Sherry Ortner I Erwin Ardener zapocztkowali wan perspektyw badania

zagadnienia podporzdkowania kobiet przez analiz symbolizmu pci kulturowej. Ortner

zaoya, e podporzdkowanie kobiet to fakt uniwersalny, nie wynika z biologii, wic trzeba
szuka innych wyjanie. Co moe by wsplne wszystkim kulturom, co wszdzie prowadzi
do przypisywania kobietom niszej wartoci? Odpowied: kobiety wszdzie musz by
kojarzone z czym, co kada kultura deprecjonuje i jest to natura w najoglniejszym
znaczeniu. Wszystkie kultury rozrniaj istnienie spoeczestwa jak i wiata natury. Kultura
prbuje przekracza i kontrolowa natur i uywa jej do swoich wasnych celw. Kultura
socjalizuje natur. Kobiety s kojarzone z natura, mczyni z kultur. Naturalne jest wiec,
e kobiety rwnie powinny by poddane kontroli i ograniczeniom.
Ortner w artykule Kobieta ma si tak do mczyzny jak natura do kultury formuuje
dwa zaoenia swojej teorii:
1. Fizjologia kobiety i jej wyspecjalizowane funkcje reprodukcyjne zdaj si
umiejscawia kobiet bliej natury ni mczyzn. Mczyni musz poszukiwa w kulturze
narzdzi do twrczoci, kobiety tworz naturalnie- przez dawanie ycia.
2. W zwizku z pierwszym argumentem kobiety peni specyficzne funkcje spoeczne:
domowo-rodzinne, wychowuj dzieci, ktre te s kojarzone z natur- z osobnikami
prospoecznymi, nie uksztatowanymi w peni kulturowo. Zajmuj si wic relacjami
wewntrz rodzinnymi lub pomidzy rodzinami. Mczyni natomiast dziaaj w sferze
publicznej, politycznej-kojarzeni s ze spoeczestwem z interesem publicznym.1
Poniewa mczyni Kaulong boj si i niechtnie wchodz w zwizki maeskie, to
kobiety odgrywaj dominujc rol w zalotach. Dziewcztom wolno czstowa wybranego
przez siebie mczyzn jedzeniem lub tytoniem, wolno im te atakowa go fizycznie.
Dziewczta od koyski s zachcane, by zachowywa si agresywnie wobec mczyzn, a ci
musz poddawa si bez obrony lub ucieka. Gdyby mczyzna by inicjatorem zblienia,
zostaoby to uznane za gwat. Kobiety maj niemal cakowit wolno wyboru ma, cho
radz si czsto najbliszych krewnych.
U Kaulongw jest inaczej: istnieje agresywna, uwodzca, niebezpieczna, niezalena
ekonomicznie kobieta i niechtny mczyzna.2
1

S. Ortner, Czy kobieta ma si tak do mczyzny jak 'natura' do 'kultury'? [w:] Teresa Howka. Nikt nie rodzi si
kobiet., Czytelnik, Warszawa 1982, s. 63-70.
2

Henrietta L. Moore., Ped kulturowa i status wyjanienie sytuacji kobiet, [w:] M. Kempny, E. Nowicka,
Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej., Wydawnictwo PWN, Warszawa 2003, s. 313-318.

Tych kilka faktw obrazujcych relacje msko-eskie wrd Kaulongw pozwala

nam dostrzec rnorodno definicji pci kulturowej. W spoeczestwach Europy i Ameryki
PN: KOBIETY NIE S CENIONE ZA BYCIE INICJATORK zwaszcza SEKSUALN,
mczyzna jest aktywny, kobieta pasywna, maestwo postrzegane jest jako rodzaj
partnerstwa (zgodno i ycie rodzinne).
Wielu autorw wykazywao, e radykalne dzielenie ycia spoecznego na sfer
domow i publiczn zawdzicza wiele cigle silnemu wpywowi XIX wiecznej teorii
spoecznej, w ktrej mwio si o ustpieniu prawa macierzystwa na rzecz prawa ojcostwazapominajc tylko ze mczyni nigdy nie byli tak wyzuci z praw politycznych jak kobiety w
XIX wieku. Kobiety nie posiaday praw publicznych, byy podlege mczyznom, ideologia
wczesna mwia ze mczyni s powoani do rzdzenia spoeczestwem, a kobiety domem.
XIX wieczne spoeczestwo zachodnie opierao rozumienie praw politycznych na podziale
wedle pci. Odseparowano i nadano inne prawa sferom domowej i publicznej. Do dzi wida
tego konsekwencje, ten podzia na sfery jest jedn z najwaniejszych przyczyn powstania
ideologii feministycznej. 3
W spoeczestwach przedklasowych kobiety i mczyni byli jednostkami
autonomicznymi, a ich pozycje byy rwnorzdne w sensie wartoci i prestiu. Pozycje byy
rne, ale nie implikoway tutaj znaczenia wyszoci ani niszoci. Pozycja zaleaa od
dostpu do zasobw, warunkw swojej pracy i dystrybucji produktw swojej pracy. Rnica
nie zawsze wic implikuje hierarchi podrzdnoci. Mona stwierdzi, e rozwj gospodarczy
i praca zarobkowa uzaleniaj kobiety od mczyzn poprzez podkopywanie systemw
tradycyjnych, w ktrych kobiety miay pewn kontrol nad produkcj i reprodukcj.4
Podsumowujc, teoria gender poszerza perspektyw postrzegania ludzkiej pciowoci.
Pozwala dostrzec, e dla jej zrozumienia nie wystarczy zajmowa si kwestiami
biologicznymi, ale jest te potrzebny wzgld na psychologi, kultur czy nawet ekonomi. Jej
oddziaywanie jest dowodem na to, e dyskurs postmodernistyczny nie zamyka si w murach
uniwersytetw, a drogi jej rozwoju ukazuj du wraliwo teoretykw gender na rozwj
rnych dziedzin wiedzy z jednej strony, z drugiej za- na przemiany kulturowe.

3
4

Ibidem, s.322-327.
A. Barnard, Antropologia. Zarys teorii i historii, Wydawnictwo PIW, Warszawa 2000., s.200-203.

Zaoenia pci i rodzaju s zakorzenione w psychice, kulturze i wychowaniu. Pe

biologiczna jest staym wyznacznikiem naszej tosamoci. Okrelana jest ona zaraz po
urodzeniu dziecka na podstawie budowy zewntrznych narzdw pciowych. Ma specyficzne
konotacje spoeczne, ktre znajduj wyraz w systemie rl pciowych, tworzcych ramy ycia i
funkcjonowania nas i naszych dzieci. Pe stanowi podstaw naszej tosamoci. W pierwszej
kolejnoci czsto mwimy o sobie jestem kobiet lub jestem mczyzn. Na podstawie
tych deklaracji realizujemy nasze zadania yciowe, stajemy si odrbnymi jednostkami
spoecznymi, z innymi prawami i obowizkami oraz stajemy si ofiarami stereotypw i
dyskryminacji.
Od kobiet i od mczyzn oczekuje si w yciu spoecznych podejmowania rnych
zada. Kobieco i msko jest zwizana z kad sfer ycia ludzkiego. Na tej podstawie
kobietom przypisuje si emocjonalno, opiekuczo, delikatno, uprzejmo, ulego.
Msko za kojarzona jest z prac zawodow, wadz, dziaalnoci publiczn, z
zainteresowaniem rzeczami a nie ludmi, niezalenoci, dominacj, samodzielnoci,
racjonalnoci i aktywnoci. To oczywicie jedynie wybircze skojarzenia, wybrane dla
przykadu w celu lepszego zobrazowania problemu.
Z punktu widzenia dzisiejszych czasw nie ma rnicy, czy kto rodzi si kobiet,
mczyzn, czy te osob o niejednoznacznie okrelonej pci biologicznej. Kada ludzka
istota ma jednakow godno i rwne prawa. Kada ludzka istota powinna mc y bez lku,
mie moliwo swobodnego okrelania swoich yciowych celw i wybierania dla siebie
drogi, ktra najbardziej jej odpowiada. Rzeczywisto jest jednak inna. Daleko jeszcze nam
do zagwarantowania wszystkich praw, do ktrych zobowizuj midzynarodowe deklaracje.
Na caym wiecie ludzie dowiadczaj dyskryminacji ze wzgldu na pe lub na sposb
kreacji wasnej pci.
W ostatnich latach modne staje si uywanie angielskiego sowa gender. Tumaczy
si je na jzyk polski jako spoeczno-kulturowa tosamo pci, czasem krcej- pe
kulturowa. Jest to pojcie niezwykle uyteczne. Zwraca bowiem uwag na to, e pe ma w
istocie dwa aspekty. Jeden- to biologiczne rnice midzy kobietami a mczyznami. Drugito zmieniajcy si w zalenoci od czasw i miejsca zesp norm i wartoci przypisywanych
kobiecoci i mskoci w rnych kulturach. Rodzimy si majc najczciej okrelon pe
biologiczn. Pci kulturowej uczymy si w procesie socjalizacji. Proces ten rozpoczyna si
bardzo wczenie i dotyczy niezwykle wanego aspektu naszej tosamoci. Dlatego czsto nie
uwiadamiamy sobie, e to, co uwaamy za naturalne czy wrodzone w naszym

zachowaniu, sposobie patrzenia na wiat, samopostrzeganiu, moe w istocie by wytworem

kultury, wychowania, instytucji spoecznych.
Dorota Pankowska w swojej ksice Wychowanie a role pciowe (GWP, Gdask
2005) wykorzystujc analogi krawieck przedstawia wzorzec funkcjonowania roli pciowej.
Indywidualna rola to ubranie, ktre sami sobie szyjemy. Kady z nas musi przecie by w co
ubrany. W celu uszycia sobie takiego stroju najczciej korzystamy z wzorcw
zamieszczonych w urnalu lub podpatrzonych w mediach, zgodnych z obowizujc mod.
W ten sposb tworzymy rol przypisan, zgodn ze spoecznymi nakazami. Czsto jednak
modyfikujemy nieco okrelony model zgodnie z wasnymi upodobaniami i potrzebami
(osobowociowa koncepcja roli), i dopasowujemy wykrj do naszej figury. Tak uszyte
ubranie nosimy w charakterystyczny dla siebie sposb (to rola przez nas peniona).
Socjalizacja to droga do kobiecoci i mskoci. Dziecko ksztatuje swoj rol pciow
na podstawie obserwacji innych ludzi, gwnie rodzicw. Du rol mog rwnie odgrywa
krewni, dziadkowie czy przyjaciele rodziny, mwi Marta Zielke, psychoterapeutka,
wsppracowniczka Centrum Praw Kobiet w odzi. Ogromn rol odgrywaj rwnie massmedia, ktre zarzucaj nas stereotypowymi obrazami kobiet i mczyzn oraz wymiewa te,
ktre nie pasuj w sztywnie uformowane normy. Dziki tym wszystkim czynnikom
dowiaduje si, jakie zachowania s waciwe dla jego pci, a jakie dla pci przeciwnej.
Dziecko poszukuje wzorw i stara si naladowa zachowanie przedstawicieli tej samej pci,
a unika zachowa pci przeciwnej, czsto odbieranych jako nieprawidowych, zych i
gorszych.
Etykiety s dla ludzi bardzo wane. Nasze spoeczestwo nie potrafi obej si bez
definiowania i nazywania wszystkiego, co je otacza. Ludzie posuguj si schematami i
heurystykami (uproszczeniami), bardzo duo czasu powicaj tworzeniu nazw.
Spostrzegajc ludzi poprzez pewne etykiety, definiujmy tym samym ich ja. Biorc pod
uwag to, e ludzie nie potrafi y bez etykiet i definicji, warto si zastanowi jak
wygldaby wiat, gdyby nie byo podziau na pe, gdyby nie spostrzegao si ludzi poprzez
ich tosamo seksualn czy te orientacj.
Wyobramy sobie, e wiat istnieje bez konkretnych definicji pci, kobiecoci,
mskoci, seksualnoci czy homoseksualnoci. Co si wtedy dzieje z nami, ze wiatem?
Ludzie zaczynaj si gubi, nie rozumiej siebie nawzajem, nie potrafi si dogada i
zaczynaj odczuwa, e otacza ich chaos. Dla ludzi, szczeglnie zachodniej czci
spoeczestwa, wiat czsto jest czarno-biay. Mamy do czynienia albo z kobiet albo z

mczyzn, co ju samo w sobie niesie oczekiwania w stosunku do danej osoby. Konkretne

sowo okrelajce pe niesie ze sob pewien ciar definicyjny, spod ktrego trudno si
wyzwoli, nawet najbardziej otwartym umysom.

Gwnym problemem, z ktrym zmagaj si badacze, jest wyjanienie tego, co znacz

kategorie mczyzna i kobieta, przy jednoczesnym pojawianiu si w bardzo wielu
rnych spoeczestwach okrelonych kategoryzacji dotyczcych pci kulturowej.
Powstawanie tosamoci pci i ksztatowanie si opartych na tych tosamociach rl
spoecznych tumaczy si na rne, wzajemnie sprzeczne sposoby. W analizie rnic pci
jedni badacze przypisuj wiksz, a inni mniejsz rol czynnikom spoecznym. Socjologowie
zwykli uywa pci biologicznej w odniesieniu do anatomicznych i fizjologicznych rnic
midzy ciaem kobiety i mczyzny. Natomiast pe kulturowa odnosi si do
psychologicznych, spoecznych i kulturowych rnic. Rozrnienie pci biologicznej i
kulturowej ma fundamentalne znaczenie, gdy wiele rnic midzy obydwiema pciami nie
bierze si z biologii.
W nauce gender - pe kulturowa, to kategoria badawcza, ktra analizuje przejawy
kobiecoci i mskoci w czasie, przestrzeni, w rnych kulturach i krgach cywilizacyjnych.
Np. w Polsce pika nona to sport wybitnie mski, a w USA - raczej kobiecy. W Europie
kierowanie samochodem czy podrowanie przez kobiety to czynnoci dnia codziennego, a w
Arabii Saudyjskiej to zamanie obyczaju i prawa, ktre koczy si wezwaniem policji i
mskich czonkw rodziny.
W Polsce kobiety maj prawo gosowa od 95 lat, a w niektrych krajach na wiecie
kobiety do dzi nie maj praw wyborczych lub prawa do edukacji. Te rnice nie wynikaj z
biologii, ale z obowizujcej w danym spoeczestwie kultury. Kulturowe rnice nie
sprawiaj, e zanika biologia pci. Pe kulturowa nie neguje pci biologicznej. Jako kategoria
badawcza, gender nie jest zwizana z adnym wiatopogldem ani ideologi po prostu
opisuje wiat mskoci i kobiecoci taki, jakim jest w danej kulturze.
Wspczenie pe przestaje by uznawana wycznie za cech biologiczn. Bycie
kobiet lub mczyzn nie oznacza jedynie posiadania okrelonej anatomii. Kobieco i
msko to w nowoczesnym dyskursie pojcia szersze, rozpatrywane jako pe biologiczna,
spoeczna i kulturowa. Wikszo autorek prac feministycznych stara si unikn
determinizmu biologicznego przez odwoanie do rozrnienia na pe biologiczn (sex) i pe
kulturow (gender). Pierwsze z tych poj odnosi si do biologii ciaa, a drugie oznacza og

zaoe i praktyk kulturowych, sterujcych procesem spoecznego konstruowania mczyzn i

kobiet. Gender jest to rodzaj informacji, na podstawie ktrej ludzie tworz sdy i podejmuj
zachowania w spoecznych interakcjach [...]. Pe jest aktywnym procesem powstajcym w
interakcjach midzy ludmi. To ludzie konstruuj rzeczywisto na podstawie wczeniejszych
dowiadcze, a tzw. obiektywna rzeczywisto nie istnieje.5 Dokonujc podziau
na sex i gender feministki postuluj, e u podstaw podporzdkowania kobiet le spoeczne,
kulturowe i polityczne dyskursy i praktyki pci kulturowej. Msko i kobieco nie s
wytworami ludzkiej biologii lecz konstruktami kulturowymi, mogcymi podlega zmianom.
Istnieje wiele danych potwierdzajcych biologiczne zrnicowanie kobiet i mczyzn,
pozwalajce na przewidzenie pewnych zachowa i zdolnoci. Oprcz tego atwo jednak
zauway, e kategorie mskoci i kobiecoci nie s stae, lecz ulegaj przeobraeniom. W
zwizku z tym mona dokona rozrnienia na tosamo rozumian jako konstrukt
kulturowy czy te pewien wizerunek, z ktrym czowiek emocjonalnie si utosamia, oraz te
umiejtnoci i zachowania, ktre wynikaj bezporednio z okrelonej, biochemicznej budowy
mzgu.6 Rnice genetyczne i biochemiczne midzy pciami dotycz np. zdolnoci
jzykowych czy orientacji przestrzennej. Potwierdzenia tych rnic dostarczaj badania przy
uyciu magnetycznego rezonansu jdrowego, ktre dowodz np. tego, e kobiety cechuj si
wyszym poziomem komunikacji midzy obiema pkulami.
Gender studies wyrosy ze studiw kobiecych, ktre pojawiy si w zachodniej i
amerykaskiej humanistyce w latach 70. Problematyka pci kulturowej w ich ramach
analizowana jest w powizaniu z kwestiami klasowymi, etnicznymi, rasowymi, religijnymi i
innymi. Teoretycy gender studies przyjmuj zaoenie, e wszystkie aspekty ludzkiego ycia
uwarunkowane s konsekwencjami obowizywania spoecznych i kulturowych norm pci.
Pod wpywem filozofii Michela Foucaulta autorki zaczy bada relacje pci do wadzy- czy
za pomoc wiedzy moemy dekonstruowa to, co do tej pory uwaane byo w kulturze za
oczywiste (podzia pci), odkry i opisa opresyjno tego podziau. Rozwaania z zakresu
gender zmuszaj do zrewidowania zastanych w kulturze konstrukcji zarwno kobiecoci, jak i
mskoci. 7 Wanym paradygmatem studiw gender jest koncepcja patriarchatu. ycie
spoeczne jest wedug niej oparte na konwencji, zgodnie z ktr mczyni dominuj i mog
dziki temu narzuca spoeczestwu rozwizania kulturowe, ktre gwarantuj im wadz.
Kobiety s przez to spychane na margines i otrzymuj podrzdne role w strukturze
5

E. Mandal, W krgu gender, Katowice 2007, s. 8.

C. Barker, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Krakw 2005, s. 325-326.
7
I. Kowalczyk, Marta Stawowska, "Genderqueer": czy istnieje "prawdziwa ped"?
6

spoecznej. Maj tu stanowi niejako przeciwiestwo mczyzn, ktrzy s silni i wadczy, one
za maj by sabe i ulege.
Studia nad kwesti pci obnaaj niesprawiedliwo stosunkw spoecznych i
politycznych. Zasadniczym wnioskiem pyncym z gender studies jest wniosek o arbitralnoci
kulturowych konstruktw pci (norm pciowych) i seksualnoci (norm seksualnych),
arbitralnoci uwikanej w specyficzne techniki normalizacyjne, zwizane ze spoeczn,
kulturow, jzykow, prawn, ekonomiczn i polityczn dominacj mczyzn
heteroseksualnych. [...] Pe jest iluzj, ktra realnie wyznacza nam miejsce w przestrzeni
spoecznej i organizuje nasze zachowanie, seksualno jest iluzj, ktra zmusza nas do
sigania po jedne przyjemnoci ciaa i uniemoliwia swobodne siganie po inne. 8 Gender
okrela pe kulturow, zbir nakazw i zakazw zwizanych z funkcjonowaniem w
konkretnej pci. Nasza tosamo jako kobiety czy mczyzny zaley nie od empirycznie
dowiadczanego dymorfizmu pciowego, lecz od spoecznie konstruowanej tosamoci
rozpoczynajcej si w momencie naszego przyjcia na wiat. 9 Pci dziecka zainteresowani s
rodzice, krewni, wychowawcy i dostosowuj do niej swoje oczekiwania. Ju od momentu
narodzin rozpoczyna si intensywna internalizacja oczekiwa w zakresie pci. Dziewczynki i
chopcw inaczej si ubiera, inaczej traktuje - dziewczynki obarczane s pracami domowymi,
chopcy za zachcani s do przebywania poza domem.
Takie postrzeganie pciowych rl spoecznych jest przykadem "niewiadomego
seksizmu" (ang.nonconscious sexism). Akceptujemy rne przekonania zwizane z tym jaka
jest rola kobiet i mczyzn, co im wolno, a czego nie, nie poddajc tych przekona krytycznej
refleksji. Jednoczenie kadego, kto wyamuje si z okrelonych schematw skazujemy na
ostracyzm spoeczny.
Feminizm poststrukturalistyczny i psychoanalityczny silnie akcentowa rol jzyka w
konstruowaniu tosamoci pciowej. W kulturze Zachodu jzyk jest fallocentryczny, czyli
zogniskowany wok mczyzny, co pozwala im na umacnianie patriarchalnych stosunkw
midzy pciami.
Wedug poststrukturalistw, fakt istnienia rnic midzy kobietami (i mczyznami)
oznacza, e nie moe by mowy o wsplnej dla wszystkich, uniwersalnej, midzykulturowej
kategorii kobiety" (czy mczyzny"). Mamy raczej do czynienia z rnymi rodzajami
kobiecoci (i mskoci). Pe biologiczna i kulturowa s nieskoczenie plastyczne, nawet jeli
8

J. Kochanowski, Wiedza, uniwersytet i radykalna demokracja. Uwagi na temat gender studies i humanistyki
ponowoczesnej.
9
M. Szopski, Komunikowanie midzykulturowe, Warszawa 2005, s. 32.

w praktyce reguluje si je i wtacza w okrelone formy, w zalenoci od warunkw

historycznych i kulturowych. Kobieco i msko to rne sposoby opisu i dyscyplinowania
podmiotw ludzkich. [...] Kategorie kobiecoci i mskoci, czyli to, w jaki sposb kobiety i
mczyni staj si obiektami reprezentacji, postrzega si tu jako obszary bezustannej walki
politycznej o znaczenie.10
W ramach feminizmu postmodernistycznego zakwestionowano rnice midzy pci
biologiczn (sex) a spoeczn (gender). Podzia ten mona zakwestionowa na tej podstawie,
e z zasady niemoliwy jest dostp do prawd" biologicznych, znajdujcych si poza
dyskursami kulturowymi. Wynika std, e nie istnieje pe" biologiczna, ktra nie miaaby
jednoczenie charakteru kulturowego. Ciaa posiadajce pe przedstawia si zawsze jako
wytwr dyskursw regulacyjnych. Ciao:
Staje si zmienn, a nie sta, gdy nie ma ju moliwoci osadzenia twierdze o
rnicach midzy kobietami a mczyznami na rozlegym polu historii. Cigle jednak
potencjalnie istotne znaczenie ma to, w jaki sposb rozrnienie na msko i kobieco jest
odgrywane w danym spoeczestwie.11
Judith Butler w swoich rozwaaniach zakwestionowaa rozrnienie na sex i gender,
zauwaajc, e pe biologiczn uwaano za nieodwracaln. Butler wskazaa, e ciao, natura
nie istniej poza kultur, a to, w jaki sposb s okrelane, zostaje uzalenione od danej
kultury. Uywajc metafory Lindy Nicholson: traktujemy ciao jak wieszak, na ktrym
zawieszamy kulturowe przewiadczenia co do biologicznych rnic pciowych. Butler
kwestionuje zatem to, jakoby pe biologiczna poprzedzaa pe spoeczn, ktra miaaby by
dopiero wtrnie konstytuowana. Nikt nie kwestionuje cielesnych rnic midzy mczyznami
i kobietami, zarazem jednak trzeba wnikliwie bez wczeniejszych przesdze bada, jak rol
w spoecznym funkcjonowaniu tych rnic odgrywa kultura. Kwestionujc podzia na sex i
gender, teoretyczka podwaa zaoenie jakoby natura funkcjonowaa jako ostateczna
instancja odwoawcza dla binarnego porzdkowania ludzi. 12
Kulturowe idee odnoszce si do pci nie odzwierciedlaj wprost spoecznych i
ekonomicznych sytuacji kobiet i mczyzn, jednake powstaj one wanie w tym kontekcie.
Dzieje si tak, poniewa stereotypy odnoszce si do pci kulturowej rozwijane s i stosowane
w strategiach, ktrymi posuguj si przedstawiciele obu pci w celu wzmocnienia swoich
interesw w rnych kontekstach spoecznych.
10

C. Barker, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Krakw 2005, s. 323.

L. Nicholson, Interpreting gender, 1995, s. 43-44.
12
I. Kowalczyk, Marta Stawowska, "Genderqueer": czy istnieje "prawdziwa ped"?.
11