Europa.
Ale i Radio Wolna Europa byo tylko organem wykonawczym. Jak stwierdzi Robert T. Holt:
Monachium otrzymywao z Nowego Jorku teleksem codzienne zadania taktyczne i wanie w
poowie roku 1956, a szczeglnie w decydujcych momentach, dyrektywy dotyczce sposobu
postpowania przybieray coraz bardziej zdecydowany ton80. Centrum RWE starao si polecenia te
realizowa oraz kierowa walk zbrojn i wywiera na ni wpyw. Wielki kompleks gmachw Radia
Wolna Europa w Monachium roi si w tamtych dniach od przyjedajcych ze wszystkich stron
wiata kurierw, wysannikw partii i delegatur, korespondentw prasowych zimnej wojny,
pseudonaukowcw i tzw. kremlologw. Z Ameryki napywao morze teleksw i polece, bez przerwy
trway konferencje, panowa ruch w interesie! - pisali wsppracownicy Radia Wolna Europa Bla
Horvth i Imre Vmos w pimie Lthatr w lutym 1962 roku.
Centrum oporu ludowego w wolnym wiecie oblao nastpujc lini postpowania: Radio Wolna
Europa, poczwszy od pierwszego dnia, przekazywao kontrrewolucjonistom rady dotyczce taktyki

79
80

Archiwum PI. E. Gy. G/II/5. Protok z zebrania odbytego 2 XI 1956 w Departamencie Budapeszteskim MSW.
R. T. Holt: op. cit., s. 39.

zarwno w sferze politycznej, jak i walki zbrojnej. Formuowao postulaty polityczne, podpowiadao,
kogo naley wczy, a kogo wyczy z rzdu jednoci narodowej, jakich stanowisk w rzdzie
powinni domaga si dla siebie powstacy itp. Gwnym celem pierwszych dni powstania miao by
osignicie zwycistwa lub przynajmniej znacznych sukcesw w walce zbrojnej.
Kierownictwo Radia Wolna Europa wszystkimi moliwymi sposobami chciao pobudzi swoich
zwolennikw na Wgrzech do walki oraz spowodowa, by trwaa ona jak najduej. Umoliwioby to
przyjazd z Zachodu coraz wikszej liczby przedstawicieli si reakcyjnych, ktrzy mogliby wczy si do
kontrrewolucji. Gwn ich trosk byo, eby nic doszo do przywrcenia porzdku, eby panowao
jak najwiksze zamieszanie. Stwarzali wraenie, e poruszony zosta cay wiat zachodni. A wic
naprzd, Wgrzy! Wysuwajc z godziny na godzin nowe dania, usiowali wywoa permanentn
rewolucj. Utrwali rewolucj! - brzmiao ich haso. Nie wolno pozwoli nawet na chwil spokoju,
eby sytuacja na Wgrzech nie moga si skonsolidowa - pisali Horvth i Vmos. W tym celu
przesyali krzepice wiadomoci, przekazywali uznanie i podziw wolnego wiata, w wielce
obiecujcy sposb przytaczali sowa prezydenta Eisenhowera z 25 padziernika: Serce Ameryki bije
w trosce o nard wgierski. Starali si umocni wiar, e pomoc wolnego wiata pod auspicjami
ONZ moliwa jest tylko za cen wytrwania w walce zbrojnej. Nawet osawiona piciostronna komisja
ONZ przyznaa w swym sprawozdaniu: Wyglda na to, e kilka programw Wolnej Europy
wywoao wraenie, jakoby miaa nadej jaka pomoc dla Wgrw.
28 padziernika jeden ze wsppracownikw RWE zapewnia w komentarzu midzynarodowym nr C524, e interwencja na Wgrzech jest prawem i obowizkiem ONZ. Zachodni dziennikarze i inni
przebywajcy przypadkowo na Wgrzech ludzie zgodnie twierdzili, e powstacy wierzyli
w nadejcie tej pomocy i oczekiwali jej. W sprawozdaniu austriackich dziennikarzy Fritza Moldena i
Eugena Gzy Pognyego moemy przeczyta: Zatrzymali nas uzbrojeni w pistolety maszynowe
i karabiny osobnicy. Jestecie Amerykanami, z pewnoci przywielicie nam transport broni (...).
Jaki czowiek nie mg i nie chcia zrozumie, e jestemy tylko pokojowo nastawionymi
dziennikarzami. Takie sceny powtarzay si na kadym kroku81. O podobnych dowiadczeniach
mwi take w Czterech dniach wolnoci82 trzej zachodnioniemieccy i austriaccy dziaacze zwizkowi,
ktrzy 31 padziernika przybyli do Budapesztu.
Wielu dziennikarzy i wiadkw wspomina, e uzbrojone grupy zwracay si o pomoc bezporednio do
zachodnich dyplomatw. Jedna z grup wystosowaa do pewnej ambasady zachodniej list
z nastpujc prob: Mamy jedynie bro rczn i spraw ycia lub mierci jest dostarczenie nam
dzia przeciwczogowych, miotaczy ognia i broni przeciwpancernej. Inni prosili Stany Zjednoczone
o zrzuty broni, amunicji i ywnoci (...). Wielu powstacw telefonicznie zwracao si do zachodnich
ambasad twierdzc, e walcz w obronie idei Zachodu i wsplnych interesw w pierwszej bitwie
trzeciej wojny wiatowej - pisaa 17 listopada 1956 roku New York Herald Tribune.
Kontrrewolucjonistw podnosi na duchu fakt, e w tym czasie przybyli na Wgry pierwsi wyszkoleni
emigracyjni organizatorzy i doradcy wojskowi oraz pojawiy si - pod pozorem przesyek sanitarnych!
- pierwsze zachodnie transporty amunicji.
Finansowana przez Komitet Wolna Europa Wsplnota Wgierskich Kombatantw, w celu
organizowania zagranicznej pomocy wojskowej, utworzya swoje centrum bojowe. Pismo tej
organizacji Hadak tjn w nadzwyczajnym wydaniu listopadowym informowao, e kierownictwo
Wsplnoty powoao nadzwyczajny organ dowodzenia pod dowdztwem Andrsa Zk. Centrum
81

F. Molden, E. Pogny: Ungarns Freiheitskampf, Neue Wiener Presse, Wiede 1956, s. 31.
Cztery dni wolnoci, Wydawnictwo Midzynarodowej Konfederacji Wolnych Zwizkw Zawodowych,
Bruksela 1958.
82

bojowe prowadzio swoj dziaalno w Wiedniu, a jedn z podkomisji zlokalizowao w pobliu

granicy z Wgrami. Operatywne dowdztwo, tak jak i wszyscy Wgrzy na wiecie, przepenione jest
jednym witym pragnieniem: w miar moliwoci wesprze broni bohaterskich wgierskich
bojownikw o wolno.
Radio Wolna Europa histerycznie zagrzewao do walki. Nie tylko podtrzymywao nadziej na
pomoc, ale udzielao take konkretnych rad wojskowych co do wyboru stylu i form walki. Wojskowy
doradca RWE wystpujcy pod pseudonimem pukownik Bell - byy horthystowski podpukownik
Julin Borsnyi, prowadzi radiowe porady wojskowe. Jego wykady dotyczyy walki zbrojnej
w warunkach miejskich, walki z czogami, obrony baz powstaczych itp. Z wielkim przekonaniem
twierdzi, e powstacy s w stanie pokona Armi Radzieck.
RWE utrzymywao bezporedni kontakt z kilkoma wikszymi bandami zbrojnymi. Terroryci z ulicy
Corvina mieli na przykad poczenie radiowe z Monachium. RWE zgaszao si codziennie o godzinie
dwudziestej trzeciej, a kontrrewolucjonici odpowiadali o godzinie pierwszej w nocy.
Gwnym deniem imperialistw byo popieranie nacjonalizmu, potgowanie nastrojw
antyradzieckich oraz doprowadzenie do ewentualnego wycofania si oddziaw radzieckich,
pocztkowo z walki, a w przyszoci cakowicie z Wgier. VI ten sposb zamierzali oni stworzy
warunki do odrodzenia kapitalizmu. W przesanej z Nowego Jorku do Monachium dyrektywie z 25
padziernika podkrelono: (...) powtarza, e odpowiedzialno za przelan krew wgiersk spada na
Kreml, kierownictwo wgierskie i wadze krajw satelickich. Intencje byy jasne: Obciy Zwizek
Radziecki odpowiedzialnoci za przelan krew, skierowa ca wgiersk opini publiczn przeciwko
oddziaom radzieckim. 25 padziernika RWE nadawao: Naley odwoa stan wyjtkowy i wyda
rozkaz powrotu oddziaw radzieckich do koszar. Dalszemu przelewowi krwi moe zapobiec
natychmiastowe odwoanie stanu wyjtkowego (...). Postulat ten spotka si od razu z odzewem ze
strony kontrrewolucyjnych band i agitatorw.
Radio Wolna Europa oceniao rwnie Imre Nagya i jego grup wedug kryterium, czy s w stanie
doprowadzi do wycofania oddziaw radzieckich.

Sytuacja i walka si wiernych socjalizmowi

Kontrrewolucyjne powstanie zbrojne zaskoczyo wgierskie siy socjalistyczne. W Budapeszcie
praktycznie rzecz biorc aden posterunek milicji nie by zdolny do walki, a wadze bezpieczestwa
nie opracoway planu na wypadek rozruchw. Sytuacj pogorszya - ju w pierwszych godzinach zdrada kilku oficerw wojska i milicji. Niezdecydowana postawa i opieszao, a niekiedy wiadomy
sabota i jawna zdrada niektrych oficerw sztabu generalnego, kadry dowdczej poszczeglnych
rodzajw broni oraz akademii wojskowych spowodoway wielkie szkody wanie w centrum, w
Budapeszcie. Najwysze kierownictwo partyjne i pastwowe take nie okazao w pierwszych
godzinach zdecydowania w ocenie sytuacji. I sekretarz KC WPP Ern Ger zdemaskowa
w przemwieniu radiowym kontrrewolucyjny charakter powstania, ale podcign pod wsplny
mianownik wszystkich wrogw i opozycj, jak rwnie sympatykw opozycji oraz ludzi
niezadowolonych i niecierpliwych. Jednoczenie nie wskaza sposobu wyjcia z dramatycznej sytuacji,
nie wezwa komunistw i robotnikw do walki. Mimo to komunici przeciwstawiali si
kontrrewolucjonistom wszdzie, gdzie mieli ku temu najmniejsze chociaby moliwoci. Nie jest
prawd twierdzenie buruazyjnych publicystw, e partia rozpada si ju w pierwszej chwili i e
przeciwko wgierskim powstacom walczyy tylko oddziay radzieckie.

W nocy z 23 na 24 padziernika zebra si Komitet Centralny Wgierskiej Partii Pracujcych i podj

pewne decyzje w sprawie walki z kontrrewolucj. Partia opracowaa bojowy program uzbrojenia
robotnikw, rozbicia si napastnikw oraz realizacji podstawowych postulatw. Komitet Centralny,
biorc pod uwag stopie zorganizowania i sil ataku oraz zdrad kilku zajmujcych wane
stanowiska oficerw wojska i milicji, podj decyzj o wezwaniu na pomoc oddziaw radzieckich.
Powoa Komitet Wojskowy KC, ktrego zadaniem miao by zmobilizowanie jednostek wojskowych
w celu zapewnienia bezpieczestwa publicznego, uzbrojenie komunistw i robotnikw oraz
nawizanie wsppracy midzy oddziaami wojsk wgierskich i radzieckich.
W posiedzeniu Komitetu Centralnego bra udzia Imre Nagy. Przysuchiwa si dyskusji o wezwaniu na
pomoc oddziaw radzieckich, by te obecny przy zatwierdzaniu tej propozycji, jak rwnie innych
decyzji i zgadza si z nimi. Dlatego te Komitet Centralny, wychodzc z zaoenia, e w walce
z wrogiem klasowym naley stworzy w partii jak najszerszy front jednoci, dokooptowa do KC osoby
z otoczenia Imre Nagya, dokona wyboru nowego Biura Politycznego i zaproponowa Imre Nagyowi
objcie stanowiska prezesa Rady Ministrw. Komitet Centralny pozostawi Ern Ger na stanowisku
I sekretarza partii, ale ju 25 padziernika pozbawi go tej funkcji i wybra na jego miejsce Jnosa
Kdra.
24 padziernika premier Imre Nagy ogosi stan wyjtkowy i wprowadzi zakaz swobodnego
poruszania si. W wygoszonym nastpnego dnia przemwieniu stwierdzi, e niewielka liczba
kontrrewolucyjnych podegaczy dokonaa zbrojnego naruszenia porzdku panujcego w naszej
ludowej republice (...). Partia ogosia bezwzgldn walk z kontrrewolucj oraz zapowiedziaa
niekaranie tych, ktrzy niewiadomie do niej przystpili, jeli natychmiast zaprzestan walki.
Siy wierne socjalizmowi, dowiedziawszy si przez radio o wydarzeniach, na og przeciwstawiay si
uzbrojonym napastnikom. Komunici organizowali w fabrykach stra robotnicz i pocztkowo
w wikszoci zakadw panowali nad sytuacj i obronili swoje fabryki przed atakami. Bohatersko, za
pomoc narzdzi pracy i elaznych drgw walczyli w tych pierwszych dniach z posiadajcymi bro
kontrrewolucjonistami. W Fabryce Obuwia Duna dziaaa 40-osobowa stra, uzbrojona w elazne
prty i pi karabinkw sportowych. W Stoczni Gheorghiu-Dej w pierwszych dniach broni
robotnikw byy narzdzia pracy i kamienie. Przy ich uyciu zdobyto na napastnikach pistolety
maszynowe. W Kombinacie Metalurgicznym Csepel pierwsz bro paln zdobyto w czasie obrony
garay. W Budapeszteskich Zakadach Radiotechnicznych stra zorganizowaa si noc z 23 na 24
padziernika, a jej jedyn broni by zdobyczny pistolet maszynowy. Zaatakowan ju okoo godziny
sidmej, smej wieczorem 23 padziernika Stoczni Rzeczn buda tamtejsza stra zakadowa
obronia przy pomocy narzdzi i kilku karabinw. Budapesztesk Fabryk Wyrobw Poczoszniczych
okoo godziny dwudziestej trzeciej zaatakowao kilku uzbrojonych osobnikw, ktrzy domagali si
natychmiastowego przerwania pracy. Robotnicy odpdzili ich przy pomocy znajdujcych si akurat
pod rk narzdzi. Cegielni Ujlaki bronia 30-osobowa stra zakadowa. W Zakadach Chinoin obron
zorganizowa dyrektor przy pomocy komitetu zakadowego partii. Budapeszteskiego
Przedsibiorstwa Przemysu Cementowego do koca bronili uzbrojeni robotnicy.
W poszczeglnych dzielnicach Budapesztu komitety partyjne staray si zorganizowa obron, mimo
e nie dostay odpowiednich polece. Ci, ktrzy zrozumieli sytuacj, nie agitowali, lecz walczyli. W III
dzielnicy komunici, uzbrojeni w otrzyman z koszar Damjanicha bro paln i granaty, do 30
padziernika utrzymali porzdek na swoim terenie. W X dzielnicy ju pierwszej nocy stano do walki
z kontrrewolucj 110 osb. Do 30 padziernika broniy one budynku komitetu partii, a nastpnie
wycofay si na teren browaru. W pierwszych dniach w dzielnicy tej utrzymywao porzdek cznie
okoo 600 osb, w tym 380 chronio 40 zakadw przemysowych. Bro - 120 pistoletw
maszynowych, cztery karabiny maszynowe, 360 pistoletw i 600 karabinw - otrzymali ze szkoy

oficerskiej. Na wyspie Csepel kombinatu bronio 250 komunistw. 26 padziernika wieczorem

przybyy posiki w postaci 4 wozw bojowych oraz dwch ciarwek z broni i amunicj. Z pomoc
pospieszyo take 15 byych partyzantw. Jeden z nich zgin przy obronie fabryki. 27 padziernika
przybyy nowe oddziay wojska, ktre zaprowadziy na wyspie porzdek. onierzy tych wycofano 29
padziernika na osobisty rozkaz Maltera, a 30 padziernika fabryka znalaza si w rkach
kontrrewolucjonistw. W cigu kilku dni spowodowali oni straty w wysokoci 3,7 mln forintw;
midzy innymi ci posiadajcy czyste rce powstacy ukradli 380 motocykli.
Kiedy komunici nie mogli utrzyma dzielnicowych komitetw partii, wycofywali si na teren
wikszych fabryk. Czonkowie partii dzielnicy Angyalfld kierowali z Zakadw Mechanicznych Lng
walczcymi z kontrrewolucjonistami 350 robotnikami i 380 onierzami. Przekazali rwnie bro
robotnikom ssiedniej dzielnicy jpest, ktrzy skupili si w Fabryce Maszyn Grniczych w celu odbicia
kontrrewolucjonistom budynkw Dzielnicowego Komitetu Partii, Dzielnicowej Rady Narodowej
i komendy milicji. Otrzyman z Zakadw Lng broni uzbrojono 140-160-osobowy oddzia.
Wrd tych, ktrzy pierwsi chwycili za bro, znajdowali si dawni partyzanci. Okoo trzystu z nich
wzio udzia w rnych akcjach, obronie najwaniejszych budynkw uytecznoci publicznej oraz
podczas odbijania siedziby redakcji Szabad Np.
Do obrony wadzy ludowej zmobilizowano znaczne siy nie tylko w stolicy, ale w caym kraju.
Wszdzie organizowano stra zakadow i broniono siedzib komitetw partii. Na pierwszej linii stali ci
dowiadczeni komunici i starzy robotnicy, ktrzy ju przed wyzwoleniem brali udzia w walce
klasowej i szybko rozpoznali kontrrewolucyjny charakter wydarze.
W wojewdztwie Ngrd setki ludzi prosiy o bro. Niestety, maoduszno, niewiara i bezwad
przeszkodziy w utworzeniu grniczego puku. Walczcy o socjalizm grnicy zdobyli bro dopiero po
rozbrojeniu kontrrewolucjonistw. Mieszkacy Ngrd szukali kontaktw z towarzyszami z
Czechosowacji i od nich otrzymali pomoc: bro, amunicj, ywno oraz materiay propagandowe.
Komunici tego wojewdztwa nigdy nie zapomn, e w chwili zmasowanego ataku wrogw
klasowych wadze komunistyczne ssiadujcych z Wgrami terenw czechosowackich nie
moralizoway, nie udzielay rad prawnych, nie bay si ingerowa w wewntrzne sprawy Wgier,
lecz kierujc si swoimi przekonaniami pomogy w duchu internacjonalizmu tak, jak potrafiy. Dziki
temu w Salg, Baglyasalj, Karancslapujt i w innych miejscowociach powstay jednostki zbrojne,
ktre utrzymyway tam socjalistyczny porzdek i broniy wadzy ludu83.
W wojewdztwie Bks, w miecie Szarvas i okolicy dawny proletariat wiejski szybko zorientowa si,
e grozi mu powrt do niewolniczych warunkw ycia. Kontrrewolucji nawet na godzin nie udao si
tam zdoby przewagi, nadal dziaaa partia oraz zbrojna stra komunistw84.
Najbardziej wiadomi czonkowie spdzielni produkcyjnych, uzbrojeni w siekiery, opaty i kosy bronili
swego wsplnego majtku przed byymi wacicielami ziemskimi i kuakami, przed dc do
restauracji przeszoci reakcj.
Niektre oddziay armii wgierskiej przeszy na stron powstacw, lecz sama armia, jako cao,
w chwili wybuchu powstania rozpada si - twierdzia piciostronna komisja ONZ w sprawozdaniu
dotyczcym tzw. sprawy wgierskiej. Nastpnie kamliwie stwierdzono: Godny uwagi jest fakt, e
podczas powstania ani jedna jednostka wojska wgierskiego nie walczya (...) po stronie oddziaw

83
84

Valria Bozsik: Walka komunistw wojewdztwa Ngrd z kontrrewolucj, Kossuth Knyvkiad 1957, s. 142.
Dezs Varga: Burzliwy zaktek oddaje cios, Lapkiad Vllalat, woj. Bks 1956, s. 96.

radzieckich. Do dzisiaj nie zrobilimy zbyt wiele, aby upowszechni zadajc kam tym twierdzeniom
prawd.
Ani jedna jednostka si zbrojnych Wgierskiej Republiki Ludowej nie przesza cakowicie na stron
kontrrewolucji. Nierzadko zdarzay si zdrady, dezercje i bezwad, lecz przewaajca cz formacji
wojskowych staa gotowa do walki i a do 28-29 padziernika wykonywaa rozkazy (jeeli rozkazy
byy!). Ale z powodu zdrady jednych i bezsilnoci drugich w pierwszych dniach praktycznie
sparaliowana zostaa praca Ministerstwa Obrony Narodowej. Panujcy rozgardiasz dobrze obrazuje
fakt, e znajdujcych si 24 padziernika w Budapeszcie 6700 onierzy i 50 wozw bojowych byo
rozlokowanych w 30 punktach, przez co siy te nie byy zdolne do zadania zdecydowanego ciosu.
Ministerstwo Obrony Narodowej nie wydawao rozkazw i nie informowao jednostek, w wyniku
czego na og dowiadyway si one o przebiegu wydarze z komunikatw radiowych. Oddziay
wojska na prowincji dopiero 26 padziernika (!) otrzymay rozkaz MON obrony budynkw
uytecznoci publicznej. Niemniej jednak - czsto samorzutnie - walczyy z kontrrewolucj.
W pierwszych dniach broniy przed atakami wasnych obiektw, pniej, po 26 padziernika,
przystpiy do likwidacji si kontrrewolucji. I tak na przykad:
Wojsko przybye z Nagyatd 26 padziernika zaprowadzio porzdek w Pcsu. W Kalocsa onierze
obronili miejscowe wizienie i rozproszyli napastnikw. W Cegldzie powstay wojskowe siy
porzdkowe. W Esztergomie odbito zajty przez kontrrewolucjonistw gmach rady narodowej. W
Kecskemt wypuszczeni na wolno winiowie oraz inni osobnicy rozpoczli walk zbrojn, ale po
ataku ogniowym lotnikw piechota zlikwidowaa grupy kontrrewolucjonistw. W Nyregyhza
powstaa Rada Obrony Narodowej, ktra wsplnie z dowdztwem oddziaw radzieckich opracowaa
plan obrony miasta. Na podstawie wsplnych uzgodnie oddziaw wgierskich i radzieckich
zapewniono bezpieczestwo miastu Hatvan.
27 padziernika wojsko rozpoczo szeroko zakrojon akcj dla obrony prawowitej wadzy.
Zatrzymywanie i aresztowanie przybywajcych z Budapesztu organizatorw powstania umoliwia
blokada miasta. W miejscowociach zagroonych przez zbiegych winiw zorganizowano ochron
ludzi pracy. W Kiskunhalas powstaa zoona z przedstawicieli partii i dowdztwa jednostki wojskowej
rada robotniczo-chopsko-onierska, ktra zapewnia bezpieczestwo demokratycznej wadzy
ludowej. W Keszthely oraz Nagykanizsa wprowadzono dyktatur wojskow. W Zalaegerszeg
aresztowano czonkw rady rewolucyjnej.
W cigu tych dwch dni w wielu miejscowociach (Szeged, Miszkolc, Debreczyn, Dunajvros,
Szkesfehrvr, Kecskemt) onierze czsto musieli uy broni. Wielokrotnie interweniowali wobec
uzbrojonych napastnikw bronic siedzib komitetw partyjnych i rad narodowych. Wykonywali
wszystkie rozkazy otwarcia ognia, a bohaterska mier wsptowarzyszy dopingowaa ich do walki
z siami kontrrewolucyjnymi.
Wan rol w obronie wadzy klasy robotniczej odegray podlegajce Urzdowi Bezpieczestwa
Pastwa oddziay zoone z poborowych, niektre jednostki milicji, wojsk ochrony pogranicza itp.
Szczeglne znaczenie przypado 3 Korpusowi, ktrego niektre oddziay wyrniy si w walkach. One
wanie osaniay oddziay radzieckie wkraczajce do Budapesztu. Do 28 padziernika rozgromiy te
siy kontrrewolucyjne w Kecskemt. Jednostki 5 Dywizji Zmotoryzowanej do 28 padziernika
cakowicie przywrciy porzdek na terenach midzy Dunajem a Cis. 27 Dywizja Strzelcw walczya
z kontrrewolucj w Budapeszcie, a jej dowdcy niejednokrotnie starali si odbi koszary Kilina.
Jednak zamiar ten udaremniaa bd bezwadno Ministerstwa Obrony Narodowej, bd zdrada
ktrego z oficerw - kolegw Maltera. Oddziay Zmotoryzowanego Puku Egerskiego broniy
gmachu Ministerstwa Obrony Narodowej i walczc wsplnie z jednostkami wojsk radzieckich

pokonay zbrojne bandy dziaajce w okolicy. Gmachu Komitetu Centralnego partii bronio 101
marynarzy floty rdldowej wraz z przybyymi onierzami wojsk ochrony pogranicza. Oni take
wsppracowali z oddziaami radzieckimi. Sukcesy w walce odnosia w Budapeszcie jednostka z koszar
Petfiego, gdzie trzymano 680 kontrrewolucjonistw i 150 winiw. W wyniku tych walk wiele osb
ponioso mier.
Wezwane na pomoc oddziay radzieckie wkroczyy do akcji w obronie wgierskiej wadzy ludowej 24
padziernika o wicie. O godzinie 3.30, ubezpieczany przez pancerny batalion zwiadowczy, przyby do
gmachu Ministerstwa Obrony Narodowej w celu nawizania cznoci sztab radziecki. Wraz
z waciwymi dowdztwami wojsk wgierskich sztab przystpi do zlokalizowania zbrojnych grup
kontrrewolucyjnych w Budapeszcie. Do rana sporzdzona zostaa mapa gwnych zbrojnych ognisk
kontrrewolucji. Pierwsze jednostki bojowe przybyy do Budapesztu okoo godziny 4.30 i od razu
wczyy si do walki.
W pierwszych dniach dziaa taktyk oddziaw radzieckich okrelay wzgldy raczej polityczne ni
wojskowe. Zaatakowane wojska radzieckie ostrzeliway si, ale na og prowadziy tylko walki
obronne. Pocztkowo zamierzay, poprzez demonstracj siy, wpywa na uzbrojon
i zdezorientowan, ale niekontrrewolucyjn modzie. Swoj obecnoci udzielay moralnopolitycznego wsparcia wgierskim siom socjalizmu, tak aby mogy ona w bardziej dogodnych
warunkach waczy z kontrrewolucj.
Do przyjcia takiej taktyki przyczyni si take fakt, e ani wgierskie, ani radzieckie dowdztwo nie
orientoway si w pierwszych dniach powstania, jaka jest sia zbrojna i taktyka dziaania band
kontrrewolucyjnych. Nie sdzono, e w dwanacie lat po wyzwoleniu bandy te mog dysponowa
jeszcze tak znacznymi siami. Oddziay radzieckie niejednokrotnie zaskakiwane byy kierowanym
przez fachowcw gwatownym i zmasowanym atakiem, co spowodowao wiele ofiar w ich szeregach.
Na przykad w wyniku nieoczekiwanego ataku w okolicach koszar Kilina stracio ycie wielu modych
onierzy radzieckich.
Zgodnie z taktyk demonstracji siy niektre jednostki wojskowe bray udzia w obronie waniejszych
gmachw publicznych, inne patroloway ulice Budapesztu. Sztab radziecki uwaa wwczas, e
onierze wgierscy sami rozprawi si z bandami, a jednostki radzieckie udziel im tylko pomocy.
Wedug tego zaoenia decydujce uderzenie przeprowadziliby onierze wgierscy. 25 padziernika
genera brygady Tichonow zaproponowa, aby dowodzone przez Wgrw dwie dywizje 3 Korpusu
stumiy kontrrewolucyjne powstania. Jednostki radzieckie udzieliyby im wsparcia ogniowego. Plan
by cakowicie realny, ale w kierownictwie politycznym nie byo ju jednomylnoci i zwolennicy Imre
Nagya przeszkodzili w jego realizacji.
Dowdcy wojsk radzieckich wszdzie dyli do skoordynowania swoich dziaa z dziaaniami
jednostek wgierskich. Przynosio to dobre rezultaty szczeglnie w miastach na prowincji i w czasie
obrony waniejszych punktw w Budapeszcie. Jednake w niektrych obwodach Budapesztu
niedostateczna koordynacja dziaa lub zdrada czci wgierskich oficerw spowodoway znaczne
straty i przyniosy wiele ofiar.
Kontrrewolucjonici i ich sprzymierzecy buntowali ludno przeciwko oddziaom radzieckim.
Antyradzieckie nastroje panoway rwnie wrd si rewizjonistycznych. Ale onierze radzieccy ufali
robotnikom i dostarczyli do wielu fabryk bro dla stray zakadowej. Wgierscy ludzie pracy
udowodnili, e traktowali onierzy radzieckich jako przychodzcych im z pomoc towarzyszy. Strae
zakadowe nie raz wspieray zbrojnie onierzy radzieckich lub spieszyy z pomoc mniejszym ich
oddziaom, gdy znalazy si one w trudnej sytuacji. Robotnicy, lekarze i pracownicy suby zdrowia,
pomimo grb ze strony band, ryzykujc yciem, dostarczali oddziaom radzieckim poywienie oraz

ratowali rannych, a niekiedy nawet ukrywali ich i przechowywali bro. Byy to konkretne przykady
przyjani wgiersko-radzieckiej.
W nocy z 27 na 28 padziernika siy zbrojne wadzy ludowej zaday kontrrewolucjonistom powane
ciosy. Na prowincji powstanie prawie stumiono. W wielu punktach Budapesztu zbrojne grupy
poniosy porak. Radzieccy i wgierscy onierze zlikwidowali baz kontrrewolucji na placu Szna.
Rozbili rwnie siy kontrrewolucjonistw z jpesztu oraz, przy wsparciu wozw bojowych, onierzy
i komunistw z dzielnic VI i XII, opanowali gmachy uytecznoci publicznej. Zakadom Lng radzieckie
wozy bojowe dostarczyy broni, a wgierscy oficerowie z jednostek zmotoryzowanych uczyli
robotnikw posugiwania si ni. Wierni socjalizmowi oficerowie Akademii Wojskowej im. Zrinyiego
obronili siedzib komitetu partii VIII dzielnicy. Przybyy z miejscowoci Lenti I batalion oraz 10 wozw
bojowych zmotoryzowanej jednostki wojskowej z Tapolca zlikwidoway, jedno po drugim, ogniska
kontrrewolucji na terenie miasta Vrpalota. Do 27 padziernika wieczorem drugi batalion 37 Puku
Strzegw, przy wsparciu radzieckich i wgierskich wozw bojowych, wypar kontrrewolucjonistw
z terenu Csepel. Odbili posterunek milicji i zlikwidowali wiele zbrojnych grup - pisali komunici
z kombinatu. - Wikszo szeregowcw to porzdni, znajcy swoje obowizki chopcy ze wsi, ktrzy zgodnie z tym, co wiemy - po prostu wykonywali rozkazy. Wikszo oficerw wahaa si, tylko
wysze dowdztwo byo niewzruszone (...). Gwnym bdem dowdcw wojskowych byo to, e
w kadej akcji oczekiwali na rozkazy zwierzchnikw. Polecenia zmieniay si niemal z godziny na
godzin i przeczyy sobie wzajemnie85. Powysza charakterystyka wiernie odzwierciedla istniejce
wwczas sprzecznoci.
Punktem zwrotnym w walce mogoby sta si zlikwidowanie najsilniejszego ogniska kontrrewolucji
znajdujcego si w okolicach ulicy Corvina i w koszarach Kilina. Noc 28 padziernika 280 onierzy 5
Puku Zmotoryzowanego oraz pododdziay 6 Puku Zmotoryzowanego otoczyy te tereny i przy
wspudziale radzieckich wozw bojowych oraz artylerii rozpoczy przygotowanie do ich
opanowania. Radzieccy i wgierscy dowdcy omwili zadania i zajto pozycje wyjciowe, a artyleria
rozpocza przygotowanie ogniowe. Ale o godzinie 5.30 rano nadszed rozkaz odwoania akcji
i wycofania si. Poniewa onierze rwali si do walki, wytumaczono im, e kontrrewolucjonici
zoyli bro.
Z polecenia Komitetu Centralnego niektrzy czonkowie Komitetu Wojskowego, przy wspudziale
oficerw wojska, opracowali noc z 27 na 28 padziernika plan zbrojnej obrony wadzy ludowej.
Zakada on, e armia przejmie wadz tymczasowo, a w pukach dowdztwo obejm komisarze
wojskowi; po zaprowadzeniu porzdku i likwidacji zbrojnych grup utworzy si nowy rzd. Ale i ten
plan nie mg by zrealizowany.
Co byo zasadnicz przyczyn chwilowej przewagi kontrrewolucji mimo stopniowo rozwijajcej si
walki si socjalistycznych? Tkwia ona w braku jednoci kierownictwa partii i rzdu
w przeciwstawieniu si kontrrewolucji. Dlatego te doszo do tej szczeglnej sytuacji, e kiedy
w walce zbrojnej szala przechylaa si na korzy si socjalistycznych, to poza nimi, za pomoc
rodkw politycznych, ogoszono zwycistwo kontrrewolucyjnego .powstania.
W miesicach poprzedzajcych 23 padziernika gwnym celem rewizjonizmu byo rozbicie jednoci
partii. Z atakami tymi kierownictwo partyjne nie prowadzio konsekwentnej walki ideologicznej,
a wahania i brak oporu uatwiay opozycji osignicie sukcesu. Tak wic w chwili zbrojnego ataku
kontrrewolucji walk podja partia rozchwiana ideologicznie i obciona sprzecznymi nurtami
politycznymi. Podobna sytuacja panowaa w Komitecie Centralnym. W nocy z 23 na 24 padziernika
85

Archiwum PB Budapeszt. Kombinat Metalurgiczny Csepel. 6. . e., s. 70.

wygldao jednak na to, e udao si stworzy jedno dziaania w walce z kontrrewolucj, e

przyczy si do niej take Imre Nagy i jego zwolennicy. 25 padziernika uczyniono dalszy krok na
drodze pomylnego rozwoju sytuacji, odwoujc ze stanowiska I sekretarza Ern Ger i wybierajc na
jego miejsce Jnosa Kdra. Podjto te inne decyzje majce na celu spenienie susznych postulatw
ludzi pracy.
Jedno dziaania nie okazaa si jednak trwaa, nie wytrzymaa prby ognia. Niektrzy czonkowie
wadz centralnych zawiedli, innych rewizjonizm doprowadzi do zdrady. Postaw poszczeglnych
czonkw Komitetu Centralnego nie zawsze cechowao denie do zrealizowania programu dziaania,
lecz ich wasne pogldy polityczno-ideowe lub cele osobiste. W pierwszym okresie kontrrewolucji
w kierownictwie wyoniy si ugrupowania reprezentujce rne tendencje.
Pierwsz grup tworzyli ci marksici-leninici, ktrzy zerwali z poprzedni bdn polityk, odrzucili
karygodne metody postpowania, rozumieli interesy mas pracujcych, ale wiedzieli, e najpierw
trzeba rozprawi si ze zbrojnym przeciwnikiem. Obiektywnie oceniali postaw mas i nie wszystkich
uwaali za kontrrewolucjonistw. Cech charakterystyczn sytuacji, w jakiej si znalelimy, jest to,
e wmieszane s w ni rnego pokroju elementy. Cz naszej modziey ruszya nastawiona
pokojowo, ale uczciwa w swych celach demonstracja w cigu kilku godzin - zgodnie z zamiarami
antyludowych elementw kontrrewolucyjnych - przerodzia si w zbrojne powstanie przeciwko
wadzy pastwowej, demokracji ludowej (...). Zbrojny atak na wadz pastwow naszej ludowej
republiki musimy odeprze wszelkimi moliwymi rodkami - powiedzia Jnos Kdr
w przemwieniu radiowym 25 padziernika86.
Wytyczony program by suszny, lecz komunici nie zorganizowali si jeszcze oddzielnie, gdy nie
dostrzegali w peni faktycznej dziaalnoci grupy Nagya. Nie mieli oni wasnych, innych ni partyjne
i oglnonarodowe interesw i dlatego dopki nie wysza na law graniczca ze zdrad bezwadno
jednego skrzyda kierownictwa i zdrada drugiego, pragnli dziaa w jednoci, by rozwiza trudn
sytuacj. Dla komunisty jedno partii ma ogromne znaczenie, a udzia w jej szeregach jest sub
interesom narodu. Czy mona i kiedy trzeba j zerwa? Wybr chwili moe mie decydujce
znaczenie. Na I Krajowej Konferencji WSPR Jnos Kdr powiedzia: Pod pewnym wzgldem nasz
sytuacj pogarszaa okoliczno, e dopki nie byo to absolutnie niezbdne, nie podjlimy trudnej
decyzji ujawnienia w tak cikim momencie przed wiatem, e nie ma jednoci midzy komunistami
w cisym gronie kierownictwa partii i rzdu87.
Dziaalno ich paralioway stopniowo grupy prawicy i lewicy, a pniej zdrada Imre Nagya.
Do drugiej grupy naleeli ci przywdcy, czonkowie kliki Rkosiego i Ger, ktrzy szczeglnie byli
winni popenienia w przeszoci cikich bdw i ktrzy trwali na swoich pozycjach, ale zawiedli
w walce z kontrrewolucj. Nie byli zdrajcami, ale swoimi odbiegajcymi od marksizmu pogldami
i nieudolnoci przeszkadzali w realizacji bojowego programu Komitetu Centralnego i w likwidacji baz
kontrrewolucji.
Wygoszone 23 padziernika o godzinie 20 przemwienie Ern Ger, cho jasno i susznie ukazywao
kontrrewolucyjny charakter wypadkw, obraao jednoczenie uczciwych ludzi. Ger i jego
wsppracownicy cigle odkadali, zwoane w kocu na wieczr 23 padziernika, posiedzenie
Komitetu Centralnego. Wystarczy przypomnie podawane wwczas przez radio wiadomoci: godz.
19.30 - posiedzenie Komitetu Centralnego zwoano na 31 padziernika; 20.30 - Komitet Centralny
zbierze si za kilka dni; 22.22 - Biuro Polityczne natychmiast wzywa czonkw Komitetu Centralnego
86
87

Szabad Np, 26 X 1956.

Jnos Kdr: Trwaa wadza ludowa: wolne Wgry, Kossuth Knywkiad 1962, s. 170..

w celu omwienia sytuacji i ustalenia zada. Nalecy do tej grupy minister obrony narodowej
owiadczy w nocy 23 padziernika Komitetowi Wojskowemu, e nie ma broni dla uzbrojenia
robotnikw. Po dwch dniach bro bya, ale n.ie byo moliwoci jej dostarczenia. Dua cz
czonkw Biura Politycznego wzbraniaa si przed wydaniem rozkazu otwarcia ognia mwic, e nie
mona strzela do narodu. Ich niepewno, bezradno i niewiara udzielay si innym.
Komunici z III dzielnicy donosili, e ju wczesnym rankiem 24 padziernika towarzysze przychodzili
do komitetu partii, zgaszajc gotowo do walki. Ale centralne wadze partii przekazyway sprzeczne
polecenia. Pocztkowo mwiono, aby towarzyszy odesa do domw, pniej, po ponagleniach,
kazano im i midzy ludzi i agitowa88.
Wikszo czonkw Komitetu Centralnego bya absolutnie niezdecydowana, czy powstanie naley
stumi przy uyciu broni, czy prbowa stan na czele mas. Tak wic i oni nie mogli realizowa
programu Komitetu Centralnego i stanowili przeszkod dla si rewolucyjnych. Hamowali dziaalno
wojska, a nieufno do robotnikw przeszkodzia w ich uzbrojeniu. Pozostali czonkowie kliki
Rkosiego byli tchrzliwi, nieudolni w walce i bali si uzbrojenia robotnikw. Powana cz tych,
ktrzy poprzednio naduywali wadzy, teraz, w cikiej godzinie, nie potrafia jej wykorzysta
w obronie faktycznych interesw narodu. Ju po raz drugi w tragicznej sytuacji nie zdali egzaminu
z historii.
Prawd jest te, e do 26-27 padziernika czoowi przedstawiciele frakcji lewicowej odeszli (poza
nielicznymi wyjtkami) z kierownictwa i nie stanowili szczeglnej przeszkody w walce. Wwczas
jednak gwn rol przej ju Imre Nagy i jego grupa.

Imre Nagy i Radio Wolna Europa domagaj si wycofania wojsk radzieckich

Rewizjonici najpierw sparaliowali dziaania kierownictwa, a nastpnie zburzyli system organw
wadzy proletariatu.
Imre Nagy zaaprobowa uchwalany w nocy z 23 na 24 padziernika program Komitetu Centralnego
i w zwizku z tym on i kilku jego wsptowarzyszy zostao dokooptowanych do skadu kierownictwa.
Imre Nagy ogosi wprowadzenie stanu wyjtkowego, potpi kontrrewolucyjne powstanie, groc
ukaraniem burzycieli porzdku z ca surowoci prawa. Zgodzi si na pomoc wojsk radzieckich
w stumieniu rozruchw. W wygoszonym 25 padziernika przemwieniu radiowym stwierdzi:
Wycofanie oddziaw radzieckich, ktrych udzia w walkach sta si niezbdny w interesie naszego
socjalistycznego systemu, nastpi niezwocznie po przywrceniu spokoju i porzdku. Nawet
zachodni sympatycy Nagya przyznali: Mamy dowody tego, e przyczy si do decyzji wezwania
czogw rosyjskich (...)89. Natomiast skupiona wok Nagya grupa od razu podja konkretne
posunicia, majce uniemoliwi realizacj ofensywnego programu Komitetu Centralnego.
Noc 23 padziernika uksztatoway si dwa orodki zwolennikw Nagya. W centralnej siedzibie partii
dziaali: zi Imre Nagya Ferenc Jnossy, kierownictwo Klubu Petfiego oraz pisarze i dziennikarze. Ich
celem byo wywieranie naciskw na kierownictwo WPP i sparaliowanie pracy organw partyjnych.
Prowokowali cigle dyskusje w Komitecie Centralnym i zamiast stosowania jednoczenie rozwiza
politycznych i zbrojnych domagali si podejmowania jedynie krokw politycznych. Ich celem byo
niedopuszczenie do zbrojnej walki w obronie socjalizmu i zmiana oceny charakteru powstania. Imre
Nagy nie mg zrobi nic innego jak to, co zrobi, a mianowicie, odsun parti tak dalece, jak to byo 88
89

Archiwum PR Budapeszt, III dz., 13. , e.

R. T. Holt: op. cit., s. 188.

w danych warunkach - moliwe - pisa jego stronnik Balzs Nagy w lipcowym numerze Szemle
(Bruksela) z 1960 roku.
Postawa Imre Nagya spotkaa si wrd zbiegych na Zachd jego stronnikw z niejednoznacznymi
ocenami. Na przykad grupa skupiona wok Mrayego potpia Nagya za to, e w pierwszych dniach
usiowa lawirowa zamiast zerwa z parti i otwarcie przej na stron powstania. Inna grupa pracownicy Instytutu Imre Nagya w Brukseli - przyznaa suszno taktyce swego patrona, ktry
w danej sytuacji stara si tylko przybliy oficjaln lini do stanowiska powstacw i zmieni oceny
powstania, nie dokonujc widowiskowego zerwania. Wanie tak postpowa Imre Nagy
w pierwszych dniach walki.
Zgodnie z t taktyk do jego zwolennikw przybyway robotnicze delegacje Zwizku Pisarzy,
studentw, powstacw itp. 26 padziernika delegacja Zwizku Pisarzy przeprowadzia rozmowy
najpierw z Ferencem Donthem90 i Gz Losonczym, a nastpnie z samym Nagyem. Nawet doszli
z nim do porozumienia w najwaniejszych kwestiach, a mianowicie, e powstanie i towarzyszcy mu
ruch narodowy ma, oglnie biorc, charakter narodowo-demokratyczny (...)91. Tych wsplnych
ustale nie podano od razu do publicznej wiadomoci, nastpio to dopiero dwa dni pniej.
Drugi orodek zwolennikw Imre Nagya dziaa w budapeszteskiej Komendzie Gwnej Milicji,
starajc si wszelkimi sposobami hamowa walk z kontrrewolucj. Tams Aczel, Mikls Gimes i
Gyrgy Fazekas i inni przekonywali dowdztwo milicji, e rozpoczo si powstanie narodowe i naley
je poprze. Pozyskali komendanta92, ktry wyda kontrrewolucjonistom bro i wypuci na wolno
aresztowanych powstacw. W ten sposb stao si moliwe to, e wojsko kilkakrotnie zatrzymywao
tych samych ludzi, a milicja zawsze wypuszczaa ich na wolno. Te zdradzieckie dziaania znacznie
obniay morale bronicych wadzy robotniczej onierzy, wprowadzay tez w dowdztwie armii
zamieszanie, tym bardziej e opozycyjna grupa rzucia chwytliwe haso: Nie strzelajmy do narodu!
Postawa ta dziwnie zbiega si ze stanowiskiem ogarnitych strachem i panik czonkw dawnego
kierownictwa.
Natomiast Imre Nagy, wykorzystujc swoje stanowisko, przeszkadza w zbrojnym rozprawieniu si
z kontrrewolucj. Cigle przesuwa moment wejcia w ycie stanu wyjtkowego. 25 padziernika
odwoa godzin milicyjn i wezwa do podjcia pracy - od tej chwili uzbrojeni kontrrewolucjonici
mogli si swobodnie porusza. 28 padziernika o godzinie 5.30 rano groc dymisj domaga si
odwoania wojskowej akcji majcej na celu zlikwidowanie kontrrewolucyjnej bazy z ulicy Corvina.
Imre Nagy i jego grupa naciskali na Komitet Centralny, by zmieni sw ocen sytuacji. 27 padziernika
po poudniu odbyo si posiedzenie Komitetu Centralnego. Pocztkowo, podczas nieobecnoci
czonkw Komitetu Wojskowego, wsptowarzysze Nagya domagali si zaprzestania zbrojnej akcji
przeciwko kontrrewolucjonistom i uznali za celowe stosowanie wycznie metod politycznych.
Czonkowie Komitetu Centralnego zaczli si waha i skania do szukania drogi wyjcia poprzez
negocjacje. Okoo godziny pitej do dyskusji przyczyli si czonkowie Komitetu Wojskowego. Pod
ich wpywem Komitet Centralny opowiedzia si za kontynuowaniem walki zbrojnej. Udzielono
Komitetowi Wojskowemu wotum zaufania, mg wic on kontynuowa sw dziaalno. Ale na
posiedzeniu Komitetu Centralnego w dniu 28 padziernika zapada ju inna decyzja. Dezorganizacja,
korowody rnych delegacji, zdrady ze strony niektrych wojskowych i brak rozeznania w sytuacji 90

Ferenc Donth - czonek partii komunistycznej od 1934 r. Aresztowany w 1951 r. i skazany na podstawie
faszywych oskare. Zrehabilitowany w 1955 r. Jeden z przywdcw grupy Imre Nagya w 1956 r. Skazany w
1958 r., zwolniony na podstawie amnestii w 1960 r. (przyp. red. pol.).
91
Archiwum PI. E. GY. C/V/2. Stenogram z zebrania Zwizku Pisarzy z 23 XII 1956.
92
By nim Sndor Kopcsi (przyp. red. pol.).

wszystko to sprzyjao rewizjonistycznej opozycji. Stronnicy Imre Nagya ostro krytykowali tych, ktrzy
walczyli ze zbrojnymi bandami; Zachynici perspektyw przejcia peni wadzy, nazywali obrocw
socjalizmu mordercami. Stojc na gruncie nacjonalistycznej jednoci narodowej domagali si i doprowadzili do tego - zmiany oceny wydarze. Wan rol odegra w tym artyku wstpny
wydanego 28 padziernika niedzielnego numeru Szabad Np pt. Wiernie prawdzie, ktry jeszcze
przed podjciem przez Komitet Centralny uchway uzna powstanie za demokratyczny ruch
narodowy.
Tak wic w rzeczywistoci w kraju miay miejsce dwa powstania: jedno, zbrojne, na ulicach, a drugie
wewntrz partii, ktre za pomoc nie koczcych si dyskusji, naciskw, da i zdrady wywoali Imre
Nagy i jego zwolennicy. Bez tego drugiego pierwsze nie mogoby zwyciy.
Szal przeway nie zbrojny bunt, ale zdrada, kiedy komunistyczny premier Imre Nagy ogosi 28
padziernika oglne, wchodzce od razu w ycie przerwanie ognia, zada natychmiastowego
opuszczenia Budapesztu przez wojska radzieckie oraz stwierdzi w przemwieniu radiowym: Rzd
potpia pogldy, w myl ktrych obecny potny ruch narodowy miaby by kontrrewolucj ().
Kontrrewolucj nazwa ruchem demokratycznym, ktry postawi sobie za cel umocnienie naszej
niezalenoci, samodzielnoci i suwerennoci (). Demokratyczny rzd udziela poparcia wszelkim
nowym, powstaym z inicjatywy narodu formom samorzdowym i dooy stara, by wczy je do
systemu administracji pastwowej. Nastpnie zada cios siom wiernym socjalizmowi, zapowiadajc
utworzenie nowych formacji bezpieczestwa publicznego, w skad ktrych miay wej jednostki
wojska i milicji oraz uzbrojone oddziay robotnikw i modziey93.
Tym samym Nagy sparaliowa walk wiernych socjalizmowi ludzi. Za rewolucjonistw uzna
kontrrewolucjonistw, faszystw, rabusiw, reakcjonistw, mordercw itp. Wedug
komunistycznego premiera kontrrewolucjonist sta si kady robotnik, chop i onierz, ktry
broni wadzy ludu i walczy w obronie zgodnego z prawem porzdku. Jego zdrada bya jedn
z najwikszych w historii Wgier: premier zada cios tej wadzy, ktrej przysig broni i ktra
wyniosa go do wysokiej funkcji publicznej. Zawid cakowicie pokadane w nim nadzieje i zaufanie.
Wycofanie oddziaw radzieckich byo kluczem do sytuacji na Wgrzech - mwili przyjaciele Imre
Nagya94. Rzeczywicie, wrd da kontrrewolucjonistw zawsze znajdowao si to na pierwszym
miejscu. Wrogowie w kraju i za granic wiedzieli, e dopki na Wgrzech stacjonuj wojska
radzieckie, kontrrewolucja nie moe zwyciy. Powstacy nie dysponowali odpowiednimi siami, by
zdoby przewag w walce ulicznej. Powszechna za bya wiadomo, e obecno oddziaw
radzieckich oznacza szanse dla si socjalistycznych, e mog one dziki temu uporzdkowa swoje
szeregi i przej do kontrataku. Obecno oddziaw radzieckich oznaczaa te ograniczenie
moliwoci i rozmiarw interwencji z zewntrz. Wprawdzie w kierunku Wgier podali reakcyjni
emigranci, dostarczano bro i amunicj, ale Zachd nie mg udzieli buntownikom powanej
pomocy wojskowej, ryzyko byo zbyt powane.
Profesor uniwersytetu w Chicago, Herman Finer, w swojej ksice Dulles over Suez pisa, e
w ostatnich dniach padziernika niektrzy doradcy Dullesa domagali si, by Ameryka
interweniowaa na Wgrzech; inni przeciwstawiali si temu, krelc obraz okropnoci wojny
termonuklearnej. Nie ulega wtpliwoci, e wanie obecno wojsk radzieckich na Wgrzech
powstrzymaa ich przed jawn ingerencj.

93
94

Szabad Np, 29 X 1956.

M. Molnr, L. Nagy: op. cit., s. 143.

Imperialici i wgierscy kontrrewolucjonici zdawali sobie spraw, e niewielki, budujcy socjalizm

nard nie jest w stanie sam, bez pomocy Zwizku Radzieckiego, obroni swoich osigni,
niezalenoci i wolnoci przed zmasowanym atakiem midzynarodowego imperializmu i wewntrznej
reakcji. Dlatego te gwn lini ich propagandy byo podeganie narodu wgierskiego przeciwko
Zwizkowi Radzieckiemu w celu doprowadzenia do wycofania oddziaw radzieckich.
Centrum ludowej opozycji w wolnym wiecie w roku 1956 dobrze wiedziao, e wojska radzieckie
przebywaj na Wgrzech zgodnie z prawem, na podstawie ukadu midzynarodowego i mog
udziela pomocy w stumieniu powstania. Tote 25 padziernika nowojorska centrala Komitetu
Wolna Europa uwaaa, e wycofanie wojsk radzieckich z Wgier moe nastpi tylko wwczas,
gdy domaga si tego bdzie sprawujce wadz kierownictwo wgierskie. Jedyn nadziej by Nagy.
Mg on doprowadzi do wycofania wojsk radzieckich, albowiem jako premier mia do tego
wystarczajce uprawnienia, a w oczach mas uchodzi za komunist.
Wiele osb zdezorientowa fakt, e w pierwszym etapie kontrrewolucji Radio Wolna Europa inaczej
oceniao Imre Nagya i najczciej atakowao go. W tym przypadku Monachium nie wypeniao
konsekwentnie polece Nowego Jorku. 24 padziernika centrala nowojorska stwierdzia: Wezwanie
przez Nagya obcego wojska w celu przywrcenia spokoju to fakt, z ktrego bdzie si on musia
pniej wycofa. A jedyn drog wyjcia bdzie dotrzymanie sowa (). Natomiast 25 padziernika
Nowy Jork przekaza do Monachium: Nie jest wane, kto wezwa oddziay radzieckie. Waniejsze jest
dla nas, czy Nagy dotrzyma sowa i sprbuje doprowadzi do ich wycofania. Tak wic w dyrektywach
na pierwszy plan stawiano nie krytyk, lecz poparcie. W programach RWE wyszo na odwrt.
Nadany 25 padziernika IV nadzwyczajny komentarz zakoczono stwierdzeniem, e rzd Nagya moe
si jeszcze okaza poyteczny. W innym programie rzucono nawet Imre Nagyowi koo ratunkowe,
owiadczajc w zwizku z wprowadzeniem stanu wyjtkowego: Cigle nie wiemy, w jakiej sytuacji
zrodzio si to haniebne rozporzdzenie. Nie wiemy, ile ma z tym wsplnego Imre Nagy, w ktrego
imieniu go wprowadzono. Jedno jest pewne: wymusiy to siy stalinowskie. Po kilku dniach cae
stronnictwo Nagya kolportowao to kamstwo tumaczc swego przywdc. Jednoczenie w innych
audycjach Wolnej Europy ostro atakowano Nagya, co powodowao wzrost zaufania do niego wielu
niezorientowanych ludzi. Nadany 25 padziernika IX komentarz o aktualnej sytuacji potpi Imre
Nagya za wyraenie zgody na wezwanie wojsk radzieckich. Co wicej, wczesny redaktor naczelny
wgierskiej sekcji RWE, Andor Gellrt, osobicie wystpi przed mikrofonem i nazwa Imre Nagya
najwikszym zdrajc w historii Wgier95. Imre Nagy zwleka z wytumaczeniem si, poniewa
rewolucyjne kierownictwo Wgier nic zostao jeszcze rozbite. Tote RWE przyjmowao kade jego
zarzdzenie, nawet o przerwaniu ognia, krytyk, a jednoczenie stawiao przed nim nowe dania. 29
padziernika RWE wezwao powstacw do nieskadania broni: Kto ma bro, ten ma wadz!; Nie
wieszajcie karabinw na koku! Domagao si utworzenia nowego rzdu i przekazywao
kontrrewolucjonistom taktyczne wskazwki, jak opanowa ministerstwa kierujce siami zbrojnymi.
Imre Nagy nie rozpozna ich prawdziwego oblicza i nie zagrodzi drogi reakcyjnemu nurtowi. Spenia
oczekiwania Nowego Jorku; 28 padziernika owiadczy w przemwieniu radiowym, e na jego
danie wojska radzieckie bd opuszczay Budapeszt.

95

R. T. Holt: op. cit., s. 188-189.

Drugi etap kontrrewolucji.

Restauracja i neutralno
Drugi etap kontrrewolucji rozpocz si 29-30 padziernika. W tych dniach siy kontrrewolucyjne
wystpiy ju otwarcie. Pod oson zbrojnego terroru -jawnie organizoway si i sigay po wadz
reakcyjne, pfaszystowskie koa polityczne. Mnogo postulatw i program kontrrewolucji
odzwierciedlaj dwojaki, leci jednolity w swej istocie jej cel w drugim etapie:
1. Rozszerzy kontrrewolucj, zorganizowa wszystkie siy reakcji, opanowa kierownicze
stanowiska i rozpocz przywracanie systemu spoecznego opartego na wasnoci prywatnej;
2. Wyrwa Wgry ze wsplnoty krajw socjalistycznych, zwiza je ze wiatem kapitalistycznym
i stworzy tu baz wojny lub walki politycznej z krajami socjalistycznymi, a przede wszystkim ze
Zwizkiem Radzieckim.
Ramy niniejszej ksiki nie pozwalaj na przedstawienie caoksztatu wydarze w tym drugim etapie.
Moemy jedynie podsumowa poczynania, majce urzeczywistni te dwa cele, aby pokaza, w jakim
stopniu sukcesy kontrrewolucji suyy midzynarodowemu imperializmowi96.
Siy kontrrewolucji z radoci przyjy wiadomo o wycofaniu z Budapesztu oddziaw radzieckich.
Oceniy to jako czciowe, lecz cenne zwycistwo. Czy rzeczywicie wojska radzieckie musiay opuci
Budapeszt 29-30 padziernika? Czy nie trzeba byo wybra innego rozwizania? Ten problem sta si
tematem wielu dyskusji.
Dziaajcy w kierownictwie zdrajcy zdezorganizowali i doprowadzili do rozkadu siy socjalistycznej
rewolucji97. Przez pewien czas byy one bezradne, poniewa zdrada nie zostaa cakowicie
zdemaskowana i nie mona byo jednoznacznie okreli, kto do czego dy i po czyjej stoi stronie.
Imre Nagy i jego grupa wci jeszcze mwili o socjalizmie i mienili si komunistami. Nawet 28-29
padziernika zachowywali si tak, jakby dyli do obrony socjalizmu, a tylko cika sytuacja zmuszaa
ich do szukania innej drogi wyjcia. Podkrelali, e trzeba skoczy z przelewem krwi, poniewa tylko
wwczas nabior znaczenia i siy czynniki dziaajce w kierunku konsolidacji. Wszystko to
paraliowao dziaania oddziaw radzieckich. Taktyka demonstracji siy wojskowej nie przynosia
efektu, lecz w danej sytuacji nie mona byo natychmiast przystpi do likwidacji zbrojnych ognisk
kontrrewolucji, poniewa kada taka prba spotykaa si ze zdrad, grobami lub zmow ze
zbrojnymi bandami.
Siy socjalistyczne zmuszone byy do cofnicia si. Musiay dokona oceny sytuacji, zbada moliwoci
socjalistycznej konsolidacji oraz, jeli bdzie to potrzebne, okreli moment i sposb kontrataku.
W takiej sytuacji doszo do tymczasowego wycofania oddziaw radzieckich z Budapesztu. Dowodem
na tymczasowo tej decyzji jest fakt, e jednostki te rozlokowano wok stolicy.
30 padziernika rzd radziecki wystpi z owiadczeniem, w ktrym wskaza moliwoci i kierunki
rozwiza politycznych. Dokona rwnie analizy rozwoju kontaktw midzy krajami socjalistycznymi,
wskaza na powstae nieprawidowoci oraz przedstawi podstawowe zasady wsppracy i jednoci.
Rzd radziecki owiadczy, e gotw jest na podstawie wsplnych idei budowy spoeczestwa
socjalistycznego i zasady proletariackiego internacjonalizmu nadal umacnia przyja i wspprac
midzy krajami socjalistycznymi. Zaproponowa przeprowadzenie wsplnych rozmw rzdw krajw
socjalistycznych, co nastpio w kocu 1956 i na pocztku 1957 roku.

96

Gruntown analiz kontrrewolucji daje Jnos Molnr w pracy. Kontrrewolucja na Wgrzech (Krytyka
buruazyjnej interpretacji), Akademia Kiad, 1967.
97
Jnos Kdr: op. cit., s. 169.

Rzd radziecki jednoznacznie opowiedzia si za atakowanym przez siy caej reakcji Ukadem
Warszawskim. Podkreli znaczenie przyjtych na siebie przez pastwa czonkowskie Ukadu
politycznych i wojskowych zobowiza oraz potrzeb podjcia niezbdnych skoordynowanych
krokw w celu umocnienia gotowoci obronnej dla ochrony pokojowej pracy swoich narodw,
zagwarantowania nienaruszalnoci granic i terytoriw oraz zapewnienia obrony w przypadku
ewentualnej agresji. Byo to porednie ostrzeenie rzdu wgierskiego, e skoro stacjonowanie na
terenie danego kraju-czonka Ukadu Warszawskiego wojsk innego kraju czonkowskiego odbywa si
na podstawie wsplnego porozumienia wszystkich krajw czonkowskich i za zgod owego kraju; to
ich wycofanie take musi wynika ze wsplnego stanowiska. Tym samym byo to ostrzeenie przed
nie przemylanymi, jednostronnymi posuniciami i nieodpowiedzialnym awanturnictwem, mogcym
zagraa nie tylko socjalizmowi na Wgrzech, ale stanowicym rwnie powane zagroenie dla
bezpieczestwa i pokoju caej wsplnoty socjalistycznej.
Owiadczenie popierao suszne dania wgierskiego ludu pracujcego, ale jednoczenie otwarcie
ostrzegao: Do tego susznego i postpowego ruchu mas pracujcych szybko przyczyy si jednak
siy reakcji i kontrrewolucji, ktre chc wykorzysta niezadowolenie czci ludzi pracy w celu
podwaenia podstaw ludowodemokratycznego systemu i przywrcenia dawnego, ziemiaskokapitalistycznego porzdku. Rzd radziecki owiadczy, e popiera na Wgrzech jedynie
socjalistyczny rozwj wypadkw. Zwrci si z bezporednim wezwaniem do wgierskich mas
pracujcych: Obrona socjalistycznych zdobyczy ludowodemokratycznych Wgier jest w danej chwili
najwaniejszym, witym obowizkiem robotnikw, chopw, inteligencji, caego wgierskiego ludu
pracujcego.
Rzd radziecki wyraa przekonanie, e narody krajw socjalistycznych nie dopuszcz do tego, by
wewntrzne i zewntrzne siy reakcji zachwiay podstawami demokratycznego porzdku,
osignitego pen powicenia walk i prac robotnikw, chopw i inteligencji poszczeglnych
krajw.
Rzd Imre Nagya nie zrozumia wskazwek i ostrzee zawartych w tym owiadczeniu. Skad gabinetu
zmienia si z dnia na dzie - usuwano z niego ludzi, ktrym nie ufano i ktrych uwaano za
internacjonalistw. Rozwj wypadkw wiadczy, e kontrrewolucji nie da si ju zatrzyma
ustpstwami i trzeba zdecydowanie zagrodzi drog nacierajcej reakcji i rozbi jej siy.
Po ogoszeniu przez rzd zawieszenia broni (28 padziernika) rwnie orodki zagraniczne opracoway
odpowiedni do sytuacji taktyk. Dyktowaa j Wolna Europa. W telegramie wysanym 28
padziernika do Monachium nowojorska centrala Komitetu okrelia te warunki minimum, na ktre
bojownicy o wolno mog si zgodzi. Byo to osiem da:
1. Natychmiast wycofa z Wgier wszystkie oddziay radzieckie.
2. Natychmiast rozwiza VH (Urzd Bezpieczestwa Pastwa), a kierowanie now milicj,
siami bezpieczestwa oraz wojskiem przekaza w rce takich ministrw, ktrzy nie byli
czonkami poprzedniego gabinetu ani adnego centralnego organu komunistycznego.
3. Ogosi pen amnesti dla wszystkich biorcych udzia w powstaniu bojownikw o wolno.
4. Z nowego rzdu tymczasowego wykluczy wszystkich, ktrzy w jakikolwiek sposb byli
zwizani z poprzednim rzdem lub najwyszym kierownictwem partyjnym od czasu
poprzedniego gabinetu Imre Nagya.
5. Powoa wikszo czonkw nowego rzdu tymczasowego spord rnych grup
patriotycznych na zasadach przedstawicielskich.
6. Zwoa wybrane w tajnym i wolnym gosowaniu zgromadzenie konstytucyjne, ktre
opracowaoby now konstytucj i program rzdowy. Konstytucj i program rzdowy naley

podda - w okrelonym czasie, ewentualnie w cigu szeciu miesicy - pod oglne, tajne
i wolne gosowanie w celu ich przyjcia lub odrzucenia.
7. Wgry powinny wypowiedzie Ukad Warszawski.
8. W okresie przeomowym lokalne rady robotnicze i inne oraz komitety patriotyczne powinny
kontynuowa dziaalno, utrzymywa ze sob kontakt a do momentu spenienia wszystkich
powyszych da.
29 padziernika rozgonia w Monachium w specjalnej audycji nadaa w caoci te postulaty98.
Charakterystyczne, e znalazy one od razu oddwik i stay si podstaw da wysuwanych przez
zbrojne i polityczne ugrupowania kontrrewolucji. Jedno z nich, Wgierski Komitet Narodowy Jzsefa
Dudsa, ogosio 30 padziernika w swojej gazecie Magyar Fggetlensg 25-punktow list
postulatw, ktre w istocie byy zgodne z omioma punktami RWE. dania te opublikowano pod
tytuem: Nie uznajemy obecnego rzdu. Oto kilka z nich:
(...) 3. Prosimy Rad Bezpieczestwa, aby w imi obrony niepodlegoci naszego kraju skierowaa na
Wgry pomoc materialn, a w razie potrzeby i wojskow.
4. Lud wgierski i Komitet Narodowy wypowiadaj Ukad Warszawski (...). Niech Rosjanie
natychmiast opuszcz Wgry z wywieszonymi biaymi flagami.
5. Wgry ogaszaj neutralno.
6. Przestrzegamy zawieszenia broni. Broni jednak nie zoymy (...).
7. Bojownicy o wolno mog wystpi zawsze, wszdzie i przeciwko kademu w obronie wolnoci
(...).
11. Obecny rzd powinien przeksztaci si w rzd tymczasowy (...).
16. Na Wgrzech mog powstawa partie demokratyczne. Mog one od razu rozpocz dziaalno,
w ktrej nikt nie moe im przeszkodzi (...).
19. Natychmiast rozwiza VH (...).
30 padziernika Imre Nagy przeprowadzi z Dudsem i delegacj bojownikw o wolno rozmowy,
ktre wedug Wgierskiej Agencji Prasowej przebiegy w sprzyjajcej atmosferze; premier Imre Nagy
zgodzi si przedoy dania powstacw do rozpatrzenia rzdowi.
Warto zapozna si te z daniami powstaego 30 padziernika antyrzdu - Rady Narodowej Kraju
Zadunajskiego, opublikowanymi 31 padziernika w j Fehrvr. Tu, dla odmiany, sformuowano 14
punktw. Oto waniejsze z nich:
1. Po wyjciu wojsk radzieckich rzd, najpniej do koca stycznia 1957 roku, musi rozpisa
powszechne, tajne wybory z udziaem kilku partii (...).
11. Naley zapewni udzia w rzdzie bojownikom o wolno (...).
12. Rzd zakomunikuje ONZ o neutralnoci Wgier (...).
14. Jeeli rzd nie speni naszych postulatw, nie uznamy go nawet warunkowo (...).
Powysze przykady dowodz, e w drugim etapie kontrrewolucji zachodnia ingerencja, a przede
wszystkim rola Radia Wolna Europa wzrosy. W takich nadzwyczajnych warunkach propaganda ma
98

R. T. Holt: op. cit., s. 191.

niezmiernie istotne znaczenie. Ludzie wiedzc, e chodzi o ich los, o ich byt i przyszo kraju, chon
dostpne wiadomoci, oczekuj wyjanie i analizy sytuacji. Kontrrewolucja to wykorzystaa.
Programw RWE suchali nie tylko kontrrewolucjonici. W wielu miejscowociach, szczeglnie w
Kraju Zadunajskim, tamtejsze komitety kontrrewolucyjne przekazyway audycje RWE przez specjalnie
zainstalowane megafony. W Vrpalot zbiegli winiowie wymusili nadawanie audycji RWE przez
miejsk rozgoni. Znamienny by te przypadek z Vc. Kontrrewolucyjny burmistrz tego miasta
poleci 30 padziernika naczelnikowi urzdu pocztowego wczenie stacji RWE do systemu
przekazywania informacji drog radiow. Powstae podczas kontrrewolucji wolne stacje radiowe
(Gyr, Miszkolc i inne) nadaway swe informacje i komentarze zgodnie z lini prezentowan przez
Woln Europ, a rozgonia w Miszkolcu owiadczya 30 padziernika, e pozostaje w kontakcie
z rozgoni monachijsk. Nietrudno sobie wyobrazi zadowolenie RWE z wolnych radiowzw,
poniewa antyradziecki charakter tych programw i cige podjudzania odpowiaday jego interesom.
Na pocztku listopada ustawiono w pobliu granicy z ZSRR urzdzenia podsuchowe i wzmacniajce
duej mocy.
Caa dziaalno Radia Wolna Europa suya realizacji opisanych wczeniej da. 31 padziernika,
sdzc, e kontrrewolucjonici s ju bliscy zwycistwa, RWE przesao do Nowego Jorku nastpujc
ocen sytuacji: Zwiksza si prawdopodobiestwo przywrcenia na Wgrzech systemu
wielopartyjnej demokracji i Wgry mog na wzr austriacki sta si pastwem wolnym
i niezalenym99. Buruazyjna demokracja i neutralno - realizacja tych dwch hase oznaczaaby
dla nich osignicie celu. Deklarowano neutralno, ale kontrrewolucja nie moga zatrzyma si
w stadium demokracji, lecz sza dalej, a do biaego terroru.

Ku likwidacji wadzy proletariatu

Uzbrojone bandy kontrrewolucjonistw take ujawniy swj program dziaania. Po wyjciu wojsk
radzieckich, korzystajc z zawieszenia broni, zaatakoway 30 padziernika Komitet Budapeszteski
partii na placu Republiki.
W natarciu wziy udzia wszystkie wiksze zbrojne grupy kontrrewolucyjne. Szturm na gmach
Komitetu przebiega zgodnie z zasadami sztuki wojskowej: otoczono budynek i na dany znak otwarto
ogie. Obrocy Komitetu przez kilka godzin odpierali atak, jednoczenie wielokrotnie proszc
o pomoc niektre organa wadzy, a nawet Imre Nagya. Chtnym do niesienia pomocy obrocom
mwiono, e na miejscu jest ju wojsko, onierzy z kolei uspokajano, e z odsiecz piesz jednostki
zbrojne si wewntrznych, a ci ostatni byli spokojni, poniewa - wedug doniesie - wyruszya ju na
pomoc oblonym grupa dawnych partyzantw. Po zajciu gmachu Komitetu kontrrewolucjonici
dokonali okrutnej masakry obrocw. miertelnie ranny zosta sekretarz Komitetu
Budapeszteskiego, stary bojownik o sprawiedliwo klasow i dowiadczony onierz Imre Mez.
Prasa kontrrewolucyjna prbujc usprawiedliwi masakr gosia, e gmach Komitetu by ostatni
baz VH i e stamtd prowokowano bojownikw o wolno. Efektem tej propagandy byo na
przykad szukanie caymi dniami w obecnoci rozgorczkowanego tumu tajnych podziemi,
kazamatw i kryjwek VH, gdzie rzekomo mieli przebywa uwizieni patrioci. Przekopano plac
Republiki wok gmachu Komitetu, ale chocia nie znaleziono adnego podziemnego wizienia, to
potok fabrykowanych kamstw pyn nadal.
W rzeczywistoci w chwili ataku w gmachu Komitetu znajdowa si pluton onierzy suby
bezpieczestwa, ktrym dowodzio dwch oficerw, oraz 30-40 aktywistw partyjnych. onierze, 2199

R. T. Holt: op. cit., s. 192.

23-letni chopcy, synowie chopw i robotnikw, bohatersko bronili budynku nikogo uprzednio nie
prowokujc100.
Jednym z celw ataku byo rozbicie organizujcego opr robotnikw orodka budapeszteskiego- 29
padziernika wieczorem Jnos Kdr odwiedzi przebywajcego w gmachu Komitetu przy placu
Republiki Imre Mez. Jako dawni wsptowarzysze walki omwili sytuacj, ktra wymagaa
stworzenia nowego orodka rewolucyjnego oraz powoania zbrojnych oddziaw robotniczych.
Bezporednio po spotkaniu siedmiu oficerw armii rozpoczo w budynku Komitetu, pod
kierownictwem Imre Mez, uzbrajanie robotnikw101.
Drugim celem ataku byo demonstracyjne zadanie ciosu partii i zastraszenie si wiernych
socjalizmowi. Wrg pokaza, e nie obowizuje go zawieszenie broni, dopki nie zlikwiduje baz ostoi
partii. Z tych samych przyczyn zaatakowano te komisariat milicji i budynek komitetu partii w X
dzielnicy. Tak wic siy kontrrewolucji rozpoczy szeroko zakrojon akcj, ktra daa sygna do
powszechnego przeladowania komunistw i innych ludzi o postpowych przekonaniach.
W czasie gdy rne komitety rewolucyjne wydaway setki manifestw wolnociowych, na ulicach
panowa biay terror. Usiowano otumani prostych ludzi piknymi artykuami, reportaami oraz
programami mwicymi o demokracji, rewolucji i wolnoci. Ze wzruszeniem mona byo czyta
program nowo powstaego zrzeszenia lotnikw, ktrzy pragn lata w wolnej ojczynie, na wolnych
skrzydach i w wolnej przestrzeni. Inne komitety przyrzekay woln pras, wolny koci i
demokratyczn demokracj. Te wzniose sowa byy parawanem do przeladowania ludzi oddanych
socjalizmowi. Aresztowano setki czonkw wybieralnych organw wadzy w miastach i na wsi oraz
komunistw i oficerw. W Kaposvrze na przykad zatrzymano 31 padziernika 64 osoby, a wrd
nich 13 oficerw. W sumie w caym kraju aresztowano okoo trzech tysicy osb, a dziesi tysicy
nazwisk umieszczono na listach mierciNa ulicach urzdzano zasadzki na ludzi. Przybyli 31 padziernika do Budapesztu sympatyzujcy
z powstacami austriaccy i zachodnioniemieccy dziaacze zwizkowi tak opisywali jedno ze swych
okropnych przey: Jaka wzburzona wykrzykujca grupa ywo gestykulujcych ludzi szykuje si do
powieszenia czowieka, ktry znajduje si w ich rkach. Po kilku minutach ciao tego czowieka huta
si na pobliskim drzewie w podmuchach zimnego, jesiennego wiatru (...)102.
Nawet kontrrewolucyjna prasa na Wgrzech musiaa przyzna istnienie biaego terroru: Mamy przed
sob doniesienia - pisao 30 padziernika pismo Magyar Szabadsg - ale nie moemy uwierzy
wasnym oczom. Wiarygodne dane mwi o wandalizmie i masakrach. A 1 listopada stwierdzao: W
wielu miejscowociach w wojewdztwie Csongrd (...) nieodpowiedzialne elementy prboway
podpale (...). Wedug gazety Keszthelyi jsg z 2 listopada miay miejsce przypadki napaci na
ludzi na ulicach- Prasa wystpowaa nie przeciw biaemu terrorowi, lecz domagaa si obudnie
pocignicia do odpowiedzialnoci sdowej za bdy przeszoci, a dla uspokojenia donosia: Nasza
milicja unieszkodliwia wrogw narodowej rewolucji (...). Pod kierownictwem Rewolucyjnego
Komitetu Si Wewntrznych rozpocz si proces oczyszczania (j Magyarorszg z 2 listopada).
Proces oczyszczania rozpocz si take w fabrykach i rnych instytucjach. W imi wolnoci
i demokracji usuwano tych, ktrzy nie sympatyzowali ze skupionymi w komitetach bumelantami,

100

Archiwum B. P. B. 12. . e. Notatka o ataku na budynek Komitetu Budapeszteskiego partii.

Udzia Imre Mez w walce z kontrrewolucj opisaa szczegowo Irn Komjt w ksice: Imre Mez, Kossuth
Knyvikiad 1968.
102
Cztery dni wolnoci, Wydawnictwo Midzynarodowej Konfederacji Wolnych Zwizkw Zawodowych,
Bruksela 1958, s. 86.
101

krzykaczami, dwulicowcami oraz wywodzcymi si z byych klas wyzyskujcych robotnikami. Setki

uczciwych ludzi wyrzucano z pracy. Czasami robiono to wytwornie, wzywajc ich do odejcia
z wasnej woli. Do terroru fizycznego i zbrojnego doszed terror moralny i groba braku rodkw do
ycia.
Przywdcy kontrrewolucji starali si za wszelk cen przej zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi,
a pniej zreorganizowa je. W dniach 30-31 padziernika powstay w armii rady onierskie,
w ktrych kierownictwo w wikszoci przejli oficerowie o orientacjach reakcyjnych lub karierowicze
i oportunici. Aresztowano bronicych wadzy robotniczej dowdcw, a innych natychmiast
zwalniano.
Zasadniczym celem tych oficerw, ktrzy przeszli na stron kontrrewolucji, byo stworzenie centrum
kierujcego reorganizacj si zbrojnych- Organizator si kontrrewolucyjnych, genera Bla Kirly103
wyranie pniej owiadczy - chocia usiowa swojej wypowiedzi nada inny kontekst: W drugim
etapie rewolucji naleao tak przeksztaci siy zbrojne, by stay si one lojalne w stosunku do Imre
Nagya. Trzeba te byo stworzy nowe, specyficzne, rewolucyjne instytucje obrony narodowej. Mia
temu suy powoany w nocy z 29 na 30 padziernika Rewolucyjny Komitet Si Wewntrznych.
Wgierska rozgonia radiowa nadaa 30 padziernika potwierdzajc i aprobujc ten fakt
wypowied premiera Nagya. W armii powsta 31 padziernika Rewolucyjny Komitet Wojskowy
Republiki Wgierskiej z Bl Kirlyem i Plem Malterem na czele. Tym samym biorcy udzia
w powstaniu spiskowcy, zwolennicy starego porzdku oraz zdrajcy i kryminalici stali si oficjaln
zbrojn formacj rzdowych si bezpieczestwa. Na rozkaz Maltera i Kirlya przetransportowano
z magazynw wojskowych i koszar do baz powstacw dziesitki tysicy sztuk broni (gwnie
pistoletw maszynowych, granatw rcznych i modzierzy).
Zmiany zachodziy take w organach wadzy pastwowej. Do 30 padziernika nieomal wszdzie
rozbito rady narodowe i wymordowano ich przewodniczcych. Imre Nagy usankcjonowa udzia rad
kontrrewolucyjnych w sprawowaniu wadzy, owiadczajc 30 padziernika w przemwieniu
radiowym: Rzd uznaje powoane przez rewolucj demokratyczne organizacje samorzdowe, opiera
si na nich i prosi o ich poparcie.
Ulegajc staym naciskom i daniom si kontrrewolucyjnych Imre Nagy przystpi 30 padziernika do
stopniowej reorganizacji rzdu i likwidowania wadzy robotniczej. Zaprzyjanieni z nim biografowie
tak charakteryzowali jego wczesn postaw: Walczy nie o wolno socjalistyczn, lecz po prostu
o wolno w tradycyjnym, a nawet horribile dictu, mieszczaskim i demokratycznym znaczeniu tego
sowa104. 30 padziernika ogosi, e wraz z likwidacj systemu jednopartyjnego powoujemy wadz
na odrodzonych w roku 1945 podstawach demokratycznej wsppracy partii koalicyjnych. W tym
owiadczeniu Imre Nagy mg jeszcze opiera si na ostatniej decyzji Komitetu Centralnego
Wgierskiej Partii Pracujcych, rozwizujcej parti i powoujcej now. Bdcy ju wwczas
w wikszoci sympatycy Imre Nagya przegosowali te decyzje i oni te, poza nielicznymi wyjtkami,
weszli w skad 7-osobowego Tymczasowego Komitetu Zarzdzajcego105, majcego zorganizowa
Wgiersk Socjalistyczn Parti Robotnicz.
Imre Nagy powoa najpierw w onie rzdu wski gabinet wykonawczy, a nastpnie odwoa
ministrw komunistycznych. 2-3 listopada nastpia ponowna reorganizacja. Koalicyjny gabinet
Nagya spenia na og yczenia zbrojnych kontrrewolucjonistw. Ministrem obrony narodowej zosta
103

j Lathatr, IX 1966.
M. Molnr, L. Nagy: op. cit., s. 138.
105
W skad 7-osobowego Tymczasowego Komitetu Zarzdzajcego weszli Imre Nagy, Gza Losonczy, Ferenc
Donth, Sndor Kopacsi, Zoltn Sznto, Gyrgy Lukcs, Jnos Kdr (przyp. red. pol.).
104

Pl Malter. Wrd czonkw gabinetu figurowao nazwisko Jnosa Kdra, ale Kdra nie byo ju
wtedy w Budapeszcie. 1 listopada zerwa z grup Nagya. Imre Nagy wiedzia o tym, poniewa 2 i 3
listopada kaza szuka Kdra, a jego on i kilku bliskich wsppracownikw przetrzymywa
w gmachu Parlamentu. Nagy wykorzystywa nazwisko Jnosa Kdra do wprowadzenia w bd
komunistw i rzesz robotniczych.
Potrzeb i warunki istnienia partii okrelaj konkretne uwarunkowania historyczne i stosunek si
klasowych. Budowa socjalizmu jest moliwa zarwno przy istnieniu jednej partii, jak i w systemie
wielopartyjnym przy zachowaniu kierowniczej roli partii marksistowsko-leninowskiej. Wanie
dlatego, chcc zrozumie rol partii, naley zawsze rozpatrywa konkretne warunki historyczne.
Stopniowe doprowadzenie do upadku, a nastpnie, po 1949 roku, do likwidacji popierajcych
program budowy socjalizmu partii demokratycznych byo bdem. Przy prawidowej polityce partii
robotniczej i pod jej kierownictwem partie te mogy odegra wan rol w wychowywaniu
i aktywizacji rnych warstw spoecznych w okresie budowy socjalizmu. Powstaej po nich prni nie
mg wypeni majcy swoje wzloty i upadki Front Ludowy, a wczesnego napicia nie rozadowa
nawet fakt, e ci przywdcy zlikwidowanych partii, ktrzy uznawali program budowy socjalizmu,
znaleli swoje miejsce w rnych dziedzinach ycia spoecznego i politycznego.
Restytucja tych partii staa si jednym ze sztandarowych hase reakcji. Wielu dawnych ich
przywdcw, wrogo nastawionych do socjalizmu, organizowao si nielegalnie lub plegalnie,
a orodki midzynarodowego imperializmu wczay do programu wyzwalania dania
wprowadzenia systemu wielopartyjnego. Dopucie partie demokratyczne! - woaa Wolna
Europa 15 maja 1956 roku. Pniej niejednokrotnie rzucaa oszczerstwa na parlament wgierski
i wadz ludow goszc, e dopty nie bdzie na Wgrzech demokracji, dopki nie bdzie tam
opozycji i wielu partii. W pierwszych dniach listopada powstao okoo 70 rnych partii. Ale
rwnoczenie z tym kontrrewolucja przypucia atak na wadz robotnicz. Stosowaa biay terror
wobec komunistw i innych ludzi postpowych. Bye partie koalicyjne potrzebne byy buruazyjnej
dyktaturze jako demokratyczna zasona.
Do ponownego organizowania byych partii koalicyjnych (Partia Socjaldemokratyczna, Niezalena
Partia Drobnych Rolnikw, Narodowa Partia Chopska) przystpili ich nieskompromitowani
dziaacze, tzn. ci, ktrzy poprzednio nie zgodzili si z istnieniem wadzy robotniczej i nie popierali
socjalizmu. W partiach tych ju w chwili powstania nie byo zgody. Kcono si o intratne stanowiska
i o program. Wpywy w kierownictwach zdobywali zwolennicy restauracji kapitalizmu.
Przywdca Partii Drobnych Rolnikw Jnos Csorba tak mwi na temat programu stronnictwa
w czasopimie Igazsg z 1 listopada: Partia Drobnych Rolnikw pragnie rzdu koalicyjnego ze
stosunkiem si z roku 1945. Domagamy si nowej konstytucji i zlikwidowania Rady Prezydialnej,
a wic utworzenia zamiast republiki ludowej po prostu republiki. Terenowi dziaacze Partii Drobnych
Rolnikw take otwarcie okrelali swoje cele. Opublikowany 31 padziernika list otwarty
kierownictwa Niezalenej Partii Drobnych Rolnikw w wojewdztwie Gyr-Sopron gosi, e partia ta
stoi na gruncie buruazyjno-mieszczaskiego stylu ycia i zasady bezwzgldnego poszanowania
wasnoci prywatnej oraz jest zwolennikiem gospodarki indywidualnej. Najwyraniej to wanie
mieli na myli, mwic o stosunku si z roku 1945 i po prostu republice.
W pimie Szabolcs-Szatmr Npe z 2 listopada socjaldemokratyczny dziaacz Jzsef Psztor
owiadczy: Partia Socjaldemokratyczna jest nie tylko parti zwyczajnych ludzi, lecz wszystkich,
ktrzy jej program uznaj za wasny. Program partii opiera na zasadzie wasnoci prywatnej.

W nowo powstaych partiach znaleli si rwnie ludzie uczciwi, pragncy chroni zdobycze
socjalizmu, ale w morzu reakcji ich gos by saby i nic nie znaczcy.
Masowo powstaway otwarcie reakcyjne partie i organizacje, ktre zmierzay do przejcia wadzy. 31
padziernika utworzono Oglnokrajowy Blok Bezpartyjnych, ktry midzy innymi domaga si
objcia nadzorem milicji byych partyzantw (...), wyprowadzenia partii komunistycznej i zwizkw
zawodowych z zakadw pracy.
Wedug protokou z odbytego 31 padziernika zebrania zaoycielskiego Wgierskiej Partii
Niepodlegoci reprezentowaa ona zasady ideologii buruazyjnej: nienaruszalno zasady
wasnoci prywatnej (...). Realizacj czystej, wiecznej demokracji buruazyjnej. Wrd powstaych
partii byy take: Chrzecijaska Partia Demokratyczna, Wgierska Partia Chrzecijaska, Katolicka
Partia Ludowa, Partia Wgierskiej Modziey Rewolucyjnej itp. Powstao wiele stronnictw katolickich,
a 1 listopada zamieszczono w prasie godn uwagi informacj: W intencji zjednoczenia wszystkich
politycznych ugrupowa i partii chrzecijaskich utworzony zosta Front Chrzecijaski. Tymczasowe
kierownictwo Frontu Chrzecijaskiego, po dziesiciu latach nielegalnej pracy, odbdzie swoje
pierwsze posiedzenie w pitek po poudniu. Jest to ta sama organizacja, o ktrej wspominalimy
przy omawianiu nielegalnego modzieowego ruchu klerykalnego!
W drugim etapie kontrrewolucji najbardziej reakcyjne siy skupiy si wok kardynaa
Mindszentyego. By on nadziej i symbolem dcych do restauracji dawnego systemu si w kraju i za
granic. Kiedy 30 padziernika wrci z aresztu domowego do Budapesztu, owiadczy: Bd
kontynuowa sw prac od punktu, w ktrym zostawiem j osiem lat temu. A ju wwczas by
duchowym przywdc politycznym i chorym skrajnej reakcji - wszystkich zaprzysionych wrogw
postpu spoecznego i socjalizmu.
Nie byo dnia, by w propagandzie imperialistycznej brakowao akcentw gloryfikujcych
Mindszentyego. Wykorzystujc jego nazwisko organizowano zebrania i procesje oraz zbierano
pienidze na cele wyzwolecze. Od lata 1956 roku coraz natarczywiej goszono, e Mindszenty jest
duchowym przywdc i ideaem caego narodu. Po opublikowaniu lipcowego programu KC WPP
radio rzymskie gosio: Po upadku Rkosiego Ger moe oznacza jedynie stan przejciowy (...),
przyszo naley nie do tych ludzi, lecz do prymasa Mindszentyego, ktry wykaza si konsekwentnie
antykomunistyczn postaw. 5 wrzenia RWE domagao si rehabilitacji najniewinniejszego
z niewinnych winiw politycznych, kardynaa Mindszentyego. W tym okresie ju dzie w dzie
wymieniano jego nazwisko, by wewntrzna reakcja o nim nie zapomniaa.
Jest wic cakowicie zrozumiae, e na naradzie 1 listopada w gabinecie prezydenta Eisenhowera
zaaprobowano wnioski Allena Dullesa. Eisenhower pisa w swych pamitnikach: Obecnie na
Wgrzech problemem jest brak wrd powstacw wybitnej indywidualnoci. Imre Nagy zawid
i powstacy domagaj si jego ustpienia. Kardyna Mindszenty mgby by tym przywdc, gdyby
w narodzie wgierskim przewaaa masa katolicka. Dzisiejsze gazety doniosy, e zosta on uwolniony
z aresztu domowego i powrci do Budapesztu106. Fakty te rzucaj wiato na rol, jak odgrywaa
administracja amerykaska - i to na wysokim szczeblu - w drugim etapie kontrrewolucjiRadio Wolna Europa od razu przystpio do realizacji drugiego etapu planu amerykaskiego.
Mindszenty zaraz po przybyciu do Budapesztu przyj 4-osobow delegacj wgierskiej sekcji
Komitetu Wolna Europa - barona Antala Radvnszkyego, Blinta Czupi, Lajosa Hajd-Nmeta i
rpda Baksnyi. Omwiono sprawy zwizane z organizowaniem politycznego ruchu katolickiego.
Odpowiadao to zreszt yczeniom Amerykanw. Przecie wanie wtedy Waszyngton rzuci synne
106

D. D. Eisenhower: The White House Years, t. 2: Waging Peace, 1956-1961, New York 1965, s. 82.

haso: Mindszenty na czoo! Chciano go zrobi premierem Wgier, co pozwolioby rozpocz

budow takiego systemu pastwowego, w ktrym wielcy posiadacze ziemscy i Koci mogliby
odzyska swe ziemie i przywileje. To wanie byo celem politycznego katolicyzmu RWE107.
Zwolennicy Mindszentyego na Wgrzech szybko pojli, w czym rzecz. Jak podawao pismo Igazsg,
31 padziernika przed poudniem odbyo si na placu Rkoczyego zebranie zaoycielskie Partii
Wgierskich Rewolucjonistw. Gwny mwca, Istvn Ills, domaga si utworzenia rzdu pod
kierownictwem Jzsefa Mindszentyego. Nastpnie uczestnicy wiecu przeszli pod gmach Parlamentu,
manifestujc na rzecz powoania rzdu Mindszentyego. Budapeszteska siedziba kardynaa
przeksztacia si w kwater gwn. Zbierali si tam reakcyjni politycy, a on sam konferowa
z przedstawicielami rzdu, kontaktowa si telefonicznie z zagranic, dwukrotnie rozmawia nawet z
Waszyngtonem. Z Zachodu przybywali cznicy i delegacje, na przykad delegacja szwajcarskiego
i zachodnioniemieckiego Czerwonego Krzya z ksiciem Lwensteinem na czele. Nie zabrako rwnie
wysannikw Watykanu. Watykaski dostojnik, monsignor Rodhain, dotar do samej stolicy
i odbywa narady z kardynaom Mindszentym, ktrego wanie wtedy rzd Nagya uwolni z aresztu.
Po zapoznaniu si z sytuacj i przekazaniu kardynaowi przysanych wgierskim katolikom przez
papiea funduszy, wrci do Watykanu, przewoc tajne dokumenty wielkiej wartoci. Wkrtce
potem tak sam podr odby rektor Papieskiego Instytutu Wgierskiego, monsignor Zgon108.
Po szeroko zakrojonych konsultacjach Mindszenty przedstawi 3 listopada w przemwieniu radiowym
program restauracji kapitalizmu.

Neutralne Wgry a rzeczywisto

Po rozwizaniu WPP przywdcy komunistyczni dyli do zorganizowania nowego orodka walki.
Reakcja miaa w swych rkach bro, ktr terroryzowaa siy socjalistyczne. Radio, prasa, ulotki
suyy celom powstania. Ze wszystkich stron rozleway si potoki sw. Wiele ludzi, szczeglnie cz
modziey, porwa romantyzm ducha rewolucji. Nie dostrzegali pozostajcych w ukryciu i sterujcych
przebiegiem wypadkw si. Zagubili si wrd strzaw karabinw, dnej krwi atmosfery sdw
ludowych, powiewania flagami narodowymi, przeywania kolejnych demonstracji i cigle
rozlegajcego si hymnu narodowego. Mnogo manifestw i da, powstanie rnych partii
stwarzay pozory wolnoci, bo przecie w imi wolnoci wystpowa i pisa kady.
Win publicystw, ktrzy uwaali si za komunistw, byo wanie to, e w obliczu realnego
niebezpieczestwa restauracji buruazyjnego porzdku stworzyli ideologiczne podstawy
destrukcyjnej propagandy (Jestemy maym narodem, ale walczymy o jeden wiat), zaszczepiali
dum z faszywego, nacjonalistycznego bohaterstwa, dawali pozory realnoci polityce drogi
poredniej. W ostatnich dniach padziernika grupa Nagya zacza wydawa dwie gazety: Igazsg i
Magyar Szabadsg. 30 padziernika day one sygna do rozrachunkw, jakie nastpiy w nastpnych
dniach. Gwny motyw artykuw stanowia teza, e wszystko byo kamstwem i e Wgry stan si
demokratyczne dopiero wwczas, gdy wojska radzieckie opuszcz ich terytorium oraz gdy wypalone
zostan z ycia publicznego wszystkie elementy przeszoci. Nie skpiono przy tym samochwalczych
okrele, podchwytywanych przez pozostae pisma. Takie tytuy i stwierdzenia jak: Piszemy histori
wiata, Jestemy krajem niewielkim, zaledwie kilka kropli w oceanie ludw wiata, ale narodem
wielkim i bohaterskim, przed ktrym kady wolny nard pochyli czoo w czci i poszanowaniu,
wywoyway nacjonalistyczne namitnoci. W pierwszych dniach listopada coraz wicej byo takich
107
108

Horvth-Vmos: Tiltakozs!, Lthatr, II 1962.

Journal de Genve, 13 XII 1956.

stwierdze, a gazety roiy si od cytatw z pochwaami z zachodniej prasy. Sawi nas na falach
eteru wszystkie stacje radiowe wolnego wiata - pisao z zachwytem 1 listopada pismo Magyar
Fggetlensg. Gazeta Igazsg za donosia tego samego dnia, e jej wsppracownicy byli
w ambasadzie brytyjskiej i jeden z dyplomatw stwierdzi: Nigdy w yciu nie syszaem o takiej
wspaniaej rewolucji! Uwaajcie, bycie potrafili take skorzysta z owocw waszego cudownego
bohaterstwa.
Przyjaciele Imre Nagya otwarcie ogosili opracowane przez niego wczeniej zasady polityki
zagranicznej. Gazeta Magyar Szabadsg pisaa 30 padziernika: ,.Wgry to may kraj, ktry
potrzebuje wielu przyjaci (...), kadego wsparcia. Tego samego dnia take i Igazsg apelowaa do
Zachodu: Do was woamy, wielkie i mae narody. My zrobilimy wszystko, pomcie! 31
padziernika po poudniu Imre Nagy owiadczy zebranym przed gmachem Parlamentu tumom, e
Wgry wypowiadaj wszystkie swoje zobowizania wynikajce z Ukadu Warszawskiego.
Donoszca o tym zgromadzeniu Magyar Szabadsg z 1 listopada w artykule wstpnym
zatytuowanym Niech wolne Wgry bd neutralne! domagaa si, aby Wgry stay si pomostem
midzy Wschodem a Zachodem.
1 listopada Imre Nagy skierowa przez radio apel do narodu wgierskiego i bez jakichkolwiek
konsultacji, bez zgody jakiegokolwiek organu konstytucyjnego ogosi Wgry krajem neutralnym.
Zakoczy swe przemwienie yczeniami, by Wgry byy wolne, niezalene, demokratyczne
i neutralne. O socjalizmie nie wspomina ani sowem.
Co faktycznie w wczesnych midzynarodowych warunkach moga oznacza owa neutralno?
Przede wszystkim to, e pod hasem neutralnego rozkwitu gospodarczego rozpoczby si proces
stopniowego przyczania Wgier do wiatowego systemu kapitalistycznego. Oczywicie zrobiono
w tym kierunku dopiero pierwsze kroki. Propaganda, ubolewajc nad cik sytuacj gospodarcz
okrelia wizj wspaniaej przyszoci: Neutralne Wgry mog sta si jednym z najbogatszych
pastw Europy. Niezalene czasopismo Magyar Vilg dawao nawet na to recept: Wgry
musz rozbi elazn kurtyn, a wtedy cilejsze kontakty gospodarcze z Zachodem bd dla nich
niezwykle korzystne. Uchwaa podjta na posiedzeniu Midzynarodwki Socjalistycznej wyznaczaa
nawet organizacj midzynarodow, ktra miaa si zaj uporzdkowaniem wgierskiej
gospodarki. Trzeba jak najszybciej umoliwi Wgrom odbudow ekonomiki - przytacza 3 listopada
tekst tej uchway zachwycony dziennik Partii Socjaldemokratycznej Npszava. - Celowe byoby,
gdyby OEEC (Organization for European Economic Cooperation), dziaajca owocnie od lat, powoana
do wsppracy gospodarczej pastw europejskich, niezwocznie poczynia odpowiednie kroki, aby
pomc odrodzeniu gospodarki wgierskiej. Informowano, by uwiarygodni te pogldy, e
prezydent Eisenhower zadeklarowa pomoc w wysokoci 20 milionw dolarw, RFN w wysokoci
miliona marek, e na Zachodzie apeluje si o pomoc dla Wgier, e cay wiat sercem jest z nami, a
wgierskie matki nie musz si ba zimowych kopotw itd. Ta demagogiczna wizja dobrobytu
skutecznie oddziaywaa na cz spoeczestwa.
Neutralne Wgry oznaczayby rwnie wyonienie si w ssiedztwie krajw socjalistycznych
agresywnego, zagraajcego ich pokojowej pracy zarzewia wojny. Pogldy na ten temat s
podzielone nawet wrd przebywajcych na emigracji zwolennikw Imre Nagya. Stanowisko jednej
z tych grup sformuowa Mray. Wedug niego nie mona zaprzeczy, e na Wgrzech istniay
elementy faszyzmu i na tym gruncie w przyszoci wystpiyby z pewnoci w kraju silne prdy
nacjonalistyczne109. A przecie wiadomo, e ostrze wgierskiego nacjonalizmu zawsze skierowane

109

T. Mray. Thirteen Days that Shook the Kremlin, Praeger s. 176-180.

byo przeciw ssiednim narodom i e od 1917 roku mia on rwnie charakter zdecydowanie
antyradziecki.
Druga grupa emigrantw zdecydowanie zaprzeczya istnieniu reakcyjno-nacjonalistycznych
przejaww i tendencji. Wedug nich wydarzenia charakteryzoway ten rodzaj internacjonalizmu,
ktry wyraa si w dwch silnie oddziaujcych odczuciach i daniach. Jednym byo poczucie
przynalenoci do Europy, drugim - denie do utworzenia rodkowo- i wschodnioeuropejskiej
federacji110. Temu problemowi warto powici nieco miejsca.
Postawa i dziaania rnych si podczas kontrrewolucji wskazuj, e idea federacji z trudem wypyna
na powierzchni i nie bya niczym innym jak marzeniem nielicznych ludzi lub zason kryjc istot
rzeczy. Publicznie wspomniao o niej tylko raz, jednym zdaniem, pismo Magyar Szabadsg
w numerze z 1 listopada. Pniej wsppracownicy brukselskiego Instytutu Imre Nagya pisali o tym
sporo, lecz w zasadzie tylko po to, by zaprzeczy pojawieniu si skrajnie nacjonalistycznych tendencji.
A przecie w okresie kontrrewolucji w praktyce podegano przeciwko budujcym socjalizm ssiednim
krajom. Szczeglnie celoway w tym wolne rozgonie radiowe. 31 padziernika podano
tendencyjne wiadomoci e w Rumunii i Czechosowacji take co si ruszyo, e w Bukareszcie
miay miejsce pewne incydenty, a w Niemieckiej Republice Demokratycznej co dojrzewa. Z ca
gwatownoci zaatakowano fakt, e w krajach tych ujawnia si okruciestwa i niebezpieczestwa
kontrrewolucji, i woano: rumuskie radio szkaluje, wschodnioberliskie kamie. No bo jak by to
wygldao - cay wiat sawi Wgrw, a te rozgonie nie?
Na istnienie prawdziwego niebezpieczestwa wskazyway dwa apele. Rewolucyjny Komitet Studencki
rozpowszechnia na pocztku listopada ulotki pod tytuem Apel do modziey czechosowackiej.
Apel w utrzymany by w nieprawdopodobnie podjudzajcym, a w swej istocie zjadliwie
antyradzieckim tonie. Komunistyczna prasa czechosowacka kamie, kami siedzcy w Pradze agenci
Moskwy, kamie czechosowackie radio. Nie suchajcie straszenia wgiersk kontrrewolucj - pisano.
Wzywano modzie czechosowack, by wierzya Sylwynowi Lloydowi i papieowi Piusowi XII, ktrzy
stanli po stronie sprawy wgierskiej. Konkluzja apelu bya jednoznaczna: Stacie po naszej stronie,
wwczas i my bdziemy z wami w waszej przyszej walce o woln Czechosowacj. Wolna
Czechosowacja oznaczaa oczywicie Czechosowacj oderwan od wsplnoty pastw
socjalistycznych.
Drugi apel nadany zosta 30 padziernika przez rozgoni radiow Szabad Miskolc: Sowacy,
Rumuni, Serbowie! (...) Wiemy, e wy te znajdujecie si w takim jarzmie, jakie my chcemy zrzuci!
Agresywno si reakcji w stosunku do pastw ociennych zasaniaoby si w przypadku zwycistwa
kontrrewolucji oficjaln polityk.
W tym kontekcie warto przeanalizowa stanowisko umiarkowanej Niezalenej Partii Drobnych
Rolnikw. Pismo tej partii w swym pierwszym numerze111 pod pozorem przegldu prasy zagranicznej,
przedstawio wasn koncepcj polityki zagranicznej i interpretacj terminu neutralne Wgry. Ju
sam tytu artykuu wyraa istot rzeczy: Wgierskie zmagania stworzyy moliwo oglnej zmiany
porzdku w Europie. O jakiej zmianie mylano? Spowodowana wydarzeniami wgierskimi zmiana
stosunku si wielkich mocarstw otwiera nowe moliwoci. A wic chodzio o wyparcie socjalizmu
i powszechne zwycistwo systemu kapitalistycznego. Miao to by podstaw nowego porzdku w
Europie. Aby za nie byo adnych wtpliwoci, dodano: nowy porzdek w Europie bdzie moliwy
tylko wwczas, kiedy Zwizek Radziecki wycofa si z Europy Wschodniej. W sowniku zachodnim

110
111

Szemle, Bruksela 1960, nr 1.

Kis jsg, 1 XI 1956.

wycofanie si Rosjan ju od dawna oznaczao wyzwolenie, tzn. powrt kapitalizmu. Jakiej

nagrody spodziewano si za naruszenie, a w przyszoci rozbicie bloku wschodnioeuropejskiego? A
poniewa jest niezwykle wane, aby pastwa, ktre znajd si w nowym systemie, nie borykay si
z trudnociami gospodarczymi - pisa Kis jsg - Zachd musi w przyszoci w znacznie wikszym
stopniu pomaga gospodarczo krajom wschodniej i rodkowej Europy.
Metody i ton byy rne, ale zarwno skrajna, jak i umiarkowana kontrrewolucja zagraay
bezpieczestwu ssiednich pastw i pokojowemu rozwojowi ich spoeczestw.
Najwaniejsz cech polityki zagranicznej neutralnych Wgier miaa by antyradziecko i walka z
ZSRR.
Skierowany przeciwko ssiednim narodom agresywny nacjonalizm odgrywa jednak ograniczon rol
Natomiast antyradziecko bya nie tylko zagroeniem dla ssiedniego pastwa, ZSRR, lecz rwnie
agresywnym wyrazem antykomunizmu, nienawici do socjalizmu i klasy robotniczej. Antyradziecko
to staa metoda wojny ideologicznej midzynarodowego imperializmu, bro przeciwko postpowi
spoecznemu. Dlatego wanie neutralna kontrrewolucja wgierska postawia j na pierwszym
miejscu w swoim arsenale broni ideologicznej i od tego czasu jest tak wszdzie tam, gdzie wrogowie
zewntrzni i wewntrzni aktywnie wystpuj przeciw siom socjalizmu. Podczas kiedy gabinet Nagya
proklamowa neutralno swego kraju i zabiega o jej uznanie, wojskowi przywdcy kontrrewolucji
przygotowywali si gorczkowo do walki z oddziaami radzieckimi. Towarzyszya temu oywiona
kampania propagandowa. Rozrzucone 31 padziernika tysice ulotek przekazyway owiadczenie
rewolucjonistw z Dowdztwa Krajowej Obrony Przeciwlotniczej, e s oni gotowi do walki
z wojskami radzieckimi. Gazeta Dudsa Magyar Fggetlensg z 1 listopada przytoczya fragment
artykuu wstpnego Daily Telegraph: Wrogiem Wgier jest jedynie Zwizek Radziecki i Wgrw nie
mog wiza z nim adne wzgldy polityki zagranicznej.
W cigu nastpnych dni kontrrewolucyjna prasa donosia o ruchach wojsk radzieckich, o
niebezpieczestwie zagraajcym zdobyczom rewolucji. Nie ulegao ju wtpliwoci, przeciw komu
skierowane byo owiadczenie nowo powoanego generaa brygady Pla Maltera, jakie zoy
w swojej kwaterze gwnej wobec zachodnich dziennikarzy: Nasza armia ma jednak bro i jeeli
bdzie trzeba, potrafi broni si przed intruzami.
Przygotowaniami do walki z oddziaami radzieckimi kierowa genera Bla Kirly. 30 padziernika
owiadczy on na konferencji zaoycielskiej Komitetu Obrony Wewntrznej, e Budapeszt musi by
w stanie gotowoci bojowej. W tym celu utworzono sztab Kirlya, ktry przy pomocy rady
rewolucyjnej Dowdztwa Krajowej Obrony Przeciwlotniczej stale ledzi miejsca pobytu i ruchy
wojsk radzieckich. Kirly zada mapy systemu obrony artyleryjskiej Budapesztu i na jej podstawie
zaczto opracowywa plan obrony przeciw jednostkom pancernym. Z Budapesztu wysano w teren
penomocnikw, by razem z miejscowymi radami rewolucyjnymi przygotowywali si do walki
z oddziaami radzieckimi. I tak, do 3 Korpusu w Kecskemt przybyli 1 listopada trzej tacy
penomocnicy, a ich pierwszym krokiem byo aresztowanie niepewnych oficerw.
Sztab Kirlya uzbraja zoon z cywilw gwardi narodow w pochodzc z magazynw
wojskowych cik bro. Bardziej ufano antyradzieckiej postawie gwardzistw ni regularnym
oddziaom wojska. Zreszt zaufanie to byo wzajemne. Nawet synny raport ONZ przyznaje, e
powstacy nie dowierzali oficerom i dlatego pozostawili kierownictwo w rkach cywilw. Wszelkie
polecenia przyjmowali tylko wwczas, jeli potwierdzali je osobicie zaufani dowdcy, do ktrych
naleeli Malter i Kirly.

Do rozbudowania i umocnienia reakcyjnego rdzenia si zbrojnych starano si wcign byych

oficerw horthystowskich. Podczas tych kilku dni ponad 500 osb - w tym 300 osb na pimie poprosio o przywrcenie im stopnia wojskowego. Byli wrd nich zbrodniarze wojenni, spiskowcy
i ludzie karani za czyny antypastwowe. Aby umoliwi im aktywne wczenie si do dziaa, Bla
Kirly powoa 1 listopada tzw. komisj rehabilitacyjn, w skad ktrej wchodzili poza nim dwaj
oficerowie horthystowscy. Byli wojskowi nawet bez rehabilitacji krcili si w Parlamencie wok
czonkw rzdu, w Ministerstwie Obrony Narodowej, a szczeglnie masowo proponowali swe usugi
Dowdztwu Obrony Przeciwlotniczej po jego wspomnianym apelu. Ci wanie ludzie stanowili ukryt
przed masami mocn baz wojskowej dyktatury i antyradzieckich poczyna.
Rozszerzy si zakres imperialistycznej interwencji, ktra przybieraa rwnie ukryte formy.
W ambasadzie USA w Budapeszcie dziaay dwie nielegalne radiostacje. Informoway one centrum
oporu w wolnym wiecie o sytuacji w kraju i spodziewanym przebiegu wydarze, odbieray
nadchodzce z zagranicy dyrektywy i wskazwki taktyczne. Prasa amerykaska donosia, e genera
William J. Donovan, ktry podczas drugiej wojny wiatowej sta na czele amerykaskiego wywiadu,
w czasie wydarze wgierskich przebywa w Austrii jako szef Komisji Wybawienia Narodowego.
Wedug Washington Daily News Donovan jedzi w tym czasie wielokrotnie na Wgry, podobnie
zreszt jak inni eksperci, wystpujcy jako czonkowie delegacji rnych organizacji lub jako
dziennikarze.
Rozmaite zagraniczne przedstawicielstwa nawizyway kontakty z wojskowymi przywdcami
kontrrewolucji. Pracownik ambasady amerykaskiej, Quade, odwiedzi 30 padziernika powstacw
w koszarach Kilina i przedstawiajc si jako osoba oficjalna interesowa si biec sytuacj
polityczn. Waniejsze osobistoci spotykay si z Malterem. 1 listopada zoy wizyt w kwaterze
gwnej Maltera James N. Cowley, attach wojskowy Wielkiej Brytanii. Jak pisaa gazeta Magyar
Honvd z 2 listopada, przedstawi on swoje zdanie na temat wydarze oraz udziela rad w zakresie
utrzymania osignitych rezultatw i czenia si grup zbrojnych. Nie ma wtpliwoci, e jego
wojskowe i polityczne rady suyy w pierwszym rzdzie przygotowaniu walki z oddziaami radzieckimi
i e podkrela on potrzeb ustanowienia dyktatury wojskowej. W ramach rewanu Malter
poinformowa go o ruchach i ewentualnych zamiarach wojsk radzieckich. Wspprac z Cowleyem
Malter nie omieszka pochwali si na jednym z posiedze Rady Ministrw.
Nie znamy nawet w przyblieniu liczby osb przerzuconych z Zachodu, ktre wziy udzia w walkach
na Wgrzech. Szczeglnie duo mogo ich by w Kraju Zadunajskim, poniewa obszary te s pooone
stosunkowo blisko granicy, co zapewniao moliwo ewentualnej szybkiej ucieczki. Najwiksza
jednak groba imperialistycznej ingerencji wizaa si z dziaalnoci Rady Narodowej Kraju
Zadunajskiego.
Czy Rada Narodowa Kraju Zadunajskiego bya kontrrzdem? Odpowied na to pytanie nie zaley od
tego, czy mieszczca si w Gyr Rada miaa ministrw, czy nie, albo za co si uwaaa, lecz od tego,
jak faktycznie odgrywaa rol i jakie plany zaczynaa realizowa. Jak ju mwilimy, Rada
Narodowa w swoim pierwszym wystpieniu postawia przed rzdem Nagya takie dania, ktre
zapewniy jej poparcie wszystkich si kontrrewolucyjnych. 30 padziernika wezwaa do przyczenia
si do niej si rewolucyjnych wojewdztw spoza Kraju Zadunajskiego i z radoci ogosia, e
przyczyy si ju do nas wojewdztwa Borsod, Bcs-Kiskun oraz Csepel. Okrelono nawet zasady
podziau mandatw przedstawicielskich: Przyczajce si wojewdztwa bd miay w Radzie
Narodowej Kraju Zadunajskiego po czterech delegatw.
Kierownictwo Komitetu Wolna Europa natychmiast docenio uyteczno istnienia tej organizacji.
Nawet zwizana z Imre Nagyem emigracja musiaa przyzna, e istnia imperialistyczny plan

podzielenia kraju na dwie czci. Kraj Zadunajski to graniczca z Austri cz Wgier, ktr Dunaj
oddziela w sposb naturalny od reszty kraju. Deniem pewnych, do dnia dzisiejszego jeszcze nie.
ujawnionych si zachodnich, byo stworzenie w tej czci Wgier samodzielnego rzdu, oderwanie jej
od reszty kraju, ustanowienie stolicy w Gyr i w ten sposb uczynienie z Wgier drugich,
podzielonych Niemiec - czytamy w styczniowym numerze brukselskiego pisma Szemle z 1960
roku. Autor myli si jednak piszc, e duchowi inicjatorzy planu s nieznani. Ojcem tej koncepcji by
sztab monachijskiej Wolnej Europy.
Dopilnowanie realizacji planu powierzono przybyemu do Gyr dyrektorowi wiedeskiego biura
wywiadowczego Komitetu Wolna Europa Aurlowi Abranyi oraz jednemu ze wsppracownikw
RWE, Klmnowi Konkoly. Ich zadaniem byo pozyskanie dla tego planu kierownictwa Rady
Narodowej Kraju Zadunajskiego. Chodzio o to, aby oficjalnie zwrcio si ono do ONZ z prob
o pomoc. Politykw pastw NATO agitowano, by poparli te plany. Na przykad byy minister spraw
zagranicznych Belgii van Zeeland w kuluarach parlamentu proponowa podzia Wgier na dwie
czci112. Przedstawiciele mocarstw zachodnich w ONZ zobowizali si doprowadzi do
przegosowania wniosku o wysaniu oddziaw midzynarodowych na jakiekolwiek niezalene od
rzdu wgierskiego i wolne od oddziaw radzieckich terytorium kraju, jeli tylko jakie pastwo
wniosek taki przedoy na forum midzynarodowym. Zadanie to wzi na siebie ambasador woski w
Wiedniu113.
Sztab Wolnej Europy wysya na Wgry nie tylko cznikw, ale rwnie pomoc techniczn. Z
Monachium nadesza do Gyr stacja nadawcza. Po Kraju Zadunajskim kryo 8-10 wyposaonych
w nadajniki samochodw RWE, ktre szerzyy kontrrewolucyjn propagand. W celu oceny sytuacji
politycznej i wojskowej przyby do Gyr szef Wsplnoty Wgierskich Kombatantw genera Zk wraz
z eskort. Strzaokrzyowcy chwalili si w listopadowym numerze swojej gazety t s Cel, e
przywdca wgierskiego ruchu narodowego w towarzystwie jednego z czonkw naszej redakcji
przekroczy granic Wgier, by na miejscu zapozna si z sytuacj. Te rozeznania miay na celu
przygotowanie wikszej interwencji zbrojnej.
Dziaalno Rady Narodowej Kraju Zadunajskiego suya wanie realizacji tych szczeglnie
niebezpiecznych planw. Jej propaganda nieraz gosia, e Kraj Zadunajski jest terytorium jednolitym
i dlatego musi podlega jednemu kierownictwu. Czasem, gwnie w programach wolnych rozgoni,
mona byo te usysze okrelenie: Wolna Republika Kraju Zadunajskiego.
Szczeglnie niebezpieczne konsekwencje nis za sob 7 punkt rezolucji Rady: Rada Narodowa Kraju
Zadunajskiego uwaa za podane utworzenie w Kraju Zadunajskim jednolitego kierownictwa
wojskowego. Kilku oficerw przystpio do organizowania Zjednoczonych Si Zbrojnych Kraju
Zadunajskiego. 1 listopada ogosili, e przyczyy si do nich jednostki wojskowe z Gyr, Ppa,
Zalaegerszeg i Srbogrd. Prowadzili rwnie rozmowy z onierskimi radami rewolucyjnymi
pozostaych jednostek, aby nakoni je do przyczenia si i poparcia idei samodzielnoci Kraju
Zadunajskiego.
Przedstawiciele Rady Narodowej Kraju Zadunajskiego jedzili nad granic z Austri, inni za do
Wiednia w celu nawizania bezporednich kontaktw z gotowymi do pomocy siami
kapitalistycznymi. Do Wiednia jedzi, midzy innymi, Zoltn Berjn, ktry na konferencji prasowej
wezwa do przyjcia z pomoc narodowi wgierskiemu. 1 listopada udaa si do Wiednia
czteroosobowa delegacja, szukajc poparcia i kontaktw z rnymi organizacjami midzynarodowymi

112
113

Ferenc Erss: Wgierscy przywdcy robotniczy na Zachodzie, Pannnia, Budapeszt 1961, s. 78.
Mikls Szab: Zawd emigrant, Kossuth Knyvkiad, Budapeszt 1958, s. 79.

i przywdcami dysydenckimi. Wedug wspomnie zbiegego za granic wsppracownika Rady

delegacj przyj take minister spraw wewntrznych Austrii Helmer114. 7 listopada czonkowie
delegacji przeprowadzili rozmowy ze synnym pukownikiem Bellem115 z Wolnej Europy.
Rada zamkna rwnie granic z Czechosowacj, by wstrzyma napywajc stamtd pomoc.
Czechosowaccy komunici, aktywici partyjni, kolejarze i chopi szukali kontaktu z dawnymi
znajomymi i towarzyszami, chcc udzieli internacjonalistycznej pomocy znajdujcym si w trudnej
sytuacji siom bronicym socjalizmu. Przerzucali przez granic due iloci wgierskojzycznych gazet
i ulotek, w ktrych wzywali wgierskich robotnikw do obrony dyktatury proletariatu i wycignicia
wnioskw z dowiadcze roku 1919.
Odwrcenie uwagi opinii publicznej kraju od niebezpieczestwa rozniecenia trzeciej wojny
wiatowej, do czego prowadziy plany zwizane z Krajem Zadunajskim, byo zadaniem agitacji ONZ.
W stosunku do ONZ nard wgierski ywi wielkie zudzenia. Ludzie bali si, e wypadki wgierskie
mog doprowadzi do wybuchu wiatowego konfliktu, tote kontrrewolucjonici nie afiszowali si
swoimi przygotowaniami do walki zbrojnej przeciwko oddziaom radzieckim. Potrzebna im bya te
propagandowa teza, e ONZ wemie Wgry pod swj protektorat. Radio Wolna Europa
przekazywao sprawozdania z Nowego Jorku, ktre wzbudzay nadziej na zachodni interwencj.
Cay wiat zapewnia o solidarnoci z bojownikami o wolno, byle tylko nie zaniechali walki
zbrojnej. Kontrrewolucyjna prasa powtarzaa te wiadomoci i plany, a pobone yczenia
przedstawiaa jako rzeczywisto.
Organ Partii Drobnych Rolnikw Kis jsg pisa 1 listopada: Wielu dziennikarzy odwiedza nasz kraj
gwnie w celu przygotowania majcej wkrtce nastpi na Wgrzech wizyty sekretarza generalnego
ONZ.
2 listopada pismo Dudsa Magyar Fggetlensg informowao, e jutro w poudnie przybdzie do
Budapesztu komisja ONZ. Gazeta rewolucyjnych si zbrojnych Magyar Honvd tego samego dnia
donosia, ju bardziej optymistycznie, e delegacja ONZ przybdzie do Budapesztu w godzinach
poudniowych.
3 listopada gazeta rady rewolucyjnej modziey robotniczej podaa, e w cigu minionych 48
godzin przybya do naszego kraju przez Bratysaw komisja skadajca si z obserwatorw ONZ.
Wysannicy tej wiatowej organizacji bezzwocznie przystpili do szlachetnej, ale niebezpiecznej
pracy. Rnymi metodami, midzy innymi z powietrza, z uwag ledz wydarzenia na Wgrzech,
naturalnie zwizane z grob obcej interwencji wojskowej. O swoich spostrzeeniach systematycznie
informuj organa zwierzchnie, a radio ONZ czsto nadaje sprawozdania na ten temat.
Palma pierwszestwa naley si jednak niezalenej gazecie Valsg, ktra rwnie 3 listopada
podaa jedyn w caej prasie wgierskiej nieoficjaln wiadomo: Pewien mody rewolucjonista z
Budapesztu dojecha w nocy z czwartku na pitek (tj. z 1 na 2 listopada) samochodem do granicy
wgiersko-austriackiej. Udao mu si tam zamieni kilka sw z rozmieszczonymi wzdu granicy
oddziaami ONZ. Oddziay te, jednostki angielskie i amerykaskie, znajduj si, jak stwierdzio wielu
ich onierzy, w stanie pogotowia. Nie maj jednak zamiaru wkracza na ziemi wgiersk dopty,
dopki nie otrzymaj zdecydowanego wezwania od Imre Nagya. Jak wiadomo, premier owiadczy
wstpnie, a nastpnie ogosi przez radio, e jeeli pomimo ponownego wezwania i faktu

114

Studia o wgierskiej rewolucji, Aurra, Monachium 1966, s. 233-289.

Pseudonim byego ppka horthystowskiego Julina Borsanyi, w tym czasie doradcy wojskowego RWE (przyp.
red. pol.).
115

wypowiedzenia Ukadu Warszawskiego oddziay radzieckie nie opuszcz kraju, wwczas do ich
usunicia poprosimy o pomoc ONZ.
Wiadomoci te wydaway si ludziom prawdziwe, poniewa radio i prasa cigle mwiy
o telegramach Imre Nagya do ONZ i informoway o jego antyradzieckich posuniciach. Wszystko to
spotykao si z aplauzem Wolnej Europy. Dyrektywna z 2 listopada ju zdecydowanie wzywaa do
popierania rzdu Nagya i zaniechania osobistych napaci na premiera.
Radio Wolna Europa po okresie waha poparo nowy system i jego antyradzieck lini; w jednej
z nadanych 2 listopada audycji owiadczono: Jeszcze nigdy jedno narodowa, o ktr apelowa
premier, nie bya bardziej potrzebna ni dzisiaj. Tego samego dnia Rada Narodowa Kraju
Zadunajskiego zapewnia o swoim poparciu dla speniajcego dania rewolucji Imre Nagya.
Za uksztatowaniem wok Imre Nagya jednoci narodowej opowiaday si take zajmujce si
gwnie dziaalnoci propagandow studenckie komitety rewolucyjne. Tak zwany Budajski
Uczelniany Podkomitet Rewolucyjny w rozkazie nr 1 gosi: Naszym najwitszym obowizkiem
wobec narodu i narodowej rewolucji jest stworzenie jak najszerszej ludowej jednoci narodowej,
gdy tylko dziki temu bdzie moliwe zjednoczenie wszystkich si dla obrony interesw naszej
ludowej, narodowej rewolucji116.
Take Uniwersytecki Rewolucyjny Komitet Studencki w ulotkach i gazetce Egyetemi Ifjsg
domaga si w imi jednoci narodowej przerwania walk midzypartyjnych, gdy tylko wtedy bdzie
mona broni zdobyczy demokratycznej rewolucji i walki o wolno117. Jedno narodowa
kontrrewolucjonistw nie miaa nic wsplnego z faktycznymi interesami narodu wgierskiego. Nie
obejmowaa ona przeladowanych komunistw i wielu aresztowanych uczciwych ludzi. Nie naleeli
do niej robotnicy bronicy fabryk, chopi-spdzielcy, nienawidzcy obszarnikw i pragncy postpu
spoecznego uczciwi obywatele.
Na prno szafowano okreleniami ludowa i narodowa - w rzeczywistoci jedno miaa bardzo
wsk baz spoeczn. Na paszczynie nacjonalistycznej i antyradzieckiej jednoci narodowej
spotkali si Imre Nagy i rycerze wyzwalania.
W stosunku do si postpowych i komunistw rozptano biay terror; reakcja szykowaa si do walki
z wojskami radzieckimi, a Imre Nagy marzy o narodowej jednoci, jednoczenie otwierajc
wszystkie bramy dla prawicy i odcinajc si od si socjalistycznych. W napisanej po 4 listopada pracy
Imre Nagy take uywa jeszcze tego pojcia: Osignita w walce wyzwoleczej jedno narodowa
obja wszystkie klasy i warstwy spoeczne oraz wszystkie kierunki polityczne118. W rzeczywistoci
jedynie siy prawicy zjednoczyy si w celu obalenia socjalizmu.
Neutralne Wgry zagraay nie tylko rozwojowi kraju i jego spoeczestwa, ale rwnie
bezpieczestwu ociennych narodw i pokojowi w Europie. Antyradzieckie przygotowania
kontrrewolucjonistw nosiy w sobie zarodek trzeciej wojny wiatowej. Staje si to szczeglnie jasne,
jeeli wemiemy pod uwag, e w tych dniach doszo do otwartej agresji imperialistycznej na Egipt.
Kardyna Jzsef Mindszenty, pewny zwycistwa, w wygoszonym 3 listopada wieczorem
przemwieniu radiowym pogrzeba ju zbankrutowany, jak si wyrazi, system socjalistyczny.
Oglnikowo chwali nard i walk zbrojn, z niechci wspominajc o rosyjskim imperium.
Stwierdzajc, e stary system zosta ju zmieciony, przedstawi wasny program. Zagrozi
116

Magyar Jv, 3 XI 1956.

Por. Egyetemi Ifjsg, 3-4 XI 1956.
118
Imre Nagy: Myli - wspomnieniu, Snagov 1956-1957.
117

przedstawicielom i spadkobiercom zbankrutowanego systemu, e ponios szczegln

odpowiedzialno za sw dziaalno, a pocignicie do odpowiedzialnoci musi nastpi na
wszystkich szczeblach. Swoje cele spoeczne okreli nastpujco: Chcemy by narodem i krajem
w pastwie prawa, (...) opartego na ograniczonej wzgldami spoecznymi wasnoci prywatnej,
spoeczestwem przepojonym wycznie kultur narodow. Domaga si rozpisania nowych
wyborw pod kontrol midzynarodow. W formie zawoalowanej domaga si rwnie zwrotu
majtkw kocielnych, owiadczajc: Oczekujemy prawnego przywrcenia instytucji i stowarzysze
Kocioa katolickiego (...).
Popierana przez midzynarodow reakcj kontrrewolucja zdawaa si ju by blisko zwycistwa.
W tych dniach jednak patrioci wgierscy przygotowywali si do kontrnatarcia.

Rozgromienie kontrrewolucji przy pomocy wojsk radzieckich

W pierwszych dniach listopada 1956 roku socjalizm na Wgrzech by zagroony. Siy kontrrewolucji
i restauracji dyy do przejcia wadzy, przygotowujc si pod kierownictwem specjalnego sztabu
generaa Bli Kirlya do walki zbrojnej z oddziaami radzieckimi.
Siy postpu i socjalizmu w wiecie, a szczeglnie w Europie, byy zaskoczone i zdezorientowane.
W szeregi partii komunistycznych i robotniczych wkrado si niezdecydowanie i nieufno.
Niektrych, zwaszcza grupy inteligenckie, oszoomiy goszone przez kontrrewolucjonistw
i rewizjonistw hasa - o oczyszczeniu socjalizmu, socjalizmie samodzielnym i niezalenym oraz
narodowo-demokratycznych formach socjalizmu. Od bezkrytycznego aprobowania tych frazesw
bliska ju bya droga do zajcia wrogiej postawy wobec Zwizku Radzieckiego i odejcia od
pryncypiw i zasad proletariackiego internacjonalizmu. Nie dostrzegli jednak, e oczyszczenia
socjalizmu podja si caa midzynarodowa reakcja. Aktywici partyjni i wielu robotnikw wyraniej
uchwycio istot i niebezpieczestwo zachodzcych wydarze.
Siy reakcji i zimnej wojny przystpiy do ataku. Wydawao si, e wiatowa reakcja jest bliska
triumfu. Sawia bohaterskich wgierskich bojownikw o wolno, nasilaa antykomunistyczn
i antyradzieck propagand, grzebaa ju socjalizm. Napadano na siedziby partii komunistycznych,
urzdzano demonstracje pod reakcyjnymi hasami, wiwatowano na cze wgierskiej rewolucji i
Imre Nagya.
Wyraajc interesy wielkiego kapitau, dwa filary midzynarodowego imperializmu. Wielka Brytania i
Francja wraz z Izraelem 29 padziernika zbrojnie zaatakoway Egipt w celu odzyskania
znacjonalizowanego Kanau Sueskiego. Bya to brutalna agresja dawnych kolonizatorw przeciw
dcemu do niezalenoci krajowi, zagraajca jednoczenie ruchom narodowowyzwoleczym
w wiecie. Tym samym w pobliu Europy powstao nowe zarzewie wojny. Niebezpieczestwo
konfliktu w skali midzynarodowej stawao si coraz bardziej realne.
W ostatnich dwch dniach padziernika i pierwszym dniu listopada wspierani przez
rewizjonistycznych zdrajcw, uwaajcy si za zwycizcw kontrrewolucjonici ujawnili swe
prawdziwe zamiary. 30 padziernika miaa miejsce masakra na placu Republiki. Tego samego dnia
premier Imre Nagy zakomunikowa o wprowadzeniu opartych na systemie wielopartyjnym rzdw
koalicyjnych. 31 padziernika po poudniu, pod naciskiem kontrrewolucjonistw, ogosi wystpienie
Wgier z Ukadu Warszawskiego, a 1 listopada ich neutralno.

4 listopada 1956 roku rozpocz si nowy etap walki z kontrrewolucj. Siy socjalistyczne na
Wgrzech, przy bezporedniej pomocy Zwizku Radzieckiego, przystpiy do likwidacji
kontrrewolucyjnego powstania i jego skutkw.
Jakie warunki i okolicznoci sprawiy, e pomimo trudnej sytuacji w stosunkowo krtkim czasie udao
si zlikwidowa dwa ogniska imperialistycznej interwencji? By odpowiedzie na to pytanie, najpierw
musimy zastanowi si, dlaczego udao si tak szybko rozbi na Wgrzech bandy kontrrewolucyjne
i dlaczego, pomimo zainteresowania i aktywnej pomocy midzynarodowego imperializmu, nie doszo
do militarnego konfliktu. Wynikao to z odpowiedniej taktyki, ktra umoliwia osignicie
zwycistwa dziki okrelonym zewntrznym i wewntrznym uwarunkowaniom.

Wewntrzne warunki rozbicia kontrrewolucji

Kontrrewolucyjne siy zbrojne zostay na Wgrzech rozgromione dziki pomocy z zewntrz,
mianowicie wprowadzeniu oddziaw radzieckich, co stworzyo siom socjalizmu sprzyjajce warunki
do walki politycznej i ideologicznej.
Decydujc rol w rozbiciu kontrrewolucji odegrao utworzenie w dniach 2 i 3 listopada 1956 roku
rewolucyjnego centrum si socjalistycznych i Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego oraz
odrodzenie si Komitetu Zarzdzajcego Wgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, a pniej
powoanie jej Komitetu Centralnego.
Rzd Imre Nagya zdradzi cele socjalizmu, ktrych obron powierzya mu Rada Prezydialna i ktre
zaprzysig broni. Jego rzd statystowa - i to nie biernie - przy likwidacji zdobyczy osignitych
w cigu wielu lat pokojowej pracy narodu. Zamiast zapewni porzdek, spokj i bezpieczestwo
publiczne, zgadza si na terror uzbrojonych band, a nawet rozwiza te organa zbrojne, na ktrych
mgby si oprze przy zaprowadzaniu porzdku. Imre Nagy - nie majc do tego prawa - zerwa
midzynarodowe ukady Wgier, a w stosunku do prawdziwych przyjaci przyj wrog postaw.
Zwolennicy Imre Nagya wielokrotnie uzasadniali, e kroki te byy spenieniem da narodu. Takie
dania faktycznie miay miejsce, ale odzwierciedlay interesy mniejszoci, ktr wyniosa fala
kontrrewolucji. Reakcja, wykorzystujc wszelkie dostpne rodki propagandowe, przedstawiaa swoje
wasne cele jako gos ludu. Prawdziwe interesy wgierskich mas pracujcych zwizane byy
z socjalizmem. Ludzie pracy domagali si naprawienia bdw, przestrzegania prawa i budowy
socjalizmu w sposb zgodny z warunkami kraju. Stanowisko Imre Nagya uniemoliwio realizacj tych
da narodu, z czego spoeczestwo nie zdawao sobie jeszcze wwczas w peni sprawy, gdy
kontrrewolucyjna propaganda i zdrada utrudniay obiektywn ocen sytuacji.
W tych niezwykle trudnych warunkach Jnos Kdr skupi grup patriotw i utworzy Rewolucyjny
Rzd Robotniczo-Chopski. W odezwie rzdu do narodu tak uzasadniano bezwzgldn konieczno
jego powstania: Do tego odpowiedzialnego kroku skonia nas wiadomo, e w bdcym pod
wpywem reakcji i niezdolnym do dziaania rzdzie Nagya nie mielimy adnych moliwoci
przeciwdziaania narastajcemu kontrrewolucyjnemu zagroeniu naszej ludowej republiki, wadzy
robotniczo-chopskiej i zdobyczy socjalizmu (...).
Powoanie Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego i reaktywowanie Wgierskiej
Socjalistycznej Partii Robotniczej byo czynem rewolucyjnym. Rzd otwarcie zerwa ze zdrajcami
i jednoznacznie przeciwstawi si naporowi kontrrewolucji. Tym samym speniony zosta
najwaniejszy wewntrzny warunek rozbicia si reakcji i przywrcenia socjalistycznego porzdku:
istniao centrum walki si rewolucyjnych.

Nowy rzd rozpocz dziaalno zgodnie z konstytucj Wgierskiej Republiki Ludowej i w jej obronie.
Utworzenie rzdu zainicjowali ci ministrowie, ktrzy zerwali z kroczcym ju drog zdrady Imre
Nagyem i - wierni przysidze - wystpili w obronie wadzy ludowej. Rzd ten uzyska poparcie
przewodniczcego Rady Prezydialnej Wgierskiej Republiki Ludowej i przewodniczcego Parlamentu.
Odpowiedzialno, jak wzio na siebie rewolucyjne centrum, ch suenia rzeczywistym,
opierajcym si na trwaych podstawach interesom narodu day mu siy do tej trudnej walki
i zagrodzenia drogi fali kontrrewolucji.
Cele, jakie przywiecay centrum rewolucyjnemu, to: rozbicie kontrrewolucji, zaprowadzenie
porzdku w kraju, reaktywowanie si rewolucji socjalistycznej, zapewnienie warunkw do
kontynuowania budowy socjalizmu. W swoich pierwszych dokumentach partia i rzd przedstawiy
program, ktry wyraa interesy najszerszych krgw wgierskich mas pracujcych - niezalenie od
ich chwilowej postawy i nastrojw
Susznych celw nie mona jednak byo realizowa bez wczeniejszej likwidacji zbrojnych grup
kontrrewolucyjnych. Rewolucyjny Rzd Robotniczo-Chopski i Komitet Zarzdzajcy WSPR stany
przed alternatyw, czy ryzykowa wybuch wojny domowej, czy wybra inn drog. Wojna domowa
oznaczaa dugotrwae, pochaniajce wiele ofiar walki. W kraju czekao na wezwanie tysice
komunistw i patriotw-. W samym Budapeszcie mona byo liczy na robotnicze dzielnice:
Angyalfld, Csepel i inne.
Jako pierwsi zaczli organizowa si robotnicy-komunici. Na przykad w dzielnicy Kispest, w Fabryce
Traktorw Czerwona Gwiazda, iw ostatnich dniach padziernika powstaa nielegalna grupa
komunistyczna z 5-osobowym kierownictwem na czele. W X dzielnicy zgrupowani na terenie browaru
uzbrojeni robotnicy walczyli z kontrrewolucj, w wielu fabrykach XIII dzielnicy kierownictwo partyjne
nadal organizowao walk, take po spustoszeniu siedziby Komitetu Budapeszteskiego partii. W VIII
dzielnicy organizowali sit; robotnicy i aktywici partyjni Fabryki MAVAG oraz Fabryki Wagonw Ganz,
a major Ern Jnosi, szef Dzielnicowej Komendy Uzupenie, zaopatrzy ich w bro i odpowiednie
dokumenty. W Kirlyerd 13 komunistw z Csepel utworzyo grup zbrojn, do ktrej przystpowali
wierni wadzy ludowej robotnicy. Grupy komunistw z III dzielnicy take szukay - wedle swych
moliwoci - drg wyjcia z cikiej sytuacji. Grnicy z wojewdztwa Ngrd nawet na chwil nie
zrezygnowali z walki z kontrrewolucj. W miejscowoci Karancslapujt dziaacze komunistyczni (3040 osb) odbyli 1 listopada narad. Na ich wezwanie 2 listopada ponad 500 osb zoyo przysig
wiernoci sprawie socjalizmu. Grnicy z Baglyasalj, Salg, Karancslapujt. Nagybtony i innych
miejscowoci zbroili si, a utworzona przez nich 83-osobowa brygada stray robotniczej odbia 4
listopada z rk kontrrewolucjonistw stolic wojewdztwa, miasto Salgtarjan. Podobnie dziaali
grnicy z wojewdztwa Baranya w miastach Pcs i Koml. W Kaposvrze komunici z cukrowni
z broni w rku bronili fabryk; a na zebraniu w nocy 1 listopada powzili uchwa stwierdzajc:
Kontrrewolucja nie jest spraw wycznie wgiersk, jest to prowokacja midzynarodowego
imperializmu, a jej dalszy przebieg nie jest obojtny dla krajw obozu socjalistycznego. Trzeba
wytrwa do koca!
Dawny proletariat wiejski Bksu take nie pozosta bezczynny. 2 listopada w miecie Szarvas
wystpio zbrojnie w obronie wadzy robotniczej 35 osb, a 4 listopada dalszych 50. Organizacja
partyjna w podjtej noc 4 listopada uchwale tak sformuowaa swoje zadania: Kontrrewolucj
zagraajc naszemu krajowi i narodowi, naszym miastom, partii i socjalistycznej wadzy ludowej
trzeba niezwocznie rozgromi. Trzeba rozbroi stra narodow, ktra przesza na stron
kontrrewolucji, i przej ulice oraz obiekty miejskie w Szarvas. Naley przywrci wadz ludow119.
119

Dezs Varga: op. cit., s. 68-69, 95.

Do 5 listopada wieczorem rozprawiono si z siami zbrojnymi kontrrewolucji na terenie caego

powiatu. 8 listopada Wgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza liczya tam 550 czonkw. W
Ttkomls pod sztandarem partii skupio si ju w pierwszych dniach 220 osb. W wielu
spdzielniach produkcyjnych kraju uzbrojone w bro myliwsk lub rczn 10-20-osobowe brygady
broniy wsplnej wasnoci. W spdzielni produkcyjnej im. Zalka Mt w Kunszentmrton powstaa 1
listopada liczca 60 czonkw organizacja partyjna. Podobnie dziaali czonkowie spdzielni
produkcyjnej Budakalsz w Kisjszlls, Lenin w Karcag, Rkczi w Meztr i Vrs Csillag w
Bares. W miejscowoci Rakamaz (wojewdztwo Szabolcs) powstaa 20-osobowa uzbrojona grupa,
zoona z czonkw spdzielni produkcyjnej Szikra, ktr nazywano bojownikami oporu z
Rakamaz. W Szabadi bojowa postawa organizacji partyjnej uniemoliwia kontrrewolucjonistom
osignicie przewagi. S to tylko nieliczne przykady przygotowywania si do kontrataku
rozproszonych jeszcze, ale ju przechodzcych do ofensywy si socjalistycznych.
W wielu jednostkach wojskowych, oddziaach Wojsk Ochrony Pogranicza i jednostkach byych si
bezpieczestwa take organizowali si ludzie wierni socjalizmowi. W kraju, cho rozproszone, istniay
jeszcze znaczne siy gotowe do obrony rewolucji socjalistycznej. Jednak ich zorganizowanie
i skierowanie do walki z kontrrewolucj wymagao czasu i pocignoby za sob wielkie straty
i przelew krwi. Nie chcc do tego dopuci Rewolucyjny Rzd Robotniczo-Chopski postanowi, e
zwrci si o bratni, zbrojn, internacjonalistyczn pomoc, a po przywrceniu porzdku, w twardej
walce ideologicznej i politycznej, na nowo zorganizuje siy rewolucji i zdobdzie zaufanie ludu
pracujcego. W odezwie do narodu stwierdzono: W interesie naszego narodu, klasy robotniczej
i ojczyzny Wgierski Rewolucyjny Rzd Robotniczo-Chopski zwrci si do naczelnego dowdztwa
armii radzieckiej o pomoc w rozbiciu si reakcji i w przywracaniu porzdku i spokoju w naszym kraju.
Zwizek Radziecki przychyli si do tej proby, a jego wojska zlikwidoway zbrojne ogniska
kontrrewolucji. Walki trway w zasadzie do 8 listopada, tylko w niektrych miejscowociach do 10.
Pojedyncze, mae grupy i jednostki zakcay spokj spoeczestwa jeszcze ponad miesic.
Likwidoway je oddziay wgierskich si bezpieczestwa wewntrznego.
Propaganda imperialistyczna gosia, e po 4 listopada walki byy cisze i pochony wicej ofiar ni
w okresie poprzednim. W rzeczywistoci byo odwrotnie: Dwie trzecie przypadkw zranie
z padziernika-listopada przypada na okres sprzed 3 listopada, a tylko jedna trzecia po 4 listopada120.
Dane ze szpitali s podobne: do dziesiciu budapeszteskich szpitali (przy ulicy Szvetsg, SchpfMerei, Istvna, na placu Bakcs, Jnosa, Balassy, z ulicy Ttnyi, Bajcsy-Zsilinszkyego, Szabolcs oraz
kliniki Kolti) w dniu 24 padziernika przywieziono 298 rannych, 25 padziernika - 266. Pniej liczba
rannych zmniejszya si i 3 listopada wyniosa 30 osb. 4 listopada wymienione szpitale przyjy 93
rannych, 5 listopada - 116, 6 listopada - 105, pniej, stopniowo, coraz mniej i do 10 listopada liczba
przywoonych dziennie rannych zmalaa do 30. Podobne s dane z innych szpitali. Do kliniki przy ulicy
Sndora Pterfyego przywieziono 23 padziernika 28 rannych, 24 padziernika - 31, 25 padziernika 15, a 4 listopada ani jednego; w dniu 5 listopada ponownie - 10, 6 listopada - 15, a pniej nie
przywoono ju wcale. Do szpitala Sport przywieziono 25 padziernika 11 rannych, 26 padziernika 15, 27 padziernika - 26, 4 listopada - 4, 5 listopada - 10, 6 listopada - 16, a pniej po 1-2 osoby
dziennie. Znamienne s rwnie dane z przychodni przy ulicy Trefort, ktra opatrzya w tym okresie
wicej rannych ni wszystkie szpitale cznie. 23 i 24 padziernika udzielono tam pomocy lekarskiej
1700 osobom, 25 i 26 padziernika - 500 osobom, a podczas pniejszych walk opatrywano rednio
po 70-80 rannych dziennie.

120

Waniejsze dane o okresie padziernik-grudzie 1956, KSH, Budapeszt 1957, s. 47.

Decydujc rol w rozbiciu grup kontrrewolucji odegraa odpowiednia taktyka oddziaw radzieckich.
Znaczenie mia rwnie fakt, e przytaczajca wikszo mieszkacw nie chwycia za bro po
stronie band kontrrewolucyjnych i nie udzielaa im istotnej pomocy. Poza Budapesztem w zasadzie
nie byo wikszych walk. Kontrrewolucjonici prowadzili tam raczej wojn podjazdow. adna
z jednostek Wgierskiej Armii Ludowej nie wystpia w sposb zorganizowany po stronie
kontrrewolucji. Byo to bardzo wane, poniewa ewentualne wczenie si do walki wyszkolonych
i dobrze uzbrojonych oddziaw utrudnioby i znacznie opnio rozgromienie kontrrewolucji.
Krajowi i zagraniczni przywdcy kontrrewolucji byli przekonani, e mog liczy na poparcie 80-90%
armii wgierskiej. Nawet Allen Dulles, dowiadczony szef wywiadu, owiadczy 1 listopada na
konferencji u prezydenta Eisenhowera, e 80% armii wgierskiej przeszo na stron powstacw121.
Faktycznie do powstacw przyczyli si pojedynczy oficerowie i nieliczne osobowo tzw. rady
onierskie, gwnie z jednostek stacjonujcych w Kraju Zadunajskim. W wielu kontrrewolucyjnych
grupach zbrojnych walczyli pojedynczy onierze i na tej podstawie oceniano ca armi. Dziaalno
sztabu generaa Kirlya dowodzia, e tu take liczono na przyczenie si znacznej liczby oddziaw
wojskowych. Lecz w dniach 4 i 5 listopada, w godzinie prawdziwej prby, wydarzenia potoczyy si
inaczej: adna jednostka wojskowa w sposb wiadomy i przemylany nie wystpia zbrojnie
przeciwko oddziaom radzieckim. W pobliu niektrych koszar, na przykad w Kaposvrze,
Bkscsaba, Zhony, Szolnoku i Budapeszcie (przy koszarach Petfiego i Mtysa), doszo do
wymiany strzaw, ale wynikao to najczciej z nieporozumie i nie trwao duej ni ptorej-dwie
godziny. W miecie Dunapente (wczesny Sztalinvros) na stron kontrrewolucji przeszo kilka baterii
artylerii, ktre nie chciay podda si nawet na wezwanie przybyych tam 6 listopada
parlamentariuszy: oficerw radzieckich i wgierskich. Nastpnego dnia przed poudniem radzieckie
wozy bojowe rozpoczy akcj. Okoo 16.30 opr artylerzystw zosta zamany.
Pomimo wic wezwania generaa Kirlya do powszechnego oporu - a do wielu koszar w kraju
oddziay radzieckie dotary dopiero 5-7 listopada - onierze wgierscy nie podjli walki. Ich postawa
przypiecztowaa klsk kontrrewolucjonistw, nie stano po ich stronie wojsko, nie popara ich
ludno. Musieli przegra.
Dlaczego mimo gorczkowych zabiegw i stara grupy oficerw popierajcych kontrrewolucj nie
udao si im zmobilizowa armii do walki z oddziaami radzieckimi? Po pierwsze, musimy uzna
bohaterstwo i dojrzao tych oficerw, ktrych pocztkowo sparaliowaa zdrada i bezwad
kierownictwa, ale ktrzy 4 listopada o wicie zajli aktywn postaw i przeszkodzili walce podjtej
przeciwko ich towarzyszom broni. W Ministerstwie Obrony Narodowej, w dowdztwach
poszczeglnych rodzajw broni i sztabach oraz w mniejszych jednostkach znaleli si wierni narodowi
oficerowie, dziki ktrym udao si zapobiec tragedii. By moe, cz z nich postpia tak tylko
dlatego, e liczya si z realiami; w kadym razie zachowali si uczciwie i nie poparli wezwania do
oporu przeciwko wojskom radzieckim. Setki bezimiennych, uczciwych oficerw i onierzy spenio
w tych dniach po prostu swj obowizek: dziaali zgodnie ze zoon przysig.
Kiedy wysi oficerowie Ministerstwa Obrony Narodowej dowiedzieli si 4 listopada o wicie
o powstania Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego, wielu z nich nawizao kontakt
z podlegymi sobie jednostkami, zakazujc walki. Na przykad pukownik Ugray poczy si
telefonicznie z pukiem artylerii przeciwpancernej w Tatabnya, ze sztabem dywizji artylerii w Cegld
oraz innymi jednostkami i poinformowa je, e utworzony zosta nowy rzd, ktremu z pomoc
pospieszyy oddziay radzieckie, oraz e jednostki te maj uzgadnia swoje dziaanie z dowdztwem
radzieckim. W sztabie 3 Korpusu w Kecskemt oficer dyurny, pukownik Rudolf Havas, 4 listopada
121

D. D. Eisenhower: op. cit., s. 82.

da rozkaz zabraniajcy strzelania i nakazujcy wspprac z oddziaami radzieckimi. Podobnie

postpio wielu oficerw i dowdcw rnych jednostek.
W koszarach im. Bajcsy-Zsilinszkyego w Baj tzw. rewolucyjna rada onierska i dowdztwo jednostek
wsplnie zdecydoway, e nie skieruj broni przeciwko oddziaom radzieckim. W miecie Kalocs
oficerowie komunici ju od 3 listopada organizowali si przeciw kontrrewolucji. 5 listopada odbyli
narad w garnizonowym klubie oficerskim i utworzyli 44-osobow jednostk bezpieczestwa
publicznego, ktra postanowia walczy po stronie Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego.
W stacjonujcej w Budapeszcie jednostce zmotoryzowanego puku z Aszd odbyo si 3 listopada
zebranie oficerw, na ktrym jednogonie zdecydowano, e w przypadku wkroczenia wojsk
radzieckich do Budapesztu oddzia ten nie bdzie przeciwko nim walczy.
Kilku oficerw puku artylerii z Cegldu dostarczyo po 5 listopada dziaa i 4 samochody z amunicj
dla walczcych w Budapeszcie radzieckich artylerzystw. Dowdcy batalionu pancernego z Hatvan
porozumieli si 5 listopada rano z dowdztwem oddziaw radzieckich i uzgodnili, e onierze
radzieccy i wgierscy bd wsplnie przywraca i utrzymywa porzdek na terenie miasta. Jednostki
wgierskie podjy si ochrony Elektrowni Mtravidki i miejscowego urzdu pocztowego. W
Gyngys do podobnego porozumienia doszo ju 3 listopada wieczorem, 5 listopada 3-osobowa
delegacja oficerw jednostki wojskowej Pf. 4066 z Koml zwrcia si do radzieckiego dowdztwa w
Pcsu o pomoc dla miasta Koml, poniewa kontrrewolucjonici wypucili tam i czciowo uzbroili
700 winiw. Jeden radziecki oddzia pancerny oraz 70-osobowa jednostka si bezpieczestwa
wewntrznego zapewniy w miecie spokj i porzdek. 5 listopada w miastach Kiskunhalas,
Dombvr i Pcs, a 6 listopada w Jnoshalma, Keszthely, Meztr i Debreczynie utworzyy si
popierajce Rewolucyjny Rzd Robotniczo-Chopski oficerskie jednostki si bezpieczestwa
wewntrznego.
Tak wic gwnie wiernym socjalizmowi oficerom naley zawdzicza, e Wgierska Armia Ludowa jako cao - nie podniosa rki na wadz ludow. Nie starczyo im jednak si, by zahamowa rozkad
armii. Od 5 listopada tysice onierzy zaczo opuszcza koszary i wraca do swoich domw. Ale od 9
listopada na wezwanie dowdcy si zbrojnych, dr Ferenca Mnnicha, rozpoczto w caym kraju
organizowanie si bezpieczestwa wewntrznego, ktrych jednostki do poowy grudnia 1956 roku
przejmoway stopniowo kontrol nad utrzymaniem porzdku i zbrojn obron socjalizmu oraz
stanowiy podstaw do reaktywowania armii.
Wojskowi przywdcy kontrrewolucji starali si przygotowa do walki zbrojne grupy. Prbowali
zorganizowa je w regularne oddziay i uzbroi w nowoczesn bro pod sztandarem tzw. gwardii
narodowej. Dziaalnoci t kierowa zdrajca, genera Bla Kirly, ktrego rzd Nagya mianowa
dowdc gwardii narodowej i gwnodowodzcym w stolicy.
Zbrojne grupy kontrrewolucyjne w Budapeszcie liczyy 4 listopada od 9 do 10 tysicy osb, wrd
ktrych przynajmniej trzy czwarte stanowiy elementy przestpcze122. Najliczniejsze i najlepiej
uzbrojone grupy zajy stanowiska wzdu Wielkiej Obwodnicy, na placach lub w budynkach
pooonych przy wikszych skrzyowaniach (hotele, szpitale, szkoy itp.). Najwiksza, liczca 3 tysice
osb grupa miaa swoj baz na ulicy Corvina. Uzbrojenie byo rozmaite: karabiny, pistolety
maszynowe, ale i kilka dzia przeciwpancernych oraz haubic. Operujca w Budzie, w okolicach placu
Szna, grupa rwnie liczya blisko 3 tysice osb. Poza broni cik dysponowaa 50 samochodami
osobowymi i ciarowymi, przy pomocy ktrych zdobywaa i uzupeniaa zaopatrzenie. Wanie te
122

Jnos Molnr pisze w jednej ze swoich prac: 4 listopada liczba czonkw zbrojnych grup kontrrewolucyjnych
moga wynosi okoo 8-10 tysicy; nie ulega wtpliwoci, e 70% spord nich to elementy przestpcze,
Szzadok, 1966, nr 6.

dwie jednostki pozostaway w centrum uwagi Zachodu, odwiedzali je pracownicy zachodnich

ambasad i dziennikarze. Do nich przyczyo si najwicej przybyych z Zachodu wgierskich
faszystw i wyszkolonych agentw imperializmu. Do nich te dotaro najwicej transportw
Czerwonego Krzya. Prcz nich istniao wiele mniejszych lub wikszych ugrupowa. 3 listopada na
rozkaz Bli Kirlya przekazano z magazynw wojskowych w Ft bandom z IX dzielnicy nowoczesn
bro: pistolety i karabiny maszynowe, granaty rczne i bro przeciwpancern. Take i grupa z placu
Baross otrzymaa 1 i 2 listopada dostawy broni.
4 listopada o wicie oddziay radzieckie rozpoczy akcj jednoczenie z kilku stron. Zagraniczne
orodki propagandowe, szczeglnie Radio Wolna Europa, skaday zapewnienia i obietnice, starajc
si, aby zamieszanie i walki przecigay si jak najduej. Ale nadzieje imperialistw nie speniy si:
walki w zasadzie zakoczyy si po kilku dniach.
4 i 5 listopada zacite boje toczyy si w pobliu ognisk kontrrewolucji. Powstacy, upojeni
kilkudniow wadz, z impetem rzucili si do walki w nadziei, e ludno ich poprze, a z Zachodu
otrzymaj obiecan pomoc. Imre Nagy po owiadczeniu: Nasze oddziay walcz, a rzd pozostaje na
swoim miejscu, zaapelowa o pomoc do ONZ i mocarstw zachodnich, a nastpnie opuci gmach
Parlamentu i uda si do ambasady jugosowiaskiej. Grupy kontrrewolucyjne czyniy wszelkie
moliwe wysiki w celu nakonienia swoich zachodnich mentorw i sojusznikw do udzielenia
pomocy. Przywdca grupy z placu Barossa, Lszl Nickelsburg, prosi 4 listopada po poudniu za
porednictwem zachodnich dziennikarzy, by rzdy imperialistyczne przyszy z pomoc. Rozmaite
stacje radiowe (Rkoczi, Csokonai, Rka itp.) say dramatyczne wezwania, by Zachd przysa bro
i pomoc wojskow, bo walka przeciwko wojskom radzieckim jest wspln spraw. Flaga narodowa
i naduywane narodowe hasa wyblaky ju, tote otwarcie zwrcono si o pomoc do imperialistw,
napomykajc o niebezpieczestwie wybuchu wojny wiatowej.
Radio Wolna Europa zapewniao kontrrewolucjonistw, e musz wytrwa jeszcze kilka dni, zanim
Stany Zjednoczone zaryzykuj dla nich nawet wojn wiatow. W audycji 4 listopada cytowao za
brytyjskim Observerem: Jeli Wgry wytrwaj 2-3 dni, wwczas nacisk wywierany na rzd Stanw
Zjednoczonych, by bojownikom o wolno udzieli wojskowej pomocy, stanie si nie do odparcia.
Gazeta zaznaczya, e Kongres amerykaski nie moe przegosowa wojny, dopki nie odbd si
wybory prezydenckie. Dzie wyborw wyznaczony by na 6 listopada. Artyku stwierdza dalej: Jeli
Wgrzy bd walczyli jeszcze do rody, wwczas znajdziemy si tak blisko wojny wiatowej, jak
jeszcze nigdy od roku 1939.
Przez pierwsze dwa dni nadzieje te dodaway ducha dobrze wyposaonym grupom
kontrrewolucyjnym. Ich dowdcy starali si skoordynowa dziaania i przeduy opr. 4 listopada
o wicie genera Kirly odby narad z czonkami dowdztwa w Budapeszteskiej Komendzie Gwnej
Milicji. Postanowiono stawia oddziaom radzieckim zbrojny opr. Siedzib swego sztabu przenis
Kirly na Gr Jnosa. Po naradzie uda si do ambasady amerykaskiej, a nastpnie do tej nowej
kwatery gwnej, skd przy pomocy 4 nadajnikw radiowych prbowa dowodzi jednostkami
wojskowymi i grupami kontrrewolucjonistw. 5 listopada chciano ostrzela Budapeszt
z umieszczonych w Csillebrc baterii przeciwlotniczych, co miao doda ducha kontrrewolucjonistom.
Ale dowdca baterii nie by skonny wykona tego rozkazu nawet pod grob rozstrzelania.
W padziernikowym numerze j Llhatr z 1966 roku genera-zdrajca skary si:
Kontrrewolucyjna dziaalno si stalinowskich wewntrz armii bya tak efektywna, e uniemoliwia
jednolite dowodzenie. Dla niego kady, kto mia odmienne zdanie, by stalinowcem.
6-7 listopada grupy zbrojne byy w zasadzie rozbite. Gdzieniegdzie tylko trwaa jeszcze wymiana
ognia. Wojaka radzieckie dziaay zdecydowanie i stao si jasne, e zbrojny opr jest beznadziejny.

Oczekiwana pomoc imperialistyczna nie nadesza; oddziay ONZ nie zbombardoway Budapesztu.
Poza najbardziej zatwardziaymi elementami kontrrewolucyjnymi pozostali walczcy rzucali bro.
Oszukiwana i wykorzystywana do tej pory modzie rozproszya si. Z licznej grupy z ulicy Corvina
pozosta tylko may oddziaek.
Kontrrewolucjonici zaczli stosowa inn taktyk. Nie okupowali ju poszczeglnych budynkw
i czsto zmieniali swoje bazy wypadowe. Mae ich grupki podstpnie ostrzeliway onierzy
radzieckich, po czym szybko wycofyway si na peryferie miasta i w gry. Rabowali te domy
towarowe, magazyny, sklepy i hotele, wiele z nich podpalili. Zdobywali samochody i uciekali na
zachd. Grupa okupujca Hotel Royal obrabowaa budynek i po podpaleniu go noc z 8 na 9 listopada
opucia Budapeszt123. Po drodze rabowali i terroryzowali, dopki nie ujy ich oddziay radzieckie. Na
przykad z bandy Dudsa okoo 60-70 osb chciao przedosta si samochodami do Austrii, ale 9
listopada, w okolicy Tata, rozbiy ich wojska radzieckie124.
Sztab Bli Kirlya te wycofywa si z Budapesztu. 7 i 8 listopada swoj kwater gwn zlokalizowa
ju w Nagykovcsi, gdzie dysponowa stosunkowo silnym oddziaem gwardii narodowej.
Nawizalimy kontakt z lecym 4 km od Nagykovcsi obozem szkoleniowym Wojsk Ochrony
Pogranicza, lecz ci, zamiast wsppracy, zdradzili radzieckiemu dowdztwu, e w Nagykovcsi
zatrzymao si naczelne dowdztwo gwardii narodowej - pisa Kirly w cytowanym wyej
czasopimie. 9 listopada, widzc swoj klsk, uciek z kraju przed zasuon kar. Pomimo to
zachodnie radiostacje, gwnie Radio Wolna Europa, jeszcze przez dugi czas informoway, jakoby
Bla Kirly by na Wgrzech i w grach kontynuowa walk.
Rozbite ju niemal bandy otrzymyway z Zachodu rady, by prowadziy w grzystych okolicach dalsz
wojn partyzanck. Szermierze wyzwolenia sdzili, e walki na Wgrzech bd trwa miesicami i
e dugo panowa bdzie zamieszanie i baagan. Lecz rozbitych ju i zniechconych powstacw
wypary z gr, jeszcze w listopadzie, wspomagane przez oddziay radzieckie nowo powstae
wgierskie jednostki si bezpieczestwa wewntrznego.

Midzynarodowe uwarunkowania rozbicia kontrrewolucji

Sytuacja midzynarodowa w czasie trwania kontrrewolucji na Wgrzech bya dla si socjalizmu
i pokoju bardzo niesprzyjajca. Imperializm znajdowa si w natarciu, wiatu grozi wybuch konfliktu
wojennego. Jednak ju w pierwszych dniach listopada karta si odwrcia i siy postpu mogy przej
do kontrnatarcia.
Najwaniejszym czynnikiem, ktry zaegna grob wojny i umoliwi rozbicie kontrrewolucji, byy
popierane przez wikszo krajw socjalistycznych szybkie dziaania wojsk radzieckich.
W ostatnich dniach padziernika kierownictwo radzieckie podejmowao wiele prb zmierzajcych do
normalizacji sytuacji na Wgrzech. Pocztkowo strona radziecka nawet przez manifestacj siy
dziaaa w kierunku rozwiza politycznych. Wewntrzne siy kontrrewolucji i koa imperialistyczne
nie zaniechay jednak swej dziaalnoci i nasilay ataki. Dotychczasowe formy pomocy nie przyniosy
rezultatu i wtedy zaistniaa konieczno aktywnej interwencji.
Rzd radziecki w zoonym 30 padziernika owiadczeniu przedstawi swoje stanowisko w sprawie
podstawowych zasad stosunkw midzy krajami socjalistycznymi, wymieniajc wrd nich
poszanowanie niezalenoci i suwerennoci pastw. Po dwch dniach jednak pojawia si
123
124

Sd dla miasta stoecznego Budapesztu I. B. XVI. 9264/1961.

Budapeszteski Sd Wojskowy B. II. nr akt/1959.

wtpliwo: Jak suwerenno i niezaleno naley szanowa? Czy Zwizek Radziecki moe
tolerowa na Wgrzech kontrrewolucyjne bandy niszczce 12-letnie osignicia narodu i niweczce
zdobycze socjalizmu? Jak interpretowa suwerenno? W sposb buruazyjny czy proletariacki,
w oderwaniu od czasu i miejsca, czy w oparciu o zasady walki klasowej, w zalenoci od warunkw
historycznych?
W sytuacji, gdy istnieje silny i agresywny system imperialistyczny, los socjalizmu w jednym czy drugim
kraju nie moe by traktowany niezalenie od losu pozostaych krajw socjalistycznych. Niezaleno
socjalistycznych Wgier znajdowaa si w niebezpieczestwie, gdy zagraay jej skoordynowane
ataki wewntrznych i zewntrznych wrogw. Haso suwerenno suyo jako osona restauracji
kapitalizmu i rewizjonistycznej zdrady. Trzeba byo przywrci bezpieczestwo wadzy robotniczej tym samym zapewniajc jej niezaleno i suwerenno.
Zwizek Radziecki zgodnie z leninowskimi zasadami proletariackiego internacjonalizmu postanowi liczc si zreszt z niezrozumieniem swych intencji - udzieli wojskowej pomocy w rozbiciu
kontrrewolucji. W artykule wstpnym Prawdy z 4 listopada pod tytuem Trzeba zagrodzi drog
reakcji na Wgrzech! czytamy: Ludowe Wgry przeywaj dzi dni, ktre zadecyduj o dalszym
losie kraju. Nasuwa si pytanie: czy Wgry bd kroczyy drog socjalistycznego rozwoju, czy te
zwyci siy reakcji, pragnce przywrcenia systemu, ktry na cae dziesiciolecia zahamowaby
rozwj kraju. Zwycistwo si demokratycznych z klas robotnicz na czele gwarantuje Wgrom
rzeczywist niepodlego narodow, peni swobd demokratycznych, wspprac z krajami
socjalistycznymi, rwno wobec prawa, poszanowanie suwerennoci kraju oraz wzajemn, bratni,
opart na leninowskich zasadach pomoc. Tylko w takich warunkach Ludowe Wgry mog szybko
rozwija gospodark i kultur, podnosi poziom ycia narodu, zdoby szacunek midzynarodowy
i umocni pokj.
Podobnie oceniy sytuacj Czechosowacja, Bugaria, Rumunia i Niemiecka Republika Demokratyczna.
Dostrzegy niebezpieczestwo i nie byy obojtne wobec faktu, jaki obrt przyjm wydarzenia
w bratnim kraju i jaki bdzie los bratniego narodu. Nie jest nam obojtne, co si dzieje na
terytorium naszego bezporedniego ssiada, Wgierskiej Republiki Ludowej, poniewa kraj ten, tak
jak i nasza republika, naley do obozu socjalizmu - pisao 31 padziernika czechosowackie Nowe
Sowo. Koa oficjalne i ludzie pracy bratnich krajw z gbok trosk obserwowali Wgry; dlatego ze
zrozumieniem i ulg poparli radzieck pomoc wojskow. Poparcie to stanowio te moralne wsparcie
dla organizujcych si na nowo wgierskich si rewolucyjnych.
Wewntrzna i zewntrzna reakcja miaa nadziej, e midzy krajami socjalistycznymi wystpi
rnice pogldw w ocenie dziaania radzieckich jednostek wojskowych i sytuacji na Wgrzech. Jeli
nawet imperialici nie wierzyli w moliwo oderwania Wgier od wsplnoty socjalistycznej, to
spodziewali si, e dziki rozbiciu tej jednoci bd mogli w przyszoci realizowa swoje cele.
Amerykaski imperializm budowa swoje nadzieje przede wszystkim na antagonizmie midzy
Zwizkiem Radzieckim a Chinami. 25 padziernika 1956 roku na posiedzeniu Krajowej Rady
Bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych Allen Dulles przedstawi sprawozdanie na temat wypadkw
wgierskich. Szef CIA uzna za godny uwagi fakt, e Chiny nie zoyy jeszcze adnego owiadczenia
o sytuacji na Wgrzech, i konkludowa: Widocznie chiscy komunici nie s specjalnie nieszczliwi
z powodu wypadkw wgierskich. Jeeli tak jest rzeczywicie, to mogoby to oznacza pierwsz
szczelin midzy Chinami a Zwizkiem Radzieckim125.

125

D. D. Eisenhower: op. cit., s. 67.

Nadzieje te nie speniy si. W pierwszych dniach kontrrewolucji w poszczeglnych krajach

socjalistycznych faktycznie wystpoway rnice w ocenie wydarze i ich przyczyn. I nic dziwnego,
poniewa Imre Nagy i jego zwolennicy nie zostali jeszcze wtedy zdemaskowani, a goszone przez nich
hasa wykorzystyway okrelenie socjalistyczny. Ale w pierwszych dniach listopada istniaa ju
cakowita jedno pogldw krajw socjalistycznych na zasadnicze kwestie i zastosowane rodki.
Organ Komunistycznej Partii Chin enmin ypao w artykule wstpnym z 3 listopada jednoznacznie
opowiedzia si po stronie Zwizku Radzieckiego: Jedno zrzeszonych wok Zwizku Radzieckiego
krajw socjalistycznych jest najpotniejszym bastionem pokoju i postpu ludzkoci ().
W trakcie wydarze wgierskich midzynarodowy imperializm wiza pewne nadzieje take i ze
zmianami zachodzcymi w Polsce. I jeli nawet w kocu padziernika Zachd wiedzia, e nie uda mu
si wyrwa Polski ze wsplnoty socjalistycznej, to liczy jeszcze na odrbn drog, na jakie trwae
rnice pogldw, na wrogo. Przedstawiciele imperializmu byli pewni, e Polska inaczej ocenia
sytuacj na Wgrzech ni Zwizek Radziecki i pozostae kraje socjalistyczne i e walki na Wgrzech
wpyn inspirujco na postaw polskiej reakcji.
2 listopada Polska Zjednoczona Partia Robotnicza zwrcia si do narodu polskiego i klasy robotniczej
z apelem, w ktrym daa wyraz swojej trosce o los bratniego narodu: Wydarzenia na Wgrzech
wkroczyy w nowy niebezpieczny etap. Coraz wyraniejsze staje si, e elementy reakcyjne zdobywaj
przewag. Podstawom systemu socjalistycznego grozi niebezpieczestwo. Cay kraj ogarno
zamieszanie i anarchia. Reakcyjne bandy domagaj si linczw i w bestialski sposb morduj
komunistw. Polska klasa robotnicza, cay nasz nard z trosk ledzi taki obrt wydarze. Polska
zdecydowanie potpia siy reakcji, ktre mog doprowadzi Wgry do katastrofy
Imperialici wiele nadziei wizali te ze stanowiskiem Jugosawii. Wgierskie kierownictwo partyjne
okresu Rkosiego i Ger niejednokrotnie postpowao iw stosunku do Jugosawii obraliwie
i niesprawiedliwie. Pniej poprawa stosunkw bya poowiczna i przebiegaa z oporami. W
Jugosawii take odnoszono si do partii wgierskiej nieufnie. Zmiany zaczy nastpowa dopiero od
lata 1956 roku. Oznak tego bya wizyta w Jugosawii w dniach 14-23 padziernika wgierskiej
delegacji partyjno-rzdowej z Ern Ger na czele. Imre Nagy i jego grupa cieszyli si du sympati
w pewnych krgach ideologicznych Jugosawii. Poniewa reprezentowali antystalinizm, uwaano
ich za postpowych i poprzez niektrych dyplomatw utrzymywano z nimi kontakty. Biay terror
zaskoczy jednak take kierownictwo i nard jugosowiaski. 4 listopada rzd Jugosawii zapewni
o poparciu dla nowo utworzonego centrum rewolucyjnego, uwaa za konieczne obalenie
kontrrewolucji i popar radzieck pomoc wojskow126.
Warto rwnie przypomnie stanowisko Palmiro Togliattiego na temat udzielenia przez Zwizek
Radziecki wojskowej pomocy komunistom wgierskim. W artykule pt. Obrona wolnoci i pokoju
opublikowanym 6 listopada w Unita Togliatti otwarcie, z poczuciem internacjonalizmu popar
wystpienie Zwizku Radzieckiego przeciw wgierskiej kontrrewolucji: Moliwe, e niektrzy pod
wpywem niepohamowanej propagandy wroga wahaj si, obawiaj, popeniaj pomyki.
W przyszoci odzyskaj jednak poczucie pewnoci. To nic nadzwyczajnego ani nowego, e s w ruchu
robotniczym i tacy, ktrzy dopiero po kilku miesicach, a nawet latach, s w stanie zrozumie sedno
sprawy. Ale istota wydarze jest jasna (...). Obowizkiem Zwizku Radzieckiego byo nie dopuci do
powstania przy jego granicach orodkw wojskowej prowokacji. Obowizkiem, szczeglnie w tym
momencie, bya obrona wszystkich pozycji wojskowych, ktre stanowi organiczn cz frontu walki

126

Magyar Sz (Nowy Sad), 5 XI 1956. Owiadczenie Agencji TANJUNG z 4 XI 1956.

o pokj. Jest to obowizek nie tylko wobec wasnego kraju czy pastw i narodw
wschodnioeuropejskich, ale take wobec nas i narodw caego wiata.
Przywdcy Wgierskiego Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego rozpoczli ju w dniach 2 i 3
listopada porednie i bezporednie rozmowy z tymi przywdcami bratnich krajw, ktrzy popierali
utworzenie nowego rzdu i ze wzgldu na cik sytuacj zgodzili si z potrzeb udzielenia rzdowi
wgierskiemu pomocy przez oddziay radzieckie, w przyspieszeniu rozbicia kontrrewolucji.
Stanowisko krajw socjalistycznych mogo wypywa z rnych pobudek, ale ich istota bya jedna:
wszystkie one popieray Rewolucyjny Rzd Robotniczo-Chopski, a pomoc oddziaw radzieckich
oceniay jako krok internacjonalistyczny. Tym samym pooono kres nadziejom midzynarodowego
imperializmu.
W listopadzie 1956 roku na Zwizku Radzieckim spocz wielki ciar take i na innym froncie walki o
pokj i postp. Rwnolegle z wydarzeniami na Wgrzech miaa miejsce agresja Anglii, Francji i Izraela
na Egipt. Upastwowienie Kanau Sueskiego zagraao powanie zyskom kapitalistw i jednoczenie
wpywao mobilizujco na walk narodowowyzwolecz w krajach kolonialnych. Wielkie mocarstwa
imperialistyczne uwaay Bliski Wschd za wany teren strategiczny. Zlokalizowane tam bazy
wojskowe zagraay bezporednio krajom socjalistycznym oraz walczcym o niezawiso narodom
krajw arabskich. Tote odzyskanie panowania nad Kanaem Sueskim i podporzdkowanie sobie
Egiptu poprzez agresj militarn byo wsplnym interesem imperializmu. Dlatego Stany Zjednoczone
z cich aprobat odnosiy si do pogrek i dziaa represyjnych ze strony Wielkiej Brytanii, Anglii i
Francji.
Podczas gdy latem i jesieni 1956 roku pod auspicjami ONZ prowadzone byy rozmowy na temat
pokojowego rozwizania konfliktu sueskiego, rzdy brytyjski i francuski czyniy gorczkowe
przygotowania do dziaa militarnych. Do akcji wczy si Izrael i we wrzeniu i padzierniku,
dokonujc prowokacji przeciwko Jordanii, doprowadzi do zaostrzenia sytuacji na Bliskim Wschodzie.
Wprawdzie Anglia pozornie zagrozia Izraelowi represjami, w rzeczywistoci jednak Francja - na
podstawie wsplnego porozumienia - dostarczaa Izraelowi broni. Kraje te wsplnie ustaliy
scenariusz dziaa wojskowych.
23 padziernika Christian Pineau, minister spraw zagranicznych Francji, uda si do Londynu, gdzie
ostatecznie zatwierdzono opracowane plany. 25 padziernika Izrael ogosi powszechn mobilizacj, a
29 padziernika zaatakowa Egipt. 30 padziernika rzdy Wielkiej Brytanii i Francji, wystpujc w
obronie ruchu na Kanale Sueskim, wystosoway ultimatum do walczcych stron, domagajc si
wycofania wojsk na odlego 10 mil od brzegw Kanau. dano wic od Egiptu, by wycofa swoje
wojska daleko od wasnych granic. Oczywicie to ultimatum zostao odrzucone. 31 padziernika rano
angielsko-francuskie oddziay wojskowe zaatakoway Egipt z morza i powietrza, wdzierajc si
w stref Kanau.
Agresorzy liczyli na atwe zwycistwo. Wybierajc taki moment sdzili, e wydarzenia wgierskie
zaabsorboway zawsze gotowy do udzielenia pomocy ruchowi narodowowyzwoleczemu wiatowy
system socjalistyczny, przede wszystkim za Zwizek Radziecki. wiadczya o tym zbieno dat; obie
bowiem akcje rozpoczy si 23 padziernika. 28 padziernika Anglicy postawili na porzdku
dziennym Rady Bezpieczestwa tzw. problem wgierski, dopingujc jednoczenie Izrael do
rozpoczcia ataku. 31 padziernika, kiedy Anglia i Francja rozszerzyy agresj przeciwko Egiptowi,
wgierska reakcja witowaa ju zwycistwo.
Agresorzy sdzili, e w cigu 2-3 dni (29-31 padziernika), zanim wiatowe siy postpu zjednocz si,
zdoaj zama opr Egiptu. Pocztkowo liczyy na taki rozwj wydarze i Stany Zjednoczone, ale do 1

listopada sytuacja zmienia si na tyle, e USA poczyniy powane kroki w celu zatrzymania ataku
angielsko-francusko-izraelskiego i wykorzystania sytuacji dla wasnych interesw.
W pierwszych dniach listopada imperializm amerykaski chcia przede wszystkim umocni
zwycistwo reakcji na Wgrzech. Byo to dla niego najwaniejsze. W jego interesie leao zadanie
ciosu socjalizmowi i osabienie zwartoci krajw socjalistycznych. 1 listopada o godzinie dziewitej
rano na naradzie w gabinecie Eisenhowera ponisza opinia sekretarza stanu Johna Fostera Dullesa
spotkaa si z pen aprobat zebranych: Jest niezwykle tragiczn okolicznoci, e wanie teraz,
kiedy stoimy przed wielkim, od dawna oczekiwanym zwycistwem nad wschodnioeuropejsk
kolonizacj radzieck, zostalimy zmuszeni do podjcia decyzji, czy mamy postpowa ladami
angielsko-francuskiej kolonizacji w Afryce i Azji, czy te pj inn drog127.
Administracja amerykaska bya ju wwczas poirytowana nieudan, przecigajc si akcj
brytyjsko-francusk. Nard egipski stawia opr, co zmobilizowao cay wiat arabski. Niektre kraje Syria, Jordania, Liban - postawiy w stan gotowoci swe siy zbrojne, solidaryzujc si z walczcym
Egiptem. Ta okoliczno skonia przywdcw Stanw Zjednoczonych do uczynienia nowego kroku.
W adresowanym do brytyjskiego premiera Anthony Edena, ale nie wysanym licie, Eisenhower
ostrzega: Musz stwierdzi, e trudno jest mi uwierzy w pomylne zakoczenie przedsiwzicia,
ktre pociga za sob niebezpieczestwo przysporzenia sobie wrogw w caym wiecie
muzumaskim. Jeli wszystkie kraje arabskie zareaguj tak jak pnocnoafrykaskie przeciwko
Francuzom, to moe to spowodowa trudne do przewidzenia konsekwencje128.
Rzd amerykaski obawia si, e wiat arabski otrzyma skuteczn pomoc od Zwizku Radzieckiego,
co znacznie osabioby pozycje kapitalizmu na Bliskim Wschodzie. Nie moemy pozwoli, aby
Zwizek Radziecki przej inicjatyw na Bliskim Wschodzie i przez to zdoby zaufanie narodw nowo
wyzwolonych krajw. Z drugiej strony nie mona dopuci, by Francuzw i Anglikw uznano za
agresorw129. Tote rzd amerykaski zdecydowa si przej w Radzie Bezpieczestwa inicjatyw
w akcji przeciwko agresji sueskiej.
2 listopada rano Zgromadzenie Oglne ONZ przyjo amerykask propozycj uchway o przerwaniu
ognia. Wezwano walczce strony do natychmiastowego przerwania dziaa zbrojnych i nakazano
agresorom wycofa si poza izraelsko-egipsk lini rozejmow z roku 1948. Zwizek Radziecki, ktry
ostro potpi agresj, popar t korzystn dla Egiptu uchwa. Tym samym zrodzia si szczeglna
sytuacja, e w ONZ - z rnych zreszt przyczyn - Zwizek Radziecki i Stany Zjednoczone zgodnie
gosoway w sprawie agresji sueskiej, zarazem zdecydowanie rnic si w ocenie sytuacji na
Wgrzech.
Przywdcy Wielkiej Brytanii, Francji i Izraela nie wzili pod uwag decyzji ONZ i postawy USA. Nadal
bombardowano miasta egipskie, a w Port Saidzie wyldowa desant spadochroniarzy; mona si byo
liczy z ewentualnoci rozszerzenia wojny.
Wwczas Zwizek Radziecki, popierany przez kraje socjalistyczne, zdecydowa si na ostateczny krok.
Podczas gdy w obronie socjalizmu, na prob Wgierskiego Rewolucyjnego Rzdu RobotniczoChopskiego, oddziay radzieckie rozpoczy likwidacj kontrrewolucyjnych band, rzd radziecki
wystosowa 5 listopada zdecydowane ostrzeenie pod adresem atakujcych Egipt agresorw.
W przekazanym licie premier Zwizku Radzieckiego Nikoaj Buganin pisa: Rzd radziecki jest
zdecydowany uy siy do rozbicia agresorw i przywrcenia pokoju na Bliskim Wschodzie
127

D. D. Eisenhower: op. cit., s. 83.

Tame, s. 80.
129
Tame, s. 83.
128

6 listopada Anglia i Francja owiadczyy, e zgadzaj si na przerwanie ognia. Agresja nie tylko zostaa
ujawniona, lecz zakoczya si cik porak.
W obu przypadkach historia potwierdzia suszno decyzji Zwizku Radzieckiego, zwolennikw
socjalizmu i zjednoczonych w walce przeciwko imperializmowi si postpu.

Podstawy socjalistycznej konsolidacji

4 listopada 1956 roku o godzinie pitej rano wiat dowiedzia si, e na Wgrzech powsta
Rewolucyjny Rzd Robotniczo-Chopski. Nowy rzd, zwracajc si do Zwizku Radzieckiego o pomoc
wojskow, rozpocz likwidacj kontrrewolucji na drodze walki zbrojnej. Jego celem bya obrona
i umocnienie wadzy ludowej oraz stworzenie warunkw do dalszej budowy socjalizmu. Ten majcy
dla narodu wgierskiego zasadnicze znaczenie krok poprzedzio wiele trudnych, podejmowanych
indywidualnie lub zespoowo decyzji. Najistotniejsz byo zerwanie z rzdem Imre Nagya.
W pierwszych dniach po 23 padziernika trudno byo jednoznacznie okreli kierunek wydarze.
Skumuloway si jednoczenie - suszne oburzenie na naruszajc idee socjalizmu i godzc
w ambicje narodowe lini polityczn grupy Rkosiego-Ger, dania przywrcenia w yciu partyjnym
i pastwowym norm leninowskich oraz, pocztkowo zawoalowane i ukryte, a z czasem coraz bardziej
otwarte, denia do przywrcenia kapitalizmu, a nawet restauracji wielkiej wasnoci ziemskiej.
Wydarzenia toczyy si coraz szybciej i coraz wyraniejsze staway si istotne cechy kontrrewolucji.
Wrd mas panowao nieopisane zamieszanie. Setki tysicy ludzi sdzio, e walka toczy si
o spenienie ich susznych da. Pocztkowo siy kontrrewolucji dobrze maskoway swoje prawdziwe
cele, mwiy o oczyszczeniu socjalizmu, o socjalistycznym rozkwicie, o zwycistwie narodowej
suwerennoci, wolnoci i demokracji. Towarzyszy temu potok gonych patriotycznych hase
i rozpalanie nacjonalistycznych namitnoci. Biay terror wywoa zaskoczenie, ale zmasowana
propaganda popieszya zaraz z usprawiedliwieniami: okruciestwa nie mona unika, jest ono
przejawem niezbdnego oczyszczenia.
Ta trudna do wyobraenia sytuacja unieruchomia wiadomych i gotowych do powice
zwolennikw socjalizmu, dziesitki tysicy komunistw. Ci, ktrzy walczyli i chcieli walczy w obronie
wadzy ludowej, nie otrzymali odpowiedniej pomocy, nie mieli kierowniczego centrum. 28
padziernika Imre Nagy oceni wydarzenia jako rewolucyjne - tym samym kontrrewolucjonistami stali
si ci, ktrzy walczyli o socjalistyczne Wgry, a potem stawali w ich obronie. Parti rozwizano, a o jej
reaktywowaniu wspominao jedno tylko owiadczenie.
Ocen sytuacji utrudnia fakt, e pocztkowo stanowisko midzynarodowego ruchu komunistycznego
i krajw socjalistycznych nie byo jednoznaczne, tak jak i same wydarzenia. Jasn ocen
sprecyzowano dopiero w kocu padziernika i w pierwszych dniach listopada, lecz szerokie krgi
spoeczestwa wgierskiego nie znay jej.
30 padziernika oddziay kontrrewolucyjne zaatakoway mieszczc si przy placu Republiki siedzib
Komitetu Budapeszteskiego Wgierskiej Partii Pracujcych. Wielogodzinna wymiana ognia oraz
wprowadzenie do walki przez atakujcych cikiej broni wiadczyo o wysokim stopniu
zorganizowania si kontrrewolucyjnych. Po zajciu gmachu Komitetu bestialsko zamordowano 25
jego obrocw, wrd nich oglnie szanowanego sekretarza Komitetu Imre Mez. Od tego momentu

kontrrewolucyjne bandy uwaay zajmowanie komitetw partii, przeladowanie komunistw

i zastraszanie zwolennikw socjalizmu za swoje gwne zadanie.
Istot wydarze cigle zaciemnia fakt, e w kraju istnia kierowany przez komunistw rzd.
O stojcym na czele tego czsto zmieniajcego skad osobowy gabinetu premierze Imre Nagyu
wiedziano, e od czterdziestu lat by bojownikiem wgierskiego ruchu komunistycznego oraz bra
udzia w pracach Kominternu. Jowialny sposb bycia, dar wymowy, -wystpienia przeciwko
szkodliwym skutkom kultu jednostki zapewniy mu due uznanie i autorytet. Ale ten sam czowiek
popar kierujcego natarciem na Komitet Budapeszteski kontrrewolucyjnego przywdc Jzsefa
Dudsa. 31 padziernika ogosi wystpienie Wgier z Ukadu Warszawskiego, a nastpnie
neutralno kraju. Zwrci si o pomoc do wielkich mocarstw kapitalistycznych. Wwczas ju stao si
jasne, e popieranie go oznacza zdrad idei socjalizmu i wyraenie gody na zniszczenie wadzy
ludowej.
Nawet otoczenie Imre Nagya zaczo sobie uwiadamia niebezpieczestwo i skutki kontrrewolucji.
Zwizany dotychczas z Nagyem powaany stary dziaacz Zoltn Sznt zwrci si 2 listopada do
wczesnego ambasadora Jugosawii w Budapeszcie D. Soldatia z pytaniem, czy w razie
niebezpieczestwa otrzymaj w budynku ambasady schronienie przed urzdzajcymi pogromy
kontrrewolucjonistami. 3 listopada otrzyma odpowied pozytywn130. Rwnie 3 listopada
przeladowany w okresie kultu jednostki, wsppracujcy z Imre Nagyem Gza Losonczy zorganizowa
w gmachu Parlamentu konferencj prasow, na ktrej owiadczy: Zdaniem rzdu w kraju oywiy
si siy kontrrewolucyjne. Rzd wgierski uznaje za wskazane owiadczy z ca stanowczoci, e nie
chce zrezygnowa z takich osigni minionych dwunastu lat, jak reforma rolna, nacjonalizacja
i zdobycze socjalne (...), nie bdzie tolerowa te prb restauracji kapitalizmu na Wgrzech131.
Takie owiadczenia nie miay adnego praktycznego znaczenia, poniewa faktyczne posunicia rzdu
suyy wanie utrwaleniu efektw kontrrewolucji i jej obronie na forum midzynarodowym. Trzeba
wic byo przeciwstawi si i zerwa z t postaw, bo bya to droga zdrady. Jednoczenie nie mona
byo si pogodzi z potpion polityk okresu kultu jednostki, a nard nie wyraziby zgody, by
przywdcy z tego okresu podjli inicjatyw utworzenia nowego centrum rewolucyjnego.
1 listopada 1956 roku Jnos Kdr i Ferenc Mnnich doszli do wniosku, e tylko utworzenie nowego
centrum rewolucyjnego moe uratowa socjalistyczne Wgry. Opucili w godzinach wieczornych
Budapeszt i rozpoczli przygotowania do kontrataku. 2 listopada w ich lady poszli genera dywizji
Sndor Ngrdi, Gyrgy Marosn, Antal Apr, Kroly Kiss i inni.
Zerwanie z rzdem Nagya i przeciwstawienie si kontrrewolucji dokonywao si w niezwykle trudnych
warunkach. Wydarzenia wiadczyy o tym, e dwa czoowe skrzyda Wgierskiej Partii Pracujcych
poniosy porak, ale krach ten nie dla wszystkich by widoczny. Skrzydo lewicowe, klika
Rkosiego, przez amanie prawa, niewaciwe decyzje, prno, zawi i kurczowe trzymanie si
wadzy doprowadzio do wybuchu kryzysu. Swoj osobist wadz traktowali oni jako podstawowy
warunek socjalizmu na Wgrzech, przez co wanie naruszyli jego podstawy. Dawne kierownictwo
WPP nie mogo wic stanowi nowego centrum, poniewa utracio zaufanie czonkw partii i mas
pracujcych, byo odpowiedzialne za zaistnia sytuacj i nie mogo przedstawi spoeczestwu
programu wyjcia z kryzysu.
Skrzydo prawicowe, centrum Imre Nagya, zamroczy fakt dojcia do wadzy. Podczas gdy na ulicach
szala biay terror, organa wadzy opanoway siy antysocjalistyczne, a patriotw przeladowano,
130
131

Por. wspomnienia D. Soldatia, Vjesinik, 28 IX 1977.

Egyetemi Ifjsg, 4 XI 1956.

zwolennicy Nagya byli przekonani, e panuj nad wydarzeniami. A w rzeczywistoci wypeniali

polityczne dania kontrrewolucji i zachowywali si tak, jak gdyby w chwili obalania wadzy ludowej
najwaniejsz spraw bya manifestowana, absolutyzowana i oderwana od ta wydarze
suwerenno. Rzd Nagya przez pewien czas by jeszcze potrzebny kontrrewolucji, gdy dla
wikszoci spoeczestwa uosabia praworzdn wadz, ale nie potrafi, i nie bardzo chcia, dokona
istotnych zmian.
Tak wic ta grupa, ktra postanowia odci si od rzdu Nagya, znalaza si w dramatycznej sytuacji.
Do koca starali si oni podporzdkowa statutowi partii; wczeniej nie organizowali si, nie tworzyli
adnych frakcji czy grup. Wiedzieli o sobie, lecz nie byo midzy nimi powiza organizacyjnych. 11
maja 1957 roku Jnos Kdr powiedzia na posiedzeniu Parlamentu: Musz szczerze powiedzie, e
ta cz kierownictwa bya w tych trudnych dniach w powanym kopocie. We wasnym imieniu
mog powiedzie, e nie byo atwo zorientowa si w wydarzeniach, w tym, co waciwie si dziao.
A przyszo bya jeszcze trudniejsza. Dlatego wanie ta uczciwa cz kierownictwa bya
niezdecydowana132. Trudnoci i komplikacje zwizane z zorganizowaniem i pocztkiem dziaania
nowego centrum rewolucyjnego zwiksza jeszcze wczesny stan umysw i polityczne rozbicie mas
pracujcych. Spoeczestwo wierzyo w spenienie swych susznych da, lecz strach i brak
rozeznania paraliowa zdolno dziaania. Utworzone pod kierownictwem Jnosa Kdra centrum
rewolucyjne stano przed trudnym wyborem. Mianowicie: uzna suszne dania klasy robotniczej
i stopniowo podejmowa walk z kontrrewolucj, czy te najpierw skoncentrowa siy na obaleniu
kontrrewolucji, nawet jeli pocztkowo spotka si to z niezrozumieniem ze strony zdezorientowanych
ludzi, a pniej, w ustabilizowanych warunkach, dy do spenienia da robotnikw? Biorc pod
uwag zagroenie podstaw socjalizmu na Wgrzech oraz dowiadczenia midzynarodowego ruchu
robotniczego postanowiono najpierw obali kontrrewolucj, by dopiero pniej realizowa postulaty
mas pracujcych.
Z wczesnych wydarze i podjtych decyzji wypywa jednoznaczny wniosek: podstaw dziaania
marksistowsko-leninowskiej awangardy zawsze musi by interes robotnikw i mas pracujcych, ich
gotowo do czynu, stopie zorganizowania i nastroje polityczne. Sytuacja staje si naprawd trudna
wtedy, gdy wystpuje sprzeczno midzy interesami perspektywicznymi a aktualnymi nastrojami
mas. W padzierniku-listopadzie 1956 roku na skutek nacjonalistycznej propagandy kontrrewolucji
i demagogii rewizjonizmu wzburzone nastroje dziaay przeciwko interesom kraju i mas pracujcych.
Historyczn zasug rewolucyjnego centrum byo rozpoznanie rzeczywistej sytuacji i odwane
przeciwstawienie si wzburzonym nastrojom; swoim wystpieniem suyo ono obiektywnym,
fundamentalnym interesom narodowym i klasowym wgierskich mas pracujcych. Nowe centrum
rewolucyjne wierzyo, e znaczne osignicia budownictwa socjalistycznego, dwanacie lat istnienia
ludowych Wgier pozostawiy gbokie lady w wiadomoci spoeczestwa. Mwi o tym Jnos
Kdr 26 stycznia 1957 roku na X posiedzeniu Krajowej Rady Zwizkw Zawodowych: Kiedy 3
listopada zastanawialimy si nad utworzeniem tego rzdu, czy mylicie, e nie wiedziaem, i nie
kwiatami bd nas wita? Wiedziaem doskonale, ale byem przekonany o naszej racji i o tym, e
nard -zrozumie nasze wystpienie, zaaprobuje je i doceni; e zagrodzilimy drog kontrrewolucji
i uratowalimy wadz proletariatu133. Natomiast na wspomnianym ju posiedzeniu Parlamentu tak
uj ten problem: Byem te pewien a wtedy sytuacja na to nie wskazywaa, e ogromne rzesze
wgierskiego narodu zrozumiej, e musielimy wkroczy na drog otwartej walki134.

132

Jnos Kdr: op. cit., s. 134.

Tame, s. 19.
134
Tame, s. 135.
133

Kierowane przez Jnosa Kdra rewolucyjne centrum powoao 4 listopada Wgierski Rewolucyjny
Rzd Robotniczo-Chopski. Nie wszyscy jego czonkowie przebywali wwczas w Szolnoku, lecz
najwaniejsza bya ich jednomylno. Odezw nowego rewolucyjnego centrum do ludu pracujcego
podpisay cztery osoby. Zaczynaa si ona nastpujco: My, niej podpisani, ministrowie: Antal Apr,
Jnos Kdr, Istvn Kossa i Ferenc Mnnich, byli czonkowie rzdu Imre Nagya, owiadczamy, e 1
listopada 1956 r. zerwalimy z tym rzdem wszelkie stosunki, wystpilimy z niego i podjlimy
inicjatyw utworzenia Wgierskiego Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego135.
Skad i cele nowego rzdu podawa inny dokument - odezwa Wgierskiego Rewolucyjnego Rzdu
Robotniczo-Chopskiego. Premierem zosta Jnos Kdr, wicepremierem i ministrem si zbrojnych
i bezpieczestwa publicznego - Ferenc Mnnich, ministrem bez teki - Gyrgy Marosn, ministrem
spraw zagranicznych - Imre Horvth, ministrem finansw - Istvn Kossa, ministrem przemysu - Antal
pr oraz ministrem handlu - Sndor Rnai136.
Jnos Kdr i Ferenc Mnnich przebywali w Szolnoku w koszarach przy ulicy Vrs Hadsereg, gdzie
wsplnie z dowdztwem radzieckim opracowywali i kierowali walk z kontrrewolucj. Ferenc
Mnnich mia za zadanie nakoni istniejce jeszcze oddziay Wgierskiej Armii Ludowej do
zrozumienia nowej sytuacji i wsparcia dziaa wojsk radzieckich.
Antal Apr i Gyrgy Marosn, przebywajcy w budynku Wojewdzkiej Rady Narodowej w Szolnoku
(ul. Lajosa Kossutha nr 1), nawizywali kontakty z ludmi popierajcymi rewolucyjny rzd. Kroly Kiss
wraz z Sndorem Ngrdim i innymi przygotowywa reaktywowanie dziaalnoci partii. Do ich
wsppracownikw nalea te organizujcy nadawanie programw Radia Szolnok Ferenc Simon oraz
wsppracujcy z Jnosem Kdrem Kroly Erdlyi. Minister spraw zagranicznych Imre Horvth, nie
mogc dojecha z Wiednia do Budapesztu, uda si do Pragi i tam rozpocz formowanie wgierskiej
suby zagranicznej, wystpujc jednoczenie w imieniu nowego rzdu o uznanie go przez inne
pastwa. Nawiza rwnie kontakty z ONZ. Pozostali ministrowie dziaali w Budapeszcie. Grupa
oficerw z Ministerstwa. Obrony Narodowej z generaem dywizji Gyul Uszta na czele 4 listopada
popara nowe centrum rewolucyjne.
Szolnok by dla nowego centrum rewolucyjnego siedzib przejciow, co zreszt powiedzia Jnos
Kdr aktywowi partyjnemu tego miasta na spotkaniu 4 listopada. Spotkanie to odbyo si po
poudniu w budynku Komitetu Miejskiego partii (ul. Beloiannisz nr 22). Uczestniczyo w nim okoo 30
osb. Jnos Kdr poinformowa zebranych o aktualnej sytuacji, o utworzeniu nowego rzdu i jego
celach. Z niewiarygodnym jak na owe dni optymizmem mwi o moliwoci wyjcia z trudnej sytuacji.
O nieskrpowanej atmosferze i koleeskim nastroju tego spotkania wiadczy fakt, e jego uczestnicy
zadawali Jnosowi Kdrowi duo pyta, z ktrych wiele dotyczyo przeladowania go w latach
pidziesitych oraz kilkuletniego pobytu w wizieniu. Odpowiada na nie szczerze, podkrelajc, e
lekarstwem na krzywdy osobiste moe by tylko przywrcenie socjalistycznej praworzdnoci
i porzdku137.
Formalnoprawne uznanie Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego nie byo trudne, poniewa
jego czonkiem by przewodniczcy Zgromadzenia Narodowego, a przewodniczcy Rady Prezydialnej,
135

Szabad Np, 6 XI 1956.

Tame.
137
Autor niniejszej ksiki zbiera w latach 1971-1972 materiay dotyczce osb wspdziaajcych przy
tworzeniu Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego. W zwizku z tym dysponuje owiadczeniami Katalin
Demcsk, Istvna Felekiego, Mihly Fodora, Lszl Hudka, Istvna Klmna, Ferenca Simona, Jzsefa Szab,
Lszl Szekeresa, Krolya Szeptsiego i jego ony, Viktrii Varga i innych o ich wczesnej dziaalnoci i
dowiadczeniach.
136

Istvn Dobi, popiera zerwanie z rzdem Imre Nagya oraz zatwierdzi ten nowo utworzony rzd i jego
skad osobowy. Zaprzysienie gabinetu nastpio 7 listopada w gmachu Parlamentu w obecnoci
Istvna Dobiego.

Internacjonalistyczna pomoc i rola si wewntrznych

Wgierski Rzd Robotniczo-Chopski otrzyma szerokie poparcie midzynarodowe ju w chwili swego
powstania. W pierwszej dekadzie listopada przebywaa w Moskwie liczna delegacja chiska pod
przewodnictwem Liu Szao-tsi i wnikliwie omawiaa z radzieckim kierownictwem powsta sytuacj. 1
listopada wczeni przywdcy KPZR: Nikita Chruszczw, Wiaczesaw Mootow i Gieorgij Malenkow.
przeprowadzili na granicy polsko-radzieckiej konsultacje z przywdcami polskimi. Nastpnie
Chruszczw i Malenkow 2 listopada odbyli rozmowy z przywdcami rumuskimi, czechosowackimi
i bugarskimi. Tego samego dnia wieczorem przybyli do Jugosawii, gdzie do rana nastpnego dnia
prowadzili oywione dyskusje z Josipem Broz Tito, Edvardem Kardeljem i Aleksandrem Rankoviem.
Podczas tych konsultacji wyraono wiele rnych pogldw, ale w zasadniczych zagadnieniach
stanowiska byy takie same. Stwierdzono, e na Wgrzech dosza do gosu kontrrewolucja, ktra
niszczy socjalistyczne zdobycze mas pracujcych, stwarza w rodku Europy zarzewie wojny, a tym
samym powanie, zagraa bezpieczestwu krajw socjalistycznych i pokojowi w Europie. Wanie
dlatego wszyscy byli zgodni, e rozbicie kontrrewolucji jest spraw nie tylko Wgier, lecz wsplnym,
internacjonalistycznym problemem o znaczeniu midzynarodowym. Przywdcy socjalistyczni
jednoznacznie stwierdzili, e s gotowi udzieli wszelkiej pomocy wgierskiemu centrum
rewolucyjnemu w jego wysikach zmierzajcych do przywrcenia socjalistycznego porzdku
i praworzdnoci. Uzgodnili te, e jeeli nowy rewolucyjny rzd wgierski zwrci si z prob
o pomoc wojskow, wwczas Zwizek Radziecki jej udzieli. Rozwaano te ewentualno udziau
w takiej akcji wojsk Czechosowacji i Rumunii, lecz zrezygnowano z tych planw ze wzgldu na
zoon przeszo krajw tego regionu.
Kierowane przez Jnosa Kdra centrum rewolucyjne uwaao, e pierwszym i nieuniknionym
krokiem w interesie umocnienia dyktatury proletariatu byo rozbicie kontrrewolucyjnych bojwek.
Tote wszystkie pozostae zadania podporzdkowalimy temu najwaniejszemu138. Zwizek
Radziecki przychyli; si do proby nowego rzdu i 4 listopada o godzinie czwartej rano rozpoczto
kontratak. Zbrojna walka z kontrrewolucj zakoczya si wprawdzie 9 listopada ale nie oznaczao to
zniweczenia wpyww kontrrewolucji.
Rewolucyjne centrum wiedziao, e zbrojne rozbicie kontrrewolucji jest zaledwie punktem wyjcia.
Socjalistyczna konsolidacja zaleaa przede wszystkim od zaangaowanej dziaalnoci wszystkich
wgierskich si rewolucyjnych. Kady wikszy ruch spoeczny ma swoje gbokie wewntrzne
przyczyny. Czynniki zewntrzne mog wywiera wpyw na natenie i kierunek zmian, ale nie
odgrywaj decydujcej roli. Dlatego zasadnicz spraw dla dalszego rozwoju wypadkw stay si
decyzje i postawa rewolucyjnego centrum.
Pomoc zewntrzna moe mie tylko pewne, okrelone znaczenie. W 1956 roku na Wgrzech rozbia
ona kontrrewolucyjne bandy, zlikwidowaa biay terror, przeszkodzia dalszej interwencji
midzynarodowego imperializmu. Jednoczenie bya te moralno-politycznym wsparciem dla
wgierskich zwolennikw socjalizmu umoliwiajcym im uporzdkowanie spraw wewntrznych
i przejcie do politycznego kontrnatarcia.

138

Jnos Kdr: O cakowite zwycistwo socjalizmu, Kossuth Knyvkiad, Budapeszt 1962, s. 44.

Wgrzy musieli sami upora si ze swoimi problemami. Rekonstrukcj politycznej nadbudowy nie
mogo kierowa obce wojsko, albowiem si socjalistycznego spoeczestwa buduje poparcie
podstawowych klas narodu. Rwnie rozwizywanie trudnoci gospodarczych zaley przede
wszystkim od poziomu produkcji kraju i jej efektywnoci. Ziemi mog uprawia tylko chopi danego
kraju. Cigo produkcji w fabrykach zapewnia jedynie praca robotnikw i inteligencji technicznej.
Problemw ideologicznych me da si rozwiza przy uyciu siy, a jedynie drog czsto burzliwych,
ale pokojowych dyskusji, drog cierpliwej i wytrwaej pracy ideowo-politycznej.
Fakt ten dostrzegao wyranie kierowane przez Jnosa Kdra centrum rewolucyjne i podjo
odpowiednie kroki.
Obok rozbicia kontrrewolucyjnych band najwaniejszym zadaniem bya konsolidacja czonkw partii
i reaktywowanie jej dziaalnoci. Centrum rewolucyjne ju 6 listopada, jako Tymczasowy Komitet
Centralny Wgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, wydao odezw o reaktywowaniu partii.
Okryta chwa nasza partia, ktra przesza tak wiele cierpie, przeywa obecnie najtrudniejszy okres
w swej historii. Sytuacja wymaga zespolenia wszystkich si partii, poniewa tylko w ten sposb
moemy skutecznie przeciwstawi si kontrrewolucyjnym atakom zmierzajcym do przywrcenia
kapitalizmu i obroni wadz ludow. Tylko w ten sposb moemy zapewni wgierskiej klasie
robotniczej, chopom i postpowej inteligencji szeroki rozwj demokracji, niezaleno i suwerenno
narodow, zwycistwo systemu socjalistycznego! - gosia odezwa. W dalszej czci stwierdzono, e
organizujca si partia odcina si od zgubnej polityki kliki Rkosiego oraz od opierajcej si na
gruncie nacjonalistycznym i szowinistycznym grupy Nagya-Losonczyego, ktra otworzya drog siom
kontrrewolucyjnym. I dalej: Zrywajc zdecydowanie z bdami przeszoci, zdecydowalimy si na
zmian nazwy naszej partii i odtd bdziemy si nazywa Wgiersk Socjalistyczn Parti
Robotnicz. Odezwa realnie przedstawiaa rzeczywisto, ale jednoczenie zawieraa wiar
w przyszo. Sytuacja jest trudna. Ale jeli zespolimy i oczycimy nasze szeregi, starczy nam si!
Nasza partia bdzie niepokonana, jeli wytrwa przy swoich ideach i jeli bdzie opiera si na klasie
robotniczej i szerokich masach ludzi pracy. Towarzysze! Do pracy! Do walki!139
Po tym wezwaniu dawni dziaacze partyjni, ludzie przeladowani i zastraszeni, ale wierni ideom,
przystpili do odbudowywania organizacji partyjnych. Do koca listopada dziaao ju 1980
podstawowych organizacji partyjnych, a ich liczba rosa z dnia na dzie. Tymczasem rewolucyjne
centrum powikszyo swe szeregi; powoano Tymczasowy Komitet Centralny Wgierskiej
Socjalistycznej Partii Robotniczej, ktry 11 listopada zebra si na swym pierwszym posiedzeniu
plenarnym. Tego samego dnia Jnos Kdr przedstawi w przemwieniu radiowym gwne wnioski
z posiedzenia KC.
Jasne stanowisko Komitetu Centralnego i jego aktywna praca wpyny na znaczny wzrost szeregw
partyjnych. Wedug danych z 30 grudnia 1956 roku partia liczya ju 102 tys. czonkw140. Rosa te
systematycznie liczba sympatykw programu konsolidacji.
Od chwili powstania centrum rewolucyjne dyo do zorganizowania i przeksztacenia si zbrojnych
wadzy robotniczo-chopskiej. Pierwszym krokiem byo zneutralizowanie wojska w momencie
kontrnatarcia 4 listopada. Wanie tego dnia o wicie Ferenc Mnnich wyda siom zbrojnym pierwszy
rozkaz: Rozkazuj, aby jednostki Wgierskiej Armii Ludowej nie otwieray ognia do oddziaw
radzieckich. Naprzeciw przybywajcym oddziaom naley wysya parlamentariuszy. Wierni wadzy

139

Npszabadsg, 8 XI 1956.
Niepokonana sia. Pidziesiciolecie wgierskiego ruchu komunistycznego, Kossuth Knyvkiad, Budapeszt
1968, s. 235- -236.
140

ludowej oficerowie zrozumieli wezwanie i nigdzie nie doszo do tragicznych star, W wikszoci
przypadkw oddziay wgierskie pomagay wojskom radzieckim w przywracaniu porzdku.
O bezpieczestwo nowego rzdu dbay jednostki wgierskie. 4 listopada rano dowdca jednostki
ochrony Oficerskiej Szkoy Lotniczej im. Kilina major Lszl Hudk zwrci si do dowdcy szkoy
podpukownika Jzsefa Szab z prob o zapewnienie ochrony siedziby Rewolucyjnego Rzdu
Robotniczo-Chopskiego. Zoon ze suchaczy szkoy zbrojn stra wystawiono jeszcze tego samego
dnia, pniej uzupeniono j suchaczami Podoficerskiej Szkoy Artylerii Przeciwlotniczej, ktr
kierowa podpukownik Bla Kaszs. Wystawiono te posterunki przy mostach i gwnych drogach
oraz zajto poczt, bank, dworzec kolejowy i rozgoni radiow. Dowdztwo radzieckie zapewnio
pomoc oddziaom wgierskim.
8 listopada rzd wyda owiadczenie o utworzeniu si bezpieczestwa publicznego. Minister si
zbrojnych, genera dywizji Ferenc Mnnich, 10 listopada zwrci si do oficerw wojska, aby albo
przyczyli si do przywracania porzdku, albo wystpili ze suby. Zdecydowane posunicia nowego
rzdu sprawiy, e organizowanie si zbrojnych szybko posuwao si naprzd.
Najszybciej zbrojne oddziay bezpieczestwa publicznego powstay w Budapeszcie. Noc z 9 na 10
listopada w Sportowej Szkole Oficerskiej przy ulicy Gyrgya Dzsa powsta 1 Rewolucyjny Puk
Oficerski. Puk skada si z oficerw 5 Dywizji Zmechanizowanej z Kecskemt, byych partyzantw
i pracownikw Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Do 20 listopada formacja ta liczya ju 1170 osb.
2 Rewolucyjny Puk Wojskowy powsta midzy 13 i 16 listopada w Akademii Wojskowej im. Zrinyiego
i grupowa suchaczy szkoy oraz zgaszajcych si tam oficerw. Puk liczy 10 kompanii, w sumie
1200 osb. Organizowanie 3 Rewolucyjnego Puku Si Wewntrznych rozpoczto 10 listopada w
Koszarach im. Petfiego w Budzie, pocztkowo liczy 400 osb, a wkrtce ju 1050. W pocztkach
grudnia utworzono te puk si wewntrznych milicji.
Na wezwanie rzdu rwnie w stolicach wojewdztw powstaway jednostki si wewntrznych. Na
przykad w Bcsu siy wewntrzne zaczto organizowa w poowie listopada. Pocztkowo liczyy one
80 osb, a w kocu listopada ju 1000 osb. W Gyr 10 listopada jednostka skadaa si ze 126 osb,
a w poowie grudnia niemal 1000. Wojewdztwo Heves ju 3 listopada nawizao kontakt
z oddziaami radzieckimi i do poowy tego miesica zorganizowano tam w szeciu powiatach sze
jednostek si wewntrznych. W Veszprm zorganizowano 13 listopada 70-osobow kompani,
a wkrtce siy bezpieczestwa liczyy tam ponad 2000 osb141. To tylko zreszt nieliczne przykady.
Faktem jest, e na pocztku 1957 roku siy wewntrzne liczyy ju okoo 18 000 onierzy142.
Na posiedzeniu Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego w dniu 7 listopada zajto si spraw
przywrcenia dziaalnoci organw pastwowych. Kontrrewolucjonici dyli do zlikwidowania
dotychczasowego modelu rad narodowych i usiowali zastpi je radami rewolucyjnymi lub
komitetami narodowymi. Na wie o utworzeniu rzdu wierni wadzy ludowej pracownicy
administracji pastwowej w wielu wojewdztwach natychmiast powoywali rewolucyjne komitety
lub rady robotniczo-chopskie. Nowy rzd natomiast nie chcia powoywa nowych lokalnych
organw wadzy i w uchwale z 7 listopada owiadczy: Legalnym organem wykonawczym wadzy
pastwowej s wszdzie prezydia rad narodowych143. Byo to podstaw do szybkiego organizowania
na nowo pracy rad narodowych w caym kraju.

141

Archiwum Wojskowe, Materiay z roku 1956, pakiet 10, s. 540.

Arpd Szab: Wgierskie rewolucyjne wewntrzne siy zbrojne (listopad 1956- czerwiec 1957), Zrinyi Katonai
Kiad 1976, s. 51, 54.
143
Historia wgierskiego ruchu robotniczego, Kossuth Knyvkiad, Budapeszt 1976, s. 586.
142

Opierajc si na wielu przykadach moemy stwierdzi, e przyjcie pomocy z zewntrz zwikszyo

znaczenie i rol wgierskich si rewolucyjnych. Pryncypialno i aktywno centrum rewolucyjnego
przyczynia si do wykrystalizowania si prawdziwie socjalistycznych si i do ich wewntrznej
konsolidacji.

O socjalistyczn konsolidacj
11 listopada premier rzdu Jnos Kdr owiadczy w przemwieniu radiowym: Mog ogosi, e
skierowany przeciwko Wgierskiej Republice Ludowej zbrojny atak zosta na terenie caego kraju,
zarwno w stolicy jak i poza ni, zamany144. Tak wic gwnym zadaniem walki politycznej stao si
pozyskanie mas pracujcych, zlikwidowanie skutkw kontrrewolucji oraz wznowienie produkcji.
Po rozbiciu zbrojnych bojwek najwaniejszym, celem komunistw stao si uwiadomienie
spoeczestwu taktyki kontrrewolucjonistw, a nastpnie spenienie - poprzez odpowiednie
zarzdzenia - susznych i sprawiedliwych oczekiwa ludzi pracy oraz ostateczne zlikwidowanie
niszczcych skutkw prby obalenia ustroju. Zrealizowanie tego zamiaru wymagao jasno
sformuowanego pod wzgldem ideologicznym i politycznym stanowiska partii.
We wspomnianej ju odezwie z 6 listopada Tymczasowy Komitet Centralny WSPR wyranie stwierdzi,
e siy kontrrewolucji wykorzystay uzasadnione niezadowolenie mas spowodowane bdami
przeszoci, lecz w adnym razie nie skierowane przeciw wadzy ludowej. Zdajc sobie w peni
spraw z tych nastrojw Wgierski Rewolucyjny Rzd Robotniczo-Chopski obra za swj cel obron
systemu ludowej demokracji, obalenie kontrrewolucji, zapewnienie pokojowej pracy i dobrobytu mas
pracujcych. Program jego zdecydowanie opowiada si za obron osignitych w cigu minionych
12 lat rewolucyjnych przeobrae. Jednoczenie rzd przyznawa, e popeniono wielkie bdy
i dopuszczono do naruszenia porzdku prawnego. Wanie dlatego w odezwie WSPR stwierdzono:
Aby nasza partia moga sta si ponownie si przewodni mas, musimy zdecydowanie zerwa ze
zgubn polityk i karygodnymi metodami kliki Rkosiego, ktre zachwiay zaufaniem szerokich mas
pracujcych do naszej partii i podkopay korzenie jej siy. Jednoczenie za w sposb zdecydowany
i otwarty potpiono zdrad, mimo e w danej chwili krok ten by dla czci narodu jeszcze
niezrozumiay. Podobnie zdecydowanie musimy zerwa z grup Nagya-Losonczyego, ktra oddajc
wrogowi pozycje klasy robotniczej i wadzy ludowej i poprzez wezwanie do otwartej walki
antyradzieckiej stajc na nacjonalistyczno-szowinistycznym gruncie, otworzya drog siom
kontrrewolucji i tym samym zdradzia spraw socjalizmu145. Ta zasada polityczna, zwana walk na
dwa fronty, staa si ideow podstaw dziaalnoci Wgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej.
Stanowisko to powtarzane jest konsekwentnie we wszystkich waniejszych dokumentach partyjnych
i pastwowych.
Deklaracje podejmujcych walk z kontrrewolucj oficerw zawieray tak ocen sytuacji, z ktr bez
zastrzee mogli zgodzi si pragncy suy narodowi i broni ojczyzny onierze. W deklaracji
oficerw czytamy m. in.: W naszym kraju rozwin si patriotyczny ruch spoeczny, majcy na celu
rozszerzanie socjalistycznej demokracji, napraw -popenionych przez klik Rkosiego-Ger
powanych bdw oraz zapewnienie narodowej niezalenoci i suwerennoci. Uznaj suszno tych
da i popieram je. Jednoczenie potpiam wszelkie formy si kontrrewolucji, brutalny biay terror,

144

Zarzdzenia i Owiadczenia Wgierskiego Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego, Budapeszt 1956, s.

4.
145

Npszabadsg, 8 XI 1956.

kapitalistyczne denie do restauracji, intrygi k imperialistycznych przeciw naszej wadzy ludowej.

Jestem gotw walczy z caych si z takimi deniami146.
Wielokrotne powtarzanie tego pryncypialnego stanowiska byo potrzebne i dlatego, e dua cz
komunistw przejawiaa jednostronn wraliwo: kada nacisk tylko na bdy i przestpstwa lub
te na dziaalno kontrrewolucyjn i rewizjonistyczn zdrad. Tymczasem siy kontrrewolucyjne
jeszcze dziaay i nadal staray si zastraszy i dezorientowa spoeczestwo.
Jednoczenie z prowokacjami resztek zbrojnych si kontrrewolucji grupy rewizjonistyczne ponawiay
prby kontynuowania zorganizowanej dziaalnoci, co opniao socjalistyczn konsolidacj. 14
listopada delegaci rad robotniczych z okoo 25 fabryk stolicy oraz przedstawiciele rewizjonistycznonacjonalistycznych k inteligencji powoali do ycia Centraln Budapesztesk Rad Robotnicz. Jej
gwnym zadaniem byo niedopuszczenie do wznowienia produkcji przemysowej. Organizowaa ona
strajki, jtrzya przeciw rzdowi i wewntrznym siom zbrojnym, hamowaa przywracanie porzdku
i spokoju spoecznego.
Rzd rozpocz pertraktacje z Rad, ale odrzuci danie spenienia kontrrewolucyjnych postulatw
i zdemaskowa je publicznie. Prawica polityczna nasilaa dziaalno majc wprowadzi w bd
i zdezorientowa masy, a elementy kontrrewolucyjne organizoway zastraszajce i prowokacyjne
wystpienia.
22 i 23 listopada udao si zorganizowa 48-godzinny strajk. Akcja ta przyniosa im jeszcze sukces, ale
Rada zdawaa sobie spraw z oglnego osabienia swych wpyww. Zorganizowano wic 4 grudnia
demonstracj kobiet, a 8 grudnia sprowokowano zbrojne wystpienie w Salgtarjn, Tatabnya,
Bkscsaba, Miszkolcu, Battony i innych miejscowociach. Ogoszonego na 11-12 grudnia 48godzinnego strajku nie udao im si ju zamieni w strajk powszechny.
Rzd Robotniczo-Chopski konsekwentnie prowadzi walk na dwa fronty. Odpowied na prowokacje
bya zdecydowana: zdelegalizowano Centraln Budapesztesk Rad Robotnicz, zlikwidowano
ogniska zbrojnej prowokacji, zakazano dziaalnoci komitetw rewolucyjnych i podobnych
organw, a Rada Prezydialna wydaa dekret z moc ustawy o wprowadzeniu trybu doranego przy
rozpatrywaniu spraw dotyczcych zabjstw, zamierzonych morderstw, podpale, rabunkw,
grabiey, celowego niszczenia zakadw uytecznoci publicznej lub zakadw produkujcych towary
dla ludnoci147.
W przemwieniu radiowym 26 listopada Jnos Kdr powiedzia, e w ostatnich latach czsto
dano ycia bez strachu. Pragniemy tego i w tym kierunku dziaamy, pragniemy, by porzdek
i praworzdno powrciy w caym kraju, we wszystkich dziedzinach, i to moliwie szybko148. Rzd
wyszed naprzeciw zdezorientowanym i oszukanym obywatelom, ogaszajc amnesti dla zbiegych
podczas wydarze za granic uczciwych obywateli wgierskich i zdecydowanie kara organizatorw
biaego terroru i ich wsplnikw.
Buruazyjna i emigracyjna propaganda alarmistycznie informowaa o wprowadzeniu doranego trybu
w sdownictwie i rozpowszechniaa faszywe dane o wyrokach mierci na dziesitkach tysicy ludzi.
Stan rzeczywisty rni si znacznie od oszczerstw reakcji. Midzy 4 listopada 1956 roku a 31 lipca
1957 roku sdy cywilne i wojskowe skazay z oskarenia publicznego 28 601 osb, z czego 6321 za
przestpstwa przeciwko pastwu (a wic polityczne). Spord 6321 osb 70 skazano na kar mierci,
146

Arpd Szab: op. cit., s. 172.

Zarzdzenie i owiadczenie Wgierskiego Rewolucyjnego Rzdu Robotniczo-Chopskiego dotyczce spraw
publicznych, Budapeszt 1956, t. II, s. 21-22 i 26-27.
148
Tame, s. 52-53.
147

2332 na kary powyej jednego roku wizienia, 3581 na kary poniej jednego roku wizienia,
a pozostaych na kary grzywny poczone z odpowiedni reedukacj i okresem prby.
Zamiast wielkiego, masowego odwetu partia i rzd zwrciy si do ludzi pracy z otwart polityk oraz
prowadziy ideologiczn i polityczn prac uwiadamiajc. Wiemy, e w kraju wiele spraw czeka na
rozwizanie i nie da si ich wszystkich zaatwi z dnia na dzie. Tote postanowilimy, e jeli
rozwizanie jakiego problemu przekracza na razie nasze siy i moliwoci, to powiemy o tym
otwarcie. Nie jestemy po to, by mwi rzeczy pikne, ale po to, by mwi prawd i dziaa
w interesie narodu - stwierdzi Jnos Kdr w swym radiowym przemwieniu 11 listopada.
Prawdziwe przedstawianie rzeczywistoci stao si zasad polityki Wgierskiej Socjalistycznej Partii
Robotniczej. Absolutna szczero jest podstawowym narzdziem budowy zaufania midzy parti
i masami, podstaw pracy ideologicznej.
Rewolucyjny Rzd Robotniczo-Chopski udowodni take w praktyce, e - w miar moliwoci konsekwentnie dy do zaspokajania uzasadnionych da robotnikw, e sowa i czyny zawsze s
tosame. Zarzdzeniem z 10 listopada zniesiono podatek od bezdzietnoci i podniesiono o 8-12%
pace zatrudnionych w przemyle, zalecono napraw powstaych w budynkach uszkodze na koszt
pastwa, zrewidowano bezprawne decyzje o odebraniu rent itp. 27 listopada ogoszono nowe zasady
polityki rolnej, w ramach ktrych zniesiono dostawy obowizkowe, przymusow kolektywizacj,
potpiono praktyk zakadania spdzielni w sposb naruszajcy zasad dobrowolnoci oraz
zapewniono znaczn pomoc gospodarstwom spdzielczym i prywatnym.
Intensywna praca polityczna i dziaalno coraz silniejszych organizacji partyjnych, a take rozwane
posunicia rzdu wpyway na spadek napicia politycznego. 6 grudnia w wielu dzielnicach
Budapesztu organizacje partyjne zorganizoway zebrania robotnicze, ktre zamieniy si
w popierajce wadz ludow, budow socjalizmu oraz kierowany przez Jnosa Kdra rzd
manifestacje uliczne z udziaem tysicy osb. Kontrrewolucjonici zorientowali si, e ulica zaczyn
a ulega wpywom si socjalistycznych, i prbowali temu zapobiec prowokacjami. W okolicach
Dworca Zachodniego strzelali do manifestantw, zabili robotnic i zranili onierza si
bezpieczestwa. Odpowiedzi na to byy demonstracje robotnikw w wielu miastach. Siy
bezpieczestwa zdecydowanie przeciwstawiy si mcicielom spokoju.
Si, a jednoczenie miar konsolidacji byo zapewnienie rytmicznoci produkcji. Po czciowym
niepowodzeniu ogoszonego na 11 i 12 grudnia strajku powszechnego nastroje robotnikw ulegy
zmianie: bardziej zdecydowanie i coraz odwaniej wystpowali oni przeciwko prowokatorom,
domagajc si zapewnienia moliwoci kontynuowania pracy. Zapewnienie pynnoci w dostawach
energii stao si spraw bytu. Znamienny jest fakt, e o ile 12 grudnia grnictwo dao krajowi 8 tys.
ton wgla, to 21 grudnia wydobyo ju 29 tys. ton. Wyniki w innych gaziach przemysu daway
dobre prognozy.
Sytuacja na wsi stabilizowaa si szybciej. W przemwieniu radiowym z 28 listopada Jnos Kdr
powiedzia: Ze szczeglnym szacunkiem naley wspomnie o mieszkacach wgierskiej wsi.
Pracownicy gospodarstw pastwowych, czonkowie spdzielni i rolnicy indywidualni uczciwie
wypenili swoje zobowizania wobec pastwa. Nawet w czasie najwikszego zamtu pilnie pracowali.
Wykonali 80-90% jesiennych prac polowych i teraz nadal wytrwale pracuj149. Cigo produkcji
rolnej warunkowaa zaopatrzenie w ywno w nastpnym roku, a wic bya czynnikiem konsolidacji
spoecznej i postpu.

149

Tame, s. 53-54.

Znacznie wolniej postpowa proces normalizacji w rodowiskach twrczych, i w niektrych krgach

inteligencji. Zwaszcza Zwizek Pisarzy oraz czciowo Zwizek Dziennikarzy stay si orodkami
wrogiej dziaalnoci elementw prawicowych i rewizjonistycznych. Tam rodziy si wrogie idee, tam
redagowano materiay wrogach ugrupowa i wzywajce do strajkw ulotki. Przyczynio si to do
zaostrzenia dyskusji i polemik o najywotniejszych sprawach kraju midzy czonkami partii
i powodowao wzrost napicia w caym spoeczestwie.
Czonkowie partii dociekali przyczyn wydarze i szukali winnych. Wycigano wiele jednostronnych
wnioskw. Byli tacy, ktrzy wszystkie winy zrzucali na polityk Rkosiego, byli te tacy, ktrzy winili
tylko Imre Nagya. Coraz czciej syszao si, e za wybuch walk odpowiedzialni s studenci,
natomiast odpowiedzialno za, przyjcie niewaciwych postaw ideologicznych i duchowych
przypisywano inteligencji. Niektrzy obwiniali nawet ca modzie wgiersk. Toczono burzliwe
dyskusje, czy wszystkie wydarzenia naley ocenia jako kontrrewolucj, poniewa wiele tysicy ludzi,
ktrzy wystpili przeciwko dotychczasowym wynaturzeniom, nie utosamiao si
z kontrrewolucjonistami. Odpowied na t narodow ekspiacj da nowy dokument partii.
W dniach 2-5 grudnia odbyo si posiedzenie Tymczasowego Komitetu Centralnego Wgierskiej
Socjalistycznej Partii Robotniczej. Toczya si na mim otwarta, wielostronna i szczera dyskusja na
temat aktualnej sytuacji i biecych zada. Zabrao gos 21 spord 23 czonkw Komitetu
Centralnego, niektrzy kilkakrotnie.
Wnikliwa ocena sytuacji dokonana przez Komitet Centralny zakoczya, si przyjciem uchwayprogramu, ktry do dzi zachowa swoje znaczenie i umocni otwarty i bezporedni styl polityki
WSPR. Uchwaa ocenia cao wydarze jako kontrrewolucj, gdy walka zbrojna i rewizjonistyczna
zdrada skierowane byy przeciw wadzy ludowej. Nie zaliczya jednake do kontrrewolucjonistw tej
modziey, ktra kierujc si chci odnowy socjalizmu jedynie wzia udzia w demonstracji 23
padziernika. Uchwaa susznie ocenia ruch spoeczny i bunt mas. Sekciarska polityka dawnego
kierownictwa spowodowaa powstanie szerokiego, demokratycznego ruchu opozycyjnego po roku
1953, przede wszystkim w partii, pniej za, pod kierownictwem najlepszych komunistw, wrd
ludzi pracy. Na skutek powanych bdw rozgoryczeni komunici i demokratyczne masy bezpartyjne
walczyy o naprawienie bdw, lecz pozostay wierne idei komunizmu, socjalistycznemu systemowi
spoecznemu i Wgierskiej Republice Ludowej.
Historyczna rola tej uchway polegaa na tym, e bezporednio po wydarzeniach, opierajc si na
naukowych podstawach, ukazywaa przyczyny, ktre pojawiwszy si w tym samym czasie, czc si
ze sob i oddziaywajc na siebie, doprowadziy do tragicznego rozwoju wypadkw. Zatrzymajmy si
na kilku waniejszych tezach:
1. Klika Rkosiego-Ger, ktra zdobya decydujcy wpyw w Komitecie Centralnym Wgierskiej Partii
Pracujcych i rzdzie Wgierskiej Republiki Ludowej... poczwszy od koca roku 1948 odesza od
zasad marksizmu-leninizmu (...).
2. W genezie padziernikowych wydarze i ich tragicznym przeomie powan rol odegrao skrzydo
powstaej wczeniej i stale rosncej opozycji wewntrzpartyjnej, ktre za swoje postacie sztandarowe
obrao Imre Nagya i Gz Losonczyego.
3. Wanym czynnikiem przygotowania i sprowokowania wydarze padziernikowych bya
horthystowsko-faszystowska i kapitalistyczno-feudaIna kontrrewolucja, ktrej wysannicy
i poplecznicy dziaali nielegalnie w kraju, a zasadniczy aktyw pracowa w Niemczech Zachodnich.
4. Decydujc rol w wydarzeniach wgierskich odegra midzynarodowy imperializm ().

W uchwale tej Komitet Centralny wyznaczy take gwne zadania na przyszo. Przede wszystkim
wyeksponowano dugotrwa prac ideowo-polityczn. Komunici musz przycign wszystkich
uczciwych ludzi pracy w celu obrony zwizkw zawodowych, tradycyjnych organw ochrony
interesw klasy robotniczej. Kompetentne organa pastwowe i najlepsi specjalici w dziedzinie
gospodarki musz opracowa odpowiedni do sytuacji polityk ekonomiczn. Sygnalizowano te
potrzeb utworzenia gwardii robotniczej.
Tymczasowy Komitet Centralny podkreli, e zgodnie z proletariackim internacjonalizmem
podstaw naszej polityki zagranicznej jest wsppraca i cisa przyja ze Zwizkiem Radzieckim na
zasadach penej niezalenoci, samodzielnoci i suwerennoci150.
Grudniowa uchwaa Komitetu Centralnego przyspieszya socjalistyczn konsolidacj, poniewa daa
jasn ocen sytuacji, okrelia najwaniejsze zadania oraz zaktywizowaa komunistw i pragncych
pracowa dla socjalizmu patriotw. Potwierdziy to wydarzenia krajowe z pierwszej poowy 1957
roku.

150

Uchway i dokumenty Wgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej 1956-1962, Kossuth Knyvkiad,

Budapeszt 1964, s. 13-24.

Z wgierskiego przeoy Marek Koczko

Ksika i Wiedza 1982
Tytu oryginau: Ellenforradalom tollal s fegyverrel 1956
Berecz Jnos, 1956 Editions originales: Kossuth Knyvkiad, Budapest
Projekt okadki: Zdzisaw Dugosz
Redaktor: Maria abdzka
Copyright for the Polish editton by Wydawnictwo Ksika i Wiedza Robotnicza Spdzielnia Wydawnicza Prasa-Ksika-Ruch
Warszawa 1982
ISBN-83 05-11106-7
Redaktor techniczny: Jadwiga Pajewska
Korektorzy: A. Cebrzyska-Sikora, Ewa Dlugosz-Jurkowska
Wydawnictwo Ksika i Wiedza
Robotnicza Spdzielnia Wydawnicza Prasa-Ksika-Ruch
Warszawa, listopad 1982 r.
Wyd. I. Nakad 6.650+350 egz.
Obj. ark. wyd. 10,2 Obj. ark. druk. 17,5 (11,6)
Papier druk. sat. kl. IV, 70 g, 70 X 100 cm
Oddano do skadu w lipcu 1982 r.
Podpisano do druku w padzierniku 1982 r.
Druk ukoczono w listopadzie 1982 r.
Prasowe Zakady Graficzne
Krakw, ul. Wielopole 1
Zam. nr 1152/82. Z-85. Cena z 95,Jedenacie tysicy trzysta dwudziesta plta publikacja KiW