1

Leon Lederman,
Dick Teresi

BOSKA CZSTKA
Jeli Wszechwiat jest odpowiedzi, jak brzmi py
tanie?

Przeoya Elbieta
Koodziej-Jzefowicz
1.DRAMATIS PERSONAE ............................................................................................................7
2.Niewidoczna pika nona...............................................................................................................8
Jak dziaa Wszechwiat? ..............................................................................................................9
Pocztki nauki ..............................................................................................................................9
Pochwycenie Leona....................................................................................................................10
Biblioteka materii.......................................................................................................................14

2
Kwarki i papie...........................................................................................................................14
Niewidzialna pika......................................................................................................................15
Piramida nauk.............................................................................................................................17
Eksperymentatorzy i teoretycy: farmerzy, winie i trufle..........................................................17
Ci, ktrzy nie dosypiali...............................................................................................................20
Ratunku, matematyka!................................................................................................................20
Wszechwiat istnieje dopiero od 1018 sekund...........................................................................22
Opowie o dwch czstkach i ostatecznej koszulce.................................................................23
Tajemniczy pan Higgs................................................................................................................24
Wiea i akcelerator.....................................................................................................................25
3.Pierwszy fizyk czstek ................................................................................................................26
Pn noc z Ledermanem........................................................................................................30
Patrzc w kalejdoskop................................................................................................................55
4.Interludium A: Opowie o dwch miastach...............................................................................57
5.Poszukiwania atomu: mechanicy ................................................................................................58
Galileusz, Zsa Zsa Gabor i ja......................................................................................................60
Kule i pochylnie..........................................................................................................................61
Pirko i grosik............................................................................................................................62
Prawda o wiey...........................................................................................................................63
Atomy Galileusza.......................................................................................................................65
Akceleratory i teleskopy.............................................................................................................66
Carl Sagan XVII wieku..............................................................................................................67
Czowiek bez nosa......................................................................................................................68
Mistyk wyjania..........................................................................................................................70
Papie do Galileusza: spadaj......................................................................................................72
Soneczna gbka.........................................................................................................................72
Zarzdca mennicy.......................................................................................................................73
Sia niech bdzie z nami.............................................................................................................75
Ulubione F Isaaca.......................................................................................................................78
Co nas pcha do gry...................................................................................................................78
Tajemnica dwch mas................................................................................................................80
Czowiek z dwoma umlautami...................................................................................................81
Wielki twrca syntez..................................................................................................................82
Kopot z grawitacj.....................................................................................................................84
Isaac i jego atomy.......................................................................................................................84
Dziwne rzeczy............................................................................................................................85
Dalmatyski prorok....................................................................................................................87
6.Dalsze poszukiwania atomu: chemicy i elektrycy ......................................................................89
Czowiek, ktry odkry 20 centymetrw niczego ......................................................................89
ciskanie gazu............................................................................................................................90
Zabawa w nazwy........................................................................................................................91
Pelikan i balon............................................................................................................................92
Z powrotem do atomu.................................................................................................................94
Pasjans z pierwiastkami..............................................................................................................97
Elektryczne aby.........................................................................................................................99
Tajemnica wizania chemicznego: znowu czstki...................................................................100
Szok w Kopenhadze.................................................................................................................101

3
Znowu dj vu...........................................................................................................................102
wiece, silniki, dynama............................................................................................................102
Niech pole bdzie z tob...........................................................................................................104
Z prdkoci wiata.................................................................................................................106
Hertz na ratunek........................................................................................................................108
Magnes i kulka..........................................................................................................................110
Pora do domu?..........................................................................................................................111
Pierwsza prawdziwa czstka.....................................................................................................112
7.Nagi atom ..................................................................................................................................117
Gdy tcza ju nie wystarcza.....................................................................................................119
Dowd rzeczowy nr 1: katastrofa w ultrafiolecie.....................................................................121
Dowd rzeczowy nr 2: zjawisko fotoelektryczne.....................................................................123
Dowd rzeczowy nr 3: kto lubi ciasto z rodzynkami?.............................................................125
Zmagania..................................................................................................................................129
Bohr: na skrzydach motyla......................................................................................................130
Dwie minuty dla energii...........................................................................................................132
No wic?...................................................................................................................................132
Uchylenie rbka tajemnicy.......................................................................................................135
Czowiek, ktry nie zna si na bateriach.................................................................................136
Fale materii i dama w willi.......................................................................................................137
Fala prawdopodobiestwa........................................................................................................139
Co to znaczy, czyli fizyka kroju i szycia..................................................................................140
Niespodzianka na grskim szczycie.........................................................................................142
Nieoznaczono i inne rzeczy...................................................................................................143
Utrapienie z podwjn szczelin..............................................................................................145
Newton kontra Schrdinger......................................................................................................147
Trzy rzeczy, ktre trzeba zapamita o mechanice kwantowej................................................148
8.Interludium B: Taczcy mistrzowie wiedzy tajemnej ...........................................................155
Pomruki rewolucji....................................................................................................................158
9.Akceleratory: one rozkwaszaj atomy, nieprawda?.................................................................162
Czy Bogini stwarza to wszystko w miar postpu naszych bada?.........................................164
Dlaczego a tyle energii? .........................................................................................................164
Szczelina...................................................................................................................................166
Umasywniacz............................................................................................................................167
Katedra Moneta, czyli trzynacie sposobw widzenia protonu................................................167
Nowa materia: kilka przepisw................................................................................................171
Czstki z prni........................................................................................................................172
Wycig......................................................................................................................................173
Wpywowa osobisto z Kalifornii...........................................................................................174
Wielka nauka i genius loci Kalifornii.......................................................................................177
Synchrotron: tyle okre, ile chcesz.......................................................................................177
Ike i piony.................................................................................................................................179
Damy Beppa.............................................................................................................................180
Pierwsza wizka zewntrzna: przyjmujemy zakady...............................................................181
Dygresja w stron nauk spoecznych: pochodzenie wielkiej nauki..........................................183
Z powrotem do maszyn: trzy przeomy technologiczne ..........................................................186
Czy wiksze jest lepsze?...........................................................................................................189

4
Czwarty przeom: nadprzewodnictwo......................................................................................190
Kowboj dyrektorem laboratorium............................................................................................191
Dzie z ycia protonu...............................................................................................................192
Decyzje, decyzje: protony czy elektrony..................................................................................194
Zderzenie czoowe czy tarcza?.................................................................................................195
Wytwarzajc antymateri.........................................................................................................196
Zagldanie do czarnej skrzynki: detektory...............................................................................199
Kopoty z pcherzykami...........................................................................................................201
Czego si dowiedzielimy: akceleratory i postp w fizyce......................................................204
Trzy finay: wehiku czasu, katedry i akcelerator na orbicie....................................................206
10.Interludium C: Jak w cigu weekendu zamalimy parzysto i... odkrylimy Boga.............210
Caf Szanghaj...........................................................................................................................213
Eksperyment.............................................................................................................................217
11.A-tom! ....................................................................................................................................225
ODDZIAYWANIE ELEKTRYCZNE...................................................................................226
Czstki wirtualne......................................................................................................................227
Osobisty magnetyzm mionu.....................................................................................................228
ODDZIAYWANIE SABE...................................................................................................231
Lekko zamana symetria, czyli skd si wzilimy..................................................................233
Polowanie na mae neutralne....................................................................................................235
Wybuchowe rwnanie..............................................................................................................236
Zbrodnicza spka i dwuneutrinowy eksperyment ..................................................................236
Brazylijskie zaduenie, krtkie spdniczki i vice versa..........................................................241
ODDZIAYWANIE SILNE....................................................................................................243
Woania kwarkw.....................................................................................................................245
Zasady zachowania...................................................................................................................247
Niobowe jaja.............................................................................................................................248
Rutherford wraca..................................................................................................................249
Rewolucja Listopadowa............................................................................................................253
Poszukiwanie wybrzusze........................................................................................................254
Skd to cae zamieszanie (i troch kwanych winogron).........................................................257
Nagi powab...............................................................................................................................259
Trzecia generacja......................................................................................................................261
JESZCZE O ODDZIAYWANIU SABYM.........................................................................265
Pora na przyspieszenie oddechu...............................................................................................268
Znalezienie zet zero..................................................................................................................271
JESZCZE O ODDZIAYWANIU SILNYM: GLUONY.......................................................272
Koniec drogi.............................................................................................................................276
12.I wreszcie Boska Czstka .......................................................................................................280
Wyjtki z agonii modelu standardowego.................................................................................281
Ukryta prostota: upojenie modelem standardowym.................................................................283
Model standardowy A. D. 1980................................................................................................283
Chimera unifikacji....................................................................................................................284
Cechowanie...............................................................................................................................286
Wytropi W .............................................................................................................................288
Carlo i goryl..............................................................................................................................289
Przejadka na numerze 29......................................................................................................290

5
Triumf.......................................................................................................................................292
Zwieczenie modelu standardowego........................................................................................293
O co tu chodzi?.........................................................................................................................293
Poszukiwania kwarka t.............................................................................................................296
Model standardowy to chwiejna podstawa...............................................................................297
I wreszcie..................................................................................................................................299
Kryzys masowy........................................................................................................................300
Kryzys unitarnoci?..................................................................................................................303
Kryzys Higgsa..........................................................................................................................304
Dygresja o niczym....................................................................................................................306
Znale Higgsa.........................................................................................................................307
Pustyniatron..............................................................................................................................307
Prezydent Reagan i superakcelerator: prawdziwa historia.......................................................309
13.Mikroprzestrze, makroprzestrze i czas przed pocztkiem czasu ........................................312
Mikroprzestrze/makroprzestrze............................................................................................313
Akcelerator z nieograniczonym budetem...............................................................................316
Teorie takie i siakie...................................................................................................................317
GUT-y.......................................................................................................................................318
Susy..........................................................................................................................................320
Superstruny...............................................................................................................................321
Pasko i ciemna materia.........................................................................................................322
Charlton, Golda i Guth.............................................................................................................323
Inflacja i czstka skalarna.........................................................................................................324
Przed pocztkiem czasu............................................................................................................327
Powrt Greka............................................................................................................................329
Do widzenia..............................................................................................................................331
Koniec fizyki?...........................................................................................................................332
Obowizkowe boskie zakoczenie...........................................................................................333

1. DRAMATIS PERSONAE
Atomos lub a-tom - czstka wymylona przez Demokryta. A-tom, niewidoczny i niepodzielny,
jest najmniejszym elementem materii. Nie naley go myli z tak zwanym atomem chemicznym,
bdcym jedynie najmniejsz porcj kadego pierwiastka (wodoru, wgla, tlenu itd.).
Elektron - pierwszy a-tom, odkryty w 1898 roku. Elektron ma przypuszczalnie, podobnie jak
wszystkie pozostae a-tomy, zerowy promie. Naley do rodziny leptonw.
Kwark - kolejny a-tom. Istnieje sze rodzajw (tak zwanych zapachw) kwarkw. Kady z sze
ciu kwarkw wystpuje w trzech kolorach. Tylko dwa rodzaje kwarkw: u grny i d dolny, ist
niej naturalnie w dzisiejszym Wszechwiecie.
Neutrino - a-tom nalecy do rodziny leptonw. Wystpuje w trzech odmianach. Nie jest cegie
k materii, ale odgrywa kluczow rol w niektrych reakcjach. Bije wszelkie rekordy w minima
lizmie: ma zerowy adunek, zerowy promie i (wedle wszelkiego prawdopodobiestwa) zerow
mas.
Mion i taon - leptony te s znacznie ciszymi kuzynami elektronu.
Foton, grawiton, rodzina W+, W- i Z0 oraz gluony - s to czstki, ale nie czstki materii jak
kwarki i leptony. Przenosz oddziaywania: elektromagnetyczne, grawitacyjne oraz jdrowe - sa
be i silne. Jak dotd wykryto wszystkie z nich oprcz grawitonu.
Pustka - nico. Wymylona take przez Demokryta. Jest przestrzeni, w ktrej poruszaj si atomy. Wspczeni teoretycy zamiecili j caym mnstwem wirtualnych czstek i rnych in
nych rupieci. Obecnie stosuje si nazwy prnia, a niekiedy eter (zob. niej).
Eter - wymylony przez Isaaca Newtona, powtrnie wprowadzony do nauki przez Jamesa Clerka
Maxwella. Eter to jest to, co wypenia pust przestrze Wszechwiata. Skrytykowana i odrzucona
przez Alberta Einsteina, koncepcja eteru obecnie powraca w postaci prni zamieconej teore
tycznie istniejcymi czstkami.
Akcelerator - urzdzenie suce do zwikszania energii czstek. Poniewa E = mc2, akcelerator
sprawia take, e czstki staj si cisze.
Eksperymentator - fizyk, ktry robi dowiadczenia.
Teoretyk - fizyk, ktry nie robi dowiadcze.
Oraz
Boska Czstka
(znana rwnie jako czstka Higgsa, bozon Higgsa,
skalarny bozon Higgsa lub, po prostu, Higgs).

2. Niewidoczna pika nona

Nie istnieje nic oprcz atomw i pustej przestrzeni; wszystko poza tym jest opini.
DEMOKRYT Z ABDERY
Na samym pocztku bya prnia; dziwny rodzaj pustki, nico nie zawierajca prze
strzeni, czasu ani materii, adnego wiata ni dwiku. Lecz prawa przyrody byy ju go
towe, a owa dziwna pustka krya w sobie potencja. Jak ogromny gaz na wierzchoku
wyniosej skay...
Chwileczk.
Zanim gaz runie, powinienem wyjani, e tak naprawd nie bardzo wiem, o czym
mwi. Wprawdzie kade opowiadanie powinno zaczyna si od pocztku, ale to jest
opowiadanie o Wszechwiecie i, niestety, nie mamy adnych informacji o tym, co si
dziao na Samym Pocztku. Zupenie adnych, zero. A do momentu, kiedy Wszech
wiat osign dojrzay wiek trylionowej czci sekundy, czyli wkrtce po stworzeniu w
akcie Wielkiego Wybuchu, nic o nim nie wiemy. Kiedy czytasz lub syszysz co na temat
narodzin Wszechwiata, bd pewny, drogi Czytelniku, e autor zmyla. Filozofowie
maj prawo snu domysy, lecz tylko Bg wie, co si zdarzyo na Samym Pocztku, i jak dotd - skutecznie strzee swej tajemnicy.
Ale na czym to stanlimy? Ach, tak...
Jak ogromny gaz na wierzchoku wyniosej skay... Rwnowaga pustki bya rwnie
krucha: wystarczyo najlejsze zaburzenie, aby spowodowa zmian; zmian, z ktrej
narodzi si Wszechwiat. I stao si. Nico eksplodowaa. W potoku pocztkowej
wiatoci stworzone zostay przestrze i czas.
Z uwolnionej wtedy energii wyonia si materia - gsta plazma czstek, ktre prze
ksztacay si z powrotem w promieniowanie i znw staway si materi. (Tu przynaj
mniej mamy ju do czynienia z kilkoma faktami i spekulatywn teori). Czstki zderzay
si ze sob i daway pocztek nowym czstkom. Czas i przestrze wrzay i pieniy si,
podczas gdy czarne dziury tworzyy si i znikay. Co za widok!
W miar jak Wszechwiat rozszerza si i styg, stawa si take coraz rzadszy.
Formoway si czstki i rnicoway oddziaywania. Powstaway protony i neutrony, po
tem jdra atomowe i atomy oraz wielkie oboki pyu, ktre - wci si rozszerzajc - za
gszczay si lokalnie to tu, to tam; w ten sposb tworzyy si gwiazdy, galaktyki i pla
nety. Na jednej z planet - na zupenie zwykej planecie, krcej wok przecitnej
gwiazdy, ktra jest malekim punktem w spiralnym ramieniu typowej galaktyki - wyod
rbniy si wyniose kontynenty i spienione oceany. W oceanach zachodziy reakcje or
ganiczne, powstay biaka i zaczo si ycie. Z prostych organizmw drog ewolucji po
wstay roliny i zwierzta, a wreszcie pojawiy si istoty ludzkie.
Ludzie wyrniali si spord innych istot ywych gwnie tym, e byli ogromnie za
interesowani swoim otoczeniem. Z czasem mutacje doprowadziy do tego, e na Ziemi
pojawi si dziwny rodzaj ludzi. Zachowywali si zuchwale. Nie zadowalao ich podziwia
nie wspaniaoci wiata. Pytali: jak? Jak zosta stworzony Wszechwiat? Jak to, z cze
go jest zrobiony, moe by odpowiedzialne za cae niewiarygodne bogactwo naszego
wiata: gwiazdy, planety, wydry, oceany, rafy koralowe, wiato soneczne, ludzki mzg?

9
Tylko dziki pracy oraz powiceniu setek pokole mistrzw i uczniw mona byo zna
le odpowied na pytania stawiane przez mutantw. Wiele odpowiedzi byo bdnych
czy wrcz enujcych. Na szczcie jednak mutanci nie znali uczucia wstydu. Tych mu
tantw zwiemy fizykami.
Dzi, po dwch tysicach lat roztrzsania tego pytania - w kosmologicznej skali
czasu jest to zaledwie mgnienie oka - zaczynamy pojmowa cao historii stworzenia.
W naszych teleskopach i mikroskopach, w obserwatoriach i w laboratoriach - i na
kartkach naszych notatnikw - zaczynamy dostrzega zarys pierwotnego pikna i sy
metrii, ktre panoway w pierwszych chwilach istnienia Wszechwiata. Ju prawie je do
strzegamy, cho obraz nie jest jeszcze wyrany. Czujemy, e co utrudnia nam widze
nie - jaka nieznana sia, ktra zamazuje i skrywa wewntrzn prostot naszego wiata.

Jak dziaa Wszechwiat?

Opowie ta powicona jest pewnemu zagadnieniu, ktre zaprztao nauk od czasw
staroytnych: czym s elementarne cegieki materii? Grecki filozof Demokryt najmniej
sz czstk materii nazwa atomos (co dosownie znaczy niemoliwy do podzielenia).
Nie chodzi tu o te atomy, o ktrych ucz na lekcjach chemii: wodr, hel, lit i inne, a do
uranu i jeszcze dalej. Wedle dzisiejszych kryteriw (i wedug kryteriw Demokryta) ato
my to due i niezgrabne twory. Dla fizyka, a i dla chemika take, taki atom to prawdzi
wy mietnik peen mniejszych czstek: elektronw, protonw i neutronw. Z kolei pro
tony i neutrony s jak gdyby wiaderkami penymi jeszcze innych stworkw. Dlatego
podstawowym skadnikiem materii jest a-tom Demokryta, a nie atom nauczyciela che
mii.
Materia, ktr widzimy dzi wok siebie, jest zoona. Istnieje okoo stu chemicz
nych atomw. Mona obliczy liczb uytecznych kombinacji tych atomw - jest ona
ogromna: miliardy miliardw. Niektre rodzaje ukadw atomw, zwane czsteczkami,
natura wykorzystaa do budowy planet, soc, gr, wirusw, gotwki, aspiryny, agentw
literackich i innych poytecznych rzeczy. Ale nie zawsze tak byo. W najwczeniejszych
momentach, tu po stworzeniu Wszechwiata w Wielkim Wybuchu, nie istniaa zoona
materia, jak znamy obecnie. Nie byo adnych jder, adnych atomw, niczego, co
skadaoby si z prostszych skadnikw. A to dlatego, e straszliwa temperatura panu
jca w nowo narodzonym Wszechwiecie nie pozwalaa na formowanie si adnych
zoonych obiektw. Jeli takie powstaway w wyniku zderze, natychmiast z powrotem
ulegay rozkadowi na najbardziej elementarne skadniki. Istnia wtedy zapewne jeden
rodzaj czstek i jedno oddziaywanie (a moe nawet jedno zunifikowane czstko-od
dziaywanie) oraz prawa fizyki. W tej pierwotnej jednoci tkwiy zarodki zoonoci wia
ta, w ktrym na drodze ewolucji pojawili si ludzie, moliwe, e przede wszystkim po to,
by myle o tych sprawach. Ten pierwotny Wszechwiat moe si komu wyda nud
nym, ale dla fizyka czstek elementarnych - to byy czasy! C za prostota i pikno, na
wet jeli tylko mglicie i niedoskonale potrafimy je sobie wyobrazi.

Pocztki nauki

10
Jeszcze przed naszym bohaterem, Demokrytem, yli inni greccy filozofowie, ktrzy pr
bowali wyjania wiat za pomoc racjonalnej argumentacji i rygorystycznie oddzielali
od niej przesdy, mity i podania o boskich interwencjach. Trzeba przyzna, e przes
dy, mity i podania peniy wan rol w prbach znalezienia sobie miejsca w wiecie
penym wzbudzajcych groz i najwyraniej przypadkowych zjawisk. Jednak Grecy byli
take pod silnym wraeniem dajcej si zauway regularnoci: powtarzalno dnia i
nocy, pr roku, dziaania ognia, wiatru i wody. Ju przed 650 r. p.n.e. w rejonie rd
ziemnomorskim dysponowano imponujc technik. Wiedziano, jak dokonywa pomia
rw ldu, jak eglowa wedle gwiazd. Znano wyrafinowane procesy metalurgiczne,
wkrtce te zgromadzono szczegow wiedz dotyczc pooe gwiazd i planet, kt
ra pozwalaa na konstruowanie kalendarzy i formuowanie przewidywa. Wytwarzano
zgrabne narzdzia oraz delikatne tkaniny, a wyroby ceramiczne miay kunsztowne
ksztaty i zdobienia.
Na zachodnim wybrzeu regionu zwanego dzi Turcj, w jednej z kolonii greckiego
wiata, gwarnym Milecie, po raz pierwszy wyraono przekonanie, e pod powierzchni
widocznej zoonoci wiat jest prosty i e do prostoty tej mona dotrze za pomoc lo
gicznego rozumowania. Mniej wicej dwiecie lat pniej Demokryt zaproponowa ato
mos jako klucz, ktry mia umoliwi dotarcie do prostoty wiata. I tak rozpoczy si po
szukiwania.
Fizyka wywodzi si z astronomii, gdy najdawniejsi filozofowie z podziwem spogl
dali na rozgwiedone niebo i poszukiwali logicznych modeli, ktre pozwoliyby wyjani
konfiguracje gwiazd, ruchy planet oraz wschody i zachody Soca. Z czasem uczeni
zaczli kierowa swe zainteresowania ku Ziemi. Obserwacje zachodzcych tu zjawisk jabek spadajcych z jaboni, lotu strzay, rytmicznego ruchu wahada, kierunkw wia
trw i pyww morskich - pozwoliy sformuowa zestaw praw fizyki.
Rozkwit fizyki przypad na okres renesansu, kiedy (okoo roku 1500) staa si od
dzieln i wyranie okrelon dziedzin nauki. Z biegiem czasu i w miar wzrastania
naszych zdolnoci obserwacyjnych - wynalezienie mikroskopu, teleskopu, pomp pr
niowych, zegarw i innych tym podobnych przyrzdw - odkrywano coraz wicej zja
wisk, ktre mona opisa skrupulatnie notujc liczby, zestawiajc tabele i krelc wy
kresy. Wykonujc te czynnoci, mona z triumfem zauway, e zjawiska przebiegaj w
zgodzie z matematyk.
Na pocztku XX wieku atomy stanowiy granic wiata zbadanego przez fizyk, a w
latach czterdziestych wysiki badaczy skupiay si ju na jdrze. Stopniowo coraz wicej
zjawisk poddawao si obserwacjom. Dziki wci doskonalonym przyrzdom moglimy
jeszcze dokadniej oglda coraz mniejsze obiekty. Nowe obserwacje i pomiary stano
wiy punkt wyjcia dla tworzonych syntez - zwartych podsumowa tego, co udao si zro
zumie. Kady znaczcy krok naprzd powodowa powstanie nowej specjalizacji w ob
rbie fizyki. Niektrzy podali redukcjonistyczn drog w kierunku dziedzin jdro
wych i subjdrowych, podczas gdy inni wybierali ciek wiodc do peniejszego zro
zumienia atomw (fizyka atomowa), czsteczek (fizyka molekularna i chemia), jder
atomowych (fizyka jdrowa) i tak dalej.

Pochwycenie Leona

11
Najpierw fascynoway mnie czsteczki. W redniej szkole i na pocztku studiw uwiel
biaem chemi, jednak stopniowo moje zainteresowania przesuway si w kierunku fizy
ki, ktra wydawaa mi si czystsza od chemii - bezwonna w gruncie rzeczy. Poza tym
duy wpyw wywarli na mnie studenci fizyki, ktrzy byli zabawniejsi od chemikw i lepiej
grali w koszykwk. Przewodzi naszej grupie Isaac Halpern, obecnie profesor fizyki na
Uniwersytecie Stanu Waszyngton. Twierdzi, e chodzi oglda wywieszone oceny wy
cznie po to, by sprawdzi, czy dosta A z czubkiem czy z daszkiem1. Wszyscy go
uwielbialimy. Potrafi te skaka w dal lepiej ni ktokolwiek z nas.
Zaczem interesowa si zagadnieniami z dziedziny fizyki ze wzgldu na ich nie
podwaaln logik i wyrane konsekwencje eksperymentalne. Gdy byem na ostatnim
roku studiw, mj przyjaciel ze szkoy redniej, Martin Klein, obecnie znakomity badacz
spucizny Einsteina na Uniwersytecie Yale, podczas dugiego wieczoru przy wielu pi
wach wygosi mi wykad o wyszoci fizyki. To przesdzio spraw. Wstpiem do woj
ska ze stopniem bakaarza w dziedzinie chemii i mocnym postanowieniem zostania fi
zykiem, o ile uda mi si przey szkolenie i drug wojn wiatow.
Dla wiata fizyki narodziem si pod koniec 1948 roku, kiedy rozpoczem studia
doktoranckie. Pracowaem przy synchrocyklotronie na Uniwersytecie Columbia. W
owym czasie by to akcelerator o najwikszej na wiecie mocy. Dwight Eisenhower, pre
zydent uniwersytetu, przecinajc wstg dokona uroczystej inauguracji maszyny w
czerwcu 1950 roku. Poniewa przedtem pomogem mu wygra wojn, wadze uczelni
bardzo mnie ceniy, pacc mi prawie cztery tysice dolarw rocznie - za 90 godzin pra
cy tygodniowo. To byy cikie czasy.
W latach pidziesitych synchrocyklotron i inne podobne urzdzenia przyczyniy
si do powstania nowej dyscypliny - fizyki czstek elementarnych.
Z punktu widzenia osoby postronnej najbardziej charakterystyczn cech fizyki
czstek elementarnych jest sprzt - narzdzia, jakimi si posuguje. Ja przyczyem si
do bada w okresie, gdy wanie wkraczalimy w wiek akceleratorw. Urzdzenia te do
dzi peni najwaniejsz rol w naszej pracy badawczej. Pierwszy rozbijacz atomw
mia niewiele centymetrw rednicy. Obecnie akceleratorem o najwikszej mocy jest
urzdzenie znajdujce si w Narodowym Laboratorium Akceleratorowym im. Enrico
Fermiego (w tak zwanym Fermilabie) w Batawii, w stanie Illinois. Urzdzenie to, zwane
tewatronem, ma okoo 6 km obwodu i rozpdza protony i antyprotony do bezpreceden
sowych energii. Okoo roku 2000 skoczy si monopol tewatronu na osiganie najwy
szych energii. Obwd nadprzewodzcego superakceleratora (Superconducting Super
Collider, czyli SSC), matki wszystkich akceleratorw, budowanego obecnie w Teksasie
bdzie mia 86,5 kilometra.2
Czasem zadajemy sobie pytanie, czy nie pobdzilimy gdzie po drodze? Czy
sprzt nie sta si nasz obsesj? Czy fizyka czstek elementarnych nie przeksztacia
si w tajemn cybernauk, w ktrej wielkie zespoy naukowcw i megalityczne maszy
ny zajmuj si zjawiskami tak abstrakcyjnymi, e nawet Bg niezupenie si w nich
orientuje. atwiej bdzie nam zrozumie, jak do tego doszo, jeli przeledzimy Drog,
ktra doprowadzia nas do obecnego stanu. Droga ta przypuszczalnie bierze swj po
cztek w greckiej kolonii, Milecie, w 650 r. p.n.e., natomiast koczy si w miecie, w
ktrym wszystko jest ju zrozumiae - gdzie najprostsi robotnicy, a nawet i sam bur
W amerykaskich szkoach stosuje si literow skal ocen od A do F (przyp. tum.).
Budowa SSC zostaa wstrzymana przez Kongres Stanw Zjednoczonych pod koniec 1993
roku (przyp. red.).
1
2

12
mistrz, wiedz ju, jak dziaa Wszechwiat. Na przestrzeni wiekw wielu podao t
Drog: Demokryt, Archimedes, Kopernik, Galileusz, Newton, Faraday i inni, a do Ein
steina, Fermiego i licznych wspczesnych Wdrowcw.
Droga ma odcinki wsze i szersze; prowadzi przez rozlege pustkowia (jak auto
strada nr 80 w stanie Nebraska), gdzie indziej robi si krta i ruchliwa. Odchodzi od
niej wiele bocznych ulic o kuszcych nazwach: elektronika, chemia, radiokomunika
cja czy fizyka plazmy. Ci, ktrzy je wybrali, sprawili, e zupenie zmieni si sposb y
cia ludzi na naszej planecie. Ci, ktrzy pozostali wierni Drodze, przekonali si, e jest
ona na caej swej dugoci jednakowo i wyranie oznakowana tablicami, na ktrych wid
nieje napis: Jak dziaa Wszechwiat? Przy tej wanie Drodze znajduj si wspcze
sne akceleratory.
Na Drog t wstpiem w Nowym Jorku, na skrzyowaniu Broadwayu i 120. Ulicy.
W tamtych latach problemy naukowe wydaway si jasno okrelone i bardzo istotne.
Dotyczyy wasnoci tak zwanego silnego oddziaywania jdrowego oraz pewnych prze
widzianych przez teoretykw czstek - mezonw , znanych take jako piony. Akcelera
tor Uniwersytetu Columbia by tak zaprojektowany, by w wyniku bombardowania niewin
nych tarcz protonami produkowa jak najwicej pionw. Przyrzdy, ktrymi si wwczas
posugiwalimy, byy raczej proste; doktoranci bez trudu mogli poj zasady ich dziaa
nia.
W latach pidziesitych Uniwersytet Columbia by wylgarni wielkich talentw fi
zycznych. Charles Townes mia wkrtce skonstruowa laser i otrzyma Nagrod Nobla.
James Rainwater dosta Nagrod Nobla za model jdra atomowego, a Willis Lamb za
zmierzenie malekiego przesunicia linii spektralnych widma wodoru. Noblista Isidor
Rabi - na wielu z nas wywar on ogromny wpyw - kierowa zespoem, w ktrego skad
wchodzili midzy innymi Norman Ramsay i Polycarp Kusch; obaj w swoim czasie mieli
zosta Laureatami. T. D. Lee uzyska Nobla za teori amania parzystoci. Zagszcze
nie profesorw namaszczonych szwedzkimi witymi olejkami byo jednoczenie pod
niecajce i przygnbiajce. Wielu z nas, modych pracownikw naukowych, nosio w
klapie znaczek: Jeszcze nie.
Mj osobisty Wielki Wybuch uznania w rodowisku naukowym wydarzy si w la
tach 1959-1962, gdy razem z dwoma kolegami po raz pierwszy zarejestrowalimy zde
rzenia wysokoenergetycznych neutrin. Neutrina to moje ulubione czstki. S pozbawio
ne jakichkolwiek wasnoci: nie maj masy (a jeli, to bardzo niewielk), adunku elek
trycznego ani promienia, a na domiar zego nie podlegaj silnym oddziaywaniom. Eufe
mistycznie bywaj okrelane jako ulotne. Neutrino moe przenikn przez miliony kilo
metrw litego oowiu i szansa na to, e wemie udzia w dajcym si zarejestrowa
zderzeniu, jest niewielka.
Nasz eksperyment z 1961 roku sta si kamieniem wgielnym teorii, ktra w latach
siedemdziesitych zostaa nazwana modelem standardowym fizyki czstek elemen
tarnych. W 1988 roku eksperyment ten zosta uhonorowany przez Szwedzk Akademi
Nauk Nagrod Nobla. (Wszyscy mnie pytaj, dlaczego czekali z tym 27 lat. Sam nie
wiem. Rodzinie odpowiadaem artobliwie, e Akademia ocigaa si tak dugo, bo nie
moga si zdecydowa, ktre z moich licznych osigni ma wyrni). Otrzymanie Na
grody Nobla jest oczywicie wielkim przeyciem, ale adn miar nie da si go porw
na z niewiarygodnym podnieceniem, ktre ogarno nas w momencie, gdy uwiado
milimy sobie, e nasz eksperyment si powid.

13
Dzi fizycy odczuwaj te same emocje, ktre towarzyszyy uczonym na przestrzeni
wiekw. Ich ycie wypenione jest niepokojem, blem i trudnociami. Obfituje w napi
cia, przypywy beznadziejnoci i zniechcenia. Ale od czasu do czasu pojawiaj si ja
sne chwile - rado, miech, triumf i uniesienie. Epifanie te przychodz niespodziewa
nie. Czsto pojawiaj si wwczas, gdy uda nam si zrozumie co nowego i wanego,
co piknego, co zostao odkryte przez kogo innego. Jednak zwykli miertelnicy - do
ktrych naley wikszo znanych mi naukowcw - przeywaj daleko sodsze chwile,
gdy sami odkrywaj jak now prawd o wiecie. Zadziwiajce, jak czsto zdarza si
to okoo trzeciej nad ranem, gdy jeste sam w laboratorium i nagle zdajesz sobie spra
w, e aden osobnik z pozostaych piciu miliardw ludzi na Ziemi nie wie tego, co
wiesz ty. Tak przynajmniej ywisz nadziej. Postarasz si, oczywicie, zawiadomi ich
o tym jak najszybciej - nazywamy to publikowaniem wynikw.
Wykad ten opowiada o acuchu nieskoczenie sodkich chwil, ktre byy udziaem
uczonych na przestrzeni ostatnich dwu i p tysica lat. Owocem tych przey jest na
sza obecna wiedza o Wszechwiecie i jego mechanizmach. Bl i rozczarowanie take
s czci tej historii. Czsto opr i upr samej przyrody utrudniaj rozwikanie zagadki.
Jednak uczony nie moe liczy na to, e wspaniae chwile odkry wypeni mu cae y
cie. Powinien take czerpa rado ze zwykych, codziennych czynnoci. Wielk przy
jemno sprawia mi na przykad planowanie i konstruowanie urzdze, ktre pozwalaj
dowiedzie si wicej o tych nadzwyczaj abstrakcyjnych zagadnieniach.
Gdy byem jeszcze nieopierzonym studentem, razem ze wiatowej sawy profeso
rem z Rzymu budowaem licznik czstek. W pracy tej byem nowicjuszem, a on starym
mistrzem. Wsplnie wytoczylimy na tokarce mosiny walec (byo po pitej i wszyscy
mechanicy ju wyszli). Przylutowalimy do niego szklane zalepki i przez krtk metalo
w izolowan rurk zatopion w szkle przewleklimy zoty drucik. Potem znowu troch
polutowalimy. Przez kilka godzin specjalny gaz przepukiwa nasz licznik, a my zajmo
walimy si w tym czasie podczaniem oscyloskopu do drucika, ktry za porednic
twem kondensatora podczylimy do rda prdu o napiciu tysica woltw. Mj przy
jaciel profesor, nazwijmy go Gilberto, bo tak wanie mia na imi, spoglda co chwila na
zielon lini w oscyloskopie i bezbdnie aman angielszczyzn wykada mi histori i
ewolucj licznikw czstek. Nagle zesztywnia i zacz dziko wykrzykiwa: Mamma mia!
Regardo incredibilo! Primo securoso! (Czy co w tym rodzaju). Krzycza, wymachiwa
rkami, unis mnie w gr - mimo e byem o 20 centymetrw wyszy i o dobre 25 ki
logramw ciszy od niego - i wykona ze mn taniec wok pracowni.
- Co si stao? - wymamrotaem.
- Mufiletto - odpowiedzia. - Jusz liczi. Jusz liczi.
Prawdopodobnie cz tej sceny zostaa odegrana tylko na mj uytek, ale Gilberta
podniecio to, e sami - za pomoc wasnych rk, uywajc naszych oczu i umysw skonstruowalimy urzdzenie, ktre wykrywao przepyw promieni kosmicznych i reje
strowao je w postaci maych zygzakw na ekranie oscyloskopu. Cho niewtpliwie
oglda to zjawisko tysice razy, nigdy mu nie spowszedniao. To, e jedna z tych cz
stek, ktre trafiy do pracowni na dziesitym pitrze budynku stojcego przy rogu Broad
wayu i 120. Ulicy, moga rozpocz swoj wdrwk wiele lat wietlnych temu w odle
gej galaktyce, tylko w czci miao swj udzia w naszej euforii. Niewyczerpany entu
zjazm Gilberta by zaraliwy.

14
Biblioteka materii
Kiedy opowiadam o fizyce czstek elementarnych, czsto korzystam z uroczej metafo
ry (troch j przy tym modyfikuj), ktrej autorem jest Lukrecjusz, rzymski poeta i filo
zof. Przypumy, e mamy za zadanie odkry najbardziej elementarne skadniki bibliote
ki. Jak si do tego zabra? Moglibymy najpierw pomyle o podziale ksiek ze wzgl
du na rozmaite kategorie tematyczne: historia, nauki cise, biografie itp. A moe posor
towalibymy je wedle rozmiaru: grube, cienkie, due, mae. Rozwaywszy wiele podob
nych sposobw klasyfikacji, doszlibymy do wniosku, e ksiki s zoonymi obiektami
i e atwo mona dokona ich dalszego podziau. Zagldamy wic do rodka ksiki.
Szybko rezygnujemy z podziau, ktrego kryterium stanowiyby rozdziay, ustpy czy
zdania, gdy one same s zoonymi i nieeleganckimi skadnikami. Sowa! Przypomina
my sobie w tym momencie, e na stole przy wejciu ley gruby katalog zawierajcy
wszystkie sowa wystpujce w bibliotece - sownik. Przestrzegajc okrelonych regu
postpowania, zwanych gramatyk, moemy uywa sw ze sownika, by zrekonstru
owa wszystkie ksiki znajdujce si w bibliotece. W kadej z nich te same sowa s
uywane i dopasowywane do siebie na rne sposoby. Ale sw jest tak wiele! Gbszy
namys doprowadziby nas do liter, bo przecie sowa z nich si skadaj. No, wreszcie
znalelimy! Trzydzieci trzy litery pozwalaj na stworzenie dziesitkw tysicy sw, z
ktrych mona zoy miliony (miliardy?) ksiek. Musimy teraz wprowadzi dodatkowy
zestaw regu - ortografi - by ograniczy ilo moliwych kombinacji liter. Gdyby nie
wtrci si w tym miejscu modociany krytyk, moglibymy nawet prbowa przedwcze
nie opublikowa nasze odkrycie. Mody krytyk powiedziaby, niewtpliwie wielce z sie
bie zadowolony: Nie potrzebujesz a tylu liter, dziadku, zero i jeden w zupenoci wy
starcz. Dzi dzieci s ju od koyski otoczone cyfrowymi zabawkami i algorytmy kom
puterowe, zamieniajce zera i jedynki na litery alfabetu, nie sprawiaj im kopotu. Jeli
jeste na to za stary, drogi Czytelniku, to - by moe - jeste do stary, by pamita al
fabet Morse'a, zoony z kropek i kresek. Tak czy owak, mamy teraz nastpujcy
ukad: zera i jedynki (albo kropki i kreski) wraz ze stosownym kodem, pozwalajcym na
utworzenie 33 liter, ortografi dla czenia ich w sowa nalece do sownika, gramaty
k, by sowa ukada w zdania, ustpy, rozdziay i wreszcie ksiki. A ksiki skadaj
si na bibliotek.
Jeli nie ma ju powodu poszukiwa gbszej struktury zera i jedynki, to znaczy, e
odkrylimy pierwotne, a-tomowe skadniki biblioteki. W tym niedoskonaym porwnaniu
biblioteka przedstawia Wszechwiat: gramatyka, ortografia i algorytm to siy przyrody, a
zero i jeden to tak zwane kwarki i leptony, czyli nasi obecni kandydaci do miana demo
krytejskich a-tomw. Wszystkie te skadniki s, oczywicie, niewidoczne.

Kwarki i papie
Dama z audytorium bya nieustpliwa. Czy kiedykolwiek widzia pan jaki atom? - na
legaa. Pytanie to, cho irytujce, jest w peni zrozumiae dla kogo, kto zy si z
obiektywn realnoci atomw. Bez trudu potrafi sobie wyobrazi ich wewntrzn
struktur. Mog przywoa obraz rozmytej chmury obecnoci elektronu, otaczajcej
malek kropeczk jdra, ktre przyciga do siebie w mglisty obok elektronowy. Te
mylowe obrazy nie wygldaj jednakowo u rnych uczonych, poniewa konstruuj je
na wasny uytek na podstawie rwna matematycznych. Takie matematyczne recepty

15
nie s szczeglnie pomocne, jeli chodzi o zaspokojenie naszej zwykej, ludzkiej potrze
by stworzenia sobie pogldowego wyobraenia. Ale mimo to moemy zobaczy atomy,
protony, a nawet kwarki.
Prby odpowiedzi na podobne pytania zawsze zaczynam od okrelenia znaczenia
sowa widzie. Czy widzisz t stron, jeli nosisz okulary? A gdy patrzysz na mikro
film? Albo na kserokopi (okradajc mnie przy tym z honorarium)? Gdy patrzysz na
tekst na ekranie komputera? I wreszcie zdesperowany pytam: Czy widziaa Pani kiedy
kolwiek papiea?
Odpowied zazwyczaj brzmi: Oczywicie, widziaam go w telewizji. Czyby?
Wszystko, co ta Pani widziaa, to wizk elektronw padajcych na pomalowan fosfo
rem wewntrzn powierzchni ekranu. Dowody na istnienie atomu czy kwarka, jakimi
dysponuj, s co najmniej rwnie dobre. Jakie dowody? lady czstek w komorze p
cherzykowej. W akceleratorze znajdujcym si w Fermilabie odamki ze zderze pro
tonw z antyprotonami s elektronicznie przechwytywane przez trzypitrowy detektor
wart 60 milionw dolarw. Tu dowody i obraz zbierane s przez dziesitki tysicy
czujnikw wytwarzajcych impuls elektryczny, gdy przelatuje obok nich czstka. Wszyst
kie te impulsy przekazywane s setkami tysicy przewodw do elektronicznych urz
dze przetwarzajcych dane. Wreszcie na zwojach tamy magnetycznej powstaje zapis
zakodowany w postaci zer i jedynek. Na tamach tych zarejestrowane s gwatowne
zderzenia protonw z antyprotonami, w ktrych wyniku moe powsta a do siedem
dziesiciu czstek odlatujcych w rne rejony detektora.
Nauka, a zwaszcza fizyka czstek elementarnych, nabiera zaufania do wasnych
wnioskw, gdy moliwe jest powtrzenie wynikw, ktre do nich doprowadziy. To zna
czy, jeli dane pochodzce z eksperymentu przeprowadzonego w Kalifornii s zgodne
z danymi otrzymanymi z akceleratora innego typu, znajdujcego si w Genewie. Tak
e w sam eksperyment wbudowuje si sprawdziany i testy majce zapewni, e urz
dzenie funkcjonuje tak, jak zaplanowano. Tak pewno mona osign w wyniku du
giego i skomplikowanego procesu, w rezultacie bada prowadzonych od dziesicioleci.
A jednak fizyka czstek elementarnych przerasta wyobrani wielu ludzi. Nieust
pliwa dama w audytorium nie jest odosobniona w swym zdumieniu, e oto caa banda
uczonych ugania si za malekimi, niewidocznymi obiektami. Sprbujmy zatem uciec
si do kolejnej metafory...

Niewidzialna pika
Wyobramy sobie ras inteligentnych mieszkacw planety Twilo. Wygldaj mniej wi
cej tak jak my, mwi podobnie do nas. Robi wszystko tak jak ludzie, z jedn tylko nie
wielk rnic. Maj pewn szczegln wad wzroku. Nie dostrzegaj biao-czarnych
obiektw. Nie widz na przykad zebry ani koszulek sdziw na meczach hokejowych,
ani piki do gry w pik non. Pragn tu zaznaczy, e nie jest to jaka niezwyka uster
ka. Ziemianie s jeszcze dziwniejsi. My mamy dwa dosownie lepe punkty mieszczce
si w centrum pola widzenia. Nie widzimy tych dziur tylko dlatego, e mzg nauczy si
ekstrapolowa informacje pochodzce z caego pola widzenia: zgaduje, co powinno
by w tym miejscu, i w ten sposb zapenia brakujce fragmenty. Ludzie mkn auto
strad z prdkoci 160 km/h, dokonuj chirurgicznych operacji mzgu, ongluj pon

16
cymi pochodniami, chocia cz tego, co widz, to - moe i trafne - ale przecie tylko
przypuszczenie.
Zamy wic, e na Ziemi przylatuje delegacja Twiloan z misj pokojow. Aby
zapozna ich z nasz kultur, pokazujemy im midzy innymi jedno z najbardziej popu
larnych na naszej planecie wydarze: finaowy mecz piki nonej Mistrzostw wiata. Na
turalnie, nie zdajemy sobie sprawy z tego, e nasi gocie nie widz biao-czarnej piki.
Siedz zatem na trybunach, a ich twarze maj uprzejmy, acz nieco skonsternowany wy
raz. Ogldaj, jak gromada ludzi w krtkich spodenkach biega po boisku w t i z po
wrotem, wymachujc bez sensu nogami, wpadajc na siebie i nierzadko si wywraca
jc. Co jaki czas jeden z nich dmucha w gwizdek, a wwczas ktry z graczy biegnie
do linii bocznej boiska i unosi obie rce nad gow, inni za mu si przygldaj. A ju
zupenie rzadko bramkarz z nie wyjanionych przyczyn wywraca si na ziemi, zgroma
dzeni widzowie okazuj wielk rado i czasem przyznaje si punkt jednej z druyn.
Przez jakie pitnacie minut Twiloanie siedz zupenie skonsternowani, potem dla
zabicia czasu prbuj zrozumie zasady gry, ktra si przed nimi toczy. Niektrzy zaj
muj si klasyfikacj obserwowanych zdarze. Dedukuj - czciowo na podstawie
ubiorw graczy - e na boisku s dwa zespoy. Rejestruj ruchy graczy i odkrywaj, e
kady z nich porusza si w okrelonym rejonie boiska. Stwierdzaj, e rni gracze wy
konuj rne rodzaje ruchw. By nieco uporzdkowa swoje poszukiwania, Twiloanie,
podobnie jak ludzie w analogicznej sytuacji, nadaj nazwy poszczeglnym pozycjom
zajmowanym przez graczy. Nastpnie te pozycje kategoryzuj i porwnuj, po czym w
ogromnej tabeli zestawiaj wszystkie odkryte cechy kadej z pozycji. Gdy Twiloanie od
krywaj, e maj do czynienia z pewn symetri: kadej pozycji w zespole A odpowia
da kontrpozycja w zespole B, dochodzi do powanego przeomu w ich rozwaaniach.
Na dwie minuty przed kocem meczu Twiloanie maj tuziny wykresw, setki tabel i
opisw oraz nieprzeliczone mnstwo skomplikowanych regu rzdzcych meczami piki
nonej. I cho reguy te na swj ograniczony sposb mog by poprawne, to adna z
nich nie ujmuje istoty gry. I wtedy wanie pewien twiloaski todzib, siedzcy dotd
cicho, mwi niemiao: Przypumy, e istnieje niewidoczna pika.
- Co takiego? - pytaj starsi Twiloanie.
Podczas gdy starsi obserwowali to, co zdawao si wiza z istot gry - ruchy pika
rzy i oznaczenia boiska - todzib wypatrywa rzadkich zdarze. I udao mu si: na
moment przed tym, jak sdzia przyznawa punkt jednej z druyn, i na uamek sekundy
przed wybuchem dzikiej radoci na trybunach, mody Twiloanin dostrzeg trwajce przez
krtki moment wybrzuszenie siatki bramki. W czasie meczu piki nonej zazwyczaj nie
pada wiele goli, tote mona zaobserwowa niewiele takich wybrzusze, a kade z
nich trwa tylko przez moment. Mimo to todziobowi udao si dostrzec, e maj one
pkolisty ksztat. Std wanie wzia si jego szalecza konkluzja, e mecz piki nonej
wymaga istnienia niewidzialnej (przynajmniej dla Twiloan) piki.
Reszta delegacji wysuchuje tej teorii i cho dowody empiryczne s niewystarczaj
ce, po duszej dyskusji przyznaj, e modzian moe mie racj. Starszy dyplomata w
grupie - jak si okazuje fizyk - stwierdza, e rzadko wystpujce zdarzenia wnosz cza
sem znacznie wicej ni tysic powszednich. Ale ostateczny i niepodwaalny argument
sprowadza si do tego, e pika po prostu musi by. Przyjcie, e istnieje pika, ktrej z
niewiadomych przyczyn nie mona zobaczy, powoduje, e nagle wszystko zaczyna si
ukada w logiczn cao. Gra nabiera sensu. Mao tego, wszystkie teorie, wykresy,

17
diagramy i zestawienia sporzdzone w cigu tego popoudnia pozostaj wane. Pika
po prostu nadaje reguom sens.
Ta rozbudowana metafora ma zastosowanie dla wielu zagadek fizycznych, a
szczeglnie pasuje do fizyki czstek elementarnych. Nie moemy zrozumie regu (praw
przyrody), nie znajc obiektw (pika), a bez wiary w logiczny zestaw regu nigdy nie
zdoalibymy wydedukowa istnienia wszystkich czstek.

Piramida nauk
Mwimy tu o nauce i o fizyce, wic zanim ruszymy dalej, sprbujmy ucili par ter
minw. Kim jest fizyk i jak to, czym si zajmuje, ma si do wielkiego schematu nauk?
Istnieje wyrana hierarchia dyscyplin naukowych, cho nie jest to uszeregowanie ze
wzgldu na warto spoeczn czy nawet wymagania intelektualne. Frederick Turner,
humanista z Uniwersytetu Stanu Teksas, wyrazi t myl nieco bardziej elokwentnie. Ist
nieje, jak mwi, piramida nauk. U jej podstawy znajduje si matematyka. Nie dlatego,
e jest bardziej abstrakcyjna czy elegancka od innych, ale z tego powodu, e nie po
trzebuje adnych innych dziedzin i z nich nie korzysta. Natomiast fizyka, nastpna war
stwa piramidy, jest uzaleniona od matematyki. Wyej tkwi chemia, ktra opiera si na
osigniciach fizyki. W tym, trzeba przyzna, uproszczonym schemacie fizyka nie zaj
muje si prawami rzdzcymi chemi. Chemicy na przykad badaj, w jaki sposb ato
my cz si w czsteczki i jak te ostatnie si zachowuj, gdy znajd si blisko siebie.
Oddziaywania midzy atomami s skomplikowane, ale ostatecznie sprowadzaj si do
praw przycigania i odpychania midzy elektrycznie naadowanymi czstkami, czyli do
fizyki. Dalej mamy biologi, ktra czerpie z osigni chemii i fizyki. Granice midzy
wyszymi pitrami piramidy robi si coraz bardziej rozmyte i nieokrelone. Gdy docho
dzimy do fizjologii, medycyny i psychologii, pierwotna hierarchia ulega rozmyciu. Na po
graniczach nauk znajduj si dziedziny porednie: fizyka matematyczna, chemia fizycz
na, biofizyka. Astronomi musz jako wcisn do fizyki i nie mam pojcia, co zrobi z
geofizyk czy neurofizjologi. Stare powiedzonko pozwala nastpujco okreli pirami
d nauki: fizycy odpowiadaj tylko przed matematykami, a matematycy - tylko przed
Bogiem (cho pewnie nie byoby atwo znale a tak pokornego matematyka).

Eksperymentatorzy i teoretycy: farmerzy, winie i trufle

Wszystkich fizykw zajmujcych si czstkami elementarnymi moemy podzieli na teo
retykw i eksperymentatorw, zwanych take dowiadczalnikami. Ja nale do tych
ostatnich. Caa fizyka rozwija si dziki wsppracy i wzajemnemu oddziaywaniu tych
dwch grup. W tym odwiecznym miosno-nienawistnym zwizku midzy teori a ekspe
rymentem trwa swego rodzaju rywalizacja. Ile wanych odkry eksperymentalnych zo
stao przewidzianych przez teori? Ile zdarzyo si niespodzianek? Na przykad istnienie
dodatnio naadowanego elektronu - pozytonu - zostao przewidziane przez teori, po
dobnie jak piony, antyprotony i neutrina. Z kolei mion, taon i ypsilon stanowiy dla fizy
kw niespodziank. Na podstawie bardziej dogbnej analizy dochodzimy do wniosku,
e wynik tego miesznego wspzawodnictwa jest z grubsza remisowy, ale kt by to li
czy...

18
Eksperyment oznacza obserwacj i pomiar. Wymaga stworzenia specjalnych wa
runkw, zapewniajcych dokonanie najbardziej owocnych obserwacji i precyzyjnych po
miarw. Staroytni Grecy i wspczeni astronomowie mieli ten sam wsplny problem:
brak wpywu na zjawiska, ktre obserwuj. Dawni Grecy nie mogli albo nie chcieli tego
robi. Zupenie satysfakcjonowao ich prowadzenie obserwacji. Astronomowie natomiast
zapewne byliby szczliwi, gdyby mogli rbn jedn gwiazd o drug albo, jeszcze le
piej, zderzy ze sob dwie galaktyki. Niestety, nie maj jeszcze takich moliwoci i na
razie musz si zadowoli doskonaleniem metod obserwacji. Ale my mamy mnstwo
sposobw obserwowania wasnoci naszych czstek.
Dziki akceleratorom moemy zaprojektowa eksperymenty majce na celu znale
zienie nowych czstek. Moemy sterowa czstkami tak, by paday na jdra atomowe, i
odczytywa pojawiajce si w nastpstwie zderze odchylenia ich torw w ten sam
sposb, w jaki specjalici od kultury mykeskiej rozszyfrowuj pismo linearne - jeli tyl
ko zdoamy zama kod. Produkujemy czstki, a potem je obserwujemy, by zobaczy,
jakie maj wasnoci.
Istnienie nowej czstki mona uzna za przewidziane wtedy, gdy wynika ono z syn
tezy dostpnych danych dokonanej przez jakiego bystrego teoretyka. Najczciej oka
zuje si, e nowa czstka nie istnieje i uszczerbek ponosi ta konkretna teoria. Czy odej
dzie w niepami, czy te nie, zaley gwnie od odpornoci i wytrwaoci teoretyka.
Rzecz w tym, e wykonuje si dwa rodzaje eksperymentw: takie, ktre maj dostar
czy danych potwierdzajcych teori, i takie, ktre maj bada nowe, nieznane obsza
ry. Oczywicie, zazwyczaj najwicej zabawy jest z obalaniem teorii. Jak to kiedy napi
sa Thomas Huxley: Wielka tragedia nauki - pikna hipoteza ginie umiercona przez
brzydki fakt. Dobre teorie wyjaniaj to, co ju jest wiadome, i przewiduj rezultaty
przyszych eksperymentw. Wzajemne oddziaywanie teorii i eksperymentu to jedna z
wielu radoci, jakich dostarcza fizyka czstek elementarnych.
Niektrzy z wybitnych eksperymentatorw - na przykad Galileusz, Kirchhoff, Fara
day, Ampre, Hertz, Thomsonowie (J. J. i G. P.) oraz Rutherford - byli take wcale
kompetentnymi teoretykami. Ale eksperymentator-teoretyk to gincy gatunek. W na
szych czasach chlubnym wyjtkiem by Enrico Fermi. I. I. Rabi wyrazi kiedy sw tro
sk z powodu pogbiajcej si przepaci midzy specjalizacjami w fizyce, mwic, e
europejscy dowiadczalnicy nie potrafi doda supka liczb, a teoretycy nie s w stanie
zasznurowa sobie butw. Obecnie mamy wic dwie grupy fizykw, ktrym przywieca
wsplny cel - zrozumienie Wszechwiata - ale rnice si znacznie wiatopogldem,
umiejtnociami i stylem pracy. Teoretycy pno przychodz do pracy, uczszczaj na
wyczerpujce sympozja gdzie na wyspach greckich lub alpejskich szczytach, bior
prawdziwe urlopy, znacznie czciej przychodz do domu na tyle wczenie, by jeszcze
zdy wynie mieci. Maj tendencj do zamartwiania si bezsennoci. Podobno
pewien teoretyk skary si lekarzowi: Doktorze, prosz mi pomc! pi dobrze ca
noc, rankiem jest nie najgorzej, ale po poudniu nie mog zmruy oka. Takie zachowa
nie dao pocztek niesprawiedliwej charakterystyce, zawartej w ksice The Leisure of
the Theory Class, bestsellerze Thorsteina Veblena.
Dowiadczalnicy nie przychodz pno do pracy - oni po prostu nie zdyli pj do
domu. W okresie intensywnej pracy laboratoryjnej wiat zewntrzny przestaje dla nich
istnie i bez reszty oddaj si badaniom. Sypiaj wtedy, gdy maj godzin czasu, by
zwin si w kbek gdzie na pododze koo akceleratora. Teoretyk moe przey cae
ycie nie doznajc intelektualnych wyzwa stojcych przed eksperymentatorem, nie do

19
wiadczajc adnych wzrusze i niebezpieczestw: dwigu przenoszcego nad gow
dziesiciotonowy adunek, migajcych czaszek i piszczeli, napisw: Uwaga! Promie
niowanie! Jedyne prawdziwe niebezpieczestwo, jakie zagraa teoretykowi podczas
pracy, wie si z tym, e moe si on dgn owkiem, kiedy atakuje robala wypeza
jcego z oblicze. Moja postawa wobec teoretykw to mieszanina zazdroci i strachu,
lecz take szacunku i tkliwoci. Teoretycy s autorami wszystkich najpopularniejszych
ksiek o fizyce: Heinz Pagels, Frank Wilczek, Stephen Hawking, Richard Feynman i
inni. Zreszt, czemu by nie? Maj przecie tyle wolnego czasu... Teoretycy bywaj aro
ganccy. Podczas mych rzdw w Fermilabie uroczycie ostrzegaem nasz grup teo
retykw, by nie zachowywali si arogancko. Przynajmniej jeden z nich powanie potrak
towa moje sowa. Nigdy nie zapomn przypadkiem usyszanej modlitwy unoszcej si z
jego gabinetu: Boe, prosz, przebacz mi mj grzech arogancji. Przez arogancj rozu
miem...
Teoretycy, podobnie jak wielu innych naukowcw, bywaj dziko, czasem absurdal
nie przejci rywalizacj. Inni z kolei s peni wewntrznego spokoju; rozgrywki, w ktre
angauj si zwykli miertelnicy, wyranie ich nie dotycz. Enrico Fermi jest tego kla
sycznym przykadem. Ten wielki woski fizyk nigdy nie da pozna po sobie, e rywaliza
cja ma dla niego jakiekolwiek znaczenie. Podczas gdy przecitny fizyk powiedziaby:
My zrobilimy to pierwsi, Fermi chcia tylko pozna szczegy. Jednak kiedy na play
na Long Island, niedaleko laboratorium w Brookhaven, pokazaem mu, jak potrafi mo
delowa realistyczne posgi z wilgotnego piasku. Natychmiast zaproponowa, bymy
urzdzili zawody, kto zrobi pikniejszy akt lecy. (Odmawiam podania rezultatw. Oce
na zaley od tego, czy jest si zwolennikiem rdziemnomorskiej szkoy rzebiarskiej
czy szkoy z Pelham Bay1).
Pewnego razu, gdy uczestniczyem w jakiej konferencji, spotkaem Fermiego w
kolejce po obiad. Bdc pod ogromnym wraeniem obecnoci wielkiego czowieka, za
pytaem go, co sdzi o przedstawionych wanie danych dotyczcych czstki K-zero
-dwa. Przyglda mi si przez chwil, a potem rzek: Mody czowieku, gdybym potrafi
zapamita te wszystkie nazwy, zostabym botanikiem. Wielu fizykw powtarzao t hi
storyjk, ale to mi si ona przydarzya. Teoretycy bywaj penymi ciepa i entuzjazmu
istotami, z ktrymi eksperymentatorzy (my, proci hydraulicy i elektrycy) uwielbiaj pro
wadzi konwersacje i od nich si uczy. Miaem wielkie szczcie wie dugie rozmo
wy z niektrymi wybitnymi teoretykami naszych czasw - z Richardem Feynmanem, z
jego koleg z California Institute of Technology (czyli Caltech) Murrayem Gell-Mannem,
z arcyteksaczykiem Stevenem Weinbergiem i moim rywalem artownisiem Shellym
Glashowem. James Bjorken, Martinus Veltman, Mary Gaillard i T. D. Lee to inni wielcy,
z ktrymi miaem przyjemno przebywa, uczy si od nich i wsplnie z nimi si wy
gupia. Znaczna cz moich eksperymentw zostaa zainspirowana przez artykuy
tych uczonych i rozmowy, ktre z nimi odbyem. Zdarzaj si take znacznie mniej
przyjemni w obejciu teoretycy. Ich geniusz zmcony jest dziwnym brakiem poczucia
bezpieczestwa. Na ich widok chce si zawoa tak, jak Salieri w filmie Amadeusz:
Dlaczego, Boe, zamkne tak znakomitego kompozytora w ciele kretyna?
Teoretycy zazwyczaj osigaj szczytow form w bardzo modym wieku; ich soki
twrcze, jak si zdaje, tryskaj bardzo wczenie i zaczynaj wysycha po pitnastym

Cz nowojorskiej dzielnicy Bronx (przyp. tum.).

20
roku ycia. Zapewne musz wiedzie tyle, ile trzeba; w modym wieku nie maj jeszcze
zbdnego balastu intelektualnego.
Niewtpliwie teoretykom niezasuenie przypisuje si cz zasug za dokonanie
pewnych odkry. Sekwencj teoretyk, eksperymentator, odkrycie porwnywano cza
sem do sekwencji farmer, winia, trufle. Farmer prowadzi wini w okolice, gdzie, by
moe, rosn trufle. winia wytrwale ich szuka, wreszcie znajduje, a gdy zamierza je po
re, farmer zabiera je dla siebie.

Ci, ktrzy nie dosypiali

Wnastpnych czciach zajm si histori i przyszoci materii, widzianymi oczyma
odkrywcw, podkrelajc przy tym - nie ponad miar, mam nadziej - rol eksperymen
tatorw. Wyobrazimy sobie Galileusza wspinajcego si na szczyt krzywej wiey w Pi
zie i spuszczajcego na drewnian platform dwa rne ciarki, aby sprawdzi, czy
sycha jedno, czy dwa uderzenia. Pomylimy o Fermim, ktry wraz ze swymi wsppra
cownikami doprowadzi do pierwszej samopodtrzymujcej si jdrowej reakcji acucho
wej pod pyt boiska stadionu uniwersyteckiego w Chicago.
Kiedy mwi o blu i trudnociach, w ktre obfituje ycie naukowca, mam na my
li co wicej ni tylko niepokoje egzystencjalne. Koci potpi prace Galileusza. Ma
dame Curie-Skodowska yciem przypacia swe odkrycia - staa si ofiar leukemii wy
woanej przez promieniowanie. Zbyt wielu z nas cierpi na katarakt, a aden nie wysy
pia si naleycie. Wikszo z tego, co wiemy o Wszechwiecie, wiemy dziki facetom
(i damom), ktrzy nie dosypiali.
Osignicia teoretykw, oczywicie, take s czci historii poszukiwa a-tomu.
Pomagaj nam przetrwa to, co Steven Weinberg nazwa ciemnymi okresami, ktre
rozdzielaj eksperymentalne przeomy i doprowadzaj niemal niepostrzeenie do
zmiany dotychczasowych przekona. Synna ksika Weinberga, Pierwsze trzy minuty,
to jeden z lepszych, cho obecnie ju nieco przestarzay popularnonaukowy opis naro
dzin Wszechwiata w Wielkim Wybuchu. (Zawsze uwaaem, e dzieo to sprzedawao
si tak znakomicie, gdy ludzie brali je za poradnik ycia seksualnego). W mojej ksi
ce bd kad nacisk na kluczowe pomiary dotyczce atomu, ale nie sposb mwi o
danych nie zahaczajc o teori. Jakie znaczenie maj te wszystkie pomiary?

Ratunku, matematyka!
Bdziemy musieli porozmawia o matematyce. Nawet eksperymentator nie moe
przej przez ycie bez znajomoci kilku rwna i liczb. Nie moemy zupenie uciec od
matematyki, bo byoby to tak, jakby antropolog nie chcia studiowa jzyka ludnoci, kt
r opisuje, albo jakby badacz twrczoci Szekspira nie nauczy si angielskiego.
Matematyka jest tak cile wpleciona w tkank nauki - zwaszcza fizyki - e wyklu
czenie jej rwnaoby si pozbawieniu nauki czci jej pikna, zwizoci sformuowa i
rytualnej szaty. Na poziomie praktycznym matematyka pomaga wyjani, jak przebiega
rozwj idei, jak dziaaj urzdzenia, jak wszystko to razem skada si na jedn cao.

21
Spotykasz jak liczb tu, potem t sam liczb gdzie indziej - kto wie, moe s jako
ze sob powizane.
Ale nie tra ducha, drogi Czytelniku. Nie zamierzam dokonywa oblicze i na ko
cowym egzaminie te nie bdzie adnych zada matematycznych. Podczas wykadu,
jaki prowadziem dla humanistw na Uniwersytecie w Chicago (nosi on tytu Mechanika
kwantowa dla poetw), omijaem problem, wskazujc na matematyk i mwic o niej,
ale, bro Boe, nie dokonujc w obecnoci studentw adnych oblicze. Ale i tak prze
konaem si, e abstrakcyjne symbole na tablicy automatycznie stymuluj organ wydzie
lajcy soki, ktre nadaj oczom szklisty wyraz. Jeli na przykad napisaem x = vt (czytaj
iks rwna si fau razy te), studentom zapierao dech. I nie chodzio tylko o to, e te ge
nialne dzieci rodzicw paccych czesne w wysokoci dwudziestu tysicy dolarw rocz
nie nie s w stanie poradzi sobie z x = vt. Podaj im tylko liczby do podstawienia za x
oraz t i popro o rozwizanie rwnania ze wzgldu na v, a 48 procent rozwie rwna
nie poprawnie, 15 procent po zasigniciu porady prawnika odmwi podania odpowie
dzi, a 5 procent odkrzyknie: Obecny! (Tak, wiem, e to w sumie nie daje 100 procent,
ale w kocu jestem przecie dowiadczalnikiem, a nie teoretykiem. Poza tym, takie gu
pie pomyki wykadowcy poprawiaj studentom samopoczucie). Studentw zbija z tropu
sama wiadomo, e mam zamiar mwi o matematyce. Jest ona dla nich czym no
wym i wywouje najwyszy niepokj. Tote, by odzyska szacunek i yczliwo swoich
studentw, czym prdzej przechodz do bardziej znanego im i bezpiecznego zagadnie
nia.

Wyobramy sobie Marsjanina, ktry przyglda si temu diagramowi i prbuje go

zrozumie. zy mu trysn z ppka! Natomiast przecitny kibic futbolu amerykaskiego,
ktry nie skoczy nawet szkoy redniej, zawoa: To to synny atak na lini bramki dru
yny Czerwonoskrych z Waszyngtonu. Czyby zatem ten schemat zagrywki by prost
szy ni x = vt? W gruncie rzeczy jest tak samo abstrakcyjny, a z pewnoci znacznie
bardziej umowny. Rwnanie x = vt mona zastosowa wszdzie, w caym Wszechwie
cie, natomiast ten manewr Czerwonoskrych moe pomgby im zdoby punkty w De
troit czy Buffallo, ale nigdy podczas gry przeciw Niedwiedziom.
Dlatego mylc o rwnaniach musimy pamita o tym, e maj one realne znacze
nie, podobnie jak schematy rozgrywek futbolowych - cho s zbyt skomplikowane i nie

22
eleganckie - maj realne znaczenie na boisku. Tak naprawd, od zdolnoci manipulo
wania rwnaniem x = vt waniejsze jest, by je odczyta jako stwierdzenie, mwice co
o Wszechwiecie, w ktrym yjemy. Zrozumie x = vt, to osign moc. Bdziesz
mg, Czytelniku, przepowiada przyszo i odczytywa przeszo. C wic ono zna
czy?
X mwi nam, gdzie si co znajduje. Tym czym moe by Harry suncy w swym
porsche po autostradzie albo elektron wypadajcy z akceleratora. Gdy x = 16, oznacza
to, e Harry albo elektron znajduj si w odlegoci 16 jednostek miary od miejsca,
oznaczonego przez nas jako zero. V mwi nam, jak prdko Harry (czy elektron) si po
rusza. Harry moe mkn po autostradzie z prdkoci 120 km/h, a elektron moe si
wlec z prdkoci 1 000 000 m/s. T okrela czas, jaki min od chwili, gdy kto zawoa
start! Moemy teraz przewidzie, gdzie si znajdzie to nasze co w dowolnym mo
mencie: czy t = 3 sekundy, czy 16 godzin, czy 100 000 lat. Moemy take okreli, gdzie
nasze co byo w chwili t = -7 sekund (7 sekund przed t = 0) albo w chwili t = -1 000
000 lat. Innymi sowy, jeli Harry wyrusza sprzed twojego domu i jedzie dokadnie w
kierunku wschodnim z prdkoci 130 km/h, to oczywicie po godzinie od startu bdzie
si znajdowa 130 km na wschd od ciebie. I na odwrt, zakadajc, e jego prdko
zawsze wynosi v i e v jest znane, mona take obliczy, gdzie Harry by godzin
wczeniej. Zaoenie dotyczce staoci v jest bardzo istotne, bo jeli na przykad Harry
lubi wypi, to mg ju godzin wczeniej zatrzyma si w barze.
Richard Feynman w inny sposb przedstawia subtelno tego rwnania. Wedug
jego wersji, policjant zatrzymuje pani jadc samochodem, podchodzi do niej i mwi:
Czy pani wie, e jechaa pani z prdkoci 120 km na godzin? Na co ona: Niech
pan nie bdzie mieszny, przecie wyruszyam z domu zaledwie przed kwadransem!
Feynmanowi wydawao si, e wymyli humorystyczne wprowadzenie do rachunku r
niczkowego. Jakie byo jego zdziwienie, gdy oskarono go o dyskryminacj kobiet.
Dlatego ja nie opowiadam tego dowcipu.
Celem naszej maej wycieczki do krainy matematyki byo przekonanie si, e rw
nania maj rozwizania i e te rozwizania mog by porwnywane z rzeczywistym
wiatem pomiarw i obserwacji. Jeli konfrontacja taka wypadnie pomylnie, wzrasta
nasze zaufanie do prawa, z ktrego skorzystalimy. Czasem jednak okazuje si, e
rozwizanie nie zgadza si z wynikami pomiarw i obserwacji. Wtedy, po odpowiednim
sprawdzeniu i skontrolowaniu, prawo lduje na mietniku historii. Od czasu do czasu
zdarza si, e rozwizania rwna wyraajcych prawa przyrody przybieraj cakiem
nieoczekiwan i dziwaczn posta, przez co zdaj si podawa w wtpliwo ca teo
ri. Jeli kolejne obserwacje wykazuj, e teoria jest trafna, radujemy si. Jednak nieza
lenie od losw poszczeglnych teorii mamy pewno, e oglne prawdy o Wszech
wiecie, a take funkcjonowanie elektrycznego ukadu rezonansowego czy drgania sta
lowej belki budowlanej, daj si wyrazi w jzyku matematyki.

Wszechwiat istnieje dopiero od 1018 sekund

Jeszcze jedna uwaga w sprawie liczb. Przedmiot naszych rozwaa czsto zmusza
nas do przeskakiwania ze wiata bardzo maych obiektw do wiata olbrzymich cia, dla
tego te bdziemy mieli do czynienia zarwno z bardzo malekimi, jak i bardzo wielki
mi liczbami. Najczciej bd je podawa w przyjtej w nauce notacji. Na przykad za

23
miast pisa jeden milion jako 1 000 000, przedstawi t liczb w postaci 106, co ozna
cza dziesi podniesione do szstej potgi, czyli jeden z szecioma zerami; w przybli
eniu odpowiada to wyraonemu w dolarach kosztowi funkcjonowania federalnego rz
du amerykaskiego przez 20 sekund. Wielkie liczby, ktre nie zaczynaj si od 1, take
mona zapisywa w podobny sposb. Na przykad 5 500 000 przedstawiamy jako 5,5 x
106. Jeli za chodzi o malekie liczby, to po prostu przed wykadnik potgi wstawiamy
minus. Jedn milionow (1/1 000 000) zapisuje si tak: 10-6, co oznacza, e jeden znaj
duje si na szstym miejscu po przecinku: 0,000001.
Wane jest, by zda sobie spraw z rzdu wielkoci tych liczb. Jedn z wad notacji
liczb stosowanej w naukach cisych jest to, e ukrywa ona ich prawdziwy ogrom (albo
znikomo). Zakres spotykanych w nauce odcinkw czasowych jest oszoamiajcy. 10-1
sekundy to mgnienie oka, 10-6 sekundy to czas ycia mionu, 10-23 sekundy to czas po
trzebny fotonowi, czstce wiata, na przejcie przez jdro atomowe. Trzeba pamita o
tym, e wzrastajce potgi dziesiciu bardzo szybko zwikszaj liczb. Tak wic 10 7 se
kund to troch wicej ni cztery miesice, a 10 9 sekund to ju trzydzieci lat. Wiek
Wszechwiata okrela si na 1018 sekund - tyle czasu upyno od Wielkiego Wybuchu.
Fizycy mierz ten wiek w sekundach - tyle e w bardzo wielu.
Czas nie jest jedyn wielkoci, ktrej zakres rozciga si od niewyobraalnie mae
go do niesychanie wielkiego. Najmniejsza odlego, jak potrafimy dzi zmierzy to 10 17
cm. Jest to droga, jak przebywa czstka, zwana Z0, zanim opuci nasz wiat. Teore
tycy maj czasem do czynienia z jeszcze mniejszymi strukturami przestrzennymi, gdy
na przykad mwi o superstrunach - nalecych do modnej ostatnio, ale bardzo abs
trakcyjnej i hipotetycznej teorii czstek elementarnych. Twierdz mianowicie, e rozmiar
strun wynosi 10-35 cm - to naprawd bardzo mao. Na przeciwlegym kracu skali jest
promie Wszechwiata: nieco powyej 1028 cm.

Opowie o dwch czstkach i ostatecznej koszulce

Gdy miaem dziesi lat, zachorowaem na odr. Aby mnie rozweseli, ojciec kupi mi
wydrukowan du czcionk ksik Alberta Einsteina i Leopolda Infelda, zatytuowan
Ewolucja fizyki. Nigdy nie zapomn pocztku tej ksiki; autorzy mwili w nim o powie
ciach detektywistycznych i o tym, e w kadej z nich jest zagadka, trop i detektyw.
Detektyw rozwizuje zagadk dziki wskazwkom naprowadzajcym go na trop.
W naszej opowieci mamy dwie zagadki do rozwizania. Obie przejawiaj si w
postaci czstek. Pierwsza z nich to poszukiwany od dawna a-tom, niewidoczna, niepo
dzielna czstka materii, ktrej istnienie po raz pierwszy postulowa Demokryt. A-tom na
ley do sedna podstawowych pyta stawianych przez fizyk czstek elementarnych.
Przez 2500 lat zmagalimy si z t zagadk. Dysponujemy tysicami wskazwek, z
ktrych kad odkrywano w pocie czoa. W pierwszych czciach tej ksiki bdziemy
ledzi, jak nasi poprzednicy trudzili si nad zoeniem tej ukadanki. Ze zdumieniem
spostrzeemy, e wiele nowoczesnych idei formuowano ju w XVI i XVII wieku, a
nawet na par stuleci przed Chrystusem. Na zakoczenie powrcimy do teraniejszoci,
poszukujc rozwizania drugiej, moe nawet trudniejszej zagadki. Dotyczy ona czstki,
ktra, moim zdaniem, dyryguje kosmiczn symfoni. Podczas lektury tego wykadu za
uwaysz, drogi Czytelniku, pewne pokrewiestwo czce szesnastowiecznego mate
matyka, ktry spuszcza ciarki z wiey w Pizie, ze wspczesnym fizykiem, odmraa

24
jcym sobie palce w zimnej szopie na smaganej wichrem prerii podczas sprawdzania
danych pyncych z wartego p miliarda dolarw akceleratora ukrytego pod zamarzni
t ziemi. Obaj zadawali sobie te same pytania: Jaka jest podstawowa struktura materii?
Jak dziaa Wszechwiat?
Gdy dorastaem w Bronxie, uwielbiaem obserwowa mego brata, ktry godzinami
bawi si chemikaliami. By geniuszem. Wyrczaem go we wszystkich domowych obo
wizkach, byle tylko pozwoli mi przyglda si swoim eksperymentom. Teraz mj brat
jest biznesmenem. Sprzedaje rne dziwne rzeczy, takie jak poduszki, ktre piszcz,
kiedy si na nich siada, tablice rejestracyjne i koszulki z zabawnymi napisami. Te ostat
nie pozwalaj ludziom wyrazi swj wiatopogld w krtkim stwierdzeniu, mieszczcym
si na piersi. Cel nauki jest nie mniej szczytny: mam ambicj doy chwili, gdy ca fizy
k bdzie mona zredukowa do wzoru tak prostego i eleganckiego, e bez trudu zmie
ci si na koszulce.
W cigu stuleci poszukiwa takiej ostatecznej koszulki poczynilimy znaczne po
stpy. Na przykad Newton wymyli grawitacj, si, ktra pozwala wyjani zadziwiaj
co szeroki wachlarz zjawisk: pywy morskie, spadanie jabka, ruchy planet, formowanie
si galaktyk. Napis na newtonowskiej koszulce brzmi: F = ma. Pniej Michael Faraday i
James Clerk Maxwell rozwizali zagadk widma elektromagnetycznego. Stwierdzili, e
elektryczno, magnetyzm, wiato soneczne, fale radiowe i promienie Roentgena s
przejawami tej samej siy. W kadej przyzwoitej ksigarni uniwersyteckiej mona zna
le koszulk ozdobion rwnaniami Maxwella. Dzi, wiele czstek pniej, dysponuje
my ju modelem standardowym, ktry redukuje ca rzeczywisto do okoo tuzina cz
stek i czterech rodzajw oddziaywania. Model standardowy stanowi syntez wszystkich
danych uzyskanych za pomoc wszystkich akceleratorw, poczwszy od krzywej wiey
w Pizie. Porzdkuje on czstki, zwane kwarkami i leptonami (po sze z kadego ro
dzaju), w eleganckiej tabeli. Cay model standardowy mona zmieci na koszulce,
cho musiaaby by do gsto zadrukowana. Jest to prostota zdobyta z wielkim tru
dem przez zastpy fizykw podajcych t sam Drog. Jednak elegancja modelu
standardowego jest tylko pozorna. Zadziwiajco dokadnie opisuje on niektre zjawiska,
ale jednoczenie jest niepeny i wewntrznie niespjny. Nawet na koszulce rozmiaru XL
nie zmieciyby si wszystkie - nawet bardzo zwile ujte - niejasne punkty tego mode
lu.
Co lub kto stoi nam na drodze, utrudniajc poszukiwania doskonaej koszulki? Wra
camy tu do naszej drugiej zagadki. Zanim zakoczymy dzieo rozpoczte przez staroyt
nych Grekw, musimy dopuci tak moliwo, e kto rozsiewa faszywe poszlaki,
aby nas zdezorientowa. Czasem, jak w powieci szpiegowskiej Johna le Carr, ekspe
rymentator musi zastawi puapk, aeby w ten sposb doprowadzi do zdemaskowa
nia winnego.

Tajemniczy pan Higgs

Fizycy pracuj obecnie nad zastawieniem takiej wanie puapki. Budujemy koowy tunel
o obwodzie okoo 86 km, majcy pomieci podwjny ukad prniowych rur nadprze
wodzcego superakceleratora (SSC), w ktrym zamierzamy pochwyci naszego zo
czyc.

25
A jaki to zoczyca! Najwikszy zoczyca wszechczasw! Wierzymy, e istnieje
jaka pospna obecno, przepeniajca cay Wszechwiat, ktra uniemoliwia nam zro
zumienie prawdziwej natury materii. Jak gdyby kto lub co chciao nam przeszkodzi w
zdobyciu ostatecznej wiedzy. Niewidzialna bariera, ktra nas od niej oddziela, zwana
bywa polem Higgsa. Jego lodowe macki sigaj do kadego zaktka Wszechwiata, a
jego naukowe i filozoficzne implikacje wywouj u fizykw gsi skrk. Pole Higgsa
wykonuje swoje czarnoksiskie sztuczki za pomoc - czeg by innego - czstki. Zwie
my j bozonem Higgsa. Bozon Higgsa jest gwnym powodem, dla ktrego budujemy w
Teksasie nadprzewodzcy superakcelerator. Albowiem tylko on bdzie dysponowa
energi niezbdn do wyprodukowania i wykrycia bozonu Higgsa - tak w kadym razie
sdzimy. w bozon ma tak wielkie znaczenie dla stanu dzisiejszej fizyki, jest tak kluczo
wy dla naszego rozumienia struktury materii i tak nieuchwytny, e nazwaem go Bosk
Czstk. Dlaczego? Z dwch powodw. Po pierwsze, wydawca nie zgodziby si na ty
tu Piekielna Czstka, cho moliwe, e to byaby nawet trafniejsza nazwa, biorc pod
uwag jej zoliw natur i wydatki, jakie przez ni ponosimy. A po drugie, opowie ta
jest w pewien sposb zwizana z inn, znacznie starsz ksig...

Wiea i akcelerator
Mieszkacy caej Ziemi mieli jedn mow, czyli jednakowe sowa. A gdy wdrowali ze
wschodu, napotkali rwnin w kraju Szinear i tam zamieszkali.
I mwili jeden do drugiego: Chodcie, wyrabiajmy ceg i wypalajmy j w ogniu.
A gdy ju mieli ceg zamiast kamieni i smo zamiast zaprawy murarskiej, rzekli:
Chodcie, zbudujemy sobie miasto i wie, ktrej wierzchoek bdzie siga nieba, i w
ten sposb uczynimy sobie znak, abymy si nie rozproszyli po caej ziemi.
A Pan zstpi z nieba, by zobaczy to miasto i wie, ktre budowali ludzie, i
rzek: S oni jednym ludem i wszyscy maj jedn mow i to jest przyczyn, e zaczli
budowa. A zatem w przyszoci nic nie bdzie dla nich niemoliwe, cokolwiek zamie
rz uczyni. Zejdmy wic i pomieszajmy ich jzyk, aby jeden nie rozumia drugiego!
W ten sposb Pan rozproszy ich stamtd po caej powierzchni ziemi, i tak nie do
koczyli budowy tego miasta. Dlatego to nazwano je Babel, tam bowiem Pan pomiesza
mow mieszkacw caej ziemi.1
Rdz. 11,1-9
Niegdy, wiele milleniw temu, na dugo zanim zapisano te sowa, przyroda miaa
jedn mow i materia wszdzie bya jednakowa - pikna w swej eleganckiej, rozarzo
nej symetrii. Jednak w cigu eonw przeksztacia si i rozproszya we Wszechwiecie
pod wieloma postaciami, konfundujc tych, ktrzy yj na zwyczajnej planecie krcej
wok przecitnej gwiazdy.
W dziejach ludzkich poszukiwa racjonalnego wytumaczenia wiata zdarzay si
okresy obfitujce w przeomy, gdy postp by szybki, a uczeni peni optymizmu. Kiedy
indziej panowa zupeny zamt. Czsto okresy najwikszego pomieszania, kryzysu inte
1

Biblia tysiclecia, Pozna 1980.

26
lektualnego i cakowitego braku zrozumienia stanowiy zwiastuny nadchodzcych prze
omw, nioscych owiecenie.
Przez ostatnich par dekad panowa wrd fizykw czstek elementarnych taki
dziwny stan zamtu intelektualnego, e porwnanie do wiey Babel wydaje si by jak
najbardziej na miejscu. Uywajc wielkich akceleratorw, fizycy poddawali drobiazgowej
analizie czstki i procesy zachodzce we Wszechwiecie. W ostatnich latach do po
szukiwa doczyli astronomowie i astrofizycy, spogldajcy w ogromne teleskopy i
przeszukujcy niebiosa, by znale szcztkowe iskry i popioy pozostae z eksplozji,
ktra, wedle ich przekonania, wydarzya si 15 miliardw lat temu i zwana jest Wielkim
Wybuchem.
Obie te grupy naukowcw d do osignicia prostego, spjnego, wszechobejmu
jcego modelu, ktry pozwoliby na wyjanienie wszystkiego: struktury materii i energii,
zachowania oddziaywa w warunkach tak rnych, jak najwczeniejsze chwile mode
go Wszechwiata, z panujcymi wtedy przeogromnymi temperaturami i gstoci, i
stosunkowo zimny i pusty wiat jaki znamy dzisiaj. Podalimy tym tropem gadko,
moe zbyt gadko, gdy natknlimy si na osobliwo - najwyraniej nieprzyjazn si
dziaajc we Wszechwiecie. Na co, co wydaje si wyziera z przestrzeni, w ktrej
osadzone s nasze planety, gwiazdy i galaktyki. Jest to co, czego nie potrafimy jesz
cze zidentyfikowa i co, mona powiedzie, znalazo si tu, by nas wyprbowa i po
miesza nam szyki. Czy zbliylimy si do czego nadmiernie? Czy jest gdzie ukryty
jaki nerwowy Czarnoksinik z Krainy Oz, ktry niechlujnie faszuje dane archeologicz
ne?
Chodzi o to, czy fizycy si poddadz, czy te, w przeciwiestwie do nieszczsnych
Babiloczykw, bdziemy kontynuowali budow wiey i, jak to uj Einstein, poznamy
umys Boga.
Cay Wszechwiat mia wiele rodzajw mowy, czyli rne sowa. A gdy wdrowali ze
wschodu, napotkali rwnin w okolicy Waxahachie i tam zamieszkali. I mwili jeden do
drugiego: Chodcie, zbudujemy sobie wielki akcelerator, w ktrym zderzenia mog si
ga daleko w przeszo, a do pocztku czasu. I mieli nadprzewodzce magnesy do
zakrzywiania i protony do rozbijania.
A Pani zstpia z nieba, by zobaczy ten akcelerator, ktry zbudowali ludzie. I rze
ka: Oto ludzie rozpltuj to, com zapltaa. I Pani westchna i rzeka: Zejdmy wic
i dajmy im Bosk Czstk, aby mogli zobaczy, jak pikny jest Wszechwiat, ktry
uczyniam.
Zupenie Nowy Testament 11, 1-7

3. Pierwszy fizyk czstek

Wydawa si zaskoczony. Znalaze n do odkrawania atomw?
- zapyta. - W tym miecie? Skinem gow.
Siedzimy wanie na jego gwnej czci - powiedziaem.
Z PRZEPROSINAMI DLA HUNTERA S. THOMPSONA

27
Kady moe wjecha (albo wej, albo wbiec) do Fermilabu, mimo e jest to jedno z
najbardziej wyrafinowanych laboratoriw naukowych na wiecie. Wikszo obiektw fe
deralnych jest strzeona bardzo skrupulatnie, ale zadanie Fermilabu to odkrywanie se
kretw, a nie ich utrzymywanie. W latach szedziesitych Komisja Energii Atomowej
zalecia Robertowi R. Wilsonowi, mojemu poprzednikowi na stanowisku dyrektora i za
oycielowi laboratorium, by opracowa plan postpowania na wypadek, gdyby przy bra
mach pojawili si demonstrujcy studenci. Wilson mia prosty plan: powiedzia Komisji,
e zamierza przywita demonstrantw w pojedynk, uzbrojony jedynie w wykad z fizy
ki. Bro ta jest na tyle miercionona, zapewnia, e na pewno rozproszy nawet najbar
dziej zaciekych awanturnikw. Do dzi kolejni dyrektorzy laboratorium maj na podor
dziu przygotowany specjalny wykad do wygaszania w nagych wypadkach. Mdlmy
si, bymy nigdy nie musieli go uy.
Fermilab zajmuje 7 tysicy akrw pola rozcigajcego si w odlegoci 8 km od Ba
tawii, mniej wicej godzin jazdy samochodem na zachd od Chicago. Przy wejciu na
tereny laboratorium od ulicy Pine znajduje si ogromna stalowa rzeba. Zaprojektowa j
Robert Wilson, czowiek, ktry by nie tylko pierwszym dyrektorem Fermilabu, ale osob
odpowiedzialn take za jego budow i twrc artystycznego, architektonicznego oraz
naukowego sukcesu laboratorium. Rzeba zatytuowana Zamana symetria skada si z
trzech ukw, ktre zakrzywiaj si ku grze, by spotka si w jednym punkcie na wyso
koci 18 metrw nad ziemi. Jednak nie udaje im si ta sztuka, w kadym razie niezu
penie. Ramiona stykaj si, ale niemal w cakowicie przypadkowy sposb, jak gdyby
budowao je trzech ludzi, ktrzy nie porozumiewali si ze sob. Rzeba sprawia wrae
nie jakiego nieudanego tworu - nie inaczej ni nasz obecny Wszechwiat. Mona
obej j dookoa i z kadej strony ta stalowa struktura wyglda raco niesymetrycz
nie. Dzieo sztuki Wilsona znakomicie pasuje do Fermilabu, poniewa do zakresu obo
wizkw zatrudnionych tam fizykw naley poszukiwanie ladw ukrytej symetrii w
wiecie, ktry sprawia wraenie bardzo asymetrycznego.
Nieco dalej w gb terenw nalecych do laboratorium znajduje si najokazalsza
budowla caego zespou: szesnastopitrowy centralny budynek laboratoryjny, zwany
Wilson Hall. Strzela on w gr z paskiej rwniny, przypominajc Drerowski rysunek
doni wzniesionych w modlitwie. Projekt tego budynku powsta z inspiracji bry katedry
w Beauvais, ktrej budow przerwano w 1225 roku. Skada si ona z dwch jednako
wych wie poczonych prezbiterium. Wilson Hall, ktry zosta wzniesiony w 1972 roku,
tworz dwie wiee (rce wzniesione w gecie modlitewnym) poczone na wysokoci
paru piter przejciami i jednym z najwikszych w wiecie atriw. Przy wejciu do wie
y znajduje si sadzawka, a nad jej brzegiem - wysoki obelisk, ostatnie dzieo ofiarowa
ne laboratorium przez Wilsona; nazywane jest Ostatni Budowl Wilsona. Stycznie do
Wilson Hall pooony jest raison d'tre caego kompleksu - akcelerator czstek. Dziesi
metrw pod powierzchni prerii ukryta jest rura ze stali nierdzewnej o przekroju zaled
wie kilkunastu centymetrw, zakrelajca okrg o obwodzie 6,5 km. Przechodzi przez
tysice nadprzewodzcych elektromagnesw, ktre prowadz protony po kolistym torze.
Z prdkoci blisk prdkoci wiata protony zmierzaj po okrgu ku anihilacji w czo
owym zderzeniu ze swymi brami - antyprotonami. Zderzenia te powoduj chwilowy
wzrost temperatury do 10 tysicy bilionw (1016) stopni, znacznie wyszej od temperatur
spotykanych w jdrze naszego Soca lub w gwatownym wybuchu supernowej. Na
ukowcy, ktrzy tu pracuj, s podrnikami w czasie w znacznie bardziej dosownym

28
sensie ni ci, ktrych przygody mona oglda w filmach fantastycznonaukowych.
Ostatni raz tak wysokie temperatury wystpoway powszechnie w malekim uamku se
kundy po Wielkim Wybuchu.
Cho ukryty pod powierzchni ziemi, akcelerator jest bardzo dobrze widoczny z
gry, poniewa usypano bezporednio nad nim szeciometrowy wa ziemny. (Wyobra
sobie, drogi Czytelniku, bardzo cienki obwarzanek o obwodzie 6,5 km). Niektrzy przy
puszczaj, e wa ten absorbuje promieniowanie z akceleratora, ale tak naprawd jest
tam tylko po to, by zadowoli poczucie estetyki Wilsona. Woywszy tyle pracy w budo
w akceleratora, by mocno zawiedziony, gdy nie mg nawet dokadnie pokaza lu
dziom, gdzie on waciwie si znajduje. Dlatego, kiedy robotnicy wykopali doy na stawy
z wod potrzebn do chodzenia urzdze, Wilson zarzdzi, aby uformowali z ziemi
ten ogromny kolisty wa. Dla zaakcentowania okrgu Wilson wybudowa wok niego
szeroki na trzy metry kana i zainstalowa pompy wyrzucajce w powietrze silne stru
mienie wody. Kana ten peni nie tylko funkcj ozdobn, gdy dostarcza rwnie wod
potrzebn do chodzenia akceleratora. Cao jest przedziwnie pikna. Na zdjciach sa
telitarnych, robionych z wysokoci 500 km, dokadnie wida wa i kana; zataczaj one
idealny okrg i stanowi najbardziej wyrazisty rys krajobrazu pnocnego Illinois.
Szeset szedziesit akrw terenu opasanego krgiem akceleratora tworzy cie
kawy dodatek do placwki badawczej. Laboratorium stara si przywrci pierwotnie po
rastajc te tereny rolinno preriow. W cigu ostatnich dwustu lat wysoka trawa pre
riowa zostaa niemal cakowicie wyparta przez gatunki przybye z Europy. Nasiona uda
o nam si uzyska dziki pracy kilkuset ochotnikw, ktrzy zbierali je na pozostaych w
okolicach Chicago skrawkach prerii. Due abdzie amerykaskie, gsi kanadyjskie i
urawie wydmowe znalazy dom nad jeziorkami pstrzcymi wntrze okrgu.
Po drugiej stronie drogi, na pnoc od gwnego okrgu, realizowany jest kolejny
program przywracania rodowiska do stanu naturalnego: znajduje si tam pastwisko, po
ktrym spaceruje stado bizonw liczce okoo stu sztuk. Zwierzta te pochodz gwnie
z Kolorado i Poudniowej Dakoty. Jest nawet kilka osobnikw z Illinois, cho bizony nie
miay si tu najlepiej ju od omiuset lat. Przedtem powszechnie wystpoway na prerii,
po ktrej dzi przechadzaj si fizycy. Archeolodzy twierdz, e na terenie obecnego
Fermilabu polowania na bizony odbyway si ju przed dziewicioma tysicami lat, na co
wskazuj groty strza znajdowane w okolicy. Wyglda na to, e myliwi z indiaskiego
szczepu, osiadego nad poblisk Fox River, przybywali tu, rozkadali obz, polowali na
zwierzyn i ze zdobycz powracali do domu.
Dzisiejsze bizony wywouj u niektrych ludzi lekki niepokj. Gdy pewnego razu
braem udzia w programie telewizyjnym Phila Donahue, z ktrym rozmawiaem na te
mat prac prowadzonych w laboratorium, zatelefonowaa dama mieszkajca w pobliu
Fermilabu. Wedug sw doktora Ledermana, akcelerator wydaje si stosunkowo nie
szkodliwy - stwierdzia. - Jeli tak, to dlaczego trzymaj tam te bizony? Wszyscy wiemy,
e s bardzo wraliwe na promieniowanie radioaktywne. Mylaa, e bizony to takie ko
palniane kanarki, tyle e przyuczono je do wykrywania promieniowania, a nie tlenku w
gla. Chyba wyobraaa sobie, e ze swego gabinetu w wiey zawsze jednym okiem ob
serwuj bizony, gotw w kadej chwili rzuci si do ucieczki, gdyby ktry z nich nagle
si wywrci. Tak naprawd bizony s tylko bizonami. Licznik Geigera jest znacznie lep
szym detektorem promieniowania i zuywa o wiele mniej siana.
Kiedy jedzie si dalej na wschd ulic Pine, wida kilka innych wanych budynkw.
Midzy innymi budynek detektora zderze (Collider Detector Facility, w skrcie CDF), w

29
ktrym mamy gromadzi jak najwiksz liczb danych w naszych badaniach nad mate
ri, oraz nowo wybudowane Centrum Komputerowe, nazwane imieniem zmarego nie
dawno wielkiego teoretyka z California Institute of Technology (Caltech), Richarda P.
Feynmana. Podajc dalej w tym samym kierunku, dojedamy do Eola Road. Tu
skrcamy w prawo i po przebyciu okoo dwch kilometrw po lewej stronie ukae si
naszym oczom farma liczca okoo 150 lat. Tam wanie mieszkaem, penic funkcj
dyrektora Fermilabu: 137 Eola Road. Nie jest to oficjalny adres; sam postanowiem
oznaczy dom tym numerem.
W rzeczy samej by to pomys Feynmana, aby fizycy wywieszali w swych domach i
pracowniach znak, ktry przypominaby im o tym, jak mao jeszcze wiedz. Treci tego
znaku miao by wanie 137. Sto trzydzieci siedem jest odwrotnoci liczby, zwanej
sta struktury subtelnej. Ma ona zwizek z prawdopodobiestwem emisji lub absorpcji
fotonu przez elektron. Liczb t oznacza si take liter i mona j otrzyma dzielc
kwadrat adunku elektronu przez prdko wiata pomnoon przez sta Plancka. Cay
powyszy sowotok znaczy tyle, e ta jedna liczba - 137 - czy w sobie elektromagne
tyzm (adunek elektronu), teori wzgldnoci (prdko wiata) i mechanik kwantow
(staa Plancka). Czulibymy si nieco pewniej, gdyby zwizek midzy tymi wanymi
wielkociami liczbowymi wynosi jeden lub trzy, albo jak wielokrotno liczby . Ale
137?
Najbardziej niezwyky aspekt tej tajemniczej liczby polega na tym, e jest ona bez
wymiarowa. Wikszo liczb wystpuje w towarzystwie jakich jednostek. Prdko
wiata wynosi 300 000 km/s, Abraham Lincoln mia 195 cm wzrostu. Jednak okazuje
si, e w trakcie oblicze prowadzcych do otrzymania wszystkie jednostki si redu
kuj. Wychodzi samo 1/137. Ta naga liczba pojawia si to tu, to tam. Innymi sowy, za
rwno uczeni z Marsa, jak i z czternastej planety Syriusza, uywajc dowolnych jedno
stek, jakie mogliby przyj dla oznaczenia adunku elektronu, prdkoci wiata i swojej
wersji staej Plancka, take otrzymaj po prostu 137.
Fizycy gowi si nad znaczeniem 137 od pidziesiciu lat. Werner Heisenberg
stwierdzi kiedy, e gdy wreszcie uda si wyjani zagadk 137, wszystkie pozostae
problemy mechaniki kwantowej bd rozwizane. Swoim studentom zawsze radz, aby
sporzdzili tablic z liczb 137 i trzymali j wysoko w ruchliwym miejscu, jeli kiedykol
wiek wpadn w kopoty w obcym miecie gdziekolwiek w wiecie. Na pewno jaki fizyk
dojrzy ich w tumie, zrozumie, e s w tarapatach, i pospieszy im z pomoc. (O ile
wiem, nikt tego jeszcze nie prbowa, lecz jestem przekonany, e powinno zadziaa).
Jedna ze wspaniaych (acz nie potwierdzonych) anegdot podkrela znaczenie 137,
ukazujc jednoczenie arogancj teoretykw. Ot Wolfgang Pauli, synny austriacki
uczony, z pochodzenia Szwajcar, poszed do nieba i w nagrod za zasugi dla fizyki
zosta uhonorowany audiencj u Bogini, ktra rzeka: Moesz zada jedno pytanie. Co
chciaby wiedzie? Pauli z miejsca zada pytanie dotyczce problemu, nad ktrym
pracowa na prno przez ostatnich dziesi lat ycia: Dlaczego rwna si 1/137?
Bogini umiechna si, wzia kawaek kredy i zacza pisa na tablicy rwnania. Po
paru minutach odwrcia si do Pauliego, ktry machn rk i stwierdzi: Das ist falsch!
(Bzdura!)
Jest te i prawdziwa, w peni sprawdzalna historia, ktra wydarzya si tu, na Zie
mi. Myl o liczbie 137 rzeczywicie nie dawaa Pauliemu spokoju; spdzi niezliczone
godziny rozwaajc jej znaczenie. Przeladowaa go do samego koca. Gdy asystent

30
odwiedzi Pauliego w szpitalu tu przed operacj, po ktrej wkrtce zmar, uczony zwr
ci uwag na numer pokoju szpitalnego. Pokj mia numer 137.
Tak wic tam mieszkaem: 137 Eola Road.

Pn noc z Ledermanem
Gdy wracaem kiedy w weekendow noc z pnej kolacji w Batawii, wybraem drog
do domu prowadzc przez tereny laboratorium. Z kilku miejsc lecych przy Eola Road
wida byo na tle gwiadzistego nieba migoczcy wiatami centralny budynek. Wilson
Hall w niedziel o wp do dwunastej w nocy stanowi ywe wiadectwo tego, jak po
wanie fizycy podchodz do rozwizywania zagadek Wszechwiata. wiata jarzyy si
na kadym z szesnastu piter w bliniaczych wieach. Na kadym z piter czuwao kil
ku fizykw o cikich powiekach, ktrzy prbowali rozpracowa szczegy naszych mt
nych teorii dotyczcych energii i materii. Ja na szczcie mogem jecha do domu. Mj
udzia w pracy na nocnej zmianie zosta drastycznie zredukowany - bdc dyrektorem
mogem sobie pozwoli na to, by przespa si z jakim problemem, zamiast nad nim
pracowa. Byem wdziczny losowi, e mogem tej nocy wycign si w wygodnym
ku, zamiast koczowa przy akceleratorze w oczekiwaniu na nowe dane. Nie mogem
jednak zasn, obracaem si z boku na bok, martwiem si i rozmylaem o kwarkach,
Ginie, leptonach, Sophii... W kocu zaczem liczy owce, by przesta myle o fizyce:
...134, 135, 136, 137...
Nagle podniosem si z pocieli i, wiedziony gbokim poczuciem koniecznoci, wy
szedem z domu. Wycignem ze stodoy rower i, wci w piamie, wyruszyem w
kierunku CDF. Mimo olbrzymiego wysiku posuwaem si straszliwie powoli. Wiedzia
em, e mam do zaatwienia bardzo wan spraw, a zupenie nie mogem przyspie
szy. Wtedy przypomniaem sobie, co mi mwi ostatnio pewien znajomy psycholog: jest
taki rodzaj snu, zwany snem jasnym, w ktrym nicy zdaje sobie spraw z tego, e
ni. Wiedzc o tym, mona, wedle sw psychologa, dowolnie pokierowa swoim snem.
Przede wszystkim musiaem wic znale jakie dane wiadczce o tym, e to wszyst
ko jest snem, a nie jaw. To byo atwe: po tej cholernej kursywie poznaem, e to sen.
Nie znosz jej. Strasznie trudno si j czyta. Przejem kontrol nad swym snem. Do
tej kursywy! - wrzasnem.
No, ju lepiej. Przerzuciem acuch na wyszy tryb i pomknem z prdkoci
wiata (przecie mogem wszystko) w kierunku CDF. Oj, za szybko, okryem Ziemi
osiem razy i wyldowaem z powrotem w domu. Znw przeoyem acuch - tym ra
zem niej - i ruszyem z umiarkowan prdkoci 180 km/h. Nawet o trzeciej nad ra
nem parking by do wypeniony - protony w akceleratorze nie zatrzymuj si z zapad
niciem nocy.
Pogwizdujc upiorn melodyjk wkroczyem do budynku. CDF to przemysowa bu
dowla w ksztacie hangaru. Wszystko wewntrz pomalowane jest na jaskrawo poma
raczowy lub niebieski kolor. Rozmaite pracownie, gabinety, hale komputerowe i po
mieszczenia kontrolne rozmieszczone s po jednej stronie budynku. Pozostaa cz to
otwarta przestrze mieszczca trzypitrowy, wacy piset ton detektor. Dwustu fizy

31
kw i tylu inynierw spdzio osiem lat na skadaniu tego szczeglnego szwajcarskie
go zegarka. Detektor zbudowany jest na planie wieloramiennej gwiazdy, jego czci
skadowe promienicie rozchodz si od niewielkiego, centralnie pooonego otworu.
Detektor jest koronnym klejnotem laboratorium, bez niego nie moglibymy zobaczy,
co si dzieje w tunelu akceleratora, ktry przechodzi przez rodek jego rdzenia. A dzie
je si wiele, gdy w samym centrum detektora zachodz czoowe zderzenia protonw i
antyprotonw. Promienicie rozchodzce si szprychy odpowiadaj z grubsza promie
nistemu rozsiewowi setek czstek wyprodukowanych w wyniku zderzenia.
Detektor jest ustawiony na szynach, co pozwala na wysunicie tego ogromnego
urzdzenia z tunelu akceleratora do hali, by dokona okresowych napraw i przegl
dw. Zazwyczaj planujemy remonty na miesice letnie, gdy prd jest najdroszy. (Kiedy
rachunki za elektryczno przewyszaj 10 milionw dolarw rocznie, robi si wszyst
ko, co tylko molliwe, eby zmniejszy koszty). Tej nocy detektor pracowa. By wsunity
na swoje miejsce w tunelu, a przejcie do pomieszczenia remontowego zasaniaa sta
lowa pyta o gruboci ponad trzech metrw, ktra ma zatrzymywa promieniowanie. Ak
celerator jest zaprojektowany w ten sposb, by protony i antyprotony zderzay si gw
nie w tym kawaku rury prniowej, ktry przechodzi przez detektor i jest zwany obsza
rem zderze. Zadaniem detektora jest oczywicie wykrywanie i katalogowanie produk
tw czoowych zderze midzy protonami i antyprotonami.
Wci ubrany jedynie w piam wszedem do pomieszczenia kontrolnego znajdu
jcego si na pierwszym pitrze, gdzie nieustannie monitorowane s dane napywajce
z detektora. W pomieszczeniu panowaa cisza, czego naleao si o tej porze spodzie
wa. Nie byo spawaczy ani adnych innych robotnikw, ktrzy raczej za dnia dokonuj
drobnych napraw. wiata jak zwykle byy przymione, co uatwia odczytywanie danych
wywietlanych na kilkunastu charakterystycznie jarzcych si ekranach. Komputery, kt
rych uywamy w CDF, to zwyke Macintoshe. By moe, masz taki sprzt w swoim
domu, drogi Czytelniku, i uywasz go do zapisywania domowych wydatkw lub do roz
maitych gier komputerowych. Macintoshe otrzymuj informacje z ogromnego kompute
ra wasnej roboty, pracujcego w duecie z detektorem. Jego zadanie polega na le
dzeniu i sortowaniu odamkw powstaych w wyniku zderze protonw z antyprotona
mi. Ten wielki komputer jest bardzo wyrafinowanym systemem gromadzenia danych
(Data Acquisition System, w skrcie zwany DAQ) i owocem wsppracy najzdolniej
szych specjalistw z okoo pitnastu uniwersytetw z caego wiata. DAQ zosta tak za
programowany, by mg ocenia, ktre z setek tysicy zderze zachodzcych w kadej
sekundzie s dostatecznie interesujce, by warto byo je analizowa dalej i rejestrowa
na tamie magnetycznej. Macintoshe natomiast nadzoruj cae mnstwo podsystemw
zbierajcych dane.
Rozejrzaem si po pomieszczeniu, zauwayem liczne puste kubki po kawie i nie
wielk grup modych fizykw, ktrzy na skutek spdzenia w laboratorium zbyt wielu
godzin i przyjcia zbyt wielkiej dawki kofeiny byli jednoczenie podekscytowani i wy
czerpani. O tej nieludzkiej porze mona tam byo znale doktorantw i asystentw,
ktrzy maj jeszcze zbyt nisk pozycj, by wywalczy sobie przyzwoite godziny pracy.
Warta odnotowania bya pewna liczba modych kobiet - rzecz rzadko spotykana w tej
specjalnoci. Agresywna polityka kadrowa przyniosa zauwaalne efekty ku przyjemno
ci i korzyci caej grupy.
W samym kcie siedzia mczyzna, ktry jako nie pasowa do otoczenia. By chudy i
mia zmierzwion brod. Wygldem nie odbiega tak bardzo od innych, ale co mi mwi

32
o, e nie naley do personelu. By moe ta toga... Siedzia, przyglda si komputerowi
i chichota nerwowo. Pomylcie tylko: chichota w pomieszczeniu kontrolnym CDF!
Nad jednym z najwspanialszych eksperymentw w dziejach ludzkoci! Pomylaem, e
musz z tym zrobi porzdek.
LEDERMAN: Przepraszam, czy to ty jeste tym nowym matematykiem, ktrego
mieli przysa z Uniwersytetu w Chicago?
DEMOKRYT: Zawd si zgadza, tylko nie to miasto. Jestem Demokryt, przybywam
z Abdery, a nie z Chicago. Nazywaj mnie miejcym si Filozofem.
LEDERMAN: Z Abdery?
DEMOKRYT: Takie miasto w Tracji, w Grecji.
LEDERMAN: Nie przypominam sobie, bym zgasza zapotrzebowanie na kogokol
wiek z Tracji. Nie potrzebujemy te miejcego si Filozofa. W Fermilabie to ja jestem
od opowiadania dowcipw.
DEMOKRYT: Tak, syszaem o miejcym si Dyrektorze. Nie martw si, nie za
bawi tu dugo. W kadym razie nie po tym, co tu widziaem.
LEDERMAN: To co tu robisz?
DEMOKRYT: Szukam czego. Czego bardzo maego.
LEDERMAN: To dobrze si skada, mae to nasza specjalno.
DEMOKRYT: Tak mwi. Szukam tego ju od dwch i p tysica lat.
LEDERMAN: O, to ty jeste tym Demokrytem!
DEMOKRYT: A znasz jakiego innego?
LEDERMAN: Rozumiem, jeste jak anio Clarence z It's a Wonderful Life, przysa
ny tu, by mnie odwie od popenienia samobjstwa. Rzeczywicie, mylaem o podci
ciu sobie y. Nie moemy znale kwarka t.
DEMOKRYT: Samobjstwo? Przypominasz mi Sokratesa. Nie, nie jestem anioem.
Zreszt pojcie niemiertelnoci pojawio si ju po mnie, spopularyzowa je ten pg
wek Platon.
LEDERMAN: Skoro nie jeste niemiertelny, to skd si tu wzie? Umare po
nad dwa tysice lat temu.
DEMOKRYT: S rzeczy na niebie i ziemi, drogi Horacjuszu, o ktrych nie nio si
filozofom.
LEDERMAN: Jakbym to gdzie ju sysza.
DEMOKRYT: Poyczyem sobie t myl od gocia, ktrego spotkaem w XVI wie
ku. Ale wracajc do twojego pytania: jestem tu dziki temu, co nazywacie podrami w
czasie.
LEDERMAN: Podre w czasie? W V wieku przed nasz er w Grecji wiedzieli
cie ju, jak to si robi?
DEMOKRYT: Czas to drobiazg, pynie w przd, pynie w ty. Mona si po nim li
zga jak na desce surfingowej. Materi o wiele trudniej rozgry. Wysalimy nawet do
waszej epoki paru naszych studentw. Z tego, co sysz, jeden z nich, Stephanos
Hawking, narobi tu sporo zamieszania. Specjalizowa si w czasie, u nas nauczy si
tego wszystkiego.
LEDERMAN: Dlaczego nie opublikowalicie tego odkrycia?
DEMOKRYT: Opublikowalimy? Napisaem 67 ksiek i bybym nawet sporo
sprzeda, ale wydawcy nie chciao si ich reklamowa. Wikszo z tego, co o mnie
wiecie, pochodzi z pism Arystotelesa, ale powiem ci co, podrowaem wiele, bardzo

33
wiele. Zwiedziem wicej wiata ni ktrykolwiek z moich wspczesnych, prowadziem
rozlege badania, suchaem wielu sawnych ludzi...
LEDERMAN: Ale Platon nie znosi twoich pogldw. Czy to prawda, e nie znosi
ich do tego stopnia, i domaga si, by spalono wszystkie twoje dziea?
DEMOKRYT: Tak, i prawie mu si udao do tego doprowadzi - staremu, przesd
nemu capowi. A potem ten poar w Aleksandrii zupenie pogry moj reputacj, dla
tego wy, tak zwani nowoytni, jestecie takimi ignorantami w zakresie manipulacji cza
sem. Teraz o niczym innym si nie mwi, tylko o Newtonie i Einsteinie...
LEDERMAN: Czemu wic zawdziczamy tw wizyt w Batawii w dziewidziesi
tych latach XX wieku?
DEMOKRYT: Chciaem sprawdzi, jak si miewa jedna z moich idei, ktr, nieste
ty, moi rodacy odrzucili.
LEDERMAN: Zao si, e chodzi ci o atom, atomos.
DEMOKRYT: Tak, o a-tom, o ostateczn, niepodzieln i niewidoczn czstk. O
podstawowy skadnik materii. Skacz sobie do przodu w czasie, by zobaczy, jak ludzie
sobie radz z doskonaleniem tej teorii.
LEDERMAN: A twoja teoria mwia...
DEMOKRYT: Podpuszczasz mnie, mody czowieku. wietnie wiesz, jakie byy
moje przekonania. Nie zapominaj, e podruj sobie w czasie stulecie po stuleciu i
dekada po dekadzie. Orientuj si, e XIX-wieczni chemicy i XX-wieczni fizycy odgrzali
moje pomysy. Nie zrozum mnie le: mielicie do tego pene prawo. Gdyby tylko Platon
by tak mdry.
LEDERMAN: Ja tylko chciaem usysze to z twoich ust. Znamy przecie twoje
prace gwnie z pism innych autorw.
DEMOKRYT: No dobrze, zaczn wic po raz n-ty. Jeli wygldam na znudzonego,
to tylko dlatego, e wanie przerabiaem ten materia z Oppenheimerem. Tylko bagam,
przynajmniej ty nie przerywaj mi nudnymi rozwaaniami na temat podobiestw cz
cych fizyk i hinduizm.
LEDERMAN: Chciaby moe pozna moj teori na temat roli kuchni chiskiej w
zamaniu symetrii zwierciadlanej? Jest rwnie uprawniona, jak ta, ktra mwi, e wiat
skada si z powietrza, ognia i wody.
DEMOKRYT: Zamilknij wreszcie i pozwl mi zacz od pocztku. Siadaj koo tego
tu Macintosha i uwaaj. eby zrozumie moje prace i prace innych atomistw, musimy
si cofn w czasie o 2600 lat. Zaczniemy na 200 lat przed moim urodzeniem od Tale
sa, ktry y okoo 600 r. p.n.e. w Milecie, zapadym miecie w Jonii, ktr wy teraz na
zywacie Turcj.
LEDERMAN: Tales take by filozofem?
DEMOKRYT: Jeszcze jak! By pierwszym greckim filozofem. A filozofowie w preso
kratejskiej Grecji wiedzieli ju naprawd duo. Tales mia osignicia w matematyce i
astronomii. Studiowa w Egipcie i Mezopotamii. Czy wiesz, e przewidzia zamienie
Soca, do ktrego doszo pod koniec wojny midzy Lidyjczykami a Medami? Zestawi
jeden z pierwszych kalendarzy - rozumiem, e dzi zostawiacie to zajcie farmerom - i
nauczy eglarzy, jak sterowa statkiem w nocy wedug gwiazdozbioru Maej Niedwie
dzicy. By te doradc politycznym, wytrawnym biznesmenem i znakomitym inynierem.
Pierwszych filozofw szanowano nie tylko za estetyczn warto ich twrczoci umyso
wej, lecz take za biego w zakresie sztuk praktycznych, czyli w tym, co wy zwiecie
naukami stosowanymi. Czy teraz jest inaczej z fizykami?

34
LEDERMAN: Od czasu do czasu udawao nam si zrobi co poytecznego, ale
z przykroci musz stwierdzi, e nasze osignicia skupiaj si raczej w wskiej
dziedzinie, a zupenie nieliczni z nas znaj grek.
DEMOKRYT: Zatem dobrze si skada, e ja wadam twoim jzykiem. W kadym
razie Tales, podobnie jak ja, zadawa sobie pytanie: Z czego zbudowany jest wiat i jak
dziaa? Wydaje si, e zewszd otacza nas chaos. Kwiaty kwitn i zamieraj, powodzie
pustosz doliny, jeziora przeobraaj si w pustynie. Meteoryty spadaj z nieba, trby
powietrzne pojawiaj si nie wiadomo skd. Od czasu do czasu wybucha gra. Ludzie
starzej si, umieraj i obracaj w proch i py. Czy jest cokolwiek staego, jaka pod
stawowa zasada, ktra trwa mimo tej nieustajcej przemiany? Czy mona to wszystko
zredukowa do regu dostatecznie prostych, bymy mogli poj je naszym ograniczo
nym umysem?
LEDERMAN: Czy Tales znalaz odpowied?
DEMOKRYT: Woda! Tales mwi, e woda jest pierwotnym i ostatecznym ywio
em.
LEDERMAN: Jak do tego doszed?
DEMOKRYT: To wcale nie jest taki gupi pomys. Nie wiem dokadnie, co Tales so
bie myla, ale zastanwmy si przez chwil... Woda jest niezbdna do wzrostu, przynaj
mniej dla rolin. Nasiona ze swej natury s wilgotne. Prawie wszystko wydziela wilgo
podczas podgrzewania. No i woda jest jedyn znan nam substancj, ktra moe jed
noczenie wystpowa w stanie staym, ciekym i gazowym. By moe myla, e mo
na wod przeksztaci w ziemi, jeli tylko poprowadzi si ten proces nieco dalej. Tak
czy owak, uwaam, e Tales da znakomity pocztek temu, co zwiecie nauk.
LEDERMAN: Nie najgorzej jak na pierwsz prb.
DEMOKRYT: Wyglda na to, e Tales i jego nastpcy mieli u historykw, a
zwaszcza u Arystotelesa, z pras. Siy i przyczyny to obsesja tego ostatniego. Trud
no byo z nim porozmawia o czymkolwiek innym, wic si strasznie czepia Talesa i
jego przyjaci z Miletu. Dlaczego woda? I jaka sia powoduje, e staa woda zmienia
si w gazow? Dlaczego jest tak wiele rodzajw wody?
LEDERMAN: W nowoczesnej fizyce, yyy... to znaczy w fizyce naszych czasw
uwaamy, e oprcz materii niezbdne s siy, aby...
DEMOKRYT: Bardzo moliwe, ale Tales i jego przyjaciele umiecili pojcie siy w
samej istocie materii wywodzcej si z wody. Sia i materia zjednoczone! Zostawmy to
na potem, wtedy bdziesz mi mg opowiedzie o tych waszych gluonach, supersyme
trii i...
LEDERMAN: [nerwowo skrobic si po gsiej skrce] Hm... To co jeszcze zrobi
ten geniusz?
DEMOKRYT: By wyznawc do typowych mistycznych pogldw. Wierzy, e
Ziemia unosi si na wodach i e magnes ma dusz, bo moe porusza elazo. Ale wie
rzy take w prostot: e jest w wiecie jaka jedno, chocia ze wszystkich stron ota
czaj nas rne materialne rzeczy. Tales poczy racjonalne tezy z rozmaitymi mi
tycznymi przeytkami, by woda moga spenia t szczegln rol, ktr jej wyznaczy.
LEDERMAN: Zdaje mi si, e Tales wierzy, i wiat podtrzymywany jest przez
Atlasa stojcego na wiu.
DEMOKRYT: Au contraire. Tales odby kiedy bardzo wane spotkanie ze swymi
przyjacimi, chyba na zapleczu pewnej restauracji w Milecie. Po spoyciu odpowiedniej
iloci egipskiego wina zrezygnowali z Atlasa i powzili uroczyste postanowienie: Po

35
czwszy od dzisiejszego dnia wyjanienia i teorie opisujce wiat oparte bd na ci
sych zasadach logicznego rozumowania. Koniec z przesdami. Koniec z odwoywa
niem si do Zeusa, Ateny, Herkulesa, Ra, Buddy, Lao-tsy. Zobaczymy, czy moemy si
sami czego dowiedzie. Moliwe, e byo to najwaniejsze postanowienie, jakie kiedy
kolwiek podjto w dziejach ludzkoci. W roku 650 p.n.e., prawdopodobnie w czwartek
wieczr, narodzia si nauka.
LEDERMAN: Sdzisz, e pozbylimy si ju przesdw? Powiniene zobaczy na
szych kreacjonistw albo ekstremistycznych obrocw praw zwierzt.
DEMOKRYT: Tu, w Fermilabie?
LEDERMAN: Nie, ale cakiem niedaleko. Powiedz mi, skd si wzi ten pomys z
powietrzem, ogniem i wod?
DEMOKRYT: Powoli, powoli, zanim dojdziemy do tej teorii, musimy najpierw om
wi par innych. Na przykad teori Anaksymandra. By uczniem Talesa. On take zdo
by saw, zajmujc si rnymi praktycznymi sprawami, takimi jak wykrelanie mapy
Morza Czarnego dla milezyjskich eglarzy. Podobnie jak Tales, zastanawia si nad bu
dow materii, ale wedug niego woda nie moga by jej podstawow cegiek.
LEDERMAN: Niewtpliwie kolejny wielki krok naprzd poczyniony przez myl grec
k. Co zaproponowa Anaksymander - baklaw1?
DEMOKRYT: miej si, miej. Zaraz dojdziemy do twoich teorii. Anaksymander by
geniuszem praktyki, tak jak Tales, i podobnie jak on w wolnych chwilach wdawa si w
dysputy filozoficzne. Jego logika bya do subtelna, postrzega wiat jako zoony z po
zostajcych w konflikcie przeciwiestw - zimne i gorce, suche i mokre. Woda gasi
ogie, Soce wysusza wod etc. Dlatego ani woda, ani ogie, ani cokolwiek innego da
jcego si scharakteryzowa za pomoc jednego z tych przeciwiestw nie moe stano
wi pierwotnej substancji kosmicznej. Zabrakoby symetrii, a wszystkim wiadomo, jak
my, Grecy, kochamy symetri. Jeli na przykad caa materia byaby wod, nigdy nie
mogoby powsta ciepo ognia, poniewa woda nie tworzy ognia, tylko go niszczy, twier
dzi Anaksymander.
LEDERMAN: Co wic zaproponowa jako pierwotn substancj?
DEMOKRYT: Co, co nazwa apeironem, czyli bezkresem. Pierwotnym stanem
materii bya niezrnicowana masa o kolosalnych, moe nawet nieskoczonych rozmia
rach; prymitywne tworzywo, neutralne wobec przeciwiestw. Ta koncepcja wywara wiel
ki wpyw na mj wasny sposb mylenia.
LEDERMAN: w apeiron by wic czym w rodzaju twojego a-tomu, tylko e za
miast niewyobraalnie maej czstki Anaksymander przywoa nieskoczon substancj.
Troch trudno si w tym poapa.
DEMOKRYT: Nie, Anaksymander znalaz si na dobrym tropie. Apeiron by nie
skoczony w czasie i przestrzeni. Nie mia take adnej struktury, jakichkolwiek czci
skadowych. Nic, tylko apeiron, bez koca. Jeli ju trzeba zdecydowa si na jak
pierwotn substancj, to musi ona mie t wanie cech. W gruncie rzeczy zmierzam
do tego, by ci zawstydzi: zwracam uwag, e po dwch tysicach lat zaczynacie
wreszcie docenia warto naszych pomysw. Przecie Anaksymander po prostu wy
nalaz prni. Zdaje si, e wasz P. A. M. Dirac zacz obdarza prni nalenymi jej
1

Grecki deser zrobiony z cienkich warstewek ciasta przekadanych miodem, zmielonymi

orzechami itp. (przyp. red.).

36
przymiotami w latach dwudziestych XX wieku. Apeiron Anaksymandra by prototypem
mojej wasnej prni - nicoci, w ktrej poruszaj si czstki. Isaac Newton i James
Clerk Maxwell nazywali j eterem.
LEDERMAN: Ale co z substancj, z materi?
DEMOKRYT: Posuchaj, co mwi Anaksymander [spomidzy fad togi wyciga per
gamin, a na nosie umieszcza par plastikowych szkie do czytania]: Nie jest to woda
ani aden inny z tak zwanych ywiow, ale zupenie inna substancja. Jest ona bezgra
niczna, z niej powstaj cigle wszystkie niebiosa i zapeniajce je wiaty. Rzeczy prze
mijaj i obracaj si w to, z czego czerpi swe istnienie, [...] przeciwiestwa s w niej
zanurzone i z niej si wyodrbniaj. No wanie, wiem, e wy wszyscy w XX wieku
mwicie cigle o materii i antymaterii, powstajcych w prni, i o anihilacji...
LEDERMAN: Oczywicie, tylko e...
DEMOKRYT: Kiedy Anaksymander mwi, e przeciwiestwa zanurzone s w ape
ironie - nazwijmy go prni czy eterem - i wyodrbniaj si z niego, to czy nie przypo
mina ci to tego, w co sami wierzycie?
LEDERMAN: Moe i tak, ale najbardziej ciekawi mnie, jak on doszed do takich
wnioskw.
DEMOKRYT: Oczywicie, nie przewidywa istnienia antymaterii, ale myla, e w
prni obdarzonej odpowiednimi wasnociami przeciwiestwa mogy rozdziela si na
gorce i zimne, mokre i suche, sodkie i kwane. Dzi dodajecie jeszcze: dodatnie i
ujemne, pnoc i poudnie. Gdy przeciwiestwa s wymieszane, ich wasnoci znosz
si nawzajem i powstaje w ten sposb neutralny apeiron. Czy nie jest to eleganckie
rozwizanie?
LEDERMAN: A co zrobi z demokrat i republikaninem? A moe by jaki Grek o
imieniu Republikanes?
DEMOKRYT: Bardzo zabawne. Anaksymander prbowa wyjani mechanizm od
powiedzialny za stworzenie rnorodnoci z pierwotnego ywiou. Z tej teorii wynika
pewien zesp przekona, niektre z nich mgby nawet uzna za suszne. Anaksy
mander uwaa na przykad, e czowiek powsta drog ewolucji z niszych zwierzt,
ktre z kolei pochodz od stworze morskich. Jego najwikszym osigniciem kosmo
logicznym byo nie tylko to, e zrezygnowa z Atlasa, lecz take to, i pozby si Taleso
wego oceanu podtrzymujcego Ziemi. Wyobra sobie obiekt (jeszcze nie nadano Ziemi
kulistego ksztatu) zawieszony w nieskoczonej przestrzeni. Nie ma gdzie spada.
Wniosek ten jest w peni zgodny z prawami Newtona, jeli - jak wierzyli Grecy - nie ma
w przestrzeni niczego innego oprcz Ziemi. Anaksymander uwaa take, e musiao
istnie wicej wszechwiatw. Twierdzi, e wiatw, ktre powstaj i gin, jest niesko
czenie wiele.
LEDERMAN: Zupenie jak alternatywne wiaty w Star Trek!
DEMOKRYT: Powstrzymaj si, prosz, z tymi reklamami. Idea niezliczonych wia
tw bya dla nas, atomistw, bardzo istotna.
LEDERMAN: Chwileczk, przypominam sobie co, co napisae, a co w wietle
wspczesnych odkry kosmologii przyprawio mnie o dreszcze. Nawet nauczyem si
tego na pami. Zaraz, zaraz, jak to szo? Twierdzie, e wiatw jest nieskoczenie
wiele i e rni si wielkoci. W niektrych wiatach nie ma ani soca, ani ksiyca,
w innych znw s o wiele mniejsze albo znacznie wiksze ni w wiecie naszym.1
1

Kazimierz Leniak: Materialici greccy w epoce przedsokratejskiej, Warszawa 1972, s. 233.

37
DEMOKRYT: Tak, my, Grecy, dzielilimy niektre pogldy z waszym kapitanem
Kirkiem. Tylko ubieralimy si o niebo lepiej. Ja raczej porwnabym t moj ide do
bblowych wszechwiatw, o ktrych wasi kosmolodzy publikuj ostatnio sporo artyku
w.
LEDERMAN: To wanie zrobio na mnie tak wielkie wraenie. Czy jeden z twoich
poprzednikw nie uwaa, e podstawowym ywioem byo powietrze?
DEMOKRYT: Mylisz o Anaksymenesie, modszym koledze Anaksymandra, ostat
nim uczniu Talesa. Jego koncepcja bya krokiem do tyu. Podobnie jak Tales, uwaa on,
e istnia pierwotny ywio wsplny caej materii, tylko e wedug niego byo nim powie
trze, a nie woda.
LEDERMAN: Powinien by lepiej sucha swego mistrza, wykluczyby z pewnoci
co tak banalnego, jak powietrze.
DEMOKRYT: Tak, lecz Anaksymenes wymyli sprytny mechanizm wyjaniajcy,
jak z tego pierwotnego ywiou powstaj rozmaite formy materii. Jak wnosz z moich
lektur, ty jeste eksperymentatorem.
LEDERMAN: Tak. A co, moe ci to przeszkadza?
DEMOKRYT: Wyczuwam w twoich sowach wiele sarkazmu skierowanego przeciw
naszym teoriom. Przypuszczam, e twoje uprzedzenia bior si std, i wiele z tych
teorii, cho maj one swe rdo w obserwacjach otaczajcego nas wiata, nie podlega
jednoznacznej weryfikacji eksperymentalnej.
LEDERMAN: To prawda, my, dowiadczalnicy, uwielbiamy teorie, ktre si daj
zweryfikowa. Z tego przecie yjemy.
DEMOKRYT: Moe wic bdziesz mia nieco wicej powaania dla Anaksymene
sa, bo jego pogldy wywodz si z obserwacji. Gosi, e rne postacie materii wydzie
lane s z powietrza w wyniku procesw kondensacji i rozrzedzania. Powietrze mona
przemieni w wilgo i na odwrt; ciepo i zimno przeksztacaj powietrze w inne sub
stancje. By zademonstrowa zwizek ciepa z procesem rozrzedzania i zimna z proce
sem kondensacji, Anaksymenes proponowa swym suchaczom przeprowadzenie pro
stego dowiadczenia. Naley zrobi wydech przez niemal zamknite usta - wychodzce
powietrze bdzie chodne. Natomiast jeli usta otworzy szeroko, oddech bdzie ciepy.
LEDERMAN: Anaksymenes bardzo by si spodoba Kongresowi, jego dowiadcze
nia s znacznie tasze od moich. I do tego to ciepe powietrze...
DEMOKRYT: Rozumiem, ale chciaem tylko zachwia twoim przekonaniem, e my,
Grecy, nigdy nie eksperymentowalimy. Podstawow wad koncepcji takich mylicieli,
jak Tales i Anaksymenes, byo to, e dopuszczali moliwo przeksztacania jednych
substancji w inne: woda zmienia si w ziemi, powietrze w ogie. Nie da rady! Dopiero
moi wspczeni - Empedokles i Parmenides - zwrcili uwag na ten drobny szczeg.
LEDERMAN: Empedokles to ten facet od ziemi, powietrza itd.? A Parmenides?
DEMOKRYT: Zw go czasem ojcem idealizmu, bo znaczn cz jego myli prze
j ten idiota Platon, ale tak naprawd by zatwardziaym materialist. Mwi sporo o By
cie, ale jego Byt by materialny. Krtko mwic, Parmenides uwaa, e Byt ani nie po
wstaje, ani nie przemija. Materia nie pojawia si i nie znika. Ona po prostu jest i nie po
trafimy jej unicestwi.
LEDERMAN: Chod ze mn na d do akceleratora i sam si przekonaj, w jak
wielkim by bdzie. My sprawiamy, e materia pojawia si i znika bez przerwy.

38
DEMOKRYT: Dobrze, dobrze, ale to bardzo istotne pojcie. Parmenides wyrazi
drog nam Grekom ide peni. Co istnieje, to istnieje, jest kompletne i trwae. Podejrze
wam, e ty i twoi koledzy take wyznajecie t zasad.
LEDERMAN: To prawda, pojcie to jest nam drogie. Dymy do osignicia jedno
ci w naszych przekonaniach wszdzie tam, gdzie to tylko moliwe. Wielka Unifikacja
jest jedn z naszych obsesji.
DEMOKRYT: I w gruncie rzeczy nie sam tylko si woli doprowadzacie do poja
wiania si i znikania materii. O ile wiem, musicie dorzuci troch energii.
LEDERMAN: Rzeczywicie, na dowd mog nawet pokaza rachunki za elektrycz
no.
DEMOKRYT: Tak wic na swj sposb Parmenides by blisko. Jeli w tym, co zwa
Bytem, zawrzemy zarwno materi, jak i energi, to mia racj. Nie moe powstawa
ani znika, przynajmniej jeli ujmiemy rzecz globalnie. A jednak wiadectwo naszych
zmysw jest zupenie inne. Widzimy drzewa spalane na popi. Ogie mona ugasi
wod. Latem gorce powietrze moe sprawi, e woda wyparuje. Pojawiaj si i gin
kwiaty. I wanie Empedokles zdoa zaproponowa rozwizanie tego paradoksu. Zga
dza si z Parmenidesem, e ilo materii musi by zachowana, e materia nie moe
si ni std, ni zowd pojawia albo znika. Ale w przeciwiestwie do Talesa i Anaksy
menesa uwaa, e jeden rodzaj materii nie moe si przeksztaci w inny. Jak zatem
wyjani nieustannie zachodzce w naszym otoczeniu zmiany? S tylko cztery rodzaje
materii, mwi Empedokles, majc na myli to jego synne: ziemia, powietrze, ogie i
woda. aden z nich nie moe zmienia si w inny, ale s niezmiennymi i ostateczny
mi czstkami, z ktrych zbudowane jest wszystko.
LEDERMAN: No, wreszcie dochodzimy do sedna sprawy.
DEMOKRYT: Tak sdziem, e ci to ucieszy. Ciaa powstaj w wyniku mieszania
tych ywiow, a ulegaj zagadzie na skutek separacji. Jednak same ywioy - ziemia,
powietrze, ogie i woda - ani nie powstaj, ani nie gin; pozostaj niezmienne. Oczywi
cie, nie zgadzam si z nim w sprawie tosamoci tych skadowych czstek, ale trzeba
przyzna, e dokona on istotnego przeomu intelektualnego. Jest tylko kilka podstawo
wych elementw, z ktrych skada si cay wiat. Rzeczy powstaj z tych skadnikw
na skutek mieszania si ich na liczne moliwe sposoby. Empedokles twierdzi na przy
kad, e koci skadaj si z dwch czci ziemi, dwch czci wody i czterech czci
ognia. Nie pomn w tej chwili, jak doszed do tego przepisu.
LEDERMAN: Wyprbowalimy ten przepis na wodno-ziemno-ognist mikstur, ale
w efekcie otrzymalimy tylko gorce, bulgoczce boto.
DEMOKRYT: No i gadaj tu ze wspczesnym. Nikt tak nie spyci dyskusji.
LEDERMAN: Ale co z siami? Wyglda na to, e aden z was nie zdawa sobie
sprawy z tego, i oprcz materii konieczne s te siy.
DEMOKRYT: Ja mam pewne wtpliwoci, ale Empedokles cakowicie by si z
tob zgodzi. On te uwaa, e siy s konieczne, by czy ywioy w rnych ciaach.
Zaproponowa dwie siy: mio i niezgod. Mio, by zbliaa, niezgod, by oddalaa.
Moe to nie jest zupenie naukowe, ale czy uczeni w twojej epoce nie myl w podob
ny sposb o Wszechwiecie? Pewna liczba czstek i zestaw si. Na dodatek wiele z
nich ponazywalicie tak jako dziwacznie.
LEDERMAN: W zasadzie, tak. Zbudowalimy tak zwany Model Standardowy.
Zgodnie z nim wszystko, co wiemy o Wszechwiecie, mona wyjani w kategoriach
oddziaywa midzy tuzinem czstek i czterema siami.

39
DEMOKRYT: No prosz, pogldy Parmenidesa nie rni si od waszych tak bar
dzo, co? On twierdzi, e mona opisa wiat za pomoc czterech czstek i dwch si.
Wy tylko dorzucilicie par dodatkowych, ale struktura obu modeli jest podobna, czy
nie?
LEDERMAN: Oczywicie, ale zupenie nie zgadzamy si z treci jego modelu:
ogie, ziemia, niezgoda...
DEMOKRYT: No, spodziewam si, e macie si czym wykaza po dwch tysi
cach lat cikiej pracy, ale rzeczywicie, ja te nie zgadzam si z treci jego teorii.
LEDERMAN: Jak w takim razie wyglda twoja koncepcja?
DEMOKRYT: Dochodzimy teraz do sedna sprawy. Prace Parmenidesa i Empedo
klesa przygotoway dla mnie pole. Ja wierz w a-tom, czy atom, niepodzieln czstk.
A-tom jest podstawow cegiek materii. Caa materia zbudowana jest z atomw cz
cych si ze sob w najrniejszych kombinacjach. S one najmniejszymi obiektami ist
niejcymi w naszym Wszechwiecie.
LEDERMAN: W V wieku p.n.e. dysponowalicie w Grecji przyrzdami umoliwia
jcymi znalezienie niewidocznych obiektw?
DEMOKRYT: Niezupenie znalezienie.
LEDERMAN: A zatem co?
DEMOKRYT: Moe odkrycie bdzie tu lepszym terminem. Odkryem atomy posu
gujc si Czystym Rozumem.
LEDERMAN: Chcesz przez to powiedzie, e po prostu o nich mylae i nie za
wracae sobie gowy adnymi eksperymentami?
DEMOKRYT [wskazuje rk w stron odlegych rejonw laboratorium]: S pewne
eksperymenty, ktre mona znacznie lepiej przeprowadzi posugujc si umysem, ni
najwikszymi i najbardziej precyzyjnymi urzdzeniami.
LEDERMAN: Co ci nasuno ten pomys? Musz przyzna, e bya to genialna hi
poteza, a przy tym tak bardzo wykraczaa poza wszystko, o czym mwiono wczeniej.
DEMOKRYT: Chleb.
LEDERMAN: Chleb? Kto ci zapaci, eby wymyli atomy?
DEMOKRYT: Nie, nie w tym sensie mwi o chlebie. Pamitaj, e byo to na du
go przed wynalezieniem dotacji rzdowych. Mam na myli prawdziwy chleb. Pewnego
dnia, podczas przeduajcego si postu, przyszed do mej pracowni kto ze wieym
chlebem, prosto z pieca. Wiedziaem, e to chleb, jeszcze zanim go zobaczyem. Pomy
laem sobie: Jaka niewidoczna istota chleba wyprzedzia go i dotara do mego grec
kiego nosa. Zaczem zwraca uwag na zapachy i zastanawiaem si nad innymi po
drujcymi istotami rzeczy. Maa kaua kurczy si i w kocu wysycha. Dlaczego?
Jak? Czy niewidoczna istota wody moe wyskoczy z kauy i podrowa tak, jak isto
ta ciepego chleba? Mnstwo podobnych rzeczy widzi si dookoa kadego dnia, rozmy
la si o nich i rozmawia. Mj przyjaciel Leukippos i ja spieralimy si caymi dniami i
nocami, a nieraz nasze ony przychodziy po nas ze cierk w rce. W kocu zgodzili
my si, e jeli substancje miayby by zbudowane z atomw - czstek tak maych, e
a niewidocznych - musiaoby ich by stanowczo zbyt wiele rodzajw: atom wody, atom
elaza, atom patka stokrotki, atom przedniej nogi pszczoy. Byby to bardzo nieeleganc
ki system. A potem przyszed nam do gowy lepszy pomys. Wemy tylko kilka rodzajw
atomw - na przykad gadkie, chropowate, kuliste, kanciaste. Niech bdzie kilka rodza
jw takich ksztatw i kady z nich niech bdzie dostpny w nieograniczonych ilo
ciach. Teraz wystarczy umieci je w pustej przestrzeni. (Trzeba ci byo widzie, ile

40
my wypili piwa, zanim zrozumielimy pust przestrze. Jak mona zdefiniowa zupe
ne nic?) I niech te atomy poruszaj si nieustannie we wszystkich kierunkach, od cza
su do czasu zderzaj si ze sob, zlepiaj i grupuj. Wtedy jeden zbir atomw skada
si na wino, a inny na szko, w ktrym si je podaje. Podobnie z serem feta, baklaw i
oliwkami.
LEDERMAN: Czy Arystoteles nie twierdzi, e takie atomy musiayby pospada na
siebie nawzajem?
DEMOKRYT: To jest ju jego sprawa. Widziae kiedy drobinki kurzu taczce w
smudze wiata? Kurz porusza si we wszystkich kierunkach, tak samo jak atomy.
LEDERMAN: A jak sobie wyobraae niepodzielno atomw?
DEMOKRYT: Wyobra sobie n z polerowanego brzu. Suga ostrzy go przez
cay dzie; jest ju tak ostry, e mona nim przeci dbo trawy trzymane za koniu
szek. Teraz zabieram si do dziea, bior kawaek sera...
LEDERMAN: Feta?
DEMOKRYT: Oczywicie. Przecinam go na poow, potem t poow znowu na p
i znowu, i znowu, dopty, dopki nie otrzymam grudki sera tak maej, e nie mog jej
nawet wzi do rki. Teraz wyobraam sobie, e sam jestem znacznie mniejszy. Grudka
sera wydaje si cakiem dua i mog j swobodnie trzyma i od nowa zacz kroi
moim noem, znowu starannie naostrzonym. Teraz musz w myli pomniejszy si do
rozmiarw pryszcza na mrwczym nosie. Od nowa bior si do krojenia. Wiesz, do cze
go dojd, jeli bd ten proces powtarza dostatecznie dugo?
LEDERMAN: Feta poegnalna si nie odbdzie.
DEMOKRYT [z jkiem]: Nawet miejcy si Filozof nie przeknie kiepskich kalam
burw. Jeli mog kontynuowa... W kocu dojd do kawaka tak twardego, e nigdy
nie uda mi si go przeci, nawet gdybym przez sto lat ostrzy n. Uwaam za warunek
konieczny, aby najmniejszy obiekt by niepodzielny. Nie do pomylenia jest, bymy mogli
kontynuowa krojenie w nieskoczono, jak chc niektrzy tak zwani uczeni filozofo
wie. W ten oto sposb doszedem do ostatecznego, niepodzielnego obiektu, do atomu.
LEDERMAN: I doszede do tego w V wieku p.n.e.?
DEMOKRYT: Tak. A co, czy wasze dzisiejsze pogldy s zupenie inne?
LEDERMAN: Hm, w gruncie rzeczy s cakiem podobne. Tylko nie moemy si
pogodzi z tym, e opublikowalicie to przed nami.
DEMOKRYT: Tylko e to, co wy, uczeni, nazywacie atomem, nie jest wcale tym, o
co mi chodzio.
LEDERMAN: O, to ju wina XIX-wiecznych chemikw. Teraz ju nikt nie twierdzi,
e atomy z okresowego ukadu pierwiastkw - wodr, tlen, wgiel i inne - s niepodziel
nymi obiektami. Ci faceci troch si pospieszyli. Myleli, e znaleli twoje atomy, ale
jeszcze sporo ci dzielio ich od ostatecznego sera.
DEMOKRYT: A wy go ju znalelicie?
LEDERMAN: Znalelimy JE. Bo jest ich wicej ni jeden.
DEMOKRYT: No, tak. Tak wanie to sobie z Leukipposem wyobraalimy.
LEDERMAN: Mylaem, e Leukippos nie istnia naprawd.
DEMOKRYT: Powiedz to jego onie! Wiem, e niektrzy traktuj go jak fikcyjn po
sta, ale by rwnie prawdziwy, jak ten Macintosh [stuka doni w obudow komputera],
czymkolwiek by to nie byo. Leukippos, podobnie jak Tales i inni, pochodzi z Miletu.
Wsplnie pracowalimy nad teori atomw, tak e teraz trudno powiedzie dokadnie,

41
ktry z nas co wymyli. Tylko dlatego, e by ode mnie par lat starszy, ludzie uwaaj
go za mojego nauczyciela.
LEDERMAN: Ale to ty si upierae, e musiao istnie wiele rodzajw atomw?
DEMOKRYT: Tak, to dobrze pamitam. Jest nieskoczenie wiele niepodzielnych
czstek. Rni si tylko rozmiarami i ksztatem, ale poza tym nie przysuguj im adne
wasnoci. Tylko twardo i nieprzenikliwo.
LEDERMAN: Maj ksztat, lecz adnej struktury?
DEMOKRYT: Mona to tak wyrazi.
LEDERMAN: To jak ujmowalicie w waszym modelu standardowym zwizek mi
dzy wasnociami atomw a rzeczami, na ktre one si skadaj?
DEMOKRYT: Nie rozpracowalimy tego zbyt szczegowo. Mylelimy, e sodkie
rzeczy skadaj si z gadkich atomw, a gorzkie z kanciastych. Wiemy to, bo te ostat
nie rani jzyk. Ciecze zbudowane s z atomw okrgych, a atomy metali maj mae
zameczki, dziki ktrym mog si do siebie przypina. Dlatego s takie twarde. Ogie
skada si z kulistych atomw, podobnie jak ludzka dusza. Zgodnie z teoriami Parmeni
desa i Empedoklesa nic, co istnieje, nie moe powsta ani ulec zniszczeniu. Rzeczy,
ktre widzimy wok siebie, ulegaj cigym zmianom, ale tylko dlatego, e skadaj si
z atomw mogcych si czy i rozdziela.
LEDERMAN: Jak przebiega ten proces?
DEMOKRYT: Atomy nieustannie si poruszaj i cz ze sob, gdy pozwalaj na
to ich ksztaty. Wtedy wanie powstaj obiekty, ktre moemy dostrzec: drzewa, woda,
dolmades1. Ten nieustanny ruch moe te prowadzi do rozczania atomw i powierz
chownych zmian, ktre dostrzegamy w otaczajcej nas materii.
LEDERMAN: Ale nowa materia, mwi o atomach, nie tworzy si ani nie niszcze
je?
DEMOKRYT: Nie, to jest tylko zudzenie.
LEDERMAN: Jeli wszystkie substancje powstaj z tych zasadniczo pozbawio
nych wasnoci atomw, to skd si bierze w wiecie tak wielka rnorodno? Dlacze
go skay s twarde, a owce mikkie?
DEMOKRYT: To proste. Twarde rzeczy maj w sobie mniej pustej przestrzeni, ich
atomy s gciej upakowane. Mikkie rzeczy zawieraj wicej pustej przestrzeni.
LEDERMAN: A wic zaakceptowalicie pojcie przestrzeni, pustki.
DEMOKRYT: Oczywicie. Mj partner Leukippos i ja wynalelimy atom. Potrzeb
ne nam byo jeszcze jakie miejsce, gdzie moglibymy go umieci. Leukippos niele si
zaplta (i troch nawet upi), prbujc zdefiniowa pust przestrze dla naszych ato
mw. Jeli jest pusta, jest niczym, a jak mona okreli nico? Parmenides dostarczy
przecie elaznego argumentu, dowodzcego, e pusta przestrze nie moe istnie. W
kocu zdecydowalimy, e to raczej jego dowd nie istnia i mielimy problem z gowy
[zachichota]. Sporo retsiny2 nam na to poszo. Gdy wprowadzono koncepcj wody-po
wietrza-ognia-ziemi, prni uznawano za pity ywio, czyli esencj. Std te termin
kwintesencja3 Nieatwo byo to wszystko poj. Wy, nowoczeni, akceptujecie prni
bez zmruenia oka.
LEDERMAN: Musimy, nie ma innego wyjcia. Nic nie dziaa bez, ee..., niczego. Ale
nawet dzi jest to trudne i zoone pojcie. Jednak, jak susznie zwrcie uwag, nasza
Faszerowane licie winogron (przyp. tum.).
Greckie wino zaprawione ywic (przyp. red.).
3
ac. quinta essentia = pity ywio (przyp. tum.).
1
2

42
nico - prnia - nieustannie si zapenia rozmaitymi teoretycznymi tworami, takimi jak
eter, promieniowanie, morze ujemnej energii, Higgs. Zupenie jak jaki schowek na stry
chu. Nie wiem, co bymy bez niej zrobili.
DEMOKRYT: Moesz sobie wyobrazi, jak trudno byo w 420 roku przed Chrystu
sem wyjani pojcie pustki. Parmenides zaprzeczy moliwoci jej istnienia. Leukippos
jako pierwszy twierdzi, e pustka jest konieczna, by ruch by moliwy, i dlatego musi ist
nie. Ale Empedokles mia na to sprytn odpowied, ktra na pewien czas omamia lu
dzi. Powiedzia, e ruch nie wymaga pustej przestrzeni. Popatrzcie na ryb pync w
morzu, mwi, woda rozdziela si przy jej gowie i natychmiast przesuwa si do miejsca
zwolnionego przez ogon. Obie - woda i ryba - pozostaj w cigym kontakcie. Nie ma
mowy o adnej pustce.
LEDERMAN: I ludzie to kupili?
DEMOKRYT: Empedokles by bystrym facetem, ju wczeniej w zasadzie rozpra
wi si z argumentami na rzecz prni. Na przykad wspczeni mu Pitagorejczycy ak
ceptowali prni z tej prostej przyczyny, e jednostki musz by jako od siebie od
dzielone.
LEDERMAN: Pitagorejczycy? Czy to nie ci, co nie jadali fasoli?
DEMOKRYT: Tak, zreszt to cakiem niezy pomys, godny polecenia w kadej
epoce. Pitagorejczycy wyznawali te par innych interesujcych zasad, na przykad, e
nie mona siada na wiadrze lub nie wolno stawa na obrzynkach wasnych paznokci.
Ale jak dobrze wiesz, mieli te pewne istotne osignicia w dziedzinie matematyki i
geometrii. Jednak jeli chodzi o prni, Empedokles ich przechytrzy, bo twierdzili, e
jest wypeniona powietrzem, a on wykaza, i powietrze skada si z czsteczek.
LEDERMAN: Jak w takim razie doszo do tego, e zaakceptowalicie prni?
Przecie respektowalicie pogldy Empedoklesa.
DEMOKRYT: No wanie, dugo nie mogem si upora z tym problemem. Jak
mam opisa pustk? Jeli rzeczywicie jest niczym, to jak moe istnie? Moje donie
opieraj si na twoim biurku i kiedy nimi poruszam, czuj midzy palcami delikatny po
wiew powietrza wypeniajcego pustk, ktra oddziela mnie od tego biurka. Ale przecie
powietrze nie moe by prni, jak to zgrabnie wykaza Empedokles. Jake mam sobie
wyobrazi atomy, skoro nie czuj pustki, w ktrej musz si porusza. A jednak, jeli
chc opisa wiat odwoujc si do atomw, to wpierw musz zdefiniowa co, co nie
poddaje si definicji, bo jest cakowicie pozbawione wasnoci.
LEDERMAN: To co zrobie?
DEMOKRYT [miejc si]: Postanowiem si nie martwi. Wy-prniem to zagad
nienie.
LEDERMAN: Aj waj!
DEMOKRYT: Powanie mwic, rozwizaem to zagadnienie za pomoc noa.
LEDERMAN: Tego wyimaginowanego, ktrym cie ser na atomy?
DEMOKRYT: Nie, prawdziwego noa tncego, powiedzmy, zwyke jabko. Ostrze
musi natrafi na puste miejsca, by mogo si w tym jabku zagbi.
LEDERMAN: A jeli jabko jest zbudowane z ciasno upakowanych atomw i nie
ma midzy nimi adnej pustej przestrzeni?
DEMOKRYT: Wtedy byoby nieprzenikalne, bo i same atomy s nieprzenikalne.
Caa materia, jak widzimy i czujemy dookoo siebie, da si poci, jeli tylko dysponu
jemy dostatecznie ostrym ostrzem. I to, wedug mnie, jest dowodem na istnienie prni.
Ale przede wszystkim - powiedziaem to sobie wtedy i nadal tak uwaam - nie mona

43
pozwoli, by logiczne trudnoci nas obezwadniy. Musimy poda dalej, cign rozu
mowanie, jakby nigdy nic, jak gdyby mona byo zaakceptowa nico. To jest wane
wiczenie, jeli mamy si dalej posuwa na drodze ku rozwizaniu zagadki Wszech
wiata. Musimy podj ryzyko upadku, stpajc na granicy logiki. Zdaje si, e wy,
wspczeni eksperymentatorzy, bylibycie zgorszeni tak postaw. Musicie dobrze
uzasadni kady krok, aby posun si naprzd.
LEDERMAN: Nie, twoje podejcie jest bardzo nowoczesne. My robimy to samo.
Przyjmujemy rozmaite zaoenia, gdy bez nich nie zaszlibymy daleko. Czasem nawet
zwracamy uwag na to, co maj do powiedzenia teoretycy. Poza tym zdarzao si nam
omin jak zagadk i zostawi j dla przyszych pokole.
DEMOKRYT: Zaczynasz mwi cakiem rozsdnie.
LEDERMAN: Tak wic twj Wszechwiat jest w istocie cakiem prosty.
DEMOKRYT: Nie istnieje nic oprcz atomw i pustej przestrzeni. Wszystko inne
jest opini.
LEDERMAN: Skoro wiesz ju to wszystko, to co tu robisz, u schyku XX wieku?
DEMOKRYT: Jak ju mwiem, skakaem sobie w czasie, eby zobaczy, czy opi
nie ludzi zbiegn si z rzeczywistoci i kiedy. Wiem, e moi rodacy odrzucili a-tom,
ostateczn czstk. Rozumiem, e w roku 1993 ludzie nie tylko wierz, e istnieje, lecz
rwnie, e j znaleli.
LEDERMAN: I tak, i nie. Wierzymy, e istnieje ostateczna czstka, ale nie cakiem
taka, o jakiej mwie.
DEMOKRYT: Jak to?
LEDERMAN: Przede wszystkim, cho uwaasz, e a-tom jest podstawow cegie
k materii, to wedug ciebie istnieje wiele rodzajw a-tomw: ciecze maj kuliste a-tomy,
a metale - jakie zameczki. Gadkie a-tomy skadaj si na cukier i inne sodycze, a
kanciaste - na cytryny i rzeczy kwane. I tak dalej.
DEMOKRYT: Do czego zmierzasz?
LEDERMAN: Twj system jest zbyt skomplikowany. Nasz a-tom jest znacznie
prostszy. Twj model wymaga zbyt wielu rodzajw a-tomw. Rwnie dobrze mgby ist
nie osobny rodzaj a-tomw dla kadej substancji. My mamy nadziej znale jeden, je
dyny a-tom.
DEMOKRYT: Podziwiam tak ambitne plany, ale jak taki model ma dziaa? Jak z
jednego a-tomu mona otrzyma rnorodno i czym ten a-tom jest?
LEDERMAN: Na obecnym etapie mamy niewielk liczb a-tomw. Jeden ich typ
nazywamy kwarkami, inny leptonami. Odrniamy po sze form w kadym z tych ty
pw.
DEMOKRYT: W czym one przypominaj mj a-tom?
LEDERMAN: S niepodzielne, twarde, pozbawione struktury, niewidoczne i... mae.
DEMOKRYT: Jak mae?
LEDERMAN: Sdzimy, e kwark jest punktem. Nie ma rozmiarw i w odrnieniu
od twojego a-tomu - ksztatu.
DEMOKRYT: Nie ma rozmiarw? Ale istnieje i ma mas? I jest twardy?
LEDERMAN: Uwaamy, e jest punktem matematycznym. Natomiast sprawa twar
doci jest kwesti sporn. Dostpna dowiadczeniu twardo materii zaley od tego, w
jaki sposb kwarki cz si ze sob i z leptonami.
DEMOKRYT: Trudno to sobie wyobrazi, ale daj mi troch czasu. Rozumiem za
warty tu problem teoretyczny. Myl, e mog zaakceptowa kwarki, substancj pozba

44
wion rozmiarw. Ale powiedz mi, jak moesz wyjani rnorodno wiata: drzewa i
gsi, i komputery - za pomoc tak niewielu czstek.
LEDERMAN: Kwarki i leptony skadaj si na wszystko, co tylko zawiera si we
Wszechwiecie. Mona zrobi miliardy rnych rzeczy, majc do dyspozycji tylko dwa
kwarki i lepton. Przez pewien czas mylelimy, e to ju wszystko, ale okazao si, e
przyroda domaga si jeszcze czego.
DEMOKRYT: Przyznaj, e tuzin czstek to znacznie mniej ni moje rozliczne a-to
my, ale to wci jeszcze spora liczba.
LEDERMAN: Moliwe, e sze kwarkw to tylko rne przejawy tej samej rzeczy.
Mwimy, e kwarki wystpuj w szeciu zapachach. Dziki temu moemy czy roz
maite kwarki tak, by powstay z nich wszelkie rodzaje materii. Dlatego nie potrzeba od
rbnych zapachw kwarkw dla rnych typw obiektw we Wszechwiecie - osobno
dla ognia, osobno dla tlenu, osobno dla oowiu - tak jak to jest w twoim modelu.
DEMOKRYT: Jak cz si te kwarki?
LEDERMAN: Poprzez silne oddziaywanie - bardzo dziwny rodzaj siy, zachowuj
cej si inaczej ni oddziaywanie elektryczne, ktre take odgrywa tu pewn rol.
DEMOKRYT: Tak, syszaem co o elektrycznoci. Rozmawiaem troch na ten te
mat z Faradayem w XIX wieku.
LEDERMAN: Znakomity uczony.
DEMOKRYT: Moe i tak, ale matematyk z niego kiepski. Nigdy by sobie nie pora
dzi tam, gdzie ja studiowaem - w Egipcie. Ale wrmy do tematu. Mwisz, silne od
dziaywanie. Czy chodzi ci o oddziaywanie grawitacyjne, o ktrym ju co syszaem?
LEDERMAN: Grawitacja? O wiele za saba. Kwarki trzymaj si razem dziki
czstkom zwanym gluonami.
DEMOKRYT: O, teraz jakie gluony! Mwisz teraz o zupenie innych czstkach, a
ja ju mylaem, e materia zbudowana jest z kwarkw.
LEDERMAN: Tak jest w istocie, ale nie zapominaj o siach. S te czstki, ktre
nazywamy bozonami cechowania. Maj one pewn misj do spenienia: ich zadanie po
lega na przenoszeniu informacji o oddziaywaniu od czstki A do czstki B. Inaczej,
skd czstka B mogaby wiedzie, e A wywiera na ni jakiekolwiek oddziaywanie?
DEMOKRYT: Hej, heureka! C to za wspaniaa grecka idea! Bardzo by si podo
baa Talesowi.
LEDERMAN: Bozony cechowania - noniki oddziaywania, czy te, jak je czasem
zwiemy, przekaniki oddziaywania - s obdarzone okrelonymi wasnociami: mas,
spinem, adunkiem elektrycznym - ktre determinuj zachowanie siy. I tak na przykad
fotony, bdce nonikami oddziaywania elektromagnetycznego, maj zerow mas,
dziki czemu mog porusza si z wielk prdkoci. Dlatego te oddziaywanie to ma
bardzo wielki zasg. Silne oddziaywanie, ktrego nonikami s gluony o zerowej ma
sie, take siga w nieskoczono, ale jest tak silne, e kwarki nigdy nie mog zbytnio
oddali si od siebie. Cikie czstki W i Z, ktre przenosz tak zwane oddziaywanie
sabe, maj bardzo niewielki zasig. Dziaaj tylko na bardzo mae odlegoci. Jest take
czstka przenoszca oddziaywanie grawitacyjne, nazwana grawitonem. Niestety, ad
nego grawitonu jeszcze nie widzielimy, nie dysponujemy nawet porzdn teori grawi
tacji.
DEMOKRYT: I to wanie nazywasz modelem prostszym od mojego?
LEDERMAN: A jak wy, atomici, tumaczylicie wystpowanie rozmaitych si?

45
DEMOKRYT: Nie tumaczylimy. Wiedzielimy z Leukipposem, e atomy musz
by w cigym ruchu i po prostu pogodzilimy si z tym faktem. Nie podawalimy po
wodw, dla ktrych miaby pojawi si w wiecie ten nieustanny ruch atomw. Moe co
najwyej w takim milezyjskim sensie, e ruch niejako naley do istoty atomu, jest jed
nym z jego nieodcznych atrybutw. wiat jest, jaki jest, i trzeba zaakceptowa pewne
jego podstawowe cechy. Mimo wszystkich waszych teorii wyjaniajcych cztery rodzaje
si, nie moesz chyba odmwi susznoci temu podejciu?
LEDERMAN: Rzeczywicie. Ale czy znaczy to, e atomici wierzyli w przeznacze
nie lub przypadek?
DEMOKRYT: Wszystko, co istnieje w wiecie, jest owocem przypadku i koniecz
noci.
LEDERMAN: Przypadek i konieczno - dwa przeciwiestwa.
DEMOKRYT: Niemniej przyroda jest im obu podporzdkowana. Wiadomo, e z
nasienia maku zawsze wyronie mak, nigdy oset. W ten sposb przejawia si koniecz
no. Ale liczba nasion maku uformowanych w wyniku zderze midzy atomami bywa
zupenie przypadkowa.
LEDERMAN: Czy chcesz przez to powiedzie, e zestaw kart, jakie przyroda roz
daje w pokerowej rozgrywce ycia, jest przypadkowy, ale w sposb konieczny wynikaj
z niego okrelone konsekwencje?
DEMOKRYT: Prostackie porwnanie, ale rzeczywicie, chyba tak to dziaa. Czy ten
sposb widzenia jest ci obcy?
LEDERMAN: Nie, to, o czym mwisz, bardzo przypomina jedn z fundamental
nych koncepcji wspczesnej fizyki. Nazywamy j teori kwantw.
DEMOKRYT: O tak, chodzi ci o tych modych Turkw z lat dwudziestych i trzy
dziestych tego stulecia. Nie zabawiem w tej erze zbyt dugo. Te wszystkie ktnie z
niejakim Einsteinem... Nie widziaem w tym za grosz sensu.
LEDERMAN: Nie podobay ci si te wspaniae debaty midzy koteri kwantowcw Nielsem Bohrem, Wernerem Heisenbergiem, Maxem Bornem i innymi - a takimi fizyka
mi, jak Erwin Schrdinger i Albert Einstein, ktrzy sprzeciwiali si idei przypadku rz
dzcego przyrod?
DEMOKRYT: Nie zrozum mnie le, uwaam, e oni wszyscy byli bardzo uzdolnieni.
Ale ich polemiki nieodmiennie koczyy si tym, e jedna lub druga strona wzywaa imie
nia Paskiego i odwoywaa si do domniemanych boskich motywacji.
LEDERMAN: Einstein powiedzia, e nie moe zaakceptowa Boga, ktry gra w
koci.
DEMOKRYT: Tak, kiedy dyskusja kiepsko idzie, zawsze si wyciga atutow kart
boskiej interwencji. Wierz mi, miaem tego pod dostatkiem w staroytnej Grecji. Nawet
mj obroca, Arystoteles, nie mg mi darowa moich przekona dotyczcych przypad
ku i ruchu (ktry traktowaem jako co danego).
LEDERMAN: Jak ci si podobaa teoria kwantw?
DEMOKRYT: Zdecydowanie mi si podobaa, jak sdz. Spotkaem potem Richar
da Feynmana; przyzna mi si, e sam te jej nie rozumia. Zawsze miaem problem z...
Czekaj, odeszlimy od tematu! Wrmy do tych prostych czstek, o ktrych tyle mi na
gadae. Wyjaniae mi, jak cz si kwarki, by powstay... By co powstao?
LEDERMAN: Kwarki s skadnikami wielkiej klasy obiektw, zwanych hadronami.
To od greckiego sowa oznaczajcego ciki.
DEMOKRYT: Czyby?

46
LEDERMAN: No wanie. Najsynniejszym obiektem zbudowanym z kwarkw jest
proton. Skadaj si na trzy kwarki. W rzeczy samej, bardzo wielu kuzynw protonu
skada si z trzech kwarkw. Przy szeciu rnych kwarkach istnieje mnstwo potrj
nych kwarkowych kombinacji; zdaje si, e dokadnie 216. Odkryto ju wikszo z
nich. Hadrony te nazwano literami alfabetu greckiego, takimi jak lambda (), sigma ()
itd.
DEMOKRYT: I proton jest jednym z hadronw?
LEDERMAN: Tak. I najbardziej powszechnym w naszym Wszechwiecie. Mona
zlepi trzy kwarki i otrzyma proton albo neutron. Dodajc do protonu elektron (naley
on do grupy czstek, zwanej leptonami), mona otrzyma atom. Ten konkretny atom to
atom wodoru. Z omiu protonw, tylu neutronw i elektronw skada si atom tlenu.
Neutrony i protony trzymaj si razem w maciupekiej grudce, zwanej jdrem. Zlep
dwa atomy wodoru z jednym atomem tlenu, a otrzymasz wod. Troch wody, troch
wgla, troch tlenu, par atomw azotu, a wczeniej czy pniej pojawi si komary,
konie i Grecy.
DEMOKRYT: I to wszystko zaczyna si od kwarkw?
LEDERMAN: Aha.
DEMOKRYT: I nic wicej ju nie potrzeba?
LEDERMAN: Niezupenie. Potrzebne jest co, co utrzyma atomy w caoci i po
zwoli im czy si w grupy.
DEMOKRYT: Znowu gluony?
LEDERMAN: Nie, one cz tylko kwarki.
DEMOKRYT: ! [O rety!]
LEDERMAN: Tu wanie na scenie pojawiaj si Faraday i inni elektrycy, tacy jak
Charles Coulomb. Badali oni siy elektryczne utrzymujce elektron przy jdrze. Atomy
przycigaj si nawzajem dziki skomplikowanemu tacowi jder i elektronw.
DEMOKRYT: Czy te elektrony maj te co wsplnego z elektrycznoci?
LEDERMAN: Jest to jedno z ich podstawowych zada.
DEMOKRYT: To one s bozonami cechowania, podobnie jak fotony oraz czstki W
i Z?
LEDERMAN: Nie, elektrony s czstkami materii. Nale do rodziny leptonw.
Kwarki i leptony s skadnikami materii. Fotony, gluony, czstki W i Z oraz grawitony
to skadniki oddziaywa. Jednym z ciekawszych aspektw powstajcego obecnie obra
zu rzeczywistoci jest to, e zaciera si rnica midzy siami a materi. Wszystko ska
da si z czstek. Osignlimy nowy poziom prostoty.
DEMOKRYT: To ja ju wol mj system. Moja zoono wyglda prociej od two
jej prostoty. A jakie s te pozostae leptony?
LEDERMAN: Mamy trzy rodzaje neutrin i jeszcze dwa leptony, zwane mion i taon.
Ale na razie nie zatrzymujmy si nad tym; w dzisiejszej globalnej gospodarce elektron
jest zdecydowanie najwaniejszym leptonem.
DEMOKRYT: Mam wic zwraca uwag tylko na elektron i sze kwarkw. To po
winno wystarczy dla wyjanienia ptakw, morza i chmur?
LEDERMAN: Prawd mwic, prawie wszystko we wspczesnym wiecie skada
si tylko z dwch kwarkw - grnego u i dolnego d oraz z elektronw. Neutrino w
druje sobie bez przeszkd po caym Wszechwiecie i wyskakuje z radioaktywnych j
der. Natomiast wikszo pozostaych czstek trzeba wyprodukowa w laboratoriach.

47
DEMOKRYT: No to po co nam one?
LEDERMAN: Dobre pytanie. Wierzymy, e materia zbudowana jest z dwunastu
elementarnych czstek - szeciu kwarkw i szeciu leptonw. Obecnie tylko niektre z
nich wystpuj obficie w przyrodzie, ale wszystkie byy jednakowo powszechne pod
czas Wielkiego Wybuchu, w momencie narodzin Wszechwiata.
DEMOKRYT: I kto w to wszystko wierzy, w te sze kwarkw i sze leptonw?
Garstka fizykw, paru odszczepiecw czy moe wszyscy?
LEDERMAN: Wszyscy, a w kadym razie wszyscy rozsdni fizycy zajmujcy si
czstkami elementarnymi. Ale oglna koncepcja zostaa zaakceptowana przez cae ro
dowisko naukowe, zaufali nam w tym wzgldzie.
DEMOKRYT: Czym wic rni si nasze pogldy? Twierdziem, e istniej niepo
dzielne atomy. Wiele, wiele rodzajw atomw. e cz si dziki komplementarnoci
ksztatw. Ty twierdzisz, e jest tylko sze, czy dwanacie takich a-tomw; nie maj
one ksztatu, natomiast cz si ze sob dziki komplementarnym adunkom elektrycz
nym. Twoje kwarki i leptony te s niepodzielne. Tylko, czy jeste pewien, e jest ich
wanie tyle - dwanacie?
LEDERMAN: To zaley, jak je liczy. Jest te sze antykwarkw i sze antylep
tonw.
DEMOKRYT: ! [Na gacie Zeusa Gromowadnego!]
LEDERMAN: Nie jest tak le, jakby si mogo wydawa. czy nas wicej, ni nas
dzieli. Ale pomimo tego, co mi powiedziae, wci nie mog poj, e tak prymitywni i
niedouczeni poganie mogli wpa na trop a-tomu, zwanego przez nas kwarkiem. Jakie
eksperymenty przeprowadzilicie, by zweryfikowa wasze idee? My tu wydajemy miliar
dy drachm, by sprawdzi kade pojcie, kad hipotez. Jak si to wam udao bez wiel
kich pienidzy?
DEMOKRYT: Robilimy to starowieckim sposobem. Nie majc Departamentu
Energii ani Narodowej Fundacji Nauki, musielimy si uciec do Czystego Rozumu.
LEDERMAN: Wic po prostu wymylalicie te wasze teorie?
DEMOKRYT: Nie, nawet my, staroytni Grecy, dostrzegalimy w przyrodzie wska
zwki, ktre pozwalay nam ksztatowa nasze koncepcje. Jak ju mwiem, widzielimy,
e z nasion maku zawsze wyrasta mak. Po zimie zawsze przychodzi wiosna. Soce
wschodzi i zachodzi. Empedokles bada zegary wodne i wirujce wiaderka. Do pew
nych wnioskw mona po prostu doj, majc oczy otwarte.
LEDERMAN: Mona wiele zobaczy, jeli tylko si patrzy - powiedzia kiedy je
den z moich wspczesnych.
DEMOKRYT: Dokadnie! C to za mdrzec, tak grecki w swej filozofii?
LEDERMAN: Mi Yogi.
DEMOKRYT: Niewtpliwie jeden z waszych najwikszych filozofw.
LEDERMAN: Mona tak powiedzie. Ale dlaczego tak bardzo nie ufalicie ekspery
mentowi?
DEMOKRYT: Umys jest lepszy ni zmysy. Zawiera prawdziw wiedz. Drugi ro
dzaj wiedzy to faszywa wiedza pochodzca ze zmysw: wzroku, suchu, wchu, smaku
i dotyku. Pomyl tylko: napj, dla ciebie sodki, dla mnie moe by kwany. Kobieta, kt
ra tobie zdaje si pikna, wcale mi si nie podoba. Brzydkie dziecko jest liczne w
oczach swej matki. I jak tu zaufa takim informacjom?
LEDERMAN: Uwaasz wic, e nie moemy dokona pomiarw wiata zewntrz
nego? e nasze zmysy po prostu fabrykuj dane?

48
DEMOKRYT: Nie, nasze zmysy nie tworz wiedzy z niczego. Przedmioty wydzie
laj swoje atomy, dziki czemu moemy je widzie lub wyczuwa - jak ten bochen chle
ba, o ktrym ci opowiadaem. Te atomy/obrazy docieraj do nas dziki narzdom zmy
sw, ktre stanowi wrota duszy. Ale obrazy ulegaj znieksztaceniu, gdy przemiesz
czaj si w powietrzu. Dlatego wanie odlege przedmioty mog by zupenie niewi
doczne. Nie mona polega na informacji o rzeczywistoci, dostarczanej nam przez
zmysy. Wszystko jest subiektywne.
LEDERMAN: Czy wedug ciebie nie istnieje adna obiektywna rzeczywisto?
DEMOKRYT: Oczywicie, e istnieje, ale nie postrzegamy jej w adekwatny spo
sb. Kiedy jeste chory, wszystko inaczej ci smakuje. Woda, dotykana jedn rk, moe
si wydawa ciepa, a drug - zimna. Wszystko to zaley od chwilowej konfiguracji ato
mw skadajcych si na nasze ciao i ich reakcji na rwnie przelotne uoenie atomw
w przedmiotach. Prawda musi lee gbiej ni tam, dokd mona sign zmysami.
LEDERMAN: Mierzony przedmiot i narzdzie pomiaru - w tym wypadku nasze cia
o - oddziauj na siebie nawzajem, przez co zmienia si natura przedmiotu i w ten spo
sb ulega zakceniu sam akt pomiaru.
DEMOKRYT: Dziwaczny sposb wyraania myli, ale rzeczywicie, zgadzam si z
tym. Do czego zmierzasz?
LEDERMAN: No c, zamiast nazywa to faszyw wiedz, mona na cao za
gadnienia spojrze jako na kwesti nieoznaczonoci pomiaru czy wraenia.
DEMOKRYT: Zgoda. Heraklit powiedzia: Zmysy s zymi wiadkami.
LEDERMAN: A czy umys jest lepszy, nawet jeli zwiesz go rdem prawdziwej
wiedzy? Umys, wedug twojego wiatopogldu, jest atrybutem tego, co zwiesz dusz,
ktra z kolei sama zbudowana jest z atomw. Czy te atomy nie pozostaj w nieustan
nym ruchu i czy nie oddziauj ze znieksztaconymi atomami/obrazami pochodzcymi z
zewntrz? Czy w ogle moliwe jest zupene oddzielenie wraenia od myli?
DEMOKRYT: Suszna uwaga. Jak ju kiedy powiedziaem: Biedny Umys, wywo
dzi si z nas. Ze zmysw. A jednak Czysty Rozum jest bardziej godny zaufania ni
zmysy. Nie mam przekonania do twoich eksperymentw. Te ogromne budynki ze
wszystkimi drutami i maszynami wydaj mi si niemale mieszne.
LEDERMAN: By moe. Ale stanowi one pomnik wzniesiony trudnociom, ktre
nie pozwalaj nam zaufa temu, co widzimy, syszymy i czego dotykamy. Od XVI do
XVIII wieku powoli zaczynalimy rozumie twoje uwagi na temat subiektywnoci pomia
ru. Po trochu uczylimy si redukowa obserwacj i pomiar do obiektywnych aktw, ta
kich jak zapisywanie liczb w notesie. Nauczylimy si rozpatrywa hipotezy, idee, pro
cesy przyrodnicze z wielu punktw widzenia i w wielu laboratoriach, tak dugo, a na
drodze powszechnego porozumienia wyonio si najlepsze przyblienie obiektywnej
rzeczywistoci. Skonstruowalimy wspaniae urzdzenia pomagajce nam w prowadze
niu obserwacji, ale nauczylimy si te nie ufa cakowicie temu, co nam one ukazuj,
dopki nie otrzymamy podobnego rezultatu w wielu miejscach przy uyciu wielu tech
nik. Wreszcie, wszystkie konkluzje poddajemy prbie czasu. Jeli po stu latach jaki
mody, dny sawy ptak wszystko poda w wtpliwo, to nieche i tak bdzie. Nagra
dzamy go i chwalimy. Nauczylimy si tumi zazdro i strach, i kocha gnojka.
DEMOKRYT: A co z autorytetami? O moich pracach wiat dowiedzia si gwnie
za porednictwem Arystotelesa. To mi dopiero autorytet! Wypdzano, wiziono i palono
tych, ktrzy mieli nie zgadza si ze starym Arystotelesem. Idea atomu tylko z najwy
szym trudem przetrwaa do czasw renesansu.

49
LEDERMAN: Teraz jest znacznie lepiej. Nie idealnie, ale lepiej. Dzi waciwie
mona okreli kaliber naukowca na podstawie tego, jak sceptycznie podchodzi do au
torytetw.
DEMOKRYT: Na Zeusa, to dobra nowina! Ile pacicie dojrzaym uczonym, ktrzy
nie myj okien i nie robi eksperymentw?
LEDERMAN: Widz, e masz zamiar ubiega si o posad teoretyka. Nie zatrud
niam ich wielu, cho zapewniam bardzo korzystne godziny pracy. Teoretycy nigdy nie
planuj spotka na rody, bo by im to spaprao dwa weekendy. Zreszt ty sam nie je
ste tak przeciwny eksperymentom, jak prbujesz mi to wmwi. Czy ci si to podoba,
czy nie, robie dowiadczenia.
DEMOKRYT: Tak?
LEDERMAN: Oczywicie, przypomnij sobie swj n. By to eksperyment mylowy,
ale jednak eksperyment. Przecinajc w myli kawaek sera, doszede do teorii atomo
wej.
DEMOKRYT: Tak, ale to wszystko odbyo si w myli, dziki Czystemu Rozumowi.
LEDERMAN: A co by powiedzia, gdybym pokaza ci ten n?
DEMOKRYT: O czym ty mwisz?
LEDERMAN: Co by powiedzia, gdybym pokaza ci n, ktrym mona kroi mate
ri tak dugo, a wreszcie dojdzie si do a-tomu?
DEMOKRYT: Znalaze n do odkrawania atomw? W tym miecie?
LEDERMAN [kiwa potakujco gow]: Siedzimy wanie na jego gwnej czci.
DEMOKRYT: To laboratorium jest twoim noem?
LEDERMAN: Akcelerator czstek. Pod naszymi nogami czstki mkn wkoo w
szeciokilometrowej rurze i zderzaj si ze sob.
DEMOKRYT: I w ten wanie sposb siekasz materi, by dosta si do a-tomu?
LEDERMAN: Do kwarkw i leptonw.
DEMOKRYT: Imponujce. Jeste pewien, e nie ma niczego mniejszego?
LEDERMAN: O tak, zupenie pewien... zdaje si... chyba.
DEMOKRYT: No, tak, nie jeste cakowicie przekonany, bo przecie w przeciwnym
wypadku przestaby sieka.
LEDERMAN: Siekanie pozwala nam dowiedzie si czego o wasnociach kwar
kw i leptonw, nawet jeli te czstki nie skadaj si z jakich jeszcze mniejszych wi
rujcych ludzikw.
DEMOKRYT: Zapomniaem o co zapyta. Skoro wszystkie kwarki s pozbawione
rozmiarw, czym si rni midzy sob, pominwszy ich adunek elektryczny?
LEDERMAN: Maj rne masy.
DEMOKRYT: Niektre s cikie, a inne lekkie?
LEDERMAN: Da.
DEMOKRYT: Zadziwiajce.
LEDERMAN: Co? To, e maj rne masy?
DEMOKRYT: To, e w ogle maj jakkolwiek mas. Moje atomy nic nie wa.
Nie przeszkadza ci, e twoje kwarki maj mas? Potrafisz to wyjani?
LEDERMAN: Tak, bardzo mi to przeszkadza; i nie, nie potrafi tego wyjani. Ale
na taki wanie stan rzeczy wskazuj nasze eksperymenty. Z bozonami przenoszcymi
oddziaywania jest jeszcze gorzej. Rozsdne teorie przewiduj, e ich masa powinna
wynosi zero, nic, koo, ale...

50
DEMOKRYT: Kady ciemny naprawiacz garnkw w Tracji znalazby si w podob
nym kopocie. Podnosisz kamie, wydaje si ciki; podnosisz kb weny - lekki. Z do
wiadczenia nabytego w tym wiecie wynika, e atomy - albo i kwarki - maj rne
masy. Ale, wiadomo, zmysy s zymi wiadkami. Uywajc Czystego Rozumu, w ogle
nie widz powodu, dla ktrego materia miaaby mie jakkolwiek mas. Potrafisz to wy
jani? Skd czstki maj mas?
LEDERMAN: To jest zagadka. Wci zmagamy si z tym problemem. Jeli pokr
cisz si tu jeszcze przez jaki czas, a dojdziemy do smego rozdziau tej ksiki, to
sprbujemy ca rzecz wyjani. Podejrzewamy, e masa pochodzi od pola.
DEMOKRYT: Od pola?
LEDERMAN: Teoretycy nazywaj je polem Higgsa. Przenika ca przestrze, ape
iron, zapenia prni, szarpie materi i czyni j cik.
DEMOKRYT: Higgs? Co za Higgs? Dlaczego nikt nie nazwie niczego na moj
cze - demokryton na przykad. Wyglda na to, i wiecie, e to pole oddziauje ze
wszystkimi czstkami.
LEDERMAN: Przykro mi, teoretyk zawsze nadaje wszystkiemu albo swoje imi,
albo innego zaprzyjanionego teoretyka.
DEMOKRYT: Co to za pole?
LEDERMAN: Pole reprezentowane jest przez czstk, zwan bozonem Higgsa.
DEMOKRYT: Czstk! Ju mi si zaczyna podoba ten pomys. I znalelicie t
czstk w akceleratorach?
LEDERMAN: No, nie.
DEMOKRYT: To gdzie j znalelicie?
LEDERMAN: Jeszcze jej nie znalelimy. Istnieje tylko w zbiorowej wiadomoci
fizykw. W czym jakby na ksztat Nieczystego Rozumu.
DEMOKRYT: Dlaczego w ni wierzycie?
LEDERMAN: Bo musi istnie. Kwarki, leptony, cztery znane oddziaywania - nie
sposb ich wszystkich zupenie zrozumie, o ile nie zaoymy dziaania masywnego
pola, ktre znieksztaca to, co widzimy, i faszuje rezultaty eksperymentw. Drog de
dukcji dochodzimy do tego, e Higgs musi dziaa.
DEMOKRYT: Jakbym sysza Greka. Podoba mi si to pole Higgsa. No c, na
mnie ju pora. Syszaem, e w XXI wieku jest posezonowa wyprzeda sandaw. Za
nim wyrusz dalej w przyszo, chciabym usysze twoje sugestie, kiedy powinienem
si uda i dokd, eby by wiadkiem jakich istotnych wydarze na drodze poszuki
wa mojego atomu?
LEDERMAN: Dwie daty i dwa miejsca. Proponuj, by najpierw wrci tu, do Bata
wii, w 1995 roku. Potem sprbuj zajrze do Waxahachie w Teksasie okoo roku 2005.
DEMOKRYT [parskajc]: Och, daj spokj. Wy, fizycy, wszyscy jestecie jednakowi.
Mylicie, e uda si wam wszystko uporzdkowa w cigu paru lat. Widziaem si z lor
dem Kelvinem w 1900 roku i z Murrayem Gell-Mannem w 1972 roku. Obaj zapewniali
mnie, e fizyka ju si skoczya, e wszystko zostao ju wyjanione. Obaj kazali mi
wraca po szeciu miesicach, kiedy to miano ju rozpracowa ostatnie szczegy.
LEDERMAN: Ja niczego podobnego nie twierdz.
DEMOKRYT: Mam nadziej, e nie. Przemierzam ju t Drog od dwch i p ty
sica lat. To nie takie proste.
LEDERMAN: Wiem. Mwi, aby wrci w 1995 i w 2005 roku, bo moesz by
wwczas wiadkiem pewnych interesujcych wydarze.

51
DEMOKRYT: Jakich na przykad?
LEDERMAN: Jest sze kwarkw, pamitasz? Dotd znalelimy tylko pi z nich.
Ostatni odkrylimy tu, w Fermilabie, w 1977 roku. Musimy znale szsty i ostatni, a
przy tym najciszy kwark. Nazywamy go kwarkiem szczytowym - t.
DEMOKRYT: Zaczniecie go szuka w 1995 roku?
LEDERMAN: Ju szukamy, nawet w tej chwili. Czstki, ktre wiruj nam pod noga
mi, s rozcinane i starannie badane w poszukiwaniu tego kwarka. Jeszcze go nie
mamy, ale na pewno znajdziemy go przed kocem 1995... albo udowodnimy, e nie ist
nieje.1
DEMOKRYT: Moecie to zrobi?
LEDERMAN: Tak, nasza maszyna ma do mocy i jest wystarczajco precyzyjna.
Jeli go znajdziemy, to wszystko w porzdku. Odkrycie posuy nam do umocnienia
koncepcji, mwicej, e sze kwarkw i sze leptonw to wanie twoje a-tomy.
DEMOKRYT: A jeli nie?
LEDERMAN: Wwczas wszystko si zawali. Nasze teorie i cay model standardo
wy oka si bezwartociowe. Teoretycy bd skaka z okien pierwszego pitra i pod
cina sobie yy noami do masa.
DEMOKRYT [miejc si]: Ale bdzie miesznie! Masz racj, wrc do Batawii w
1995 roku.
LEDERMAN: Musz ci te ostrzec, e moe to oznacza koniec twojej teorii.
DEMOKRYT: Moja teoria przetrwaa ju wiele, mody czowieku. Jeli nawet ani
kwark, ani lepton nie s moimi a-tomami, to i tak wczeniej czy pniej pojawi si one
w jakiej innej postaci. Zawsze tak byo. Ale powiedz mi, dlaczego w 2005 roku i gdzie
jest to Waxahachie?
LEDERMAN: W Teksasie, na pustyni. Tam wanie budujemy najwikszy w histo
rii akcelerator czstek. To bdzie najwiksze narzdzie naukowe od czasu piramid. (Nie
wiem, kto je projektowa, ale moi przodkowie odwalili przy nich kawa dobrej roboty).
SSC, nasza nowa maszyna, powinien w roku 2005 dziaa ju pen par - plus minus
par lat w zalenoci od tego, kiedy Kongres przyjmie budet.
DEMOKRYT: Co takiego odkryjecie dziki temu nowemu akceleratorowi?
LEDERMAN: Bozon Higgsa. Bdziemy mogli dopa pole i sprbujemy schwyta
czstk Higgsa. Mamy nadziej, e pozwoli nam to wreszcie dowiedzie si, dlaczego
rzeczy maj ciar i dlaczego wiat sprawia wraenie tak skomplikowanego, cho obaj
doskonale wiemy, i w gbi jest naprawd prosty.
DEMOKRYT: Jak grecka witynia.
LEDERMAN: Albo cheder w Bronxie.
DEMOKRYT: Musz zobaczy t maszyn. I czstk te... Bozon Higgsa - niezbyt
poetycka nazwa.
LEDERMAN: Ja go nazywam Bosk Czstk.
DEMOKRYT: Znacznie lepiej. Cho raczej wolabym przez mae b. Ale powiedz
mi - jeste przecie w tej sprawie ekspertem - jakie zebralicie dotd materialne dowo
dy wiadczce o istnieniu Higgsa?

Autor si nie myli. W 1994 roku, 26 kwietnia zesp uczonych z Fermilabu donis o od
kryciu kwarka t (przyp. red.).
1

52
LEDERMAN: adne. Zero. Nic. W gruncie rzeczy, poza Czystym Rozumem dane,
ktrymi dysponujemy, wystarcz, by przekona kadego rozsdnego fizyka, e bozony
Higgsa nie istniej.
DEMOKRYT: A jednak nie dajecie za wygran?
LEDERMAN: Dane, ktre zdaj si przeczy istnieniu Higgsa, s tylko danymi
wstpnymi. Zreszt mamy tu pewne powiedzonko...
DEMOKRYT: Tak?
LEDERMAN: Nic nie jest skoczone, dopki si nie skoczy.
DEMOKRYT: Mi Yogi?
LEDERMAN: Aha.
DEMOKRYT: Geniusz.
Na pnocnym wybrzeu Morza Egejskiego, w greckiej prowincji zwanej Tracj, u
ujcia rzeki Nestos ley miasto Abdera. Podobnie jak w wielu innych miastach w tej
czci wiata, historia zapisana jest na kamieniach wzgrz, ktre otaczaj dzisiejsze su
permarkety, parkingi i kina. Prawie 2400 lat temu miasto to leao na uczszczanym
szlaku ldowym czcym Grecj z wanymi koloniami w Jonii - obecnie zachodniej
czci Turcji. W Abderze osiedlali si Jonowie szukajcy schronienia przed armi Cyru
sa Wielkiego.
Wyobra sobie, drogi Czytelniku, ycie w Abderze w V wieku p.n.e. W tej ziemi
pasterzy kz zjawisk przyrodniczych nie tumaczono zazwyczaj w sposb naukowy.
Piorun uderza, gdy rozgniewany Zeus ciska byskawic ze szczytu Olimpu. Czy eglu
dze towarzyszyo spokojne, czy wzburzone morze, zaleao od zmiennych nastrojw Po
sejdona. Nie warunki atmosferyczne, lecz zachcianki kaprynej Ceres - bogini rolnictwa
- sprowadzay na ludzi gd lub obfito. Wyobramy sobie zatem, jak wielkiego umysu
byo trzeba, by zignorowa cay system powszechnie panujcych wierze i stworzy
koncepcj zbien z kwarkami i teori kwantow. W staroytnej Grecji postp zalea zreszt podobnie jest i teraz - od przypadkowego pojawienia si geniusza, twrczej
osoby obdarzonej wyobrani. Ale nawet jak na geniusza Demokryt znacznie wyprze
dza swoj epok.
Demokryt jest chyba najbardziej znany z dwch sentencji, ktre trafniej wyraaj
gbok intuicj naukow ni jakiekolwiek stwierdzenia innych staroytnych: Nie istnieje
nic oprcz atomw i przestrzeni, wszystko inne jest opini oraz Wszystko, co istnieje
we Wszechwiecie, jest dzieem przypadku i koniecznoci. Musimy oczywicie odda
sprawiedliwo poprzednikom Demokryta, doceni ich kolosalne osignicia. Ludzie ci
wytyczyli cel misji: u podstaw chaosu dostpnego naszym zmysom ley jednorodny po
rzdek, co wicej, jestemy w stanie go poj.
Liczne podre zapewne przyczyniy si do uksztatowania pogldw Demokryta.
Zwiedziem wicej ldw ni ktrykolwiek z moich wspczesnych, prowadzc rno
rodne badania; i zobaczyem wicej krain, i wysuchaem najsawniejszych mdrcw.
Studiowa astronomi w Egipcie i matematyk w Babilonii. Odwiedza te Persj. Ale
jego atomistyczna teoria wywodzia si z Grecji, podobnie jak jego poprzednicy: Tales,
Empedokles i, oczywicie, Leukippos.
Lista publikacji Demokryta jest doprawdy imponujca! Katalog aleksandryjski wy
mienia ponad 60 prac z nastpujcych dziedzin: fizyka, kosmologia, astronomia, geo
grafia, fizjologia, medycyna, nauka o zmysach, epistemologia, matematyka, magne
tyzm, botanika, teoria muzyki i poezji, lingwistyka, rolnictwo, malarstwo. Prawie adne z

53
jego dzie nie dotrwao w caoci do naszych czasw. Dowiadujemy si o nim tylko z
zachowanych urywkw i ze wiadectw pniejszych historykw. Podobnie jak Newton,
Demokryt pisywa take o magii i odkryciach alchemicznych. Jakim by czowiekiem?
Historycy nazywaj go miejcym si Filozofem - o miech przyprawiay go szale
stwa ludzkoci. Podobnie jak i wikszo filozofw greckich, by zapewne bogaty. Wie
my, e nie pochwala seksu. Seks jest tak przyjemny, mwi Demokryt, e opanowuje
ca wiadomo. Moe w tym tkwi jego sekret, by moe powinnimy zakaza naszym
teoretykom kontaktw seksualnych, aby sprawniej myleli. (Eksperymentatorzy nie mu
sz myle i dlatego ich ten zakaz by nie dotyczy). Demokryt ceni przyja, ale le my
la o kobietach. Nie chcia mie dzieci, gdy trzeba je ksztaci i wychowywa, a to
przeszkadzaoby mu w uprawianiu filozofii. Podobno ywi niech do wszelkiej namit
noci i gwatu. Trudno w to uwierzy, gdy gwatowno nie bya mu przecie cakiem
obca: atomy znajdoway si w cigym, gwatownym ruchu, a bez arliwej pasji trudno
byoby wyznawa takie pogldy. Demokryt pozosta wierny swoim przekonaniom, cho
nie przyniosy mu sawy. Arystoteles go ceni, ale Platon chcia zniszczy wszystkie jego
dziea. W Abderze Demokryt ustpowa saw swemu wspziomkowi, Protagorasowi,
ktry by najwybitniejszym z sofistw, przedstawicielem szkoy filozoficznej zajmujcej
si midzy innymi nauczaniem bogatych modziecw retoryki. Gdy Protagoras opuci
Abder i dotar do Aten, przyjto go tam entuzjastycznie. Demokryt natomiast powie
dzia: Udaem si do Aten i nikt mnie nie zna.
Demokryt wierzy te w wiele innych rzeczy, o ktrych nie byo mowy w naszej mi
tycznej, sennej dyskusji, skleconej z paru cytatw z jego pism, przyprawionych pewn
doz wyobrani. Pozwoliem sobie na swobod przy konstruowaniu jego wypowiedzi,
ale tylko tam, gdzie nie dotyczyy one jego podstawowych przekona. Nie mogem sobie
natomiast odmwi przyjemnoci przekonania go o wartoci eksperymentw. Jestem
pewny, e byby bardzo zadowolony, widzc swj mityczny n urzeczywistniony w po
staci trzewi Fermilabu.
Prace Demokryta nad prni miay rewolucyjny charakter. Wiedzia na przykad, e
przestrze nie ma gry, dou ani rodka. Cho po raz pierwszy zasugerowa to Anaksy
mander, to przecie uznanie takiej prawdy byo nie lada osigniciem dla czowieka uro
dzonego na tej planecie w epoce powszechnie panujcego geocentryzmu. Take i te
raz, mimo zdj satelitarnych ukazujcych przestrze kosmiczn, wikszoci ludzi trud
no jest pogodzi si z faktem, e gra czy d to pojcia umowne. Jednym z bar
dziej niekonwencjonalnych pogldw Demokryta byo przekonanie o istnieniu niezliczo
nych wiatw o rnych rozmiarach. wiaty te rozmieszczone s nieregularnie, w nie
ktrych obszarach gciej, w innych rzadziej. Niektre si rozwijaj, inne chyl ku upad
kowi. Tu powstaj, wdzie gin na skutek zderze z innymi wiatami. W niektrych z
nich nie istnieje ycie i nie ma wody. Dziwne, a jednak mona porwna t koncepcj
do wspczesnych teorii kosmologicznych, zwizanych z tak zwanym inflacyjnym mode
lem Wszechwiata, wedug ktrego z ju istniejcych wszechwiatw nieustannie pcz
kuj nastpne. I wszystko to znajdujemy u miejcego si Filozofa, ktry przemierza
wiat ponad dwa tysice lat temu.
Paradoks wyraony w jego synnym zdaniu, mwicym, e wszystko jest dzieem
przypadku i koniecznoci, znajdujemy szczeglnie dobitnie wyraony w mechanice
kwantowej, jednej z wielkich teorii XX wieku. Poszczeglne zderzenia atomw, mwi
Demokryt, nios nieuniknione konsekwencje. Rzdz tym niepodwaalne zasady. Jed
nak to, do ktrych zderze dochodzi czciej i ktry rodzaj atomw przewaa w danym

54
miejscu, jest ju dzieem przypadku. Wychodzc od takiego stwierdzenia, na drodze lo
gicznego rozumowania moemy sformuowa wniosek, e powstanie niemal doskonae
go ukadu Ziemia-Soce to wynik szczliwego trafu. Wedug wspczesnej teorii kwan
tw, pewno i powtarzalno wyaniaj si jako zdarzenia bdce redni rozkadu re
akcji o zmiennym prawdopodobiestwie. Z im wiksz liczb losowo przebiegajcych
procesw mamy do czynienia, z tym wiksz pewnoci moemy przewidywa, co si
zdarzy. Sformuowanie Demokryta jest zbiene z naszymi pogldami. Nie mona w
sposb pewny przewidzie, jaki los spotka dany atom, ale mona dokadnie okreli
konsekwencje ruchw bardzo wielu atomw, zderzajcych si przypadkowo w prze
strzeni.
Nawet jego nieufno wobec wiadectwa zmysw jest dla nas wyjtkowo pouczaj
ca. Demokryt przypomina nam, e narzdy zmysw skadaj si z atomw, z ktrymi
zderzaj si atomy pochodzce z obiektw badanych za pomoc zmysw. Dlatego te
nasza zdolno postrzegania jest ograniczona. Jak si przekonamy, sformuowanie tego
problemu przez Demokryta wspbrzmi z kolejnym wielkim odkryciem naszego stulecia:
z zasad nieoznaczonoci Wernera Heisenberga. Akt pomiaru wpywa na zachowanie
obserwowanej czstki. Tak, jest w tym swego rodzaju poezja.
Jakie miejsce zajmuje Demokryt w historii filozofii? Niezbyt wysokie, a ju zupenie
niewysokie w porwnaniu z pozycj jemu niemal wspczesnych: Sokratesa, Arystote
lesa i Platona. Niektrzy historycy traktuj teori atomistyczn Demokryta jako dziwacz
ny przypis do greckiej myli filozoficznej. Sycha jednak przynajmniej jeden potny
gos, ktry naley do doceniajcej Demokryta mniejszoci. Brytyjski filozof Bertrand Rus
sell twierdzi, e od czasw Demokryta filozofia nieprzerwanie si staczaa a do nadej
cia renesansu. Demokryt i jego poprzednicy podejmowali bezinteresowne prby zro
zumienia wiata, pisa Russell. Ich postawa bya pena wyobrani i werwy, przepenio
na zachwytem pyncym z przeycia przygody. Interesowao ich wszystko - meteory i
zamienia, ryby i wiry powietrzne, religia i moralno; czyli w sobie przenikliwy inte
lekt z dziecicym zapaem. Nie byli zabobonni, ale autentycznie naukowi, i nie podda
wali si przesdom panujcym w ich epoce.
Oczywicie Russell, podobnie jak Demokryt, by matematykiem wysokiej klasy, a ci
faceci zawsze trzymaj si razem. Nie ma w tym nic dziwnego, e matematyk jest przy
chylnie nastawiony w stosunku do tak rygorystycznych mylicieli, jak Demokryt, Leukip
pos czy Empedokles. Russell zwrci uwag, e cho Arystoteles i inni stawiali atomi
stom zarzut, e nie podali oni przyczyny pierwotnego ruchu atomw, to podejcie Demo
kryta i Leukipposa byo znacznie bardziej naukowe. Ich krytycy zawracali sobie gow
okreleniem celu Wszechwiata, podczas gdy atomici wiedzieli, e acuch przyczyn
musi si od czego zacz i nie da si okreli przyczyny tego pierwszego czego. Dla
tego uznali, e ruch by po prostu dany. Atomici zadawali mechanistyczne pytania i
udzielali mechanistycznych odpowiedzi. Gdy pytali dlaczego, chodzio im o przyczyn
zjawiska. Kiedy ich nastpcy - Platon, Arystoteles i inni - pytali dlaczego, poszukiwali
celu zjawiska. Niestety, ten kierunek bada, stwierdza Russell, zazwyczaj szybko dopro
wadza nas do Stwrcy albo przynajmniej Rzemielnika. Stwrca musi pozosta bez wy
janienia, o ile nie zaproponuje si nad-stwrcy i tak dalej. Wedug Russella ten spo
sb mylenia zaprowadzi nauk w lepy zauek, w ktrym tkwia uwiziona przez stu
lecia.
Jaka jest nasza obecna pozycja w porwnaniu z Grecj z 400 roku p.n.e.? Dzisiej
szy model standardowy, sprawdzany w eksperymentach, przypomina spekulatywn

55
teori Demokryta. Za pomoc dwunastu czstek materii moemy zbudowa wszystko,
cokolwiek istniao lub istnieje we Wszechwiecie, od rosou po gwiazdy neutronowe. Na
sze a-tomy dziel si na dwie rodziny: sze kwarkw i sze leptonw. Kwarki zwiemy:
u - up (grny), d - down (dolny), c - charm (powabny), s - strange (dziwny), b - bottom
albo beauty (spodni albo pikny) i t - top albo truth (wierzchni albo prawdziwy). Do lep
tonw nale: popularny elektron, neutrino elektronowe, mion, neutrino mionowe oraz
taon i neutrino taonowe. Zauwa jednak, drogi Czytelniku, e uyem sformuowania
istniao lub istnieje. Jeli mamy mwi o naszym obecnym rodowisku - od poudnio
wych przedmie Chicago po krace Wszechwiata - znakomicie poradzimy sobie, ma
jc do dyspozycji mniej czstek. Z kwarkw potrzebne nam s tylko dwa: grny i dolny.
Mona je zestawia w rnych kombinacjach, by otrzyma jdra atomw (tych z tablicy
ukadu okresowego). Z leptonw nie moemy si oby bez starego dobrego elektronu,
ktry kry wok jdra, i bez neutrina odgrywajcego wan rol w wielu reakcjach;
ale po co nam mion i taon? Albo powabne, dziwne i jeszcze cisze kwarki? Moemy
wyprodukowa je w akceleratorach albo obserwowa w zderzeniach promieni kosmicz
nych. Ale skd si one wziy? Wrcimy jeszcze do tych dodatkowych a-tomw.

Patrzc w kalejdoskop
Losy atomizmu przechodziy wiele wzlotw i upadkw, wiele okresw przyspieszonego
rozwoju i stagnacji, zanim osignlimy model standardowy. Zaczo si od Talesa m
wicego, e wszystko jest wod (liczba atomw: 1). Empedokles wymyli powietrze,
ziemi, ogie i wod (liczba: 4). Atomy Demokryta miay wiele rnych ksztatw, ale w
istocie byy jednorodne (liczba: ?). Potem nastpia duga przerwa w rozwoju tej idei,
cho atomy pozostaway pojciem filozoficznym i jako takie omawiane byy przez Lukre
cjusza, Isaaca Newtona, Rudjera Josipa Bocovia i wielu innych.
Wreszcie, w roku 1803 atomy zostay zredukowane przez Johna Daltona do pozio
mu obiektw podlegajcych badaniom eksperymentalnym. Potem, nie wymykajc si
ju z doni chemikw, liczba atomw rosa: byo ich 20, 48, a na pocztku XX wieku ju
92. Wkrtce chemicy jdrowi zaczli produkowa nowe atomy (liczba: 111 i wci ro
nie). Lord Rutherford wykona ogromny krok w kierunku prostoty, gdy odkry (okoo
roku 1910), e atom Daltona wcale nie jest niepodzielny i e skada si z jdra i elek
tronw (liczba: 2). Ach tak, przecie by jeszcze foton (liczba: 3). W roku 1930 okazao
si, e jdro zbudowane jest z neutronw i protonw (liczba: 4). Dzi mamy 6 kwarkw,
6 leptonw, 12 bozonw przenoszcych oddziaywania i jeli ju kto si tego zoliwie
domaga - mona te doliczy antyczstki i wszystkie kolory, jako e kwarki wystpuj w
trzech odcieniach (liczba: 60). Ale kto by to liczy?
Historia podpowiada, e moe znajdziemy jakie inne obiekty, nazwijmy je pre
-kwarkami, i w ten sposb cakowita liczba czstek materii znowu ulegnie zredukowa
niu. Ale historia nie zawsze ma racj. Nowsze ujcie mwi, e obserwujemy materi jak
by przez zaciemnion szyb, e nadmierne rozmnaanie si a-tomw w modelu stan
dardowym jest konsekwencj naszego sposobu patrzenia. Dziecica zabawka - kalejdo
skop - ukazuje liczne wzory, poniewa lusterka s w nim tak ustawione, by prosty wzr
uczyni zoonym. Niektre ukady gwiazd wydaj si wytworem soczewki grawitacyjnej.
Wedug przyjmowanej dzi tezy, bozon Higgsa, Boska Czstka, moe pozwoli zrozu
mie mechanizm, ktry sprawia, e prosty wiat pierwotnej symetrii ukrywa si za coraz
bardziej skomplikowanym modelem standardowym.

56
W ten sposb powrcilimy do starej debaty filozoficznej: Czy Wszechwiat jest
rzeczywisty? A jeli tak, to czy moemy go pozna? Teoretycy zazwyczaj nie zmagaj
si z tym problemem. Po prostu przyjmuj obiektywnie istniejc rzeczywisto jako
tak - podobnie jak Demokryt - i zabieraj si do oblicze. (Rozsdny wybr, jeli maj
doj do czegokolwiek dysponujc tylko owkiem i kartk). Ale eksperymentator, udr
czony zawodnoci instrumentw i zmysw, oblewa si zimnym potem na myl o mie
rzeniu rzeczywistoci, ktra czsto okazuje si bardzo liska, gdy si do niej czowiek
zabiera z linijk. Czasem liczby otrzymywane w wyniku eksperymentu s tak dziwne,
e fizykowi wosy staj dba.
Wemy problem masy. Dane, ktre zgromadzilimy na temat mas kwarkw i cz
stek W i Z s zupenie zaskakujce. Leptony - elektron, mion i taon - okazay si
czstkami pod kadym wzgldem identycznymi, wyjwszy mas. Czy masa jest czym
rzeczywistym? A moe jest iluzj, zudzeniem, kosmicznym artefaktem? Wedle opinii
pojawiajcej si to tu, to tam w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych, co wy
penia przestrze i nadaje a-tomom iluzoryczny ciar. Pewnego dnia to co objawi
si naszym instrumentom pod postaci czstki.
A tymczasem nie istnieje nic oprcz atomw i pustej przestrzeni; wszystko inne
jest opini.
Sysz chichot starego Demokryta.

57

4. Interludium A: Opowie o dwch miastach

58

5. Poszukiwania atomu: mechanicy

Wam, ktrzy przygotowujecie obchody 350 rocznicy wydania wielkiego dziea Galile
usza, Dialogo sopra i Massimi Sistemi del Mondo, chc powiedzie, e dowiadcze
nie nabyte podczas sprawy Galileusza i pniej sprawio, i Koci wykazuje teraz doj
rzalsz postaw i lepiej pojmuje zakres waciwej sobie wadzy. Powtarzam Wam to, co
mwiem podczas plenarnej sesji Papieskiej Akademii Nauk, 10 listopada 1979 roku:
Mam nadziej, e teolodzy, uczeni i historycy, oywieni duchem prawdziwej wsppra
cy, gbiej przebadaj spraw Galileusza i, lojalnie wyznajc bdy, ktrakolwiek strona
by ich nie popenia, pomog przezwyciy nieufno, ktra wci, w opinii wielu, sta
nowi przeszkod w nawizaniu owocnej wsppracy midzy nauk i wiar.
JEGO WITOBLIWO PAPIE JAN PAWE II, 1986
Vincenzo Galilei nie znosi matematykw. Moe si to wydawa dziwne, przecie sam
by cakiem niezym matematykiem. Jednak najpierw i przede wszystkim by muzykiem,
lutnist cieszcym si we Florencji duym uznaniem. W 1580 roku zwrci swe zaintere
sowania ku teorii muzyki i stwierdzi, e jest ona niepena. Wedug Vincenza win za ten
stan rzeczy ponosi nieyjcy ju od dwch tysicy lat matematyk - Pitagoras.
Pitagoras, mistyk i filozof, urodzi si na greckiej wyspie Samos okoo stu lat przed
Demokrytem. Znaczn cz ycia spdzi w Italii, gdzie zaoy zwizek pitagorejczy
kw - rodzaj tajnej organizacji o surowej regule, skupiajcej mczyzn, ktrzy otaczali
religijn czci liczby. Pitagorejczycy nie jadali fasoli i nie podnosili upuszczonych przed
miotw. Gdy budzili si rano, starannie cielili swe posania, aby usun z nich odbicie
swych postaci. Wierzyli w reinkarnacj: nie bili ani nie jedli psw, ktre mogy by kolej
nymi wcieleniami zmarych przyjaci.
Obsesyjnie interesowali si liczbami. Wierzyli, e rzeczy byy liczbami, e nie tylko
mona obiekty policzy, ale e same s liczbami, takimi jak 1, 2, 7 czy 32. Pitagoras my
la o liczbach jak o ksztatach i wprowadzi pojcie kwadratw i szecianw liczb; ter
miny te stosujemy do dzi. (Mwi take o liczbach owalnych i trjktnych, ale te si ja
ko nie zadomowiy w matematyce).
Pitagoras pierwszy odkry wielk prawd o trjkcie prostoktnym. Zauway, e
suma kwadratw przyprostoktnych jest rwna kwadratowi przeciwprostoktnej - regua
ta wbijana jest do kadego nastoletniego mzgu na lekcjach geometrii od Des Moines
po Uan Bator. Tu przypomina mi si jeden z moich studentw, ktry zosta powoany
do wojska i ktremu sierant tumaczy zasady metrycznego ukadu jednostek:
SIERANT: W ukadzie metrycznym woda wrze przy 90 stopniach.
SZEREGOWIEC: Najmocniej przepraszam, panie sierancie, woda wrze w tempe
raturze 100 stopni.
SIERANT: Oczywicie, co za gupia pomyka! To kt prosty wrze przy 90 stop
niach.
Pitagorejczycy uwielbiali bada proporcje. To oni okrelili zoty podzia - kanon pik
na, wedug ktrego powsta Partenon i wiele innych greckich budowli i obrazw rene
sansowych.

59
Pitagoras by pierwszym znawc kosmosu. To on (a nie Carl Sagan) uku termin
kosmos jako odnoszcy si do wszystkiego, co jest we Wszechwiecie, od ludzi, przez
Ziemi po gwiazdy wirujce na niebie. Kosmos jest nieprzetumaczalnym sowem grec
kim, ktrego znaczenie mieci w sobie takie cechy, jak porzdek i pikno. Wszechwiat
jest kosmosem, mwi, uporzdkowan caoci, i kady z nas te jest kosmosem (nie
ktrzy bardziej ni inni).
Gdyby Pitagoras y w naszych czasach, na pewno mieszkaby na wzgrzach Mali
bu albo gdzie w hrabstwie Marin, w Kalifornii. Otoczony wianuszkiem modych, zago
rzaych przeciwniczek fasoli wczyby si po restauracjach serwujcych zdrow yw
no. A moe byby adiunktem na Wydziale Matematyki na Uniwersytecie Kalifornijskim
w Santa Cruz.
Ale odszedem od tematu. Zmierzaem do tego, e pitagorejczycy byli mionikami
muzyki, do ktrej take wprowadzili swoje zamiowanie do liczb. Pitagoras uwaa, e
wspbrzmienie dwikw zaley od dwicznych liczb. Twierdzi, e na doskonae
konsonanse skaday si takie dwiki, ktrych odlegoci na skali muzycznej mona wy
razi jako proporcje midzy liczbami 1, 2, 3 i 4. Suma tych liczb wynosi 10 - liczba do
skonaa zgodnie z ich wiatopogldem. Pitagorejczycy przynosili instrumenty muzyczne
na swe spotkania, ktre przeradzay si w jam sessions. Nie wiadomo, czy dobrze grali,
jako e nie nagrywano jeszcze wtedy pyt kompaktowych. Mimo to jeden z pniejszych
krytykw pokusi si o prb oceny ich talentw muzycznych.
Vincenzo Galilei sdzi, e pitagorejczycy musieli by zupenie pozbawieni suchu,
skoro mieli takie wanie, a nie inne wyobraenie na temat konsonansu. Jego ucho m
wio mu, e Pitagoras zupenie nie mia racji. Inni praktykujcy muzycy nie zwracali po
prostu uwagi na staroytnych Grekw, jednak ich idee przetrway do XVI wieku i
dwiczne liczby byy wci respektowan czci, jeli nie muzycznej praktyki, to w
kadym razie teorii. Najwikszym obroc Pitagorasa w szesnastowiecznej Italii by
Gioseffo Zarlino, czoowy teoretyk muzyki w swej epoce i nauczyciel Vincenza.
Vincenzo i Zarlino wdali si w zagorza debat w tej sprawie. Vincenzo zastoso
wa rewolucyjn, jak na owe czasy, metod dowodzenia oponentowi swej racji - ekspe
ryment. Dziki prbom ze strunami rnej albo jednakowej dugoci, ale napitymi z
rozmait si, odnalaz nowe niepitagorejskie zwizki matematyczne midzy dwikami
muzycznymi. Niektrzy twierdz, e Vincenzo jako pierwszy posuy si eksperymen
tem, by obali powszechnie przyjte prawo matematyczne. Ale jeli nawet nie by pierw
szy, to w kadym razie sta na czele ruchu, ktry zastpi star polifoni nowoczesn
harmonik.
Wiemy, e eksperymenty muzyczne Vincenza miay przynajmniej jednego gboko
zainteresowanego widza. Najstarszy syn obserwowa uwanie jego pomiary i oblicze
nia. Ojciec, doprowadzony do rozpaczy dogmatyzmem teorii muzyki, gono wyrzeka na
gupot matematykw. Nie wiemy, jakich sw uywa, ale atwo mog sobie wyobrazi
Vincenza wykrzykujcego do syna co w tym rodzaju: Daj sobie spokj z tymi teoriami
i gupimi liczbami. Suchaj tego, co mwi ci wasne ucho. I eby mi nigdy nie prbowa
zosta matematykiem! Ksztaci chopca starannie, zrobi z niego sprawnego muzyka
grajcego na lutni i innych instrumentach. Wywiczy jego zmysy, uczc go wykrywania
niewaciwej synchronizacji dwikw, co jest zdolnoci podstawow dla kadego mu
zyka. Ale yczy sobie, by najstarszy syn porzuci zarwno muzyk, jak i matematyk.
Jako typowy ojciec, Vincenzo pragn, by jego syn mia przyzwoite dochody - by zosta
lekarzem.

60
Obserwowanie eksperymentw wywaro na modziecu wikszy wpyw, ni Vincen
zo mg przypuszcza. Chopiec by szczeglnie zachwycony dowiadczeniem, w kt
rym ojciec regulowa si napicia strun za pomoc ciarkw wieszanych na ich ko
cach. Gdy si tak strun szarpno, zachowywaa si jak wahado. Moliwe, e wanie
to sprawio, i mody Galilei zacz zastanawia si nad rozmaitymi rodzajami ruchu we
Wszechwiecie.
Synowi na imi byo, oczywicie, Galileo. Jego posta i osignicia janiej takim
blaskiem, e trudno nam dostrzec innych uczonych dziaajcych wspczenie z nim.
Zignorowa diatryby ojca skierowane przeciw czystej matematyce i zosta profesorem w
tej dziedzinie. Ale cho ukocha rozumowanie matematyczne, uczyni je drugorzdnym
wobec obserwacji i pomiaru. Mona si nawet spotka z opini, e mistrzowski sposb,
w jaki przeplata rozumowanie z obserwacj, wyznacza narodziny metody naukowej.

Galileusz, Zsa Zsa Gabor i ja

Galileusz uczyni pierwszy krok. W tym i w nastpnych esejach przeledzimy proces
ksztatowania si fizyki klasycznej. Spotkamy imponujc grup bohaterw: Galileusza,
Newtona, Lavoisiera, Mendelejewa, Faradaya, Maxwella, Hertza i innych. Kady z nich
od innej strony podchodzi do zagadnienia elementarnych czstek materii. Ja natomiast
z wielkim oniemieleniem zabieram si do tego rozdziau, bo o wszystkich tych uczo
nych i ich dokonaniach napisano ju cae tomy. Czuj si jak dziewity m Zsa Zsy
Gabor. Wiem, co mam robi, ale jakiego uy sposobu, by byo to interesujce?
Dziki postdemokrytejskim mylicielom niewiele si dziao w naukach przyrodni
czych od czasu atomistw a do pocztku renesansu. Midzy innymi dlatego Wieki
Ciemne byy tak ciemne. Dla studiujcych histori fizyki czstek elementarnych ma to t
niewtpliw zalet, e mona zupenie zignorowa niemal dwa tysice lat rozwoju myli
filozoficznej. W tym okresie dominowaa w kulturze zachodniej logika Arystotelesa geocentryczna, antropocentryczna i o gboko religijnym zabarwieniu - stwarzajc ste
rylne rodowisko dla fizyki. Oczywicie, Galileusz nie pojawi si nagle na zupenej pu
styni. Wiele zawdzicza Archimedesowi, Demokrytowi oraz rzymskiemu poecie i filozo
fowi - Lukrecjuszowi. Niewtpliwie studiowa take pisma innych poprzednikw, ktrzy
teraz znani s tylko uczonym specjalistom. Galileusz uzna za suszn teori Kopernika
(po starannym jej sprawdzeniu) i to zdeterminowao jego ycie, zarwno osobiste, jak i
publiczne.
W omawianym okresie zauwaymy odejcie od metod stosowanych przez greckich
filozofw. Czysty Rozum okae si ju niewystarczajcy. Wkroczymy w epok ekspery
mentu. Jak Vincenzo tumaczy swemu synowi, w spotkaniu midzy wiatem realnym a
Czystym Rozumem (to znaczy matematyk) porednicz zmysy i, co waniejsze, po
miary. Spotkamy kilka pokole mierniczych i teoretykw. Zobaczymy, jak wzajemne od
dziaywania midzy tymi dwoma obozami przyczyniy si do wzniesienia wspaniaego in
telektualnego gmachu, zwanego fizyk klasyczn. Z ich pracy korzystaj nie tylko ucze
ni i filozofowie. Odkrycia tych pokole day pocztek wielu technologiom, ktre sprawiy,
e zmieniy si zupenie warunki ycia na naszej planecie.
Oczywicie mierniczowie s niczym bez swoich narzdzi. Byy to czasy wspaniaych
naukowcw i rwnie wspaniaych narzdzi.

61
Kule i pochylnie
Galileusz powici wiele uwagi badaniom ruchu. Niezalenie od tego, czy faktycznie
zrzuca kamienie z krzywej wiey w Pizie, czy nie, jego eksperymenty zawsze poprze
dzaa logiczna analiza zwizkw midzy odlegoci, czasem i prdkoci. Galileusz
nie bada ruchu cia swobodnie spadajcych; zamiast tego zastosowa pewn sztuczk:
spuszcza je po nachylonych powierzchniach (czyli po tak zwanych rwniach pochyych).
Wykoncypowa, e ruch kuli toczcej si po gadkiej pycie jest cile zwizany z ru
chem kuli spadajcej swobodnie, przy czym pyta stanowi ogromne udogodnienie, spo
walniajc ruch do tego stopnia, e pozwala go zmierzy.
W zasadzie mg sprawdzi poprawno tego rozumowania, zaczynajc prby od
niewielkiego kta nachylenia - unoszc koniec dwumetrowej deski na wysoko paru
centymetrw - i powtarzajc pomiar przy stopniowo zwikszanym kcie tak dugo, a
prdko kuli stanie si zbyt dua, by mg j zmierzy. W ten sposb upewniby si, e
moe uoglnia swoje wnioski na ruch po szczeglnej rwni, czyli na pionowy spadek
swobodny.
Potrzebowa take czego, co pomogoby mu odmierza czas toczenia si kul. Wy
prawa do pobliskiego centrum handlowego w celu nabycia stopera skoczya si fia
skiem; ten wynalazek mia si pojawi dopiero za trzysta lat. Jednak w tym miejscu oka
za si przydatny trening, jaki odebra od ojca. Pamitajmy, e Vincenzo wywiczy such
Galileusza. Na przykad takt marsza wybijany jest co p sekundy. Sprawny muzyk po
trafi usysze odchylenia od tego rytmu o wielko sigajc 1/64 sekundy.
Galileusz zagubiony w krainie pozbawionej czasomierzy postanowi zrobi z po
chylni swego rodzaju instrument muzyczny. W poprzek deski nacign kilka strun lut
niowych. Teraz toczce si w d kulki trcay je. Nastpnie Galileusz przesuwa kad
ze strun w gr i w d tak dugo, a uzna, e staczajca si po rwni kula odmierza
rwny rytm. Gdy wreszcie struny byy rozmieszczone prawidowo, nucc sobie marsza
na raz wypuszcza kul, ktra wybijaa doskonay rytm, uderzajc kolejne struny co p
sekundy. Galileusz zmierzy odlegoci midzy nimi i - mirabile dictu! - okazao si, e
rosy one zgodnie z postpem geometrycznym. Innymi sowy, odlego midzy punk
tem startu a drug strun bya cztery razy wiksza ni midzy punktem startu a pierw
sz strun. Odlego dzielca trzeci strun od punktu startu bya dziewiciokrotnie
wiksza ni odcinek wyznaczony przez pierwsz strun, czwarta natomiast bya w odle
goci rwnej szesnastu odcinkom pocztkowym i tak dalej. A mimo to czas, jakiego
kula potrzebowaa na przebycie kadego z nich, wynosi zawsze p sekundy. (Stosu
nek tych liczb: 1 do 4 do 9 do 16 mona take wyrazi w postaci kwadratw kolejnych
liczb naturalnych: 12 do 22 do 32 do 42 itd.).
Ale co si stanie, jeli unoszc nieco koniec deski sprawimy, e pochylnia bdzie
bardziej stroma? Galileusz wyprbowa wiele ktw nachylenia: od agodnego, przez
dosy stromy, a do takiego, przy ktrym ruch by tak szybki, e jego zegar nie mg
ju precyzyjnie odmierza odlegoci. Za kadym razem stwierdza t sam zaleno,
t sam sekwencj kwadratw kolejnych liczb naturalnych. Najwaniejsz rzecz w tym
odkryciu byo wykazanie, e spadajce ciao nie tylko zwyczajnie sobie leci, ale robi to
coraz szybciej i szybciej. Przyspiesza, a przyspieszenie to jest stae.
Poniewa Galileusz by matematykiem, znalaz wzr sucy do opisu tego ruchu.
Odlego s, jak przebywa spadajce ciao, rwna jest liczbie A pomnoonej przez
podniesiony do kwadratu czas t, potrzebny ciau na przebycie tej drogi. W staroytnym

62
jzyku algebry mona powysze zdanie streci nastpujco: s = At2. Dla kadego kta
nachylenia deski wspczynnik A ma inn warto. A reprezentuje tu pojcie przyspie
szenia, to znaczy wzrastania prdkoci ciaa w miar spadania. Galileusz wydeduko
wa, e prdko zmienia si w zalenoci od czasu w prostszy sposb ni odlego,
wzrastajc tylko proporcjonalnie do czasu, a nie do jego kwadratu.
Wykorzystanie nachylonej paszczyzny, wyczulony such, pozwalajcy odmierza
czas z dokadnoci do 1/64 sekundy, i zdolno mierzenia odlegoci z dokadnoci
do 0,2 cm zoyy si na to, e Galileuszowi udao si dokona pomiarw z odpowiedni
dokadnoci. Pniej wynalaz zegar wykorzystujcy regularny ruch wahada. Dzi w
Biurze Miar i Wag cezowy zegar atomowy odmierza czas z dokadnoci wiksz ni
jedna milionowa sekundy na rok! A tym zegarom dorwnuj precyzj naturalne czaso
mierze: pulsary - wirujce gwiazdy neutronowe, ktre omiataj Wszechwiat wizk fal
radiowych z niedocignion regularnoci. Moliwe, e wysyany przez nie sygna jest
nawet bardziej precyzyjny ni atomowe drgania cezu. Galileusz byby zachwycony tak
gbok wizi czc astronomi z atomizmem.
Ale jakie znaczenie ma: s = At2?
O ile wiemy, jest to pierwszy przypadek poprawnego opisania ruchu w jzyku ma
tematyki. Podstawowe pojcia przyspieszenia i prdkoci zostay wyranie zdefiniowa
ne. Fizyka jest dziedzin, ktra zajmuje si badaniem materii i ruchu. Tory pociskw, ru
chy atomw, wirowanie planet i wdrwki komet - wszystkie te rodzaje ruchu musz
by dokadnie opisane ilociowo. Obliczenia Galileusza, potwierdzone eksperymental
nie, stanowiy punkt wyjcia dla takiego opisu.
Aby to wszystko nie wydao si zbyt proste, musimy tu zaznaczy, e Galileusz zaj
mowa si badaniami ruchu przez dziesitki lat, a w jednej z jego publikacji prawo to
byo bdnie sformuowane. Wikszo z nas, bdcych w gruncie rzeczy arystotelika
mi (czy wiedziae, drogi Czytelniku, e w gruncie rzeczy jeste arystotelikiem?), mogo
by przypuszcza, e szybko spadania zaley od ciaru ciaa. Galileusz, poniewa by
bystry, rozumowa odmiennie. Ale czy rzeczywicie jest to takie dziwne, e uwaamy, i
cikie rzeczy powinny spada szybciej ni lekkie? Mylimy tak, bo sama przyroda
wprowadza nas w bd. Galileusz musia przeprowadzi starannie przygotowane ekspe
rymenty, by wykaza, e pozorna zaleno czasu spadania od ciaru ciaa spowodo
wana jest tarciem midzy kul a powierzchni, po ktrej si ona stacza. Wci wic po
lerowa i polerowa, by zmniejszy efekty tarcia.

Pirko i grosik
Nieatwo jest wyuska proste prawo fizyki ze zbioru wynikw pomiarw. Przyroda skry
wa sw prostot w gszczu komplikujcych spraw okolicznoci, a zadanie ekspery
mentatora polega na ich usuniciu. Prawo swobodnego spadania jest tego wspaniaym
przykadem. Podczas wykadu dla studentw pierwszego roku umieszczamy pirko i
grosik u szczytu szklanej rurki i jednoczenie je puszczamy. Grosz stuka o dno w cza
sie krtszym ni sekunda. Pirko delikatnie spywa w d i osiga dno po 5-6 sekun
dach. Takie obserwacje doprowadziy Arystotelesa do sformuowania prawa, mwice
go, e ciaa cikie spadaj szybciej ni lekkie. Nastpnie wypompowujemy z rurki po
wietrze i powtarzamy eksperyment. Pirko i grosik spadaj jednoczenie. Opr powie
trza znieksztaca prawo swobodnego spadania. By posuwa si naprzd i dotrze do

63
prostego prawa, musimy usuwa rzeczy, ktre komplikuj obraz. Pniej, jeli mamy ku
temu wane powody, moemy nauczy si dodawa z powrotem ten efekt, by otrzyma
bardziej zoone i majce szersze zastosowanie prawo fizyczne.
Arystotelicy uwaali, e naturalnym stanem cia fizycznych jest spoczynek. Po
pchnij kul lec na paszczynie: w kocu si zatrzyma, czy nie? Galileusz wiedzia
wiele o wpywie niedoskonaych warunkw i ta wiedza doprowadzia go do jednego z
wielkich odkry. Podobnie jak Micha Anio, ktry widzia wspaniae postacie ukryte w
marmurowych bryach, Galileusz odczytywa fizyk zapisan w rwniach pochyych.
Zdawa sobie spraw, e z powodu tarcia, cinienia atmosferycznego i innych nie
sprzyjajcych okolicznoci jego pochylnie nie byy idealnymi narzdziami do badania si
oddziaujcych na rozmaite ciaa. Co by byo - zastanawia si - gdybym mia idealn po
chylni? Demokryt ostrzy w myli swj n; podobnie trzeba w myli polerowa pasz
czyzn tak dugo, a osignie najwysz gadko i zupenie pozbdziemy si tarcia.
Nastpnie naley umieci paszczyzn w komorze prniowej, by wyeliminowa opr
powietrza, powikszy j do nieskoczonoci i upewni si, e ley absolutnie poziomo.
Teraz trzeba pchn doskonale wypolerowan kul lec na tej gadkiej, gadziutekiej
powierzchni. Jak daleko si potoczy? Jak dugo bdzie si porusza? (Dopki to wszyst
ko dzieje si w myli, eksperyment jest moliwy do przeprowadzenia i tani).
Odpowied brzmi: bez koca. Galileusz rozumowa nastpujco: gdy paszczyzna nawet zwyka, ziemska, niedoskonaa paszczyzna - jest przechylona, kulka pchnita
pod gr toczy si coraz wolniej. Natomiast kulka pchnita w d toczy si coraz szyb
ciej. Dlatego, na podstawie intuicyjnego poczucia cigoci zachowania, stwierdzi, e na
paskiej paszczynie kulka nie bdzie ani zwalnia, ani przyspiesza, tylko porusza si
bez koca. Galileusz dokona intuicyjnego przeskoku do tego, co zwiemy teraz pierw
szym prawem ruchu Newtona: poruszajce si ciao pozostaje w ruchu. Siy s potrzeb
ne nie po to, aby spowodowa ruch, ale aby wywoa jego zmian. W przeciwiestwie
do arystotelesowskiego ujcia, naturalnym stanem ciaa jest ruch ze sta prdkoci.
Stan spoczynku to tylko szczeglny przypadek ruchu z zerow prdkoci, ale wedle
tego nowego ujcia nie jest bardziej naturalny ni ruch z jakkolwiek inn sta prdko
ci. Dla kadego, kto kiedykolwiek prowadzi samochd czy rydwan, idea ta przeczy
dowiadczeniu. Jeli zdejmie si nog z pedau gazu albo przestanie okada konie, po
jazd wkrtce si zatrzyma. Galileusz zauway, e aby znale prawd, trzeba w myli
przypisa przyrzdowi idealne wasnoci (albo prowadzi samochd na oblodzonej dro
dze). Jego geniusz przejawia si w tym, e umia usun naturalne przeszkody, takie
jak tarcie i opr powietrza, i okreli zestaw fundamentalnych relacji zachodzcych w
wiecie.
Jak si wkrtce przekonamy, Boska Czstka stanowi komplikacj narzucon pro
stemu i piknemu Wszechwiatowi, by moe po to, by ukry t olniewajc symetri
przed oczami niegodnej, jak dotd, ludzkoci.

Prawda o wiey
Najsynniejszym przykadem, ilustrujcym zdolno Galileusza do odsaniania prostoty
ukrytej pod warstw komplikacji, jest historyjka o eksperymencie na krzywej wiey. Wie
lu ekspertw wtpi, by kiedykolwiek do niego doszo. Stephen Hawking na przykad pi
sze, e historia ta jest prawie na pewno nieprawdziwa. Dlaczego, pyta Hawking, Galile

64
usz miaby zawraca sobie gow zrzucaniem ciarkw z wiey, nie dysponujc nawet
dokadn metod mierzenia czasu ich spadania, podczas gdy mia ju dobrze opraco
wane metody postpowania z rwni pochy? Na cienie Grekw! Hawking, teoretyk,
uywa tu Czystego Rozumu. Ale rozumowanie to zupenie nie pasuje do takiego faceta,
jakim by Galileusz, eksperymentator z zamiowania.
Stillman Drake, biograf Galileusza, uwaa, e anegdota z krzyw wie jest praw
dziwa z kilku historycznie uzasadnionych powodw, ale take dlatego, i doskonale pa
suje do osobowoci naszego bohatera. Eksperyment na wiey tak naprawd nie by
wcale eksperymentem, ale pokazem zaaranowanym dla potrzeb publicznoci i jedno
czenie pierwsz w historii naukow sztuczk wykonan dla zyskania rozgosu. Galile
usz si popisywa, a jednoczenie demaskowa swych krytykw. By on raczej krewkim
czowiekiem - moe nie tyle ktliwym, ile porywczym i zawzitym, zwaszcza gdy kto
mu rzuci wyzwanie. Kiedy go co zirytowao, a irytoway go wszelkie przejawy gupoty,
potrafi by naprawd uciliwy. Nie przywizywa wagi do zewntrznych form zachowa
nia - wymiewa uroczyste stroje doktorskie wymagane na Uniwersytecie w Pizie. Napi
sa satyryczny wiersz zatytuowany Przeciw todze. Szczeglnie spodoba si on mod
szym i biedniejszym wykadowcom, ktrzy z ledwoci mogli sobie na takie szaty po
zwoli. (Demokrytowi, ktry kocha togi, wiersz zupenie nie przypad do gustu). Starsi
profesorowie za zupenie nie docenili dowcipu Galileusza. Pisywa take rozmaite dzie
a, w ktrych atakowa rywali, podpisujc si przy tym rnymi pseudonimami. Jego styl
by wszake charakterystyczny i niewielu zdoa wyprowadzi w pole. Nic wic dziwne
go, e mia wrogw.
Najbardziej zaciekymi rywalami Galileusza byli arystotelicy, ktrzy wierzyli, e ciao
porusza si tylko wtedy, gdy dziaa na nie sia, i e cikie ciao spada szybciej ni lek
kie, gdy Ziemia przyciga je z wiksz si. Nigdy nie przyszo im do gowy, by podda
te pogldy jakim sprawdzianom. Wyznawcy doktryny Arystotelesa w zasadzie wadali
Uniwersytetem w Pizie, a jeli ju o tym mowa, to w gruncie rzeczy wikszoci uni
wersytetw woskich. Jak atwo si domyli, Galileusz nie by ich ulubiecem.
Impreza przy krzywej wiey bya skierowana wanie przeciw tej grupie. Hawking
mia racj, e nie mogo by tu mowy o idealnym eksperymencie. Ale zapowiadaa si
wspaniaa zabawa i - jak w kadym inscenizowanym wydarzeniu - Galileusz wiedzia z
gry, jaki bdzie jej przebieg. Oczyma duszy widz go, jak w cakowitej ciemnoci,
gdzie o trzeciej nad ranem, wspina si na szczyt wiey. Jak zrzuca par oowianych
ciarkw na stojcych u podna wiey modych asystentw i woa przez okno: Po
winiene jednoczenie poczu uderzenie obu kul. Wrzanij, jeli najpierw uderzy ci
dua. Ale tak naprawd wcale nie musia tego robi, bo drog rozumowania doszed do
wniosku, e obie kule powinny uderzy w ziemi w tym samym momencie.
Oto jak przebiegao to rozumowanie: zamy, e Arystoteles mia racj. Cika
kula wylduje pierwsza, co oznacza, e porusza si z wikszym przyspieszeniem. Przy
wimy teraz lekk kul do cikiej. Jeli lekka kula rzeczywicie spada wolniej, powin
na spowolni ruch cikiej kuli, sprawiajc, e teraz bdzie duej leciaa. Jednak, wi
c te dwie kule, razem stworzylimy obiekt jeszcze ciszy, zatem ta kombinacja po
winna spada szybciej ni kada kula z osobna. Jak rozwiza ten dylemat? Tylko jed
no rozwizanie spenia wszystkie warunki: obie kule musz spada z jednakow prd
koci. To jest jedyna konkluzja, ktra pozwala omin w paradoks wolniej czy szyb
ciej.

65
Zgodnie z legend, Galileusz spdzi cay poranek, spuszczajc z wiey oowiane
kulki i przekonujc o swej racji wszystkich zainteresowanych obserwatorw, a porzd
nie straszc wszystkich innych. By na tyle roztropny, by nie uywa pirka i grosika,
lecz cia o rnym ciarze, ale o jednakowym ksztacie (na przykad drewniana kula i
wydrona oowiana kula o takich samych rednicach), tak aby napotykay jednakowy
opr powietrza. Reszta jest ju histori, a w kadym razie powinna. Galileusz wykaza,
e prdko swobodnego spadania zupenie nie zaley od masy spadajcego ciaa. (Nie
wiedzia, co prawda, dlaczego tak jest; dopiero Einstein zdoa to zrozumie w 1905
roku). Arystotelicy odebrali lekcj, ktrej nigdy mu nie zapomnieli ani nie wybaczyli.
Czy mamy tu do czynienia z nauk czy z showbiznesem? Po trosze z jednym i
drugim. Zreszt nie tylko eksperymentatorzy wykazuj podobne inklinacje. Richard
Feynman, wielki teoretyk (ale on zawsze namitnie interesowa si eksperymentem),
znalaz si w samym centrum publicznego zainteresowania, gdy by jednym z czonkw
komisji badajcej przyczyny katastrofy promu kosmicznego Challenger. Rozgorzaa wte
dy dyskusja wok tego, czy zastosowane w budowie promu uszczelki o koowym prze
kroju zachowuj swoje wasnoci w niskich temperaturach. Feynman zakoczy t dys
put jednym prostym gestem: gdy wszystkie kamery byy na niego skierowane, wrzuci
kawaek uszczelki do stojcej przed nim szklanki z wod i lodem i pozwoli wszystkim
naocznie si przekona, co si dzieje z uszczelk. Czy nie naley przypuszcza, e
Feynman, podobnie jak Galileusz, z gry wiedzia, jaki bdzie wynik eksperymentu?
W obecnej dekadzie Galileuszowy eksperyment na wiey wyoni si z mrokw hi
storii w zupenie nowym wietle. Chodzi o moliwo istnienia pitej siy, hipotetycz
nego dodatku do newtonowskiego prawa powszechnego cienia, ktry miaby spowo
dowa niezmiernie ma rnic w czasie spadania, dajmy na to, dwch kul, miedzianej
i oowianej. Rnica ta przy locie z wiey o wysokoci 30 metrw miaaby nie przekra
cza miliardowej czci sekundy. W czasach Galileusza byby to niewyobraalnie may
przedzia czasowy, ale przy dzisiejszych moliwociach technicznych jego pomiar stano
wi wprawdzie pewn trudno, jest jednak wykonalny. Na razie przesanki wiadczce o
istnieniu pitej siy, ktre pojawiy si pod koniec lat osiemdziesitych, prawie zupenie
znikny, ale nie przestawaj ledzi prasy, drogi Czytelniku, w kadej bowiem chwili
mog pojawi si najwiesze doniesienia na ten niezwykle interesujcy temat.

Atomy Galileusza
Jakie Galileusz mia zdanie w sprawie atomw? Uksztatowany pod wpywem Archime
desa, Demokryta i Lukrecjusza, Galileusz intuicyjnie by atomist. Przez kilkadziesit lat
uczy i pisa o naturze materii i wiata, w szczeglnoci w ksice Il saggiatore
(Waga probiercza) z 1622 roku i w swej ostatniej pracy, w wielkim Dialogu o dwu naj
waniejszych ukadach wiata. Jak si zdaje, Galileusz uwaa, e wiato skada si z
punktowych czstek i e materia jest zbudowana podobnie.
Galileusz nazywa atomy najmniejszymi ilociami. Pniej wyobraa sobie niezli
czon liczb atomw oddzielonych od siebie niezliczon liczb prni. Mechanistyczne
pogldy s cile zwizane z rachunkiem nieskoczenie maych liczb, prekursorem ra
chunku rniczkowego, ktry mia zosta wynaleziony dopiero 60 lat pniej przez New
tona. Spotykamy tu wielkie bogactwo paradoksw. Wemy zwyky stoek i wyobramy
sobie, e rwnolegle do podstawy przecinamy go na dwie czci. Przyjrzyjmy si otrzy

66
manym krawdziom. Obie krawdzie s okrgami; skoro przedtem przylegay do siebie
dokadnie punkt w punkt, to maj jednakowe promienie. A przecie stoek nieustannie
zmniejsza si ku grze, wic nie mog by jednakowe. Jeli jednak kady okrg skada
si z nieskoczonej liczby atomw i pustych przestrzeni, mona sobie wyobrazi, e
grny okrg zawiera mniejsz, cho wci nieskoczon liczb atomw. Niemoliwe?
Pamitajmy, e jest rok 1630 i mamy do czynienia ze szczeglnie abstrakcyjnymi ide
ami, ktre musiay czeka blisko 200 lat na rozstrzygnicie za pomoc eksperymentu.
(Jednym ze sposobw ominicia tego paradoksu jest pytanie: Jak grubo ma n,
ktrego uyto do przekrojenia stoka? Zdaje si, e znowu sysz chichot Demokryta).
W Dialogu o dwu najwaniejszych ukadach wiata Galileusz przedstawia swoje
ostateczne refleksje nad struktur atomu. W tym ujciu, jak utrzymuj niektrzy wsp
czeni historycy nauki, atomy zredukowane s do matematycznych, abstrakcyjnych
punktw, nie maj adnych wymiarw, s ewidentnie niepodzielne, ale pozbawione
ksztatw, ktre przypisywa im Demokryt. W ten sposb Galileusz posun ide atomu
o krok bliej do jej najbardziej nowoczesnej wersji: punktowych kwarkw i leptonw.

Akceleratory i teleskopy
Kwarki s jeszcze bardziej abstrakcyjne ni atomy i trudniej je sobie wyobrazi. Nikt ni
gdy nie widzia adnego z nich, jak wic mog istnie? Dysponujemy dowodami po
rednimi. Czstki zderzaj si w akceleratorach. Wyrafinowane urzdzenia elektronicz
ne odbieraj i przetwarzaj sygnay elektryczne wytwarzane przez czstki w licznych
czujnikach detektora. Komputer interpretuje impulsy elektryczne pochodzce z detekto
ra, redukujc je do serii zer i jedynek. Te rezultaty przesya nam na monitory znajdujce
si w pomieszczeniu kontrolnym. Patrzc na reprezentacj zer i jedynek, woamy: O
kurcz blade, kwark! To stwierdzenie wyda si laikowi niedostatecznie uzasadnione.
Skd mamy pewno, e akcelerator - albo detektor, albo komputer, albo przewd od
komputera - nie mg nam wyprodukowa tego kwarka? W kocu nigdy nie widzielimy
adnego kwarka na wasne, dane nam przez Boga oczy. Ach, gdzie te czasy, kiedy
uprawianie nauki byo prostsze! Czy nie byoby wspaniale znale si z powrotem w
XVI wieku? Czy rzeczywicie? Spytaj Galileusza.
Wedug informacji zostawionych nam przez Galileusza, zbudowa on znaczn liczb
teleskopw. Swj wasny wyprbowywa sto tysicy razy na stu tysicach gwiazd i in
nych cia. Nabra do niego penego zaufania. Wyobraam to sobie nastpujco: oto Ga
lileusz w otoczeniu wszystkich swoich asystentw stoi przy oknie z teleskopem i opisu
je, co widzi, a oni wszyscy notuj jego sowa. Widz drzewo, ma ga skierowan w
t stron i li w tamt. Po tym, jak opowie im, co widzi przez teleskop, wszyscy wsia
daj na konie, a moe w autobus, i jad przez pole, by z bliska popatrze na drzewo.
To, co widz, porwnuj z opisem podanym im przez Galileusza. W ten wanie spo
sb kalibruje si instrument; robi si to wiele, wiele razy. Pewien krytyk Galileusza opi
suje drobiazgowy sposb testowania teleskopu i stwierdza: Kiedy ledz eksperymenty
dotyczce ziemskich obiektw, teleskop jest nadzwyczajny. Ufam mu, nawet jeli staje
midzy danymi nam przez Boga oczami a stworzonym przez Boga obiektem. Pomimo

67
tego nie kamie. Z drugiej strony, kiedy patrz na niebo, widz gwiazd, cho gdy pa
trz przez teleskop - widz dwie gwiazdy. Zupenie popaprane!
No dobrze, przyznaj, e nie jest to dosowny cytat, ale jeden z krytykw uywa
podobnych argumentw w dyspucie z Galileuszem, ktry twierdzi, i Jowisz ma cztery
ksiyce. Skoro teleskop pozwoli mu dostrzec wicej, ni mona zobaczy goym
okiem, to znaczy, e teleskop musi kama. Pewien profesor matematyki zby Galile
usza, mwic, e on take mgby odkry cztery ksiyce wok Jowisza, gdyby tylko
mia do czasu na wbudowanie ich w jakie szka.
Kady, kto tylko uywa jakiego przyrzdu, napotyka ten sam problem. Czy przy
rzd fabrykuje wyniki? Wypowiedzi krytykw Galileusza brzmi dzisiaj gupio, ale musi
my si zastanowi, czy jego oponenci byli niepoczytalni, czy po prostu nieco konserwa
tywni. Niewtpliwie, po trosze jedno i drugie. W roku 1600 wierzono, e oko odgrywa
aktywn rol w procesie widzenia: oko dane nam przez Boga interpretuje dla nas wiat
widzialny. Dzi wiemy, e oko nie jest niczym wicej jak tylko wyposaon w zesp re
ceptorw soczewk, ktra przesya informacj do obszaru wzrokowego kory mzgowej i
dopiero tam odbywa si prawdziwe widzenie. Oko poredniczy midzy przedmiotem a
mzgiem tak samo jak teleskop. Czy nosisz okulary, drogi Czytelniku? One te modyfi
kuj odbierane przez ciebie dane zmysowe. Gorliwi chrzecijascy filozofowie z XVI
wieku uwaali, e korzystanie ze szkie to niemal witokradztwo, cho znano je ju od
ponad 300 lat. Johannes Kepler stanowi chlubny wyjtek: mimo e by czowiekiem g
boko wierzcym, nosi szka, bo dziki nim lepiej widzia. To bya bardzo szczliwa de
cyzja, zwaywszy, e podj j najwikszy astronom swej epoki.
Przyjmijmy wic, e odpowiednio wykalibrowany przyrzd moe dostarczy danych
bdcych dobrym przyblieniem rzeczywistoci. Zapewne tak dobrych, jak dostarczane
przez najwspanialszy przyrzd - nasz mzg. Ale przecie nawet mzg od czasu do cza
su wymaga kalibrowania i trzeba stosowa system zabezpiecze chronicych nas
przed przekamaniami oraz kompensowa nieuniknione znieksztacenia. Na przykad,
niezalenie od doskonale ostrego wzroku, kilka kieliszkw wina moe sprawi, e uj
rzysz wok siebie podwjn liczb przyjaci.

Carl Sagan XVII wieku

Galileusz wydatnie przyczyni si do tego, e zaczto akceptowa stosowanie przyrz
dw w badaniach naukowych. Nie sposb przeceni znaczenia tego faktu dla nauk eks
perymentalnych. Jakim by czowiekiem? Galileusz jawi si jako gboki myliciel o sub
telnym umyle, zdolny do intuicyjnego ujmowania zagadnienia (ktrych to cech mgby
mu pozazdroci niejeden dzisiejszy fizyk teoretyk), a jednoczenie jako peen energii
czowiek obdarzony techniczn yk i zdolnociami - na przykad do polerowania so
czewek i konstruowania wielu przyrzdw, takich jak teleskop, zoony mikroskop i ze
gar wahadowy. Politycznie ewoluowa od agodnego konserwatyzmu do odwanych,
citych atakw skierowanych przeciw oponentom. Musia by tytanem pracy, nieustan
nie czym zajtym, zostawi po sobie bogat korespondencj i grube tomy opublikowa
nych prac. By popularyzatorem: po wybuchu supernowej w 1604 roku wygasza wyka
dy przed wielkimi zgromadzeniami. Pisa potoczyst, gminn acin. Nikt z tamtej epoki
tak jak on nie przypomina Carla Sagana. Zapewne nie ostaby si na adnym uniwersy

68
tecie, tak ywy by jego styl i uszczypliwy krytycyzm; w kadym razie, zanim zosta po
tpiony.
Czy Galileusz by doskonaym fizykiem? Tak doskonaym, jak tylko jest to moliwe.
czy w sobie zarwno najwysze umiejtnoci potrzebne eksperymentatorowi, jak i
teoretykowi. Jeli mia jakiekolwiek braki, to w sferze teorii. Cho taka kombinacja cech
bya stosunkowo powszechna w XVIII i XIX wieku, to w obecnej epoce specjalizacji
jest bardzo rzadko spotykana. W XVII wieku znaczna cz tego, co mona by nazwa
teori, bya tak silnie zwizana z eksperymentem, e a nie ma sensu prbowa ich
rozdziela. Wkrtce przekonamy si, jak korzystnie jest, gdy po wielkim eksperymenta
torze pojawia si wielki teoretyk. W rzeczy samej, ju przed Galileuszem dziaaa taka
para uczonych.

Czowiek bez nosa

Cofnijmy si nieco w czasie, bo adna ksika powicona przyrzdom i myli, ekspe
rymentowi i teorii, nie jest kompletna, jeli nie wspomina si w niej o dwch uczonych,
ktrych nazwiska wszystkim tak silnie kojarz si ze sob, jak Marks z Engelsem,
Emerson z Thoreau czy Flip z Flapem. Mam na myli Brahego i Keplera. cile rzecz
biorc, byli astronomami, nie fizykami, ale naley im si krtka dygresja.
Tycho Brahe to jedna z dziwaczniejszych postaci w historii nauki. Ten szlachetnie
urodzony w 1546 roku Duczyk by niezrwnanym mierniczym. W przeciwiestwie do
fizykw atomowych, ktrzy spogldaj w d, on patrzy ku niebiosom, a czyni to z nie
spotykan precyzj. Brahe skonstruowa rozmaite przyrzdy do mierzenia pooenia
gwiazd, planet, komet i Ksiyca. Dziaa na kilkadziesit lat przed wynalezieniem tele
skopu, sam wic budowa rozmaite urzdzenia do pomiarw pooenia cia niebieskich pkola i kwadranty azymutalne, mosine sekstansy, trjkty paralaktyczne - za pomo
c ktrych razem z asystentem wyznacza wsprzdne gwiazd. Wikszo tych narz
dzi to rozmaite odmiany dzisiejszego sekstansu; skaday si z ruchomych ramion po
zwalajcych na wyznaczanie dowolnego kta. Astronomowie uywali ich na podobie
stwo strzelby, celujc w gwiazdy przez co w rodzaju celownika umieszczonego na
kocach ramion przyrzdu. uki czce ramiona dziaay jak zwyky szkolny cyrkiel - po
zwalay mierzy kt, pod jakim widoczna jest obserwowana gwiazda, planeta czy kome
ta.
Brahe nie wnis nic nowego do podstawowych zasad konstrukcji tych przyrzdw,
ale wznis na wyyny sztuk ich budowania. Wyprbowywa rozmaite materiay, obmy
la, jak wykona te nieporczne urzdzenia, aby mona byo atwo je obraca w pasz
czyznach pionowej i poziomej, a jednoczenie mie pewno, e s solidnie umocowa
ne, tak by mona byo ledzi ciaa niebieskie kadej nocy z tego samego miejsca.
Przede wszystkim za jego urzdzenia byy due. Jak si przekonamy, gdy dojdziemy
do omawiania czasw wspczesnych, due nie zawsze, cho zazwyczaj, jest lepsze.
Najsynniejszym przyrzdem Tychona by kwadrant cienny, ktrego promie mia blisko
dwa metry - prawdziwy superakcelerator tamtych czasw. Kreski wyznaczajce kolejne
czci stopni znajdoway si w tak duej od siebie odlegoci, e Brahe mg podzieli
kad minut ktow na sze dziesiciosekundowych czci. Mwic prociej, bd
jego pomiarw nie przekracza gruboci igy trzymanej na odlego wycignitego ra
mienia. I wszystko to osign bez pomocy jakichkolwiek urzdze optycznych. Pewne

69
pojcie o sile osobowoci tego czowieka daje fakt, e we wntrzu uku kwadrantu kaza
umieci swj portret naturalnej wielkoci.1
Mona by pomyle, e tego rodzaju wymagania wiadcz o tym, i Brahe by ty
pem jajogowego. Nic podobnego. Jego najbardziej niezwyk cech by nos, a raczej jego brak. W czasie studiw, gdy mia 20 lat, Brahe wda si w dzik ktni na temat
jakiego zagadnienia matematycznego z innym studentem o nazwisku Manderup Pars
bjerg. Ktnia, ktra rozgorzaa podczas przyjcia w domu pewnego profesora, zako
czya si tym, e przyjaciele si musieli ich rozdziela. (No dobrze, moe by nieco jajo
gowy, skoro wdawa si w bjki z powodu wzorw, a nie dziewczyn). Tydzie pniej
spotka si z rywalem na boonarodzeniowym przyjciu, wypili po kilka kielichw i od
nowa podjli matematyczn dysput. Tym razem nie udao si ich rozdzieli. Przenieli
si na ciemny placyk przylegajcy do pobliskiego cmentarza i rzucili si na siebie z
mieczami. Parsbjerg szybko zakoczy pojedynek, odcinajc Brahemu kawaek nosa.
Ta historia z nosem przeladowaa Brahego do koca ycia. Kr dwie opowieci
mwice o tym, jak prbowa tuszowa swj defekt w czasach niedostatecznie rozwi
nitej chirurgii plastycznej. Pierwsza, najprawdopodobniej apokryficzna, stwierdza, e
kaza sobie wykona cay zestaw nosw o rnych ksztatach i z rnych materiaw.
Ale wersja traktowana przez wikszo historykw jako prawdziwa jest rwnie dobra:
Brahe zrobi sobie protez ze zota i srebra do noszenia na stae, umiejtnie pomalowa
n i uksztatowan, tak by wygldaa jak prawdziwy nos. Podobno zawsze mia ze sob
mae pudeeczko z klejem, ktrego uywa, kiedy proteza si obluzowaa. Nos Brahego
stanowi niewyczerpane rdo artw. Jeden z jego rywali mwi, e Brahe dokonuje
swych obserwacji poprzez nos, uywajc go jako przeziernika.
Mimo tych trudnoci, mia pewn przewag nad wieloma dzisiejszymi naukowcami:
szlacheckie pochodzenie. By zaprzyjaniony z krlem Fryderykiem II. Gdy obserwacje
wybuchu supernowej w gwiazdozbiorze Kasjopei przyniosy Brahemu saw, krl poda
rowa mu wysp Hven, aby zbudowa tam obserwatorium. Brahe zyska take wadz
nad mieszkacami wyspy i prawo dysponowania wpacanymi przez nich czynszami
oraz dodatkowe fundusze od krla. Tym sposobem Tycho Brahe sta si pierwszym w
wiecie dyrektorem laboratorium. I co to by za dyrektor! Wid krlewski ywot dziki
czynszom, dotacjom i wasnej fortunie. Mina go tylko niewtpliwa przyjemno zada
wania si z dwudziestowiecznymi agencjami sponsorujcymi badania naukowe.
Wyspa o powierzchni 800 hektarw staa si rajem astronoma. Byy tam pracownie
rzemielnikw produkujcych czci do przyrzdw, wiatrak, papiernia i prawie 60 sta
ww rybnych. Dla siebie Brahe zbudowa wspaniay dom i obserwatorium w najwy
szym punkcie wyspy. Nazwa je Uraniborgiem, czyli Zamkiem Uranii, i otoczy murami,
w obrbie ktrych znalazy si take: drukarnia, pomieszczenia dla suby, psiarnia dla
psw obronnych oraz ogrd z kwiatami i zioami, a take okoo trzystu drzew.
Brahe w kocu opuci wysp w do nieprzyjemnych okolicznociach, gdy jego
dobroczyca, krl Fryderyk II, zmar na skutek przedawkowania carlsberga czy innego
napitku popularnego w Danii pod koniec XVI wieku. Lenna wyspa Hven powrcia do
korony, a nowy krl niebawem podarowa j niejakiej Karen Andersdatter - kochance,
ktr pozna w czasie przyjcia. Niech to bdzie nauczk dla wszystkich dyrektorw,
gdzie jest ich waciwe miejsce i jak atwo panujcy mog ich zastpi kim innym. Na
Warto jednak pamita, e opisujc w instrument, Brahe stwierdzi: [...] malowida, ktre
s widoczne wewntrz obwodu kwadrantu, zostay dodane wycznie w celach dekoracyj
nych i po to, by przestrze w rodku nie pozostawaa pusta i bezuyteczna (przyp. red.).
1

70
szczcie Brahe wyszed z tego wszystkiego bez szwanku. Po prostu przenis swoje
dane i przyrzdy do zamku w pobliu Pragi, gdzie mu pozwolono kontynuowa prace.
Brahe zainteresowa si przyrod ze wzgldu na regularno zjawisk obserwowa
nych we Wszechwiecie. Gdy mia 14 lat, zafascynowao go cakowite zamienie So
ca, zapowiedziane na 21 sierpnia 1560 roku. Jak to si dzieje, e ludzie mog zrozu
mie ruchy gwiazd i planet tak dokadnie, i potrafi przewidywa pooenie gwiazd na
wiele lat naprzd? Brahe pozostawi przebogat spucizn: katalog pozycji 1000 (do
kadnie tysica) gwiazd. Przewysza on klasyczny katalog Ptolemeusza i pozwoli oba
li wiele starych teorii.
Wielk zalet techniki obserwacyjnej Brahego bya uwaga, jak powica okrela
niu bdu pomiaru. Nalega, i to byo zupenie niespotykane w owych czasach, by wie
lokrotnie powtarza pomiary i by kademu pomiarowi towarzyszya ocena jego dokad
noci. Wyranie wyprzedza sw epok w deniu do przedstawiania danych razem z
zastrzeeniami co do stopnia ich pewnoci.
Jako obserwator i mierniczy, Brahe nie mia sobie rwnych. Jako teoretyk pozosta
wia wiele do yczenia. Urodzony w 3 lata po mierci Kopernika, nigdy nie zaakceptowa
w peni systemu heliocentrycznego, mwicego, e to Ziemia kry wok Soca, a nie
na odwrt, jak twierdzi Ptolemeusz wiele stuleci wczeniej. Obserwacje, ktre Brahe
wykona, przekonay go, e system ptolemejski by bdny, ale wyksztacony w duchu
arystotelesowskim, nie mg si zdoby na to, by przyzna, i Ziemia si porusza i nie
jest rodkiem Wszechwiata. Przecie, rozumowa, gdyby Ziemia rzeczywicie si poru
szaa, to kula armatnia wystrzelona w kierunku zgodnym z jej ruchem powinna polecie
dalej ni kula wyrzucona w przeciwnym kierunku, a tak wcale nie jest. Poszed zatem
na kompromis: Ziemia pozostaje nieruchoma w centrum Wszechwiata, ale - wbrew
temu co twierdzi Ptolemeusz - planety obiegaj Soce, ktre z kolei okra Ziemi.

Mistyk wyjania
Brahe mia wielu znakomitych asystentw. Najbyskotliwszym z nich by matematyk i
astronom o mistycznych skonnociach - Johannes Kepler. Jako gorliwy luteranin uro
dzony w Niemczech, Kepler wolaby zosta duchownym, gdy matematyka nie dawaa
zbyt wielkich moliwoci zarobienia na ycie. Niestety, nie zda egzaminw wstpnych
do seminarium i wyldowa na uniwersytecie jako student astronomii i astrologii. Ale i
tak pisany mu by los teoretyka, ktry mia wyowi proste i doniose prawa ze stosw
danych obserwacyjnych, zebranych przez Brahego.
Kepler, protestant yjcy w niefortunnym okresie szalejcej w Europie kontrrefor
macji, by delikatnym, neurotycznym, krtkowzrocznym czowiekiem, ktremu brakowao
pewnoci siebie Brahego czy Galileusza. Prawd mwic, caa rodzina Keplerw ska
daa si waciwie z dziwakw. Ojciec by najemnym onierzem, matk sdzono jako
czarownic, a sam Johannes sporo czasu powica astrologii. Na szczcie by w tym
cakiem niezy i dziki temu mg nieco zarobi. W 1595 roku uoy kalendarz dla mia
sta Graz, w ktrym przewidywa surow zim, powstania chopskie i najazdy tureckie.
Wszystkie te przepowiednie niebawem si speniy. eby odda Keplerowi sprawiedli
wo, trzeba przyzna, e nie by w tym procederze osamotniony. Galileusz ukada ho
roskopy dla Medyceuszw, Brahe te splami si tym zajciem, cho bez wikszego po

71
wodzenia: na podstawie zamienia Ksiyca z 28 padziernika 1566 roku przepowie
dzia mier sutana Sulejmana Wspaniaego. Niestety, sutan ju wtedy nie y.
Brahe le traktowa swego asystenta; bardziej jak stayst, ktrym wprawdzie Ke
pler by, ni jak rwnorzdnego partnera, na co ten w peni zasugiwa. Wraliwy Johan
nes ugina si pod brzemieniem zniewag. Rozstawali si w gniewie i godzili po wiele
kro, jako e Brahe w kocu zacz docenia geniusz Keplera.
W padzierniku 1601 roku Brahe bra udzia w przyjciu i, swoim zwyczajem, wypi
za duo. Wedug cile obowizujcej etykiety, niestosowne byo odchodzenie od stou
w czasie posiku. Gdy wreszcie udao mu si wymkn do azienki, byo ju za pno:
co istotnego pko mu w rodku. Jedenacie dni pniej zmar. Brahe ju wczeniej
mianowa Keplera swym gwnym asystentem. Na ou mierci powierzy mu wszystkie
dane, zgromadzone w cigu swej znakomitej i hojnie finansowanej kariery, i zaklina
go, by uy swych zdolnoci analitycznych do sporzdzenia wielkiej syntezy, ktra wzbo
gaciaby wiedz o niebie. Nie zapomnia oczywicie doda, e oczekuje, i Kepler b
dzie si trzyma geocentrycznego systemu w jego wersji.
Kepler obieca speni yczenie umierajcego, niewtpliwie bez przekonania, bo
uwaa, e w system by zupenie zwariowany. Ale za to te dane! Dane nie miay sobie
rwnych. Kepler lcza nad nimi w poszukiwaniu jakich regularnoci w ruchach pla
net. Z miejsca odrzuci system Brahego i Ptolemeusza, bo byy bardzo niezgrabne. Mu
sia jednak od czego zacz. Sign wic do systemu Kopernika, gdy ze sferycznym
ukadem orbit by najbardziej eleganck propozycj ze wszystkich dostpnych.
Idea centralnie pooonego Soca bardzo odpowiadaa mistycznej stronie osobo
woci Keplera. Soce nie tylko owietlao wszystkie planety, ale byo take rdem siy
- czy motywu, jak to wtedy okrelano - wywoujcej ruch planet. Nie wiedzia dokadnie,
jak Soce to robio - przypuszcza, e w gr wchodzio co w rodzaju magnetyzmu ale swymi rozwaaniami przygotowa drog dla Newtona. By jednym z pierwszych
uczonych odwoujcych si do pojcia siy jako czynnika niezbdnego dla penego zro
zumienia budowy Ukadu Sonecznego. Stwierdzi te, e system kopernikowski niezu
penie zgadza si z danymi zebranymi przez Brahego. Zgryliwy, stary Duczyk dobrze
wyksztaci Keplera, wpajajc mu zasady metody indukcyjnej: pooy fundament w po
staci obserwacji i dopiero potem dochodzi przyczyn zjawisk. Pomimo skonnoci mi
stycznych i fascynacji, a moe nawet obsesji, geometryczn form, Kepler wiernie trzy
ma si danych. Analiza danych zostawionych przez Brahego, zwaszcza dotyczcych
Marsa, przyniosa w efekcie sformuowanie trzech praw ruchw planet. Obecnie, niemal
czterysta lat pniej, prawa te wci jeszcze su jako podstawa wspczesnej astrono
mii planetarnej. Nie bd si tu zagbia w ich szczegy, powiem tylko, e pierwsze
prawo obalio urocz kopernikowsk koncepcj koowych orbit. Wyobraenie takie krlo
wao niepodwaalnie od czasw Platona. Kepler dowid, e planety poruszaj si po to
rach eliptycznych, przy czym Soce ley w jednym z ognisk tych elips. Ekscentryczny
luteranin uratowa system kopernikowski i uwolni go od niezrcznych epicykli wymylo
nych przez Grekw. Dokona tego, pilnujc, by teorie, ktre tworzy, byy zgodne z ob
serwacjami Brahego co do minuty ktowej.
Elipsy! Czysta matematyka! A moe w ten sposb przejawia si czysta przyroda?
Jeli, jak to odkry Kepler, planety poruszaj si po torach eliptycznych ze Socem znaj
dujcym si w ognisku, oznacza to, e przyroda musi kocha matematyk. Co, moe
Bg, patrzy na Ziemi i mwi: Lubi formy matematyczne. Nietrudno jest wykaza, e
przyroda rzeczywicie ma do nich upodobanie. Podnie kamie i rzu go. Jego tor b

72
dzie dobrym przyblieniem paraboli. Pod nieobecno powietrza otrzymaby doskona
parabol. Bg nie tylko jest matematykiem, jest te dobry. Ukrywa zoono, gdy umys
nasz nie potrafi jeszcze jej ogarn. Dzi na przykad ju wiemy, e orbity nie s idealny
mi elipsami z powodu wzajemnego przycigania si planet, ale te odchylenia byy o
wiele za mae, by Brahe mg je dostrzec za pomoc swego oprzyrzdowania.
W dzieach Keplera jego geniusz czsto skrywa si za mistycznym bekotem. Wie
rzy, e komety s zymi znakami, e Wszechwiat podzielony jest na trzy obszary odpo
wiadajce osobom Trjcy witej, e pywy morskie s wywoywane oddechem Ziemi,
ktr upodobni do ogromnego yjcego zwierzcia. (Idea Ziemi jako organizmu zosta
a ostatnio wskrzeszona w postaci koncepcji Gai).
Ale i tak Kepler mia wielki umys. Dostojny sir Arthur Eddington, jeden z najznako
mitszych fizykw swej epoki, w 1931 roku nazwa Keplera prekursorem wpczesnej fi
zyki teoretycznej. Eddington wychwala Keplera za to, e wykaza si spojrzeniem po
dobnym do tego, jakie charakteryzuje teoretykw epoki kwantowej. Wedug Eddingtona,
Kepler nie poszukiwa konkretnego mechanizmu wyjaniajcego budow Ukadu So
necznego, ale kierowao nim wyczucie matematycznej formy i instynkt estetyczny.

Papie do Galileusza: spadaj

W 1597 roku, na dugo przed ostatecznym rozpracowaniem pewnych kopotliwych
szczegw, Kepler napisa list do Galileusza, w ktrym nakania go do popierania sys
temu kopernikowskiego. Z typowym dla siebie religijnym zapaem przekonywa go, aby
uwierzy i otwarcie z tym wystpi. Galileusz odmwi porzucenia Ptolemeusza, po
trzebowa dowodw. Dostarczy mu ich teleskop.
Noce midzy 7 a 15 stycznia 1610 roku naley zapisa jako jedne z najwaniej
szych w historii astronomii. Wtedy wanie za pomoc nowego i ulepszonego teleskopu
wasnej konstrukcji Galileusz dostrzeg cztery malekie gwiazdy poruszajce si w po
bliu Jowisza i zmierzy tory ich ruchu. Zmuszony by przyzna, e ciaa te kr wok
planety. Ta konkluzja doprowadzia do nawrcenia Galileusza, sprawia, e sta si wy
znawc systemu kopernikowskiego. Jeli jakie ciaa mog kry wok Jowisza, to po
gld mwicy, e wszystkie planety i gwiazdy kr wok Ziemi, musi by bdny. Jak
wikszo neofitw, czy to wyznawcw idei naukowej, religijnej czy politycznej, Galile
usz sta si zagorzaym i nieugitym gosicielem astronomii kopernikowskiej. Historia
przypisuje wielk zasug Galileuszowi, ale my musimy take zoy hod teleskopowi,
ktry otworzy niebiosa oczom uczonego.
Wielokrotnie ju opowiadano dug i zoon histori konfliktu Galileusza z wadza
mi. Koci skaza go na doywotnie wizienie za jego pogldy w dziedzinie astronomii.
(Pniej wyrok zagodzono, zamieniajc go na stay areszt domowy). Dopiero w 1822
roku papie oficjalnie oznajmi, e Soce moe tkwi w centrum Ukadu Sonecznego.
A w 1985 roku Watykan wreszcie przyzna, e Galileusz by wielkim uczonym i e Ko
ci wyrzdzi mu krzywd.

Soneczna gbka

73
Galileusz popeni take nieco inn, mniej znan herezj, ktra jest nieco blisza nurtowi
naszej opowieci ni orbity Marsa i Jowisza. Podczas pierwszej naukowej wyprawy do
Rzymu, w celu zoenia sprawozdania ze swych prac w dziedzinie optyki, Galileusz
przywiz ze sob pudeeczko, ktre zawierao kawaki skay znalezione przez alchemi
kw w pobliu Bolonii. Skaa ta wiecia w ciemnoci. Ten luminescencyjny minera
znany jest dzi jako siarczek baru, ale w roku 1611 alchemicy mieli dla niego znacznie
bardziej poetyck nazw: soneczna gbka.
Galileusz przywiz ze sob do Rzymu kawaki sonecznej gbki, by z ich pomoc
odda si ulubionej rozrywce, a mianowicie irytowa kolegw, wyznawcw doktryny
Arystotelesa. Sedno caej demonstracji nie uszo uwagi siedzcych w mroku arystoteli
kw: wiato jest czym. Galileusz wystawi kamie na soce, a potem przenis go
do ciemnego pokoju, przenoszc razem ze ska wiato. W ten sposb zada kam ary
stotelesowskiemu pogldowi, e wiato jest po prostu wasnoci owietlonego orodka
i nie ma natury czsteczkowej. Zdoa oddzieli wiato od orodka i przemieszcza je
wedle uznania. Dla katolika i arystotelika byo to niemal rwnoznaczne z twierdzeniem,
e mona wzi sodycz Najwitszej Panienki i umieci j w ole czy kamieniu. I z
czego mianowicie ma si to wiato skada? Z niewidocznych czstek - rozumowa Ga
lileusz. Czstek! wiato ma wasnoci mechaniczne. Moe by przenoszone, moe
uderza w ciaa, odbija si od nich, przenika je. Uznanie czsteczkowej natury wiata
doprowadzio Galileusza do zaakceptowania idei niepodzielnych atomw. Nie wiedzia,
jak dziaa soneczna gbka, ale wyobraa sobie, e by moe pewne rodzaje ska mog
przyciga wietliste czstki tak, jak magnes przyciga opiki elaza. Tak czy owak, tego
rodzaju pogldy pogarszay tylko jego, ju i tak bardzo niepewn, pozycj wrd orto
doksyjnych katolikw.
Historyczna spucizna Galileusza nierozerwalnie czy si z Kocioem i religi,
ale on sam nigdy nie traktowa siebie jako zawodowego heretyka ani te jako niewinnie
cierpicego witego. Z naszego punktu widzenia by wielkim fizykiem. Jego wielko
znacznie wykracza poza zasugi zwizane z umocnieniem systemu kopernikowskiego.
Przygotowa grunt dla wielu nowych dziedzin wiedzy. czy eksperyment z rozumowa
niem matematycznym. Gdy ciao si porusza, mwi, wane jest, by ilociowo opisa
jego ruch za pomoc rwna matematycznych. Zawsze pyta: Jak ciaa si poruszaj?
Jak? Jak? Nie pyta: Dlaczego? Dlaczego ta kula spada? By wiadom, e tylko opisu
je ruch, co byo zadaniem, jak na owe czasy, wystarczajco trudnym. Demokryt mgby
zaartowa, e Galileusz chcia zostawi Newtonowi co do zrobienia.

Zarzdca mennicy
Najaskawszy Panie! Mam zosta zamordowany, cho moe Pan sdzi, e nie; ale to
prawda. Bdzie to morderstwo najokropniejsze z moliwych. Dojdzie do niego w maje
stacie prawa, jeli nie wybawi mnie od niego Pana miosierna rka
Tak w 1698 roku pisa faszerz William Chaloner - jedna z bardziej sprytnych i
barwnych postaci w przestpczym wiatku Londynu tamtych czasw - do urzdnika,
ktry wreszcie zdoa go schwyta, osdzi i skaza. Chaloner zagraa integralnoci
brytyjskiej waluty, wystpujcej wwczas gwnie w postaci zotych i srebrnych monet.

74
Ten dramatyczny apel by skierowany do Isaaca Newtona, kuratora mennicy pa
stwowej, ktry wkrtce mia zosta jej zarzdc. Newton skrupulatnie wykonywa swoje
zadanie, ktre polegao na nadzorowaniu mennicy, kontrolowaniu przebijania monet i
chronieniu waluty przed faszerzami i obcinaczami - tymi, ktrzy zestrugiwali z monety
cenny kruszec i puszczali j z powrotem w obieg jako penowartociow. Ta posada odpowiednik dzisiejszego sekretarza skarbu czy ministra finansw - czya w sobie
udzia w wyrafinowanej grze politycznej i walkach parlamentarnych ze ciganiem oszu
stw, rzezimieszkw, zodziei i innych wyrzutkw, ktrzy erowali na walucie Krlestwa.
Korona powierzya t posad wybitnemu uczonemu, Newtonowi, jako synekur, aby
mg spokojnie pracowa nad innymi, waniejszymi zagadnieniami. Ale Newton potrak
towa j zupenie powanie. Opracowa technik karbowania brzegu monet, by przechy
trzy obcinaczy. Osobicie nadzorowa wieszanie skazanych faszerzy. Byy to zajcia
nie majce nic wsplnego z majestatycznym spokojem wczeniejszych etapw ycia
Newtona, kiedy to jego prace nad zagadnieniami matematycznymi i przyrodniczymi day
pocztek gwatownemu rozkwitowi tych nauk. Dopiero powstanie teorii wzgldnoci na
pocztku XX wieku mona porwna z tym, czego dla rozwoju nauki dokona Newton.
Kaprys historii sprawi, e Isaac Newton urodzi si w Anglii w tym samym roku, w
ktrym umar Galileusz (1642). Nie sposb mwi o fizyce, nie wspominajc Newtona.
By on uczonym o transcendentnym znaczeniu. Wpyw jego dokona na dzieje ludzko
ci mona porwna z wpywem Jezusa, Mahometa, Mojesza i Gandhiego, a take
Aleksandra Wielkiego, Napoleona i im podobnych. Newtonowskie prawo powszechne
go cienia i stworzona przez niego metodologia zajmuj po kilka rozdziaw w ka
dym podrczniku fizyki. Kady, kto pragnie powici si nauce lub inynierii, musi je
zrozumie. Newtona okrela si jako skromnego z powodu jego synnego stwierdzenia:
Jeli widziaem dalej ni inni, to dlatego, e staem na ramionach gigantw, co wik
szo interpretuje jako zoenie hodu takim uczonym, jak: Kopernik, Brahe, Kepler i
Galileusz. Moliwa jest wszake inna interpretacja: mwic te sowa, Newton naigrawa
si ze swego zajadego rywala naukowego, bardzo niskiego Roberta Hooke'a, ktry
twierdzi, nie bez racji, e to on pierwszy odkry grawitacj.
Naliczyem ponad dwadziecia powanych biografii Newtona. A literatura, w ktrej
analizuje si, interpretuje i komentuje jego ycie oraz osignicia, jest nieprzebrana. W
biografii napisanej przez Richarda Westfalla i opublikowanej w 1980 roku rda, z kt
rych korzysta, podane s na dziesiciu gsto zadrukowanych stronach. Westfall ywi
dla Newtona bezgraniczny podziw:
Miaem to szczcie, by przy rnych okazjach pozna wielu byskotliwych ludzi, co
do ktrych bez wahania mog przyzna, e intelektualnie mnie przewyszaj. Nigdy te
nie spotkaem nikogo, z kim nie chciabym si porwnywa; zawsze przecie mona po
wiedzie, e jestem w poowie, w jednej trzeciej czy w jednej czwartej tak zdolny jak
ten, z kim si porwnuj. Zawsze jednak uamek by skoczony. W rezultacie mych ba
da nad Newtonem doszedem do przekonania, e z nim nie sposb si mierzy. Sta
si dla mnie osob zupenie innego rzdu, jednym z nielicznych geniuszy, ktrzy kszta
towali kategorie ludzkiego intelektu.
Historia atomizmu jest histori redukcjonizmu - wysikw zmierzajcych do zreduko
wania caej przyrody do niewielkiej liczby praw rzdzcych niewielk liczb pierwotnych
obiektw. Najwikszym redukcjonist ze wszystkich by Isaac Newton. Musiao min
250 lat, zanim wrd rzesz Homo sapiens zaludniajcych Ziemi pojawi si kto, kto mu
dorwna. Wydarzyo si to w niemieckim miecie Ulm w roku 1879.

75
Sia niech bdzie z nami
Chcc dowiedzie si czegokolwiek o fizyce, trzeba studiowa Newtona. Ale trening, ja
kiemu poddani s studenci podczas wykadw, zbyt czsto przesania ca potg i roz
mach stworzonej przez niego syntezy. Newton opracowa ilociowy, a przy tym wyczer
pujcy opis zachowania cia fizycznych. Jego legendarne skojarzenie spadajcego jab
ka z ruchem Ksiyca podkrela zachwycajc moc matematycznego rozumowania.
Sposb, w jaki jabko spada na Ziemi i w jaki Ksiyc j okra, zawarty jest w jed
nej wszechogarniajcej koncepcji. Newton pisa: Pragnbym, bymy mogli pozostae
zjawiska przyrody wyprowadzi z zasad mechaniki za pomoc podobnego rozumowa
nia, poniewa mam wiele powodw, by przypuszcza, e wszystkie one mog zalee
od pewnych si.
Za czasw Newtona wiedziano, jak poruszaj si ciaa fizyczne, znano trajektori
rzuconego kamienia, regularne wychylenia wahada, ruch ciaa zsuwajcego si po rw
ni pochyej, warunki stabilnoci budowli, ksztat kropli wody. Newton za uporzdkowa
te wszystkie zjawiska, i wiele innych, tworzc z nich jednolity system. Stwierdzi, e
wszelkie zmiany ruchu powodowane s przez si i e reakcja ciaa na dziaajc na
si zaley od wasnoci tego ciaa, zwanej mas. Kady ucze wie, e Newton sformu
owa trzy prawa ruchu. Jego pierwsze prawo to po prostu nowa wersja dokonanego
przez Galileusza odkrycia, e stay, niezmienny ruch nie wymaga dziaania adnej siy.
Ale szczeglnie interesuje nas teraz drugie prawo. Dotyczy ono siy, lecz jest nieodcz
nie zwizane z jedn z tajemnic naszej powieci detektywistycznej - z mas. Prawo to
opisuje, w jaki sposb sia wpywa na ruch.
Wielu autorw podrcznikw zmagao si z definicjami i logiczn spjnoci dru
giego prawa Newtona, ktre zapisujemy w takiej oto postaci: F = ma, co oznacza, e
sia rwna jest iloczynowi masy i przyspieszenia. W rwnaniu tym Newton nie definiuje
ani siy, ani masy i dlatego nie jest zupenie jasne, czy ten wzr stanowi definicj, czy
wyraa prawo przyrody. Niemniej gdy si przebrnie jako przez t trudno, dociera si
do najbardziej uytecznego prawa fizyki, jakie kiedykolwiek zapisano. To proste rwna
nie ma przeogromn moc i cho wyglda niewinnie, rozwizanie go moe sprawia
wielkie kopoty. Bee... Znowu matematyka. Prosz si nie denerwowa, nie bdziemy
niczego rozwizywa, tylko o tym porozmawiamy. Zreszt ten niewielki wzr stanowi
klucz do zrozumienia wiata mechaniki, mamy wic powody, by si przy nim na chwil
zatrzyma. (Bdziemy mieli do czynienia z dwoma newtonowskimi wzorami, dla wygody
wic ten nazwijmy wzorem I).
Co to jest a? To jest ta sama wielko - przyspieszenie - ktr Galileusz zdefiniowa
i zmierzy w Pizie oraz Padwie. Moe to by przyspieszenie dowolnego obiektu: kamie
nia, wahada, pocisku, a nawet statku kosmicznego Apollo. Jeli nie naoymy adnych
ogranicze na zakres, ktrego ma dotyczy nasze mae rwnanko, to a moe reprezen
towa ruch planet, gwiazd czy elektronu. Przyspieszenie to tempo zmian prdkoci. Pe
da gazu w samochodzie jest t czci, ktra pozwala na zmian wartoci a. Jeli je
dziesz, drogi Czytelniku, samochodem i w cigu piciu minut jego prdko wzrosa z
15 km/h do 60 km/h, to znaczy e poruszasz si z pewnym przyspieszeniem. Jeli na
tomiast od zera dochodzisz do 90 km/h w cigu dziesiciu sekund, to znaczy e osi
gne znacznie wiksze przyspieszenie.

76
Co to jest m? Bez namysu mona powiedzie, e m to wasno materii. Jej miar
jest reakcja ciaa na dziajc na nie si. Im wiksze m, tym sabsza reakcja (a) na
dziaajc si. Wasno ta czsto bywa nazywana bezwadnoci, a pena jej nazwa
to: masa bezwadna. Galileusz odwoywa si do bezwadnoci przy prbach wyjanie
nia, dlaczego poruszajce si ciao wykazuje tendencj do pozostawania w ruchu. Z
pewnoci moemy za pomoc tego rwnania okrela wielko masy. Przymy tak
sam si (pniej dojdziemy do tego, czym jest sia) do kilku cia i posugujc si zega
rem oraz tam miernicz zmierzmy ruch wywoany przez t si, czyli wielko a. Ciaa
o rnej masie m bd si poruszay z rnym a. Moemy przeprowadzi wiele takich
eksperymentw, porwnujc masy wielu cia. Gdy ju si z tym uporamy, moemy spo
rzdzi standardowy obiekt starannie wykonany z trwaego metalu i wybi na nim:
1,000 kg (to bdzie nasza jednostka masy). Teraz wystarczy go umieci w podzie
miach Biur Miar i Wag w stolicach wikszych pastw (wiatowy pokj bardzo by to ua
twi!). I tak mamy ju opracowany sposb przypisywania liczbowej wartoci masie do
wolnego ciaa. Bdzie to po prostu wielokrotno lub uamek naszego kilogramowego
wzorca.
No dobrze, to bdzie dosy na temat masy, ale co z F? Co to takiego F? Newton
nazywa je naporem jednego ciaa na drugie - czynnikiem powodujcym zmian ruchu.
Czy w naszym rozumowaniu nie zatoczylimy bdnego koa? Niewykluczone, ale nie
martwmy si tym na razie. Moemy teraz za pomoc naszego prawa porwnywa rne
siy oddziaujce na standardowe ciao. Zbliamy si do bardzo interesujcego zagad
nienia. W przyrodzie istnieje wiele rnych si. Pamitajmy, e omawiane prawo jest
prawdziwe dla dowolnego ich rodzaju. Obecnie znamy cztery rodzaje si wystpujcych
w przyrodzie. Za czasw Newtona uczeni zaczynali poznawa jedn z nich - grawita
cj. Grawitacja sprawia, e ciaa spadaj, pociski mkn, a wahada si wahaj. Ziemia,
przycigajca wszystko, co si znajduje na jej powierzchni lub w jej pobliu, wytwarza
si, ktra jest rdem wielkiej rozmaitoci moliwych rodzajw ruchw, a nawet braku
ruchu.
Moemy midzy innymi zastosowa wzr F = ma, by wyjani struktur stacjonar
nych obiektw, takich jak na przykad Czytelniczka siedzca na krzele albo, by przykad
uczyni bardziej pouczajcym, stojca na wadze azienkowej. Ziemia przyciga Czytel
niczk z pewn si. Krzeso lub waga pchaj j z si rwn co do wartoci, ale prze
ciwnie skierowan. Suma obu si dziajcych na Czytelniczk wynosi zero, dlatego te
nie obserwujemy adnego ruchu. (Wszystko to dzieje si ju po tym, jak posza do ksi
garni, aby kupi t ksik). Waga mwi jej, jaka sia potrzebna jest dla zrwnowaenia
przycigania grawitacyjnego: 60 kG lub, wrd ludw o niskiej kulturze, ktre nie stosu
j jeszcze ukadu metrycznego, 132 funty. Olaboga, od jutra si odchudzam! Tak wa
nie sia grawitacji oddziauje na Czytelniczk. To jest wanie to, co nazywamy cia
rem - po prostu przyciganie grawitacyjne. Newton wiedzia, e ciar zmienia si nieco,
gdy si jest w gbokiej dolinie lub na szczycie wysokiej gry, natomiast znacznie, gdy
trafi si na Ksiyc. Ale sama masa, czyli to, co przeciwstawia si sile, nie ulega zmia
nie.
Newton nie wiedzia, e nacisk i popychanie, wywierane przez podogi, krzesa,
spryny, sznurki, wiatr i wod, s ze swej natury siami elektrycznymi. Pochodzenie
siy nie ma znaczenia dla prawdziwoci tego synnego rwnania. Newton mg analizo
wa spryny, kije do krykieta, wasnoci mechaniczne budowli, ksztat kropli wody czy
nawet samej Ziemi. Jeli znamy si, moemy obliczy parametry ruchu. Jeli sia jest

77
zerowa, zerowa jest take zmiana prdkoci, co oznacza, e ciao kontynuuje swj ruch
ze sta prdkoci. Jeli podrzucisz, drogi Czytelniku, do gry pik, jej prdko
zmniejsza si, a w najwyszym punkcie toru pika si zatrzyma i zacznie spada coraz
szybciej. Sprawia to sia grawitacji, skierowana pionowo w d. Rzu pik przed siebie.
Jak opisa ten wdziczny uk? Rozmy ruch na dwie czci - na skadow pionow i
poziom. Na cz poziom nie oddziauj adne siy (ladem Galileusza musimy pomi
n opr powietrza, ktry jest minimalny). Dlatego pozioma cz ruchu odbywa si ze
sta prdkoci. Wzdu osi pionowej obserwujemy ruch w gr i w d, a do ze
tknicia si piki z ziemi. Ruch zoony? Parabola! O rety! Kolejny dowd na to, e
Bg wada geometri.
Zaoywszy, e znamy mas piki i moemy okreli jej przyspieszenie, wykorzystu
jc F = ma potrafimy dokadnie obliczy parametry jej ruchu. Tor piki jest zdeterminowa
ny: jest nim parabola. Ale przecie jest wiele rodzajw parabol. Sabo uderzona pika nie
poleci daleko, mocne odbicie moe posa j a poza boisko. Skd si bior te rnice?
Bior si ze zmiennych, ktre Newton nazwa warunkami pocztkowymi. Jaka bya po
cztkowa prdko? A pocztkowy kierunek? Moe on przybiera rozmaite wartoci, od
pionowego w gr (w tym przypadku rzucajcy dostanie pik w gow) do prawie po
ziomego (kiedy pika bardzo szybko spadnie na ziemi). W kadym przypadku tor ru
chu, czyli trajektoria, jest zdeterminowany przez prdko i kierunek w momencie roz
poczcia ruchu - to znaczy przez warunki pocztkowe.
Chwileczk!!!
Dochodzimy tu do gboko filozoficznego zagadnienia. Jeli dany jest zesp warun
kw pocztkowych dotyczcych okrelonej liczby cia i jeli znane s siy oddziaujce
na te ciaa, to mona okreli, jak bdzie przebiega ich ruch... wiecznie. W wiecie
Newtona wszystko jest przewidywalne i zdeterminowane. Zamy na przykad, e
wszystko w wiecie skada si z atomw - c za dziwaczna sugestia jak na ten wy
kad. Przypumy, e znamy pocztkowy stan kadego z miliardw miliardw atomw i
e wiemy, jakie siy na nie oddziauj. Zamy, e jaki kosmiczny, supergigantyczny
komputer mgby przetrawi te dane i okreli przysze pooenia kadego atomu.
Gdzie one wszystkie si znajd w jakiej chwili w przyszoci, powiedzmy w Dniu Zwy
cistwa? Wynik byby przewidywalny. Wrd tych miliardw atomw byby may pod
zbir, ktry mona by nazwa Czytelnik, Leon Lederman lub Papie. Przewidywal
ny, zdeterminowany... Wolny wybr byby tylko iluzj samooszukujcego si umysu.
Nauka stworzona przez Newtona bya deterministyczna. Pniejsi filozofowie zreduko
wali rol Stwrcy do nakrcenia spryny wiata i puszczenia jej w ruch. Potem dzie
je wiata spokojnie ju mogy si toczy same. (Co rozsdniejsi uczeni zajmujcy si t
problematyk w latach dziewidziesitych XX wieku mogliby wysun co do tego pew
ne obiekcje).
Oddwik, jaki teorie Newtona wywoay w filozofii i religii, by tak samo gboki, jak
ich wpyw na fizyk. A wszystko to za przyczyn tego podstawowego rwnania:
.
Strzaki maj przypomina studentowi, e siy i ich konsekwencje - przyspieszenia skierowane s w t sam stron. Mnstwo wielkoci fizycznych, takich jak masa, tem
peratura, objto, nie jest skierowanych w adnym kierunku. Ale wektory - czyli wiel
koci takie jak sia, prdko czy przyspieszenie - oznaczamy strzakami, bo s konkret
nie zorientowane w przestrzeni.
Zanim zostawimy rwnanie Ef rwna si ma w spokoju, powimy jeszcze chwi
l jego potdze. Stanowi ono podstaw inynierii ldowej, wodnej, akustycznej i innych

78
jeszcze jej typw. Uywa si go, aby zrozumie napicie powierzchniowe, przepyw cie
czy w rurach, dryf kontynentw, rozchodzenie si dwiku w stali i w powietrzu, stabil
no takich budowli, jak na przykad Sears Tower czy jednego z najpikniejszych mo
stw, Bronx-Whitestone, o penych wdziku ukach spinajcych brzegi zatoki Pelham.
Gdy byem maym chopcem, jedziem czsto rowerem z naszego domu przy Manor
Avenue nad zatok, gdzie przygldaem si wznoszeniu tej wspaniaej konstrukcji. Iny
nierowie, ktrzy j zaprojektowali, byli dogbnie zaznajomieni z rwnaniem Newtona.
Teraz za, w miar jak nasze komputery staj si coraz szybsze, rosn nasze moliwo
ci rozwizywania problemw za pomoc F = ma. Dobra robota, panie Newton!
Obiecywaem trzy prawa, a omwiem tylko dwa. Trzecie prawo gosi, e akcja
rwna jest reakcji. cilej mwic, chodzi o to, e gdy ciao A wywiera jak si na
ciao B, zawsze B wywiera na A tak sam si, tylko przeciwnie skierowan. Istota
tego prawa ley w tym, e dotyczy ono wszystkich si: grawitacyjnych, elektrycznych,
magnetycznych i innych, niezalenie od ich rodzaju.

Ulubione F Isaaca
Kolejne odkrycie o wielkim znaczeniu, ktrego dokona Isaac N., zwizane byo z pew
n konkretn si. Chodzi o grawitacj, ktr on znalaz w przyrodzie. Pamitajmy, e
F z drugiego prawa Newtona oznacza po prostu jakkolwiek si. Wybierajc si, ktr
chcemy wstawi do rwnania, trzeba j na wstpie okreli ilociowo, by rwnanie miao
sens. To oznacza - Boe dopom - kolejne rwnanie.
Newton sformuowa wyraenie prawdziwe dla F (grawitacji) - to jest dla tych przy
padkw, kiedy w gr wchodzi sia grawitacji - zwane prawem powszechnego cienia.
Mwi ono o tym, e wszystkie ciaa wywieraj na siebie nawzajem oddziaywanie grawi
tacyjne. Sia tego oddziaywania zaley od odlegoci dzielcej ciaa i od ich masy. Od
masy? Chwileczk! Tu wanie przejawia si sabo, jak Newton mia dla koncepcji
atomowej budowy materii. Wedug niego, sia grawitacji dziaa na wszystkie atomy ciaa,
a nie tylko na te, ktre znajduj si w pobliu jego powierzchni. Ziemia przyciga jabko
jako cao - kady atom Ziemi przyciga kady atom jabka. Podobnie i jabko przyci
ga Ziemi. Mamy tu do czynienia z przeraajc symetri, bo w takim razie Ziemia
musi przysun si nieskoczenie may kawaek na spotkanie spadajcego jabka. Po
wszechno tego prawa polega na tym, e sia grawitacji dziaa wszdzie. Jest to sia, z
jak Ziemia przyciga Ksiyc, z jak Soce przyciga Marsa, z jak Soce przyciga
Proxim Centauri - swojego najbliszego gwiezdnego ssiada, odlegego o 40 000 000
000 000 kilometrw. Krtko mwic, prawo to odnosi si do wszystkich cia. Wszdzie.
Oddziaywanie to siga w przestrze i maleje wraz ze wzrostem odlegoci dzielcej
dwa ciaa. Uczniowie dowiaduj si w szkoach, e jest to prawo odwrotnych kwadra
tw, co oznacza, e sia jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci. Gdy od
lego dzielca dwa ciaa zwiksza si dwukrotnie, sia zmniejsza si czterokrotnie.
Gdy odlego wzronie trzykrotnie, sia zmaleje do 1/9 pierwotnej wielkoci, i tak dalej.

Co nas pcha do gry

79
Jak ju wspomniaem, sia jest wielkoci wektorow: na przykad sia grawitacji na po
wierzchni Ziemi skierowana jest w d. Jaka jest natura siy, ktra jej przeciwdziaa, kt
ra dziaa do gry? Czym jest sia wywierana przez krzeso na siedzcego, przez kij ba
seballowy na pik, przez gwd na motek, na czym polega nacisk helu rozcigajce
go balon, cinienie wody wypychajcej do gry zanurzony w niej kawaek drewna?
Dlaczego - co jest bardzo przygnbiajce - wikszo z nas nie potrafi przenika cian?
Zaskakujca, prawie szokujca odpowied jest taka, e wszystkie wymienione siy s
rnymi przejawami oddziaywania elektrycznego.
Na pocztku ten pogld wydaje si dziwaczny. W kocu, nie odczuwamy adunkw
elektrycznych pchajcych nas do gry, gdy stajemy na wadze albo gdy siadamy na
krzele. Sia ta dziaa porednio. Jak dowiedzielimy si od Demokryta (i z ekspery
mentw przeprowadzonych w XX wieku), materia w znacznej czci skada si z pu
stej przestrzeni, a wszystko jest zbudowane z atomw. To, co spaja te atomy i pozwa
la wyjani sztywno materii, jest oddziaywaniem elektrycznym. (Opr, jaki ciaa stae
stawiaj prbom przenikania przez nie, ma te co wsplnego z teori kwantow). Od
dziaywanie to ma bardzo du moc: maa waga azienkowa ma jej do, by zrwnowa
y przyciganie caej Ziemi. Z drugiej strony, lepiej nie stawa na tafli jeziora ani wy
chodzi przez okno z mieszkania na dziesitym pitrze. W wodzie, a szczeglnie w
powietrzu, atomy tkwi zbyt rzadko, by mogy zapewni sztywno niezbdn dla zrw
nowaenia ciaru czowieka.
W porwnaniu z oddziaywaniem elektrycznym, ktre spaja materi i nadaje jej
sztywno, grawitacja jest bardzo saba. Jak saba? Podczas moich wykadw przedsta
wiam zawsze nastpujce dowiadczenie. Bior kawaek drewna, powiedzmy listw o
dugoci 30 cm, i w poowie zaznaczam biegnc dokoa niej lini. Unosz listw pio
nowo do gry, podpisuj grn cz gra, a doln cz d. Trzymajc j za grn
cz, pytam: Dlaczego dolna cz pozostaje na miejscu, mimo e caa Ziemia ci
gnie j do dou? Odpowied brzmi: Bo jest mocno sczepiona z czci grn za po
rednictwem si elektrycznych, ktre spajaj atomy skadajce si na drewno. A Leder
man trzyma grn cz. Racja.
By zbada, o ile potniejsze od grawitacji (Ziemi przycigajcej d) s siy elek
tryczne, ktre spajaj gr z doem, przepiowuj listw na p wzdu zaznaczonej linii
(zawsze chciaem by nauczycielem zaj praktyczno-technicznych). W ten sposb za
pomoc piy zredukowaem praktycznie do zera siy elektryczne wice gr z do
em. Teraz, na moment przed spadniciem na podog, d znalaz si w konfliktowej
sytuacji: mimo e siy elektryczne zostay usunite, gra wci jeszcze przyciga gra
witacyjnie d. Ziemia z kolei wci cignie d do dou. Zgadnij, drogi Czytelniku,
ktra z nich wygra. Dolna poowa listewki spada na podog. Za pomoc rwnania wy
raajcego prawo powszechnego cienia moemy obliczy rnic midzy tymi dwie
ma siami grawitacji. Okazuje si, e sia, z jak Ziemia przyciga d, jest ponad mi
liard razy wiksza ni ta, z ktr przyciga go gra. (Prosz uwierzy mi na sowo).
Wniosek: sia elektryczna spajajca gr z doem bya przynajmniej miliard razy sil
niejsza ni przyciganie grawitacyjne midzy tymi dwiema czciami. W sali wykado
wej nie osigniemy lepszego przyblienia, ale okazuje si, e rzeczywicie jest ona 1041
(ta liczba to jeden z czterdziestoma i jeden zerami) razy silniejsza. Zapiszmy to w tej
postaci:
100 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000.

80
Nie sposb uzmysowi sobie ogromu tej liczby. Nie ma mowy. Ale moe ten przy
kad cho troch przybliy nam 1041: Wyobramy sobie elektron i pozyton w odlegoci
wier milimetra od siebie. Obliczmy si grawitacji, z jak si przycigaj. Teraz policz
my, jak daleko od siebie musiayby si znale te dwie czstki, aby zrwnaa si z ni
wystpujca midzy nimi sia przycigania elektrycznego. Odpowied brzmi: okoo pto
ra tysica bilionw kilometrw (50 lat wietlnych). Oczywicie, wszystko to przy zaoe
niu, e sia oddziaywania elektrycznego maleje z kwadratem odlegoci - tak samo jak
sia grawitacji. Czy to pomogo? Grawitacja dominuje wrd wielu rodzajw ruchw, kt
re bada Galileusz, poniewa kada czstka planety przyciga ciaa znajdujce si przy
jej powierzchni. W badaniach nad atomami i jeszcze mniejszymi obiektami efekty gra
witacji s zupenie niedostrzegalne. W wielu innych zjawiskach grawitacja rwnie jest
bez znaczenia. Na przykad w zderzeniu dwch kul bilardowych (fizycy uwielbiaj zde
rzenia, s one doskonaym narzdziem pozwalajcym na zdobywanie wiedzy) wpyw
Ziemi zostaje zniwelowany, jeli eksperyment odbywa si na stole. Dziaajc pionowo
w d si przycigania ziemskiego rwnoway skierowany pionowo w gr nacisk sto
u. Pozostaj wic tylko siy dziaajce poziomo, gdy jedna kula uderza w drug.

Tajemnica dwch mas

Dziki newtonowskiemu prawu powszechnego cienia mona okreli wartoc F we
wszystkich przypadkach, w ktrych wchodzi w gr grawitacja. Wspominaem ju, e
Newton zapisa wzr na F w ten sposb, e sia oddziaywania jednego obiektu, po
wiedzmy Ziemi, na inny, powiedzmy Ksiyc, zaley od iloci tworzywa grawitacyjnego
zawartego w Ziemi pomnoonej przez ilo tworzywa grawitacyjnego zawartego w
Ksiycu. By wyrazi ilociowo t donios prawd, Newton znalaz inny wzr, wok
ktrego od pewnego czasu krymy. Wyraony za pomoc sw przedstawia si on na
stpujco: sia przycigania grawitacyjnego midzy dwoma ciaami A i B rwna jest
pewnej staej liczbowej (zazwyczaj oznaczanej liter G) pomnoonej przez iloczyn iloci
tworzywa w A i iloci tworzywa w B oraz podzielonej przez kwadrat odlegoci midzy
A i B. Symbolami wyraa si to tak:
F = G MA MB /R2.
Nazwijmy to Wzorem II. Nawet zagorzay wrg wszelkich rachunkw musi doceni
prostot tego rwnania. By je nieco przybliy, moemy przyj, e A to Ziemia, B za
- Ksiyc, cho w newtonowskim sformuowaniu rwnanie to odnosi si do wszystkich
cia. Rwnanie odnoszce si do tego konkretnego ukadu wyglda nastpujco:
F = G MZiemi MKsiyca /R2.
Odlego midzy Ziemi i Ksiycem siga 400 000 km. Staa G rwna si 6,67
10-11 w jednostkach, ktre mierz masy w kilogramach, a odlegoci w metrach. Ta
dokadnie znana wielko staej okrela si oddziaywania grawitacyjnego. Nie musimy
zapamitywa wartoci tej staej ani w ogle si ni przejmowa. Zauwamy tylko, e
10-11 wiadczy o tym, e jest to bardzo maa liczba. F nabiera jakiegokolwiek znaczenia
tylko wtedy, gdy przynajmniej jedno z M jest ogromne, tak jak w przypadku Ziemi. Gdy
by okrutny Stwrca mg uczyni G rwnym zeru, ycie zniknoby do prdko, Ziemia
poszybowaaby w przestrze w kierunku stycznym do jej dotychczasowego, eliptyczne
go toru wok Soca i zdecydowanie nie grozioby nam ju globalne ocieplenie.

81
Bardzo ciekaw rzecz jest masa M, ktr nazywamy mas grawitacyjn. Mwiem,
e jest ona miar tworzywa - w naszym przykadzie tworzywa Ziemi i Ksiyca - ktre,
zgodnie ze wzorem, wytwarza oddziaywanie grawitacyjne. Chwileczk - sysz jki do
chodzce z tylnych rzdw - mamy teraz dwie masy. Mas m z F = ma (Wzr I) i
mas M w naszym nowym Wzorze II. No i co teraz? Suszna uwaga, ale to nie jest
adne nieszczcie, tylko wyzwanie.
Nazwijmy te dwa rodzaje masy duym M i maym m. Due M jest miar materii
grawitacyjnej, ktra przyciga inne ciaa. Mae m to masa bezwadna, to miara materii
przeciwstawiajcej si sile i determinujcej wielko ruchu bdcego nastpstwem tej
siy. S to dwa cakowicie rne atrybuty materii. Newtonowi zawdziczamy zrozumienie
tego, e z eksperymentw Galileusza (pamitasz, drogi Czytelniku, Piz?) i wielu in
nych wynika wyranie, i M = m. Tworzywo grawitacyjne jest rwnowane masie bez
wadnej wystpujcej w drugim prawie ruchu Newtona.

Czowiek z dwoma umlautami

Newton nie wiedzia, dlaczego te dwie wielkoci s rwne; po prostu przyj ten fakt do
wiadomoci. Przeprowadzi nawet kilka sprytnych eksperymentw, majcych na celu
sprawdzenie, czy rzeczywicie s rwne. Z dokadnoci do jednego procentu udao
mu si udowodni, e s. To znaczy M/m = 1,00. M podzielone przez m daje jeden z
dwoma zerami po przecinku. Ponad dwiecie lat po Isaacu Newtonie zdoano znacznie
poprawi dokadno tego pomiaru. W latach 1888-1922 wgierski baron Roland
Etvs przeprowadzi seri niezwykle zmylnych eksperymentw, w ktrych wykorzy
sta wahada z aluminium, miedzi, drewna i rnych innych materiaw. Wykaza, e
midzy tymi dwiema wasnociami materii zachodzi rwno z dokadnoci do piciu
czci na miliard. W jzyku matematyki wyglda to tak:
M/m = 1,000 000 000 0,000 000 005. Czyli stosunek ten zawiera si midzy 1,000
000 005 a 0,999 999 995.
Dzi potwierdzilimy prawdziwo tej rwnoci do ponad dwunastu miejsc po prze
cinku. Galileusz udowodni w Pizie, e dwie rne kule spadaj z tak sam prdko
ci. Newton wykaza, dlaczego tak si dzieje. Skoro due M rwna si maemu m, sia
grawitacji jest proporcjonalna do masy obiektu. Masa grawitacyjna (M) kuli armatniej
moe by tysic razy wiksza ni masa kulki od oyska, a zatem sia grawitacji, ktrej
dowiadczy, bdzie tysic razy wiksza. Ale te jej masa bezwadna (m) bdzie wykazy
wa tysickrotnie wikszy opr wobec tej siy ni masa bezwadna maej kulki. Jeli te
dwa ciaa spuci si z wiey, to wspomniane efekty znios si nawzajem: kula armatnia
oraz kulka od oyska jednoczenie spadn na powierzchni Ziemi.
Rwno M i m wydawaa si by niewiarygodnym zbiegiem okolicznoci i dr
czya fizykw przez stulecia. Stanowia ona klasyczny odpowiednik liczby 137. W 1915
roku Einstein wczy ten zbieg okolicznoci do swej wielkiej teorii, zwanej ogln teori
wzgldnoci.
Badania barona Etvsa nad stosunkiem M do m byy najpowaniejszym, ale by
najmniej nie jedynym jego wkadem w rozwj nauki. By midzy innymi rekordzist w
dziedzinie pisowni: dwa umlauty! Co waniejsze, Etvs interesowa si nauczaniem
przedmiotw przyrodniczych i ksztaceniem nauczycieli szk rednich - mnie take te
zagadnienia s bliskie i powicam im sporo czasu. Historycy odnotowali, e jego wysi

82
ki doprowadziy do eksplozji geniuszu. Tacy luminarze fizyki, jak: Edward Teller, Eugene
Wigner, Leo Szilard, czy matematyk John von Neumann, pochodz z Budapesztu z
epoki Etvsa. To masowe pojawianie si na pocztku XX wieku na Wgrzech fizykw i
matematykw doprowadzio pewnych, skdind rozsdnych, obserwatorw do uznania,
e Marsjanie zaoyli baz w Budapeszcie i stamtd zamierzaj podbi nasz planet.
Loty kosmiczne s niezwykle dramatyczn ilustracj prac Newtona i Etvsa.
Wszyscy widzielimy filmy krcone na pokadach statkw kosmicznych. Astronauta wy
puszcza dugopis, ktry unosi si obok niego, z wdzikiem demonstrujc nam stan nie
wakoci. Oczywicie, ani czowiek, ani dugopis nie trac tak naprawd ciaru; sia
przycigania grawitacyjnego wci dziaa. Ziemia przyciga mas grawitacyjn statku,
astronauty i dugopisu. Jednoczenie ruch na orbicie zdeterminowany jest przez masy
bezwadne tyche obiektw zgodnie ze Wzorem II. Skoro obie masy s rwne, wszyst
kie ciaa poruszaj si jednakowo. Astronauta, dugopis i statek poruszaj si razem w
niewakim tacu.
T sam sytuacj mona te uj jako swobodne spadanie, bo tym wanie jest tak
naprawd ruch statku kosmicznego na orbicie okooziemskiej. Ksiyc w pewnym sen
sie te nieustannie spada na Ziemi. Nigdy do niej nie dolatuje tylko dlatego, e sferycz
na powierzchnia Ziemi oddala si od niego z t sam prdkoci, z ktr on spada.
Tak wic, jeli nasz astronauta spada swobodnie i jego dugopis te spada swobodnie,
to s w takiej samej sytuacji jak dwa ciaa spuszczane z krzywej wiey. W statku ko
smicznym, podobnie jak podczas spadania z wiey, waga wskazywaaby zero (gdyby
tylko astronaucie udao si jako na niej stan). Std wanie ten termin: nie-wako.
Amerykaska agencja kosmiczna NASA wykorzystuje zjawisko swobodnego spadania
podczas treningw przygotowawczych dla astronautw. Aby przyzwyczai ich do stanu
niewakoci, zabiera si ich na przejadk samolotem odrzutowym, ktry lata na duej
wysokoci po torze skadajcym si z serii parabol (znowu ta krzywa). Podczas pikowa
nia pasaerowie dowiadczaj stanu niewakoci, nie bez pewnych nieprzyjemnych do
zna, ktre mu zazwyczaj towarzysz. Nieoficjalnie samolot ten nazywany jest wymiotn
komet.
Tak wygldaj problemy ery kosmicznej. Ale Newton wiedzia wszystko o astronau
cie i jego dugopisie. Ju wtedy, w XVII wieku, mgby Ci powiedzie, drogi Czytelniku,
co si bdzie dziao w statku kosmicznym.

Wielki twrca syntez

Newton wid na wp pustelniczy tryb ycia, czciowo w Cambridge, czciowo w
majtku rodzinnym w Lincolnshire, podczas gdy Londyn by prawdziwym centrum, w
ktrym dziaay wielkie umysy tamtej epoki. W latach 1684-1687 pracowa nad swym
gwnym dzieem: Philosophiae naturalis principia mathematica (Zasady matematyczne
filozofii naturalnej). W nim zawar podsumowanie wszystkich swoich bada w dziedzi
nie matematyki i mechaniki, ktre wczeniej pozostaway niekompletne czy niejasne.
Principia stanowiy ju kompletn symfoni, ujmujc wyniki dwudziestu lat pracy.
Piszc to dzieo, Newton musia przeprowadzi powtrne obliczenia, przemyle i
przejrze stare oraz zebra nowe dane: o drogach komet, o ksiycach Jowisza i Sa
turna, o pywach u ujcia Tamizy i jeszcze wielu innych zjawiskach. To wanie na kar

83
tach tego dziea Newton wyrazi ide absolutnego czasu i przestrzeni, to tu sformuowa
w cisy sposb trzy prawa ruchu. Tu take opracowa pojcie masy jako miary iloci
materii, z ktrej skada si ciao: Ilo materii jest tym, co wzrasta wesp z jego gsto
ci i wielkoci.
Ta gorczkowa praca twrcza miaa pewne skutki uboczne. Wedug wiadectwa
asystenta, ktry mieszka razem z Isaakiem Newtonem:
Jest on tak pochonity i oddany swym studiom, e je bardzo niewiele, czasem na
wet zupenie zapomina o jedzeniu. W tych wyjtkowych wypadkach, gdy zdecyduje si
pj do refektarza [...] wychodzi na ulic, zatrzymuje si, uwiadamia sobie pomyk i
w popiechu powraca do swojej izby. [...] Czasem zaczyna pisa stojc przy biurku i
nie pozwalajc sobie nawet na tak zwok, jaka byaby konieczna dla przysunicia so
bie krzesa.
Tak to wanie bywa z uczonymi ogarnitymi twrczym zapaem.
Principia spady na Angli i ca Europ jak grom z jasnego nieba. Plotki na temat
tego dziea rozchodziy si szybko, zanim jeszcze zeszo z pras drukarskich. Newton ju
wczeniej cieszy si znakomit reputacj wrd matematykw i fizykw; Principia spra
wiy, e sta si postaci legendarn i e zainteresowali si nim tacy filozofowie, jak
John Locke czy Voltaire. By to niesychany sukces. Prorocy i akolici, a nawet tacy zna
komici krytycy, jak Christiaan Huygens i Gottfried Leibniz, wszyscy zczyli swe gosy w
chrze pochwa dla niesychanej gbi i znaczenia tego dziea. Arcyrywal Newtona, Ro
bert May Hooke, obdarzy Principia najwyszym komplementem, mwic, e jest to
plagiat jego wasnej pracy.
Gdy ostatnio odwiedzaem Uniwersytet w Cambridge, chciaem zobaczy egzem
plarz Principiw. Spodziewaem si, e znajd ksik umieszczon w szklanej gablo
cie wypenionej helem. Nic podobnego, egzemplarz pochodzcy z pierwszego wydania
sta sobie na pce w bibliotece Wydziau Fizyki. Oto ksika, ktra zmienia nauk.
Skd Newton czerpa inspiracj? Korzysta z bogatej literatury dotyczcej ruchw
planet, w tym take z bardzo pouczajcych prac Hooke'a. Te rda odegray zapewne
rwnie wan rol, co potga intuicji sir Isaaca, o ktrej mwi nam powszechnie znana
anegdota o spadajcym jabku. Pono pewnego popoudnia, gdy Ksiyc by na niebie,
Newton zobaczy spadajce jabko. Dostrzeg wtedy podobiestwo czce te dwa ciaa.
Ziemia wywiera na jabko, obiekt ziemski, oddziaywanie grawitacyjne, ale sia tu si nie
koczy, tylko siga dalej, nawet do Ksiyca - ciaa niebieskiego. Sia ta sprawia, e
jabko spada na ziemi. Ta sama sia powoduje, e Ksiyc okra Ziemi. Newton po
czy swoje rwnania i wszystko si zgadzao. W pierwszej poowie lat osiemdziesi
tych XVII wieku Newton zjednoczy mechanik niebios i mechanik ziemsk. Prawo po
wszechnego cienia pozwolio wytumaczy misterny taniec Ukadu Sonecznego, py
wy morskie, czenie si gwiazd w galaktyki, galaktyk w gromady, nieczste, lecz daj
ce si przewidzie pojawienia komety Halleya i jeszcze inne rzeczy. W 1969 roku
NASA wysaa na Ksiyc trzy osoby. Potrzebowali technologii ery podboju kosmosu, by
odpowiednio wyekwipowa si na t wypraw, ale najwaniejsze rwnania zaprogramo
wane w pokadowych komputerach kierujcych lotem rakiety na Ksiyc i z powrotem
miay ju trzysta lat. Wszystkie sformuowa Newton.

84
Kopot z grawitacj
Przekonalimy si ju, e w skali atomowej, powiedzmy podczas oddziaywania midzy
elektronem a protonem, sia grawitacji jest tak nieznaczna, i potrzebowalimy jedynki z
41 zerami, by przyrwna j do si elektrycznych. Jest naprawd saba. W skali makro
skopowej prawo grawitacji znajduje potwierdzenie w dynamice naszego Ukadu So
necznego. Wielkim nakadem si mona je sprawdzi laboratoryjnie, uywajc bardzo
czuej wagi skrce. Ale kopot z grawitacj w latach dziewidziesitych naszego stu
lecia polega na tym, e jest jedyn z czterech znanych si, ktra nie daje si pogodzi z
teori kwantow. Jak ju wspomniaem, zidentyfikowalimy czstki bdce nonikami
oddziaywa elektromagnetycznego, sabego i silnego, ale czstka przenoszca od
dziaywanie grawitacyjne wci nam umyka. Nadalimy tej hipotetycznej czstce nazw
- grawiton - ale jak dotd nie udao nam si jej znale. Zbudowano wielkie i czue urz
dzenia, by wykry fale grawitacyjne, ktre pojawiyby si na skutek jakiej kosmicznej
katastrofy gdzie we Wszechwiecie. Mgby to by wybuch supernowej, czarna dziura
poerajca jak zabkan gwiazd albo niezbyt prawdopodobne, ale moliwe zderze
nie dwch gwiazd neutronowych. Na razie nie wykryto adnych ladw czego takiego,
ale poszukiwania wci trwaj.
Grawitacja stanowi najwiksz przeszkod na naszej drodze do zczenia fizyki
czstek elementarnych z kosmologi. Jestemy jak staroytni Grecy: jedyne, co moe
my zrobi, to siedzie i czeka, a si co wydarzy, bo adne eksperymenty nie wcho
dz w rachub. Gdybymy mogli zderzy ze sob dwie gwiazdy, tak jak to robimy z
protonami, niewtpliwie przyniosoby to ciekawe rezultaty. Jeli kosmologowie maj ra
cj i teoria Wielkiego Wybuchu jest naprawd dobr teori - a ostatnio zapewniano
mnie, e wci jeszcze jest - to kiedy w pocztkowej fazie istnienia Wszechwiata
wszystkie czstki znajdoway si bardzo blisko siebie. Energia przypadajca na kad z
nich bya ogromna. Sia grawitacji wzmocniona przez ca t energi - ktra jest rwno
wana masie - staje si si o przyzwoitej mocy take i w skali atomowej. A atomem
rzdzi teoria kwantowa. Jeli nie przyczymy siy grawitacji do rodziny si kwantowych,
nigdy nie zrozumiemy szczegw Wielkiego Wybuchu ani najgbszej struktury czstek
elementarnych.

Isaac i jego atomy

Wikszo historykw nauki zgadza si co do tego, e Newton wierzy, i materia zbu
dowana jest z czstek. Grawitacja bya jedynym rodzajem oddziaywania, ktre uj w
formie matematycznej. Wedug niego oddziaywanie midzy ciaami, czy to bdzie Zie
mia i Ksiyc, czy Ziemia i jabko, musi by wynikiem oddziaywa zachodzcych mi
dzy czstkami skadajcymi si na te ciaa. Zaryzykowabym twierdzenie, e wynalezie
nie rachunku rniczkowego i cakowego ma co wsplnego z wiar Newtona w istnie
nie atomw. By zrozumie si wystpujc, powiedzmy, midzy Ziemi a Ksiycem,
trzeba zastosowa nasz Wzr II. Ale jak warto mamy przyj dla R - odlegoci, kt
ra je dzieli? Gdyby obiekty te miay bardzo mae rozmiary, nie byoby problemu z wy
znaczeniem R: rwnaoby si odlegoci midzy ich rodkami. Aby si jednak dowie
dzie, jak oddziaywanie maej czstki Ziemi wpywa na Ksiyc, i aby zsumowa
wszystkie siy pochodzce od wszystkich czstek, konieczna jest znajomo rachunku

85
rniczkowego i cakowego. Pozwala on na dodawanie nieskoczonej liczby niesko
czenie maych wielkoci. I Newton wynalaz ten rachunek okoo roku 1666, kiedy, jak
sam powiedzia, jego umys by wyjtkowo zdatny do dokonywania odkry.
W XVII wieku nie dysponowano praktycznie adnymi danymi na poparcie atomi
zmu. W Principiach Newton pisa, e musimy ekstrapolowa dane z dowiadcze zmy
sowych, by zrozumie funkcjonowanie mikroskopowych czstek, z ktrych zbudowana
jest materia. Poniewa twardo caoci bierze si z twardoci czci [...] moemy
susznie wywnioskowa twardo niepodzielnych czstek nie tylko tych cia, ktre wy
czuwamy dotykiem, ale take wszystkich innych.
Podobnie jak w przypadku Galileusza, badania Newtona nad optyk doprowadziy
go do uznania, e wiato jest strumieniem czstek. Pod koniec ksiki zatytuowanej
Optyka dokona przegldu wczenie panujcych pogldw na natur wiata i way
si na ten zapierajcy dech w piersiach skok:
Czy czstki cia nie maj pewnych wasnoci, mocy czy si, dziki ktrym dziaaj
na odlego, nie tylko na promienie wiata, ktre ulegaj odbiciu, ugiciu czy zaama
niu, ale take na siebie nawzajem, wytwarzajc wielk cz zjawisk przyrody? Bo prze
cie jest rzecz wiadom, e ciaa dziaaj na siebie nawzajem przyciganiem grawita
cyjnym, magnetycznym i elektrycznym i e te dziaania wyznaczaj ksztat i bieg przy
rody. Nie jest nieprawdopodobne, by istniay take i inne siy przycigania poza tymi,
[...] inne, ktre sigaj na mae odlegoci i z tego powodu umykaj obserwacji; i nie
wykluczone, e przyciganie elektryczne moe siga na niewielkie odlegoci, nie b
dc nawet wywoanym przez tarcie [podkrelenie moje].
Oto mamy przewidywanie, intuicj, a moe nawet wskazwki dotyczce Wielkiej
Unifikacji - witego Graala, ktrego obecnie poszukuj fizycy. Czy Newton nie nawoy
wa tu do podjcia poszukiwa si dziaajcych we wntrzu atomu, znanych dzi jako sa
be i silne? Si, ktre w przeciwiestwie do grawitacji dziaaj tylko na mae odlegoci.
Czytajmy dalej:
Rozwaywszy to wszystko, wydaje mi si prawdopodobne, e Bg na pocztku
uformowa materi w postaci twardych, masywnych, nieprzenikliwych, ruchomych cz
stek. [...] I te pierwotne czstki s ciaami [...] tak twardymi, e nigdy nie ulegaj zuyciu
ani nie rozpadaj si na czci; adna zwyka sia nie jest w stanie podzieli tego, co
Bg sam uczyni jednoci, gdy stwarza wiat.
Dowody byy niewystarczajce, ale Newton wyznaczy fizyce kurs, ktry konse
kwentnie prowadzi w kierunku mikrowiata kwarkw i leptonw. Poszukiwanie tej nad
zwyczajnej siy, ktra pozwoli nam podzieli to, co Bg sam uczyni jednoci, stanowi
dzi lini frontu bada w fizyce czstek elementarnych.

Dziwne rzeczy
Wdrugim wydaniu Optyki Newton opatrzy swe konkluzje seri pyta. S one tak trafne i wci pozostaj otwarte - e mona si w nich dopatrzy wszystkiego, czego si tylko
zapragnie. Ale chyba uzasadnione jest twierdzenie, e Newton by moe antycypowa,
w jaki gboko intuicyjny sposb, podwjny, korpuskularno-falowy charakter teorii
kwantowej. Jednym z najbardziej niepokojcych aspektw teorii Newtona jest zagad
nienie oddziaywania na odlego. Ziemia przyciga jabko. Jabko spada. Soce przy

86
ciga planety. Planety kr wok niego po eliptycznych torach. Jak to si dzieje? W
jaki sosb dwa ciaa, przedzielone tylko pust przestrzeni, mog przekazywa sobie
nawzajem oddziaywanie? Wedug jednego z popularnych w owym czasie modeli, zja
wisko to mia wyjani hipotetyczny eter. Eter - niewidoczny i niematerialny orodek
przenikajcy ca przestrze - mia umoliwi nawizanie kontaktu midzy ciaami A i
B.
Jak niedugo zobaczymy, James Clerk Maxwell uchwyci si idei eteru i powierzy
mu funkcj przenoszenia fal elektromagnetycznych. Einstein obali t ide w 1905 roku.
Koncepcja eteru przeywa wzloty i upadki, a obecnie wierzymy, e jaka nowa jego
wersja (tak naprawd chodzi o prni Demokryta i Anaksymandra) jest kryjwk Bo
skiej Czstki.
Newton w kocu odrzuci ide eteru. Jego atomistyczne pogldy wymagayby, eby
eter take mia budow czsteczkow, a to byo dla niego nie do przyjcia. Poza tym
eter musiaby przenosi oddziaywanie tak, aby nie zaburza przy tym ruchu planet na
ich niezmiennych orbitach.
Nastpujcy paragraf z Principiw ilustruje pogldy Newtona na ten temat:
Istnieje przyczyna, bez ktrej siy poruszajce nie rozprzestrzeniayby si w prze
strzeni. Przyczyn tak moe by jakie centralnie pooone ciao (jak magnes w rod
ku siy magnetycznej) albo cokolwiek innego, czego jeszcze nie znamy. Mam zamiar tyl
ko poda matematyczny opis tych si, bez rozwaania ich fizycznych przyczyn i waci
woci.
Gdyby wysuchali tych sw fizycy w czasie wspczesnego seminarium, powstaliby
ze swych miejsc i zgotowali mwcy owacj, gdy Newton porusza tu bardzo wspcze
sne zagadnienie: sprawdzianem prawdziwoci teorii jest jej zgodno z wynikami eks
perymentu i obserwacji. Nie ma wic znaczenia, e Newton (i jego wspczeni wielbi
ciele) nie zna odpowiedzi na pytania: dlaczego grawitacja? skd si ona bierze? Te pro
blemy nale do dziedziny filozofii tak dugo, dopki kto nie wykae, e grawitacja jest
konsekwencj jakiego gbszego zjawiska, jakiej symetrii, ktra by moe dotyczy
wielowymiarowej czasoprzestrzeni.
Do filozofowania. Newton wyranie posun naprzd nasze poszukiwania a-tomu,
ustalajc rygorystyczne reguy postpowania, reguy formuowania uoglniajcych wnio
skw, ktre mona byo stosowa do szerokiego wachlarza zagadnie fizycznych. Gdy
te reguy zostay przyjte, odegray ogromn rol w rozwoju sztuk stosowanych, takich
jak inynieria czy technika. Mechanika Newtona i towarzyszca jej nowa matematyka
stanowi podstaw, na ktrej wzniesiona zostaa piramida nauk fizycznych i technicz
nych. Zmiany przez nie spowodowane s odpowiednikiem rewolucji, jaka dokonaa si
w naszym sposobie mylenia. Bez niej niemoliwa byaby rewolucja przemysowa ani
nieustanne, systematyczne poszukiwania nowej wiedzy i nowych technologii. Oznacza
to przejcie od statycznego spoeczestwa, biernie oczekujcego, a co si wydarzy,
do spoeczestwa dynamicznego, pragncego zrozumie, zdajcego sobie spraw z
tego, e wiedza umoliwia kontrol. Spucizna Newtona daa redukcjonizmowi potny
impuls do dalszego rozwoju.
Wpyw Newtona na rozwj fizyki i matematyki oraz jego oddanie dla idei atomizmu
s dokadnie udokumentowane. Niejasne natomiast jest, jakie znaczenie dla prac na
ukowych miaa druga strona jego ycia: rozlege badania w dziedzinie alchemii i przy
wizanie do okultystycznej, religijnej filozofii, szczeglnie do idei hermetyzmu wywodz
cej si z magicznych praktyk staroegipskich kapanw. Ten aspekt jego ycia by w

87
znacznym stopniu nieznany. Piastujc odpowiedzialne stanowiska - profesora katedry
im. Lucasa w Cambridge (obecnie zajmuje je Stephen Hawking), a potem wysoko na
szczeblach drabiny politycznej w Londynie - nie mg sobie pozwoli na to, by wyszo
na jaw jego przywizanie do wywrotowych praktyk religijnych. Ujawnienie tej strony y
cia, jeli nie okryoby go hab, na pewno postawioby go w kopotliwym pooeniu.
Pozwlmy Einsteinowi wyrazi kocowe uwagi na temat prac Newtona:
Newtonie, wybacz mi; znalaze jedyn drog, ktr w Twojej epoce mg znale
tylko czowiek o najwyszych zdolnociach umysowych i mocy twrczej. Pojcia, ktre
wypracowae, do dzi jeszcze kieruj naszym myleniem w fizyce, cho wiemy teraz,
e jeli mamy osign gbsze zrozumienie zachodzcych w wiecie zwizkw, poj
cia te trzeba bdzie zastpi innymi, znacznie bardziej wykraczajcymi poza sfer bez
poredniego dowiadczenia.

Dalmatyski prorok
I jeszcze jedna uwaga na zakoczenie pierwszego etapu - wieku mechaniki, wielkiej ery
fizyki klasycznej. Wyraenie wyprzedza sw epok czsto bywa naduywane. Ale ja i
tak si nim posu. Nie w odniesieniu do Galileusza czy Newtona. Obaj pojawili si
zdecydowanie we waciwym czasie - ani za pno, ani za wczenie. Grawitacja, ekspe
rymenty, pomiar, dowodzenie matematyczne... - wszystko to wisiao ju w powietrzu.
Galileusz, Kepler, Brahe i Newton byli za ycia akceptowani - cieszyli si saw! - gdy
wczesna spoeczno naukowa dojrzaa ju do przyjcia ich idei. Nie wszyscy jednak
mieli a tyle szczcia.
Rudjer Josip Bokovi, urodzony w Dubrowniku w 1711 roku na 16 lat przed
mierci Newtona, znaczn cz ycia spdzi w Rzymie. Bokovi gorco popiera
teorie Newtona, ale mia pewne trudnoci z zaakceptowaniem prawa powszechnego
cienia. Nazywa je klasycznym ograniczeniem, dostatecznie dobrym przyblieniem sy
tuacji, w ktrej odlegoci s bardzo due. Mwi, e jest ono prawie cakiem poprawne,
ale istniej - bardzo niewielkie, co prawda - odchylenia od tego prawa. Sdzi, e to kla
syczne prawo musi ulec zupenemu zaamaniu w skali atomowej, gdzie siy przyciga
nia zastpione s oscylacjami midzy siami przycigania i odpychania. Zadziwiajca
myl jak na osiemnastowiecznego uczonego.
Bokovi zmaga si te ze starym problemem oddziaywania na odlego. Ponie
wa by przede wszystkim geometr, wymyli pojcie pola si, by wyjani, w jaki spo
sb siy rozcigaj kontrol nad odlegymi ciaami. Ale to jeszcze nie wszystko!
Mia on jeszcze jeden pomys, pomys zupenie szalony jak na XVIII wiek (a moe i
na kady inny rwnie). Mwi, e materia skada si z niewidocznych i niepodzielnych
a-tomw. Nie ma tu niczego szczeglnie nowego. Leukippos, Demokryt, Galileusz, New
ton z atwoci by si z nim zgodzili. Ale teraz uwaga: wedug Bokovia czstki te nie
maj wymiarw, to znaczy s punktami geometrycznymi. Oczywicie, jak to si zdarza z
wieloma nowymi ideami w nauce, take i ta miaa swych prekursorw - by moe w
staroytnej Grecji, nie mwic ju o wskazwkach zawartych w pismach Galileusza.
Jak moe przypominasz sobie, drogi Czytelniku, z lekcji geometrii, punkt jest po prostu
miejscem, nie ma adnych wymiarw. I teraz Bokovi wysuwa sugesti, e materia
skada si z czstek pozbawionych wymiarw! Zaledwie kilkadziesit lat temu znaleli
my czstk, do ktrej ten rysopis pasuje. Jest ni kwark.

88
Jeszcze wrcimy do pana Bokovia.

89

6. Dalsze poszukiwania atomu: chemicy i elektrycy

Naukowiec nie buntuje si przeciw Wszechwiatowi, lecz go akceptuje. Wszechwiat
jest dla niego wybornym daniem, ktrym mona si delektowa, krlestwem
do zbadania, jest jego przygod i nie koczc si rozkosz. Bywa usuny
albo zwodniczy, ale nigdy nudny. Jest wspaniay i w szczegle, i w ogle.
Mwic krtko, odkrywanie jest najszlachetniejszym zajciem dla dentelmena.
I. I. RABI
Przyznaj: nie tylko fizycy zajmowali si poszukiwaniami demokrytejskiego atomu. Che
micy niezaprzeczalnie odcisnli swoje pitno, szczeglnie w cigu dugiej epoki (z
grubsza w latach 1600-1900) rozwoju fizyki klasycznej. Rnice midzy fizykami a che
mikami nie s nie do przezwycienia. Ja sam wystartowaem jako chemik, a zwrciem
si ku fizyce czciowo dlatego, e wydawaa mi si atwiejsza. Od tego czasu wielo
krotnie zauwayem, e niektrzy z moich przyjaci nawet rozmawiaj z chemikami.

Czowiek, ktry odkry 20 centymetrw niczego

Chemicy zajli si czym, czego wczeniej nie zrobili fizycy. Przeprowadzali dowiad
czenia z atomami. Galileusz, Newton i inni, mimo znacznych osigni eksperymental
nych, atomami zajmowali si wycznie teoretycznie. Nie dlatego, e si lenili, tylko po
prostu nie mieli odpowiednich urzdze. To chemicy przeprowadzili eksperymenty, ktre
zmusiy atomy do ujawnienia swej obecnoci. W tym rozdziale zajmiemy si bogatym
materiaem dowodowym zebranym w sprawie demokrytejskiego a-tomu. Zobaczymy
wiele falstartw, par obiecujcych, ale faszywych tropw i bdnie zinterpretowanych
rezultatw, ktre zawsze s zmor dla eksperymentatora.
Zanim zajmiemy si chemikami z prawdziwego zdarzenia, musz wspomnie o
pewnym uczonym, ktrego ze wzgldu na jego prace, zmierzajce do przywrcenia ato
mizmowi statusu koncepcji naukowej, musimy uzna czciowo za chemika, a czcio
wo za mechanika. Jest nim Evangelista Torricelli (1608-1647). Powtrzmy: Demokryt
mwi, e nie istnieje nic oprcz atomw i pustej przestrzeni; wszystko poza tym jest
opini. Dlatego te, aby wykaza suszno teorii atomistycznej, trzeba znale atomy,
ale trzeba take znale dzielc je pust przestrze. Arystoteles zdecydowanie sprze
ciwia si samemu pojciu prni, a jeszcze w epoce renesansu Koci utrzymywa, e
natura nie znosi prni.
I oto na scen wkracza Torricelli. By jednym z uczniw Galileusza w kocowym
okresie jego dziaalnoci. W 1642 roku mistrz poleci Torricellemu, by zaj si proble
mem, z ktrym zwrcili si do niego florenccy kopacze studzien. Zauwayli oni, e
woda w pompach sscych nigdy nie daje si unie na wysoko wiksz ni 10 me
trw. Dlaczego tak si dzieje? Wstpna hipoteza wysunita przez Galileusza i innych
brzmiaa, e prnia jest si i e czciowa prnia, wytworzona w rurze przez pom
p, pociga wod do gry. Galileusz, oczywicie, nie chcia sobie zawraca gowy pro
blemami kopaczy studzien, wic oddelegowa do nich Torricellego.

90
Torricelli uwaa, e to wcale nie prnia pociga wod, lecz normalne cinienie po
wietrza wpycha j do rury. Gdy pompa zmniejsza cinienie powietrza nad kolumn
wody, normalne cinienie poza pomp naciska mocniej na lustro wody gruntowej i wta
cza j do rury. Torricelli sprawdzi t hipotez w rok po mierci Galileusza. Rozumowa
w ten sposb: skoro rt jest 13,5 razy cisza od wody, to powietrze powinno j wy
pchn na wysoko 13,5 razy mniejsz ni wypycha wod, czyli na okoo 76 cm. Zdo
by grub szklan rur o dugoci okoo metra, ktra miaa zamknity jeden koniec, i
przeprowadzi bardzo prosty eksperyment. Wypeni j po brzegi rtci, przykry, odwr
ci do gry dnem, umieci w misie wypenionej rtci i usun przykrywk. Cz rtci
wylaa si do misy, ale - zgodnie z przewidywaniem - w rurze zostao okoo 76 cm pyn
nego metalu.
Czsto mwi si, e podczas tego fundamentalnego dla historii fizyki wydarzenia
zosta wynaleziony barometr. I jest to zgodne z prawd. Torricelli zauway, e wyso
ko supa rtci zmieniaa si z dnia na dzie, odpowiednio do waha cinienia atmos
ferycznego. Jednak z naszego punktu widzenia wyniki jego eksperymentu maj daleko
gbsze znaczenie. Zapomnijmy o 76 centymetrach rtci wypeniajcej trzy czwarte
rury. Dla nas istotne s pozostae 24 cm u jej szczytu. Ten zamknity kawaek rurki nie
zawiera niczego. Naprawd niczego. adnej rtci, adnego powietrza, nic! No, prawie
nic. To bya cakiem przyzwoita prnia, w ktrej zgromadzio si tylko nieco oparw rt
ci; ich ilo jest zalena od temperatury. Mwimy, e mamy do czynienia z prni, kie
dy cinienie wynosi okoo 10-6 tora. (Tor, nazwany tak na cze Evangelisty, to jednost
ka miary cinienia. 10-6 tora rwne jest okoo jednej miliardowej normalnego cinienia at
mosferycznego). Nowoczesne pompy prniowe pozwalaj osign 10 -11 tora, a nawet
jeszcze mniej. W kadym razie Torricelli otrzyma pierwsz sztucznie wytworzon pr
ni wysokiej jakoci. Wniosek ten narzuca si nieubaganie. Niezalenie od tego, czy
natura znosi prni, czy nie, musi j jako tolerowa. Teraz, kiedy udowodnilimy ju
istnienie pustej przestrzeni, przydayby si jakie atomy, ktre mona by w niej umie
ci.

ciskanie gazu
Wkracza Robert Boyle. Tego irlandzkiego chemika (1627-1691) krytykowano za to, e
sposobem mylenia bardziej przypomina fizyka ni chemika, niemniej jego osignicia
niewtpliwie zapisay si w historii chemii. By eksperymentatorem, ktrego dowiad
czenia czsto spezay na niczym, ale mimo to sprawi, e idea atomizmu umocnia si w
Anglii i Europie. Nazywa si go czasem Ojcem Chemii.
Pod wpywem prac Torricellego Boyle uleg fascynacji prni. Zatrudni Roberta
Hooke'a tego samego, ktry tak bardzo kocha Newtona - by zbudowa dla niego pom
p prniow. W ten sposb rozbudzi w sobie zainteresowanie gazami, ktre, jak s
dzi, musiay stanowi klucz do atomizmu. Moliwe, e pomg mu nieco Robert Hooke,
ktry zwrci uwag, e cinienie, wywierane przez gaz na ciany naczynia - na przykad
przez powietrze rozpychajce balon - moe by rezultatem naporu atomw. Nie widzimy
pojedynczych wybrzusze, spowodowanych przez poszczeglne atomy, bo jest ich za
duo (miliardy), co sprawia, e postrzegamy gadko rozcigajcy si balon.
W swym dowiadczeniu Boyle, podobnie jak Torricelli, uy rtci. Wzi szklan rur
k w ksztacie litery J o dugoci 5 metrw. Zasklepi jej krtsze rami i do tak spreparo

91
wanego naczynia wlewa rt przez dusze rami. W pewnym momencie rt przerwa
a poczenie midzy oboma ramionami rurki. Boyle kontynuowa wlewanie. Im wicej
rtci wlewa, tym mniej miejsca zajmowao powietrze uwizione w zamknitej czci rur
ki i jednoczenie zwikszao si jego cinienie, co mg atwo stwierdzi, mierzc wyso
ko rosncego supka rtci w otwartym ramieniu. Boyle odkry, e objto gazu jest
odwrotnie proporcjonalna do cinienia, jakie na dziaa. Cinienie to pochodzio od do
datkowej iloci rtci w duszym ramieniu i naciskajcego na ni powietrza atmosfe
rycznego. Jeli podwoi cinienie, dolewajc odpowiedni ilo rtci, objto powietrza
zmniejszya si o poow. Gdy cinienie wzroso trzykrotnie, objto skurczya si do
jednej trzeciej. Zjawisko to zostao ujte w prawie Boyle'a, ktre do dzi stanowi filar
chemii.
Istotne s szokujce wnioski pynce z tego eksperymentu: mona spra powie
trze i dowolny inny gaz. Aby wytumaczy to zjawisko, mona wyobrazi sobie gaz jako
zbiorowisko atomw porozdzielanych pust przestrzeni. Gdy cinienie wzrasta, atomy
skupiaj si bliej siebie. Czy to dowodzi istnienia atomw? Niestety, nie. Mona poda
take inne wyjanienia. Tak wic eksperyment Boyle'a dostarczy tylko danych zgod
nych z koncepcj atomizmu. Dane te byy na tyle przekonujce, e Newton i inni uznali
za suszn atomow teori materii. W kadym razie sprenie powietrza co najmniej
podao w wtpliwo arystotelesowskie przekonanie o cigoci materii. Pozosta pro
blem cieczy i cia staych, ktre nie poddaway si ciskaniu tak atwo, jak gazy. Nie
znaczyo to, e nie skadaj si one z atomw, ale e jest w nich mniej pustej prze
strzeni.
Boyle by mistrzem eksperymentu, na ktry, mimo osigni Galileusza i innych
uczonych XVII wieku, wci patrzono podejrzliwie. Boyle prowadzi dugotrwa debat z
Benedyktem Spinoz, holenderskim filozofem (i szlifierzem soczewek), nad tym, czy
eksperyment moe dostarczy dowodw. Wedle Spinozy, tylko logiczne rozumowanie
miao t moc, eksperyment by jedynie uytecznym narzdziem sucym do potwier
dzenia lub odrzucenia jakiej idei. Tacy wielcy uczeni, jak Huygens i Leibniz, take po
dawali w wtpliwo warto dowiadcze. Eksperymentatorom zawsze wiatr wieje w
oczy.
Wysiki Boyle'a majce na celu znalezienie dowodu na istnienie atomw (on sam
wola termin ciaka) przyczyniy si do rozwoju chemii, w ktrej w owym czasie pano
wa nielichy baagan. Wci jeszcze powszechnie wierzono, e budulcem materii s y
wioy. Zaczto od Empedoklesowych: powietrza, ziemi, ognia i wody. Ale z biegiem
czasu okazao si, e trzeba doda jeszcze inne, midzy innymi: sl, siark, rt, flegm
(flegm?), olej, spirytus, kwas i zasad. W XVII wieku substancje te nie tylko uznawano
za elementarne skadniki materii, lecz wierzono take, i s one istotnymi skadnikami
kadego jej rodzaju. Kwas, by posuy si tu tylko jednym przykadem, powinien by
znajdowa si w kadym zwizku. Jake skoowani musieli by w tamtych czasach
chemicy! Przy takim zaoeniu nie sposb przeanalizowa nawet najprostsz reakcj.
Ciaka Boyle'a otworzyy drog dla bardziej redukcjonistycznej i prostszej metody anali
zowania zwizkw chemicznych.

Zabawa w nazwy

92
Jednym z problemw, ktremu musieli stawi czoo chemicy w XVII i XVIII wieku, by
zupeny brak porzdku w nazewnictwie chemicznym. Antoine Laurent Lavoisier (17431794) zmieni ten stan w 1787 roku, publikujc klasyczne dzieo Mthode de Nomencla
ture Chimique. Mona by go nazwa Newtonem chemii (moliwe, e chemicy nazywaj
Newtona Lavoisierem fizyki).
Lavoisier by zadziwiajcym czowiekiem. Odnis pewne osignicia jako geolog,
by pionierem w opracowywaniu naukowych podstaw rolnictwa, zdolnym finansist i re
formatorem spoecznym - mia pewien udzia w roznieceniu Rewolucji Francuskiej.
Wprowadzi nowy system miar i wag, ktry z czasem przerodzi si w ukad metryczny,
uywany dzi w cywilizowanych krajach. (Stany Zjednoczone, by nie zosta zbyt daleko
w tyle, z wolna zaczynaj wprowadza ukad SI).
W XVII i pierwszej poowie XVIII wieku zgromadzono ca gr danych, ale byy
one beznadziejnie pogmatwane. Nazwy rozmaitych substancji - pomfolyks, kolkotar, ma
so arszeniku, kwiaty cynku, orpiment, wojowniczy etiop - byy efektowne, ale nie pozwa
lay si domyla jakiegokolwiek gbszego porzdku. Jeden z nauczycieli Lavoisiera
powiedzia mu, e sztuka rozumowania nie jest niczym wicej, jak tylko dobrze upo
rzdkowanym jzykiem, i on wzi to sobie do serca. Podj si uporzdkowania i
opracowania wszystkich nazw chemicznych. Zmieni wojowniczy etiop na tlenek elaza,
orpiment zosta siarczkiem arsenu. Rozmaite przedrostki (nad-, pod-) oraz przyrostki
(-owy, -awy, -yn) pomogy uporzdkowa i skatalogowa niezliczon liczb zwiz
kw chemicznych. C szczeglnego tkwi w imieniu? Czasem kryje si w nim przezna
czenie. Czy Archibald Leach dostaby te wszystkie wspaniae role filmowe, gdyby nie
zmieni swego imienia i nazwiska na Cary Grant?
Lavoisierowi nie poszo to tak atwo. Zanim zrewidowa nomenklatur, musia zrewi
dowa sam teori chemiczn. Jedno z wikszych jego osigni dotyczyo wasnoci
gazw i spalania. W XVIII wieku chemicy wierzyli, e podgrzewana woda przeobraaa
si w powietrze, ktre wedug nich miao by jedynym prawdziwym gazem. Na podsta
wie swych bada Lavoisier wykaza, e dowolny pierwiastek moe wystpowa w ka
dym z trzech stanw skupienia: staym, ciekym i gazowym. Dowid take, e spalanie
jest reakcj chemiczn polegajc na czeniu si rnych substancji z tlenem. Usun
z nauki teori flogistonu - arystotelejsk w swej naturze przeszkod na drodze do osi
gnicia prawdziwego rozumienia przebiegu reakcji chemicznych. Co wicej, styl bada
Lavoisiera - oparty na precyzji, najwyszej technice eksperymentalnej i krytycznej anali
zie zebranych danych - naprowadzi chemi na nowoczesny kurs. Cho jego prace nie
wnosiy wiele do teorii atomistycznej, to bez podwalin, ktre on pooy, dziewitnasto
wieczni uczeni nie mogliby znale pierwszego bezporedniego dowodu na istnienie
atomw.

Pelikan i balon
Woda fascynowaa Lavoisiera. Za jego czasw wielu uczonych wci uwaao, e woda
jest podstawowym ywioem i e nie mona jej rozoy na czci skadowe. Niektrzy
wierzyli take w transmutacj; sdzili, e woda moe ulec przemianie, na przykad, w
ziemi. Nawet mona byo si o tym przekona dowiadczalnie. Jeli gotowa wod od
powiednio dugo, to okae si, e na dnie naczynia zbierze si stay osad. To woda ule
ga transmutacji w jaki inny pierwiastek - mwili ci uczeni. Nawet wielki Robert Boyle w

93
to wierzy. Co wicej, przeprowadzi dowiadczenie, ktre tego dowodzio. Wykaza mia
nowicie, e roliny rosn dziki temu, i wcigaj wod. Ergo, woda ulega transmutacji
w odygi, licie, kwiaty etc. W tej sytuacji staje si jasne, dlaczego tak wielu ludzi nie
ufao eksperymentom. Podobne wnioski wystarcz, eby w peni zgodzi si ze Spino
z.
Lavoisier zdawa sobie spraw, e w wielu eksperymentach zaniedbano pomiary.
Przeprowadzi swj wasny eksperyment, polegajcy na tym, e gotowa wod w spe
cjalnym naczyniu, zwanym pelikanem. Pelikan jest tak skonstruowany, e para powstaa
na skutek wrzenia wody gromadzi si i kondensuje w kulistej komorze, skd dwiema
rurkami powraca do tej czci naczynia, w ktrej odbywa si wrzenie. W ten sposb
proces przebiega bez adnych strat wody. Lavoisier dokadnie zway naczynie i desty
lowan wod przeznaczon do dowiadczenia. Nastpnie zacz j gotowa i tak goto
wa bez przerwy przez 101 dni. W wyniku tego dugotrwaego eksperymentu w naczy
niu zebraa si pewna ilo osadu. Lavoisier zway wtedy wszystko z osobna: wod,
pelikan i osad. Po stu i jednym dniu gotowania woda waya dokadnie tyle samo co na
pocztku. To powinno nam co powiedzie o skrupulatnoci Lavoisiera. Jednak pelikan
way nieco mniej. Ciar osadu by rwny brakujcemu ciarowi naczynia. Dlatego La
voisier uzna, e otrzymany osad nie jest przeobraon wod, ale rozpuszczonym
szkem, krzemionk pochodzc z naczynia. Wykaza te, e eksperymenty pozbawio
ne precyzyjnych pomiarw s bezuyteczne, a nawet mylce. Waga laboratoryjna bya
jego skrzypcami, gra na niej, by zrewolucjonizowa chemi.
Taki by koniec transmutacji. Jednak wielu ludzi, w tym take sam Lavoisier, wci
wierzyo, e woda jest jednym z ywiow, podstawowym pierwiastkiem. Koniec tej iluzji
nastpi dopiero wtedy, gdy Lavoisier wynalaz naczynie o dwch szyjkach. Uywa go
w ten sposb, e wpuszcza przez te szyjki rne gazy w nadziei, e si pocz i w
ten sposb powstanie jaka trzecia substancja. Pewnego dnia postanowi wyprbowa
tlen i wodr. Spodziewa si, e moe powsta jaki kwas. Otrzyma wod. Pisa, e
bya czysta jak destylowana woda. Czemu nie? Zrobi j przecie dokadnie wedug
przepisu. Stao si oczywiste, e woda nie jest pierwiastkiem, lecz zoon substancj,
ktr mona wyprodukowa, biorc dwie czci wodoru i jedn cz tlenu.
W roku 1783 miao miejsce wydarzenie historyczne, ktre porednio przyczynio si
do dalszego rozwoju chemii. Bracia Montgolfier dokonali pierwszych zaogowych lotw
balonem wypenionym ciepym powietrzem. Niedugo potem J. A. C. Charles (nota bene
nauczyciel fizyki) wznis si na wysoko trzech kilometrw za pomoc balonu wype
nionego wodorem. Zrobio to wielkie wraenie na Lavoisierze. Uzna, e balony daj
wspaniae moliwoci wznoszenia si ponad chmury i prowadzenia bada meteorolo
gicznych. Wkrtce powoano do ycia komitet, ktrego celem byo opracowanie tanich
metod produkcji gazu dla potrzeb lotw balonowych. Lavoisier zorganizowa masow
produkcj wodoru. Uzyskiwa go w wyniku rozkadu wody na jej skadowe podczas
przesczania jej przez luf armatni wypenion gorcymi elaznymi piercieniami.
Teraz nikt majcy odrobin zdrowego rozsdku nie utrzymywa ju, e woda jest
pierwiastkiem. Ale Lavoisiera czekaa jeszcze jedna wielka niespodzianka. Rozszczepi
ju ogromne iloci wody, a rachunek zawsze wychodzi taki sam: z wody mona byo
otrzyma wodr i tlen w ilociach wyraajcych si wagowym stosunkiem 8:1. Ewident
nie byo to dzieem jakiego zgrabnego mechanizmu, ktry mona by wytumaczy, od
woujc si do atomw.

94
Lavoisier nie wdawa si w spekulacje na temat atomizmu, mwi tylko, e u pod
staw chemii le proste i niepodzielne czstki, ale prawie niczego o nich nie wiemy.
Niestety, nie mia okazji przej na emerytur i spokojnie spisywa pamitnikw, w kt
rych mgby rozwin sw koncepcj atomw. Mimo e na pocztku popiera Rewolu
cj, w czasie Rzdw Terroru wypad z ask i w 1794 roku posano go na szafot. Mia
wtedy 50 lat.
Nazajutrz po egzekucji matematyk Joseph Louis Lagrange tak podsumowa t tra
gedi: Tylko moment zajo im cicie tej gowy, ale i stu lat moe by za mao, by wy
rosa do niej podobna.

Z powrotem do atomu
Przedstawiciel nastpnego pokolenia, skromny angielski nauczyciel John Dalton (17661844) zaj si badaniem wnioskw pyncych z prac Lavoisiera. W Daltonie znaleli
bymy wreszcie typowy, filmowy typ naukowca. Wydaje si, e wid zupenie monoton
ny tryb ycia. Nie oeni si, gdy, jak mwi: mam gow nazbyt wypenion trjktami,
procesami chemicznymi, eksperymentami z elektrycznoci oraz tym podobnymi rze
czami, bym mg myle o maestwie. Wielkie urozmaicenie stanowi dla niego spa
cer lub udzia w spotkaniu sekty kwakrw.
Dalton rozpocz karier jako nauczyciel w szkole z internatem, gdzie wolny czas
spdza na lekturze dzie Newtona i Boyle'a. Tkwi na tej posadzie przez ponad dziesi
lat, zanim udao mu si zosta wykadowc matematyki na wyszej uczelni w Manche
sterze. Gdy ju tam przyby, poinformowano go, e ma take uczy chemii. Narzeka na
przecienie prac, mimo e uczy 21 godzin tygodniowo! W 1800 roku zwolni si
stamtd i otworzy wasn akademi, dziki czemu mia wreszcie znowu do czasu, by
powica si badaniom chemicznym. Do dnia, w ktrym ogosi atomistyczn teori
materii (co wydarzyo si midzy 1803 a 1808 rokiem), Dalton uwaany by przez spo
eczno naukow raczej za amatora. O ile wiemy, to on jako pierwszy formalnie
wskrzesi demokrytejski termin atom, majcy oznacza malekie, niepodzielne czstki,
z ktrych skada si materia. Wprowadzi jednak pewn modyfikacj. Przypomnijmy, e
Demokryt mwi, i atomy rnych substancji maj rne ksztaty. W ujciu Daltona ich
najistotniejsz wasno stanowi ciar.
Atomistyczna teoria Daltona bya jego najwikszym osigniciem naukowym. Nie
zalenie od tego, czy teoria ta wisiaa ju w powietrzu (wisiaa) albo czy historia przypi
saa mu zbyt wielk zasug (wedug niektrych historykw - zbyt wielk), nikt nie moe
kwestionowa ogromnego wpywu, jaki atomizm wywar na rozwj chemii - dziedzin
wiedzy, ktra wkrtce miaa si sta jedn z najbardziej wpywowych nauk. Bardzo do
brze, e to chemia dostarczya pierwszego eksperymentalnego dowodu wiadczcego o
realnoci atomw. Przypomnijmy sobie marzenie staroytnych Grekw: odkry nie
zmienne arche w wiecie, gdzie zmienno towarzyszy nam na kadym kroku. A-tom
rozwizywa ten kryzys. Zmieniajc konfiguracje a-tomw mona dokonywa wszelkich
zmian, ale fundament naszej egzystencji - sam a-tom - pozostaje niezmienny. W chemii
stosunkowo niewielka liczba atomw daje nieograniczon rnorodno z powodu
mnstwa moliwych kombinacji: atom wgla moe poczy si z jednym lub dwoma
atomami tlenu, wodr z tlenem albo z chlorem, albo z siark i tak dalej. A jednak ato

95
my wodoru zawsze s atomami wodoru - wszystkie zupenie identyczne i niezmienne.
No, ale znowu si zagalopowalimy i zapomnielimy o naszym bohaterze, Daltonie.
Dalton zauway, e wasnoci gazw najlepiej daj si wytumaczy przy zaoeniu,
i s one zbudowane z atomw. Wykorzysta t ide take przy analizowaniu reakcji
chemicznych. Stwierdzi, e zwizek chemiczny zawsze zawiera te same iloci wagowe
skadajcych si na pierwiastkw. Na przykad wgiel i tlen cz si w tlenek wgla.
eby w zwizek powsta, zawsze potrzeba 12 g wgla i 16 g tlenu (albo 12 funtw
wgla i 16 funtw tlenu). Niezalenie od rodzaju stosowanych jednostek, stosunek za
wsze pozostaje ten sam: 12:16. Jak to uzasadni? Jeli atom wgla way 12 jednostek,
a atom tlenu 16, to makroskopowy ciar wgla i tlenu zuytych na wytworzenie tlenku
wgla bdzie mona wyrazi tym samym stosunkiem. Ten jeden przykad nie byby jesz
cze wystarczajcym dowodem na rzecz istnienia atomu. Jeli jednak w zwizkach wo
doru i tlenu albo wodoru i wgla wzgldne ciary zuytego wodoru, wgla i tlenu za
wsze pozostaj w stosunku 1:12:16, to po prostu zaczyna ju brakowa innych wyja
nie. Gdy t sam logik zastosuje si do wielu dziesitkw zwizkw, atomy pozosta
j jedynym sensownym uzasadnieniem.
Dalton zrewolucjonizowa nauk, oznajmiajc, e atom jest podstawow jednostk
pierwiastka chemicznego i e kady rodzaj atomw ma sw wasn charakterystyczn
wag. Tak oto pisa w roku 1808:
S trzy odmiany cia albo trzy stany, na ktrych chemicy szczeglnie skupiali sw
uwag, a mianowicie te, ktre okrela si jako ciecze elastyczne, ciecze i ciaa stae.
Bardzo synnym przypadkiem jest woda - ciao, ktre w pewnych okolicznociach moe
wystpowa we wszystkich trzech stanach. W parze rozpoznajemy doskonale elastycz
n ciecz, a w lodzie - ciao stae. Te obserwacje niezauwaenie przywiody nas do
wniosku, do powszechnie akceptowanego, e wszystkie ciaa o postrzegalnych roz
miarach, czy to cieke, czy stae, skadaj si z wielkiej liczby niezmiernie maych cz
steczek albo atomw materii zczonych ze sob dziki siom przycigania, ktre s
mniej lub bardziej silne zalenie od okolicznoci [...].
Analiza i synteza chemiczna polegaj jedynie na porzdkowaniu i rozdzielaniu
czstek i ich wzajemnym czeniu. adne chemiczne procesy nie mog doprowadzi do
stworzenia ani do zniszczenia atomw. Rwnie dobrze moglibymy usiowa umieci
now planet na orbicie wok Soca albo zniszczy ju istniejc, jak stworzy lub
zniszczy atom wodoru. Wszystkie zmiany, jakie moemy wprowadzi, polegaj na od
dzielaniu czstek, ktre s zczone albo zmieszane, oraz czeniu tych, ktre przedtem
byy od siebie oddalone.
Interesujcy jest kontrast midzy stylami uprawiania nauki przez Lavoisiera i Dalto
na. Lavoisier dokonywa bardzo skrupulatnych pomiarw, co przynioso efekty w postaci
cakowitej przebudowy metodologii chemicznej. Dalton myli si w wielu miejscach.
Bdnie poda wzgldny ciar tlenu do wodoru jako 7 zamiast 8. Myli si co do skadu
wody i amoniaku. Niemniej dokona jednego z najbardziej znaczcych odkry nauko
wych swej epoki: po okoo 2200 latach spekulacji i mtnych hipotez Dalton potwierdzi
wreszcie, e atomy rzeczywicie istniej. Zaproponowa nowy pogld, ktry jeli zosta
nie wprowadzony, co jak nie wtpi z czasem si stanie, spowoduje nadzwyczaj wane
zmiany w sposobie uprawiania chemii i przeksztaci j w nauk o wielkiej prostocie.
Nie uywa wyrafinowanej aparatury - mikroskopw o wielkiej zdolnoci rozdzielczej, ak
celeratorw czstek; jego narzdzia to par probwek, waga laboratoryjna, najwiesza
literatura chemiczna i twrcza inspiracja.

96
To, co Dalton nazwa atomem, oczywicie nie byo a-tomem zapowiedzianym przez
Demokryta. Wiemy dzi, e atom tlenu nie jest niepodzielny, e ma zoon struktur.
Ale nazwa si przyja. I dzi zwyczajowo atomem nazywamy chemiczny atom Daltona,
najmniejsz porcj pierwiastka chemicznego takiego, jak wodr, tlen, wgiel czy uran.
Tytu na pierwszej stronie gazety Royal Enquirer w 1815 roku:
CHEMIK ZNAJDUJE CZSTK ELEMENTARN,
PORZUCA BOA DUSICIELE I MOCZ.
Od czasu do czasu zdarza si, e jaki uczony dokona spostrzeenia tak prostego i
eleganckiego, i po prostu musi ono by prawdziwe. Spostrzeenie to wydaje si za jed
nym zamachem rozwizywa problem, ktry drczy uczonych od wielu lat. Zupenie wy
jtkowo zdarza si, e uczony taki rzeczywicie ma racj.
O Williamie Proucie mona tylko powiedzie, e by bardzo blisko. Okoo roku 1815
sformuowa jedn ze wspanialszych prawie susznych interpretacji swego stulecia.
Zrzdzeniem kaprynego losu odrzucono j z niewaciwych powodw. Ten angielski
chemik myla, e znalaz elementarn czstk, z ktrej zbudowana jest caa materia.
Chodzio mu o atom wodoru.
Trzeba przyzna, e bya to pikna, elegancka idea, jeli nawet nieco bdna. Pro
ut dy do tego, do czego dy kady dobry naukowiec - zgodnie z pochodzc od
Grekw tradycj, poszukiwa prostoty. Poszukiwa wsplnego czynnika czcego dwa
dziecia pi znanych wwczas pierwiastkw. Szczerze mwic, zajcie to nie byo zu
penie zgodne z lini jego dotychczasowych zainteresowa. Do momentu zajcia si
poszukiwaniami a-tomu jego gwnym osigniciem byo napisanie monografii powi
conej moczowi. Prowadzi take rozlege badania nad odchodami boa dusicieli. Nawet
nie chc si domyla, jak std doszed do atomizmu.
Prout wiedzia, e wodr z liczb atomow rwn jeden jest najlejszym ze wszyst
kich pierwiastkw. By moe, mwi, wodr jest pierwotn form materii, a wszystkie
inne pierwiastki stanowi po prostu zlepki wodorw. W duchu staroytnych przodkw
nazwa t kwintesencj protylem. Koncepcja wydawaa si sensowna, bo liczby atomo
we wikszoci pierwiastkw byy bliskie liczbom cakowitym, wielokrotnociom ciaru
wodoru. A to gwnie dlatego, e wzgldne ciary byy wtedy zazwyczaj niedokadnie
znane z powodu znacznych bdw pomiaru. Gdy poprawiono precyzj pomiarw ci
arw atomowych, hipoteza Prouta zostaa zmiadona (z zupenie niewaciwych po
wodw). Stwierdzono, e wzgldny ciar atomu chloru wynosi 35,5, i to zdyskwalifiko
wao koncepcj Prouta, bo przecie nie mona mie poowy atomu wodoru. Wiemy dzi,
e wystpujcy naturalnie chlor jest mieszanin dwch odmian, czyli izotopw. Jeden z
nich ma 35 wodorw, a drugi 37. Te wodory to protony i neutrony majce prawie
jednakow mas.
Tak naprawd Prout mwi o nukleonie (tak nazywamy kad z czstek, proton i
neutron, ktre skadaj si na jdro). Rzeczywicie by ju cakiem blisko. Denie do
stworzenia systemu prostszego ni zestaw okoo 25 znanych wtedy pierwiastkw miao
w kocu zosta uwieczone sukcesem. Jednak jeszcze nie w XIX wieku.

97
Pasjans z pierwiastkami
Zakoczmy nasz karkoomn podr przez ponad dwiecie lat chemii spotkaniem z
Dymitrem Mendelejewem (1834-1907), urodzonym na Syberii chemikiem odpowiedzial
nym za zestawienie ukadu okresowego pierwiastkw. Tablica stanowia ogromny krok
naprzd w dziedzinie klasyfikacji, a jednoczenie wielki postp na drodze poszukiwa
demokrytejskiego atomu.
Mendelejew wiele przeszed w yciu. Ten dziwny czowiek - zdaje si, e ywi si
wycznie zsiadym mlekiem (wyprbowywa jak now koncepcj medyczn) - by
bezlitonie wykpiwany z powodu uoenia tablicy. Wytrwale broni swoich studentw z
Uniwersytetu Petersburskiego, a gdy u schyku kariery popar ich w czasie jakich pro
testw, wyrzucono go z pracy.
Moliwe, e gdyby nie studenci, nigdy nie zestawiby ukadu okresowego. Kiedy za
trudniono go w katedrze chemii w 1867 roku, Mendelejew nie mg znale przyzwoite
go podrcznika dla swoich suchaczy. Sam zabra si wic do pisania. Widzia chemi
jako nauk o masie - znowu pojawia si ten problem masy - i w podrczniku zawar
prosty pomys porzdkowania pierwiastkw w zalenoci od ciaru atomowego.
Doszed do tego ukadajc karty. Na osobnych kartkach zapisa symbole pierwiast
kw wraz z ich ciarem atomowym i rozmaitymi innymi wasnociami (na przykad:
sd - aktywny metal, argon - gaz szlachetny). Lubi pasjanse, postawi wic sobie jeden
z pierwiastkw. Przesuwa karty tak, aby uoy je w porzdku wzrastajcych ciarw
atomowych. Odkry wtedy pewien rytm. Podobne wasnoci chemiczne wystpoway u
pierwiastkw znajdujcych si na co smym miejscu. Na przykad lit, sd i potas s
chemicznie aktywnymi metalami, a ich pozycje maj numery 3, 11 i 19. Podobnie wo
dr (1), fluor (9) i chlor (17) s aktywnymi gazami. Mendelejew uoy wic karty tak, by
leay w omiu pionowych kolumnach zawierajcych pierwiastki o podobnych wasno
ciach.
Zrobi jeszcze jedn nieortodoksyjn rzecz: nie czu si zobligowany do zapenienia
wszystkich pustych miejsc. Wiedzia, e, tak jak w pasjansie, niektre potrzebne karty
kryj si w talonie. Chcia, by mona byo odczytywa dane nie tylko ukryte w rzdach,
ale i w kolumnach tabeli. Jeli jakie miejsce wymagao pierwiastka o konkretnych wa
snociach, a taki pierwiastek nie by znany, to pozostawia je puste, zamiast na si do
pasowywa do niego istniejce pierwiastki. Nawet nadawa nazwy tym antycypowanym
pierwiastkom za pomoc przedrostka eka- (w sanskrycie eka znaczy jeden). Na przy
kad nazwy eka-glin i eka-krzem otrzymay puste miejsca znajdujce si odpowiednio
pod glinem i krzemem.
Te luki w tablicy byy jednym z powodw, dla ktrych tak bardzo wymiewano
Mendelejewa. Ale pi lat pniej, w 1875 odkryto gal, ktry okaza si eka-glinem, ze
wszystkimi przewidzianymi przez Mendelejewa wasnociami. W 1886 roku odkryto ger
man, ktry z kolei okaza si eka-krzemem. Ten chemiczny pasjans nie by tak zwario
wany, jak si niektrym zdawao.
Jednym z czynnikw, ktry umoliwi powstanie tablicy Mendelejewa, by wzrost
dokadnoci, z jak chemicy mierzyli ciar atomowy pierwiastkw. Mendelejew sam
poprawi wartoci przypisywane ciarom atomowym kilku pierwiastkw, co nie przyspo
rzyo mu przyjaci wrd tych wanych uczonych, ktrych wyniki zakwestionowa.

98
A do odkrycia jdra i kwantowych wasnoci atomu nikt nie rozumia, skd braa
si regularno obserwowana w ukadzie okresowym. W rzeczy samej, na pocztku
ogarno uczonych zniechcenie na skutek caego tego ukadu okresowego. Byo ponad
pidziesit substancji, zwanych pierwiastkami, podstawowymi skadnikami Wszech
wiata, ktre z definicji nie podlegay dalszym podziaom. Oznaczao to 50 rodzajw
atomw, a liczba ta wkrtce wzrosa do ponad 90. Daleka droga dzielia nas wtedy od
elementarnych czstek materii. Uczeni patrzcy na ukad okresowy u schyku XIX wieku
z rozpaczy chyba rwali sobie wosy z gw. Gdzie jest ta prostota i jedno, ktrej po
szukiwalimy przez ponad dwa tysice lat? Niemniej porzdek, jaki Mendelejew do
strzeg w oglnym chaosie, zdawa si wskazywa na gbiej ukryt prostot. Patrzc
retrospektywnie, ukad i regularno tablicy okresowej gono domagay si atomu cha
rakteryzujcego si jakim rodzajem struktury wewntrznej, o powtarzajcej si regular
noci. Chemicy nie byli jednak jeszcze przygotowani na to, by porzuci koncepcj m
wic, e ich atomy - wodr, tlen itd. - s niepodzielne. Bardziej skuteczny atak nad
szed z innej strony.
Nie wimy Mendelejewa za zoono ukadu okresowego. On tylko, najlepiej jak
potrafi, stara si uporzdkowa baagan. Robi to samo, co wszyscy dobrzy uczeni: po
szukiwa porzdku ukrytego wrd zoonoci. Nie doczeka si uznania ze strony kole
gw. Nikt mu te nie da Nagrody Nobla, cho y jeszcze przez par lat po jej ufundo
waniu. Jedynie jego studenci uhonorowali go najwyszym hodem, jaki mona zoy
nauczycielowi. W 1907 roku grupa studentw uczestniczcych w pogrzebie Mendeleje
wa niosa wysoko nad gowami transparent z ukadem okresowym. Pozostawi nam po
sobie synn tablic, ktr znale mona w kadym laboratorium, w kadej pracowni
chemicznej, we wszystkich szkoach wiata.
ledzc ostatni etap zmiennych kolei losu fizyki klasycznej, przeniesiemy si od bada
nad materi i czstkami z powrotem do bada nad siami. W tym wypadku bdzie to
elektryczno. W XIX wieku elektryczno traktowano niemal jak samodzieln dziedzi
n nauki.
Elektryczno bya tajemnicz si i, na pierwszy rzut oka, wydawao si, e nie wy
stpuje w przyrodzie, jeli nie liczy przeraajcych byskawic. Dlatego te badacze
musieli ucieka si do nienaturalnych sztuczek, by studiowa elektryczno. Musieli
wyprodukowa zjawisko, by mc je zbada. My ju zdajemy sobie spraw z wszech
obecnoci elektrycznoci. Caa materia jest z natury swej elektryczna. Prosz to mie
na uwadze, gdy dojdziemy do czasw wspczesnych, gdzie bdziemy omawia egzo
tyczne czstki produkowane w akceleratorach. W XIX wieku elektryczno bya tak
samo egzotyczna, jak obecnie kwarki. Dzi elektryczno towarzyszy nam na kadym
kroku, co stanowi jeszcze jeden dowd na to, jak dalece ludzie potrafi modyfikowa
swoje rodowisko.
W tym wczesnym okresie byo wielu bohaterw elektrycznoci i magnetyzmu. Nie
ktrzy pozostawili swoje nazwisko rozmaitym jednostkom miar fizycznych. Naley do
nich Charles Augustin de Coulomb (jednostka adunku elektrycznego), Andr Marie Am
pre (natenie prdu), Georg Ohm (opr elektryczny), James Watt (moc) i James Jo
ule (praca, energia i ilo ciepa). Luigi Galvani da nam galwanomierz, urzdzenie do
mierzenia prdu, a Alessandro Volta - wolt, jednostk napicia elektrycznego. Podobnie
Carl Friedrich Gauss, Hans Christian Oersted i Wilhelm Weber odcisnli swoje pitno i
ich nazwiskami oznaczono wielkoci elektryczne wprowadzone tylko po to, by wzbudza

99
przeraenie i nienawi u studentw inynierii elektrycznej. Jedynie Benjamin Franklin,
pomimo znacznych zasug, nie zdoa si uwieczni w adnej jednostce. Biedny Ben! No
c, na pocieszenie ma portret na studolarowych banknotach.
Franklin zauway, e s dwa rodzaje elektrycznoci. Mg jeden z nich nazwa
Joe, a drugi Moe, ale zamiast tego zdecydowa si na plus (+) i minus (-). To Franklin
nazwa adunkiem elektrycznym ilo elektrycznoci, powiedzmy ujemnej, zgromadzo
nej na jakim obiekcie. Wprowadzi te pojcie zachowania adunku, mwice, e jeli
elektryczno przenoszona jest z jednego ciaa na drugie, to cakowity adunek musi w
sumie dawa zero. Jednak wrd tych wszystkich uczonych prawdziwymi gigantami byli
dwaj Anglicy: Michael Faraday i James Clerk Maxwell.

Elektryczne aby
Nasza historia zaczyna si u schyku XVIII wieku, gdy Galvani skonstruowa ogniwo.
Wynalazek ten zosta potem usprawniony przez innego Wocha, Alessandra Volt. Ba
dania abich odruchw, ktrymi zajmowa si Galvani - wywiesza na kracie okiennej
spreparowane abie minie i obserwowa, jak podlegaj skurczom podczas burzy - do
wiody istnienia zwierzcej elektrycznoci. Zainspirowao to Volt i bardzo dobrze si
stao. Wyobramy sobie Henry'ego Forda instalujcego w kadym ze zbudowanych w
jego fabryce samochodw pudeko z abami, opatrzone instrukcj: aby naley karmi
co 25 kilometrw. To Volta odkry, e abia elektryczno miaa co wsplnego z obec
noci dwch rodzajw metalu poczonych abim cierwem. aby Galvaniego wisiay
na mosinych haczykach na elaznej kracie. Volta wyprbowywa rne pary metali i
wkrtce zdoa doprowadzi do przepywu prdu elektrycznego nawet bez udziau ab:
zamiast nich stosowa kawaki skry namoczone w solance. Potem ustawi stos pytek
cynkowych na przemian z miedzianymi, gdy zda sobie spraw, e im wikszy stos,
tym wikszy prd pyn przez podczony do niego obwd. Kluczowym momentem
dziaalnoci Volty byo wynalezienie elektrometru - urzdzenia sucego do pomiaru
prdu. Badania te przyniosy dwa bardzo wane rezultaty: narzdzie laboratoryjne su
ce do wytwarzania prdu i wiadomo, e elektryczno moe by wynikiem reakcji
chemicznych.
Innym wanym osigniciem by dokonany przez Coulomba pomiar natenia i
charakteru oddziaywa elektrycznych, wystpujcych midzy dwoma naadowanymi
kulkami. Aby przeprowadzi te badania, wynalaz on wag skrce - urzdzenie nad
zwyczaj wraliwe, nawet na malekie siy. Za pomoc tej wagi Coulomb wykaza, e sia
oddziaywania elektrycznego midzy adunkami jest odwrotnie proporcjonalna do kwa
dratu dzielcej je odlegoci. Odkry take, e adunki jednoimienne si odpychaj (+ +
lub - -), a rnoimienne si przycigaj (+ -). Prawo Coulomba okrelajce warto F
dla adunkw elektrycznych odegra kluczow rol w zdobywaniu wiedzy o atomie.
Nastpi okres bardzo gorczkowej aktywnoci; przeprowadzono wiele eksperymen
tw z elektrycznoci i magnetyzmem - uwaanych przez badaczy w tamtym okresie
za osobne zjawiska. W cigu krtkiego okresu okoo 50 lat (1820-1870) eksperymenty
te doprowadziy do sformuowania wielkiej syntezy, ktrej rezultatem bya teoria obejmu
jca nie tylko elektryczno i magnetyzm, ale take i wiato.

100
Tajemnica wizania chemicznego: znowu czstki
Znaczna cz naszej pocztkowej wiedzy o elektrycznoci wyonia si w wyniku od
kry dokonywanych w dziedzinie chemii, a zwaszcza w jej dziale, zwanym dzi elek
trochemi. Dziki baterii Volty dowiedzielimy si, e prd elektryczny moe pyn
przez obwd, czyli przewd spinajcy bieguny baterii. Gdy obwd zostanie przerwany w
ten sposb, e do kocw przewodw doczone s kawaki metali zanurzone w cieczy,
prd pynie przez ciecz. Prd pyncy w cieczy powoduje zachodzenie procesu che
micznego: rozkadu. Jeli ciecz t jest woda, to w pobliu jednego kawaka metalu gro
madzi si gazowy wodr, przy drugim za - tlen. Gazy te pojawiaj si zawsze w pro
porcji dwie czci wodoru na jedn cz tlenu, z czego wynika, e woda ulega rozka
dowi na swe podstawowe skadniki. Natomiast jeli przepuszcza si prd przez roztwr
chlorku sodu, sd osadza si na jednej elektrodzie, a przy drugiej pojawia si zielonka
wy gaz - chlor. W niedugim czasie rozwina si caa ga przemysu, zwana galwano
technik.
Rozkad zwizkw chemicznych zachodzcy pod wpywem prdu elektrycznego
wskazywa na bardzo istotny fakt: na zwizek midzy siami elektrycznymi a wizaniem
atomowym. Rozpowszechnia si koncepcja, mwica, e siy, ktre wi atomy - to
znaczy powinowactwo czce jedn substancj z drug - s siami natury elektrycznej.
Michael Faraday rozpocz sw dziaalno od uporzdkowania nazewnictwa. Byo
to, podobnie jak praca Lavoisiera, bardzo poyteczne dziaanie. Faraday nazwa elektro
dami kawaki metali zanurzonych w cieczy. Ujemn elektrod mianowa katod, a do
datni - anod. Prd pyncy w cieczy powodowa przemieszczanie si naadowanych
atomw od katody do anody. W normalnych warunkach atomy chemiczne s neutralne,
nie maj adnego - ani dodatniego, ani ujemnego - adunku, ale prd elektryczny ado
wa je w jaki sposb. Faraday nazwa takie naadowane atomy jonami. Dzi wiemy, e
jon to jest atom, ktry zosta naadowany na skutek straty lub przyczenia jednego lub
wicej elektronw. W czasach Faradaya nie wiedziano nic na temat elektronw, nie
zdawano te sobie sprawy, czym jest elektryczno; ale czy Faraday nie podejrzewa
istnienia elektronw? W latach trzydziestych XIX wieku przeprowadzi seri spektakular
nych eksperymentw, ktrych rezultatem s dwa proste twierdzenia, znane dzi jako
prawa elektrolizy Faradaya:
1. Masa substancji chemicznej wydzielonej na elektrodzie jest wprost proporcjonal
na do iloczynu natenia i czasu przepywu prdu. Innymi sowy, masa uwolnionej sub
stancji jest proporcjonalna do iloci elektrycznoci przepywajcej przez ciecz.
2. Masa uwolniona przez ustalon ilo elektrycznoci jest proporcjonalna do ci
aru atomowego tej substancji pomnoonego przez liczb atomw skadajcych si na
czsteczk zwizku.
Z praw tych wynika, e elektryczno nie jest ciga, lecz moe by podzielona na
porcje. Jeli przyjmiemy koncepcj atomw Daltona, prawa Faradaya mwi nam, e
atomy w cieczy (jony) przemieszczaj si do elektrody, gdzie kady z nich otrzymuje
pewn ilo elektrycznoci, ktra przeobraa go w zwyky atom wodoru, tlenu czy cze
gokolwiek innego. Z praw Faradaya wynika nieunikniony wniosek: elektryczno wyst
puje w postaci czstek. Jednak dopiero 60 lat pniej, pod koniec stulecia, wniosek ten
doczeka si potwierdzenia w postaci odkrycia elektronu.

101
Szok w Kopenhadze
Aby dalej ledzi histori elektrycznoci - tego czego, co za pewn cen wyania si z
dwch czy trzech otworw gniazdek tkwicych w cianach - musimy uda si do Ko
penhagi. W 1820 roku Hans Christian Oersted dokona doniosego odkrycia; niektrzy
historycy twierdz, e byo to najdoniolejsze z doniosych odkry w tej dziedzinie. Oer
sted otrzyma prd w tradycyjny sposb: poczy przewodem jeden biegun baterii Volty
z drugim. Elektryczno wci krya tajemnice, ale wiadomo byo, e prd elektryczny
bra si z czego, zwanego adunkiem elektrycznym, przemieszczajcego si wzdu
przewodu. Nie byo w tym nic nowego, dopki Oersted nie umieci igy kompasu (ma
gnesu) w pobliu obwodu. Gdy prd pyn w obwodzie, iga odchylaa si od normal
nego pooenia wyznaczonego przez biegun pnocny i przyjmowaa dziwaczn pozy
cj pod ktem prostym do obwodu. Oersted najpierw si tym zmartwi, a wreszcie za
witao mu, e przecie kompas suy do tego, by wykrywa pole magnetyczne! A za
tem zachowanie igy wiadczy o tym, e prd pyncy w obwodzie musi wytwarza pole
magnetyczne, czy nie? Oersted odkry zwizek midzy elektrycznoci i magnety
zmem: prd elektryczny wytwarza pole magnetyczne. Magnesy, oczywicie, take wy
twarzaj pole magnetyczne i ich zdolno do przycigania kawakw elaza (albo przy
twierdzania zdj do drzwi lodwek) bya dobrze znana. Wiadomo o odkryciu obiega
Europ i wywoaa wielkie poruszenie.
Wykorzystujc t informacj paryanin Andr Marie Ampre znalaz matematyczny
wzr opisujcy zalenoci midzy prdem a polem magnetycznym. Wielko i kierunek
pola zale od prdu i od ksztatu (prostego, koowego czy jakiegokolwiek innego) prze
wodu, w ktrym pynie prd. czc rozumowanie matematyczne z wynikami wielu po
spiesznie przeprowadzonych eksperymentw, Ampre rozpta burz kontrowersji, z
ktrej w odpowiednim czasie wyoni si przepis pozwalajcy na obliczanie pola magne
tycznego wytwarzanego przez prd pyncy w dowolnie uksztatowanym obwodzie prostym, zakrzywionym, koowym czy gsto nawinitym na cylindryczn form. Skoro
prd przepuszczony przez dwa proste przewody wytwarza dwa pola magnetyczne, ktre
mog na siebie oddziaywa, to wynika z tego, e przewody wywieraj na siebie nawza
jem pewn si. To odkrycie umoliwio Faradayowi dokonanie kolejnego wanego wy
nalazku - silnika elektrycznego. Fakt, e koowa ptla, w ktrej pynie prd, wytwarza
pole magnetyczne, mia te inne gbokie implikacje. Czy moliwe, e to, co staroytni
nazywali magnetytami, naturalnymi magnesami, mogo by zbudowane z kolistych ob
wodw elektrycznych w skali atomowej? By to kolejny fakt wskazujcy na elektryczn
natur atomw.
Oersteda, podobnie jak wielu innych uczonych, pocigaa unifikacja, redukcja i ten
dencja do upraszczania. Wierzy, e grawitacja, elektryczno i magnetyzm to rne
przejawy tej samej siy, i dlatego wanie jego odkrycie bezporedniego zwizku cz
cego dwa rodzaje oddziaywa byo tak bardzo podniecajce (szokujce?). Ampre tak
e dy do prostoty i nawet prbowa wyeliminowa magnetyzm, traktujc go jako
przejaw elektrycznoci bdcej w ruchu (elektrodynamika).

102
Znowu dj vu
I teraz wkracza na scen Michael Faraday (1791-1867). (No dobrze, ju przedtem wkro
czy, ale teraz wanie nastpuje formalne wprowadzenie. Fanfary prosz!). Jeli Fara
day nie by najwikszym eksperymentatorem swoich czasw, to z ca pewnoci pre
tenduje do tego tytuu. Mwi si, e powstao wicej jego biografii ni Newtona, Einste
ina czy Marilyn Monroe. Dlaczego? Czciowo z tego powodu, e jego kariera przypo
mina nieco karier Kopciuszka. Urodzony w ubstwie, czsto godny (kiedy jeden bo
chenek chleba by jego jedynym poywieniem przez cay tydzie), Faraday praktycznie
nie mia adnego wyksztacenia, ale za to solidne religijne wychowanie. Gdy mia 14 lat,
zosta pomocnikiem u introligatora. Tam wanie udao mu si przeczyta niektre z
ksiek oddanych do oprawy. W ten sposb jednoczenie zdobywa wyksztacenie i
trenowa swe zdolnoci manualne, ktre pniej tak bardzo mu si przyday, gdy zosta
ju eksperymentatorem. Pewnego dnia kto przynis do oprawienia trzecie wydanie
Encyclopaedia Britannica. Znajdowa si tam artyku powicony elektrycznoci. Fara
day przeczyta go, uleg fascynacji i wiat si zmieni.
Wyobramy sobie tak sytuacj: do biur agencji informacyjnych docieraj rwno
czenie dwie informacje:
FARADAY ODKRYWA ELEKTRYCZNO,
KRLEWSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE
PODZIWIA OSIGNICIE
oraz
NAPOLEON UCIEKA ZE WITEJ HELENY,
ARMIE KONTYNENTALNE MASZERUJ.
Ktra z nich pojawia si w wieczornych Wiadomociach? Jasne, e ta o Napole
onie, ale w cigu nastpnych 50 lat odkrycie Faradaya dosownie zelektryzowao Angli
i uruchomio proces daleko idcych zmian w wiadomoci oraz w sposobie ycia ludzi
na naszej planecie. I chyba nigdy przedtem ani potem podobnie radykalne zmiany nie
nastpiy na skutek wynalazku dokonanego przez jednego czowieka. Gdyby tylko ci,
ktrzy decyduj o zawartoci telewizyjnych programw publicystycznych, stykali si
podczas studiw z prawdziw nauk...

wiece, silniki, dynama

Oto, co Michael Faraday zdziaa: majc 21 lat zacz profesjonaln dziaalno jako
chemik i odkry kilka zwizkw organicznych, midzy innymi benzen. Po czym zaj si
fizyk, po drodze porzdkujc elektrochemi. (Gdyby fizycy z Uniwersytetu Stanu Utah,
ktrzy w 1989 roku myleli, e odkryli reakcje termojdrowe zachodzce w temperatu
rze pokojowej, lepiej rozumieli prawa elektrolizy Faradaya, zaoszczdziliby sobie i nam
nieco wstydu). Potem Faraday zacz dokonywa wielkich odkry dotyczcych elek
trycznoci i magnetyzmu:
odkry prawo indukcji (nazwane jego nazwiskiem), wedug ktrego zmienne pole ma
gnetyczne wytwarza pole elektryczne;
jako pierwszy uzyska prd elektryczny za pomoc pola magnetycznego;
wynalaz silnik elektryczny i dynamo;

103

wykaza zwizek midzy elektrycznoci i wizaniami chemicznymi;

odkry wpyw magnetyzmu na wiato;
i znacznie wicej!
A wszystko to bez tytuw doktora, magistra, bakaarza czy choby matury. By ma
tematycznym analfabet. Swoje odkrycia notowa w formie opisowej, prostym jzykiem,
czsto ilustrujc tekst rysunkami objaniajcymi.
W roku 1990 Uniwersytet w Chicago zainicjowa seri programw telewizyjnych
zatytuowanych Wykady witeczne i mnie przypad w udziale zaszczyt wygoszenia
pierwszego z nich. Nazwaem go wieca i Wszechwiat. Tytu ten zapoyczyem od
Faradaya, ktry w roku 1826 wygasza pierwsze Wykady witeczne dla dzieci. Twier
dzi wtedy, e w pomieniu wiecy mona odnale wszystkie znane nam procesy fi
zyczne. Byo to prawd w 1826 roku, ale nie w 1990, kiedy wiemy ju sporo o proce
sach, ktre nie zachodz w poncej wiecy, gdy panujca tam temperatura jest zbyt
niska. Niemniej wykady Faradaya byy byskotliwe oraz zajmujce i znakomicie nada
wayby si na prezent gwiazdkowy dla Twoich dzieci, drogi Czytelniku, gdyby tylko jaki
aktor o aksamitnym gosie nagra je na pyt kompaktow. Dodajmy wic kolejny rys do
portretu tego niezwykego czowieka - Faraday jako popularyzator.
Omwilimy ju jego badania nad zjawiskiem elektrolizy, ktre przygotoway teren
dla odkrycia elektrycznej natury atomw chemicznych, a take samych elektronw. Te
raz chciabym opowiedzie o dwch najwaniejszych osigniciach Faradaya: o induk
cji elektromagnetycznej i jego niemal mistycznej koncepcji pola.
Droga wiodca do wspczesnego rozumienia elektrycznoci (a waciwie elektro
magnetyzmu czy te pola elektromagnetycznego) przypomina synn podwjn zagryw
k baseballow: Tinker do Eversa do Chance'a. W tym przypadku mamy: Oersted do
Ampre'a do Faradaya. Oersted i Ampre jako pierwsi gromadzili wiedz na temat pr
du elektrycznego i pola magnetycznego. Prd elektryczny pyncy w przewodach, ta
kich jak te, ktre znajduj si w kadym domu, wytwarza pole magnetyczne. Dlatego
te, odpowiednio manipulujc prdem, mona zrobi magnes o dowolnej sile - od nap
dzanego prdem z kieszonkowej bateryjki malekiego magnesu poruszajcego wiatra
czek do ogromnych magnesw stosowanych w akceleratorach. Ta wiedza na temat
elektromagnesw pozwala nam przypuszcza, e naturalne magnesy zawieraj jakie
elementy obwodw elektrycznych w atomowej skali, ktre wspdziaajc wytwarzaj
magnes. Substancje, ktre nie wykazuj wasnoci magnetycznych, take zawieraj ta
kie obwody, tylko e s one uoone chaotycznie - nie powstaje wok nich adne wy
padkowe pole magnetyczne.
Faraday bardzo dugo prbowa poczy elektryczno i magnetyzm. Jeli elek
tryczno moe wytwarza pole magnetyczne, zastanawia si, to czy magnesy mog
produkowa elektryczno? Czemu nie? Przyroda uwielbia symetri. Ale potrzebowa
ponad dziesiciu lat (od 1820 do 1831 roku) na udowodnienie, e jest to moliwe. To
byo prawdopodobnie najwiksze jego odkrycie.
Jest ono znane pod nazw indukcji elektromagnetycznej, a symetria, ktrej Fara
day poszukiwa, przybraa zaskakujc posta. Faraday najpierw zastanawia si, czy
magnes moe spowodowa ruch przewodu, w ktrym pynie prd. Wyobraajc sobie
dziaajce siy, sporzdzi urzdzenie, skadajce si z przewodu, ktrego jeden koniec
przyczy do baterii; drugi zanurzy w zlewce z rtci. Koniec ten wisia tak, e mg
swobodnie kry wok elaznego magnesu umieszczonego w zlewce. Gdy prd po

104
pyn, przewd zacz porusza si wok magnesu. Ten dziwny wynalazek znamy dzi
pod nazw silnika elektrycznego. Faraday przeksztaci elektryczno w ruch zdolny do
wykonywania pracy.
Przeniemy si do roku 1831 i przyjrzyjmy si innemu wynalazkowi. Faraday nawi
n wiele zwojw drutu miedzianego po jednej stronie obwarzanka wykonanego z mik
kiego elaza i podczy oba koce zwoju do wraliwego urzdzenia mierzcego prd,
zwanego galwanometrem. Podobny kawaek drutu nawin po przeciwnej stronie obwa
rzanka, a koce przyczy do baterii, tak aby prd popyn przez ten zwj. Dzi takie
urzdzenie nazywamy transformatorem. Powtrzmy: mamy dwa zwoje nawinite po
przeciwnych stronach obwarzanka. Jeden, nazwijmy go A, jest podczony do baterii,
drugi (B) do galwanometru. Co si stanie, gdy wczymy prd?
Odpowied jest bardzo wana dla historii nauki. Prd pyncy w zwoju A wytwarza
pole magnetyczne. Faraday sdzi, e pole to powinno wywoa przepyw prdu w zwo
ju B, ale zamiast tego zauway dziwne zjawisko. Gdy wczy prd, wskazwka galwa
nometru podczonego do zwoju B odchylaa si - voil! elektryczno! - ale tylko na
moment. Po nagym skoku wracaa na swoje miejsce przy zerze i uparcie tam tkwia.
Gdy Faraday odcza bateri, wskazwka znw na chwil odchylaa si w przeciwnym
kierunku. Poprawianie czuoci galwanometru nie przynioso adnego efektu. Zwiksza
nie liczby zwojw nie przynioso adnego efektu. Podczanie silniejszych baterii nie
przynioso adnego efektu. A wreszcie - heureka! (w Anglii woaj wtedy: na Jowisza!)
- Faraday zda sobie spraw, e prd w pierwszym zwoju faktycznie wywoywa prze
pyw prdu w drugim, ale tylko wtedy, gdy si zmienia. Tak wic odkry, e zmienne
pole magnetyczne wytwarza pole elektryczne, co potwierdzio si w cigu nastpnych
trzydziestu lat bada.
Zjawisko to znajduje zastosowanie w generatorze prdu. Obracajcy si magnes
wytwarza nieustannie zmieniajce si pole magnetyczne, ktre z kolei wytwarza pole
elektryczne i jeli umieci si w tym polu obwd, popynie w nim prd. Magnes mona
porusza krcc korb, za pomoc wodospadu albo turbiny parowej. Znalelimy wic
sposb wytwarzania prdu elektrycznego, by zamieni noc w dzie i zasili energi
wszystkie gniazdka elektryczne w domach i fabrykach.
Ale my, poszukiwacze czystej wiedzy... tropimy a-tom i Bosk Czstk; rozwodzi
my si nad technik tylko dlatego, e bardzo trudno byoby zbudowa akcelerator bez
pomocy elektrycznoci. Jeli za chodzi o Faradaya, to elektryfikacja wiata tylko o tyle
zrobiaby na nim wraenie, e teraz mgby pracowa take w nocy.
Faraday sam zbudowa pierwszy rczny generator na korb, ktry nazwano dyna
mem. Ale by zbyt zajty odkrywaniem nowych faktw [...] w przekonaniu, e [zastoso
wania praktyczne] potem si pojawi, by zastanawia si, do czego takie dynamo mo
goby si przyda. Czsto powtarzana anegdota gosi, e gdy premier brytyjski odwiedzi
w 1832 roku laboratorium Faradaya, wskaza na dziwaczne urzdzenie i zapyta, do
czego ono suy. Nie wiem, ale id o zakad, e kiedy paski rzd oboy je podat
kiem - powiedzia Faraday. Podatek od wytwarzania elektrycznoci wprowadzono w
Anglii w 1880 roku.

Niech pole bdzie z tob

105
Gwnym teoretycznym osigniciem Faradaya, kluczowym dla naszej historii redukcjo
nizmu, byo pojcie pola. By si do niego przygotowa, musimy powrci na chwil do
Rudjera Bokovia, ktry na 70 lat przed Faradayem opublikowa radykaln hipotez,
posuwajc koncepcj atomu o duy krok naprzd. Jak si zderzaj a-tomy? - pyta.
Kule bilardowe podczas zderze ulegaj deformacji. Dziki sprystoci odskakuj od
siebie. Ale a-tomy? Czy mona wyobrazi sobie zdeformowany a-tom? Co miaoby si
deformowa? Co powraca do pierwotnego stanu? Rozumujc w ten sposb, Bokovi
zredukowa a-tomy do pozbawionych wymiarw i struktury punktw matematycznych.
Punkt taki byby rdem si - przycigania i odpychania. Bokovi skonstruowa szcze
gowy model geometryczny, ktry zupenie sensownie opisywa zderzenia atomw.
Punktowy a-tom robi to wszystko, co i twardy, masywny atom Newtona, ale mia nad
nim pewn przewag. Cho nie mia rozmiarw przestrzennych, by obdarzony bezwad
noci (mas). A-tom Bokovia siga w przestrze za porednictwem promieniuj
cych z niego si. To jest bardzo przewidujce ujcie zagadnienia. Faraday te uwaa,
e a-tomy s punktami, ale poniewa nie potrafi przedstawi na to adnego dowodu,
jego poparcie byo raczej nieme. Pogldy Bokovia/Faradaya przedstawiay si nast
pujaco: materia skada si z punktowych a-tomw otoczonych siami. Newton twierdzi,
e sia oddziauje na mas, a zatem powyszy pogld wyranie stanowi rozwinicie
jego koncepcji. Jak si ta sia przejawia?
A teraz proponuj zabaw - mwi do studentw zgromadzonych w auli. - Gdy
twj ssiad siedzcy po lewej stronie opuci rk, ty podnie i opu swoj. Na kocu
kadego rzdu przekazujemy sygna o jeden rzd wyej i zmieniamy instrukcj na: s
siad siedzcy po prawej stronie. Jako pierwsza podnosi rk studentka siedzca na le
wym kracu pierwszego rzdu. Wkrtce fala w postaci rka w grze przesuwa si w
poprzek sali, do gry, znowu w poprzek i tak dalej, a zamiera na kocu ostatniego
rzdu. Otrzymalimy w ten sposb zaburzenie przemieszczajce si z pewn prdko
ci w orodku studentw. Ta sama zasada rzdzi fal kibicw, ktr mona zaobser
wowa na stadionach caego wiata. Fala na wodzie ma takie same wasnoci. Cho za
burzenie si przemieszcza, czstki wody pozostaj w miejscu, podskakujc w gr i w
d, ale nie uczestniczc w poziomej prdkoci rozchodzenia si zaburzenia. Wysoko
fali jest zaburzeniem, woda jest orodkiem. Prdko rozprzestrzeniania si zaburzenia
zaley od wasnoci orodka. Dwik rozchodzi si w powietrzu mniej wicej w ten
sam sposb. Ale jak sia siga od jednego atomu do drugiego poprzez oddzielajc je
pust przestrze? Newton w ogle nie podj tego zagadnienia. Nie tworz hipotez powiedzia. Sformuowana czy nie, powszechnie panujca koncepcja dotyczca rozcho
dzenia si si mwia o tajemniczym oddziaywaniu-na-odlego. Do tego pojcia od
woywano si, prbujc zrozumie dziaanie grawitacji.
Faraday wprowadzi pojcie pola - zdolnoci przestrzeni do ulegania zaburzeniom,
wywoanym przez znajdujce si gdzie rdo. Najpospolitszym przykadem jest ma
gnes sigajcy do elaznych gwodzi. Faraday wyobraa sobie, e przestrze wok
magnesu czy zwoju cewki jest naprona z powodu istnienia rda. Pojcie pola ro
dzio si w blach przez wiele lat i w wielu publikacjach. Teraz historycy bardzo lubi
spiera si o to, jak, co i kiedy si pojawio. Oto notatka Faradaya z 1832 roku: Gdy
magnes oddziauje na odlegy magnes lub kawaek elaza, oddziaywanie to [...] post
puje stopniowo od cia magnetycznych i potrzeba pewnego czasu, aby si przemiecio
[podkrelenie moje]. Tak wic pojawia si koncepcja, wedug ktrej zaburzenie - na
przykad pole magnetyczne o nateniu 0,1 tesla - moe podrowa w przestrzeni i
powiadomi opiek elaza o swojej obecnoci oraz wywrze si. To jest wanie to, co

106
robi silna fala wody z nieostronym pywakiem. Fala wody - przypumy, e jest to fala
o wysokoci metra - wymaga wody, by si w niej moga rozprzestrzenia. Wci jesz
cze zmagamy si z pytaniem, czego potrzebuje pole magnetyczne. Wrcimy do tego.
Linie si pola magnetycznego ujawniaj si w popularnym dowiadczeniu, ktre za
pewne robie kiedy w szkole, drogi Czytelniku: trzeba naprszy na kartk nieco opi
kw elaznych, kartk umieci nad magnesem; teraz wystarczy lekko trci kartk, by
przezwyciy tarcie, a opiki zgromadz si w pewnych miejscach, tworzc wyrany
wzr linii czcych bieguny magnesu. Faraday myla, e te linie byy rzeczywistym
przejawem stworzonego przez niego pojcia pola. Ale dla nas istotne s nie tyle wielo
znaczne opisy mechanizmu, majcego zastpi oddziaywanie-na-odlego, ale to, jak
wprowadzone przez Faradaya pojcie zostao uyte i zmodyfikowane przez naszego
nastpnego elektryka, Szkota Jamesa Clerka Maxwella (1831-1879).
Zanim jednak rozstaniemy si z Faradayem, powinnimy wyjani jego postaw
wobec atomw. Pozostawi nam dwa cytaty jak pereki. Pochodz one z roku 1839:
Cho zupenie nie wiemy, czym jest atom, nie moemy si powstrzyma przed
stworzeniem pojcia malekiej czstki, ktre reprezentowaoby j wobec umysu - istnie
je bardzo wiele faktw usprawiedliwiajcych nasz wiar w to, e atomy materii s w
jaki sposb zwizane z siami elektrycznymi, ktrym zawdziczaj najbardziej uderza
jce ze swych wasnoci, midzy innymi powinowactwo chemiczne [przyciganie midzy
dwoma atomami].
Oraz:
Musz przyzna, e jestem zazdrosny o termin atom, bo cho bardzo atwo jest
mwi o atomach, to trudno jest uksztatowa sobie jasne wyobraenie na temat ich na
tury, gdy wemie si pod uwag ciaa zoone.
Cytujc te zdania w swej ksice zatytuowanej Inward Bound, Abraham Pais kon
kluduje: Oto jest prawdziwy Faraday, wyborny eksperymentator, ktry akceptuje wy
cznie to, w co zmuszony jest uwierzy w wyniku eksperymentu.

Z prdkoci wiata
Jeli pierwsza zagrywka wygldaa tak: Oersted do Ampre'a do Faradaya, nastpna
przedstawia si nastpujco: Faraday do Maxwella do Hertza. Cho wynalazca Faraday
zmieni oblicze wiata, to interpretacje, jakie proponowa, nie miay same w sobie zbyt
wielkiej wartoci i utknyby w jakim lepym zauku, gdyby nie synteza, ktr stworzy
Maxwell. Faraday dostarczy Maxwellowi na wp wyartykuowane (to znaczy: nie wyra
one matematycznie) intuicje. Relacja czca Faradaya z Maxwellem przypomina t
midzy Keplerem i Brahem. Linie si pola magnetycznego, o ktrych mwi Faraday,
stanowiy odskoczni do pojcia pola siy, a jego nadzwyczajna uwaga wyraona w
roku 1832, e oddziaywanie elektromagnetyczne nie przenosi si w sposb natychmia
stowy, lecz wymaga wyranie okrelonego czasu, odegraa bardzo wan rol w wiel
kim odkryciu Maxwella.
Sam Maxwell du cz zasugi przypisywa Faradayowi, podziwia nawet jego
analfabetyzm matematyczny, gdy dziki niemu wyraa on swe idee w naturalnym,
nietechnicznym jzyku. Maxwell twierdzi, e kierowa si gwnie chci przetumacze

107
nia pogldw Faradaya dotyczcych elektrycznoci i magnetyzmu na jzyk matematyki.
Ale traktat, ktry powsta, wykracza daleko poza Faradaya.
Ukazujce si w latach 1860-1865 publikacje Maxwella - wzorce zawiesistej, trud
nej, skomplikowanej matematyki (fuj!) - stanowiy zwieczenie elektrycznego okresu w
historii nauki, ktry rozpocz si w zamierzchych czasach znalezieniem bursztynu i
magnetytu. W tej ostatecznej formie Maxwell nie tylko da Faradayowi matematyczny
podkad muzyczny (co prawda by to podkad atonalny), ale przy okazji udowodni istnie
nie fal elektromagnetycznych, przemieszczajcych si w przestrzeni ze skoczon
prdkoci (zgodnie z przewidywaniem Faradaya). Miao to wielkie znaczenie, gdy
wielu wspczesnych Faradayowi i Maxwellowi uwaao, e siy przekazywane s na
tychmiastowo. Maxwell okreli, jak miaoby dziaa faradayowskie pole. Faraday wyka
za eksperymentalnie, e zmienne pole magnetyczne wytwarza pole elektryczne. Poszu
kujc symetrii i wzajemnej zgodnoci w rwnaniach, Maxwell zaproponowa sytuacj
odwrotn: zmienne pole elektryczne wytwarza pole magnetyczne. W ten sposb eks
plodoway w rwnaniach - w notesie Maxwella - pola elektryczne i magnetyczne o
zmiennych nateniach, ktre - wci na papierze - wyruszyy w przestrze, oddalajc
si od swych rde z prdkoci zalen od rozmaitych wielkoci elektrycznych i ma
gnetycznych.
W rwnaniach tych tkwia pewna niespodzianka. Bya w nich ukryta faktyczna
prdko rozprzestrzeniania si fal elektromagnetycznych, ktrej nie przewidywa Fara
day. Podanie tej prdkoci byo jedn z powaniejszych zasug Maxwella. lcza dugo
nad swymi rwnaniami i po podstawieniu rozmaitych eksperymentalnych danych wyszo
mu, e prdko ta wynosi 3 108 m/s. Gor luv a duck! - zawoa, albo co innego, co
woaj zaskoczeni Szkoci, bo 3 108 m/s to prdko, z jak rozchodzi si wiato
(prdko t po raz pierwszy zmierzono par lat wczeniej). Jak dowiedzielimy si od
Newtona przy okazji rozpatrywania zagadki dwch rodzajw mas, w nauce niewiele jest
prawdziwych zbiegw okolicznoci. Maxwell stwierdzi, e wiato jest po prostu jedn z
postaci fali elektromagnetycznej. Elektryczno nie musi by uwiziona w przewodach;
moe rozchodzi si w przestrzeni tak jak wiato. Nie moemy nie wycign wniosku
- pisa Maxwell - e wiato skada si z fal poprzecznych tego samego orodka, ktry
jest przyczyn zjawisk elektrycznych i magnetycznych. Maxwell zasugerowa moli
wo dowiadczalnego zweryfikowania tej teorii poprzez wytworzenie fal elektromagne
tycznych. Pomys ten pochwyci Heinrich Hertz. Wielka grupa wynalazcw - wrd nich
znalaz si Guglielmo Marconi - zaja si tworzeniem drugiej fali elektromagnetycznej
technologii. Jej owocami s: radio, radar, telewizja, mikrofale i laserowa komunikacja.
Oto na czym rzecz polega: rozwamy elektron w stanie spoczynku. Z powodu a
dunku elektrycznego, ktrym jest obdarzony, zewszd otacza go pole elektryczne. Jest
ono silniejsze w pobliu elektronu, a sabsze w oddali. Pole elektryczne wskazuje,
gdzie tkwi elektron. Skd wiemy o istnieniu tego pola? To proste: umiemy dodatni a
dunek elektryczny gdziekolwiek w przestrzeni, a odczuje on si przycigajc go do
elektronu. Zmumy teraz elektron do poruszania si w przewodzie. Wydarz si dwie
rzeczy. Pole elektryczne wok niego zmieni si nie natychmiast, lecz wtedy, gdy tylko
informacja o ruchu dotrze do punktu w przestrzeni, w ktrym dokonujemy pomiaru. Po
nadto poruszajcy si adunek tworzy przecie prd elektryczny, powstanie wic pole
magnetyczne.
Teraz przymy do elektronu (i jego licznych towarzyszy) si w ten sposb, aby
regularnie podskakiwa w przewodzie w gr i w d. Powstae zmiany pola elektrycz

108
nego rozprzestrzeniaj si ze skoczon prdkoci - z prdkoci wiata. To wanie
jest fala elektromagnetyczna. Przewd, w ktrym drgaj elektrony, czsto nazywa si
anten, a si, ktra je napdza - sygnaem czstotliwoci radiowej. W ten sposb sy
gna zawierajcy dowoln informacj rozchodzi si z prdkoci wiata. Gdy dociera
do drugiej anteny, znajduje tam mnstwo elektronw; zmusza je do drga, wywoujc
oscylujcy prd, ktry mona wykry i przetworzy na informacje wizualne czy aku
styczne.
Pomimo tego monumentalnego odkrycia, Maxwell nie zrobi byskotliwej kariery. Zo
baczmy, co niektrzy krytycy mieli do powiedzenia o traktacie Maxwella:
Z lekka obrzydliwa koncepcja - sir Richard Glazebrook.
Zakopotanie, a nawet podejrzliwo przemieszane s z podziwem... - Henri Poin
car .
Nie przyj si w Niemczech i pozosta prawie zupenie bez echa - Max Planck.
Mog o tym powiedzie jedno [o elektromagnetycznej teorii wiata]. Myl, e jest
nie do przyjcia - lord Kelvin.
Trudno zosta supergwiazd z takimi recenzjami. Trzeba byo eksperymentatora,
by uczyni z Maxwella legend, ale ju nie za jego ycia, gdy umar mniej wicej o
dziesi lat za wczenie.

Hertz na ratunek
Prawdziwym bohaterem (przynajmniej w oczach piszcego te sowa stronniczego bada
cza historii) jest Heinrich Hertz, ktry w latach 1873-1888 potwierdzi eksperymentalnie
wszystkie przewidywania pynce z teorii Maxwella.
Wszelkie fale charakteryzuj si dugoci, ktra okrela odlego midzy ich
grzbietami. Grzebienie morskich fal s zazwyczaj odlege od siebie o okoo 7-10 me
trw. Fale dwikowe maj dugo paru centymetrw. Elektromagnetyzm take wyst
puje pod postaci fal. wiato widzialne - niebieskie, zielone, pomaraczowe, czerwone
- znajduje si w rodku widma elektromagnetycznego. Fale radiowe i mikrofale maj
wiksz dugo, a ultrafiolet, promienie rentgenowskie i gamma s krtsze.
Korzystajc z detektora i cewki podczonej do rda wysokiego napicia, Hertz
znalaz sposb wytwarzania fal elektromagnetycznych i mierzenia ich prdkoci. Wyka
za, e fale te, podobnie jak fale wietlne, ulegaj odbiciu, ugiciu i polaryzacji i e
mona je ogniskowa. Pomimo niepochlebnych recenzji Maxwell mia racj. Hertz pod
da teori Maxwella eksperymentalnej weryfikacji, rozjani j i uproci do systemu
czterech rwna, ktrym za chwil si zajmiemy.
Dziki Hertzowi idee Maxwella zostay powszechnie zaakceptowane i stary pro
blem oddziaywania-na-odlego odszed na zasuony spoczynek. Siy przemieszczay
si w przestrzeni ze skoczon prdkoci - z prdkoci wiata - pod postaci pl.
Maxwell sdzi, e konieczny by jaki orodek, by fale elektromagnetyczne mogy si
rozchodzi, zaadaptowa wic koncepcj przenikajcego Wszechwiat eteru Faraday
a-Bokovia, w ktrym drgaj pola elektryczne i magnetyczne. Podobnie jak odrzucony
ju wczeniej eter Newtona, tak i ten eter mia dziwaczne wasnoci, ktre wkrtce mia
y odegra wan rol w nastpnej rewolucji naukowej. Triumf koncepcji Faradaya-Ma
xwella-Hertza oznacza kolejny sukces redukcjonizmu. Odtd uniwersytety nie musiay

109
ju zatrudnia osobno profesora elektrycznoci, profesora magnetyzmu i profesora opty
ki. Dziedziny te zostay zjednoczone i jeden profesor z powodzeniem wystarcza (zosta
nie wicej pienidzy dla druyny futbolowej). Szeroki wachlarz naturalnych zjawisk i wy
tworw myli ludzkiej zosta ujty w jednolity system: silniki i generatory, transformato
ry, cay przemys elektroenergetyczny, wiato soneczne i wiato gwiazd, fale radiowe i
radar, i mikrofale, podczerwie i ultrafiolet, promienie Roentgena i gamma oraz lasery.
Wszystko to mona wyjani za pomoc czterech rwna Maxwella, ktre w nowocze
snej postaci, zastosowane do przepywu prdu w pustej przestrzeni, przybieraj nast
pujc posta:

W rwnaniach tych E oznacza pole elektryczne, B to pole magnetyczne, a c,

prdko wiata, odpowiada za zwizek wielkoci elektrycznych i magnetycznych, kt
re mona zmierzy dowiadczalnie. Zwr, drogi Czytelniku, uwag na symetri midzy
E i B. Nie przejmuj si tymi niezrozumiaymi gryzmoami - nie musimy si wgbia w
istot znaczenia tych rwna. Wane jest to, e stanowi one naukowy ekwiwalent we
zwania: Niech si stanie wiato!
Na caym wiecie studenci fizyki i inynierii nosz koszulki ozdobione tymi cztere
ma przanymi rwnaniami. Niczym nie przypominaj rwna sformuowanych przez Ma
xwella, gdy ta uproszczona wersja to dzieo Hertza, bdcego rzadkim przykadem ko
go wicej ni zwykego eksperymentatora pobienie zaznajomionego z teori. On by
zupenie wyjtkowy w obu dziedzinach. Podobnie jak Faraday, zdawa sobie spraw z
ogromnego znaczenia swoich prac, ale zupenie si tym nie interesowa. Zostawi to po
mniejszym umysom naukowym, takim jak Marconi czy Larry King1.
Teoretyczne prace Hertza polegay gwnie na porzdkowaniu spucizny Maxwella i
popularyzowaniu jego teorii. Gdyby nie wysiki Hertza, studenci fizyki musieliby uprawia
kulturystyk, eby nosi koszulki rozmiaru XXXL ozdobione nieporadnymi rachunkami
Maxwella.
Wierni naszej tradycji i obietnicy danej Demokrytowi, ktry ostatnio przypomnia
nam o niej przysyajc fax, musimy przebada Maxwella (lub jego spucizn) w spra
wie atomw. Oczywicie, e w nie wierzy. By te autorem bardzo popularnej teorii, trak
tujcej gaz jako zbiorowisko atomw. Wierzy, i susznie, e atomy chemiczne nie s tyl
ko malekimi sztywnymi ciaami, lecz maj zoon struktur. Przekonanie to miao swe
rdo w jego wiedzy na temat widm optycznych, ktre, jak si wkrtce przekonamy,
stay si istotne dla rozwoju teorii kwantowej. Maxwell wierzy, niesusznie, e te zoone
atomy s niepodzielne. Wyrazi to w pikny sposb w 1875 roku: Cho na przestrzeni
wiekw w niebiosach wydarzay si i jeszcze mog si wydarzy katastrofy, cho daw
ne systemy mog si rozpada i nowe powstawa z ich ruin, atomy, z ktrych te syste
my [Ziemia, Ukad Soneczny itd.] s zbudowane - kamienie wgielne materialnego
Wszechwiata - pozostaj niezniszczalne i nie zuyte. Gdyby tylko uy terminu lep
tony i kwarki zamiast atomy!
Popularny w USA publicysta, gospodarz programu telewizyjnego komentujcego biece
wydarzenia spoeczne i polityczne (przyp. tum.).
1

110
Ostateczna ocena Maxwella znowu pochodzi od Einsteina, ktry stwierdzi, e w
XIX wieku Maxwell by autorem najwaniejszego odkrycia, dokonanego przez jednego
czowieka.

Magnes i kulka
Przelizgnlimy si nad niektrymi wanymi szczegami naszej historii. Skd wiemy,
e pola rozprzestrzeniaj si ze sta prdkoci? Skd fizycy w XIX wieku w ogle
znali prdko wiata? I jaka jest rnica midzy natychmiastowym oddziaywanie
m-na-odlego a reakcj spowolnion?
Rozwamy bardzo silny magnes umieszczony w jednym kocu boiska pikarskiego;
w drugim znajduje si maleka elazna kulka zawieszona na bardzo dugim, cienkim
druciku. Kulka leciuteko odchyla si od swego pooenia w kierunku odlegego magne
su. Przypumy teraz, e potrafimy bardzo szybko wyczy prd w elektromagnesie.
Dokadna obserwacja kulki i drucika pozwala zarejestrowa reakcj kulki powracajcej
do swego pooenia rwnowagi. Ale czy ta reakcja jest natychmiastowa? Tak - mwi
zwolennicy oddziaywania-na-odlego. Magnes i elazna kulka s ze sob cile zwi
zane i gdy zanika przyciganie, kulka natychmiast zaczyna powraca do pooenia o
zerowym wychyleniu. Nie - mwi wyznawcy skoczonej prdkoci. Informacja ma
gnes jest wyczony, mona si wyprostowa wdruje wzdu boiska z pewn prdko
ci, zatem reakcja kulki nastpuje z pewnym opnieniem.
Dzi ju znamy odpowied. Kulka musi poczeka, niedugo, bo informacja porusza
si z prdkoci wiata, ale przez okres, ktry mona zmierzy. Jednak w czasach
Maxwella problem ten znajdowa si w samym centrum oywionej dyskusji. Jej stawk
byo przyjcie lub odrzucenie koncepcji pola. Dlaczego uczeni nie przeprowadzili po pro
stu eksperymentw, by rozstrzygn w spr? Bo wiato porusza si tak szybko, e po
trzebuje tylko milionowej czci sekundy na przebycie boiska pikarskiego. W XIX wieku
trudno byo zmierzy opnienia tej wielkoci. Dzi bez kopotu mierzymy odcinki czasu
tysic razy krtsze od tamtego, wic bardzo atwo przychodzi nam okreli skoczon
prdko, z jak zachodz wydarzenia dotyczce elektromagnetyzmu. Odbijamy na
przykad wizk wiata laserowego od nowego zwierciada umieszczonego na po
wierzchni Ksiyca, by zmierzy jego odlego od Ziemi. Podr wiata w obie strony
trwa okoo sekundy.
Przykad na jeszcze wiksz skal. Dnia 23 lutego 1987 roku, dokadnie o godzinie
7.36 czasu Greenwich, zaobserwowano eksplozj gwiazdy na poudniowej czci skle
pienia niebieskiego. Supernowa wybucha w Wielkim Oboku Magellana, galaktyce
utworzonej z gwiazd i pyu kosmicznego, znajdujcej si w odlegoci 160 tysicy lat
wietlnych od Ziemi. Innymi sowy, informacja elektromagnetyczna o wybuchu podro
waa do nas przez 160 tysicy lat. Supernowa 1987A jest naszym stosunkowo bliskim
ssiadem. Najodleglejszy obiekt dotd zaobserwowany znajduje si w odlegoci okoo
omiu miliardw lat wietlnych. Jego wiato wyruszyo w kierunku naszego teleskopu
cakiem niedugo po Pocztku.
Prdko wiata zostaa zmierzona po raz pierwszy w ziemskim laboratorium
przez Armanda Hippolyte'a Louisa Fizeau w 1849 roku. Nie dysponujc oscyloskopem
i dokadnymi zegarami, Fizeau zastosowa zmylny ukad lusterek (aby zwikszy du
go drogi przebywanej przez wiato) i szybko wirujcego koa zbatego. Jeli znamy

111
prdko, z jak obraca si koo zbate, oraz jego promie, to potrafimy obliczy czas,
w jakim zb nastpuje po szczelinie i na odwrt. Moemy tak dopasowa prdko k
tow ruchu koa, aby ten czas by dokadnie rwny czasowi, jaki promie wietlny zuy
wa na przejcie od szczeliny do odlegego lusterka i z powrotem do szczeliny, a dalej
przez szczelin do oka pana Fizeau. Mon dieu! Widz! Teraz trzeba zwikszy prdko
obrotw koa tak, aby zablokowa wiato. No wanie, dziki temu znamy odlego,
jak przebyo wiato od rda przez szczelin do lusterka i z powrotem, oraz wiemy,
ile zajo mu to czasu. Manipulacje takim ukadem pozwoliy panu Fizeau otrzyma t
synn warto: 300 milionw metrw na sekund (3 108 m/s).
Wci mnie zadziwia gbia filozoficzna wszystkich tych ludzi z okresu Renesansu
Elektromagnetyzmu. Oersted wierzy (w odrnieniu od Newtona), e wszystkie siy na
tury (wtedy byy to grawitacja, elektryczno i magnetyzm) s rnymi przejawami jed
nej pierwotnej siy. To jest ta-a-a-kie nowoczesne! Wysiki Faradaya zmierzajce do wy
kazania symetrii czcej elektryczno i magnetyzm przypominaj greckie poszukiwa
nia prostoty i unifikacji, dwch ze stu trzydziestu siedmiu celw przywiecajcych Fer
milabowi w latach dziewidziesitych tego stulecia.

Pora do domu?
W dwch ostatnich czciach (Poszukiwanie atomu: mechanicy i Dalsze poszukiwania
atomu) przedstawiem ponad trzysta lat rozwoju fizyki klasycznej, od Galileusza do Hert
za. Opuciem po drodze paru wanych ludzi. Na przykad Holender Christiaan Huygens
powiedzia nam wiele na temat wiata i fal. Francuz Ren Descartes (Kartezjusz), twr
ca geometrii analitycznej, wystpowa jako czoowy adwokat atomizmu, a jego obszerne
teorie dotyczce materii i kosmologii byy bardzo twrcze, cho nie odniosy sukcesw.
Dokonalimy tego przegldu fizyki klasycznej z nieortodoksyjnej perspektywy - z
punktu widzenia poszukiwacza demokrytejskiego a-tomu. Zazwyczaj era klasyczna koja
rzona jest z badaniami nad siami - grawitacj i elektromagnetyzmem. Jak widzielimy,
grawitacja przejawia si w przyciganiu midzy dwiema masami. W elektrycznoci Fa
raday rozpozna inne zjawisko: materia jest tu bez znaczenia - mwi. Przyjrzyjmy si
polom si. Oczywicie, gdy ju mamy si, musimy si odwoa do drugiego prawa New
tona (F = ma), by okreli ruch przez ni wywoywany. Istotn rol odgrywa tu masa
bezwadna. Ujcie Faradaya mwice, e materia si nie liczy, wywodzio si z intuicji
Bokovia, pioniera atomizmu. Natomiast Faraday dostarczy pierwszych wskazwek
dotyczcych atomw elektrycznoci. By moe nie naley patrze na histori nauki w
ten sposb - jako na poszukiwanie pojcia, ostatecznej czstki. Ale i tak ona tam tkwi,
pulsuje pod powierzchni ycia intelektualnego wielu herosw fizyki.
Pod koniec XIX wieku fizycy myleli, e wszystko ju zostao poznane. Caa elek
tryczno, cay magnetyzm, wiato, mechanika, dynamika, a take kosmologia i grawi
tacja - wszystko zostao zbadane i opisane za pomoc paru prostych rwna. Jeli idzie
o atomy, to wikszo chemikw uwaaa, e temat w zasadzie jest zamknity. Istnia
ukad okresowy. Wodr, hel, wgiel i inne pierwiastki byy niepodzielne; kady z nich
skada si z osobnego rodzaju niewidocznych, niepodzielnych atomw.
Byy wszake pewne rysy na tym obrazie. Na przykad zagadka Soca. Odwoujc
si do panujcych wwczas pogldw z dziedziny chemii i teorii atomowej, brytyjski
uczony lord Rayleigh obliczy, e Soce powinno wypali cae swoje paliwo w cigu 30

112
tysicy lat. A przecie wiadomo byo, e liczy znacznie wicej lat. Kopot sprawia te
eter. Powinien mie naprawd dziwaczne wasnoci mechaniczne. Musiaby by zupe
nie przejrzysty, zdolny do przelizgiwania si midzy atomami materii, nie oddziaujc z
nimi w aden sposb, a z drugiej strony - sztywny jak stal, by pozwoli wiatu rozwija
tak ogromn prdko. Mimo to ywiono nadziej, e z biegiem czasu te i inne zagadki
zostan rozwizane. Gdybym uczy fizyki w 1890 roku, miabym zapewne pokus, by
posa studentw do domu, radzc im, aby poszukali sobie bardziej interesujcej spe
cjalnoci. Znaleziono odpowiedzi na wszystkie wane pytania. Zdawao si, e zagad
nienia, ktrych nie rozumiano - rda energii Soca, radioaktywno i par innych za
gadek - prdzej czy pniej ulegn miadcej sile rwna Newtona i Maxwella. Fizyka
zostaa elegancko zapakowana do pudeka i przewizana kokard.
Wtem nieoczekiwanie, u schyku stulecia, caa paczka zacza si rozsypywa. Wi
nowajc byy, jak zwykle, nauki eksperymentalne.

Pierwsza prawdziwa czstka

W XIX wieku fizycy rozkochali si w wyadowaniach elektrycznych, ktre przeprowadza
no w szklanych rurkach wypenionych rozrzedzonymi gazami. Najpierw trzeba byo spo
rzdzi eleganck metrow rurk ze szka. W jej koce wtapiano metalowe elektrody.
Nastpnie jak najstaranniej wypompowywano z niej powietrze, a na jego miejsce
wpuszczano niewielk ilo jakiego innego gazu (wodr, powietrze, tlenek wgla).
Przewody od elektrod podczano do baterii i przykadano wysokie napicie. Wtedy, w
zaciemnionym pokoju, uczeni mogli podziwia wspaniale jarzc si smug, zmieniaj
c ksztat i rozmiary w zalenoci od cinienia gazu w rurce. Kady, kto widzia wie
ccy si neon, zna ten rodzaj wiata. Przy odpowiednio niskim cinieniu smuga zmie
niaa si w promie podrujcy od katody do anody, logicznie wic nazwano go pro
mieniem katodowym. Zjawisko to, jak dzi ju wiemy, do zoone, fascynowao poko
lenia fizykw i laikw w caej Europie.
Naukowcy znali par kontrowersyjnych, a nawet sprzecznych szczegw dotycz
cych promieni katodowych. Niosy ze sob ujemny adunek elektryczny. Przemieszczay
si po linii prostej. Mogy wprawi w ruch lekkie koo opatkowe umieszczone na ich dro
dze. Pole elektryczne nie uginao ich. Pole elektryczne uginao je. Pole magnetyczne po
wodowao wygicie w uk cienkiej wizki promieni katodowych. Zatrzymywaa je gruba
warstwa metalu, ale przedzieray si przez foli.
Fakty same w sobie interesujce, ale bez odpowiedzi pozostawao podstawowe py
tanie: czym te promienie s? Pod koniec XIX wieku stawiano dwie hipotezy. Niektrzy
sdzili, e byy pozbawionymi masy drganiami elektromagnetycznymi w eterze. Nie naj
gorzej. W kocu jarzyy si jak wizka wiata, czyli inne drgania elektromagnetyczne. A
ponadto elektryczno, jako forma elektromagnetyzmu, miaa co wsplnego z tymi
promieniami.
Inny obz uwaa, e promienie te byy rodzajem materii. Przypuszczano, e ska
day si z czstek gazu, ktre przejy adunek od prdu elektrycznego. Dopuszczano
te moliwo, e skaday si z nowego rodzaju materii, maych czstek nigdy jeszcze
nie wyizolowanych. Z wielu powodw idea elementarnych nonikw adunku elektrycz
nego wisiaa ju w powietrzu. Mog od razu zdradzi t tajemnic: promienie katodowe
nie byy ani drganiami elektromagnetycznymi, ani czstkami gazu.

113
Co by powiedzia Faraday, gdyby y pod koniec XIX wieku? Prawa Faradaya wy
ranie sugeroway istnienie atomw elektrycznoci. Jak pamitamy, dokonywa on po
dobnych eksperymentw, z t tylko rnic, e przepuszcza prd przez pyny, a nie
przez gazy i w efekcie otrzymywa jony - naadowane atomy. Ju w roku 1874 George
Johnstone Stoney, irlandzki fizyk, wprowadzi termin elektron na oznaczenie jednostki
elektrycznoci traconej w procesie, w ktrym atom staje si jonem. Gdyby Faraday
mia okazj zobaczy promienie katodowe, zapewne wiedziaby w gbi ducha, e ogl
da elektrony.
Moliwe, e niektrzy uczeni w tamtym okresie przypuszczali, i promienie katodo
we byy czstkami; moe niektrzy myleli, e w kocu znaleli elektrony. Jak si o tym
upewni? Jak to udowodni? W gorcym okresie przed rokiem 1895 wielu powanych
uczonych w Anglii, Szkocji, Niemczech i Stanach Zjednoczonych badao wyadowania
w gazach. Tym, ktry trafi w dziesitk, okaza si Anglik J. J. Thomson. Byli te inni,
ktrzy znaleli si bardzo blisko. Przyjrzyjmy si dwm z nich i temu, co zrobili, choby
tylko po to, by pokaza, jak gorzkie bywa ycie naukowca.
Pruski fizyk Emil Wiechert mia najwiksz szans, by pobi Thomsona. Przedstawi
swe dowiadczenie suchaczom zgromadzonym na wykadzie w styczniu 1887 roku.
Uy szklanej rury o rednicy okoo 8 cm, ktra miaa blisko 40 cm dugoci. wiecce
promienie katodowe byy wyranie widoczne w zaciemnionej sali.
Jeli prbuje si osaczy czstk, trzeba poda jej adunek (e) i mas (m). W
owym czasie nie potrafiono zway czstki, o ktrej mowa, bo bya zbyt maa. By omi
n ten problem, wielu uczonych niezalenie od siebie wpado na nastpujcy sprytny
pomys: podda promienie katodowe dziaaniu znanych si elektrycznych i magnetycz
nych i bada ich reakcje. Pamitajmy, e F = ma. Jeli promienie rzeczywicie skadaj
si z czstek obdarzonych adunkiem elektrycznym, to sia, jakiej by doznaway, zalea
aby od niesionego przez nie adunku (e). Reakcja ta byaby tumiona przez mas bez
wadn (m). Wobec tego efekt, ktry mona zmierzy, zaleaby od ilorazu tych dwch
wielkoci, od stosunku e/m. Innymi sowy, badacze nie mogli znale indywidualnych
wartoci e czy m, tylko liczb rwn wartoci jednej z nich podzielonej przez warto
drugiej. Przyjrzyjmy si prostemu przykadowi: mamy liczb 21 i wiemy, e jest ona ilo
razem dwch liczb. 21 jest tylko wskazwk. Poszukiwanymi liczbami mog by 21 i 1
albo 63 i 3, albo 7 i 1/3, albo 210 i 10, ad infinitum. Ale jeli mona si domyli, jaka
jest warto jednej z liczb, to ju bardzo atwo da si obliczy drug.
By znale e/m, Wiechert umieci rurk midzy biegunami magnesu, co spowodo
wao wygicie wietlistego promienia w uk. Magnes popycha adunek elektryczny cz
stek. Im wolniej czstki si poruszaj, tym atwiej magnes zakrzywia tor ich ruchu. Gdy
ju obliczy prdko, z jak si poruszaj, na podstawie stopnia ugicia otrzyma do
dobre przyblienie wartoci e/m.
Wiechert zdawa sobie spraw, e gdyby odgad wielko adunku elektrycznego,
mgby obliczy mas czstek. Wycign nastpujcy wniosek: Nie mamy tu do czy
nienia z atomami znanymi chemii, poniewa masa tych poruszajcych si czstek [pro
mieni katodowych] okazuje si 2-4 tysicy razy mniejsza ni masa najlejszego znanego
nam atomu - wodoru. Prawie trafi w dziesitk. Wiedzia, e mia do czynienia z jak
now czstk. By piekielnie blisko, jeli chodzi o mas (masa elektronu okazaa si
1837 razy mniejsza od masy atomu wodoru). Dlaczego wic Thomson jest sawny, a
Wiechert nie? Bo Wiechert po prostu przyj (odgad) warto adunku elektrycznego;
nie dysponowa danymi pozwalajcymi ten domys uzasadni. Poza tym rozpraszay go

114
problemy zwizane ze zmian pracy i zainteresowanie geofizyk. By uczonym, ktry
sformuowa trafny wniosek, ale nie mia wszystkich potrzebnych danych. Nie bdzie cy
gara, panie Emilu!
Drugim pretendentem by Walter Kaufmann z Berlina. Wpad na met w 1897 roku,
a braki jego teorii stanowiy przeciwiestwo brakw Wiecherta. Zebra dobre dane, ale
przeprowadzi kiepskie rozumowanie. On take otrzyma warto e/m, wykorzystujc
pola elektryczne i magnetyczne, ale wykona w swym eksperymencie istotny krok dalej.
Szczeglnie interesowao go, jak e/m zmienia si ze zmianami cinienia i w zalenoci
od rodzaju gazu wypeniajcego rur - powietrza, wodoru, dwutlenku wgla. W odr
nieniu od Wiecherta, Kaufmann sdzi, e promienie katodowe byy po prostu naadowa
nymi atomami gazu tkwicego w rurce, wic spodziewa si, e stosujc rne gazy,
otrzyma rne wartoci masy m. Niespodzianka! Odkry, e e/m jest stae, niezalenie
od rodzaju i cinienia gazu wypeniajcego rurk. To mu zabio wieka i wypad z gry.
A szkoda, bo jego eksperymenty byy cakiem eleganckie i otrzyma dokadniejsz war
to e/m ni zwycizca, J. J. Thomson. Nie usysza jednak tego, co dane krzyczay mu
prosto w twarz: Twoje czstki s now form materii, gbie! Te czstki s istotnym
skadnikiem wszystkich atomw; dlatego wanie e/m si nie zmienia.
Joseph John Thomson (1856-1940) zaczyna sw dziaalno od fizyki matematycz
nej i by zaskoczony, gdy zatrudniono go jako profesora fizyki eksperymentalnej w syn
nym Laboratorium im. Cavendisha na Uniwersytecie w Cambridge. Mio byoby si do
wiedzie, czy w ogle mia ch zosta eksperymentatorem. By znany z niezdarnego
obchodzenia si ze sprztem laboratoryjnym, ale mia szczcie do znakomitych asy
stentw, ktrzy wykonywali jego polecenia i trzymali go z dala od kruchego szka.
W roku 1896 Thomson postawi sobie za cel zrozumienie natury promieni katodo
wych. Katoda wtopiona w jeden koniec szklanej rurki emituje swe tajemnicze promienie.
Te zmierzaj do anody, w ktrej zrobiono otwr, aby przepuszcza cz promieni (czy
taj: elektronw). Utworzona w ten sposb wska wizka wdruje do koca rurki, gdzie
pada na fluorescencyjny ekran i ukazuje si na nim w postaci maej zielonej plamki. W
swym dowiadczeniu Thomson wprowadzi jeszcze jedn innowacj: umieci w rurce
par metalowych pytek o dugoci okoo 15 cm i podczy je do baterii, otrzymujc w
ten sposb pole elektryczne zorientowane prostopadle do wizki promieni katodowych,
ktra przechodzia przez szczelin dzielc te pytki. By to obszar ugicia.
Jeli wizka zmienia ksztat w obecnoci pola elektrycznego, to znaczy, e jest ob
darzona adunkiem elektrycznym. Jeli za wizka skada si na przykad z fotonw czstek wiata - to zignoruje pole wytwarzane przez pytki i bdzie kontynuowa po
dr po prostej. Thomson uy baterii dostarczajcych wysokiego napicia i stwierdzi,
e plamka na ekranie przesuwa si w d, gdy grna pytka jest podczona do ujemnej
elektrody, w gr za - gdy do dodatniej. Udowodni w ten sposb, e promienie s ob
darzone adunkiem, a przy okazji odkry, e jeli pytki podczone s do rda prdu
zmiennego (byskawicznie nastpuj po sobie zmiany plus-minus-plus-minus), zielona
plamka szybko porusza si w gr i w d, tworzc na ekranie zielon kresk. By to
pierwszy krok na drodze do wynalezienia telewizji i umoliwienia ogldania wieczornych
wiadomoci.
Ale jest rok 1896 i Thomson ma na gowie inne problemy. Poniewa natenie pola
magnetycznego jest znane, proste obliczenia z zakresu mechaniki Newtona pozwalaj
znale odlego, o jak powinna przesun si plamka, jeli znana jest prdko po
ruszania si promieni katodowych. Tu Thomson posuy si pewn sztuczk. Otoczy

115
rurk polem magnetycznym tak dobranym, aby ugicie wywoywane przez pole magne
tyczne dokadnie niwelowao ugicie wywoywane przez pole elektryczne. Poniewa od
dziaywanie magnetyczne zalene jest od nieznanej prdkoci wizki, mona j obliczy,
znajc wielko natenia pola magnetycznego i elektrycznego. Majc ju okrelon
prdko ruchu promieni, powracamy do badania ugicia wizki promieni katodowych w
polu elektrycznym. W efekcie tych bada otrzymuje si dokadn warto ilorazu e/m,
stosunek adunku czstki promieni katodowych do jej masy.
Z wielk wytrwaoci Thomson przykada pola, mierzy ugicia, niweluje ugicia,
mierzy pola i zbiera dane, by otrzyma e/m. Tak jak Kaufmann, upewnia si co do po
prawnoci wynikw, stosujc rozmaite rodzaje katod - glinow, platynow, miedzian,
cynow - i powtarzajc cay eksperyment od nowa. Wszystkie prby daj w rezultacie
t sam liczb. Thompson zmienia gaz wypeniajcy rur: powietrze, wodr, dwutlenek
wgla. Znw to samo. Thomson nie powtarza bdu Kaufmanna; wyciga wniosek, e
promienie katodowe nie s naadowanymi czsteczkami gazu, lecz elementarnymi
czstkami, ktre musz wchodzi w skad wszelkich form materii.
Jeszcze nie usatysfakcjonowany, w celu zdobycia dodatkowych dowodw postana
wia wykorzysta zasad zachowania energii. Chwyta promienie katodowe w metalowy
blok. Ich energia jest znana; jest to po prostu energia elektryczna nadana czstkom
przez napicie pochodzce z baterii. Mierzy wydzielone w bloku ciepo i zauwaa, e
mona otrzyma warto e/m take i w inny sposb - porwnujc energi hipotetycz
nych elektronw z tym ciepem. W wyniku kolejnej dugiej serii eksperymentw Thom
son otrzymuje warto e/m (2,0 1011 kulombw na kilogram) nie rnic si zbytnio
od pierwszego rezultatu. W roku 1897 ogasza wyniki: W promieniach katodowych
mamy do czynienia z nowym stanem materii, ze stanem, w ktrym podzia materii po
prowadzony jest znacznie dalej ni w zwykym stanie gazowym. Ten dalszy podzia
materii doprowadzi do tego, e otrzymalimy nowy skadnik caej materii, bdcy cz
ci substancji, z ktrej zbudowane s pierwiastki chemiczne.
Jak nazwa t now czstk? Termin Stoneya elektron by pod rk i szybko si
przyj. Od kwietnia do sierpnia 1897 Thomson wykada i pisa artykuy o czsteczko
wej naturze promieni katodowych. Dziaalno tak zwiemy marketingiem rezultatw.
Pozostawaa do rozwizania jeszcze jedna zagadka: konkretne wartoci e i m.
Thomson by w kropce, tak samo jak Wiechert par lat wczeniej. Posuy si wic
podstpem. Warto e/m tej nowej czstki bya okoo tysica razy mniejsza od e/m ato
mu wodoru, najlejszego ze wszystkich znanych atomw. Thompson stwierdzi wic, e
albo e elektronu byo znacznie wiksze ni e wodoru, albo e m znacznie mniejsze.
Na co si zdecydowa: na due e czy mae m? Intuicyjnie skania si ku maemu m odwany wybr, bo zakada, e ta nowa czstka ma malek mas, znacznie mniejsz
ni masa wodoru. Pamitajmy, e wikszo fizykw i chemikw wci sdzia, e che
miczny atom jest niepodzielny. A Thomson twierdzi, e blask dochodzcy z jego rurki
stanowi dowd wiadczcy o istnieniu powszechnego skadnika, malekiej czci ska
dowej wszystkich atomw.
W 1898 roku Thomson zaj si mierzeniem adunku elektrycznego swoich promie
ni katodowych, w ten sposb porednio mierzc take ich mas. Zrobi to, uywajc no
wego urzdzenia, zwanego komor mgow, wynalezionego przez szkockiego studenta
C. T. R. Wilsona w celu badania deszczu, nie bdcego wcale rzadkoci w Szkocji.
Deszcz pada wtedy, gdy para kondensuje na pykach kurzu i zbiera si w krople. Gdy
powietrze jest czyste, naadowane elektrycznie jony mog spenia rol kurzu i na tym

116
wanie polega idea komory mgowej. Thomson zmierzy cakowity adunek zebrany w
komorze za pomoc pewnej techniki elektrometrycznej, nastpnie okreli indywidualny
adunek kadej kropelki, liczc ich ilo i dzielc cakowity adunek przez otrzyman
liczb.
Kiedy sam musiaem zbudowa komor Wilsona podczas studiw doktoranckich i
od tego czasu nienawidz tej techniki, nienawidz Wilsona i wszystkich tych, ktrzy
maj cokolwiek do czynienia z tym przekornym i woowatym urzdzeniem. Z cudem
graniczy to, e Thomson zdoa uzyska poprawn warto e, a co za tym idzie - mas
elektronu. Ale to jeszcze nie wszystko. Przez cay okres poszukiwa elektronu musia
pracowa z niezachwian wytrwaoci. Skd zna natenie pola elektrycznego sprawdzi na etykietce baterii? Nie byo przecie adnych etykiet. Skd zna dokadn
warto natenia pola magnetycznego, potrzebn do obliczenia prdkoci? Jak mierzy
prd? Nawet samo odczytywanie wynikw pomiarw nastrczao spore trudnoci.
Wskazwka ma przecie jak grubo, moe si trz i dre. Jak jest wykalibrowa
na skala? Czy ma sens? W roku 1897 nie przestrzegano jeszcze bezwzgldnych stan
dardw przy produkcji rozmaitych urzdze. Mierzenie napicia, natenia, temperatu
ry, cinienia, odlegoci i czasu stanowio nie lada problem. Kady taki pomiar wymaga
szczegowej wiedzy o dziaaniu baterii, magnesu, miernikw.
By jeszcze problem, e tak powiem, polityczny - jak przekona stosowne wadze,
by w ogle day rodki na przeprowadzenie eksperymentw. Fakt, e Thomson sam by
szefem, niewtpliwie okaza si pomocny. A na koniec zostawiem najbardziej waki
problem: jak zdecydowa, ktry eksperyment przeprowadzi? Thomson mia talent, poli
tyczne obycie i wytrwao. Dziki temu doprowadzi do koca przedsiwzicie, ktre
innym si nie powiodo. W roku 1898 oznajmi, e elektrony s skadnikami atomu i e
promienie katodowe s elektronami, ktre oddzieliy si od atomu. Naukowcy myleli, e
atom chemiczny jest pozbawiony struktury, niepodzielny. Thomson porwa go na strz
py.
Atom zosta rozpatany i znalelimy pierwsz prawdziw czstk elementarn,
pierwszy a-tom. Syszysz ten chichot?

117

7. Nagi atom
Co tu si dzieje.
Ale co, tego dokadnie nie wiadomo.
BUFFALO SPRINGFIELD
W sylwestrowy wieczr 1999 roku, gdy cay wiat bdzie si przygotowywa do ostatniej
wielkiej zabawy stulecia, wszyscy fizycy od Palo Alto po Nowosybirsk, od Kapsztadu po
Rejkiawik bd odpoczywali, wyczerpani witowaniem przypadajcej niemal dwa lata
wczeniej setnej rocznicy odkrycia elektronu - pierwszej prawdziwej czstki elementar
nej. Fizycy uwielbiaj witowanie, chtnie urzdz wielkie przyjcie urodzinowe kadej
czstce, choby i najskromniejszej. Ale elektron to co innego! Bd taczy na ulicach.
Po odkryciu elektronu w miejscu jego narodzin - w Laboratorium im. Cavendisha
na Uniwersytecie w Cambridge - czsto wznoszono toasty ku jego czci: Za elektron,
niech na zawsze pozostanie bezuyteczny! Nic z tego. Dzi, niecae sto lat pniej,
caa nasza technologiczna superbudowla spoczywa na barkach tego malestwa.
Prawie natychmiast po narodzinach elektron zacz sprawia kopoty i do dzi nie
ustannie nas zdumiewa. Elektron jest opisywany obrazowo jako kula adunku elek
trycznego, ktra szybko wiruje wok swej osi i wytwarza pole magnetyczne. J. J.
Thomson strasznie si nabiedzi, eby wyznaczy adunek i mas elektronu, ale obec
nie obie te wielkoci znane s z du dokadnoci.
A teraz kolej na kopotliwe cechy. W dziwacznym wiecie atomu powszechnie
przyjmuje si, e promie elektronu wynosi zero. Std wynikaj pewne oczywiste pyta
nia.
Jeli promie jest zerowy, to co wiruje?
Jak to co moe mie mas?
Gdzie si znajduje adunek?
Skd w ogle wiadomo, e ten promie jest rwny zeru?
Czy mog dosta z powrotem moje pienidze?
Stajemy tu oko w oko z problemem Bokovia. Rozwiza on problem zderze
atomw, przerabiajc je na punkty - obiekty pozbawione wymiarw. Jego punkty byy
dosownymi punktami matematycznymi, z t tylko rnic, e pozwoli punktowym
czstkom zachowa zwyczajowo przypisywane im wasnoci, takie jak masa i adunek rdo pola si. Punkty Bokovia byy tworami teoretycznymi, spekulatywnymi, ale elek
tron jest rzeczywisty. Moliwe, e jest punktow czstk, ale ma wszystkie pozostae
wasnoci. Masa, tak. adunek, tak. Wirowanie, tak. Promie - nie.
Przypomnij sobie, drogi Czytelniku, kota z Cheshire Lewisa Carrolla. Kot ten powoli
znika, a wreszcie pozostaje z niego tylko umiech. Nie kot, tylko umiech. Wyobramy
sobie wirujc kul adunku elektrycznego o zmniejszajcym si stopniowo promieniu,
ktry wreszcie maleje do zera, pozostawiajc nienaruszone: obrt, adunek, mas i
umiech.
Niniejsza cz powicona jest narodzinom i rozwojowi teorii kwantowej. Jest to
opowie o tym, co dzieje si wewntrz atomu. Zaczynam od elektronu, bo wirujca
czstka obdarzona mas, ale pozbawiona wymiarw jest czym, przeciw czemu wzdra

118
ga si nasza intuicja. Mylenie o czym takim stanowi rodzaj umysowych pompek. Na
pocztku moe to by nawet bolesne, bo trzeba bdzie zaprzc do roboty rzadko uy
wane minie mzgowe.
Tak czy owak, pojcie elektronu jako punktowej masy, punktowego adunku i punk
towego obrotu wywouje pewne problemy pojciowe. Boska Czstka jest cile zwiza
na z tymi trudnociami strukturalnymi. Wci jeszcze nie do koca rozumiemy zjawisko
istnienia masy, a elektron lat trzydziestych i czterdziestych by zwiastunem tych trudno
ci. Niemal wszyscy zajli si mierzeniem rozmiarw elektronu, z czego wyniko cae
mnstwo doktoratw. Z biegiem lat coraz dokadniejsza aparatura pozwalaa osiga
coraz mniejsze i mniejsze wartoci promienia elektronu - wszystkie niesprzeczne z
koncepcj zerowego promienia. Jakby Bogini wzia elektron w swe rce i cisna go
najmocniej, jak tylko potrafia. Przy uyciu wielkich akceleratorw zbudowanych w la
tach siedemdziesitych i osiemdziesitych osignito dalszy wzrost dokadnoci pomia
rw. W
roku 1990 stwierdzono, e promie elektronu jest mniejszy ni
0,000000000000000001 cm, czyli 10-18 cm. To jest najlepsze zero, jakie fizycy mog
nam ofiarowa... na razie. Gdybym mia dobry pomys na przeprowadzenie eksperymen
tu, ktry pozwoliby do tego wyniku dorzuci jeszcze jedno zero, rzucibym wszystko i
postarabym si, by pozwolono mi go zrealizowa.
Inn ciekaw cech elektronu jest jego wasno, zwana momentem magnetycz
nym albo czynnikiem g. Jego warto obliczono wykorzystujc teori kwantow; ma on
wynosi:
2 (1,001159652190).
A byy to nie lada obliczenia! Wprawni teoretycy, wspomagani przez superkompute
ry, potrzebowali wielu lat pracy, by doj do tej liczby. Ale przecie to tylko teoria. Chcc
j sprawdzi, eksperymentatorzy zaplanowali pomysowe dowiadczenia i otrzymali
warto o podobnym poziomie dokadnoci. Wynik uzyskany przez Hansa Dehmelta z
Uniwersytetu Stanu Waszyngton wynosi:
2 (1,001159652193).
Jak wida, te dwie wartoci s identyczne a do jedenastego miejsca po przecinku.
Oto spektakularny przykad zgodnoci teorii z eksperymentem. Chc zwrci uwag na
to, e obliczenie wielkoci momentu magnetycznego byo moliwe dziki teorii kwanto
wej, w ktrej sercu ley heisenbergowska zasada nieoznaczonoci. W 1927 roku w
Niemczech sformuowano zaskakujc tez, e niemoliwe jest jednoczesne zmierzenie
prdkoci i pooenia czstki z dowoln dokadnoci. Ta niemono jest zupenie
niezalena od zdolnoci eksperymentatora i budetu, jakim dysponuje. Jest fundamen
talnym prawem przyrody.
A jednak, mimo e teoria kwantowa utkana jest na osnowie nieoznaczonoci, po
zwala ona na formuowanie przewidywa - takich jak warto czynnika g - ktre s a
do jedenastego miejsca po przecinku zgodne z dowiadczeniem. Teoria kwantowa jest
bez wtpienia teori rewolucyjn, tworzc fundament, na ktrym wznosi si gmach
dwudziestowiecznej nauki... a zaczyna si od przyznania si do niepewnoci.
Skd si wzia ta teoria? To nieza opowie detektywistyczna. I jak kada zagad
ka, zawiera rne tropy - niektre prawdziwe, inne faszywe. Wszdzie krc si kamer
dynerzy, by zbija detektyww z tropu. Policja miejska, stanowa, agenci FBI wchodz
sobie nawzajem w drog, kc si, wsppracuj i rozmijaj. Jest wielu bohaterw. S
zamachy, miae posunicia i kontrposunicia. Moja relacja bdzie bardzo nieobiektyw
na, ale mam nadziej, e uda mi si ukaza proces ksztatowania si i ewolucji pogl

119
dw od roku 1900 a po 1930, kiedy to dojrzali ju rewolucjonici nadali teorii ostateczny
ksztat. Z gry jednak ostrzegam, e mikrowiat jest sprzeczny z intuicj. Eksperymen
talnie potwierdzono spjno teorii, wedug ktrej w atomowym mikrowiecie istniej
punktowe masy, punktowe adunki i punktowe obroty, ale nie s to rzeczy, jakie widuje
my wok siebie na co dzie, w namacalnym makroskopowym wiecie. Jeli przebrnw
szy przez ten rozdzia mamy pozosta przyjacimi, musimy nauczy si rozpoznawa
mylowe nawyki, wynikajce z naszego ograniczonego dowiadczenia makrostworze.
Zapomnijmy wic o tym, co normalne, spodziewajmy si szoku, zaskoczenia, niedowie
rzania. Niels Bohr, jeden z twrcw teorii kwantowej, powiedzia, e jeli ona kogo nie
szokuje, to znaczy, e jej nie zrozumia. Richard Feynman twierdzi, e nikt nie rozumie
teorii kwantowej. (To czego chce pan od nas? - pytaj moi studenci). Einstein,
Schrdinger i inni wielcy uczeni nigdy nie zaakceptowali implikacji pyncych z tej teorii,
a mimo to uwaa si obecnie, e nie moemy si obej bez elementw kwantowej dzi
wacznoci, jeli mamy zrozumie powstanie Wszechwiata.
W arsenale intelektualnego ora, ktre zdobywcy nieli z sob na podbj nowego
wiata, znalazy si mechanika Newtona i rwnania Maxwella. Zdawao si, e wszyst
kie makroskopowe zjawiska ulegy tym potnym syntezom, ale eksperymenty z ostat
niej dekady XIX wieku zaczy niepokoi teoretykw. Omwilimy ju te, ktre doprowa
dziy do odkrycia elektronu. W roku 1895 Wilhelm Roentgen odkry promieniowanie
rentgenowskie. W roku 1896 Henri Becquerel przypadkowo odkry radioaktywno, po
niewa w jednej szufladzie przechowywa pyty fotograficzne i grudk uranu. Radioak
tywno wkrtce doprowadzia do powstania pojcia redniego czasu ycia. Rne sub
stancje radioaktywne rozpaday si w charakterystycznym tempie, ktre mona byo
zmierzy, ale nie dao si przewidzie, kiedy ulegnie rozpadowi poszczeglny atom. Co
to miao znaczy? Nikt nie wiedzia. adnego z tych zjawisk nie mona byo wyjani za
pomoc klasycznych rodkw.

Gdy tcza ju nie wystarcza

Fizycy zaczynali take zwraca uwag na wiato i jego wasnoci. Za pomoc szklane
go pryzmatu Newton wykaza, e rozszczepiajc biae wiato soneczne na skadniki
jego widma, mona odtworzy tcz. W otrzymanej tczy kady kolor poczwszy od
czerwonego pynnie przechodzi w nastpny, a po intensywny fiolet. W roku 1815 Jo
seph von Fraunhofer znacznie udoskonali ukad optyczny stosowany do obserwacji ko
lorw wyaniajcych si z pryzmatu. Teraz, kiedy si popatrzyo przez may teleskop,
rozdzielone kolory byo wida niezwykle ostro. Za pomoc tego przyrzdu - no prosz! Fraunhofer dokona odkrycia: na wspaniae kolory sonecznego widma nakadaa si se
ria cienkich, nieregularnie, jak si zdawao, rozmieszczonych ciemnych linii. Ostatecznie
Fraunhofer zarejestrowa 576 takich linii. Co to oznaczao? Za jego czasw uwaano, e
wiato jest zjawiskiem falowym. Pniej James Clerk Maxwell mia wykaza, e fale
wiata s polami elektrycznymi i magnetycznymi i e kluczowym parametrem umoli
wiajcym opis wiata jest odlego midzy kolejnymi grzbietami fali, czyli dugo, kt
ra determinuje jej barw.
Znajc dugoci fal, mona gamie kolorw przypisa skal liczbow. wiato widzial
ne naley do przedziau od 8000 angstremw (0,00008 cm), co odpowiada gbokiej
czerwieni, do 4000 angstremw (0,00004 cm) - ciemny fiolet. Dysponujc tak skal,

120
Fraunhofer mg dokadnie okreli pooenie kadej z dostrzeonych ciemnych krese
czek. Na przykad jedna taka synna linia, znana jako H, czy te ha-alfa (jeli nie po
doba ci si, drogi Czytelniku, ha-alfa, to moesz j nazwa Zenio), odpowiada dugo
ci 6562,8 angstrema, a zatem ley sobie wrd zieleni, mniej wicej w rodku widma.
Co nas obchodz te linie? Ot obchodz, bo w roku 1859 niemiecki fizyk Gustav
Robert Kirchhoff odkry istotny zwizek czcy te linie z pierwiastkami chemicznymi.
Podgrzewa rozmaite pierwiastki - mied, wgiel, sd itd. - umieszczajc je w pomieniu
palnika, a zaczynay si arzy. Podgrzewa te rozmaite gazy uwizione w rurkach i
uywa jeszcze dokadniejszej aparatury optycznej do obserwacji widm emitowanych
przez rozarzone gazy. Odkry, e kady pierwiastek emituje typow dla siebie seri
bardzo ostrych, jaskrawo zabarwionych linii naoonych na ciemniejsze to barw pynnie
przechodzcych jedna w drug. Wewntrz teleskopu Kirchhoff mia wygrawerowan
skal z zaznaczonymi jednostkami dugoci fali, dziki czemu mg dokadnie okreli
pooenie kadej jasnej linii. Poniewa z kadym pierwiastkiem zwizany jest inny ukad
linii, Kirchhoff i jego wsppracownik Robert Bunsen uzyskali odciski palcw pierwiast
kw w postaci linii widmowych. (Kirchhoff potrzebowa pomocy przy podgrzewaniu pr
bek; kt lepiej mgby si do tego nadawa od czowieka, ktry wynalaz palnik Bunse
na?) Do szybko uczeni ci nauczyli si identyfikowa niewielkie domieszki jednej sub
stancji ukryte w drugiej - wykrywa zanieczyszczenia.
Nauka zyskaa teraz narzdzie pozwalajce bada skad chemiczny dowolnej sub
stancji, ktra wysya wiato - na przykad Soca, a potem, z biegiem czasu, take i
odlegych gwiazd. Uczeni odkryli mnstwo nowych pierwiastkw w ten sposb, e znaj
dowali nie zarejestrowane wczeniej linie widmowe. Pierwiastek zwany helem znalezio
no najpierw na Socu w 1878 roku. Dopiero siedemnacie lat pniej odkryto go na
Ziemi.
Pomyl tylko, drogi Czytelniku, o tej wzruszajcej chwili, gdy przeanalizowano po
raz pierwszy wiato odlegej gwiazdy... i okazao si, e skada si z tego samego two
rzywa, jakie mamy tu, na Ziemi! Poniewa docierajce do nas wiato gwiazd jest bardzo
sabe, trzeba byo wielkich umiejtnoci i wysoko rozwinitej techniki, aby zbada uka
dy kolorw i linii. Wniosek narzuca si jednak nieodparcie: Ziemia zbudowana jest z
tego samego tworzywa co Soce i gwiazdy. I nie znalelimy jeszcze w przestrzeni
takiego pierwiastka, ktrego nie mielibymy tu, u siebie. Wszyscy jestemy zbudowani z
gwiezdnego pyu. Odkrycie to ma niesychane znaczenie dla wszelkich prb formowania
oglnych teorii na temat wiata, w ktrym yjemy. Wspiera ono pogldy Kopernika: nie
jestemy wyjtkowi.
No tak, ale dlaczego Fraunhofer, ktry to wszystko zapocztkowa, znajdowa ciem
ne linie w widmie Soca? Wkrtce i to wyjaniono. Gorce jdro Soca (bardzo gor
ce, rozgrzane do biaoci) emituje wiato o wszystkich dugociach fal, ale przechodzc
przez stosunkowo chodne gazy na powierzchni Soca, ulega ono przefiltrowaniu. Gazy
absorbuj wiato o tej wanie dugoci, ktre same lubi wysya. Dlatego te ciemne
linie Fraunhofera reprezentuj absorpcj. Jasne linie Kirchhoffa pochodz z emisji.
Oto znajdujemy si u schyku XIX wieku. Co sdzi o tym wszystkim? Atomy che
miczne miay by twardymi, masywnymi, pozbawionymi struktury, niepodzielnymi a-to
mami, a jednak kady z nich potrafi emitowa i absorbowa energi elektromagnetycz
n w postaci wyranych i charakterystycznych linii. Niektrzy uczeni rozpoznali w tym
gone woanie: struktura! Wiedziano, e obiekty mechaniczne o pewnej strukturze wpa
daj w rezonans w odpowiedzi na regularne impulsy: struny w fortepianie czy skrzyp

121
cach drgaj, aby wydawa dwiki, kieliszki pkaj, gdy zwalisty tenor zapiewa dosko
na nut. onierze maszerujcy rytmicznie noga w nog mog wprawi most w drga
nia o wielkiej amplitudzie. I tym te wanie jest wiato - rytmicznymi impulsami, kt
rych czsto rwna si prdkoci podzielonej przez dugo fali. Podobne mechanicz
ne przykady doprowadziy do postawienia pytania: jeli atomy nie maj adnej struktury
wewntrznej, to jak mog wykazywa wasnoci rezonansowe, ktrych przykadem s li
nie widmowe?
A jeli atomy maj wewntrzn struktur, to co w tej sprawie mwi teorie Newto
na i Maxwella? Promieniowanie rentgenowskie, radioaktywno, elektron i linie widmo
we miay jedn cech wspln. Zjawisk tych nie mona byo wytumaczy na gruncie
klasycznych teorii (cho wielu prbowao). Z drugiej jednak strony, adne z tych zja
wisk nie pozostawao w wyranej sprzecznoci z klasyczn teori Newtona/Maxwella.
Po prostu nie mona ich byo wyjani, ale dopki brakowao dowodw rzeczowych, za
wsze istniaa nadzieja, e jaki mody mdrala w kocu znajdzie sposb, by uratowa fi
zyk klasyczn. Nigdy do tego nie doszo, pojawi si natomiast dowd rzeczowy, a wa
ciwie co najmniej trzy takie dowody.

Dowd rzeczowy nr 1: katastrofa w ultrafiolecie

Pierwszym obserwowanym zjawiskiem, ktre bez ogrdek zadawao kam teorii klasycz
nej byo promieniowanie ciaa doskonale czarnego. Wszystkie ciaa wypromieniowuj
energi; tym wicej, im s gortsze. ywy, oddychajcy czowiek emituje okoo 200 wa
tw promieniowania nalecego do niewidzialnego, podczerwonego przedziau widma
elektromagnetycznego. (Teoretycy emituj 210 watw, a politycy dochodz do 250).
Wszystkie ciaa rwnie absorbuj energi ze swego otoczenia. Jeli ich temperatu
ra jest wysza ni temperatura otoczenia, stygn, gdy emituj wicej energii, ni jej po
chaniaj. Ciao doskonale czarne to termin okrelajcy ciao idealnie pochaniajce,
czyli takie, ktre absorbuje 100 procent docierajcego do niego promieniowania. Kiedy
takie ciao jest zimne, wydaje si czarne, bo nie odbija adnego wiata. Eksperymenta
torzy lubi uywa ciaa doskonale czarnego jako wzorca przy pomiarach emitowanego
promieniowania. W promieniowaniu ciaa doskonale czarnego - takiego jak kawaek w
gla, elazna podkowa czy spirala grzejna w prodiu - ciekawa jest barwa widma: ile
wiata emituje ono na poszczeglnych dugociach fal. W miar podgrzewania tych
cia, oczom naszym ukazuje si najpierw czerwona powiata, potem wiato jasnoczer
wone, te, biaoniebieskie i wreszcie (bardzo, bardzo gorco!) biae. Dlaczego na ko
cu jest biae?
Zmiany zabarwienia promieniowania mwi nam o tym, e podczas podgrzewania
maksimum intensywnoci emitowanego wiata przesuwa si od podczerwieni przez
czerwie, do bkitu. Jednoczenie z przesuwaniem si szczytu intensywnoci roz
szerza si zakres emitowanych dugoci fal. Zanim maksimum dobrnie do bkitu, tyle
innych kolorw jest wypromieniowywanych, e gorce ciao wydaje si biae. Mwimy:
rozgrzane do biaoci. Dzi astrofizycy badaj promieniowanie ciaa doskonale czarne
go, ktre pozostao po najbardziej gorcym etapie w historii Wszechwiata - po Wielkim
Wybuchu.
Ale wrmy do tematu. W ostatniej dekadzie XIX wieku otrzymywano coraz lepsze
dane dotyczce promieniowania ciaa doskonale czarnego. Co teoria Maxwella miaa do

122
powiedzenia w sprawie tych danych? Katastrofa! Zupenie si mylia. Przewidywaa nie
waciwy ksztat krzywej rozkadu natenia wiata dla rnych kolorw, czyli zaleno
ci natenia od dugoci fali. W szczeglnoci przewidywaa, e w najwikszych ilo
ciach jest emitowane wiato o najmniejszej dugoci fali - nalece do fioletowego
koca widma, a po niewidzialny ultrafiolet. A tak wcale nie jest i std wanie kata
strofa w ultrafiolecie - nasz dowd rzeczowy numer jeden.
Na pocztku sdzono, e to niepowodzenie rwna Maxwella zostanie naprawione,
kiedy zdobdzie si dokadniejsz wiedz o tym, jak promieniujca materia wytwarza
energi elektromagnetyczn. Pierwszym fizykiem, ktry w 1905 roku rozpozna znacze
nie tej poraki, by Albert Einstein, ale pole dla mistrza przygotowa inny teoretyk.
Na scen wkracza Max Planck, teoretyk z Berlina, po czterdziestce, majcy ju za
sob dug karier w fizyce, ekspert od teorii ciepa. By bardzo zdolny i bardzo... pro
fesorski. Pewnego razu, gdy zapomnia, gdzie mia wygosi wykad, wstpi do sekreta
riatu i zapyta: Prosz mi powiedzie, w ktrej sali wykada dzi profesor Planck?
Usysza surow odpowied: Niech pan tam nie idzie, mody czowieku. Jest pan o wie
le za mody na to, by zrozumie wykad naszego uczonego profesora Plancka.
W kadym razie, Planck mia bezporedni dostp do najwieszych danych ekspe
rymentalnych, z ktrych wikszo otrzymywali jego koledzy z berliskiego laborato
rium. Postawi sobie za cel zrozumienie tych danych. Intuicyjnie odgad rwnanie mate
matyczne, ktre dobrze do nich pasowao. Rwnanie to nie tylko poprawnie okrelao
ksztat krzywej rozkadu intensywnoci wiata dla ustalonej temperatury, ale take do
brze opisywao zmiany krzywej (rozkadu natenia w funkcji dugoci fal) w zalenoci
od temperatury. Ze wzgldu na dalszy rozwj wypadkw pragn ju teraz podkreli, e
ksztat takiej krzywej pozwala okreli temperatur ciaa wysyajcego promieniowanie.
Planck mia powody, by by z siebie dumnym. Dzi dokonaem odkrycia rwnie wane
go, jak odkrycie Newtona - chwali si swemu synowi.
Nastpnym problemem, ktry Planck musia rozwiza, byo podczepienie swego
domysu do jakiego prawa przyrody. Dane uporczywie wskazyway na to, e ciaa do
skonale czarne emituj bardzo mao promieniowania o maej dugoci fali. Z jakiego
prawa przyrody mg wynika zakaz emisji fal krtkich, tak ukochanych przez klasyczn
teori Maxwella? Par miesicy po opublikowaniu swego szczliwego rwnania Planck
wpad na pomys. Ciepo jest form energii i dlatego temperatura ciaa ogranicza ilo
energii, jak dane ciao moe wypromieniowa. Im gortsze, tym wicej jest dostpnej
energi. W klasycznej teorii energia rozkada si rwnomiernie midzy rne dugoci fal.
ALE (dosta gsiej skrki, do diaba, za moment odkryjemy teori kwantow) przypu
my, e krtsze fale kosztuj wicej energii. W takim wypadku, gdy prbujemy wysya
krtkie fale, zaczyna nam brakowa energii.
Planck stwierdzi, e aby uzasadni swoje rwnanie (zwane teraz prawem promie
niowania Plancka), musi przyj dwa zaoenia. Po pierwsze, ilo wypromieniowanej
energii zaley od dugoci fali wiata. Po drugie, ze zjawiskiem tym nieodcznie zwi
zana jest dyskretno. Planck mg uzasadni swoje rwnanie i zachowa zgodno z
prawami rzdzcymi wymian ciepa dziki zaoeniu, e energia emitowana jest w po
staci dyskretnych wizek albo porcji energii, czy te - uwaga, oto i one! - w postaci
kwantw. Energia kadej takiej porcji zwizana jest z czstoci za porednictwem pro
stego rwnania E = h. Kwant energii E rwna si czstoci fali wiata pomnoonej
przez sta h. Poniewa czsto jest odwrotnie proporcjonalna do dugoci fali, krtkie
fale (czyli fale o wysokich czstociach) wymagaj wikszej energii. W okrelonej tem

123
peraturze dostpna jest tylko okrelona ilo energii, a zatem fale o wysokiej czstoci
musz by tumione. Ta dyskretno bya nieodzowna dla uzyskania poprawnej odpo
wiedzi. Czsto rwna jest prdkoci wiata podzielonej przez dugo fali.
Warto staej wprowadzonej przez Plancka, h, wynikaa z danych dowiadczal
nych. Ale czym jest ta staa h? Planck nazwa j kwantem dziaania, ale historia
ochrzcia j sta Plancka i ju na zawsze bdzie ona symbolem rewolucyjnej, nowej
fizyki. Jeli chcesz wiedzie, drogi Czytelniku, staa Plancka ma warto 4,11 10 -15
elektronowoltw razy sekunda (eVs), ale nie musisz jej zapamitywa. Zauwa tylko, e
ze wzgldu na czynnik 10-15 (15 miejsc po przecinku) jest to bardzo maa liczba.
Wprowadzenie pojcia kwantu czy porcji energii wietlnej stanowio punkt zwrotny,
cho ani Planck, ani jego koledzy nie od razu docenili gbi tego odkrycia. Wyjtek sta
nowi Einstein, ktry rozpozna prawdziwe znaczenie kwantw Plancka. Jednak reszta
spoecznoci naukowej potrzebowaa 25 lat, by w peni zaakceptowa t now ide.
Stworzone przez Plancka rwnanie niepokoio go; nie chcia przecie doprowadzi do
obalenia fizyki klasycznej. W kocu przyzna: Musimy si pogodzi z teori kwantow
i, wierzcie mi, ona si rozronie, nie bdzie dotyczy tylko optyki. Obejmie take inne
dziedziny. I mia racj!
Chciabym jeszcze wspomnie o satelicie Cosmic Background Explorer (badajcym
promieniowanie ta kosmicznego), w skrcie zwanym COBE. W latach dziewidziesi
tych COBE przekaza swym zachwyconym twrcom - astrofizykom - dane dotyczce
rozkadu widmowego promieniowania ta kosmicznego, przenikajcego ca przestrze.
Dane te, o niespotykanej dotd precyzji, dokadnie pasuj do rwnania Plancka opisuj
cego promieniowanie ciaa doskonale czarnego. Pamitajmy, e ksztat krzywej rozkadu
intensywnoci wiata w zalenoci od jego dugoci pozwala na okrelenie temperatury
ciaa wysyajcego to promieniowanie. Wykorzystujc dane dostarczone przez COBE i
rwnanie Plancka, badacze mogli obliczy przecitn temperatur Wszechwiata. Zim
no tu: 2,73 stopnia powyej zera absolutnego.

Dowd rzeczowy nr 2: zjawisko fotoelektryczne

Przeniemy si teraz do Alberta Einsteina pracujcego jako urzdnik w szwajcarskim
urzdzie patentowym w Bernie. Jest rok 1905. Einstein uzyska doktorat w roku 1903 i
spdzi nastpne dwanacie miesicy, dumajc nad porzdkiem wiata i sensem ycia.
Ale rok 1905 by dla niego dobrym rokiem. Zdoa rozwiza trzy wane problemy gn
bice fizykw: efekt fotoelektryczny (nasz temat), ruchy Browna (sprawd sobie gdzie,
drogi Czytelniku, co to takiego) i, no tak, sformuowa szczegln teori wzgldnoci.
Einstein zrozumia, e z hipotezy Plancka wynika, i wiato, energia elektromagnetycz
na, jest wysyane w postaci dyskretnych porcji energii h, a nie - jak chciaa fizyka kla
syczna - w sposb cigy, kiedy jedna dugo fali gadko i bez zakce przechodzi w
drug.
To musiao podda Einsteinowi pomys wyjanienia obserwacji Heinricha Hertza,
ktry wytwarza fale radiowe, by wyprbowa teori Maxwella. Hertz robi to w ten spo
sb, e wywoywa przeskok iskry midzy dwiema metalowymi kulkami. Zauway, e
iskry pojawiaj si czciej wtedy, gdy kulki s wieo wypolerowane. Przypuszcza, e
polerowanie w jaki sposb uatwiao adunkom opuszczenie powierzchni kulek. Bdc
czowiekiem z natury dociekliwym, spdzi troch czasu, badajc wpyw, jaki wiato wy

124
wiera na metalowe powierzchnie. Zauway, e aby odcign adunki z metalowej po
wierzchni, potrzebowa iskry niebiesko-fioletowego wiata. Te adunki z kolei wzmagay
proces, pomagajc w formowaniu iskier. Hertz sdzi, e polerowanie pozwala usun
tlenki, ktre utrudniaj oddziaywanie wiata z powierzchni metalu.
Niebiesko-fioletowe wiato stymulowao elektrony, by wypyway z metalu, co w
owym czasie wydawao si dziwacznym zjawiskiem. Eksperymentatorzy zajli si syste
matycznymi badaniami tego zjawiska i zauwayli nastpujce interesujce fakty:
1. Czerwone wiato nie uwalnia elektronw, nawet jeli jest nadzwyczaj intensyw
ne.
2. Fioletowe wiato, nawet stosunkowo sabe, bardzo atwo wyzwala elektrony.
3. Im mniejsza dugo fali padajcego wiata (im bardziej jest ono fioletowe), tym
wysza jest energia uwolnionych elektronw.
Einstein zda sobie spraw, e pomys Plancka, wedug ktrego wiato wystpuje w
porcjach, mg stanowi klucz do zrozumienia tajemnicy zjawiska fotoelektrycznego.
Wyobramy sobie elektron, ktry zajmuje si wasnymi sprawami w pierwszorzdnie
wypolerowanej przez Hertza metalowej kulce. Jaki rozdzaj wiata moe uyczy temu
elektronowi do energii, by mg oderwa si od powierzchni kulki? Posugujc si rw
naniem Plancka, Einstein stwierdzi, e jeli dugo fali wiata jest odpowiednio maa,
to elektron otrzymuje do energii, by oderwa si od powierzchni i umkn. Elektron
albo poyka od razu ca potrzebn porcj energii, albo nie - rozumowa Einstein. Jeli
dugo fali poknitej porcji jest zbyt dua, nie dostarcza ona wystarczajcej iloci ener
gii i elektron nie moe uciec. Zalewanie metalu potokami nieudolnych (dugofalowych)
porcji energii wietlnej na nic si nie zda. Einstein stwierdzi, e liczy si energia porcji, a
nie to, ile tych porcji mamy do dyspozycji.
Pomys Einsteina dziaa znakomicie. W zjawisku fotoelektrycznym kwanty wiata,
czyli fotony, s absorbowane, a nie - jak w teorii Plancka - emitowane. Oba te procesy
wymagaj kwantw o energii E = h. Koncepcja kwantw zaczynaa nabiera znacze
nia. Istnienie fotonu nie zostao przekonujco udowodnione a do roku 1923, kiedy to
Amerykanin Arthur Compton zdoa wykaza, e foton moe si zderzy z elektronem,
tak jak zderzaj si dwie kule bilardowe. Wynikiem zderzenia jest zmiana kierunku ru
chu, energii i pdu. Foton pod kadym wzgldem zachowywa si jak czstka - szcze
glnego rodzaju czstka - w pewien sposb zwizana z czstoci drga, czy te du
goci fali.
W ten sposb wskrzeszono stary spr. Od dawna dyskutowano nad natur wiata.
Przypomnijmy, e Newton i Galileusz utrzymywali, e wiato skadao si z czstek.
Duski astronom Christiaan Huygens broni teorii falowej. Ta historyczna debata newto
nowskich czstek przeciw huygensowskim falom zostaa rozstrzygnita na pocztku XIX
wieku na korzy fal przez dowiadczenie Thomasa Younga z podwjn szczelin
(omwimy je wkrtce). Teoria kwantowa wskrzesia czstk - w postaci fotonu - i stary
dylemat fala-czy-czstka oy na nowo, by doczeka si niespodziewanego rozstrzy
gnicia.
Ale fizyk klasyczn czekay jeszcze wiksze trudnoci: dziki Ernestowi Rutherfor
dowi i dokonanemu przez niego odkryciu jdra atomowego.

125
Dowd rzeczowy nr 3: kto lubi ciasto z rodzynkami?
Ernest Rutherford jest jedn z tych osobowoci, ktre wydaj si zbyt barwne, by mogy
by prawdziwe. Zupenie jak gdyby trafi do spoecznoci naukowej prosto z agencji ar
tystycznych w Hollywood. Zwalisty, gburowaty Nowozelandczyk, z wsami przypomi
najcymi morsa, by pierwszym cudzoziemcem przyjtym na studia doktoranckie do
synnego Laboratorium im. Cavendisha, ktrym kierowa wwczas J. J. Thomson. Ru
therford przyby w sam por, by by wiadkiem odkrycia elektronu. Uzdolniony manu
alnie (w przeciwiestwie do Thomsona), by znakomitym eksperymentatorem. Faraday
miaby w nim godnego rywala do tytuu najlepszego eksperymentatora wszech czasw.
Rutherford znany by z gboko zakorzenionego przekonania, e obrzucanie ekspery
mentw wizankami przeklestw bardzo dobrze na nie wpywa. Koncepcja ta znalaza
silne poparcie w wynikach dowiadczalnych, nawet jeli teoretycznie nie bya dostatecz
nie uzasadniona. Mwic o Rutherfordzie, trzeba koniecznie zwrci uwag na uczniw
i studentw, ktrzy pod jego czujnym okiem przeprowadzili wspaniae eksperymenty.
Byo ich wielu; midzy innymi Charles D. Ellis (odkrywca rozpadu )1, James Chadwick
(odkrywca neutronu), Hans Geiger (o liczcej si sawie). Prosz sobie nie myle, e
atwo jest nadzorowa grup pidziesiciu studentw. Choby dlatego, e trzeba czy
ta ich prace. Oto jak jeden z moich najlepszych studentw zacz swoj prac magi
stersk: Fizyka jest dziedzin tak dziewicz, e ludzkie oko nie postawio na nim jesz
cze stopy. Ale wracajmy do Ernesta.
Rutherford ywi wobec teoretykw le skrywan pogard, chocia, jak si zaraz
przekonamy, sam by cakiem niezym teoretykiem. Na jego szczcie na pocztku XX
wieku nie pisywano w prasie o pracach naukowych tyle, co teraz, bo mia tak niewypa
rzon gb, e z pewnoci zniechciby do siebie cae tumy fundatorw. Oto garstka
wypowiedzi Rutherforda, ktre przetrway wiele dziesicioleci i dotary do nas:
ebym na moim wydziale nie przyapa nikogo na rozmowach o Wszechwiecie!
Och, te rzeczy [teoria wzgldnoci]. Nigdy nie zawracamy sobie tym gowy przy pra
cy.
Caa nauka dzieli si na fizyk i zbieranie znaczkw.
Wanie czytaem niektre z moich pierwszych publikacji i, wiesz, kiedy skoczy
em, powiedziaem sobie: Rutherford, mj chopie, bye piekielnie bystrym gociem.
Ten piekielnie bystry go spdzi troch czasu u Thomsona, przeskoczy przez
Atlantyk, by pracowa na Uniwersytecie McGilla w Montrealu, potem powdrowa z po
wrotem do Anglii i zatrudni si na Uniwersytecie w Manchesterze. W roku 1908 otrzy
ma Nagrod Nobla w dziedzinie chemii za prace nad radioaktywnoci. To mogoby
stanowi pikne zwieczenie kariery dla wikszoci ludzi, ale nie dla Rutherforda. Teraz
dopiero na powanie zabra si do pracy.
Nie sposb mwi o Rutherfordzie nie wspominajc o Laboratorium im. Cavendi
sha, utworzonym w roku 1874 jako placwka badawcza na Uniwersytecie w Cambrid
ge. Jego pierwszym dyrektorem by Maxwell (teoretyk kierujcy laboratorium?), drugim
lord Rayleigh, a po nim nasta w 1884 roku Thomson. Rutherford przyby z nowoze
landzkich stepw jako doktorant w roku 1895, w fantastycznym okresie bogatym w od
krycia. Jednym z gwnych czynnikw, od ktrego zaley odniesienie sukcesu zawodo
wego w fizyce, jest szczcie. Bez niego nie ma co marzy o sukcesie. Rutherford mia
Ellis nie by w cisym tego sowa znaczeniu odkrywc rozpadu . Przyczyni si natomiast
do rozwizania zagadki bilansu energetycznego zwizanego z tym zjawiskiem (przyp. red.).
1

126
duo szczcia. Badania powicone nowo odkrytemu zjawisku radioaktywnoci - zwa
nej wwczas promieniami Becquerela - doprowadziy go w 1911 roku do najwaniejsze
go spord jego dokona: do odkrycia jdra atomowego. Wydarzyo si to na Uniwersy
tecie w Manchesterze, skd okryty chwa powrci do Laboratorium im. Cavendisha,
gdzie zastpi Thomsona na stanowisku dyrektora.
Przypomnijmy, e odkrywajc elektron, Thomson powanie zagmatwa zagadnienie
budowy materii. Chemiczny atom, o ktrym sdzono, e jest niepodzieln czstk po
stulowan jeszcze przez Demokryta, teraz zaludni si jakimi ruchliwymi stworkami.
Miay one - elektrony - ujemny adunek, co czynio sytuacj tym bardziej kopotliw, bo
materia w caoci nie jest ani dodatnio, ani ujemnie naadowana. Co zatem musi neu
tralizowa elektrony.
Dramatyczna historia zaczyna si zupenie prozaicznie. Szef wchodzi do laborato
rium. Siedzi tam staysta Hans Geiger i szczeglnie wytrway student Ernest Marsden.
Zajci s badaniem rozpraszania czstek . Radioaktywne rdo, powiedzmy radon
222, naturalnie i spontanicznie wysya czstki . S one po prostu atomami helu pozba
wionymi przynalenych im elektronw - czyli jdrami helu, co Rutherford ustali w 1908
roku. Radon, czyli rdo, znajduje si w oowianym pojemniku z niewielkim otworem,
pozwalajcym skierowa czstki w stron cieniutkiej zotej folii. Gdy czstki prze
chodz przez foli, ich tory ulegaj ugiciu na skutek oddziaywania z atomami zota.
Eksperyment mia okreli kty tego ugicia. By to zaplanowany przez Rutherforda hi
storyczny prototyp dowiadczenia powiconego rozpraszaniu, ktre na tym wanie po
lega: bombarduje si tarcz czstkami i obserwuje, w jakim kierunku si odbijaj. W
tym wypadku czstki odgryway rol maych sond, ktrych zadaniem byo zbadanie
struktury atomw. Tarcz ze zotej folii otaczay ze wszystkich stron ekrany pokryte
siarczkiem cynku. Gdy czstka uderza w czsteczk tego zwizku, pojawia si bysk
wiata, co pozwala badaczom okreli kt odbicia. Czstka wpada w zot foli, ude
rza w atom, odbija si od niego i uderza w jeden z ekranw pokrytych siarczkiem cyn
ku. Bysk! Tory wikszoci czstek s tylko nieznacznie odchylone od pierwotnego kie
runku ruchu. Uderzaj w ekran bezporednio za zot foli. To by trudny eksperyment.
Nie mieli jeszcze licznika czstek - Geiger nie zdy go jeszcze wymyli - wic Geiger
i Marsden musieli siedzie godzinami w ciemnoci, adaptujc wzrok, by zauwaa by
ski. Musieli dostrzec i opisa pooenie maych iskierek.
Rutherford - ktry nie musia siedzie w ciemni, bo przecie by szefem - powie
dzia: Zobaczcie, czy ktre czstki nie odbijaj si od folii. Innymi sowy, mieli
sprawdzi, czy uderzajc w foli, czstki nie odbijaj si od niej i nie wracaj w kie
runku rda. Marsden wspomina: Ku memu zdziwieniu, udao mi si zaobserwowa to
zjawisko. [...] Powiedziaem o tym potem Rutherfordowi, gdy spotkaem go na schodach
wiodcych do jego gabinetu.
Dane opublikowane pniej przez Geigera i Marsdena gosiy, e jedna na 8000
czstek odbijaa si od zotej folii. Synna reakcja Rutherforda na t wiadomo wy
gldaa w ten sposb: To byo chyba najbardziej niewiarygodne zdarzenie w moim y
ciu. To tak, jakby pocisk artyleryjski wielkiego kalibru, wystrzelony w kierunku serwetki,
odbi si od niej i powrci do strzelajcego.
Wydarzyo si to w maju 1909 roku. Na pocztku roku 1911 Rutherford - dziaajcy
teraz jako fizyk teoretyk - rozwiza problem. Przywita swoich studentw szerokim
umiechem. Wiem, jak wyglda atom, i rozumiem przyczyny silnego odbicia w kierun

127
ku rda - powiedzia. W maju tego roku ukaza si artyku, w ktrym Rutherford ob
wieci istnienie jdra atomowego. To by koniec epoki. Atom chemiczny objawi si te
raz jako twr zoony, a nie prosty; podzielny i zupenie nie przypominajcy a-tomu. By
to pocztek nowej ery, ery fizyki jdrowej, i schyek fizyki klasycznej - przynajmniej we
wntrz atomu.
Rutherford potrzebowa osiemnastu miesicy na przemylenie problemu, ktry stu
denci fizyki rozwizuj obecnie na trzecim roku. Dlaczego fakt odbicia czstek wpra
wi go w tak wielkie zakopotanie? Musiao to mie zwizek z powszechnie przyjtym
wwczas modelem atomu. Oto mamy masywn, dodatnio naadowan czstk nacie
rajc na atom zota i odbijajc si od niego. Wedug powszechnie panujcego w
roku 1909 przekonania, czstka powinna bya przedrze si przez foli bez najmniej
szych problemw, jak pocisk przez serwetk, by posuy si porwnaniem Rutherforda.
Ten serwetkowy model atomu pochodzi jeszcze od Newtona, ktry mwi, e me
chaniczn stabilno moe zapewni tylko wzajemne znoszenie si si. Dlatego w sta
bilnym, godnym zaufania atomie elektryczne siy przycigania i odpychania powinny si
rwnoway. Teoretycy dziaajcy na przeomie wiekw gorczkowo zabrali si do spo
rzdzania odpowiednich modeli. Tak ukadali elektrony, by otrzyma stabilny atom. Wia
domo byo, e atomy zawieraj mnstwo ujemnie naadowanych elektronw. Dlatego
te atomy musiay mie tak sam liczb dodatnich adunkw rozmieszczonych w nie
znany bliej sposb. Skoro elektrony s bardzo lekkie, a atom ciki, to albo musz w
nim by tysice elektronw (eby zoyy si na potrzebny ciar), albo ciar musi si
kry wrd adunkw dodatnich. Proponowano wiele rnych modeli atomw, ale naj
przychylniej przyjta zostaa propozycja nie kogo innego tylko J. J. Thomsona, Pana
Elektrona. Zwano j modelem ciasta z rodzynkami. Wedug tego modelu, adunek do
datni jest rozmieszczony rwnomiernie w caej objtoci atomu, a w nim tkwi adunki
elektryczne, niczym rodzynki w ciecie. Taka konstrukcja wydawaa si mechanicznie
stabilna, a nawet dopuszczaa lekkie drgania elektronw wok pooenia rwnowagi.
Tylko e natura dodatniego adunku nadal pozostawaa tajemnic.
Rutherford natomiast obliczy, e tak silne odbicia czstek mona wyjani jedy
nie przy zaoeniu, e caa masa i dodatni adunek atomu skoncentrowane s w bardzo
niewielkiej objtoci, w rodku stosunkowo wielkiej kuli (o rozmiarach atomu). Jdro!
Elektrony natomiast znajdoway si wewntrz tej kuli. Z biegiem czasu i w miar napy
wu coraz dokadniejszych danych udoskonalano teori Rutherforda. Centralnie pooony
dodatni adunek zajmuje nie wicej ni bilionow cz objtoci atomu. Wedug modelu
Rutherforda, materia skada si gwnie z pustej przestrzeni. St uderzony doni wy
daje si nam twardy na skutek istnienia si elektrycznych i regu kwantowych, dziaaj
cych na poziomie atomowym i molekularnym. Atom to przede wszystkim prnia. Ary
stoteles byby zdegustowany.
atwiej bdzie nam zrozumie zaskoczenie Rutherforda na wie o odbitych czst
kach , gdy porzucimy jego militarne porwnanie i wyobrazimy sobie kul toczc si z
hukiem w kierunku krgli. Jakie byoby przeraenie gracza, gdyby taka kula, dotoczyw
szy si do gromadki krgli, zatrzymaa si i ruszya z powrotem w jego kierunku! Za
pewne zmykaby przed ni ile si w nogach. Czy to moliwe? No c, zamy, e jeden
z krgli jest wyjtkowym tustym krglem, sporzdzonym z czystego irydu, najgst
szego ze znanych metali. Ten krgiel jest bardzo ciki, way 50 razy wicej ni kula.
Seria zdj zrobionych z zastosowaniem niezwykle szybkiej migawki ukazaaby nast

128
pujcy przebieg wypadkw: kula zderza si z krglem, deformuje go, ale si zatrzymu
je. Potem krgiel powraca do pierwotnego ksztatu, a nawet troch si wybrzusza i
zwraca kuli otrzyman dawk energii, ktra sprawia, e kula zaczyna si porusza w
przeciwnym ni dotd kierunku. Na tym wanie polega kade spryste zderzenie, ot,
choby kuli bilardowej z band. Obrazowe militarne porwnanie Rutherforda zrodzio
si z ywionego przez niego i wikszo jemu wspczesnych przekonania, e atom
by kul ciasta starannie rozoonego w wielkiej objtoci. W przypadku atomu zota by
aby to ogromna kula o promieniu 10-9 metra.
Aby pogldowo przedstawi atom Rutherforda, wyobramy sobie jdro wielkoci
ziarna zielonego groszku (okoo p centymetra). Atom jest kul o promieniu 100 me
trw. Mona by w nim zawrze sze boisk do piki nonej uoonych koo siebie tak, by
tworzyy z grubsza kwadrat.
Take i przy tym eksperymencie szczcie dopisao Rutherfordowi. Tak si zoyo,
e jego radioaktywne rdo emitowao czstki o energii sigajcej 5 milionw elek
tronowoltw (zapisujemy to: 5 MeV), wprost idealnej dla odkrycia jdra. Bya to energia
dostatecznie maa, by czstki nie zbliyy si zanadto do jdra, lecz zostay ode
pchnite przez jego silny dodatni adunek. Otaczajca jdro chmura elektronw miaa
zbyt ma mas, by wywrze jakikolwiek wpyw na bombardujce czstki. Gdyby czstki
miay znacznie wiksz energi, przeniknyby do wntrza jdra i doznay silnego
oddziaywania jdrowego (pniej pomwimy o tym szerzej), co w efekcie daoby
znacznie bardziej skomplikowany obraz ich rozpraszania. (Ogromna wikszo czstek
przenikaa przez atom w tak duej odlegoci od jdra, e nie wywierao ono prawie
adnego wpywu na tor ich ruchu). Natomiast w omawianym wypadku, wedug pomia
rw wykonanych przez Geigera i Marsdena, a potem potwierdzonych przez cae rzesze
ich europejskich konkurentw, charakter rozpraszania czstek by matematycznie
rwnowany sytuacji, w ktrej jdro byoby punktem. Teraz wiemy, e jdra nie s
punktami, ale gdy czstki nie zbliaj si do nich zanadto, mona je za takie uwaa obliczenia s takie same.
Bokovi byby zadowolony. Dowiadczenia w Manchesterze popary jego teori.
Pola si otaczajce punktowe obiekty determinuj wynik zderzenia. Eksperyment Ruther
forda mia implikacje wykraczajce daleko poza odkrycie jdra. Wykaza, e bardzo
due ugicie toru wskazuje na obecno bardzo maych punktowych obiektw. T fun
damentaln ide zastosowano w kocu przy tropieniu kwarkw - prawdziwych punktw.
Model Rutherforda niewtpliwie stanowi punkt przeomowy. Przypomina miniaturowy
Ukad Soneczny: gste, dodatnio naadowane jdro, a wok niego kry pewna liczba
elektronw, poruszajcych si po rnych orbitach. Liczba elektronw bya taka, e ich
cakowity adunek rwnoway dodatni adunek jdra. Przywoano natychmiast Maxwella
i Newtona. Elektron na orbicie, podobnie jak planety, posuszny jest newtonowskiemu
przykazaniu: F = ma. F byo teraz si elektryczn (zgodnie z prawem Coulomba) wy
stpujc midzy dwiema czstkami obdarzonymi adunkiem elektrycznym. Skoro w
tym prawie sia oddziaywania maleje z kwadratem odlegoci, podobnie jak w wypadku
grawitacji, na pierwszy rzut oka mona by przypuszcza, e elektrony poruszaj si po
okrelonych, stabilnych orbitach tak samo jak planety. No i prosz, elegancki planetar
ny model atomu chemicznego. Wszystko byo w najlepszym porzdku.
Wszystko byo w najlepszym porzdku a do momentu, kiedy pojawi si w Man
chesterze mody duski fizyk wyznania teoretycznego. Nazywam si Bohr. Niels Henrik

129
David Bohr, profesorze Rutherford. Jestem teoretykiem i przybyem tu, by panu pomc.
Moemy tylko wyobraa sobie reakcj gruboskrnego, opryskliwego Nowozelandczy
ka.

Zmagania
Ewoluujca rewolucja znana pod nazw teorii kwantowej nie wyskoczya nagle w goto
wej postaci z gw teoretykw. Z wolna wyaniaa si z danych coraz dokadniej opisu
jcych chemiczny atom. Zmagania, ktre zakoczyy si zrozumieniem budowy atomu,
mona potraktowa jako wprawk, trening przed prawdziwymi zawodami: poszukiwa
niem wiedzy o gbszej strukturze atomu, o subnuklearnej dungli.
Zapewne bogosawiestwem jest to, e prawdziwy obraz rzeczywistego wiata uka
zuje si nam powoli i stopniowo. Co by zrobi Galileusz, czy choby Newton, gdyby ja
kim cudem mia dostp do wszystkich danych otrzymywanych w Fermilabie? Mojemu
koledze, wykadowcy na Uniwersytecie Columbia, bardzo modemu, szalenie inteligent
nemu, elokwentnemu i penemu entuzjazmu profesorowi, powierzono wyjtkowe zada
nie: we 40 studentw pierwszego roku, ktrzy zadeklarowali ch specjalizowania si
w fizyce i przygotuj dla nich dwuletni intensywny program nauczania. Jeden profesor,
czterdziecioro przyszych fizykw, dwa lata. Eksperyment ponis sromotn klsk.
Wikszo studentw ostatecznie wybraa inne kierunki studiw. Powd poznaem p
niej, podczas rozmowy z jednym z absolwentw matematyki: Mel by fantastyczny, by
najwspanialszym moim nauczycielem. W cigu tych dwch lat zapoznalimy si nie tyl
ko z normalnym programem: mechanik klasyczn, optyk, elektrycznoci i tak dalej;
on otwar nam okno na wiat wspczesnej fizyki, a nawet pozwoli nam rzuci okiem na
problemy, ktrymi si zajmowa we wasnej pracy badawczej. Czuem, e w aden spo
sb nie potrafi sobie poradzi z tak trudnymi zagadnieniami, wic przeniosem si na
matematyk.
W tym miejscu naley podj gbszy problem: czy mzg ludzki kiedykolwiek b
dzie przygotowany na to, by poj tajemnice fizyki kwantowej, ktre take i dzi nie daj
spokoju wielu znakomitym fizykom. Teoretyk Heinz Pagels (tragicznie zmary par lat
temu podczas wysokogrskiej wspinaczki) w swej znakomitej ksice The Cosmic
Code (Kosmiczny kod) sugerowa, e by moe ludzki mzg nie jest dostatecznie rozwi
nity, aby poj kwantow rzeczywisto. By moe ma racj, cho wydaje si, e paru
jego kolegw jest przekonanych, i s znacznie lepiej rozwinici ni my wszyscy.
Ale najwaniejsze jest to, e teoria kwantowa - szalenie wyrafinowana teoria, domi
nujca w latach dziewidziesitych XX wieku - dziaa. Dziaa na poziomie atomowym i
na poziomie molekularnym. Dziaa w odniesieniu do zagadnie fizyki ciaa staego, me
tali, izolatorw, pprzewodnikw, nadprzewodnikw i wszdzie tam, gdzie j zastoso
wano. Z sukcesu teorii kwantowej wynika znaczna cz dochodu narodowego brutto
wytwarzanego w krajach uprzemysowionych. Poza tym, co dla nas w tej chwili jest
istotniejsze, to jedyne dostpne narzdzie, z ktrym moemy poda w gb jdra, do
jego czci skadowych, a nawet jeszcze gbiej - do niezmierzonej mikroskopijnoci
pierwotnych form materii, gdzie staniemy w obliczu a-tomu i Boskiej Czstki. To wa
nie tam trudnoci pojciowe, jakich nastrcza nam teoria kwantowa, a ktre wikszo
fizykw zbywa jako zwyczajn filozofi, mog odegra znaczc rol.

130
Bohr: na skrzydach motyla
Swego odkrycia Rutherford dokona ju po kilku innych eksperymentach, ktrych wyniki
wyranie przeczyy fizyce klasycznej; by to zatem dla niej ostatni gwd do trumny. W
nieustajcym wspzawodnictwie midzy dowiadczeniem a teori byaby to odpowied
nia dla eksperymentatorw chwila, by rzec: Co jeszcze mamy wam, teoretykom, udo
wodni, zanim wreszcie pojmiecie, e potrzeba czego nowego? Wydaje si, e Ru
therford nie zdawa sobie sprawy, jak wielkich zniszcze mia dokona w fizyce klasycz
nej jego nowy atom.
I wtedy pojawi si Niels Bohr, ktry mia przy Rutherfordzie odegra t sam rol,
jak Maxwell peni przy Faradayu, a Kepler - przy Brahem. W Anglii Bohr trafi najpierw
na Uniwersytet w Cambridge, gdzie wsppracowa z wielkim J. J. Thomsonem. Nieste
ty, dwudziestopiciolatek wci irytowa mistrza, wytykajc mu bdy w jego ksice.
Jesieni 1911 roku, gdy studiowa w Laboratorium im. Cavendisha jako stypendysta
wytwrni Carlsberg Beer, Bohr usysza wykad Rutherforda powicony nowemu mode
lowi atomu. W swej pracy doktorskiej Bohr podj temat swobodnych elektronw w
metalach i zdawa sobie spraw, e nie wszystko jest w porzdku z fizyk klasyczn.
Wiedzia oczywicie o Plancku i o bardziej dramatycznym odstpstwie od klasycznej
ortodoksji popenionym przez Einsteina. Innym faktem wskazujcym na kwantow natu
r atomu byy linie widmowe emitowane przez niektre pierwiastki, gdy je podgrzewano.
Wykad Rutherforda zrobi na Bohrze tak wielkie wraenie, e w roku 1912 zorganizo
wa sobie czteromiesiczny sta w Manchesterze.
Bohr dostrzeg prawdziwe znaczenie nowego modelu. Zdawa sobie spraw, e aby
pozostawa w zgodzie z rwnaniami Maxwella, elektrony poruszajce si po koowych
orbitach musiayby wypromieniowywa energi tak samo, jak elektrony drgajce w an
tenie. Zgodnie z prawem zachowania energii orbita musiaaby si wwczas zmniejsza.
Elektron w mgnieniu oka skoczyby sw podr po spiralnym torze i wyldowaby na
jdrze. Gdyby wszystkie te warunki byy spenione, mielibymy niestabiln materi. Pla
netarny model prowadzi do klasycznej katastrofy, a przecie nie byo adnej alternaty
wy.
Bohr nie mia wyboru, musia sprbowa czego zupenie nowego. Najprostszy jest
atom wodoru. Bohr zabra si wic do studiowania wszystkich dostpnych danych - na
przykad jak wodr spowalnia czstki - i stwierdzi, e atom wodoru zawiera jeden
elektron krcy po orbicie wok dodatnio naadowanego jdra. Jeszcze inne niespo
dziewane wasnoci pomogy mu zdecydowa si na zerwanie z klasyczn teori. Za
uway na przykad, e w fizyce klasycznej nie ma adnych regu determinujcych wiel
ko promienia, po jakim elektron miaby si porusza wok jdra wodoru. W gruncie
rzeczy Ukad Soneczny stanowi dobry przykad na to, e dozwolone s dowolne orbity
planetarne. Zgodnie z prawami Newtona mona sobie wyobrazi zupenie dowoln or
bit, trzeba tylko j odpowiednio zapocztkowa. Promie orbity jednoznacznie okre
la prdko ruchu planety i okres obiegu wok Soca (rok). Ale wszystkie atomy wo
doru s, jak si zdaje, identyczne. Atomy nie wykazuj rnorodnoci obserwowanej w
Ukadzie Sonecznym. Bohr sformuowa sensowne, cho absolutnie antyklasyczne
twierdzenie, e w atomie dozwolone s tylko niektre orbity. Postawi take tez mwi
c, e elektron na tych szczeglnych orbitach nie emituje energii. Biorc pod uwag hi

131
storyczny kontekst, bya to niewiarygodnie bezczelna hipoteza. Maxwell obraca si w
grobie, ale Bohr tylko prbowa jako zrozumie fakty. Jeden istotny fakt dotyczy linii
widmowych odkrytych przez Kirchhoffa pardziesit lat wczeniej. Rozarzony wodr,
tak jak i inne pierwiastki, emituje charakterystyczn seri linii widmowych. Bohr zrozu
mia, e aby je otrzyma, musi pozwoli atomowi na swobod wyboru midzy kilkoma
rozmaitymi orbitami, odpowiadajcymi rnym poziomom energetycznym. Przydzieli
wic jedynemu elektronowi atomu wodoru zbir dozwolonych promieni reprezentujcych
coraz wysze stany energetyczne. Prbujc wyjani linie widmowe, zaproponowa (ni
std, ni zowd), e do wypromieniowania energii dochodzi wtedy, gdy elektron przeska
kuje z jednego poziomu energetycznego na drugi, niszy, przy czym energia wypro
mieniowanego fotonu rwna jest rnicy energii tych dwch poziomw. Potem zapropo
nowa zupenie skandaliczn regu, ktra miaaby okrela te specjalne promienie orbit
zwizane z poszczeglnymi poziomami energetycznymi. Dozwolone s te orbity, powie
dzia, na ktrych moment pdu - dobrze znana wielko, mierzca orbitalny pd elektro
nu - mierzony w nowych, kwantowych jednostkach przyjmuje warto wyraajc si
liczb cakowit. Kwantowa jednostka Bohra nie bya niczym innym jak tylko sta Planc
ka h. Bohr powiedzia pniej, e to byo nieuniknione, aby sprbowa wykorzysta ju
istniejce pojcia kwantowe.
Co te ten Bohr robi po nocach w swoim pokoju na poddaszu z plikiem czystych
kartek, owkiem, scyzorykiem, suwakiem logarytmicznym i paroma ksikami? Poszu
kuje praw przyrody, zasad, ktre bd zgodne z faktami wymienionymi w ksikach le
cych na jego biurku. Jakim prawem wymyla reguy rzdzce zachowaniem niewi
dzialnych elektronw, ktre kr wok jder (te niewidzialnych) atomw wodoru? Po
wodzenie w wyjanianiu danych dowiadczalnych stanowio ostateczne usprawiedliwie
nie dla jego poczyna. Bohr zaczyna od najprostszego atomu, wodoru. Zdaje sobie
spraw, e formowane przez niego reguy musz mie swe rdo w jakiej gbszej za
sadzie, ale zaczyna od regu. Tak pracuj teoretycy. Bohr w Manchesterze, by zacyto
wa Einsteina, prbowa pozna umys Boga.
Bohr wkrtce powrci do Kopenhagi, by pozwoli swej zarysowujcej si teorii wy
kiekowa i okrzepn. Wreszcie w trzech artykuach opublikowanych w kwietniu,
czerwcu i sierpniu 1913 roku (wielka trylogia) przedstawi wiatu sw kwantow teori
atomu wodoru: mieszanin praw klasycznych i zupenie arbitralnych twierdze, zesta
wionych najwyraniej w ten sposb, by pozwalay otrzymywa poprawne wyniki. Mani
pulowa swym modelem atomu tak, by wyjani znany ukad linii widmowych. Tabele za
wierajce te linie, serie liczb, zostay pracowicie zestawione przez nastpcw Kirchhoffa
i Bunsena, sprawdzone i potwierdzone w Sztrasburgu, Getyndze, Londynie oraz Me
diolanie. Jakie liczby? Oto par przykadowych dla atomu wodoru: 1 = 4100,4, 2 =
4339,0, 3 = 4858,5, 4 = 6560,6. (aujesz, e pytae? Nie martw si, nie ma potrzeby
ich zapamitywa).
Skd si bior te widmowe drgania? I dlaczego wanie te, niezalenie od tego, ile
energii dostarczono atomowi wodoru? Co dziwne, Bohr pniej minimalizowa znacze
nie linii widmowych: Wydawao si, e widma s cudowne, ale nie mona byo dziki
nim pj naprzd. To tak, jakby kto mia skrzydo motyla. Oczywicie, jest ono bardzo
pikne ze swymi regularnymi wzorami, ale nikomu przecie nie przyjdzie do gowy przy
puszcza, e mona okrela zasady biologii na podstawie ubarwienia skrzyda motyla.

132
A jednak okazao si, e linie widma atomu wodoru - to motyle skrzydo - dostarczyy
istotnej wskazwki.
Teoria Bohra zostaa skonstruowana tak, by pozwalaa otrzymywa liczby zgodne z
danymi eksperymentalnymi. Podstawowym elementem analiz Bohra byo nadrzdne po
jcie energii, zdefiniowane ju za czasw Newtona, a potem jeszcze dopracowane i
rozszerzone. Wyksztacona osoba koniecznie musi mie pojcie o energii. Powimy
wic jej dwie minuty.

Dwie minuty dla energii

Wredniej szkole dowiadujemy si, e ciao o okrelonej masie poruszajce si z pew
n prdkoci ma energi kinetyczn (energi z powodu ruchu). Ciaa miewaj take
energi ze wzgldu na to, gdzie si znajduj. Stalowa kula na szczycie wieowca ma
energi potencjaln, bo kto musia si napracowa, by j tam umieci. Gdyby j stam
td zrzucono, potencjalna energia spadajcej kuli ulegnie przemianie w energi kine
tyczn.
Jedyn interesujc rzecz dotyczc energii jest to, e zawsze zostaje zachowa
na. Wyobramy sobie zoony system zawierajcy miliardy atomw gazu. Wszystkie te
atomy gwatownie si poruszaj, zderzaj si ze ciankami naczynia i ze sob nawza
jem. Niektre atomy zyskuj energi, inne j trac, ale cakowita energia nie ulega zmia
nie. Dopiero w XIX wieku uczeni odkryli, e ciepo jest form energii. Substancje che
miczne mog uwalnia energi w reakcjach, takich jak na przykad spalanie wgla.
Mog si zmienia i, w rzeczy samej, nieustannie si zmieniaj postacie, w jakich prze
jawia si energia. Dzi znamy wiele jej rodzajw: mechaniczn, termiczn, chemiczn,
elektryczn i jdrow. Wiemy, e masa moe by przeksztacona w energi via E =
mc2. Pomimo tak skomplikowanego obrazu, wci jestemy na sto procent pewni, e w
zoonych przemianach cakowita energia (cznie z mas) zawsze pozostaje niezmien
na. Przykad: klocek zsuwa si po gadkiej powierzchni. Zatrzymuje si. Jego energia ki
netyczna ulega zmianie w ciepo, ktre ujawnio si w postaci nieznacznie podwyszo
nej temperatury powierzchni. Przykad: napeniasz benzyn bak samochodu. Wiesz, e
kupujesz 48 litrw energii chemicznej (mierzonej w dulach), ktr moesz zuy, by
nada swej toyocie okrelon energi kinetyczn. Benzyna znika, ale jej energia jest od
powiedzialna za przebycie 500 kilometrw. Energia jest zachowana. Przykad: wodo
spad uderza w wirnik generatora, przeobraajc naturaln energi potencjaln wody w
energi elektryczn potrzebn do owietlenia i ogrzania odlegego miasta. W rejestrze
przyrody wszystko musi si zgadza. Na kocu masz dokadnie tyle samo co na poczt
ku.

No wic?
No dobrze, ale co to wszystko ma wsplnego z atomem? Wedug modelu Bohra, elek
tron musi si ogranicza do specyficznych orbit. Kad orbit okrela wielko jej pro
mienia. Kady z dozwolonych promieni odpowiada okrelonemu stanowi energetyczne
mu (poziomowi energetycznemu) atomu. Najmniejszy promie odpowiada najniszej
energii i zwany jest stanem podstawowym. Jeli dostarczymy pewnej objtoci gazu

133
wodorowego energi, jej cz zostanie zuyta na rozhutanie atomw - zaczn si
szybciej porusza. Jednak cile okrelona porcja energii (pamitasz, drogi Czytelniku,
efekt fotoelektryczny?) moe zosta wchonita przez atom i wtedy elektron osignie
wyszy poziom energetyczny na orbicie o wikszym promieniu. Poziomy energetyczne
s ponumerowane 1, 2, 3, 4, ..., a kady z nich ma energi E 1, E2, E3, E4 i tak dalej.
Bohr tak skonstruowa sw teori, by byo w niej miejsce dla koncepcji Einsteina, we
dug ktrej energia fotonu determinuje jego dugo fali.
Jeli fotony o rozmaitych dugociach fali padaj na atom wodoru, to w kocu elek
tron poknie odpowiedni foton (porcj wiata o okrelonej energii) i przeskoczy z E 1 na
E2 albo moe na E3. W ten sposb dochodzi do zaludniania wyszych poziomw ener
getycznych w atomie. To wanie dzieje si w wietlwce. Gdy wietlwka podczona
jest do prdu elektrycznego, jarzy si charakterystycznym dla wodoru blaskiem. Energia
sprawia, e niektre z elektronw nalecych do miliardw atomw przeskakuj na
wyszy poziom energetyczny. Jeli dopywa dostatecznie duo energii elektrycznej,
elektrony wielu atomw bd zajmoway wszystkie moliwe wysze poziomy energe
tyczne.
Zgodnie z koncepcj Bohra, elektrony znajdujce si na wyszych poziomach
energetycznych spontanicznie zeskakuj na nisze. Przypomnij sobie, drogi Czytelniku,
nasz may wykad o zachowaniu energii. Jeli elektrony zeskakuj, to trac energi i
trzeba si z niej jako rozliczy. Bohr mwi: Nie ma problemu. Zeskakujcy elektron
emituje foton o energii rwnej rnicy energii orbit. Jeli na przykad zeskakuje z pozio
mu 4 na 2, to energia fotonu rwna si E4 - E2. Moliwych jest wiele przeskokw, na
przykad E2
E1, E3
E1, E4
E1. Dozwolone s take wielostopniowe skoki, takie
jak E4
E2, a potem E2
E1. Kada zmiana energii koczy si emisj fotonu o odpo
wiedniej dugoci fali, std te mona obserwowa serie linii widmowych.
To formowane ad hoc, quasi-klasyczne objanienie atomu zaproponowane przez
Bohra byo wirtuozowskim, acz nieortodoksyjnym popisem. Korzysta on z teorii Newto
na i Maxwella wtedy, gdy byo mu to na rk, pomija je wtedy, gdy przeszkadzay. Po
dobnie z Planckiem i Einsteinem. Wszystko to razem wygldao skandalicznie, ale
Bohr by bystry i otrzyma poprawne wyniki.
Powtrzmy. W XIX wieku dziki pracom takich uczonych, jak Fraunhofer i Kirch
hoff, poznalimy linie widmowe. Dowiedzielimy si, e atomy i czsteczki emituj i po
chaniaj promieniowanie o okrelonej dugoci fali i e kady atom ma swj wasny,
charakterystyczny zestaw takich dugoci. Dziki Planckowi uwiadomilimy sobie, e
wiato jest wysyane porcjami - e jest skwantowane. Hertz i Einstein wykazali, e
wiato jest take pochaniane porcjami. Thomson odkry elektron. Dziki Rutherfordowi
dowiedzielimy si, e atom skada si z malekiego jdra, mnstwa prni i rozpro
szonych tu i wdzie elektronw. Dziki moim rodzicom ja dowiedziaem si o tym
wszystkim. Bohr poskada te i wiele innych danych w jedn cao. Elektrony mog si
porusza tylko po okrelonych orbitach - powiedzia Bohr. Absorbuj skwantowan
energi, co zmusza je do przeskakiwania na wysze orbity. Zeskakujc z powrotem na
nisze orbity, emituj fotony - kwanty wiata. Mona je obserwowa w postaci fal o
okrelonej dugoci jako linie widmowe charakterystyczne dla kadego pierwiastka.
O teorii Bohra rozwijanej w latach 1913-1925 mwi si dzi stara teoria kwanto
wa. Planck, Einstein i Bohr - kady z nich po trochu przyczyni si do umiercenia kla
sycznej fizyki i kady z nich korzysta z solidnych danych eksperymentalnych utwier
dzajcych ich w przekonaniu, e maj suszno. Teoria Plancka piknie zgadzaa si z

134
widmem ciaa doskonale czarnego, Einsteina - z dokadnymi pomiarami zjawiska foto
elektrycznego. We wzorze matematycznym uoonym przez Bohra mona znale takie
wielkoci, jak adunek elektryczny i mas elektronu, sta Plancka, kilka , zwyke licz
by, jak na przykad 3, i wan liczb cakowit (liczb kwantow), numerujc kolejne
stany energetyczne. Wszystko to razem skadao si na wzr, za pomoc ktrego mo
na obliczy cae bogactwo linii widmowych atomu wodoru. Bya to zaiste imponujca
zgodno z danymi eksperymentalnymi.
Teoria Bohra bardzo si spodobaa Rutherfordowi, ale interesowao go przede
wszystkim, kiedy i jak elektron postanawia przeskoczy na niszy poziom energetyczny;
Bohr nie wspomina o tym ani sowem. Rutherford pamita wczeniejsz zagadk: kie
dy radioaktywny atom decyduje si na rozpad? W fizyce klasycznej kade dziaanie ma
swoj przyczyn. Wydaje si, e w krlestwie atomu nie pojawia si ten rodzaj zwiz
kw przyczynowych. Bohr zdawa sobie spraw z tej trudnoci (ktra nie zostaa rozwi
zana a do do roku 1916, kiedy ukazaa si praca Einsteina powicona przejciom
spontanicznym) i wskaza kierunek przyszym badaniom. Ale eksperymentatorzy, wci
badajcy zjawiska wiata atomowego, znaleli par rzeczy, ktrych Bohr si nie spo
dziewa.
Gdy amerykaski fizyk Albert Michelson, fanatyk precyzji, dokadniej przyjrza si li
niom widmowym atomu wodoru, zauway, e kada z nich bya tak naprawd dwiema
bardzo blisko siebie pooonymi liniami - dwiema minimalnie rnicymi si dugociami
fal. To rozdwojenie linii oznacza, e gdy elektron jest gotowy do skoku w d, ma do wy
boru dwa rne, nisze stany energetyczne. Model Bohra nie przewidywa takiego roz
dwojenia, zwanego struktur subteln.
Arnold Sommerfeld, wsppracownik Bohra, zauway, e prdko, z jak porusza
si elektron w atomie wodoru, stanowi znaczny uamek prdkoci wiata, a zatem po
winna by traktowana zgodnie z einsteinowsk teori wzgldnoci z roku 1905. Po
uwzgldnieniu efektw relatywistycznych Sommerfeld zorientowa si, e tam, gdzie teo
ria Bohra przewidywaa jedn orbit, wedug nowej teorii powinny istnie dwie, bardzo
blisko siebie pooone orbity. To wyjaniao rozdwojenie linii. Podczas wykonywania
swych oblicze Sommerfeld wprowadzi nowy skrt na oznaczenie pewnych, czsto
pojawiajcych si, kombinacji staych wystpujcych w rwnaniach. Chodzi o wyraz
2e2/hc, ktry zastpi greck liter alfa (). Nie przejmuj si, drogi Czytelniku, rwna
niem, chodzi nam tylko o to, e kiedy podstawi si znane wartoci za adunek elektronu
e, sta Plancka h i prdko wiata c, pojawia si wynik: = 1/137. Znowu to 137, licz
ba, za ktr nie stoi adna jednostka fizyczna.
Eksperymentatorzy nieustannie dorzucali nowe szczegy do atomowego modelu
Bohra. W roku 1896, przed odkryciem elektronu, Holender Pieter Zeeman ustawi palnik
Bunsena midzy biegunami silnego magnesu, a w pomieniu umieci grudk soli ku
chennej. Za pomoc bardzo czuego spektrometru wasnej konstrukcji bada te wia
to emitowane przez sd. No i masz: w polu magnetycznym te linie widmowe zrobiy
si szersze, co oznaczao, e pole magnetyczne ma zdolno rozszczepiania linii. Efekt
ten potwierdzano w jeszcze dokadniejszych pomiarach a do roku 1925, kiedy to dwaj
Holendrzy, Samuel Goudsmit i George Uhlenbeck, wystpili z dziwaczn sugesti, e
tylko nadanie elektronowi nowej wasnoci, zwanej spinem, pozwala wyjani ten efekt.
W wiecie fizyki klasycznej mamy czasami do czynienia z obiektami takimi na przykad

135
jak wirujcy bk, ktre obracaj si wok swej osi symetrii. Spin elektronu jest tego
kwantowym odpowiednikiem.1
Wszystkie te nowe idee, cho same w sobie uzasadnione, byy do niezgrabnie
doczepione do modelu atomu Bohra z 1913 roku. Wyekwipowana w ten sposb i
znacznie rozszerzona teoria Bohra moga z powodzeniem suy do wyjaniania impo
nujcej liczby precyzyjnie i przemylnie otrzymywanych danych eksperymentalnych.
Istnia tylko jeden problem. Ta teoria bya bdna.

Uchylenie rbka tajemnicy

atana teoria zapocztkowana przez Nielsa Bohra w 1912 roku napotykaa coraz wik
sze trudnoci, gdy pewien francuski doktorant odkry bardzo istotny trop. Trop w wyoni
si z nietypowego rda - napuszonej prozy dysertacji doktorskiej - i w cigu trzech
bogatych w wydarzenia lat doprowadzi do wypracowania zupenie nowej wizji mikro
wiata. Autorem rozprawy by mody arystokrata, ksi Louis Victor de Broglie, w pocie
czoa pracujcy nad doktoratem. Zainspirowa go artyku Einsteina, ktry w roku 1909
snu rozwaania nad znaczeniem kwantowej teorii wiata. Jak to moliwe, by wiato za
chowywao si jak rj porcji energii - to znaczy jak czstki - a jednoczenie wykazywao
wszystkie cechy charakterystyczne dla fal, takie jak interferencja, dyfrakcja oraz inne
wasnoci, ktrych warunkiem jest istnienie fali o okrelonej dugoci.
De Broglie pomyla, e ten dziwny, podwjny charakter wiata moe stanowi fun
damentaln wasno przyrody i e mona by j take wykorzysta przy wyjanianiu za
chowania cia materialnych takich jak elektron. W swej teorii zjawiska fotoelektrycznego
Einstein, idc ladem Plancka, przypisa kwantowi wiata okrelon energi, pozostaj
c w cisym zwizku z jego dugoci fali czy czstotliwoci. Teraz de Broglie przy
woa now symetri: jeli fale mog by czstkami, to czstki (elektrony) mog by fala
mi. Obmyli sposb pozwalajacy na przypisanie elektronowi dugoci fali zwzanej z
jego energi. Jego koncepcja z miejsca okazaa si skuteczna w odniesieniu do atomu
wodoru: pozwolia wyjani sformuowan ad hoc tajemnicz regu Bohra, wedug kt
rej dozwolone s tylko pewne promienie orbit. Teraz to jest zupenie oczywiste. Czy tak?
No jasne! Jeli elektron na bohrowskiej orbicie potraktujemy jako fal o dugoci maciu
pekiej czci centymetra, to dozwolone bd tylko te orbity, ktrych obwd stanowi ca
kowit wielokrotno tej dugoci fali. eby to sobie lepiej wyobrazi, przeprowadmy
proste dowiadczenie. Przynie, drogi Czytelniku, troch monet: zotwk i gar grosi
kw. Po na stole zotwk (jdro), a wok niej u kilka grosikw (orbita elektronu).
Stwierdzisz, e potrzebujesz osiem groszy na zrobienie najmniejszej orbity. W ten spo
sb masz take jednoznacznie okrelony promie tej orbity. Jeli chcesz uy dziewi
groszy, musisz uoy wikszy okrg, ale nie jakikolwiek wikszy okrg: istnieje tylko
jedna odpowiednia wielko promienia. Na okrgach o wikszym promieniu zmieci si
wiksza liczba groszy - dziesi, jedenacie albo jeszcze wicej. Ten prosty przykad
pokazuje, e jeli ograniczymy si do caych groszy - cakowitych dugoci fali - to do
zwolone s tylko pewne okrelone wartoci promienia. Aby utworzy inne okrgi, trzeba
by ukada monety na zakadk, lecz jeli maj one reprezentowa dugo fali, to fala
taka nie zamknaby si na orbicie. Istota pomysu de Broglie'a polegaa na tym, by
1

Po angielsku to spin oznacza wirowa, krci si (przyp. tum.).

136
przypisa elektronowi dugo fali, ktra jednoznacznie okreli wielko dozwolonego
promienia.
W swej dysertacji de Broglie zastanawia si, czy elektron mgby wykazywa rw
nie inne wasnoci falowe, takie jak interferencja i dyfrakcja. Jego paryscy promotorzy,
cho byli pod wielkim wraeniem wirtuozerii modego ksicia, czuli si nieco zakopotani
proponowan przez niego koncepcj fal-czstek. Jeden z egzaminatorw, poszukujc
niezalenej opinii kogo z zewntrz, wysa kopi pracy de Broglie'a do Einsteina, ktry
odpowiedzia nastpujcym komplementem: On uchyli rbka wielkiej tajemnicy. Praca
doktorska de Broglie'a zostaa przyjta w roku 1924 i niedugo potem przyniosa mu
Nagrod Nobla (co czyni go pierwszym i, jak dotd, ostatnim fizykiem, ktremu przyzna
no t nagrod za rozpraw doktorsk). Jednak gwnym zwycizc by Erwin Schrdin
ger, ktry pierwszy dostrzeg prawdziwe moliwoci ukryte w pracy de Broglie'a.
Nadesza pora na interesujce pas de deux teorii i eksperymentu. Pomys de Bro
glie'a nie mia adnego wsparcia dowiadczalnego. Fala elektronu? Co to znaczy?
Przeom nastpi w roku 1927 w stanie New Jersey. W Bell Telephone Laboratories,
synnej przemysowej instytucji badawczej, zajmowano si badaniami elektronowych
lamp prniowych - antycznych urzdze elektronicznych uywanych, zanim jeszcze
nadszed wit cywilizacji i wynaleziono tranzystory. Dwaj naukowcy, Clinton Davisson i
Lester Germer, bombardowali strumieniami elektronw powierzchnie rozmaitych metali
pokryte tlenkami. Pracujc pod kierunkiem Davissona, Germer zauway dziwny rozkad
elektronw odbitych od pewnych metali pozbawionych tlenkowej powoki.
W roku 1926 Davisson pojecha do Anglii na sympozjum, gdzie usysza o koncep
cji de Broglie'a. Pospieszy z powrotem do Laboratorium Bella i zabra si do analizo
wania zgromadzonych danych w poszukiwaniu falowych zachowa. Wyniki dowiad
cze doskonale pasoway do teorii elektronw zachowujcych si jak fale, ktrych du
go zaley od energii bombardujcych czstek. Davisson i Germer pospiesznie przy
gotowali artyku i ledwie zdyli z opublikowaniem go: w Laboratorium im. Cavendisha
George P. Thomson, syn sawnego J. J. Thomsona, prowadzi podobne badania. Davis
son i Thomson otrzymali Nagrod Nobla w 1938 roku za zaobserwowanie po raz
pierwszy fali elektronw.
Na marginesie warto doda, e silne wizi rodzinne czce Josepha Johna z Geo
rge'em s obficie udokumentowane w ich penej ciepa korespondencji. W jednym z
bardziej wylewnych listw G. P. pisa:
Drogi Ojcze,
Rozwamy trjkt sferyczny ABC...
[i po trzech gsto zapisanych stronach na ten temat]
Twj syn, George.
A zatem fala jest zwizana z elektronem, czy to uwizionym w antenie, czy podr
ujcym w lampie prniowej. C jednak faluje w tym elektronie?

Czowiek, ktry nie zna si na bateriach

Jeli Rutherford by archetypem eksperymentatora, Wernera Heisenberga (1901-1976)
naleaoby potraktowa jako jego teoretycznego odpowiednika. Heisenberg speniaby
definicj I. I. Rabiego, wedug ktrej teoretyk to kto, kto nie potrafi zasznurowa wa
snych butw. Werner by jednym z najzdolniejszych studentw w Europie, cho nie

137
wiele brakowao, by obla egzamin doktorski na Uniwersytecie w Monachium. Nie
spodoba si jednemu z egzaminatorw: Wilhelmowi Wienowi, pionierowi bada nad
promieniowaniem ciaa doskonale czarnego. Wien zacz zadawa Heisenbergowi prak
tyczne pytania, na przykad: jak dziaaj baterie. Heisenberg nie mia o tym pojcia.
Wien poprzypieka go troch podobnymi pytaniami i chcia go obla, ale przewayo
zdanie rozsdniejszych czonkw komisji i przepuszczono Heisenberga z wynikiem do
statecznym.
Ojciec Heisenberga wykada w Monachium grek. Ju jako nastolatek Werner czy
ta dialog Timaios, w ktrym zawarta jest platoska koncepcja atomistyczna. Modzie
niec uwaa, e Platon to dziwak - jego atomy byy malekimi szecianikami i ostrosu
pami - ale zafascynowaa go idea Platona, wedug ktrej nie mona zrozumie Wszech
wiata, dopki nie pozna si najmniejszych skadnikw materii. Werner postanowi po
wici ycie badaniu najmniejszych czstek materii.
Heisenberg usilnie prbowa wyobrazi sobie atom Rutherforda-Bohra, ale zupenie
mu si to nie udawao. Nie potrafi wyobrazi sobie bohrowskich orbit. Uroczy may ato
mek, ktry przez wiele lat stanowi symbol Komisji Energii Atomowej - jdro z elektrona
mi, ktre pomykaj wok niego po magicznych orbitach, lecz nie wypromieniowuj
energii - by po prostu bez sensu. Heisenberg zdawa sobie spraw, e orbity Bohra na
ley traktowa jako teoretyczne konstrukcje, ktre sprawiaj, i mona otrzymywa licz
by zgodne z wynikami eksperymentw i pozby si - a raczej przelizgn si nad
nimi - klasycznych zarzutw stawianych modelowi Rutherforda. Ale prawdziwe orbity?
Nie, teoria kwantowa Bohra nie pozbya si bagau klasycznej fizyki w dostatecznym
stopniu. Sposb, w jaki przestrze wok atomu pozwalaa na istnienie jedynie wybra
nych orbit, wymaga bardziej radykalnego podejcia. Heisenberg zda sobie spraw, e
ten nowy atom by w gruncie rzeczy zupenie niewyobraalny. Przyj wic sztywn za
sad: nie zajmowa si niczym, czego nie mona zmierzy. Nie mona zmierzy orbit
elektronw, ale linie widmowe mona. Heisenberg sformuowa teori, zwan mechanik
macierzow, polegajc na obliczaniu wyrae matematycznych, zwanych macierzami.
Metoda ta bya trudna matematycznie i jeszcze trudniejsza do wyobraenia, ale stao
si jasne, e w sposb istotny ulepszaa star teori Bohra. Z czasem mechanika ma
cierzowa odniosa wszystkie sukcesy teorii Bohra bez odwoywania si do magicznego
promienia orbity. Macierze Heisenberga sprawdziy si nawet tam, gdzie zawodzia stara
teoria. Niestety, fizycy mieli trudnoci ze stosowaniem rachunku macierzowego.
I wtedy nadeszy najsynniejsze wakacje w historii fizyki.

Fale materii i dama w willi

Kilka miesicy po tym, jak Heisenberg sformuowa swoj macierzow mechanik kwan
tow, Erwin Schrdinger stwierdzi, e przydaby mu si urlop. Byo to mniej wicej na
dziesi dni przed Boym Narodzeniem 1925 roku. Schrdinger by kompetentnym,
cho nie wyrniajcym si profesorem na Uniwersytecie w Zurychu, a wszystkim na
uczycielom akademickim naley si przerwa witeczna. Ale nie byy to zwyke wakacje.
Schrdinger zarezerwowa will w Alpach Szwajcarskich na dwa i p tygodnia. Zosta
wi w domu on, a z sob zabra notatniki, dwie pery i swoj wiedesk przyjacik.
Mia zamiar uratowa rozac si w szwach wczesn teori kwantow. Fizyk umie
ci sobie pery w uszach, by odgrodzi si od rozpraszajcych haasw, a przyjacik

138
w ku, by bya mu natchnieniem. Zmierzy si z zadaniem wprost dla niego stworzo
nym. Musia wymyli now teori i zadowoli pani. Na szczcie ze wszystkim sobie
poradzi. (Nawet nie myl o zostaniu fizykiem, drogi Czytelniku, jeli takie wymagania
wydaj ci si wygrowane).
Schrdinger zacz sw karier jako eksperymentator, ale do wczenie zwrci
si w stron teorii. Jak na teoretyka by raczej stary - w wita 1925 roku koczy 38
lat. Oczywicie, krci si po wiecie sporo teoretykw w rednim wieku, a nawet pod
starzaych, ale zazwyczaj najlepsze ich prace powstaj przed trzydziestk. Potem teore
tycy przechodz na intelektualn emerytur i zostaj starszymi dygnitarzami fizyki. To
zjawisko spadajcej gwiazdy byo szczeglnie wyrane w szczytowym okresie rozkwitu
teorii kwantowej. Paul Dirac, Werner Heisenberg, Wolfgang Pauli i Niels Bohr jako bar
dzo modzi ludzie sformuowali swe najwietniejsze dziea. Dirac i Heisenberg pojechali
do Sztokholmu po Nagrod Nobla w towarzystwie swych mam. Dirac kiedy napisa:
Wiek, oczywicie, jest czym straszliwym,
Co nad fizykiem wisi jak bat.
Lepiej by umar miast wci by ywym,
Kiedy ju skoczy trzydzieci lat.
(Nobla dosta za osignicia w dziedzinie fizyki, a nie literatury). Szczciem dla nauki,
Dirac nie wzi sobie swego wiersza do serca i y ponad osiemdziesit lat.
Jedn z rzeczy, ktre Schrdinger zabra ze sob na wakacje, by artyku de Bro
glie'a o czstkach i falach. Gorczkowo pracujc, Schrdinger rozszerzy pojcie
kwantu. Nie tylko traktowa elektrony jak czstki o wasnociach falowych, lecz uoy
rwnanie, w ktrym elektrony po prostu s falami - falami materii. Gwnym bohaterem
synnego rwnania Schrdingera jest wielko, oznaczona greckim symbolem psi ().
znane jest jako funkcja falowa i obejmuje wszystko, co wiemy lub moemy wiedzie o
elektronie. Rozwizujc rwnanie Schrdingera, otrzymuje si warto zmienn w
czasie i przestrzeni. Pniej rwnanie to zastosowano do ukadw skadajcych si z
wielu elektronw, a wreszcie do dowolnego systemu wymagajcego kwantowego uj
cia. Innymi sowy, rwnanie Schrdingera, czyli mechanika falowa, ma zastosowanie w
odniesieniu do atomw, czsteczek, protonw, neutronw i - co dla nas dzi jest szcze
glnie istotne - do zlepkw kwarkw.
Schrdinger zamierza wskrzesi fizyk klasyczn. Upiera si, e elektrony s zwy
kymi falami, w klasycznym rozumieniu, tak samo jak fala dwikowa, fala na wodzie,
czy maxwellowskie fale elektromagnetyczne i radiowe. Elektrony miay by falami mate
rii, a ich czsteczkowy aspekt czyst iluzj. Fale byy ju dosy dobrze znane i atwe do
wyobraenia, w przeciwiestwie do elektronw w atomie Bohra, skaczcych ni std, ni
zowd z jednej orbity na drug. W ujciu Schrdingera (a tak naprawd, to 2) opi
sywao gsto rozkadu takiej fali materii. Jego rwnanie opisywao fal znajdujc si
pod wpywem si elektrycznych dziaajcych w atomie. Na przykad w atomach wodoru
fale Schdingera zagszczaj si w tych miejscach, w ktrych stara teoria Bohra mwi
a o orbitach. Wielko promieni orbit wychodzi z rwnania automatycznie, bez ad
nych poprawek. Ponadto rwnanie pozwala oblicza pooenie linii widmowych nie tylko
atomu wodoru, ale take innych pierwiastkw.
Schrdinger opublikowa rwnanie falowe w cigu paru tygodni po opuszczeniu wil
li. Z miejsca wywoao ono sensacj i stao si jednym z najpotniejszych narzdzi

139
matematycznych stosowanych do opisu struktury materii. (Do roku 1960 wydano ponad
sto tysicy publikacji naukowych korzystajcych z rwnania Schrdingera). W niedu
gim czasie Schrdinger opublikowa jeszcze pi artykuw. Wszystkie te artykuy, napi
sane w cigu szeciu miesicy, stanowi owoc jednego z najbardziej podnych wybu
chw twrczych w dziejach nauki. J. Robert Oppenheimer nazwa mechanik falow
jedn z najdoskonalszych, najprecyzyjniejszych i najwdziczniejszych teorii, jakie kie
dykolwiek stworzono. Arnold Sommerfeld, wybitny fizyk i matematyk, powiedzia, e
teoria Schrdingera bya najbardziej zadziwiajcym ze wszystkich zadziwiajcych od
kry XX wieku.
Dlatego te ja osobicie przebaczyem ju Schrdingerowi jego przygody miosne,
ktre ostatecznie powinny interesowa tylko biografw, socjologizujcych historykw na
uki i zawistnych kolegw.

Fala prawdopodobiestwa
Fizycy pokochali rwnanie Schrdingera, bo potrafili je rozwizywa i otrzymywali sen
sowne wyniki. Cho mechanika macierzowa Heisenberga take dawaa poprawne rezul
taty, wikszo fizykw wybraa metod Schrdingera, ktra odwoywaa si do starego i
dobrze znanego rwnania rniczkowego. Par lat pniej wykazano, e idee fizyczne i
konsekwencje liczbowe obu teorii s identyczne. Ta sama tre zostaa po prostu zapi
sana w dwch rnych jzykach matematycznych. Dzi stosuje si najbardziej dogodn
skadank elementw pochodzcych z obu teorii.
Rwnanie Schrdingera stwarzao jednak pewien problem. Chodzi o to, e zwiza
na z nim interpretacja fali bya bdna. Okazao si, e nie moe reprezentowa fali
materii. Bez wtpienia opisywao jaki rodzaj fali, ale pytanie, co faluje, pozostawao bez
odpowiedzi.
Problem rozwiza niemiecki fizyk Max Born jeszcze w tym samym, obfitujcym w
wydarzenia, roku 1926. Born stwierdzi, e jedyn sensown interpretacj funkcji falowej
Schrdingera jest uznanie, e 2 reprezentuje prawdopodobiestwo znalezienia czstki
- elektronu - w rozmaitych miejscach. Warto 2 zmienia si w zalenoci od czasu i
pooenia w przestrzeni. Tam, gdzie 2 jest due, due jest te prawdopodobiestwo
znalezienia elektronu. Tam, gdzie 2 wynosi zero, nigdy nie natrafimy na elektron. Funk
cja falowa jest fal prawdopodobiestwa.
Na Borna wywary wpyw eksperymenty, w ktrych strumie elektronw zostaje
skierowany w stron pewnego rodzaju bariery energetycznej. Moga ni by na przy
kad druciana siatka, podczona do ujemnego bieguna baterii wytwarzajcej napicie,
powiedzmy, 10 woltw. Jeli energia elektronu jest wiksza ni energia bariery, to powi
nien j przeskoczy jak pika przerzucona przez mur. Jeli natomiast energia elektronu
jest mniejsza ni energia bariery, to odbije si od niej jak pika rzucona o mur. Jednak
wedug kwantowego rwnania Schrdingera cz fali przenika przez barier, cz za
zostaje odbita. Jest to zachowanie typowe dla wiata. Przechodzc przed wystaw
sklepow, zobaczymy rozoone towary, ale take wasny, niewyrany wizerunek. Fale
wietlne jednoczenie przenikaj przez szyb i odbijaj si od niej. Rwnanie Schrdin

140
gera przewiduje podobne rezultaty, tylko e nigdy nie zaobserwowalimy czci elektro
nu!
Eksperyment wyglda nastpujco: w kierunku bariery wysyamy 1000 elektronw.
Liczniki Geigera pozwalaj stwierdzi, e 550 z nich przemkno przez barier, a 450
zostao odbitych, lecz za kadym razem detektory wykrywaj cakowite elektrony. Fale
Schrdingera podniesione do kwadratu daj 550 i 450 jako wynik statystycznego prze
widywania. Jeli zaakceptujemy interpretacj Borna, pojedynczy atom ma 55 procent
szansy przeniknicia przez barier i 45 procent odbicia si od niej. Poniewa poszcze
glny elektron nigdy si nie rozdziela, fala Schrdingera nie moe by elektronem, moe
by tylko prawdopodobiestwem.
Born, podobnie jak Heisenberg, pochodzi z getyskiej szkoy fizyki, grupy skupiaj
cej wielu najzdolniejszych uczonych tego okresu. Zawodowe i intelektualne ycie tych
ludzi zwizane byo z Uniwersytetem w Getyndze. Statystyczna interpretacja rwnania
Schrdingera, ktr zaproponowa Born, wynikaa z przekonania panujcego wrd
czonkw tej grupy, e elektrony s czstkami. Przecie sprawiaj, e liczniki Geigera
trzeszcz, zostawiaj wyranie widoczne lady w komorach mgowych Wilsona, zderza
j si z innymi czstkami i odbijaj si od nich. A tu mamy rwnanie Schrdingera,
ktre dostarcza poprawnych odpowiedzi, ale traktuje elektron jako fal. Co zrobi, eby
przeksztaci je w rwnanie opisujce czstki?
Ironia jest nieodczn towarzyszk historii; pomys, ktry wszystko zmieni, zosta
podany przez Einsteina (znowu!) w do spekulatywnym artykule teoretycznym, opubli
kowanym w roku 1911. Einstein rozpatrywa zwizek fotonw z klasycznymi rwnania
mi pola Maxwella. Zasugerowa, e wielkoci zwizane z polem kieroway fotony do ob
szarw o wysokim prawdopodobiestwie. Zaproponowane przez Borna rozwizanie
korpuskularno-falowego dylematu brzmiao po prostu: elektrony zachowuj si jak czst
ki przynajmniej podczas pomiaru, przy innych okazjach ich rozkad w przestrzeni jest
zgodny z falow charakterystyk prawdopodobiestwa wynikajc z rwnania
Schrdingera. Innymi sowy, funkcja 2 opisuje prawdopodobne pooenie elektronw.
Prawdopodobiestwo to moe zachowywa si jak fala. Schrdinger upora si z naj
trudniejszym zadaniem, formuujc rwnanie stanowice rdze teorii, ale to Born - zain
spirowany przez Einsteina - odkry, o czym to rwnanie naprawd mwio. Ironia losu
tkwi w tym, e Einstein nigdy nie zaakceptowa tej interpretacji funkcji falowej.

Co to znaczy, czyli fizyka kroju i szycia

Zaproponowana przez Borna interpretacja rwnania Schrdingera doprowadzia do naj
bardziej dramatycznej i najgbszej przemiany naszego wiatopogldu od czasw New
tona. Nic dziwnego, e Schrdinger uzna ca ide za niemoliw do przyjcia i ao
wa, i w ogle stworzy rwnanie, ktre miao cokolwiek wsplnego z podobnymi nie
dorzecznociami. Jednak Born, Heisenberg, Sommerfeld i inni przyjli t ide bez ga
dania, bo prawdopodobiestwo wisiao ju w powietrzu. W swym artykule Born elo
kwentnie dowodzi, e cho rwnanie przewiduje tylko prawdopodobiestwo, matema
tyczna posta tego prawdopodobiestwa zmienia si w sposb cakowicie przewidywal
ny.
Zgodnie z t now interpretacj, rwnanie dotyczy fal prawdopodobiestwa , kt
re pozwalaj przewidzie, co robi elektron, jaka jest jego energia, dokd zmierza itd.

141
Jednak wszystkie te przewidywania maj posta prawdopodobiestwa. To ono wanie
jest tym falujcym aspektem elektronu. Falowe rozwizania rwnania mog zgrupowa
si w jednym miejscu, skadajc si na wysokie prawdopodobiestwo, a znosi si w
innym, by w efekcie da mae prawdopodobiestwo. Chcc sprawdzi te przewidywa
nia, trzeba przeprowadzi bardzo wiele eksperymentw. I rzeczywicie, podczas znako
mitej wikszoci prb elektron znajduje si w miejscu, w ktrym, wedug teorii, prawdo
podobiestwo jest due, a bardzo rzadko znajduje si w miejscu o niskim prawdopo
dobiestwie. Obserwujemy jakociow zgodno wyniku z przewidywaniami. Natomiast
szokujce jest to, e dwa, wydawaoby si, najzupeniej identyczne eksperymenty mog
da cakiem rne rezultaty.
Rwnanie Schrdingera z interpretacj Borna do dzi odnosi ogromne sukcesy.
Stanowi klucz do zrozumienia atomw wodoru, helu, a take - jeli si ma dostatecznie
potny komputer - atomu uranu. Zastosowano je, by poj, w jaki sposb dwa pier
wiastki cz si, tworzc czsteczk zwizku chemicznego, przez co chemia zyskaa
znacznie mocniejsze podstawy naukowe. Dziki temu rwnaniu skonstruowano mikro
skop elektronowy, a nawet protonowy. W latach 1930-1950 wybrano si z nim do wn
trza jdra i tam okazao si rwnie przydatne, jak w atomie.
Rwnanie Schrdingera pozwala formuowa przewidywania o duym poziomie do
kadnoci, ale przypomnijmy: s to przewidywania prawdopodobiestwa. Co to znaczy?
Prawdopodobiestwo w fizyce przypomina prawdopodobiestwo w yciu. Na nim opie
ra si wielomiliardowy biznes, o czym mog zapewni menederowie agencji ubezpie
czeniowych, zakadw odzieowych czy niejednej firmy z listy piciuset najwikszych
przedsibiorstw. Agenci ubezpieczeniowi mog ci powiedzie, drogi Czytelniku, e prze
citny biay, niepalcy, urodzony w 1941 roku Amerykanin bdzie y 76,4 lat. Ale nie
okrel, co si stanie z twoim bratem Salem urodzonym w tym samym roku. Wiedz
tylko, e jutro moe go przejecha ciarwka albo moe umrze za dwa lata na skutek
zakaenia paznokcia.
Podczas jednego z moich wykadw dla studentw Uniwersytetu w Chicago odgry
wam rol menedera zakadw odzieowych. Sukces w handlu fataaszkami ma co
wsplnego z karier w fizyce czstek elementarnych. I tu, i tam potrzebna jest nieza
znajomo prawdopodobiestwa i pojcie o tweedowych marynarkach. Prosz wszyst
kich studentw o podanie swego wzrostu; dane nanosz na diagram. Dwoje studentw
ma 145 cm wzrostu, jeden 150, czworo - 160 itd. Jeden go osign 200 cm, znacznie
wicej ni inni. Przecitny wzrost wynosi 172 cm. Po wysuchaniu 166 studentw otrzy
muj elegancki zestaw schodkw wspinajcych si do wysokoci 172 cm i zstpujcych
w kierunku anomalii o wartoci 200 cm. Mam zatem krzyw rozkadu wzrostu studen
tw pierwszego roku i jeli jestem w miar przekonany, e wybr fizyki nie wpywa w
jaki szczeglny sposb na ksztat tej krzywej, mog przyj, e przedstawia ona roz
kad wzrostu reprezentatywnej prbki wszystkich studentw uniwersytetu. Na osi piono
wej mog odczyta odsetek studentw o okrelonym wzrocie. Mog na przykad od
czyta, jaki odsetek studentw naley do przedziau midzy 160 a 165 cm. Na podsta
wie mojego diagramu mog te okreli z prawdopodobiestwem rwnym 26 procent,
e wzrost nastpnego studenta, ktry przekroczy prg sali, wyniesie 170-175 cm, gdyby
to akurat mnie interesowao.
Teraz mog zaczyna szy garnitury. Jeli ci studenci maj stanowi moich odbior
cw (mao prawdopodobne, gdybym to ja zosta krawcem), mog oceni, jaki procent
garniturw powinien mie rozmiar 36, 38 itd. Gdybym nie dysponowa diagramem wzro

142
stu, musiabym zgadywa i mogoby si zdarzy, e pod koniec sezonu zostabym ze
stu trzydziestoma siedmioma nie sprzedanymi garniturami rozmiaru 46 (win za to za
wsze mona obarczy wsplnika, Jacka-pechowca).
Rwnanie Schrdingera rozwizane dla dowolnej sytuacji dotyczcej procesw ato
mowych generuje krzyw analogiczn do krzywej rozkadu-wzrostu-studentw. Jednak
jej ksztat moe by cakiem inny. Jeli chcemy wiedzie, gdzie si znajduje elektron w
atomie wodoru - w jakiej odlegoci od jdra - otrzymamy rozkad gwatownie zmniejsza
jcy si przy odlegoci 10-8 cm. Prawdopodobiestwo znalezienia elektronu we wntrzu
kuli o takim promieniu wyniesie 80 procent. Jest to warto, jak otrzymamy dla pozio
mu podstawowego. Jeli pobudzimy elektron do nastpnego poziomu energetycznego,
to otrzymamy krzyw dzwonow, wyznaczajc przecitny promie czterokrotnie wik
szy ni poprzedni. Moemy take oblicza krzywe prawdopodobiestwa innych proce
sw. Musimy tu dokona wyranego rozrnienia midzy pojciem prawdopodobie
stwa a moliwoci. Moliwe stany energetyczne s dokadnie znane, ale jeli zapytamy,
na ktrym z nich znajduje si elektron, to odpowied moemy poda jedynie w postaci
prawdopodobiestwa zalenego od historii ukadu. Jeli elektron ma do wyboru wicej
ni jedn moliwo przeskoczenia na nisz orbit, to znowu moemy przewidywa
prawdopodobiestwo, na przykad 82 procent, e skoczy na E1, 9 procent e skoczy na
E2 i tak dalej. Demokryt dobrze to wyrazi, mwic: Wszystko, co istnieje, jest dzieem
przypadku i koniecznoci. Rozmaite stany energetyczne s koniecznociami, jedynymi
moliwymi warunkami, ale tylko z pewnym prawdopodobiestwem moemy okrela,
e jaki elektron znajdzie si na ktrymkolwiek z tych poziomw. To jest kwesti przy
padku.
Pojcia zwizane z prawdopodobiestwem s dzi dobrze znane ekspertom z
agencji ubezpieczeniowych, ale wyranie wyprowadzay z rwnowagi fizykw dziaaj
cych na pocztku naszego stulecia (wielu ludzi nawet teraz nie za bardzo sobie z nimi
radzi). Newton opisa deterministyczny wiat. Jeli rzucisz kamie, wystrzelisz rakiet
albo wprowadzisz planet do Ukadu Sonecznego, moesz z cakowit pewnoci
okreli ich pooenie, przynajmniej teoretycznie, o ile tylko znane byy siy i warunki
pocztkowe. Teoria kwantowa powiedziaa: nie, warunki pocztkowe pozostaj zawsze
nie okrelone, i to jest ich cecha konstytutywna. Mona jedynie oblicza prawdopodo
biestwo i formuowa prognozy na temat tego, co chce si akurat zmierzy: pooenie
czstki w przestrzeni, jej energi, prdko czy cokolwiek innego. Podana przez Borna
interpretacja rwnania Schrdingera niepokoia fizykw, ktrzy w cigu trzech wiekw,
jakie miny od czasw Galileusza i Newtona, przyjli determinizm jako niewzruszon
zasad. Bali si, e w konsekwencji teorii kwantowej przeksztac si w wysokiej klasy
specw od ubezpieczenia.

Niespodzianka na grskim szczycie

W roku 1927 angielski fizyk, Paul Dirac, prbowa rozwin teori kwantow, ktra w
owym czasie nie chciaa si zgadza ze szczegln teori wzgldnoci Einsteina. Som
merfeld ju wczeniej prbowa przedstawi sobie nawzajem obie teorie. Dirac, pragnc
uczyni je szczliwym i zgodnym maestwem, nadzorowa jego zawarcie i skonsu
mowanie. Przy okazji znalaz nowe eleganckie rwnanie (co ciekawe, nazywamy je te
raz rwnaniem Diraca). To z tego potnego rwnania wynika, e elektrony musz

143
mie spin i wytwarza pole magnetyczne. Przypomnij sobie, drogi Czytelniku, czynnik g
z pocztku tego rozdziau. Obliczenia Diraca wskazyway na to, e moment magnetycz
ny elektronu, wyraony czynnikiem g, wynosi 2,0. (Dopiero znacznie pniej udoskona
lenie technik obliczeniowych pozwolio otrzyma dokadn warto, ktr podaem wcze
niej). Ale to jeszcze nie wszystko! Dirac (majc prawie 24 lata) stwierdzi, e jego rw
nanie opisujce fal elektronow miao dwa rozwizania, z czego pyny doprawdy dzi
waczne konsekwencje: powinna istnie inna czstka o wasnociach identycznych z
elektronem, rnica si od niego tylko adunkiem elektrycznym. Stoi za tym bardzo pro
ste matematyczne pojcie: kade dziecko wie, e pierwiastek kwadratowy z 4 rwny
jest 2 oraz -2, bo 2 2 = 4 i -2 -2 = 4. Istniej wic dwa rozwizania: plus albo minus
dwa.
Problem polega na tym, e symetria wynikajca z rwnania Diraca oznaczaa, i
dla kadej czstki musi istnie inna czstka o takiej samej masie i przeciwnym adunku
elektrycznym. Dlatego Dirac, bdc konserwatywnym i tak przyziemnym dentelme
nem, e a kryy o tym legendy, przez jaki czas zmaga si z tym dodatkowym roz
wizaniem, by wreszcie ustpi i stwierdzi, i w przyrodzie obok ujemnych musz wy
stpowa take dodatnie elektrony. Kto uku termin antymateria. Ta antymateria miaa
znajdowa si wszdzie dookoa, tylko jako nikt nigdy jej jeszcze nie zauway.
W roku 1932 mody fizyk z Caltech, Carl Anderson, zbudowa komor mgow tak
zaprojektowan, by umoliwiaa rejestrowanie i fotografowanie subatomowych czstek.
Magnes o duej mocy otacza urzdzenie, by zakrzywia tory czstek pozwalajc w ten
sposb na badanie ich energii. Anderson zapa w swojej komorze jedn dziwaczn
now czstk, a raczej jej lad. Nazwa ten nowy obiekt pozytonem, bo by identyczny z
elektronem, tylko e zamiast ujemnego, mia dodatni adunek. Publikacja Andersona nie
nawizywaa do rwnania Diraca, ale wkrtce dostrzeono czcy je zwizek. Ander
son znalaz now posta materii, antyczstk, ktra par lat wczeniej wyskoczya z
rwnania Diraca. Wspomniane lady w komorze mgowej byy ladami promieniowania
kosmicznego, czstek przybywajcych z odlegych zaktkw naszej Galaktyki, stale
bombardujcych atmosfer. By otrzyma jeszcze dokadniejsze dane, Anderson prze
transportowa sw aparatur z Pasadeny na szczyt grski w Kolorado, gdzie powietrze
jest rozrzedzone, a promieniowanie kosmiczne bardziej intensywne.
Zamieszczone na pierwszej stronie New York Timesa zdjcie Andersona, towarzy
szce doniesieniom o odkryciu, byo natchnieniem dla modego Leona Ledermana, jego
pierwszym spotkaniem z romantyczn przygod - z taszczeniem aparatury na szczyt
wysokiej gry w celu przeprowadzenia wanego pomiaru. Okazao si, e antymateria
ma due znaczenie i e zostaa nieodcznie zwizana z yciem fizykw czstek ele
mentarnych. Obiecuj wicej o niej powiedzie w dalszych czciach. Mamy zatem ko
lejny sukces teorii kwantowej.

Nieoznaczono i inne rzeczy

W roku 1927 Heisenberg sformuowa sw zasad nieoznaczonoci, wieczc t wiel
k naukow rewolucj, ktr zwiemy teori kwantow. Prawd mwic, rozwj teorii
kwantowej trwa a do lat czterdziestych. A waciwie - w wersji kwantowej teorii pola ewoluuje ona do dzi i proces ten nie zostanie zakoczony, dopki nie dojdzie do cako
witego jej poczenia z grawitacj. Jednak dla naszych celw zasada nieoznaczonoci

144
stanowi odpowiednie zakoczenie. Zasada ta, sformuowana przez Heisenberga, jest
matematyczn konsekwencj rwnania Schrdingera. Mogaby take by postulatem lo
gicznym, czy te zaoeniem, nowej mechaniki kwantowej. Poniewa bez zapoznania
si z ide Heisenberga nie zrozumiemy, jak nowy i inny jest wiat kwantowy, powinni
my si tu na chwil zatrzyma.
Wszyscy fizycy kwantowi utrzymuj, e licz si tylko pomiary - drogie sercu ekspe
rymentatora. Od teorii wymagamy jedynie, by przewidywaa rezultaty mierzalnych zda
rze. Zdanie to brzmi jak truizm, ale zapominanie o tym prowadzi do tak zwanych para
doksw, do ktrych lubi si odwoywa pozbawieni wyksztacenia popularyzatorzy. A
musz tu doda, e to wanie naleca do teorii kwantowej teoria pomiaru jest jej naj
bardziej kontrowersyjnym aspektem.
Heisenberg oznajmi, e nasza jednoczesna wiedza o pooeniu czstki i jej ruchu
jest ograniczona i e poczona nieokrelono tych dwch wielkoci musi by wiksza
od... ni mniej, ni wicej, tylko wanie od staej Plancka h, ktr po raz pierwszy spotkali
my we wzorze E = h. Dokadnoci pomiaru pooenia czstki i jej ruchu (a cilej jej
pdu) s do siebie odwrotnie proporcjonalne. Im wicej wiemy o jednej wielkoci, tym
mniej wiemy o drugiej. Rwnanie Schrdingera podaje nam wartoci prawdopodobie
stwa dla tych wielkoci. Jeli nawet udaoby si nam obmyli jaki eksperyment, w wy
niku ktrego dokadnie wyznaczymy pooenie elektronu - powiedzmy, podajc jak
wsprzdn z minimalnym bdem - to rozrzut moliwych wartoci pdu bdzie odpo
wiednio wielki, zgodnie z okrelonym przez Heisenberga zwizkiem. Iloczyn dwch nie
oznaczonoci (moemy przypisa im wielkoci liczbowe) bdzie zawsze wikszy od
wszechobecnej staej Plancka. Zasada Heisenberga raz na zawsze usuwa klasyczne
pojcie orbity. Nawet samo pojcie pooenia czy prdkoci stao si nieco mniej wyra
ne. Wrmy teraz do Newtona i czego, co potrafimy sobie unaoczni.
Przypumy, e mamy prost drog, po ktrej z przyzwoit prdkoci sunie toyo
ta. Postanawiamy zmierzy jej pooenie w chwili, gdy przemyka obok nas. Chcemy te
dowiedzie si, jak szybko jedzie. W newtonowskiej fizyce okrelenie pooenia i prd
koci ciaa w danym momencie pozwala dokadnie przewidzie, gdzie ciao to znajdzie
si w dowolnej chwili w przyszoci. Kiedy jednak bdziemy gromadzili nasze linijki i
stopery, flesze i aparaty fotograficzne, zauwaamy, e im staranniej mierzymy pooe
nie, tym bardziej maleje nasza zdolno do okrelenia prdkoci i na odwrt. (Przypo
mnijmy, e prdko jest miar zmiany pooenia podzielonej przez czas). Jednak w fi
zyce klasycznej moemy nieustannie doskonali dokadno naszych pomiarw obu
wielkoci. Po prostu zwracamy si do jakiej agencji rzdowej z prob o wiksze fun
dusze i konstruujemy lepsz aparatur.
Inaczej rzecz si przedstawia w wiecie atomowym. Wedug postulatu Heisenberga
mamy tam do czynienia z fundamentaln niepoznawalnoci, ktrej nie niweluje ani
najlepsza aparatura, ani najwiksza przemylno, ani pastwowe fundusze. Heisen
berg zaproponowa, aby uzna za fundamentalne prawo przyrody to, e iloczyn dwch
nieoznaczonoci jest zawsze wikszy ni h. Cho moe si to wydawa dziwne, istniej
solidne podstawy fizyczne dla tego twierdzenia. Sprbujmy na przykad okreli pooe
nie elektronu. Najpierw musimy go zobaczy. To znaczy trzeba odbi od niego wiato
- wizk fotonw. No dobrze. Ju widzimy elektron. Znamy jego pooenie w danym
momencie. Ale foton odbijajcy si od elektronu wpywa na jego ruch. Jeden pomiar
podwaa drugi. W mechanice kwantowej pomiar w sposb nieunikniony wywouje
zmiany w mierzonym systemie, poniewa mamy do czynienia z ukadami atomowymi,

145
a narzdzia pomiaru, jakimi dysponujemy, nie mog ju by ani troch mniejsze, deli
katniejsze czy subtelniejsze. Atomy maj jedn dziesiciomiliardow cz centymetra
rednicy i wa milionow cz miliardowej miliardowej czci grama, tak e nie trze
ba wiele, by znaczco wpyn na ich stan. Natomiast w wypadku ukadu klasycznego
mona mie pewno, e akt pomiaru w sposb co najwyej zaniedbywalny wpywa na
mierzony ukad. Przypumy, e chcemy zmierzy temperatur wody. Nie zmienimy
temperatury jeziora, zanurzajc w nim may termometr. Ale woenie wielkiego termo
metru do naparstka z wod byoby gupie, gdy na pewno wpynoby na temperatur
wody. Teoria kwantowa mwi, e musimy uwzgldnia pomiar jako nieodczn cz
ukadu atomowego.

Utrapienie z podwjn szczelin

Najsynniejszym i najbardziej pouczajcym przykadem sprzecznej z intuicj natury teo
rii kwantowej jest eksperyment z podwjn szczelin. Jako pierwszy przeprowadzi go
lekarz Thomas Young w 1802 roku. Rezultat zosta rozgoszony jako niezbity dowd
wiadczcy o falowym charakterze wiata. Eksperymentator skierowa wizk wiata,
powiedzmy tego, na przegrod, w ktrej wyci dwie, bardzo blisko siebie pooone,
wskie rwnolege szczeliny. Na odlegym ekranie wida byo wiato, ktre przedostao
si przez szczeliny. Kiedy Young zasoni jedn z nich, na ekranie wida byo wyrany,
nieco rozszerzony wizerunek otwartej szczeliny. Gdy jednak zostay odsonite obie, re
zultat okaza si do nieoczekiwany. Drobiazgowe ogldziny owietlonego obszaru
ekranu wykazay, e wida na nim seri rwnomiernie rozmieszczonych jasnych i ciem
nych paskw. Ciemne paski to te obszary, do ktrych wiato w ogle nie dotaro.
Paski te stanowi dowd na to, e wiato jest fal - powiedzia Young. Dlaczego?
S one wynikiem interferencji, ktra pojawia si wtedy, kiedy zderzaj si ze sob fale
dowolnego rodzaju. Gdy dwie fale na wodzie zderzaj si ze sob grzbiet z grzbietem,
wzmacniaj si i powstaje mocniejsza fala; gdy grzbiet zderza si z dolin fali, znosz
si nawzajem i fala si rozpaszcza.
Podana przez Younga interpretacja eksperymentu z podwjn szczelin gosia, e
zaburzenia falowe, ktre przybywaj do ekranu ze szczelin, maj w pewnych miejscach
fazy powodujce tumienie. Grzbiet fali pochodzcej z jednej szczeliny spotyka si na
ekranie z dolin fali biegncej z drugiej szczeliny. Std wzi si ciemny pasek. Paski
tego rodzaju stanowi niepodwaalny dowd interferencji. Gdy na ekranie spotykaj si
dwa grzbiety lub dwie doliny, otrzymujemy jasny pasek. Eksperyment ten zosta po
wszechnie zaakceptowany jako dowd na to, e wiato jest zjawiskiem falowym.
W zasadzie dowiadczenie Younga mona przeprowadzi w odniesieniu do elek
tronw i w pewnym sensie to wanie zrobi Davisson w Laboratorium Bella. Ekspery
ment z elektronami take daje w efekcie obraz interferencyjny. Na ekranie umieszcza
si malekie liczniki Geigera, ktre trzeszcz, gdy padnie na nie elektron. Liczniki Ge
igera su do wykrywania czstek. By upewni si, e dziaaj naleycie, zasaniamy
jedn ze szczelin grub, oowian pytk, tak e nie przechodz przez ni adne elektro
ny. Teraz - jeli poczekamy dostatecznie dugo, a par tysicy elektronw przelizgnie
si przez czynn szczelin - okae si, e kady z licznikw potrzaskuje co jaki czas.
Natomiast kiedy otwarte s obie szczeliny, pewne kolumny licznikw ani pisn!

146
Chwileczk! Zaraz, zaraz! Gdy jedna szczelina jest zamknita, elektrony wychodz
ce z drugiej rozprzestrzeniaj si. Jedne lec prosto, inne w lewo, jeszcze inne w pra
wo, dajc w efekcie z grubsza jednorodny rozkad trzaskw pochodzcych z licznikw
Geigera na caej powierzchni ekranu; podobnie jak u Younga te wiato dawao sze
roki jasny pasek. Innymi sowy, elektrony, zgodnie z oczekiwaniem, zachowuj si jak
czstki. Natomiast z chwil, kiedy usuniemy oowian przeson i pozwolimy elektro
nom przedostawa si take przez drug szczelin, obraz ulega zmianie i adne elek
trony nie docieraj do pewnych kolumn licznikw, co stanowi odpowiednik pojawiaj
cych si na owietlonym ekranie ciemnych paskw. Teraz z kolei elektrony zachowuj
si jak fale. A przecie wiemy, e s czstkami, bo liczniki trzeszcz.
Moe, mgby kto powiedzie, dwa elektrony albo wicej przechodz jednoczenie
przez obie szczeliny i w ten sposb symuluj falowy obraz interferencyjny. eby wyklu
czy tak moliwo, zmniejszamy tempo emitowania elektronw do jednego na minut.
Ten sam obraz. Wniosek: elektron przechodzcy przez pierwsz szczelin wie, czy dru
ga szczelina jest otwarta, czy zamknita, bo w zalenoci od tego zmienia swe zacho
wanie.
Skd nam si wziy te inteligentne elektrony? Postaw si, drogi Czytelniku, w po
oeniu eksperymentatora. Masz wyrzutni elektronw, a wic wiesz, e w kierunku
ekranu wysyasz czstki. Wiesz te, e u celu take masz czstki, bo trzeszcz liczniki
Geigera - kady trzask oznacza jedn czstk. Niezalenie wic od tego, czy otwarta
jest jedna, czy dwie szczeliny, na pocztku i na kocu mamy do czynienia z czstkami.
Jednak miejsce, gdzie wylduje dana czstka, zaley od tego, ile szczelin pozostaje
otwartych. A zatem wyglda na to, e czstka przechodzca przez pierwsz szczelin
wie, czy druga jest otwarta, czy nie, poniewa na podstawie tej wiedzy wydaje si wybie
ra swoj tras. Jeli druga szczelina jest zamknita, czstka mwi sobie: W porzdku,
mog wyldowa w dowolnym punkcie ekranu. Jeli szczelina jest otwarta, mwi:
Oho, musz unika pewnych rejonw ekranu, aby powsta ukad paskw. Poniewa
jednak czstki nie mog wiedzie, nasz dylemat czstka-czy-fala doprowadzi do kry
zysu logicznego.
Mechanika kwantowa mwi, e moemy okreli prawdopodobiestwo przejcia
elektronu przez szczelin i wyldowania na ekranie. Prawdopodobiestwo to jest fal, a
fale interferuj ze sob tak jak w dowiadczeniu z dwiema szczelinami. Gdy otwarte s
obie szczeliny, fale prawdopodobiestwa mog ze sob interferowa i w pewnych
obszarach ekranu dawa w efekcie zerowe prawdopodobiestwo ( = 0). Antropomor
fizujce narzekania z poprzedniego akapitu s konsekwencj klasycznego stylu myle
nia. W wiecie kwantowym nie sposb za pomoc pomiaru odpowiedzie na pytanie:
skd elektron wie, ktr szczelin ma przej? Nie moemy zaobserwowa caej trajek
torii - toru ruchu - elektronu, dlatego pytanie: Ktr szczelin przeszed elektron? nie
jest pytaniem operacyjnym. Zasada nieoznaczonoci Heisenberga zaegnuje take i
ten impas, zwracajc uwag na to, e jeli prbujemy bada trajektori elektronu midzy
wyrzutni a ekranem, zaburzamy jego ruch i niweczymy cay eksperyment. Moemy
zna warunki pocztkowe (elektron wysany ze rda), moemy wiedzie, jaki jest rezul
tat (elektron uderza w okrelone miejsce ekranu), ale - o ile nie chcemy zniweczy ca
ego eksperymentu - nie moemy pozna toru, jaki przeby elektron na drodze od rda
do ekranu.

147
Rozwizanie proponowane przez mechanik kwantow: Nie martw si, tego nie da
si zmierzy, jest logiczne, ale nie satysfakcjonuje wikszoci ludzi, ktrzy pragn zro
zumie szczegy otaczajcego nas wiata. Dla niektrych udrczonych dusz ta kwanto
wa niepoznawalno wci jest zbyt wysok cen. Mamy jednak wany argument na jej
obron: jest to jedyna znana nam teoria, ktra dziaa.

Newton kontra Schrdinger

Trzeba ksztatowa w sobie now intuicj. Przez cae lata uczymy studentw fizyki kla
sycznej, a potem nagle robimy zwrot i wykadamy teori kwantow. Doktoranci potrze
buj okoo dwch lat na rozwinicie takiej intuicji (ty, szczliwy Czytelniku, powiniene
wykona ten piruet w czasie czytania jednego rozdziau).
W tej sytuacji narzuca si pytanie: ktra z nich jest suszna? Newton czy Schrdin
ger? Prosz o kopert. Zwycizc jest... Schrdinger! Fizyka Newtona dotyczy duych
rzeczy, nie dziaa wewntrz atomu. Natomiast teoria Schrdingera zostaa stworzona do
opisywania mikrozjawisk, ale zastosowana do zjawisk makroskopowych daje wyniki
identyczne z teori Newtona.
Rozwamy klasyczny przykad. Ziemia kry wok Soca. Elektron kry - w sta
rym jzyku Bohra - wok jdra. Jednak na tor elektronu naoone s pewne ogranicze
nia: moe porusza si tylko po okrelonych orbitach. Czy take w przypadku Ziemi
okrajcej Soce dozwolone s tylko pewne orbity? Newton powiedziaby, e nie; pla
neta moe porusza si po dowolnej orbicie. Ale poprawna odpowied brzmi: tak. Jeli
zastosujemy rwnanie Schrdingera do ukadu Soce-Ziemia, rozwizanie bdzie si
skadao z dyskretnego zbioru orbit. Tylko byoby ich bardzo wiele. W rwnaniu tym za
miast masy elektronu naleaoby wstawi do mianownika mas Ziemi, tak wic tu, gdzie
si znajdujemy - w odlegoci okoo 150 milionw kilometrw od Soca - odlegoci
midzy dozwolonymi orbitami byyby bardzo niewielkie, powiedzmy jedna przypadaaby
na kad miliardow miliardowej czci centymetra, a wic w efekcie pokrywayby ca
przestrze. Zatem w praktyce otrzymalibymy rozwizanie Newtona: wszystkie orbity
s dozwolone. Jeli wzi rwnanie Schrdingera i zastosowa je do makroobiektw, to
na naszych oczach przeksztaca si w... F = ma! W przyblieniu. Na marginesie, to Ru
djer Bokovi w XVIII wieku wyrazi przypuszczenie, e wzory Newtona s tylko wzora
mi przyblionymi, dostatecznie dokadnymi dla procesw, ktre dotycz wielkich odlego
ci, ale nie przetrwaj konfrontacji z mikrowiatem. Dlatego nasi studenci nie musz
wyrzuca ksiek do mechaniki. Mog dosta prac w NASA albo w klubie sportowym,
wyznacza tor ruchu ldujcego promu kosmicznego lub analizowa trajektorie piek,
posugujc si starymi, dobrymi rwnaniami Newtona.
Z punktu widzenia teorii kwantowej pojcie orbity lub tego, co elektron robi we
wntrz atomu albo w wizce, nie jest do niczego przydatne. Liczy si tylko rezultat po
miaru, a metody kwantowe mog jedynie poda prawdopodobiestwo jakiegokolwiek
moliwego rezultatu. Pomiar pooenia elektronu, powiedzmy w atomie wodoru, moe
da liczb - odlego od jdra. Liczb t otrzymuje si nie w wyniku obserwacji jedne
go elektronu, lecz podczas wielokrotnie powtarzanego pomiaru. Za kadym razem uzy
skujemy inny rezultat, rysujemy krzyw reprezentujc wszystkie te wyniki i dopiero ten
wykres moemy porwnywa z przewidywaniami teorii. Teoria nie pozwala przewidzie

148
adnego pojedynczego wyniku. Wszystko zaley od statystyki. Wracajc do mojej odzie
owej analogii: nawet jeli wiemy, e przecitny wzrost studenta pierwszego roku Uni
wersytetu w Chicago wynosi 172 cm, nastpny student moe mie 152 albo 180 cm.
Nie potrafimy tego przewidzie, moemy najwyej wykreli odpowiedni krzyw.
Dopiero przy prbach prognozowania rezultatw przejcia czstek przez barier
albo rozpadu radioaktywnego robi si niesamowicie. Wielokrotnie przygotowujemy taki
sam eksperyment. Wystrzeliwujemy elektron o energii 5 MeV w kierunku bariery o po
tencjale 5,5 MeV. Przewidujemy, e w 45 przypadkach na 100 elektron zdoa si przez
ni przedrze. Ale nigdy, przenigdy nie moemy by pewni, co zrobi dany elektron. Je
den si przedostaje, inny - pod kadym wzgldem identyczny - nie. Takie same ekspery
menty daj rne rezultaty. Taki wanie jest ten kwantowy wiat. W naukach klasycz
nych podkrelamy znaczenie powtarzalnoci wynikw. W wiecie kwantowym moemy
powtarza wszystko oprcz rezultatw.
Ot, wemy neutron, ktrego okres poowicznego rozpadu wynosi 10,3 minuty, co
oznacza, e jeli na pocztku mamy 1000 neutronw, to po upywie 10,3 minuty poowa
z nich ulegnie dezintegracji. Ale konkretny neutron? Moe si rozpa po trzech sekun
dach albo po 29 minutach. Dokadny moment jego rozpadu jest nieprzewidywalny. Ein
stein nie znosi tej sytuacji, mwi: Bg nie gra w koci z Wszechwiatem. Inni krytycy
stwierdzali: przypumy, e w kadym neutronie lub elektronie tkwi jaki mechanizm, ja
ka spryna, jaka ukryta zmienna, ktra sprawia, e kady z nich jest inny, tak
samo jak ludzie, ktrym mona przypisa przecitn dugo ycia. W odniesieniu do
ludzi wiadomo, e dziaa wiele niezbyt-ukrytych-zmiennych - geny, zatkane naczynia
wiecowe itd. - ktre mona by wykorzysta przy formuowaniu przewidywa dotycz
cych daty zgonu poszczeglnych jednostek. Naleaoby tylko wykluczy skutki spadaj
cych wind, nieszczliwych mioci czy wymykajcych si spod kontroli mercedesw.
Hipoteza ukrytej zmiennej zostaa w zasadzie wykluczona z dwch powodw: ad
na taka zmienna nie ujawnia si dotd w ani jednym z milionw eksperymentw prze
prowadzonych z udziaem elektronw. Ponadto nowe poprawione teorie dotyczce eks
perymentw w mechanice kwantowej zupenie wykluczyy moliwo jej istnienia.

Trzy rzeczy, ktre trzeba zapamita o mechanice kwantowej

Mona powiedzie, e mechanika kwantowa ma trzy godne podkrelenia wasnoci: po
pierwsze, jest sprzeczna z intuicj; po drugie, dziaa; po trzecie, pewne jej aspekty spra
wiy, e Einstein, Schrdinger i im podobni nie potrafili jej zaakceptowa, i z tego po
wodu wci jest przedmiotem wytonych bada. Pomwmy wic teraz nieco obszerniej
o kadym z tych punktw.
1. Jest sprzeczna z intuicj. Mechanika kwantowa zastpuje cigo dyskretnym
rozkadem. By posuy si porwnaniem: zamiast cieczy wlewanej do szklanki mamy
teraz miaki piasek. Rwnomierny szum, ktry syszysz, drogi Czytelniku, to uderzenia
wielkiej liczby atomw w twoje bbenki suchowe. No i jeszcze ten omwiony ju, nie
samowity eksperyment z podwjn szczelin.
Innym zjawiskiem cakowicie sprzecznym z intuicj jest tak zwany efekt tunelowy.
Mwilimy o wysyaniu elektronw w kierunku bariery. Analogiczn sytuacj w fizyce
klasycznej jest toczenie kuli w gr po zboczu. Jeli na pocztku pchnie si kul dosta
tecznie mocno (dostarczy si jej do energii), przetoczy si na drug stron. Jeli ener

149
gii bdzie za mao, sturla si z powrotem. Albo wyobramy sobie wagonik kolejki w lu
naparku uwiziony midzy dwoma przeraajcymi wzniesieniami. Przypumy, e wa
gonik wjecha do poowy wysokoci jednego wzniesienia i straci moc. Zsunie si w d,
a nastpnie wjedzie prawie do poowy drugiego wzniesienia i tak zacznie oscylowa w
t i z powrotem, uwiziony na przeczy. Gdybymy zdoali usun tarcie, wagonik
oscylowaby bez koca midzy dwiema nieprzekraczalnymi zaporami. W kwantowej
teorii atomowej podobny ukad nazywa si stanem zwizanym. Jednak nasz opis tego,
co dzieje si z elektronem skierowanym w stron bariery energetycznej albo uwizio
nym midzy dwiema barierami, musi uwzgldnia fale prawdopodobiestwa. Okazuje
si, e cz fali moe przeciec przez barier (w ukadach atomowych albo jdrowych
barier jest oddziaywanie elektryczne albo silne). Dlatego te istnieje skoczone praw
dopodobiestwo, e uwiziona czstka pojawi si poza puapk. To byo nie tylko nie
zgodne z intuicj, lecz take stanowio paradoks, poniewa podczas pokonywania ba
riery elektron musiaby mie ujemn energi, co jest absurdem z klasycznego punktu
widzenia. Ale dziki rozwijajcej si intuicji kwantowej mona powiedzie, e nie da si
obserwowa stanu elektronu w tunelu, dlatego nie jest to zagadnienie fizyczne. Mona
jedynie zaobserwowa, e si wydosta. Zjawisko to - nazwane efektem tunelowym znalazo zastosowanie przy wyjanianiu radioaktywnego rozpadu jder; stanowi te pod
staw dziaania wanego urzdzenia elektronicznego, zwanego diod tunelow, ktra
ma zastosowanie w dziedzinie fizyki ciaa staego. Bez tego niesamowitego efektu nie
mielibymy nowoczesnych komputerw i innych urzdze elektronicznych.
Punktowe czstki, efekt tunelowy, radioaktywno, udrki z podwjn szczelin wszystko to przyczynio si do powstania nowej intuicji potrzebnej fizykom kwantowym,
ktrzy, uzbrojeni w nowy or intelektualny, wyruszyli na przeomie lat dwudziestych i
trzydziestych na poszukiwanie nie wyjanionych zjawisk.
2. Dziaa. Zdarzenia w latach 1923-1927 pozwoliy zrozumie natur atomu, ale i
tak w tej przedkomputerowej epoce potrafiono waciwie podda analizie tylko najprost
sze atomy - wodoru, helu, litu - oraz te, z ktrych usunito cz elektronw (atomy zjo
nizowane). Przeom nastpi dziki Wolfgangowi Pauliemu, jednemu z cudownych dzie
ci, ktry majc 19 lat zrozumia teori wzgldnoci, a w wieku dojrzaym sta si enfant
terrible fizyki.
W tym miejscu nie sposb unikn dygresji na temat Pauliego. Znany z wysokich
standardw i krewkoci, by sumieniem fizyki. A moe po prostu czowiekiem prostoli
nijnym? Abraham Pais donosi, e niegdy Pauli skary si mu, i nie moe znale ad
nego dostatecznie wyzywajcego problemu, ktrym mgby si zaj: Moe to dlatego,
e wiem za duo. To nie przechwaka, tylko stwierdzenie oczywistego faktu. Mona so
bie wyobrazi, e Pauli by twardy dla swych asystentw. Gdy jeden z nich, Victor Weis
skopf, przyszy czoowy teoretyk, zgosi si kiedy do Pauliego, ten zmierzy go od stp
do gw, potrzsn gow i mrukn: Ach, taki mody, a ju nieznany. Po paru miesi
cach Weisskopf przynis mu swoj prac teoretyczn. Pauli rzuci na ni okiem i rzek:
No prosz, to nawet nie jest bdne. Do jednego ze swych asystentw powiedzia: Nie
przeszkadza mi, e mylisz powoli. Przeszkadza mi, e publikujesz szybciej, ni my
lisz. Nikt przy nim nie mg si czu bezpiecznie. Rekomendujc kogo na asystenta
Einsteinowi, ktry w pniejszych latach ycia zapuci si w dosy egzotyczne obsza
ry matematyki w bezowocnym poszukiwaniu jednolitej teorii pola, Pauli napisa: Drogi
Panie Einstein, to jest dobry student, tylko nie pojmuje jasno rnicy midzy matematy

150
k a fizyk. Z drugiej strony, Ty sam, drogi Mistrzu, ju dawno stracie t zdolno.
Kochany Wolfgang!
W 1924 roku Pauli sformuowa fundamentaln zasad, ktra pozwolia wyjani
budow ukadu okresowego pierwiastkw. Problem: Atomy ciszych pierwiastkw bu
dujemy w ten sposb, e do jdra dokadamy dodatnie adunki, a wok niego roz
mieszczamy elektrony na rnych dozwolonych poziomach energetycznych (w jzyku
starej teorii kwantowej: na rnych orbitach). Gdzie maj i elektrony? Pauli poda re
gu, znan dzi jako zakaz Pauliego, mwic, e adne dwa elektrony nie mog zaj
mowa tego samego stanu kwantowego. Na pocztku byo to jedynie intuicyjne zaoe
nie, ale z czasem zasada ta okazaa si by konsekwencj gbokiej i uroczej symetrii.
Przyjrzyjmy si, jak w. Mikoaj w swym warsztacie produkuje pierwiastki chemicz
ne. Musi to zrobi porzdnie, bo pracuje dla Bogini, a Ona jest twarda. Wodr jest a
twy: w. Mikoaj bierze jeden proton (jdro), dodaje elektron, ktry zajmuje najniszy
moliwy stan energetyczny (w starej teorii Bohra, ktra wci jest uyteczna ze wzgldu
na jej obrazowo: orbit o najmniejszym dozwolonym promieniu). wity Mikoaj nie
musi nawet uwaa, po prostu upuszcza elektron gdziekolwiek w pobliu jdra, a on
sam wskakuje na najniszy stan podstawowy, emitujc po drodze fotony. Teraz hel. W
jdrze helu w. Mikoaj umieszcza dwa protony, musi wic dorzuci do niego dwa elek
trony. Aby zrobi elektrycznie obojtny atom litu, potrzeba trzech elektronw. Problem w
tym, e nie wiadomo, gdzie si maj one znale. W kwantowym wiecie dozwolone s
tylko okrelone stany. Czy wszystkie elektrony tocz si w stanie podstawowym: trzy,
cztery, pi... elektronw? Tu wanie wkracza zakaz Pauliego. Mwi on: nie, adne dwa
elektrony nie mog zajmowa tego samego stanu kwantowego. W atomie helu drugi
elektron moe doczy do pierwszego, znajdujcego si na najniszym poziomie ener
getycznym, tylko wtedy, gdy ma przeciwny spin. Kiedy dokadamy w atomie litu trzeci
elektron, nie moe on ju wej na najniszy poziom energetyczny, musi si osiedli na
nastpnym, najniszym wolnym poziomie. Okazuje si, e ten stan ma znacznie wik
szy promie (znw la teoria Bohra), co pozwala wyjani aktywno chemiczn litu, a
dokadnie - atwo, z jak w pierwiastek moe uywa samotnego elektronu do two
rzenia wiza z innymi atomami. Po licie mamy beryl z czterema elektronami. W tym
pierwiastku czwarty elektron docza do trzeciego, bdcego na drugiej powoce - bo tak
wanie nazywane s poziomy energetyczne.
Gdy tak sobie wesoo podamy - beryl, bor, wgiel, azot, tlen, neon - dodajemy
elektrony dopty, dopki nie wypenimy kadej z powok. W tej powoce ju dosy stwierdza Pauli. Zaczynamy now. Mwic krtko, regularno wasnoci chemicznych i
zachowania pierwiastkw bierze si z kwantowego zapeniania powok via zakaz Pau
liego. Par dziesicioleci wczeniej uczeni wymiewali Mendelejewa, ktry ustawia pier
wiastki w rzdach i kolumnach w zalenoci od ich wasnoci. Pauli wykaza, e ta
okresowo bya cile zwizana z rozmaitymi powokami i stanami kwantowymi elek
tronw. Pierwsz powok zapeniaj dwa elektrony, drug - osiem, trzeci - te osiem i
tak dalej. A zatem ukad okresowy kry w sobie jakie gbsze znaczenie.
Podsumujmy t wan koncepcj. Pauli wymyli zasad regulujc sposb, w jaki
zmienia si rozmieszczenie elektronw w atomach pierwiastkw chemicznych. Zasada
ta wyjania ich wasnoci chemiczne (gaz szlachetny, aktywny metal itd.), wic je z
liczb i stanem elektronw, zwaszcza tych, ktre znajduj si na najwyszych powo
kach i s najbardziej naraone na kontakt z innymi atomami. Zakaz Pauliego pociga
za sob dramatyczne konsekwencje: gdy powoka jest ju zapeniona, nie mona do niej

151
dooy dodatkowych elektronw. Przeciwstawia si temu ogromna sia. To wanie dla
tego materia jest nieprzenikalna. Cho atomy skadaj si w ponad 99,99 procent z
prni, mam powane problemy z przechodzeniem przez cian. Moe Ty te, drogi
Czytelniku? Dlaczego? W ciaach staych atomy s zespolone dziki skomplikowanym
oddziaywaniom elektrycznym. Napr elektronw znajdujcych si w Twoim ciele na
elektrony skadajce si na cian jest bezskuteczny z powodu zakazu Pauliego, ktry
nie dopuszcza, by elektrony znalazy si zbyt blisko siebie. Pocisk wystrzelony z pistole
tu jest w stanie wnikn w cian, poniewa zrywa wizania czce atomy i jak lodo
amacz przygotowuje miejsce dla swoich wasnych elektronw. Zakaz Pauliego odgrywa
take istotn rol w tak dziwacznych i romantycznych obiektach, jakimi s gwiazdy
neutronowe i czarne dziury. Ale znowu odszedem od tematu.
Kiedy ju rozumiemy zachowanie atomw, moemy rozwizywa problem tworze
nia si czstek, na przykad wody (H2O), chlorku sodu (NaCl), czyli soli kuchennej. Cz
steczki powstaj dziki zoonym oddziaywaniom midzy elektronami i jdrami cz
cych si atomw. Ukad elektronw w powokach stanowi klucz do utworzenia stabilnej
czsteczki. Teoria kwantowa daa wic chemii mocne podstawy naukowe. Chemia
kwantowa jest dzi kwitnc dziedzin, od ktrej wzio pocztek par nowych dyscy
plin, takich jak biologia molekularna, inynieria genetyczna i medycyna molekularna. W
materiaoznawstwie teoria kwantowa pomaga nam wyjania i kontrolowa wasnoci
metali, izolatorw, nadprzewodnikw i pprzewodnikw. Pprzewodniki doprowadziy
do wynalezienia tranzystora, za co pen zasug odkrywcy przypisuj kwantowej teorii
metali, sucej im jako natchnienie do bada. Z tego odkrycia wziy si komputery i
mikroelektronika oraz rewolucja w komunikacji i przetwarzaniu informacji. No i s jesz
cze lasery i masery - urzdzenia cakowicie kwantowe.
Gdy pomiary signy do wntrza jdra atomowego - rozmiary 100 tysicy razy
mniejsze od atomu - teoria kwantowa staa si niezbdnym narzdziem w tym nowym
rodowisku. Astrofizyka bada procesy gwiazdowe prowadzce do powstania tak egzo
tycznych cia, jak Soce, czerwone olbrzymy, biae kary, gwiazdy neutronowe i czarne
dziury. Histori ycia kadego z nich opisuje teoria kwantowa. Z punktu widzenia uy
tecznoci spoecznej, wedug naszych ocen, teoria kwantowa ley u rda 25 procent
dochodu narodowego brutto wszystkich pastw uprzemysowionych. Pomyle tylko: oto
mamy tych wszystkich europejskich fizykw owadnitych dz poznania atomu, a z
ich dziaa rodzi si dziaalno ekonomiczna o wartoci wielu bilionw dolarw. Gdy
by tylko roztropne i przewidujce rzdy pomylay w stosownym czasie o naoeniu
podatku w wysokoci jednej dziesitej procentu od produktw, do ktrych powstania
przyczynia si technologia kwantowa, i uzyskane pienidze odoyy na rozwj nauki i
edukacj... C, w kadym razie teoria kwantowa naprawd dziaa.
3. S z ni pewne problemy. Chodzi o funkcj falow () i o to, co ona oznacza.
Mimo e teoria kwantowa odniosa wielkie sukcesy praktyczne i teoretyczne, nie moe
my by cakowicie pewni, co ona oznacza. Moliwe, e nasze zakopotanie w obliczu
teorii kwantowej jest skutkiem konstrukcji psychicznej ludzkiego umysu, ale moliwe
take, e pojawi si jeszcze kiedy jaki geniusz, ktry opracuje schemat pojciowy za
dowalajcy wszystkich. Jeli teoria kwantowa przyprawia ci, drogi Czytelniku, o mdo
ci, nie martw si: jeste w doborowym towarzystwie. Wielu fizykw nie mogo si z ni
pogodzi, midzy innymi Planck, Einstein, de Broglie i Schrdinger.
Istnieje bogata literatura na temat zastrzee wobec probabilistycznej natury teorii
kwantowej. Einstein przewodzi walce i podj dug seri usilnych prb (wcale nie a

152
twych do przeledzenia) podwaenia zasady nieoznaczonoci. Wci jednak ulega
Bohrowi, ktry stworzy to, co dzi zwiemy kopenhask interpretacj mechaniki kwan
towej. Bohr i Einstein naprawd przyoyli si do dyskusji. Einstein konstruowa ekspe
rymenty mylowe, ktre miay zada cios w samo serce nowej teorii kwantowej, a Bohr,
zazwyczaj po caym weekendzie cikiej pracy, wynajdywa bd w jego rozumowaniu.
W sporze tym Einstein odgrywa rol kopotliwego dzieciaka (jak ten, ktry na lekcjach
religii pyta: Jeli Bg jest wszechmocny, to czy moe stworzy tak wielki kamie, e go
sam nie moe podnie?) i wci wymyla nowe paradoksy ukryte w teorii kwantowej.
Bohr by ksidzem, ktry wci obala wysuwane przez Einsteina obiekcje.
Mwi si, e wiele ich dyskusji odbyo si podczas lenych spacerw. Oczyma du
szy widz, co by si stao, gdyby kiedy spotkali wielkiego niedwiedzia. Bohr natych
miast wyciga z plecaka par butw do biegania (Reebok, 300 dolarw za par) i
szybko je sznuruje. Co robisz, Niels? Przecie wiesz, e nie wyprzedzisz niedwiedzia
- susznie zwraca uwag Einstein. O nie, nie musz wyprzedza niedwiedzia, drogi
Albercie - odpowiada Bohr - wystarczy, bym wyprzedzi Ciebie.
W roku 1936 Einstein w kocu skapitulowa i przyzna, e teoria kwantowa po
prawnie opisuje wszystkie moliwe eksperymenty, w kadym razie te, ktre mona so
bie wyobrazi. Wtedy zmieni strategi i stwierdzi, e mechanika kwantowa nie moe
by kompletnym opisem wiata, nawet jeli pozwala okreli prawdopodobiestwo wyni
kw rozmaitych pomiarw. Bohr odpowiedzia, e niekompletno, ktra tak frasowaa
Einsteina, nie jest brakiem teorii, tylko wasnoci wiata, w ktrym yjemy. Ci dwaj roz
prawiali nad mechanik kwantow do grobowej deski i jestem przekonany, e wci j
roztrzsaj, chyba e Starzec, jak Einstein zwyk by nazywa Boga, sam na skutek nie
waciwie pojmowanej troski rozstrzygn za nich t kwesti.
Wiele tomw mona zapeni opowiadaniami o debatach Bohra i Einsteina. Ja
sprbuj zilustrowa problem jednym przykadem. Sowo przypomnienia o fundamental
nej zasadzie Heisenberga: adne wysiki zmierzajce do jednoczesnego ustalenia,
gdzie czstka jest i dokd si udaje, nie mog nigdy zosta uwieczone cakowitym
sukcesem. Zaplanuj eksperyment, aby okreli pooenie czstki, i oto jest, z dokadno
ci, jakiej tylko zapragniesz. Zaplanuj pomiar, by zobaczy, jak szybko si porusza presto, otrzymujemy prdko. Ale nie moemy mie obu rzeczy naraz. Rzeczywisto
odsaniana przez te pomiary zaley od strategii przyjtej przez eksperymentatora. Ten
subiektywizm rzuca wyzwanie tak bliskiej naszemu sercu wierze w przyczyn i skutek.
Jeli elektron startuje z punktu A i zaobserwowano go potem w punkcie B, to wydaje
si naturalne przyjcie, e przyby tam, pokonujc jaki konkretny tor czcy A z B.
Teoria kwantowa temu przeczy, mwic, e droga jest niepoznawalna. Wszystkie drogi
s moliwe, kada z pewnym prawdopodobiestwem.
By zdemaskowa niekompletno tej koncepcji toru-widma, Einstein zaproponowa
pewien eksperyment. Nie przedstawi w peni rozumowania Einsteina, postaram si tyl
ko je naszkicowa. Jest ono znane jako eksperyment mylowy EPR - od nazwisk trzech
jego twrcw: Einstein, Podolsky i Rosen. Miao to by dowiadczenie z udziaem
dwch czstek, ktrych losy s ze sob cile zwizane. Znamy metody tworzenia par
czstek w ten sposb, e musz mie przeciwne spiny: jeli jedna z nich wiruje w d,
to druga musi wirowa w gr, albo jedna w lewo, a druga w prawo. Wysyamy jedn
czstk do Chicago, a drug do Bangkoku. Einstein powiedzia: w porzdku, zaakcep
tujmy fakt, e nie wiemy nic o czstce a do chwili pomiaru. Mierzymy wic czstk A
w Chicago i stwierdzamy, e ma spin skierowany w prawo. Ergo, wiemy teraz co o

153
czstce B, znajdujcej si w Bangkoku, ktrej jeszcze nawet nie poddano obserwa
cjom. Na pocztku czstka moga z prawdopodobiestwem rwnym 0,5 mie spin skie
rowany zarwno w prawo, jak i w lewo. Teraz, po pomiarze dokonanym w Chicago,
wiemy, e czstka ta wiruje w lewo. Ale skd ona wie, jaki by rezultat tamtego
pomiaru? Nawet jeli miaaby przy sobie mae radio, to przecie fale radiowe podruj
z prdkoci wiata i potrzebuj troch czasu na przebycie od czstki A do czstki B.
Co to za system komunikowania si, ktry nie ma nawet do przyzwoitoci, by nie po
rusza si szybciej od wiata? Einstein nazwa to zjawisko dziwacznym oddziaywa
niem na odlego. Eksperyment EPR podsumowano wnioskiem, e zwizek midzy
zdarzeniami dotyczcymi czstki A (decyzja wykonania pomiaru A) a rezultatem po
miaru B mona zrozumie tylko pod warunkiem, e dysponuje si dodatkowymi danymi,
a teoria kwantowa nie moe ich dostarczy. Aha! - zawoa Albert. - Mechanika kwanto
wa jest niekompletna!
Kiedy Einstein przyoy Bohrowi tym eksperymentem, ruch uliczny w Kopenhadze
zamar, a Bohr zagbi si w rozwaaniach. Einstein prbowa podej z boku zasad
nieoznaczonoci Heisenberga, dokonujc pomiaru towarzyszcej czstki. Bohr w kocu
odpowiedzia, e nie mona separowa zdarze dotyczcych A i B, e ukad musi obej
mowa zarwno A, jak i B oraz obserwatora, ktry decyduje, kiedy dokonywa pomia
rw. Wielu uznao, e ta holistyczna odpowied zawiera w sobie elementy mistycyzmu
religii Wschodu i wiele (zbyt wiele) ksiek napisano o zwizkach czcych teori
kwantow z filozofiami Wschodu. Sedno problemu tkwi w tym, czy czstka A i obser
wator (albo detektor tej czstki) istnieje rzeczywicie, czy te przed pomiarem s tylko
nic nie znaczcymi, tymczasowymi duchami. To konkretne zagadnienie zostao rozwi
zane dziki przeomowi teoretycznemu i (aha!) genialnemu eksperymentowi.
Dziki twierdzeniu udowodnionemu w roku 1964 przez teoretyka o nazwisku John
Bell stao si jasne, e moliwe jest przeprowadzenie w laboratorium zmodyfikowanej
wersji eksperymentu EPR. Bell poda ide eksperymentu, w ktrym w zalenoci od
tego, czy racj mia Einstein, czy Bohr, mona otrzyma rne wielkoci zwizku na od
lego czcego czstki A i B. Twierdzenie Bella otaczane jest niemale religijn
czci w pewnych krgach, czciowo dlatego, e dobrze mieci si na podkoszulku.
Wiem na przykad o istnieniu co najmniej jednego klubu dla pa, bodaje w Springfield,
ktrego czonkinie spotykaj si w czwartkowe popoudnia, by omawia twierdzenie
Bella. Ku zgorszeniu samego Bella, jego twierdzenie zostao rozgoszone przez niekt
rych jako dowd na istnienie zjawisk paranormalnych i metapsychicznych.
Idea Bella zaowocowaa seri eksperymentw. Szczeglnym sukcesem zakoczyo
si dowiadczenie przeprowadzone przez Alaina Aspecta i jego wsppracownikw w
roku 1982 w Paryu. Eksperyment ten sprowadza si do pomiaru korelacji midzy wy
nikami A i B. Innymi sowy, polega na sprawdzeniu, ile razy w obu pomiarach otrzy
mano jednakowe wyniki: lewy spin i lewy spin albo prawy i prawy. Analizy Bella pozwa
laj na przewidzenie wielkoci tej korelacji przy zaoeniu, e suszna jest albo interpre
tacja Bohra o tak-kompletnej-jak-tylko-to-moliwe teorii kwantowej, albo przewiadcze
nie Einsteina, e musi istnie jaka ukryta zmienna, ktra determinuje t korelacj. Eks
peryment wykaza, e ujcie Bohra byo suszne, a Einsteina bdne. Najwyraniej te
dugozasigowe korelacje wystpujce midzy czstkami s po prostu czci przyrody.
Czy w ten sposb zakoczylimy wreszcie dyskusj? W adnym wypadku. Ona
wci szaleje! Jednym z bardziej intrygujcych miejsc, w ktrych kwantowa niesamowi
to ujawnia si w caej krasie, jest sam moment stworzenia Wszechwiata. W naj

154
wczeniejszej fazie jego narodzin Wszechwiat mia subatomowe rozmiary i mechanika
kwantowa odnosia si do niego caego. By moe wyra pogld caej rzeszy fizykw,
mwic, e bd si trzyma bada prowadzonych za pomoc akceleratora, ale ogrom
nie si ciesz, e kto wci jeszcze martwi si o pojciowe podstawy teorii kwantowej.
Jeli za chodzi o pozostaych - jestemy dobrze uzbrojeni w rwnania Schrdin
gera, Diraca i nowszej kwantowej teorii pola. Drog do Boskiej Czstki - a przynajmniej
jej pocztek - wida ju bardzo wyranie.

155

8. Interludium B: Taczcy mistrzowie wiedzy tajemnej

Chc wiedzie, jak Bg stworzy ten wiat.
Nie interesuje mnie to czy inne zjawisko. Chc zna Jego myli, reszta to szczegy.
ALBERT EINSTEIN
Podczas nie koczcego si procesu wzniecania i podtrzymywania wrd szerokich
krgw spoeczestwa entuzjazmu dla budowy nadprzewodzcego superakceleratora
(SSC) odwiedziem w Waszyngtonie senatora Bennetta Johnstona, demokrat z Lu
izjany. Jego poparcie byo ogromnie wane dla losw majcego kosztowa osiem miliar
dw dolarw akceleratora. Johnston jest do dociekliwym czowiekiem jak na senatora
Stanw Zjednoczonych. Lubi rozmawia o czarnych dziurach, ptlach czasowych i tym
podobnych zjawiskach. Gdy wszedem do jego gabinetu, wsta zza biurka i potrzsn
mi przed nosem ksik. Panie Lederman, mam do pana mnstwo pyta na ten temat
- powiedzia. Bya to ksika Taczcy Mistrzowie Wu Li Gary'ego Zukava. Wdalimy
si w rozmow o fizyce i spdziem z nim ponad godzin zamiast zaplanowanego
kwadransa. Wci czekaem na jak zrczn okazj, czy choby tylko pauz, ktr
mgbym wykorzysta jako punkt wyjcia dla wtrcenia swojej piewki w sprawie SSC
(Skoro ju mowa o protonach, to wie pan, mam na oku tak maszyn...). Ale Johnston
by niezmordowany, bez przerwy mwi o fizyce. Gdy sekretarka przerwaa nam po raz
czwarty, umiechn si i powiedzia: Wiem, po co pan przyszed. Gdyby mnie pan za
cz namawia, obiecabym, e zrobi, co w mojej mocy, ale tak byo znacznie cieka
wiej! Oczywicie, zrobi, co w mojej mocy. I naprawd zrobi cakiem sporo.
Troch mnie zaniepokoio to, e dny wiedzy senator zaspokaja ciekawo, czyta
jc ksik Zukava. W cigu ostatnich kilku lat ukazao si mnstwo publikacji - Tao fi
zyki Fritjofa Capry moe by kolejnym przykadem - ktre usiuj wyjania wspczesn
fizyk w kategoriach pojciowych waciwych wschodnim religiom i mistycyzmowi. Ich
autorzy maj skonno do formuowania ekstatycznych konkluzji typu: wszyscy jeste
my czci kosmosu, kosmos jest czci nas. Wszyscy jestemy jednoci! (A bank,
nie wiadomo dlaczego, przysya rachunki kademu z osobna). Niepokojce jest to, e
senator mg nabi sobie gow dziwnymi pomysami, pochodzcymi z takich ksiek,
tu przed wanym gosowaniem nad losami urzdzenia wartego ponad osiem miliardw
dolarw, ktrym maj zarzdza fizycy. Oczywicie, Johnston zna si troch na nauce i
zna wielu naukowcw.
Natchnieniem dla tych ksiek jest zazwyczaj teoria kwantowa i jej wrodzona nie
samowito. Jedna z nich - niech na zawsze pozostanie bezimienna - przedstawia
trzewe rozwaania na temat zasady nieoznaczonoci Heisenberga, eksperymentu my
lowego EPR i twierdzenia Bella, a nastpnie przechodzi do entuzjastycznej dyskusji
nad doznaniami psychicznymi wywoanymi przez LSD, opowiada o duchach i zmarej
dawno temu istocie o imieniu Seth, ktra przekazywaa swoje idee za porednictwem
pewnej gospodyni domowej zamieszkaej w Elmira, w stanie Nowy Jork. Najwyraniej
przesank tego dziea i innych jemu podobnych jest przekonanie, e skoro teoria kwan
towa jest niesamowita, to czemu by nie podnie do rangi faktw naukowych take i
innych dziwnych rzeczy?
Nie warto byoby zawraca sobie gowy takimi ksikami, gdyby w ksigarniach le
ay one w dziaach powiconych zjawiskom paranormalnym czy ezoterycznym. Nie

156
stety, czsto bywaj umieszczane w dziale wydawnictw naukowych, by moe dlatego,
e ich tytuy zawieraj sowo kwant lub nauka. Zbyt wiele z tego, co czytelnicy wie
dz na temat fizyki, czerpi wanie z ksiek tego typu. Przyczepi si tutaj do dwch
z nich, najbardziej wybitnych w swojej kategorii: Tao fizyki i Taczcy Mistrzowie Wu
Li. Obie zostay opublikowane w latach siedemdziesitych. Trzeba przyzna, e te
ksiki - Tao Fritjofa Capry, ktry otrzyma doktorat na Uniwersytecie Wiedeskim i Mi
strzowie Gary'ego Zukava - pozwoliy wielu ludziom zapozna si z fizyk. To bardzo
dobrze. I z pewnoci nie ma nic zego w doszukiwaniu si paralel midzy now fizyk
kwantow a hinduizmem, buddyzmem, taoizmem, filozofi Zen, czy choby tradycyjn
kuchni kantosk. Ponadto Capra i Zukav wiele zagadnie przedstawili poprawnie.
Kada z tych ksiek jest miejscami cakiem niele napisana i dobrze popularyzuje za
gadnienia fizyczne, przez co wydaje si wiarygodna. Niestety, autorzy przeskakuj od
pewnych udowodnionych poj naukowych do takich, ktre le daleko poza granicami
fizyki, a logiczny pomost czcy jedne z drugimi, jeli w ogle istnieje, jest nadzwy
czaj chwiejny.
Na przykad Zukav cakiem niele upora si z wyjanieniem synnego eksperymen
tu Younga z podwjn szczelin. Ale podana przez niego analiza wynikw jest zadzi
wiajca. Jak ju mwilimy, w zalenoci od tego, czy jedna, czy dwie szczeliny s
otwarte, otrzymuje si rny rozkad fotonw (albo elektronw). Eksperymentator mg
by zatem zada sobie pytanie: skd czstka wie, ile szczelin jest otwartych? Jest to,
oczywicie, do cudaczny sposb pytania o mechanizm zjawiska. Zasada nieoznaczo
noci Heisenberga, pojcie lece u podstaw teorii kwantowej, mwi, e nie mona
okreli, ktr szczelin przechodzi czstka, nie niweczc caego eksperymentu. Za
spraw moe dziwacznych, ale efektywnych rygorw naoonych przez teori kwanto
w, pytania tego rodzaju s zupenie pozbawione sensu.
Ale Zukav dowiedzia si z tego eksperymentu czego zupenie innego: czstka
wie, czy otwarta jest jedna szczelina, czy dwie. Fotony s inteligentne! Ale to jeszcze nie
wszystko: Jestemy zmuszeni przyzna - pisze Zukav - e fotony, bdce energi,
przypuszczalnie przetwarzaj informacj i dostosowuj swoje zachowanie do wymogw
sytuacji, a take, cho moe to zabrzmie dziwnie, wydaj si tworami organicznymi.
To s zabawne rozwaania, moe nawet filozoficzne, ale dawno ju opucilimy obszar
nauki.
Paradoksalnie, cho Zukav gotw jest przypisa wiadomo fotonom, nie akceptu
je istnienia atomw. Pisze: Atomy nigdy nie byy czym rzeczywistym. S hipotetycz
nymi bytami skonstruowanymi po to, by dane eksperymentalne uczyni bardziej zrozu
miaymi. Nikt, ale to nikt adnego z nich nigdy nie widzia. Znowu odzywa si pani z
audytorium, rzucajca nam wyzwanie: Czy widzia pan kiedy atom? Ona przynajmniej
zadawaa pytanie i gotowa bya wysucha odpowiedzi. Zukav sam udzieli odpowiedzi negatywnej. Ale jeli nawet zechcemy dzi dosownie interpretowa jego pogldy, okae
si, e znacznie rozmijaj si z prawd. Od czasu opublikowania Mistrzw wielu ludzi
widziao atomy dziki skanujcemu mikroskopowi, ktry pozwala robi malcom pikne
zdjcia.
Capra jest znacznie bystrzejszy i ostroniej formuuje swoje tezy, cho w zasadzie
te pozostaje niedowiarkiem. Twierdzi, e naley porzuci prosty mechanistyczny obraz
odwoujcy si do podstawowych cegieek. Wychodzc od rozsdnych rozwaa o fi
zyce kwantowej, konstruuje zawie spekulacje i wykazuje zupeny brak zrozumienia dla

157
misternej sieci powiza, czcych teori z eksperymentem, oraz tego, jak wiele potu,
trudu i ez kosztuje kady krok na drodze rozwoju nauki.
O ile lekcewacy stosunek do nauki prezentowany przez omawianych autorw tyl
ko zniechca mnie do nich, o tyle prawdziwi szarlatani po prostu mnie denerwuj. Praw
d mwic, Tao i Mistrzowie to stosunkowo przyzwoici przedstawiciele pisarstwa nale
cego do poredniej strefy midzy dobrymi ksikami naukowymi a obkan twrczo
ci szarlatanw, oszustw i szalecw. Ci ludzie gwarantuj ycie wieczne tym, ktrzy
ogranicz sw diet do korzeni sumaku. Donosz o spotkaniach z istotami pozaziem
skimi. Demaskuj fasz teorii wzgldnoci, ponad ktr przedkadaj sumeryjski odpo
wiednik Kalendarza dla rolnikw. Pisuj do brukowej prasy i zarzucaj stertami listw
wszystkich znanych naukowcw. Wikszo z tych ludzi jest nieszkodliwa, jak ta sie
demdziesicioletnia kobieta, ktra na omiu gsto zapisanych stronicach donosia mi o
swojej konwersacji z maymi zielonymi gomi z kosmosu. Ale nie wszyscy s nieszko
dliwi. Sekretarz redakcji czasopisma Physical Review zosta zastrzelony przez czowie
ka, ktremu odmwiono publikacji niespjnego artykuu.
Trzeba przyzna, e we wszystkich dziedzinach, wszystkich obszarach ludzkiej
dziaalnoci istnieje taka czy inna forma establishmentu, czy to w postaci grupy starze
jcych si profesorw fizyki z prestiowych uniwersytetw, potentatw restauracji typu
fast food lub wyszych oficjeli organizacji skupiajcej prawnikw. Postp w nauce wtedy
przebiega najszybciej, gdy obala si gigantw. Dlatego nawet sami czonkowie establi
shmentu gorliwie poszukuj obrazoburcw, buntownikw z (intelektualnymi) bombami.
Oczywicie, nikt si nie cieszy, widzc wasn teori obrcon w perzyn. Niektrzy
mog nawet zareagowa - odruchowo i tylko przez moment - jak polityczny establish
ment w obliczu rebelii. Ale tradycja przewrotw zbyt silnie wrosa w struktur nauki.
Ksztacenie i nagradzanie modych i twrczych adeptw jest witym obowizkiem
uczonego. (Najsmutniejsza ocena, jak mona komu wystawi, brzmi: sama modo
to jeszcze nie wszystko). Ta etyka, nakazujca otwarto wobec modziey, wywrotow
cw i przeciwnikw ortodoksji, stwarza sposobno, by wlizgnli si take szarlatani i
pomylecy. Mog oni erowa na niedouczonych, nierozwanych dziennikarzach, re
daktorach i innych stranikach mediw. Niektrzy oszuci zdoali odnie godny podzi
wu sukces, ot, choby izraelski magik Uri Geller albo pisarz Immanuel Velikowsky, czy
nawet niektrzy posiadacze doktoratw w dziedzinie nauk cisych. (Tytu doktora w
jeszcze mniejszym stopniu jest rkojmi prawdy ni Nagroda Nobla). To wanie ludzie
tego pokroju stanowi rdo doniesie o takich cudach jak widzce donie, psychoki
neza, kreacjonizm, poliwoda, zimna fuzja i wiele innych oszukaczych pomysw.
Zazwyczaj twierdz oni, e skostniay establishment przeladuje nowo odkryt prawd,
pragnc dla siebie zachowa prawa i przywileje.
Oczywicie, moe si tak zdarzy. Ale w naszej dziedzinie nawet czonkowie esta
blishmentu buntuj si przeciw establishmentowi. Nasz wity patron, Richard Feyn
man, w eseju zatytuowanym Czym jest nauka napomina studentw: uczcie si od
nauki, e nie wolno wam wierzy ekspertom. [...] Nauka to wiara w ignorancj eksper
tw. A dalej: Kade pokolenie, ktre odkrywa co nowego, musi przekaza to nastp
nym, ale musi to przekaza w postaci delikatnie zrwnowaonej mieszaniny poszano
wania i jego braku, tak, aby nasza rasa [...] nie przekazywaa modym swoich bdw,
lecz skumulowan mdro oraz t mdro, e moe ona wcale nie by mdroci.
Ten wymowny fragment wyraa gbokie przekonanie nas wszystkich, ktrzy trudzi
limy si w winnicy nauki. Oczywicie, nie wszyscy uczeni potrafi posugiwa si kry

158
tycznym zmysem, zebra w sobie mieszanin pasji i zrozumienia, o ktrej pisa Feyn
man. To jest jedna z wielu rzeczy, ktrymi naukowcy rni si midzy sob. Prawd
jest te, e niektrzy traktuj siebie zbyt powanie; nie potrafi wwczas oceni krytycz
nie wasnej pracy albo, co gorsza, pracy modych ludzi, ktrzy rzucaj im wyzwanie.
adna dziedzina nie jest doskonaa, ale spoeczestwo nie zdaje sobie sprawy, jak cht
nie, z jakim zapaem i radoci spoeczno naukowa danej dziedziny wiedzy wita inte
lektualnych obrazoburcw - jeli tylko maj oni cokolwiek do zaoferowania.
Tragedia tkwi nie w tym, co pisz kiepscy pseudonaukowi pisarze, nie w tym, e
agent ubezpieczeniowy z Witchita wie dokadnie, w ktrym miejscu Einstein popeni
bd, i pisze o tym ksik, nie w tym, e jaki oszust powie wszystko jedno co, byle
tylko zarobi par groszy, nie w tym, co robi Geller, Velikovsky i im podobni. Tragedi
s szkody, jakie ponosi atwowierne i niedouczone spoeczestwo, ktre tak atwo jest
omami. Ludzie bd kupowa piramidki, zapac krocie za zastrzyki z wycigu z ma
pich gruczow, bd u pestki moreli, pjd wszdzie i zrobi wszystko, czego od
nich zadaj rni hochsztaplerzy, ktrzy - awansowawszy z jarmarcznych kramw do
najpopularniejszych programw telewizyjnych - w imi nauki sprzedaj coraz wicej zu
chwaych paliatyww.
Dlaczego jestemy - mwic my, mam na myli spoeczestwo - tak bardzo podat
ni na podobn manipulacj? By moe czujemy si niepewnie w obliczu nauki, bo nie
jestemy zaznajomieni z mechanizmami jej ewolucji i rozwoju. Spoeczestwo postrze
ga nauk jako monolityczny gmach, wzniesiony przy uyciu niewzruszonych regu i
przekona, a take - dziki stworzonemu przez media wizerunkowi drtwego jajogowe
go - traktuje naukowcw jako starych, sklerotycznych obrocw status quo. W rzeczy
wistoci nauka jest znacznie bardziej elastyczna. Istot nauki nie jest status quo, lecz
rewolucja.

Pomruki rewolucji
Teoria kwantowa stanowi atwy cel dla pisarzy, ktrzy chc porwna j do jakich sys
temw religijnych czy mistycznych. Klasyczna fizyka newtonowska czsto przedstawia
na bya jako bezpieczna, logiczna i zgodna z intuicj. Potem zastpuje j teoria kwan
towa, sprzeczna z intuicj i dziwaczna. Jest niezrozumiaa i wzbudza obawy. Jeden ze
sposobw radzenia sobie z ni - sposb stosowany w niektrych ze wspomnianych
ksiek - polega na traktowaniu teorii kwantowej jak religii. Dlaczego nie uzna jej za ja
k form hinduizmu (albo buddyzmu itd.)? Dziki temu logik mona pozostawi ca
kiem na boku.
Inny sposb odwouje si do teorii kwantowej jako... no c, jako nauki. Chodzi o
to, by nie da si omami propagandzie o zastpowaniu tego, co byo przedtem. W na
uce nie ma takiego zwyczaju, by ni std, ni zowd wyrzuca wielowiekowe, zasuone
idee; zwaszcza te, ktre wci jeszcze zupenie dobrze funkcjonuj. Warto w tym miej
scu zrobi ma dygresj, by zobaczy, jak przebiegay rewolucje w fizyce.
Nowa fizyka nie zawsze obala star. Rewolucje w nauce przebiegaj konserwatyw
nie i oszczdnie. Mog z nich pyn oszaamiajce konsekwencje filozoficzne, mog
one sprawia wraenie, e wykraczaj poza potoczne dowiadczenie, ale tak naprawd
dzieje si tylko to, e stary dogmat zostaje rozcignity na now dziedzin.

159
Wemy starego Greka, Archimedesa. W setnym roku przed nasz er sformuowa
zasady statyki i hydrostatyki. Statyka zajmuje si badaniem warunkw stabilnoci struk
tur, takich jak drabiny, mosty i sklepienia. Zazwyczaj chodzi tu o obiekty, ktre czowiek
zaprojektowa, by uczyni swe ycie bardziej wygodnym. Prace Archimedesa nad hydro
statyk dotyczyy cieczy i tego, co w nich pywa, a co tonie; co pywa stabilnie, a co
si chwieje i obraca; dotyczyy zasad wyporu hydrostatycznego oraz problemu, dlacze
go w wannie krzyczy si Heureka! i tym podobnych. Te zagadnienia oraz dotyczce
ich odkrycia Archimedesa s dzi tak samo wane jak dwa tysice lat temu.
W roku 1600 Galileusz bada prawa statyki i hydrostatyki, ale rozszerzy zakres
swych zainteresowa na ciaa bdce w ruchu: obiekty toczce si w d po rwniach
pochyych, kulki zrzucane z wysokich wie, obcione struny od lutni wahajce si w
warsztacie ojca. Prace Galileusza obejmoway swym zakresem prace Archimedesa, ale
znacznie wicej wyjaniay. W rzeczywistoci, pozwoliy zaj si szczegami po
wierzchni Ksiyca i satelitami Jowisza. Galileusz nie obali Archimedesa, lecz go
wchon. Gdybymy mieli graficznie przedstawi t sytuacj, wygldaoby to tak:

Newton wykroczy daleko poza Galileusza. Wprowadzi rozwaania na temat przy

czyn i dziki temu mg wyjani budow Ukadu Sonecznego i morskie pywy. Synte
zy Newtona zawieray nowe pomiary ruchw planet i ich ksiycw. aden szczeg
newtonowskiej rewolucji nie rzuci nawet cienia wtpliwoci na osignicia Galileusza
czy Archimedesa. Natomiast pozwolia ona znacznie rozszerzy obszary Wszechwiata,
bdce przedmiotem tej wielkiej syntezy.

W XVIII i XIX wieku uczeni zaczli bada zjawisko wykraczajce poza zwyke, po
wszechne dowiadczenia ludzkie. Zjawisko to zwano elektrycznoci. Nie bya ona nor
malnie dostpna. Pojawiaa si tylko czasami w postaci przeraajcej byskawicy. Zja
wiska elektryczne musiano sztucznie wywoywa w laboratoriach po to tylko, by mc je
analizowa (podobnie dzi niektre czstki produkuje si w akceleratorach). Elektrycz
no bya wtedy tak samo egzotyczna jak dzisiaj kwarki. Z wolna zaczto rozumie, a

160
nawet kontrolowa, prdy i rda napicia, pola magnetyczne i elektryczne. Prawa
rzdzce elektrycznoci i magnetyzmem zostay rozszerzone i skodyfikowane przez
Jamesa Maxwella. Gdy Maxwell, a potem Heinrich Hertz, a potem Guglielmo Marconi,
a potem Charles Steinmetz i wielu innych znalazo zastosowanie dla tych idei, radykal
nie zmienio si nasze otoczenie. Elektryczno towarzyszy nam niemal wszdzie, prze
kazy informacyjne trzeszcz w powietrzu, ktrym oddychamy. Ale Maxwell w niczym
nie uchybi tym, ktrzy go poprzedzali.

Po odkryciach, ktrych dokonali Newton i Maxwell, niewiele ju zostao do zrobie

nia. Czy nie? Einstein skupi sw uwag na samych obrzeach newtonowskiego
Wszechwiata. W swych rozwaaniach wypuci si na wielkie gbie; pewne aspekty
galileuszowych i newtonowskich zaoe niepokoiy go i doprowadziy ostatecznie do
sformuowania wasnych, odwanych hipotez. Jednak w zakres jego obserwacji wcho
dziy teraz ciaa poruszajce si z nadzwyczajn prdkoci. Takie zjawiska znajdoway
si po prostu poza zasigiem zainteresowa wczeniejszych obserwatorw. Lecz w
miar jak ludzie zaczli bada atomy, projektowa urzdzenia jdrowe i interesowa si
najwczeniejszymi chwilami istnienia Wszechwiata, nagle spostrzeenia Einsteina na
bray znaczenia.

Teoria grawitacji Einsteina take wykroczya poza teori Newtona, aby obj dyna
mik Wszechwiata (Newton wierzy, e Wszechwiat jest statyczny) i jego ekspansj

161
od wybuchowych narodzin. Kiedy jednak zastosujemy rwnania Einsteina do wiata
Newtona, otrzymamy newtonowskie wyniki.
Teraz chyba mamy ju peen obraz, nieprawda? Nie! Musielimy jeszcze zajrze
do wntrza atomu, a gdy to zrobilimy, okazao si, e potrzebujemy poj znacznie
wykraczajcych poza wiat Newtona (i nie do przyjcia dla Einsteina). W ten sposb
do naszego wiata wkroczy atom, jdro i, o ile wiemy, jeszcze drobniejsze skadniki.
Potrzebowalimy fizyki kwantowej. Ale w rewolucji kwantowej nie byo niczego, co ska
sowaoby Archimedesa, wyparo Galileusza, wypaczyo Newtona czy zbezczecio
wzgldno Einsteina. Raczej odkryto now dziedzin, napotkano nowe zjawiska. Na
uka sformuowana przez Newtona okazaa si niedostateczna i gdy czas si wypeni,
dokonano nowej syntezy.

Przypomnij sobie, drogi Czytelniku, jak w poprzedniej czci mwilimy o tym, e

rwnanie Schrdingera jest tak sformuowane, aby mona byo dokonywa oblicze do
tyczcych elektronw i innych czstek. Gdy jednak zastosuje si je do piek i innych
wielkich obiektw, na naszych oczach przeksztaca si w newtonowskie F = ma, czy
co w tym rodzaju. Rwnanie Diraca, to, z ktrego wynikno istnienie antymaterii, byo
udoskonaleniem rwnania Schrdingera. Modyfikacja polegaa na tym, by mona je
byo zastosowa do szybkich elektronw, poruszajcych si z prdkoci blisk prd
koci wiata. Jednak rwnanie Diraca zastosowane dla powolnych elektronw nagle
zmienia si w rwnanie Schrdingera, tyle e magicznie przeksztacone tak, by
uwzgldniao spin elektronu. Ale pozby si Newtona? Nie ma mowy!
Jeli ten marsz drog postpu sprawia wraenie niesychanie wydajnego, warto za
uway, e po drodze powstaje take mnstwo odpadw. Gdy dziki nowym wynalaz
kom, nienasyconej ciekawoci (i mnstwu dotacji pastwowych) odkryjemy dla obser
wacji nowe dziedziny, napywajce dane zazwyczaj powoduj powstawanie wielu no
wych pomysw, teorii i hipotez. Wikszo z nich jest faszywa. We wspzawodnic
twie o pierwszestwo na linii frontu jest tylko jeden zwycizca. Pokonani przepadaj na
historycznym wysypisku przypisw.
Jak przebiega rewolucja? W kadym okresie zastoju intelektualnego, takiego jak
pod koniec XIX wieku, zawsze istnieje zestaw zjawisk, ktrych jeszcze nie wyjaniono.
Eksperymentatorzy maj nadziej, e ich dowiadczenia dobij obowizujc teori:

162
wtedy zastpi si j now, a przy okazji narodzi si kilka wielkich saw. Czciej jednak
si zdarza, e albo pomiary s bdne, albo nowatorskie zastosowanie istniejcej teorii
okazuje si wystarczajce, by uzasadni dane. Ale nie zawsze. A poniewa zawsze ist
niej trzy moliwoci - (1) bdne dane, (2) wystarczajco elastyczna stara teoria, (3) po
trzeba nowej teorii - eksperymentowanie jest bardzo fascynujcym zajciem.
Gdy jednak dochodzi do rewolucji, poszerza si zakres stosowalnoci nauki, a nasz
wiatopogld moe ulec olbrzymim przeobraeniom. Na przykad Newton stworzy nie
tylko prawo powszechnego cienia, ale deterministyczn filozofi, ktra spowodowaa,
e teologowie przydzielili Bogu zupenie now rol w wiecie. Z zasad Newtona wyni
kay rwnania matematyczne, ktre determinoway przyszo dowolnego ukadu, jeli
tylko znane byy warunki pocztkowe. Fizyka kwantowa zastosowana do wiata atomo
wego, przeciwnie, zmikcza ten deterministyczny pogld, zezwalajc indywidualnym
zdarzeniom atomowym na luksus nieokrelonoci. Zreszt osignicia w innych dzie
dzinach fizyki zdaj si wskazywa na to, e nawet poza wiatem subatomowym deter
ministyczny, newtonowski porzdek jest zdecydowanie przereklamowany. Systemy ska
dajce si na nasz makrowiat s z reguy tak bardzo skomplikowane, e wprowadze
nie nawet najmniej znaczcej zmiany w warunkach pocztkowych wywouje ogromne
zmiany rezultatw. Ukady tak, wydawaoby si, proste jak woda spywajca ze wzgrza
czy para dyndajcych wahade zachowuj si chaotycznie. Badania nad dynamik nie
liniow, czyli tak zwanymi zachowaniami chaotycznymi, mwi nam, e rzeczywisty
wiat nie jest nawet w przyblieniu tak deterministyczny, jak przypuszczano.
Co nie oznacza, e nauka znalaza nagle wiele wsplnego z religiami Wschodu. Je
li wic, drogi Czytelniku, metafory religijne oferowane przez autorw tekstw porwnu
jcych now fizyk do wschodniego mistycyzmu w jakikolwiek sposb pomagaj Ci po
j nowoczesn rewolucj w fizyce, to jak najbardziej moesz z nich korzysta. Ale me
tafory s tylko metaforami i pozwol sobie przytoczy tu stare powiedzenie: nigdy nie
myl mapy z terytorium. Fizyka nie jest religi. Gdyby bya, znacznie atwiej przychodzio
by nam zdobywanie pienidzy.

9. Akceleratory: one rozkwaszaj atomy, nieprawda?

SENATOR JOHN PASTORE: Czy cokolwiek, co dotyczy tego akceleratora, wie si z
bezpieczestwem naszego kraju?
ROBERT WILSON: Nie, prosz pana, sdz, e nie.
PASTORE: Zupenie nic?
WILSON: Zupenie nic.
PASTORE: Nie ma to zwizku z adnymi wartociami?
WILSON: Jedynie z szacunkiem, jakim obdarzamy si nawzajem, z godnoci czowie
ka i z umiowaniem kultury. Z tym, czy jestemy dobrymi malarzami, rzebiarzami,
wielkimi poetami. Mam na myli wszystkie te rzeczy, ktre naprawd czcimy i szanuje
my w naszym kraju i ktre wzbudzaj w nas uczucie patriotyzmu. Nie ma bezpored
nio nic wsplnego z obron naszego kraju, oprcz tego, e czyni go wartym obrony.
Mamy w Fermilabie pewn tradycj. Co roku pierwszego czerwca o godzinie sidmej
rano, niezalenie od pogody cay personel bierze udzia w biegu po liczcej 6,5 km

163
ciece utworzonej bezporednio nad piercieniem akceleratora. Biegniemy zawsze w
kierunku zgodnym z kierunkiem ruchu rozpdzanych antyprotonw. Mj ostatni, nieofi
cjalny czas wynosi 38 minut. Obecny dyrektor Fermilabu, mj nastpca, John Peoples,
w pierwszym roku swych rzdw wywiesi plakat zapraszajcy personel do biegu z
modszym i szybszym dyrektorem. Faktycznie by szybszy, ale ani on, ani ja nie mogli
my si rwna z antyprotonami. Im jedno okrenie zajmuje okoo 22 milionowe se
kundy, co oznacza, e kady antyproton wyprzedza mnie okoo 100 milionw razy.
Personel Fermilabu nie ma adnych szans, by unikn tego upokorzenia, ale osta
tecznie rachunek si wyrwnuje, bo to przecie my planujemy eksperymenty. Doprowa
dzamy antyprotony do zderze z protonami, ktre pdz rwnie szybko w przeciwnym
kierunku. W tym rozdziale bdziemy mwili o tym, jak to si dzieje.
Nasza dyskusja powicona akceleratorom bdzie swego rodzaju przerywnikiem.
Mknlimy dotd przez stulecia naukowego postpu jak rozpdzona ciarwka. Zwol
nijmy wic nieco tempo naszej narracji i pomwmy nie tyle o odkryciach, czy nawet o
fizykach, co o maszynach. Przyrzdy byy nieodcznie zwizane z naukowym post
pem od rwni pochyej Galileusza po komor scyntylacyjn Rutherforda. Teraz przyrz
dy stan si osi naszej opowieci. Nie sposb zrozumie dzieje fizyki w cigu ostat
nich kilkudziesiciu lat, nie majc pojcia o akceleratorach i licznych towarzyszcych
im detektorach - najwaniejszych narzdziach naszej dziedziny. Poznajc akcelerator,
mona wiele dowiedzie si o fizyce w ogle, bo urzdzenie to ucielenia wiele zasad,
nad ktrych doskonaleniem fizycy pracowali przez stulecia.
Czasem myl sobie o wiey w Pizie jako o pierwszym akceleratorze - (prawie)
pionowym akceleratorze liniowym, ktrego do swych bada uywa Galileusz. Jednak
prawdziwa historia akceleratorw zaczyna si duo pniej. Rozwj tych urzdze ma
swe rdo w naszym pragnieniu signicia w gb atomu. Jeli pominiemy Galileusza,
historia akceleratorw zaczyna si od Ernesta Rutherforda i jego uczniw, ktrzy stali
si mistrzami w wykorzystywaniu czstek do bada wntrza atomu.
Czstka to prawdziwy dar natury. Gdy jaki naturalny materia radioaktywny ule
ga spontanicznemu rozpadowi, wystrzeliwuje te cikie, obdarzone du energi czst
ki. Ich energia wynosi zazwyczaj okoo piciu milionw elektronowoltw. Elektronowolt
(eV) jest to ilo energii, ktr otrzymaby pojedynczy elektron podczas wdrwki od
ujemnego do dodatniego bieguna baterii dajcej napicie jednego wolta. Zanim prze
brniemy przez par nastpnych rozdziaw, elektronowolt stanie ci si, drogi Czytelniku,
rwnie znajomy jak centymetr, kaloria czy megabajt. Oto cztery skrty, z ktrymi powi
niene si zapozna, zanim podymy dalej:
keV - tysic elektronowoltw (k = kilo);
MeV - milion elektronowoltw (M = mega);
GeV - miliard elektronowoltw (G = giga);
TeV - bilion elektronowoltw (T = tera).
Dla wyraenia wielkoci wykraczajcych poza TeV uciekamy si do zapisu majce
go posta potg liczby dziesi. 1012 rwne jest wanie 1 TeV. Nie sposb wyobrazi
sobie, by dostpne rozwizania techniczne pozwoliy nam wykroczy poza granic 10 14
eV. To jest ju zakres energii czstek promieniowania kosmicznego, ktre stale bombar
duje Ziemi. Czstek tych jest niewiele, ale energia, jak ze sob nios, dochodzi do
1021 eV.
Z punktu widzenia fizyki czstek elementarnych 5 MeV to niewielka energia. Czst
ki , ktrymi posugiwa si Rutherford, ledwo potrafiy rozbi jdro atomu azotu w trak

164
cie pierwszych w dziejach zaplanowanych zderze jdrowych. I by to tylko przedsmak
wszystkich tych fascynujcych rzeczy, ktre mona zgbia dziki podobnym zderze
niom. Teoria kwantowa mwi, e im mniejszy jest obiekt, ktry badamy, tym wicej po
trzebujemy energii. Jest to swego rodzaju ekwiwalent ostrzenia demokrytejskiego noa.
By skutecznie przeci jdro, potrzebna jest energia dziesitkw, a nawet setek MeV.
Im wicej, tym lepiej.

Czy Bogini stwarza to wszystko w miar postpu naszych bada?

Dygresja filozoficzna. Fizycy czstek elementarnych z zapaem zabrali si do budowa
nia coraz wikszych akceleratorw, o czym zaraz opowiem. Kierowali si przy tym tymi
samymi motywami, ktre przywiecaj kademu innemu przedstawicielowi Homo sa
piens - ciekawoci, wybujaym ego, deniem do wadzy, chciwoci, ambicj... Cza
sem, w chwilach cichej zadumy nad piwem zastanawialimy si razem z kolegami, czy
sama Bogini wie, co wyprodukuje nasza nastpna maszyna; na przykad potwr o mocy
30 GeV, gdy jego budowa dobiegaa koca w 1959 roku w Brookhaven. Czy tylko wy
najdujemy sobie zagadki, gdy osigamy coraz wysze, niesychane energie? Czy zanie
pokojona Bogini patrzy przez rami Gell-Mannowi, Feynmanowi lub innemu ze swych
ulubionych teoretykw, by zobaczy, co ma zrobi przy tych wielkich energiach? Czy
zwouje rezydujcych w niebie aniow - wielebnego Newtona, Einsteina, Maxwella - by
wysucha ich sugestii w sprawie tego, co powinno si zdarzy przy energii rwnej 30
GeV? Dziwaczny, skokowy rozwj teorii - jak gdyby Bogini stwarzaa j w miar post
pu naszych bada - zdawa si czasem stanowi uzasadnienie dla podobnej opinii. Jed
nak rozwj astrofizyki i bada promieniowania kosmicznego szybko nam uwiadomi, e
takie wtpliwoci to czysty nonsens. Koledzy, ktrzy patrz w gwiazdy, zapewniaj nas,
e energie 30 GeV, 300 GeV, a nawet 3 miliardy GeV s cile zwizane z histori
Wszechwiata. Przestrze jest dosownie zalana czstkami o astronomicznych (ojojoj!)
energiach i to, co dzi jest rzadko spotykanym, egzotycznym zdarzeniem dziejcym si
w nieskoczenie maym obszarze na Long Island, w Batawii czy w Genewie, tu po
narodzinach Wszechwiata byo czym zwyczajnym i powszednim.
A teraz wracajmy z powrotem do naszych maszyn.

Dlaczego a tyle energii?

Akcelerator o najwikszej jak dotd mocy, tewatron1 w Fermilabie, doprowadza do zde
rze o energii okoo 2 TeV, czyli 400 tysicy razy wikszej ni energia wytwarzana pod
czas dowiadcze Rutherforda z czstkami . Nadprzewodzcy superakcelerator
(SSC) jest projektowany tak, by osiga 40 TeV.
Wydaje si, e 40 TeV to ogromna ilo energii. I tak jest w istocie, jeli ca t
energi zaangauje si w pojedyncze zderzenie dwch czstek. Ale musimy spojrze
na to zagadnienie z pewnej perspektywy. W akcie zapalenia zapaki uczestniczy okoo
Nazwa tewatron (ang. tevatron), podobnie jak bewatron (ang. bevatron) wie si z
zakresem osiganych przez akcelerator energii: TeV. W wypadku bewatronu chodzi o mi
liard (ang. billion) eV (przyp. red.).
1

165
1021 atomw, w reakcji kadego z nich uwalnia si okoo 10 eV, czyli cakowita energia
wynosi 1022 eV, co jest rwne 10 milionom TeV. W SSC w cigu sekundy dojdzie do
okoo 100 milionw zderze; podczas kadego z nich uwolnione zostanie okoo 40 TeV,
co da w efekcie 4 miliardy TeV, a zatem wielko porwnywaln z energi uwalnian
przez zapalenie zapaki. Jednak istotna rnica polega na tym, e w akceleratorze
energia skoncentrowana jest w stosunkowo niewielkiej liczbie czstek zamiast w miliar
dach, miliardach i miliardach czstek, z ktrych skada si kady okruszek widzialnej
materii.
Na cay kompleks akceleratora - od zasilanej rop naftow elektrowni, przez linie
elektryczne po laboratorium, gdzie transformatory przekazuj ca energi elektroma
gnesom i wnkom rezonansowym o czstoci radiowej - moemy spojrze jak na gi
gantyczne urzdzenie (odznaczajce si nadzwyczaj ma sprawnoci), ktre suy do
koncentrowania i przekazywania chemicznej energii ropy naftowej mniej wicej miliar
dowi protonw w cigu sekundy. Gdyby makroskopow ilo ropy naftowej podgrza
tak, aby kady z atomw osign energi 40 TeV, temperatura tej ropy wynosiaby 4 x
1017 stopni, czyli 400 tysicy bilionw kelwinw. Atomy roztopiyby si i zamiast nich
mielibymy tylko kwarki. W takim stanie znajdowa si cay Wszechwiat na mniej ni
milionow miliardowej czci sekundy po swych narodzinach.
C wic robimy z ca t energi? Zgodnie z teori kwantow, jeli chce si ba
da coraz mniejsze obiekty, potrzebne s coraz potniejsze akceleratory. Oto zesta
wienie okrelajce przyblion energi potrzebn do rozupania rozmaitych interesuj
cych obiektw:
ENERGIA (w przyblieniu)
ROZMIAR OBIEKTU
0,1 eV
czsteczka, duy atom 10-8 m
1,0 eV
atom 10-9 m
1000 eV
rdze atomu 10-11 m
1 MeV
due jdro 10-14 m
100 MeV
rdze jdra 10-15 m
1 GeV
neutron albo proton 10-16 m
10 GeV
efekty kwarkowe 10-17 m
100 GeV
efekty kwarkowe 10-18 m (wicej szczeg
w)
10 TeV
Boska Czstka? 10-20 m
Zauwa, drogi Czytelniku, jak w miar zmniejszania si rozmiarw obiektw, w
przewidywalny sposb wzrasta energia. Zauwa te, e potrzeba tylko 1 eV, aby bada
atomy, ale ju 10 miliardw eV, by zacz bada kwarki.
Akceleratory s jak mikroskopy, ktrych biolodzy uywaj do badania coraz mniej
szych rzeczy. W zwykych mikroskopach wiato owietla ogldany obiekt, na przykad
czerwon krwink. Mikroskopy elektronowe, ukochane narzdzia owcw mikrobw,
maj wiksz zdolno rozdzielcz wanie dlatego, e elektrony nios wiksz energi
ni wiato uywane w mikroskopie optycznym. Mniejsza dugo fali elektronw pozwa
la biologom lepiej zobaczy czsteczki skadajce si na komrk. Dugo fali bom
bardujcej wizki determinuje rozmiar tego, co mona dziki niej zobaczy i zbada.
Dziki teorii kwantowej wiemy, e w miar jak maleje dugo fali, zwiksza si niesiona
przez ni energia; nasza tabela po prostu wyranie ukazuje ten zwizek.

166
W przemwieniu skierowanym do Brytyjskiego Towarzystwa Naukowego w 1927
roku Rutherford wyrazi nadziej, e pewnego dnia ludzie naucz si przyspiesza
czstki do energii wikszych ni te, ktre dostpne s w procesie rozpadu promienio
twrczego. Przewidywa wynalezienie maszyn zdolnych do wytwarzania napicia siga
jcego milionw woltw. Maszyny takie byy potrzebne nie tylko ze wzgldu na oferowa
n przez nie moc. Fizycy chcieli wyrzuca wicej pociskw w wybranym kierunku. r
da czstek wystpujce w przyrodzie nie s nazbyt szczodre: ku tarczy o po
wierzchni jednego centymetra kwadratowego mona byo skierowa niecay milion cz
stek na sekund. Milion wydaje si spor liczb, ale jdra zajmuj tylko jedn setn mi
lionowej czci powierzchni celu. By zbada jdro, potrzeba przynajmniej tysickrotnie
wicej przyspieszanych czstek (miliard) i, jak ju wspomniaem, o wiele wikszej ener
gii: wiele milionw woltw (fizycy nie byli pewni, jak wiele). W latach dwudziestych wy
dawao si, e jest to zadanie ponad siy, niemniej w wielu laboratoriach zaczto nad
nim pracowa. Rozpocz si prawdziwy wycig, by zbudowa urzdzenie zdolne do
przyspieszania wymaganej liczby czstek przynajmniej do miliona woltw. Zanim om
wimy postpy techniki akceleratorowej, powinnimy powici chwil jej podstawom.

Szczelina
Bardzo atwo jest wyjani zagadnienia zwizane z przyspieszaniem czstek (uwaga!).
Podcz, drogi Czytelniku, bieguny zwykej baterii do dwch metalowych pytek (zwa
nych elektrodami) umieszczonych, powiedzmy, w odlegoci 30 cm od siebie. Ten ukad
nazwiemy Szczelin. Zamknij teraz te elektrody w puszce i usu z niej powietrze. Cay
ukad zmontuj w ten sposb, eby czstki obdarzone adunkiem elektrycznym - rol po
ciskw odgrywaj gwnie elektrony i protony - mogy bez przeszkd przechodzi przez
szczelin. Elektron bardzo chtnie pomknie w kierunku dodatniej elektrody, uzyskujc
przy tym energi (sprawd na etykiecie baterii) 12 eV. W ten sposb Szczelina przy
spiesza. Jeli metalowa dodatnia elektroda wykonana jest z drucianej siatki zamiast z
pytki, wikszo elektronw przeniknie przez ni, tworzc wizk o energii 12 eV. Elek
tronowolt to bardzo niewielka ilo energii, a my potrzebujemy baterii wytwarzajcej mi
liardy woltw. W adnym sklepie takiej nie znajdziemy. Dlatego, by osign takie na
picie, musimy skorzysta z innych ni chemiczne procesw, ale niezalenie od tego,
jak wielki jest akcelerator - czy mwimy o urzdzeniu Cockcrofta-Waltona z lat dwu
dziestych naszego wieku, czy o projektowanym SSC o obwodzie 85 km - podstawowy
mechanizm nie ulega zmianie: szczelina, przy ktrej przekraczaniu czstki zyskuj ener
gi.
W akceleratorze zwyke, praworzdne czstki uzyskuj dodatkow energi. Skd
bierzemy te czstki? Z elektronami jest bardzo atwo. Rozgrzejmy drut, a zacznie si
jarzy, a elektrony popyn strumieniami. Z protonami te nie ma problemu. Jdro wo
doru jest protonem (w jdrach wodoru nie ma adnych neutronw). Dlatego wszystko,
czego nam potrzeba, to zwyky, atwo dostpny wodr. Mona take przyspiesza inne
czstki pod warunkiem, e s trwae - to znaczy maj dugi czas ycia - poniewa przy
spieszanie jest procesem czasochonnym. No i musz nie adunek elektryczny, jako
e szczelina na nic si nie przyda, jeli czstka jest elektrycznie obojtna. Gwnymi
kandydatami do przyspieszania s: protony, antyprotony, elektrony i pozytony. Mona

167
take przyspiesza rne jdra - deuterony, czstki ; maj one pewne zastosowania.
Nietypowe urzdzenie budowane jest wanie na Long Island w Nowym Jorku; bdzie
ono przyspiesza jdra uranu do miliardw elektronowoltw.

Umasywniacz
Co si dzieje podczas przyspieszania? atwa, cho niekompletna odpowied brzmi, e
zwiksza si prdko ruchu czstek. U pocztkw ery akceleratorw takie wyjanienie
byo najzupeniej trafne i wystarczajce. Jednak lepsz odpowiedzi jest stwierdzenie,
e zwiksza si energia czstek. Gdy akceleratory zaczy osiga coraz wiksz moc,
stao si moliwe nadawanie czstkom prdkoci porwnywalnych z prdkoci wiata.
Szczeglna teoria wzgldnoci Einsteina z 1905 roku mwi, e nic nie moe porusza
si szybciej ni wiato. Dlatego te prdko jest niezbyt uytecznym pojciem. Na
przykad jedna maszyna moe przyspiesza protony do prdkoci, powiedzmy, rwnej
99 procentom prdkoci wiata, a inna, o wiele drosza, zbudowana dziesi lat po tej
pierwszej, pozwala osign 99,9 procent prdkoci wiata. Wielkie rzeczy! Id wytu
macz to teraz senatorowi, ktry gosowa za wydaniem caej tej forsy tylko po to, by uzy
ska marne dodatkowe 0,9 procent!
To nie prdko ostrzy n Demokryta i otwiera przed nami nowe obszary. To
energia. Proton poruszajcy si z prdkoci rwn 99 procentom prdkoci wiata ma
energi rwn 7 GeV (bewatron w Berkeley zbudowany w 1955 roku), podczas gdy
proton poruszajcy si z prdkoci rwn 99,5 procent prdkoci wiata ma okoo 30
GeV (Brookhaven AGS, 1960), a proton poruszajcy si z prdkoci rwn 99,9 pro
cent prdkoci wiata ma ju 200 GeV (Fermilab, 1972). Tote teoria wzgldnoci opi
sujca zmiany prdkoci i energii sprawia, e nie ma sensu mwi o szybkoci. Liczy
si tylko energia. Jej pokrewn cech jest pd, ktry w wypadku wysokoenergetycz
nych czstek mona uzna za ukierunkowan energi. Na marginesie wypada zazna
czy, e w trakcie przyspieszania czstka robi si coraz cisza z powodu zwizku
masy z energi, wyraonego rwnaniem E = mc2. Wedug teorii wzgldnoci czstka w
stanie spoczynku take ma pewn energi rwn E = m0c2, gdzie m0 to masa spoczyn
kowa czstki. W miar przyspieszania energia czstki wzrasta, a zatem zwiksza si
take jej masa. Im bardziej zbliamy si do prdkoci wiata, tym ciszy staje sie przy
spieszany obiekt i, w konsekwencji, tym trudniej jest dalej zwiksza jego prdko.
Ale energia wci wzrasta. Tak si szczliwie skada, e masa spoczynkowa protonu
wynosi okoo 1 GeV, a zatem masa protonu przyspieszonego do energii 200 GeV jest
ponad dwiecie razy wiksza od masy protonu zamknitego w naczyniu z wodorem.
Nasz akcelerator w gruncie rzeczy jest wic umasywniaczem.

Katedra Moneta, czyli trzynacie sposobw widzenia protonu

Teraz, kiedy dysponujemy ju przyspieszonymi czstkami, co z nimi zrobimy? Mwic
krtko, zderzamy je ze sob. Poniewa to wanie stanowi sedno procesu, dziki ktre

168
mu moemy bada materi i energi, musimy dokadniej zaj si zderzeniami. Mona
zapomnie o rnych szczegach dotyczcych przyrzdw i o tym, jak si przyspie
sza czstki, choby to byo nawet interesujce. Ale zapamitaj, drogi Czytelniku, e isto
t akceleratora s zderzenia.
Sposb, w jaki obserwujemy, a w kocu pojmujemy abstrakcyjny subatomowy
wiat rwnie dobrze mgby zosta wykorzystany do zrozumienia kadej innej rzeczy na przykad drzewa. Jak przebiega taki proces? Po pierwsze, potrzebne nam jest wia
to. Uyjmy wiata sonecznego. Fotony pyn ze Soca ku drzewu, odbijaj si od jego
lici i kory, gazi i konarw. Niewielka ich cz trafia do naszego oka. Fotony, mona
powiedzie, ulegaj rozproszeniu na obiekcie w kierunku detektora. Soczewka oka
ogniskuje wiato na siatkwce. Siatkwka wykrywa fotony i porzdkuje je wedug roz
maitych cech: kolor, odcie, intensywno. Te informacje zostaj przesane do proceso
ra pracujcego on-line - do potylicznego patu naszego mzgu, specjalizujcego si w
przetwarzaniu danych wzrokowych. Wreszcie nasz procesor dochodzi do wniosku: Na
Jowisza, drzewo! Ale liczne.
Informacja trafiajca do oka moe zosta przefiltrowana przez okulary optyczne lub
przeciwsoneczne, co pogbia znieksztacenia wprowadzone ju przez samo oko. Zada
niem mzgu jest korekcja tych znieksztace. Zastpmy oko aparatem fotograficznym i
tydzie pniej, na wyszym poziomie abstrakcji, moemy podziwia to samo drzewo
podczas rodzinnego pokazu slajdw. Kamera wideo moe nawet przetworzy fotony w
cyfrow informacj elektroniczn: w zera i jedynki. By nacieszy si obrazem, trzeba
teraz odtworzy zapis za pomoc telewizora - przetworzy informacj cyfrow z powro
tem do postaci analogowej; na ekranie pojawi si drzewo. Gdyby kto chcia posa
drzewo kolegom naukowcom z planety Ugiza, skorzystaby zapewne z wersji cyfro
wej, ktra najprecyzyjniej i najsprawniej pozwoliaby przekaza konfiguracj, ktr Zie
mianie zw drzewem.
Oczywicie, z akceleratorem to nie jest takie proste. Rne rodzaje czstek uywa
ne s na rne sposoby, ale moemy posun t metafor jdrowych zderze i rozpra
szania o jeden krok dalej. Drzewo wyglda inaczej rano, inaczej w poudnie czy o za
chodzie soca. Kady, kto widzia cykl obrazw Moneta przedstawiajcy fasad katedry
w Rouen o rnych porach dnia, wie, jak wielk rol odgrywa w nich rodzaj wiata.
Ktry obraz jest prawdziwy? Dla artysty katedra ma wiele twarzy. Kada z nich lni
swym wasnym wiatem: mglisty poranek, ostre kontrasty poudniowego soca, bogaty
blask pnego popoudnia... W kadym z tych wiate ukazuje si inny aspekt prawdy.
Fizycy pracuj w podobnych warunkach. Potrzebujemy jak najwicej informacji. Artysta
wykorzystuje zmieniajce si wiato soneczne. My uywamy rozmaitych czstek: stru
mieni elektronw, mionw czy neutrin o najrozmaitszych energiach.
Oto, na czym to polega.
O zderzeniu wiadomo na pewno tylko to, jakie czstki bray w nim udzia i jakie
powstay w jego efekcie. Co si dzieje w malekiej przestrzeni zderzenia? To irytujce,
ale prawda jest taka, e nie wiemy. Zupenie jakby czarna skrzynka osaniaa obszar
zderzenia. Wewntrzne, mechaniczne szczegy zderze nie podlegaj obserwacji - za
ledwie mona je sobie wyobrazi. Dysponujemy tylko modelami si biorcych udzia w
zderzeniu i tam gdzie to jest istotne - modelami struktury zderzajcych si obiektw.
Wiemy, co bierze udzia w zderzeniu oraz co jest jego produktem, i zadajemy sobie py
tanie, czy nasz model opisujcy zawarto skrzynki pozwala przewidywa wanie taki,
a nie inny przebieg tego procesu.

169
W Fermilabie mamy program owiatowy dla dziesiciolatkw, w ktrym zapoznaje
my ich z tym wanie problemem. Wrczamy im puste pudeko, ktre mog oglda, do
tyka, way, a nawet potrzsa nim. Potem wkadamy co do pudeka, na przykad
drewniany klocek, trzy metalowe kule itp. Wtedy znowu prosimy uczniw, by wayli, po
trzsali, przechylali oraz suchali i by powiedzieli nam wszystko, co mog, o zawartoci
pudeka: podali jego rozmiar, ksztat, ciar i liczb skrywajcych si w nim przedmio
tw. To wiczenie stanowi bardzo pouczajc metafor naszych rozproszeniowych eks
perymentw. Zdziwiby si, drogi Czytelniku, jak czsto dzieci poprawnie zgaduj.
Wrmy do dorosych i do czstek elementarnych. Powiedzmy, e chcemy dowie
dzie si, jaki jest rozmiar protonu. Skorzystamy ze wskazwki, ktr zostawi nam Mo
net. Przyjrzymy si protonom owietlonym rnymi rodzajami wiata. Czy mog by
punktami? Aby si tego dowiedzie, fizycy zderzaj ze sob protony o bardzo niskich
energiach i badaj siy elektromagnetyczne pojawiajce si midzy nimi. Prawo Co
ulomba mwi, e siy te sigaj a do nieskoczonoci i malej z kwadratem odlego
ci, ktra dzieli dwa ciaa. Oba protony - znajdujcy si w tarczy i przyspieszany - s
oczywicie dodatnio naadowane. A poniewa jednoimienne adunki si odpychaj, pro
ton z tarczy z atwoci odpycha powolny proton. Nigdy nie zbliaj si zanadto do sie
bie. W tym wietle proton rzeczywicie wyglda jak punkt - jak punktowy adunek elek
tryczny. Zwikszamy wic energi przyspieszanego protonu. Teraz odchylenia torw
rozpraszanych czstek wskazuj na to, e protony zbliaj si do siebie na tyle, by
ujawnio si oddziaywanie silne, ktre spaja w jedn cao czci skadowe protonu.
Oddziaywanie silne jest sto razy potniejsze od coulombowskiego, ale w przeciwie
stwie do niego rozciga si na bardzo niewielki obszar przestrzeni. Siga tylko na odle
go 10-13 cm, a dalej szybko maleje do zera.
Zwikszajc energi zderzenia, odkrywamy coraz wicej szczegw dotyczcych
oddziaywania silnego. W miar wzrostu energii zmniejsza si dugo fali protonu
(przypomnij sobie, drogi Czytelniku, de Broglie'a i Schrdingera). A przecie im mniej
sza dugo fali, tym wicej szczegw mona wyrni w obrazie badanej czstki.
Jedne z najlepszych zdj protonu zrobi w latach pidziesitych Robert Hofstadter z
Uniwersytetu Stanforda. Rol wiata, jakiego ten uczony uywa, penia wizka elektro
nw, a nie protonw. Zesp Hofstadtera wycelowa zwart wizk elektronw o ener
gii, powiedzmy, 800 MeV w niewielki zbiornik z ciekym wodorem. Elektrony bombardo
way protony w atomach wodoru, dziki czemu otrzymywano pewien charakterystyczny
obraz: elektrony wyaniay si ze zderze pod rnymi ktami w stosunku do pierwotne
go kierunku ich ruchu. Nie rni si to wiele od tego, co robi Rutherford. Jednak elek
tron, inaczej ni proton, nie podlega silnemu oddziaywaniu jdrowemu, lecz oddziaywa
niu elektromagnetycznemu z dodatnio naadowanym protonem. Dziki temu naukowcy
ze Stanford mogli zbada ksztat i rozmieszczenie adunku w protonie. W ten sposb
doszo do ujawnienia rozmiarw protonu. Niewtpliwie nie by punktem. Zmierzono jego
promie, ktry wynosi 2,8 10-13 cm. adunek osiga warto najwiksz w centrum i
mala do zera przy brzegach tego, co zwiemy protonem. Podobne rezultaty otrzymano
powtarzajc eksperyment przy uyciu wizek mionw, ktre take ignoruj oddziaywa
nie silne. Za t fotografi protonu Hofstadter otrzyma w 1961 roku Nagrod Nobla.
Okoo roku 1968 fizycy ze SLAC (Stanford Linear Accelerator Center, czyli Centrum
Akceleratora Liniowego w Stanford) bombardowali protony elektronami o znacznie
wyszej energii: (8-15) GeV, i zaobserwowali wyranie inny przebieg rozpraszania. W
tym twardym wietle proton wyglda zupenie inaczej. Uyte przez Hofstadtera elektro

170
ny o stosunkowo niskiej energii ujawniy tylko rozmazany portret protonu: adunek roz
kada si tak, e proton wyglda jak mikka, gbczasta kuleczka. Elektrony wykorzy
stane w SLAC sigay gbiej i pozwoliy dostrzec trzy mae stworki migajce we wn
trzu protonu. Byy to pierwsze dane wskazujce na istnienie kwarkw. Nowe dane do
peniay stare, podobnie jak poranny obraz Moneta uzupenia obraz wieczorny. Po pro
stu niskoenergetyczne elektrony mogy ukaza jedynie redni rozkad adunku. Wysoko
energetyczne elektrony ujawniy, e proton zawiera trzy szybko poruszajce si skadni
ki punktowe. Dlaczego eksperyment przeprowadzony w SLAC odkry ten szczeg, a
badania Hofstadtera nie? Zderzenia, w ktrych uczestnicz czstki o dostatecznie wy
sokiej energii, zamraaj kwarki w miejscu i wyczuwaj punktowe oddziaywania.
Zachowanie to jest konsekwencj maych dugoci fal. Oddziaywania takie powoduj
rozpraszanie pod duymi ktami (przypomnij sobie, drogi Czytelniku, Rutherforda i j
dro) i znaczne zmiany energii elektronw biorcych udzia w zderzeniu. Fizycy nazywa
j takie zjawisko gboko nieelastycznym rozpraszaniem. We wczeniejszych ekspery
mentach Hofstadtera kwarki wychodziy nieostro i proton sprawia wraenie gadkiej
czstki o jednorodnym wntrzu, poniewa sondujce go elektrony miay zbyt ma ener
gi. Wyobra sobie, drogi Czytelniku, e robisz zdjcie trzem malekim, szybko migaj
cym arweczkom nawietlajc film przez minut. Na zdjciu ukazaby si jeden niewy
rany, niezrnicowany obiekt. W pewnym sensie eksperyment w SLAC polega na
zrobieniu zdjcia przy zastosowaniu bardzo krtkiego czasu nawietlania; dziki temu
mona byo atwo policzy wietlne punkty.
Poniewa kwarkowa interpretacja rozpraszania wysokoenergetycznych elektronw
bya niezwyka i brzemienna w skutki, powtrzono ten eksperyment w Fermilabie i w
CERN, uywajc wizek mionw o energii dziesiciokrotnie wikszej ni stosowana w
SLAC (150 GeV) oraz neutrin. Miony, tak samo jak elektrony, pozwalaj zgbia elek
tromagnetyczn struktur protonu, ale neutrina, niewraliwe zarwno na oddziaywania
elektromagnetyczne, jak i silne, pozwalaj bada rozkad oddziaywania sabego. To
ostatnie odpowiada za rozpad promieniotwrczy jdra. Wielkie eksperymenty prowadzo
ne w atmosferze ostrej rywalizacji day jednobrzmice wyniki: proton zbudowany jest z
trzech kwarkw. Poznalimy te nieco szczegw dotyczcych ruchw kwarkw. To
wanie ich ruch wyznacza wasnoci tego, co nazywamy protonem.
Szczegowa analiza tych trzech rodzajw eksperymentw - z elektronami, miona
mi i neutrinami - doprowadzia take do odkrycia nowego rodzaju czstek: gluonw.
Gluony s nonikami oddziaywania silnego i bez nich po prostu nie udaoby si wyja
ni otrzymanych danych. Ta sama analiza pozwolia zrozumie, jak kwarki poruszaj
si wzgldem siebie w swym protonowym wizieniu. Dwadziecia lat takich bada (na
zywanych przez fizykw badaniem funkcji struktury) doprowadzio nas do stworzenia
wyrafinowanego modelu pozwalajcego zinterpretowa wszystkie eksperymenty, w kt
rych protony, neutrony, elektrony, miony, neutrina, a take fotony, piony i antyprotony
zderzaj si z protonami. Monet pozosta daleko w tyle. By moe porwnanie z wier
szem Wallace'a Stevensa Trzynacie sposobw widzenia kosa byoby tu bardziej na
miejscu.
Jak wida, mona si wiele dowiedzie, prbujc zinterpretowa to, co-wchodzi-i
-co-wychodzi. Poznajemy oddziaywania i sposb, w jaki doprowadzaj do tworzenia
si zoonych struktur, takich jak protony (zbudowane z trzech kwarkw) albo mezony
(zbudowane z pary kwark i antykwark). Wobec tak wielkiej liczby komplementarnych in

171
formacji coraz mniej istotny staje si fakt, e nie moemy zajrze do czarnej skrzynki, w
ktrej odbywa si zderzenie.
Trudno si nie podda wraeniu, e mamy do czynienia z sekwencj ziaren we
wntrz ziaren. Czsteczka skada si z atomw, rdzeniem atomu jest jdro. Jdro ska
da si z protonw i neutronw. Proton i neutron zbudowane s z kwarkw. Kwarki
skadaj si z... O nie, chwileczk, stop. Sdzimy, e kwarki nie daj si rozoy, cho,
oczywicie, nie moemy by tego pewni. Niemniej taka panuje powszechnie opinia. Na
razie. A zreszt, Demokryt przecie nie moe y wiecznie.

Nowa materia: kilka przepisw

Musz wspomnie o jeszcze jednym wanym procesie, towarzyszcym zderzeniom:
moemy produkowa nowe czstki. Podobne procesy zachodz bez przerwy w kadym
zaktku domu. Popatrz, drogi Czytelniku, na lamp wytrwale prbujc owietli t
ciemn stronic. Jakie jest rdo tego wiata? Elektrony pobudzone energi elektrycz
n dostarczan do wkna arwki albo - jeli uywasz energooszczdnych urzdze do gazu lampy fluoroscencyjnej. Elektrony emituj fotony. To wanie o ten proces cho
dzi. Ujmujc to w bardziej abstrakcyjnym jzyku fizyki czstek elementarnych, mona
powiedzie, e elektron w wyniku zderzenia moe wypromieniowa foton. Elektron
otrzymuje energi (za porednictwem wtyczki w cianie) podczas procesu przyspiesza
nia.
A teraz uoglnijmy to, co powiedzielimy. Kiedy stwarzamy nowe czstki, musimy
liczy si z prawami zachowania energii, pdu i adunku oraz respektowa wszystkie
inne reguy kwantowe. Poza tym obiekt, ktry jest odpowiedzialny za pojawienie si no
wej czstki, musi by z ni w jaki sposb zwizany. Przykad: w wyniku zderzenia
dwch protonw powstaje nowa czstka - pion. Zapisujemy to nastpujco:
p+ + p+ p+ + + + n.
Oznacza to, e proton moe si zderzy z drugim protonem i w wyniku tego po
wstanie proton, dodatnio naadowany pion oraz neutron. Wszystkie te czstki podlegaj
silnemu oddziaywaniu, a powysza reakcja to typowy przykad procesu kreacji. Mona
go te rozpatrywa jako rozpuszczanie protonu pod wpywem innego protonu na pi
plus i neutron.
Do innego, rzadkiego i ekscytujcego procesu produkcji czstek, zwanego anihila
cj, dochodzi wwczas, gdy materia zderza si z antymateri. Termin anihilacja zosta
tu uyty w jak najcilejszym, sownikowym znaczeniu jako pozbawianie istnienia. Gdy
czstka, zwana elektronem, zderza si ze sw antyczstk - pozytonem - obie znikaj, a
na ich miejsce na moment pojawia si energia w postaci fotonu. Zasady zachowania
nie lubi tego procesu, dlatego foton istnieje tylko przelotnie i wkrtce musz w jego
miejsce powsta dwie czstki - na przykad inny elektron i pozyton. Rzadziej foton moe
przeksztaci si w mion i antymion albo nawet w proton i antyproton. Anihilacja to je
dyny proces, w ktrym masa jest ze stuprocentow wydajnoci przetwarzana w ener
gi, zgodnie z einsteinowskim rwnaniem E = mc2. Podczas wybuchu bomby jdrowej
tylko uamek procentu masy ulega przeobraeniu w energi. Gdy materia zderza sie z
antymateri, znika sto procent masy.
Najwaniejszym warunkiem, ktry musi by speniony podczas wytwarzania nowych
czstek, jest dostateczna ilo energii. E = mc2 to podstawowe narzdzie, za pomoc

172
ktrego prowadzimy nasze obliczenia. Wspominaem na przykad, e w efekcie zderze
nia midzy elektronem i pozytonem moe powsta proton i antyproton. Poniewa ener
gia spoczynkowej masy protonu wynosi okoo 1 GeV, czstki biorce udzia w zderze
niu musz mie przynajmniej 2 GeV, by moga powsta para proton/antyproton. Jeli
jest wicej energii, wzrasta prawdopodobiestwo takiego zdarzenia i pozostaje pewna
nadwyka w postaci energii kinetycznej nowych czstek, dziki czemu atwiej jest je wy
kry.
Olniewajca natura antymaterii staa si rdem pielgnowanego przez literatur
fantastycznonaukow pogldu, e dziki niej bdzie mona pewnego dnia rozwiza
kryzys energetyczny. I rzeczywicie, kilogram antymaterii dostarczyby tyle energii, ile
zuywa si dziennie w Stanach Zjednoczonych, gdy cakowita masa antyprotonu (ra
zem z mas protonu, ktry ulega zagadzie) przeksztaca si w energi via E = mc2.
Podczas spalania wgla lub ropy naftowej tylko miliardowa cz masy paliwa zmienia
si w energi. W reaktorach rozszczepieniowych liczba ta dochodzi do 0,1 procent. W
niecierpliwie oczekiwanych reakcjach termojdrowych osignie zapewne (usid wygod
nie, drogi Czytelniku!) blisko 0,5 procent.

Czstki z prni
Mona te inaczej uj to zagadnienie. Wyobramy sobie, e caa przestrze, nawet pu
sta, zalana jest czstkami - wszystkimi, jakich przyroda w swej nieskoczonej mdroci
moe dostarczy. To nie jest wcale metafora, tylko jedna z konsekwencji teorii kwanto
wej, zgodnie z ktr czstki rzeczywicie nieustannie pojawiaj si w przestrzeni i zni
kaj. Wszystkie te czstki - najrozmaitszych rodzajw i rozmiarw - trwaj tylko przez
mgnienie oka. Pojawiaj si i szybko znikaj - prawdziwy jarmark kipicy aktywnoci.
Jak dugo wszystko to dzieje si w pustej przestrzeni, w prni, nic si nie dzieje. Jest
to przykad kwantowej dziwacznoci, ale by moe w ten sposb uda nam si wyjani,
co si dzieje w trakcie zderze. Tu para powabnych kwarkw (pewien rodzaj kwarka
wraz z odpowiednim antykwarkiem) pojawia si i znika, tam pikny kwark i jego anty
pikny brat. O, patrz, a tam, co to takiego? Wszystko jedno: pojawiaj si jaki X i ja
ki anty-X, co, o czym nie mamy pojcia w 1993 roku.
Tym chaotycznym szalestwem rzdz jednak pewne zasady. Liczby kwantowe po
jawiajcych si czstek musz w sumie dawa zero - zero prni. Inna zasada: im ci
sze obiekty, tym rzadziej si zdarza ich efemeryczne zaistnienie. Poyczaj energi od
prni, by trwa przez najmniejsz cz sekundy, i zaraz znikaj, gdy musz zwrci
poyczk, zanim upynie czas okrelony przez zasad nieoznaczonoci Heisenberga. I
oto dochodzimy do kluczowego aspektu caego zagadnienia. Jeli uda nam si dopro
wadzi energi z zewnrz, to wirtualne istnienie zrodzonych z prni czstek moe
przemieni si w rzeczywiste istnienie, ktre mona wykry w komorze pcherzykowej
albo przy uyciu licznika. Jak dostarczy t energi? No c, jeli wysokoenergetyczna
czstka, ktra dopiero co opucia akcelerator i poszukuje nowych czstek, moe sobie
pozwoli na zapacenie tej ceny - to znaczy, jeli jej energia jest rwna przynajmniej ma
som spoczynkowym pary kwarkw czy innych iksw - to spacony zostanie dug zaci
gnity wobec prni i moemy powiedzie, e nasza przyspieszona czstka stworzya
par czstek. Oczywicie, im cisze s te czstki, ktre zamierzamy stworzy, tym wi

173
cej energii potrzebujemy od maszyny. W czciach A-tom oraz I wreszcie Boska Czst
ka spotkamy wiele czstek, ktre powoano do istnienia w ten wanie sposb. Trzeba
te doda, e stworzone przez teori kwantow wyobraenie prni wypenionej wirtual
nymi czstkami ma take inne, eksperymentalne konsekwencje: na przykad czstki te
modyfikuj mas i wasnoci magnetyczne elektronw i mionw. Gdy dojdziemy do
eksperymentu g minus 2, omwimy to dokadnie.

Wycig
Wycig, by wybudowa urzdzenia zdolne do osigania bardzo wysokich energii, zacz
si ju w czasach Rutherforda. W latach dwudziestych przedsibiorstwa dostarczajce
prd elektryczny wspomagay naukowcw w tych wysikach, poniewa przekazywanie
energii elektrycznej przebiega najwydajniej przy wysokich napiciach. Inny rodzaj moty
wacji stanowia potrzeba wytwarzania wysokoenergetycznych promieni Roentgena w
celu leczenia nowotworw. Do niszczenia guzw uywano ju radu, ale by to bardzo
kosztowny sposb i sdzono, e promieniowanie o wysokiej energii bdzie korzystniej
sze. Dlatego przedsibiorstwa dostarczajce prd oraz medyczne instytuty badawcze
wspieray rozwj generatorw wysokiego napicia. Rutherford, w charakterystyczny dla
siebie sposb, obj przewodnictwo, rzucajc wyzwanie angielskiej firmie Metropolita
n-Vickers Electrical Company, by daa nam [urzdzenie wytwarzajce] napicie rzdu
dziesiciu milionw woltw, ktre zmiecioby si w pomieszczeniu o rozsdnych roz
miarach, [...] i rur prniow zdoln do wytrzymania takiego napicia.
Niemieccy fizycy prbowali okiezna ogromny potencja wyadowa atmosferycz
nych wystpujcych podczas alpejskich burz. Midzy dwoma szczytami grskimi rozpili
izolowany kabel i przechwytywali adunki dochodzce do 15 milionw woltw, ktre wy
twarzay ogromne uki elektryczne, przeskakujce midzy odlegymi o 6 metrw kulami
metalowymi. Byo to spektakularne zjawisko, ale niezbyt poyteczne. Porzucono t tech
nik po tym, jak jeden z naukowcw zgin podczas regulowania aparatury.
Poraka niemieckich uczonych dowodzi, e sama moc nie wystarczy. Elektrody
szczeliny musz znale si w rurze albo w komorze prniowej, wykonanych z bar
dzo dobrego izolatora. (Wysokie napicie uwielbia wytwarza uki elektryczne, jeli
ksztat izolatora nie zosta bardzo starannie zaplanowany). Poza tym rura taka powinna
by dostatecznie mocna, by wytrzyma usunicie z niej powietrza. Uzyskanie prni
wysokiej jakoci jest spraw zasadnicz; jeli w rurze pozostaoby zbyt wiele czste
czek gazu, zaburzayby przebieg wizki. No i osignite napicie musi by odpowiednio
stabilne, by umoliwiao przyspieszanie wielu czstek. Praca nad tymi i innymi proble
mami technicznymi trwaa od 1926 do 1933 roku, kiedy to wreszcie zdoano je rozwi
za.
W caej Europie trwao zacite wspzawodnictwo; do wycigu doczyli take Ame
rykanie. Generator udarowy zbudowany przez Allgemeine Elektrizitt Gesellschaft w
Berlinie osiga 2,4 miliona woltw, ale nie wytwarza adnych czstek. Pomys ten wy
korzystano w Schenectady (w Stanach Zjednoczonych), gdzie General Motors poprawi
poziom mocy do 6 milionw woltw. W Carnegie Institution w Waszyngtonie fizyk Merle
Tuve doprowadzi w roku 1928 do wytworzenia w cewce indukcyjnej prdu o napiciu
kilku milionw woltw, ale nie dysponowa odpowiedni rur. Charles Lauritsen z Cal
tech zbudowa rur prniow zdoln do wytrzymania napicia 750 tysicy woltw. Tuve

174
zaadaptowa rur Lauritsena i otrzyma wizk zawierajc 1013 (10 bilionw) protonw
na sekund przy napiciu 500 tysicy woltw. Teoretycznie ta ilo energii i liczba cz
stek wystarczay, aby dotrze do jdra. Tuve rzeczywicie doprowadzi do zderze mi
dzy jdrami, ale dopiero w 1933 roku. Do tego czasu dokonali tego ju dwaj inni uczeni
biorcy udzia w wycigu.
Innym pretendentem do palmy pierwszestwa by Robert Van de Graaff pracujcy
na Uniwersytecie Yale i w MIT. Zbudowa on urzdzenie przekazujce adunki elek
tryczne wzdu bardzo dugiego jedwabnego pasa do metalowych kul. W ten sposb
potencja na metalowej kuli wzrasta stopniowo, a dochodzi do kilku milionw woltw i
w postaci gigantycznego uku przeskakiwa w powietrzu do ciany pomieszczenia. To
by synny dzi i znany wszystkim uczniom generator Van de Graaffa. Zwikszanie pro
mienia kuli sprawiao, e odwleka si moment formowania si uku, natomiast umiesz
czanie jej w atmosferze z czystego azotu pozwalao zwiksza napicie. Ostatecznie
generatory Van de Graaffa stay si najchtniej stosowanymi urzdzeniami w kategorii
do 10 milionw woltw, ale cae lata zajo doskonalenie i dopracowywanie tego wyna
lazku.
Wycig trwa od koca lat dwudziestych do pocztku lat trzydziestych. O wos zwy
ciya w nim para uczniw Rutherforda: John Cockcroft i Ernest Walton z Laborato
rium im. Cavendisha. Dokonali tego (nie mog powstrzyma si od jku) dziki nieoce
nionej pomocy, ktrej udzieli im teoretyk. Ponisszy liczne poraki, Cockcroft i Walton
nie ustawali w prbach osignicia napicia miliona woltw. Uwaano, e potrzeba co
najmniej takiego napcia, eby zbada jdro. Teoretyk rosyjski George Gamow, ktry
odwiedzi Nielsa Bohra w Kopenhadze, postanowi skorzysta z okazji i przed powro
tem do domu wpad do Cambridge. Tam wda si w dysput z Cockcroftem i Walto
nem i powiedzia im, e nie potrzebuj tak wielkiego napicia. Wedug niego, nowa teo
ria kwantowa przewidywaa moliwo przeniknicia do jdra, nawet jeli energia cz
stek nie bya dostatecznie dua, by pokona si odpychania elektrycznego, ktr wy
wiera jdro. Gamow wyjani, e zgodnie z teori kwantow protony maj wasnoci fa
lowe i dziki zjawisku tunelowania mog pokona barier wytwarzan przez adunek
elektryczny jdra, o czym ju mwilimy w rozdziale 5. Cockcroft i Walton w kocu
przyjli to do wiadomoci i od nowa zaprojektowali swe urzdzenie tak, aby osigao
napicie 500 tysicy woltw. Za pomoc transformatora i obwodu zwielokrotniajcego
napicie przyspieszyli protony uzyskane w lampie wyadowczej, podobnej do tej, ktr
stosowa J. J. Thomson do wytwarzania promieni katodowych.
W maszynie Cockcrofta i Waltona wizki protonw w liczbie okoo biliona na se
kund rozpdzay si, przemierzajc lamp prniow, i uderzay w tarcz z oowiu,
litu lub berylu. W roku 1930 udao si wreszcie wywoa reakcje jdrowe za pomoc
przyspieszonych czstek. Jdra litu rozbito protonami o energii zaledwie 40 tysicy eV,
znacznie niszej, ni si spodziewano. Byo to wane wydarzenie historyczne. Pojawi
si nowy rodzaj noa, cho jeszcze w do prymitywnej postaci.

Wpywowa osobisto z Kalifornii

Teraz przeniemy si wraz z akcj do Berkeley w Kalifornii i poznajmy Ernesta Orlan
do Lawrence'a, przybyego w 1928 roku z Yale, gdzie da si pozna jako bardzo zdol

175
ny mody fizyk. E. O. Lawrence wynalaz zupenie inn technik przyspieszania czstek
w maszynie zwanej cyklotronem, za co otrzyma Nagrod Nobla w 1939 roku. Nieobce
mu byy niezgrabne maszyny elektrostatyczne, ktre wymagay ogromnych napi i a
two ulegay awariom. Lawrence uwaa, e musi istnie jaki lepszy sposb. Gdy studio
wa literatur w poszukiwaniu metod otrzymywania wysokich energii bez pomocy wyso
kiego napicia, natkn si na publikacje norweskiego inyniera Rolfa Widere. Widere
zauway, e jeli si przepuci czstk przez dwie szczeliny pod rzd, to mona po
dwoi jej energi nie podwajajc napicia. To zjawisko stanowi podstaw konstrukcji
urzdzenia, zwanego akceleratorem liniowym. Szczeliny umieszczane s w nim jedna
za drug, a mijajca je czstka przy kadej z nich zyskuje now porcj energii.
Dziki artykuowi Widere Lawrence'owi przyszed do gowy jeszcze lepszy pomys.
Czemu by nie uy wielokrotnie tej samej szczeliny z umiarkowanym napiciem? Law
rence rozumowa nastpujco: gdy naadowana czstka porusza si w polu magnetycz
nym, jej tor ulega zakrzywieniu i tworzy okrg. Promie okrgu zaley od siy magnesu
(silny magnes - may promie) i od pdu czstki (duy pd - duy promie). Pd czstki
jest po prostu rwny iloczynowi masy czstki i jej prdkoci. Oznacza to, e silny ma
gnes bdzie prowadzi czstk po malekim okrgu, ale jeli nabierze ona energii - a co
za tym idzie, zwikszy si jej pd - wzronie take promie okrgu, po ktrym wdruje.
Wyobra sobie, drogi Czytelniku, pudo na kapelusze umieszczone midzy pnoc
nym a poudniowym biegunem ogromnego magnesu. Niech pudo bdzie zrobione z ja
kiego niemagnetycznego, ale mocnego tworzywa, na przykad z mosidzu lub stali.
Wypompujmy z niego powietrze. W rodku umiemy dwa, niemal cakowicie wypenia
jce wntrze puda, obiekty w ksztacie wydronych powek dysku (zwane fachowo
duantami). Zwrmy ich proste brzegi ku sobie, pozostawiajc midzy nimi niewielk
szczelin. Przypumy, e jeden duant jest naadowany dodatnio, a drugi ujemnie, i e
rnica potencjaw wynosi 1000 V. Strumie protonw wytwarzany (niewane w jaki
sposb) w pobliu rodka ukadu kierujemy w poprzek szczeliny od dodatniego duantu
do ujemnego. Przechodzce przez szczelin protony zyskuj energi 1000 eV i powik
sza si promie okrgu, po ktrym si poruszaj, poniewa wzrs ich pd. Protony
mkn po kolistym torze wewntrz duantu i gdy znw pojawiaj si w pobliu krawdzi
szczeliny - dziki zmylnemu sposobowi przeczania napicia - pociga je ujemny po
tencja po drugiej stronie. Znowu przyspieszaj i maj ju 2000 eV. Proces przebiega
dalej. Za kadym razem, gdy protony przekraczaj szczelin, zyskuj 1000 eV. W miar
zwikszania si pdu coraz usilniej prbuj uwolni si od krpujcej je mocy magnesu:
nieustannie wzrasta promie toru, po ktrym kr. W rezultacie protony mkn po spi
rali od centrum ukadu ku jego obwodowi. Tu trafiaj w tarcz, dochodzi do zderzenia i
zaczynaj si badania.

176

Spraw najwaniejsz w cyklotronie jest takie dopasowanie zmian napicia, by za

wsze po drugiej stronie szczeliny czeka na protony ujemnie naadowany duant. Ujemny
potencja musi szybko skaka z jednego duantu na drugi w sposb idealnie zsynchro
nizowany z ruchem protonw. Zadajesz sobie pewnie pytanie, drogi Czytelniku, czy
zsynchronizowanie zmian napicia z ruchem protonw, ktre w miar przyspieszania
zataczaj coraz wiksze i wiksze krgi, nie sprawia kopotu? Odpowied brzmi: nie.
Lawrence odkry, e dziki boskiej przemylnoci protony w swej wdrwce kompensu
j wyduanie si ich drogi zwikszaniem prdkoci. Kad poow okrgu pokonuj do
kadnie w tym samym czasie; zjawisko to nazywamy przyspieszaniem rezonansowym.
Aby dopasowa zmiany napicia do ruchu protonw, trzeba mie rdo zmiennego na
picia o staej czstoci. Technik wytwarzania takiego prdu ju dawno opanowaa ra
diofonia. Std te nazwa mechanizmu przeczajcego w przyspieszaniu cyklotrono
wym: generator czstoci radiowej. W ukadzie takim protony przybywaj do krawdzi
dokadnie w tym czasie, kiedy na przeciwlegym duancie jest maksymalny ujemny po
tencja.
Lawrence opracowa teoretyczne podstawy konstrukcji cyklotronu w latach 19291930. Pniej zaprojektowa urzdzenie, w ktrym protony wykonyway sto okre.
Podczas kadego obiegu miay po kolejnym przekroczeniu szczeliny zyskiwa 10 tysi
cy eV. W ten sposb powstawaaby wizka o energii 1 MeV (10 000 eV x 100 okre
= 1 MeV). Wizka ta miaa by poyteczna dla bada jdra atomowego. Pierwszy taki
cyklotron, zbudowany przez Stanleya Livingstone'a, ucznia Lawrence'a, osign jedynie
80 keV (80 tysicy eV). Lawrence zacz wtedy dziaalno na wielk skal. Otrzyma
ogromn dotacj w wysokoci tysica (!) dolarw na zbudowanie urzdzenia mogcego
doprowadzi do rozbicia jdra. Pyty penice funkcj biegunw magnesu miay 27 cm
rednicy. Maszyna ta w roku 1932 przyspieszaa protony do bardzo wysokiej energii 1,2
MeV. Protony te zderzano z atomami litu i innych pierwiastkw zaledwie w par mie
sicy po podobnym osigniciu grupy Cockcrofta i Waltona z Cambridge. Lawrence
zaj wprawdzie drugie miejsce, ale i tak mg si czu zwycizc.

177
Wielka nauka i genius loci Kalifornii
Lawrence by czowiekiem o niespotykanej energii i zdolnociach. By ojcem Wielkiej
Nauki. Termin ten odnosi si do dziaalnoci ogromnych scentralizowanych placwek
badawczych, wielce zoonych i kosztownych, w ktrych wsppracuje ze sob bardzo
wielu naukowcw. Ewoluujc, Wielka Nauka wyksztacia nowy styl prowadzenia bada prace zespoowe. Pojawiy si te specyficzne problemy socjologiczne, o ktrych jesz
cze pomwimy. Od czasw Tychona Brahego, pana Uraniborgu, obserwatorium na wy
spie Hven, nie widziano nikogo podobnego do Lawrence'a. Sprawi on, e Stany Zjedno
czone zaczy si liczy w wiecie fizyki jako powany partner w dziedzinie bada eks
perymentalnych. Przyczyni si do wytworzenia tej romantycznej, otaczajcej Kaliforni
atmosfery, ktra charakteryzuje si fascynacj nowinkami technicznymi i zamiowaniem
do skomplikowanych i kosztownych przedsiwzi. Wszystko to stanowio pocigajce
wyzwanie dla modej Kalifornii, a take dla caych modych Stanw Zjednoczonych.
W roku 1934 Lawrence wytwarza ju wizki deuteronw o energii 5 MeV za po
moc cyklotronu o rednicy 95 cm. Deuteron, jdro skadajce si z jednego protonu i
jednego neutronu, zosta odkryty w 1931 roku. Okazao si, e lepiej ni proton nadaje
si do zapocztkowywania reakcji jdrowych. W roku 1936 Lawrence dysponowa ju
wizk o energii 8 MeV. W roku 1939 maszyna o rednicy ptora metra osigaa 20
MeV. Kolejne monstrum, ktrego budow rozpoczto w 1940 roku, a zakoczono po
wojnie, miao magnes wacy 10 tysicy ton! Ze wzgldu na uyteczno cyklotronw
przy rozwizywaniu tajemnic jdra zaczto je budowa na caym wiecie. W medycynie
zastosowano je do leczenia nowotworw. Wizka czstek skierowana na nowotwr sta
nowi niszczc dawk energii. Obecnie w szpitalach rozsianych po caych Stanach
Zjednoczonych uywa si ponad tysica cyklotronw. Jednak w placwkach badaw
czych zajmujcych si fizyk czstek elementarnych porzucono cyklotrony dla nowego
typu urzdze.

Synchrotron: tyle okre, ile chcesz

Denie do otrzymywania coraz wyszych energii nasilio si i ogarno cay wiat. Ba
dajc nowy zakres energii, zawsze dokonywano nieoczekiwanych odkry. Jednoczenie
pojawiay si te nowe zagadki, co wzmacniao ch osigania jeszcze wyszych ener
gii. Bogactwo przyrody zdawao si czeka ukryte w jdrowym i subjdrowym wiecie.
Moliwoci cyklotronu s z definicji ograniczone. Poniewa czstki poruszaj si po
spirali ku zewntrznej krawdzi, liczba okre jest w sposb oczywisty okrelona
przez rozmiary urzdzenia. By umoliwi protonom wykonanie wikszej liczby okre i
uzyskanie wikszej energii, potrzebny jest wikszy cyklotron. Pole magnetyczne musi
obejmowa cay obszar, ktry zajmuje spirala, wic magnesy powinny by bardzo due i
bardzo... kosztowne. Na scen wkracza synchrotron. Jeli czstka bdzie si porusza
nie po spiralnej, lecz po koowej orbicie o ustalonym promieniu, to wystarczyby tylko
wski magnes rozcigajcy si wzdu tej orbity. W miar jak czstki nabieraj energii,
pole magnetyczne mogoby by zwikszane synchronicznie, tak aby kryy one po orbi
cie o staym promieniu. Sprytnie! W ten sposb mona zaoszczdzi cae tony elaza,
poniewa rozmiary magnesw ustawionych poprzecznie do toru cieki mona teraz
zredukowa do kilku centymetrw zamiast dotychczasowych metrw.

178
Zanim zaczn omawia osignicia bdce udziaem ostatniego dziesiciolecia,
musz wspomnie o dwch istotnych faktach. W cyklotronie naadowane czstki - pro
tony lub deuterony - odbywaj tysice okre w komorze prniowej umieszczonej
midzy dwoma biegunami magnesu. Aby powstrzyma czstki przed uciekaniem na
boki i zderzeniami ze cian komory, absolutnie nieodzowne byo opracowanie nieza
wodnej metody ich ogniskowania. Podobnie jak soczewka skupia wiato latarki, tworzc
z niego niemal rwnoleg wizk, tak tu wykorzystuje si si magnetyczn, by uformo
wa czstki w bardzo wski strumie.
W cyklotronie ogniskowanie odbywa si dziki zmianom natenia pola magne
tycznego, gdy proton odchyla si w kierunku zewntrznej krawdzi magnesu. Robert R.
Wilson, mody student Lawrence'a, pniejszy budowniczy Fermilabu, jako pierwszy zro
zumia istotn, acz subteln rol, ktr odgrywaj siy magnetyczne w zapobieganiu
ucieczce protonw. W pierwszych synchrotronach biegunom nadawano specjalnie taki
ksztat, by zapewni dziaanie tych si. Pniej do skupiania czstek zaczto stosowa
magnesy kwadrupolowe (z dwoma biegunami pnocnymi i dwoma poudniowymi),
podczas gdy osobny, dipolowy magnes utrzymywa je na orbicie. Tewatron w Fermila
bie - uruchomiona w 1983 roku maszyna wytwarzajca energi sigajc bilionw eV stanowi dobry przykad takiego rozwizania. Czstki s utrzymywane na koowej orbicie
za pomoc nadprzewodzcych magnesw o wielkiej mocy w podobny sposb, w jaki
tory prowadz pocig po uku zakrtu. Komora, w ktrej wdruj protony i w ktrej pa
nuje prnia wysokiej jakoci, zostaa wykonana ze stalowej (niemagnetycznej) rury o
owalnym przekroju. Ma szeroko okoo 7 cm i wysoko 5 cm. Tkwi w rodku midzy
dwoma biegunami magnesu. Kady z dipoli magnesu sterujcego ma okoo 7 metrw
dugoci, a kady z kwadrupoli - okoo 1,2 metra. Potrzeba ponad stu magnesw, aby
pokry ca dugo komory. Wszystko to - komora wraz z magnesami - opisuje okrg o
promieniu kilometra. Urzdzenie to jest zatem nieco wiksze od pierwszego modelu
Lawrence'a o promieniu 10 cm. Wyranie uwidacznia si tu przewaga synchrotronu.
Na pokrycie synchrotronu potrzeba wprawdzie wielu magnesw, ale s one stosunkowo
cienkie i szerokie tylko na tyle, by przykry komor prniow. Gdyby tewatron by cy
klotronem, potrzebowalibymy magnesu z biegunami o rednicy 2 kilometrw, ktry
objby swym wpywem urzdzenie o obwodzie 6 kilometrw!
Czstki wykonuj 50 tysicy okre na minut. W cigu dziesiciu sekund prze
mierzaj 3,2 miliona kilometrw. Za kadym razem, gdy mijaj szczelin - a waciwie
cig specjalnie skonstruowanych wnk - zmieniajce si z czstoci radiow napicie
podwysza ich energi o 1 MeV. Magnesy, ktre utrzymuj protony na kursie podczas
caej podry, dopuszczaj, by odchylenie od wyznaczonego toru sigao co najwyej
trzech milimetrw. Nie jest to moe idealna dokadno, ale cakowicie wystarcza. To
tak, jakby celujc ze strzelby w komara siedzcego na Ksiycu trafi w niewaciwe
oko. Aby utrzyma protony na staej orbicie podczas procesu przyspieszania, wzrost siy
magnesw naley precyzyjnie zsynchronizowa ze wzrostem energii protonw.
Drugi wany szczeg zwizany jest z teori wzgldnoci: protony robi si wyra
nie cisze, gdy ich energia przekracza 20 MeV. Ten wzrost masy zaburza rezonans cy
klotronowy, odkryty przez Lawrence'a, polegajcy na tym, e poruszajcy si po spirali
proton przebywa dusz drog z wiksz prdkoci, tak e kad poow okrenia w
cyklotronie pokonuje w dokadnie takim samym czasie. Dziki temu moliwa jest syn
chronizacja ruchu protonw z napiciem na szczelinie, ktre zmienia si ze sta prd
koci. Przy wyszych energiach wydua si czas potrzebny na dokonanie okrenia i

179
nie mona ju duej stosowa napicia o staej czstoci radiowej. Aby zrwnoway
to spowolnienie, czsto zmian przykadanego napicia musi si zmienia, dlatego dal
sze przyspieszanie coraz ciszych protonw wymaga uycia napicia o modulowanej
czstoci. Synchrocyklotron - cyklotron o modulowanej czstoci - by najwczeniej
szym przykadem wpywu, jaki teoria wzgldnoci wywiera na rozwizania techniczne
stosowane w akceleratorach.
W synchrotronie problem ten zosta rozwizany w jeszcze elegantszy sposb.
Rzecz jest troch skomplikowana, ale w zasadzie chodzi o to, e prdko ruchu
czstki (99 i jaka dowolna cz procentu prdkoci wiata) pozostaje waciwie staa.
Przypumy, e czstka przekracza szczelin w tym momencie cyklu, kiedy przyspie
szajce napicie wynosi zero. Nie ma przyspieszenia. Zwikszamy nieco natenie pola
magnetycznego: czstka zatacza troch cianiejszy krg i pojawia si w szczelinie
odrobin wczeniej, kiedy pole zmieniajce si z czstoci radiow jest w fazie przy
spieszajcej. Wzrasta masa czstki, zwiksza si promie orbity i znowu jestemy w
sytuacji wyjciowej, ale dysponujemy ju wysz energi: mamy do czynienia z samo
regulujcym si ukadem. Jeli czstka zyskuje zbyt wiele energii (masy), zwikszy si
promie jej orbity i nastpnym razem pojawi si w szczelinie ciut pniej, czyli spotka
tam spowolniajce napicie, ktre skoryguje bd. Zwikszanie natenia pola magne
tycznego przynosi w efekcie zwikszanie masy/energii naszej czstki. Metoda ta opiera
si na tak zwanej stabilnoci fazowej, ktr omwi w nastpnym rozdziale.

Ike i piony
Jeden z pierwszych akceleratorw by mi bardzo bliski i drogi - synchrocyklotron o
mocy 400 MeV nalecy do Uniwersytetu Columbia. Zbudowano go na terenie, ktry
jest wasnoci uniwersytetu, a znajduje si nad rzek Hudson w stanie Nowy Jork, ca
kiem blisko Manhattanu. Posiado Ben Nevis, nazwana tak na cze pewnej szkockiej
gry, zostaa zaoona w czasach kolonialnych przez Alexandra Hamiltona. Pniej
przesza na wasno rodziny DuPontw i w kocu - Uniwersytetu Columbia. Cyklotron
Nevis, zbudowany w latach 1947-1949, by jednym z najbardziej produktywnych akce
leratorw wszech czasw. W cigu dwudziestu kilku lat (w okresie od 1950 do 1972
roku) wyprodukowa ponad 150 doktorw fizyki, z ktrych blisko poowa kontynuowaa
prace badawcze w dziedzinie fizyki wysokich energii i zostaa profesorami w Berkeley,
Stanford, Caltechu, Princeton i w wielu innych tego typu podejrzanych instytucjach.
Druga poowa zajmowaa si wszystkim po trochu: mae uczelnie, laboratoria rzdowe,
administrowanie nauk, badania dla potrzeb przemysu, inwestycje bankowe...
Byem doktorantem, gdy prezydent (uniwersytetu) Dwight Eisenhower dokona uro
czystego otwarcia nowego urzdzenia w czerwcu 1950 roku, podczas maej ceremonii
na trawnikach przepiknej posiadoci - wspaniae drzewa, krzewy, par czerwonych ce
glanych budynkw - chylcej si ku majestatycznej rzece Hudson. Po stosownej dawce
krasomwstwa, Ike wcisn guzik i z gonikw posypay si wzmocnione trzaski wyda
wane przez liczniki Geigera, wskazujce na obecno promieniowania. Promieniowanie
to pochodzio ze rda radioaktywnego, ktre trzymaem w pobliu licznika, poniewa
w tym wanie momencie akcelerator postanowi si zepsu. Ike nigdy si o tym nie do
wiedzia.

180
Dlaczego wanie 400 MeV? W roku 1950 uwaga uczonych koncentrowaa si wo
k pionu, inaczej zwanego te mezonem . Jego istnienie przewidzia japoski teoretyk
Hideki Yukawa. Sdzono, e czstka ta stanowi klucz do zrozumienia natury silnych od
dziaywa, ktra wci jeszcze pozostawaa zupenie nieznana. Dzi mylimy o silnym
oddziaywaniu w kategoriach gluonw. Wtedy jednak piony latajce w t i z powrotem
midzy protonami i neutronami, by spaja je mocno w jdrze, stanowiy klucz do roz
wizania zagadki, dlatego musielimy je wytwarza i bada. Aby w wyniku zderze j
drowych powstaway piony, czstka wychodzca z akceleratora musi mie energi
wiksz ni mpionc2, czyli wiksz od energii masy spoczynkowej pionu. Mnoc mas
pionu przez kwadrat prdkoci wiata otrzymujemy 140 MeV - taka wanie jest ta ener
gia. Poniewa tylko niewielka cz energii biorcej udzia w zderzeniu zostaje wyko
rzystana przy produkcji nowej czstki, potrzebna nam bya pewna nadwyka energe
tyczna i w ten sposb ostatecznie stano na 400 MeV. Nevis sta si fabryk pionw.

Damy Beppa
Ale chwileczk, najpierw sowo o tym, skd w ogle dowiedzielimy si o istnieniu pio
nw. Pod koniec lat czterdziestych naukowcy pracujcy na Uniwersytecie w Bristolu, w
Anglii, zauwayli, e czstki , przechodzc przez emulsj fotograficzn, pobudzaj
napotkane po drodze czsteczki. Po wywoaniu filmu wida byo przez mikroskop o nie
wielkim powikszeniu wyrany lad wyznaczony przez czsteczki bromku srebra. Grupa
z Bristolu przygotowywaa porcje pyt bardzo grubo powleczonych emulsj i za pomoc
balonw posyaa je do grnych rejonw atmosfery, gdzie intensywno promieniowania
kosmicznego jest znacznie wiksza ni na poziomie morza. Energia tego naturalnego
rda promieniowania znacznie przewyszaa cherlawe 5 MeV czstek Rutherforda.
To wanie dziki tym emulsjom wystawionym na dziaanie promieniowania kosmiczne
go po raz pierwszy wykryto pion. Dokonali tego: Cesare Lattes, Brazylijczyk, Giuseppe
Occhialini, Woch, i Cecil F. Powell, Anglik.
Najzabawniejsz osobowoci tego tria by Occhialini, znany wrd przyjaci jako
Beppo. Amator speleolog i niepoprawny dowcipni, by on si napdow grupy pracu
jcej w Bristolu. Przysposobi grup modych kobiet do mrwczej pracy polegajcej na
badaniu owych emulsji pod mikroskopem. Mj promotor, Gilberto Bernardini, bliski przy
jaciel Beppa, odwiedzi go raz w Bristolu. Kto poinformowa go - pynn angielszczy
zn, z ktrej zrozumieniem Bernardini mia pewne kopoty - gdzie znajdzie Beppa. Go
szybko zgubi si w gmachu laboratorium. Wreszcie natrafi na gabinet, gdzie kilka
ukadnych Angielek siedziao przy mikroskopach i klo po wosku takim argonem, kt
rego nie powstydzono by si nawet w genueskim porcie. Ecco! - zawoa Bernardini. Tu jest laboratorium Beppa.
lady utrwalone w emulsji wykazyway, e czstka - pion - wpadaa tam z du
prdkoci, stopniowo zwalniaa (gsto ziaren bromku srebra zwiksza si, gdy czst
ka wytraca prdko) i w kocu si zatrzymywaa. Na kocu ladu pojawiaa si nowa,
obdarzona du energi czstka i umykaa w dal. Pion jest czstk nietrwa, w cigu
setnej czci mikrosekundy rozpada si na mion (to ta nowa czstka pojawiajca si na
kocu ladu) i co innego. Tym czym innym, co nie pozostawia ladu w emulsji, oka
zao si neutrino. Reakcj t zapisuje si nastpujco: + . Oznacza to, e pion
daje pocztek mionowi i neutrinu. Poniewa lady w emulsji nie dostarczaj adnej in

181
formacji na temat czasu trwania poszczeglnych zjawisk, trzeba byo bardzo starannie
przeanalizowa lady kilku takich wyjtkowych zdarze, aby zrozumie, z jak czstk
mamy do czynienia i jak si ona rozpada. Problem polega jednak na tym, e korzysta
jc z promieniowania kosmicznego, mona byo zaobserwowa tylko kilka zdarze z
udziaem pionu w cigu roku. Podobnie jak w wypadku rozbijania jder atomowych,
niezbdne okazay si akceleratory o odpowiednio duej mocy.
Oprcz maszyny Nevis, piony zacz produkowa take 4,5-metrowy cyklotron Law
rence'a w Berkeley. Wkrtce doczyy do nich synchrocyklotrony w Rochesterze, Li
verpoolu, Pittsburghu, Chicago, Tokio, Paryu i Dubnej. Badano tam silne oddziaywa
nia pionw z neutronami i protonami, a take sabe oddziaywania ujawniajce si w
rozpadzie promieniotwrczym pionu. Inne urzdzenia - na Uniwersytecie Cornell, w
Caltech i Berkeley oraz na Uniwersytecie Stanu Illinois - do produkcji pionw uyway
elektronw, ale najwiksze sukcesy odnosiy synchrocyklotrony protonowe.

Pierwsza wizka zewntrzna: przyjmujemy zakady

Mamy wic lato roku 1950, maszyna jest sparaliowana blami rodzenia, a ja rozpaczli
wie potrzebuj danych, eby uzyska doktorat i zacz zarabia na ycie. Wszystko
wwczas krcio si wok pionw. Bombarduj kawaek miedzi, wgla, czy czegokol
wiek, co ma jdro, wizk protonw o energii 400 MeV, a otrzymasz piony. Orodek w
Berkeley zatrudni Lattesa, by nauczy fizykw, jak nawietla i wywoywa czue emul
sje, podobne do tych, ktre z takim powodzeniem stosowano w Bristolu. Do komory
prniowej wkadano stos takich pytek i pozwalano protonom bombardowa tarcz w
ich pobliu. Korzystajc ze luzy powietrznej, zabierano pytki, wywoywano je (tydzie
wysikw), a potem poddawano ogldzinom pod mikroskopem (miesice!). Wszystkie te
starania przyniosy zespoowi z Berkeley zaledwie kilkadziesit zdarze z udziaem pio
nw. Musia istnie jaki prostszy sposb! Problem polega na tym, e aby zarejestrowa
piony, detektory czstek musiay si znale wewntrz akceleratora, w strefie silnego
dziaania magnesw. W tej sytuacji rzeczywicie jedynym praktycznym rozwizaniem
byy te stosiki pytek. Bernardini planowa eksperyment podobny do przeprowadzonego
w Berkeley. Dua, elegancka komora mgowa, ktr zbudowaem w ramach przygoto
wa do doktoratu, bya znacznie lepszym detektorem, ale nigdy by si nie zmiecia mi
dzy bieguny magnesu wewntrz akceleratora, nie mwic ju o tym, e nie przeyaby
panujcego tam silnego promieniowania. Betonowa ciana o gruboci ponad trzech
metrw oddzielaa magnes cyklotronu od reszty laboratorium. Jej zadanie polegao na
tumieniu zbkanego promieniowania.
John Tinlot by nowym asystentem, ktry przyby na Uniwersytet Columbia ze syn
nej grupy Brunona Rossiego, badajcej w MIT promieniowanie kosmiczne. Tinlot uosa
bia istot fizyki: jako nastolatek by ju wysokiej klasy skrzypkiem, ale po wielu rozter
kach podj decyzj, e zostanie fizykiem, i zaniecha grania na skrzypcach. By pierw
szym modym doktorem, z ktrym przyszo mi pracowa, i bardzo duo si od niego
nauczyem. Nie tylko fizyki. John mia genetycznie uwarunkowan skonno do hazar
du: czarny Piotru, ruletka, poker - duo pokera. Grywalimy podczas eksperymentw w
oczekiwaniu na dane. Grywalimy w czasie wakacji, w pocigach i samolotach. By to
umiarkowanie kosztowny sposb uczenia si fizyki, jako e swoje przegrane kompenso

182
waem u innych graczy - studentw, technikw, stranikw - ktrych werbowa John.
Nie mia litoci.
Siedzielimy z Johnem na pododze jeszcze-nie-zupenie-pracujcego akcelerato
ra, pilimy piwo i dyskutowalimy o wiecie. Co tak naprawd dzieje si z pionami wy
latujcymi z tarczy? - zapyta nagle. Nauczyem si ju, e lepiej w takich sytuacjach
zachowa ostrono, bo John by hazardzist zarwno na wycigach konnych, jak i w
laboratorium. No, jeli tarcza jest wewntrz maszyny [a musiaa by, bo jeszcze nie
wiedzielimy, jak wyprowadzi protony z cyklotronu], magnes rozpyli je na wszystkie
strony - odpowiedziaem ostronie.
JOHN: Niektre wylec z urzdzenia i uderz w oson?
JA: Jasne, tylko e bd wszdzie.
JOHN: A moe bymy tak sprawdzili?
JA: Jak?
JOHN: Przeledzimy tory czstek w polu magnetycznym.
JA: Ale przecie to wymaga pracy [by pitek, godzina sma wieczorem].
JOHN: Mamy tablice z pomiarami pl magnetycznych?
JA: Wanie miaem zamiar i do domu.
JOHN: Uyjemy tych zwojw papieru pakowego i wykrelimy cieki pionw w
skali 1:1.
JA: Moe w poniedziaek?
JOHN: Bierz suwak logarytmiczny [by rok 1950], a ja bd rysowa.
No c, w sobot o czwartej nad ranem dokonalimy fundamentalnego odkrycia,
ktre miao zmieni sposb, w jaki korzystamy z cyklotronw. Przeledzilimy okoo
osiemdziesiciu fikcyjnych czstek wyaniajcych si z tarczy, ktra znajduje si w ak
celeratorze. Rozpatrzylimy rozmaite moliwe kierunki i energie: 40, 60, 80 i 100 MeV.
Ku naszemu zaskoczeniu, czstki nie rozbiegay si na wszystkie strony, lecz - na sku
tek wasnoci pola magnetycznego w pobliu i poza krawdzi magnesu cyklotronu ich tor ulega zakrzywieniu wok maszyny i formowaa si z nich wska wizka. Odkry
limy tak zwane ogniskowanie na obrzeu pola (fringe field focusing). Obracajc wielkie
arkusze papieru, to znaczy dobierajc odpowiednie pooenie tarczy, zdoalimy skiero
wa wizk pionw o przyzwoitej energii - okoo 60 MeV - prosto w stron mojej no
wiutkiej komory mgowej. Jedyny problem stanowia betonowa ciana, ktra oddzielaa
maszyn od laboratorium, gdzie staa moja wspaniaa komora.
Nikt si nie spodziewa tego odkrycia. W poniedziaek rano rozoylimy si pod ga
binetem dyrektora, by jak najwczeniej przekaza mu nowin. Mielimy do niego trzy
niewielkie proby: (1) zmieni lokalizacj tarczy w maszynie; (2) zrobi znacznie cie
sze okienko midzy komor prniow cyklotronu a wiatem zewntrznym, aby zmini
malizowa wpyw, jaki moga mie stalowa pyta gruboci 2,5 metra na pojawiajce si
piony; (3) wybi nowy otwr - wysoki na 10 cm i szeroki na 25 cm - w betonowej cia
nie gruboci trzech metrw. A wszystkiego tego domagali si skromny doktorant i mo
dy asystent!
Nasz dyrektor, profesor Eugene Booth, by prawdziwym dentelmenem z Georgii,
ktremu bardzo rzadko si zdarzao, by powiedzia choby do licha. Ale dla nas zrobi
wyjtek! Perswadowalimy mu, tumaczylimy i schlebialimy. Malowalimy przed nim

183
wizje penej chway przyszoci. Mamilimy go saw! Wyobra sobie tylko: pierwsza w
wiecie zewntrzna wizka pionw!
Booth wyrzuci nas za drzwi, ale po lunchu wezwa z powrotem (tymczasem my
rozwaalimy, czy lepiej bdzie zay strychnin czy arszenik). Odwiedzi go Bernardini,
ktremu przedstawi nasz koncepcj. Przypuszczam, e Bernardiniemu umkny
szczegy naszej propozycji wyoone w poudniowej, piewnej angielszczynie Bootha.
On sam wyzna mi kiedy: Boos, Booz, kt potrafi wymwi te wszystkie amerykaskie
nazwiska? Niemniej udzieli nam swego poparcia z typowym dla siebie woskim entu
zjazmem.
Miesic pniej wszystko ju dziaao - tak jak to wyrysowalimy na papierze pako
wym. W cigu kilku dni moja komora mgowa zarejestrowaa wicej pionw ni wszyst
kie inne laboratoria wiata razem wzite. Na kadej fotografii (robilimy je co minut)
byo 6-10 piknych ladw pionw. Na co trzeciej lub co czwartej fotografii widniao zaa
manie ladu pionu, ukazujce jego rozpad na mion i co innego. Moja rozprawa dok
torska dotyczya rozpadu pionw. W cigu szeciu miesicy stworzylimy cztery wizki.
Nevis pracowa pen par, produkujc dane, dziki ktrym okrelilimy wasnoci pio
nw. Gdy tylko nadarzya si sposobno, pojechalimy z Johnem do Saratogi na wy
cigi konne. Tam John postawi w smej gonitwie wszystkie nasze pienidze - przezna
czone na obiad i benzyn na powrotn drog. Szczcie nieustannie mu dopisywao.
Wygra 28 do 1. Naprawd uwielbiaem tego faceta.
John Tinlot musia mie niesamowit intuicj, by podejrzewa zjawisko ogniskowa
nia na obrzeu pola, ktre przegapili wszyscy inni pracujcy z cyklotronami. Zosta wy
bitnym profesorem Uniwersytetu w Rochester, lecz, niestety, zmar na raka w wieku 43
lat.

Dygresja w stron nauk spoecznych: pochodzenie wielkiej nauki

Druga wojna wiatowa stanowia punkt zwrotny, dzielcy przedwojenny styl badawczy
od powojennego. (Ale mi si udao kontrowersyjne stwierdzenie, co?) Wyznaczya take
pocztek nowej fazy w poszukiwaniach a-tomu. Moemy wymieni kilka czynnikw, kt
re do tego doprowadziy. Wojna spowodowaa wielki skok w rozwoju techniki. Dokona
si on gwnie w Stanach Zjednoczonych, ktre nie dowiadczyy niszczcych skutkw
dziaa wojennych. Konstrukcja radaru, rozwj elektroniki, budowa bomby jdrowej to
przykady tego, co moe zrodzi si ze wsppracy nauki z inynieri. (Pod warunkiem,
e dysponuj nieograniczonym budetem).
Vannevar Bush, naukowiec odpowiedzialny za polityk naukow w Stanach Zjed
noczonych, okreli nowe zwizki midzy nauk a rzdem w raporcie przedstawionym
prezydentowi Franklinowi D. Rooseveltowi. Od tego czasu rzd Stanw Zjednoczonych
zobowizywa si oy na badania podstawowe w rozmaitych dziedzinach nauki. Kwo
ty wydawane na badania i na nauki stosowane rosy tak szybko, e teraz suma 1000
dolarw, ktr Lawrence po wielkich trudach otrzyma na pocztku lat czterdziestych,
wydaje si mieszna. Nawet po uwzgldnieniu inflacji kwota ta blednie w porwnaniu z
federalnymi wydatkami na badania podstawowe w roku 1990: okoo 12 miliardw dola
rw. Druga wojna wiatowa spowodowaa te wielki napyw uciekinierw - uczonych,
ktrzy walnie przyczynili si do gwatownego rozkwitu nauki w USA.

184
Na pocztku lat pidziesitych akceleratory zdolne do prowadzenia bada w dzie
dzinie fizyki jdrowej na najwyszym poziomie miao okoo dwudziestu uniwersytetw. W
miar jak coraz lepiej rozumielimy jdro, linia frontu przesuwaa si w gb, w obszary
subjdrowe; do ich badania potrzebne byy coraz wiksze i coraz kosztowniejsze urz
dzenia. Nadesza era konsolidacji - czenia kapitaw i si. Dziewi uniwersytetw po
czyo swe fundusze i wysiki, by zbudowa i zarzdza akceleratorem w Brookhaven
na Long Island. Od 1952 roku korzystali z urzdzenia o mocy 3 GeV, a od 1960 - o
mocy 30 GeV. Uniwersytet w Princeton i Uniwersytet Stanu Pensylwania porozumiay
si celem skonstruowania maszyny protonowej w pobliu Princeton. MIT i Harvard zbu
doway razem akcelerator elektronowy w Cambridge - urzdzenie przyspieszajce elek
trony do 6 GeV.
Z biegiem lat, gdy konsorcja rosy w si, zmniejszaa si liczba maszyn zdolnych
do prowadzenia bada na linii frontu. Potrzebowalimy coraz wikszych energii, aby
odpowiedzie na pytanie: co jest w rodku? - i aby kontynuowa poszukiwania praw
dziwego a-tomu, czyli zera i jedynki z naszej bibliotecznej metafory. Budowa nowych
maszyn powodowaa likwidacj starych, eby inaczej wykorzysta uwizione w nich
fundusze, i tak Wielka Nauka (termin czsto uywany w pejoratywnym znaczeniu przez
nie doinformowanych publicystw) stawaa si coraz wiksza. W latach pidziesitych
przeprowadzao si by moe dwa lub trzy eksperymenty w zespoach dwu- a najwyej
czteroosobowych. W nastpnych dziesicioleciach zespoy staway si coraz liczniejsze,
a eksperymenty zajmoway coraz wicej czasu, czciowo z powodu koniecznoci bu
dowania coraz bardziej skomplikowanych detektorw. W roku 1990 w samym tylko ze
spole detektorowym (CDF) w Fermilabie pracowao 360 uczonych i studentw z 12
uniwersytetw, dwch laboratoriw pastwowych i instytutw z Woch i Japonii. Okres
trwania eksperymentu rozcign si do caego roku - lub jeszcze duszego czasu - nie
przerwanego (wyjwszy Boe Narodzenie, wito Niepodlegoci i awarie) zbierania
danych.
Rzd Stanw Zjednoczonych nadzorowa t ewolucj od nauki kieszonkowej do na
uki wykorzystujcej akceleratory o rozmiarach setek i tysicy metrw. Wojenny pro
gram badawczy, ktrego celem byo skonstruowanie bomby atomowej, da pocztek ist
nieniu Komisji Energii Atomowej (Atomic Energy Commission - AEC), cywilnej agencji
nadzorujcej badania nad broni jdrow, jej produkcj i przechowywanie. Jako pa
stwowemu trustowi, agencji powierzono rwnie misj utrzymywania i nadzorowania
podstawowych bada w fizyce jdrowej, ktra pniej przerodzia si w fizyk czstek
elementarnych.
Demokrytejski a-tom zawdrowa nawet w progi sal Kongresu, ktry powoa wspl
ny (parlamentu i senatu) Komitet Energii Atomowej dla sprawowania nadzoru nad ba
daniami. Przesuchania prowadzone przez ten komitet, publikowane w gsto zadruko
wanych zielonych ksigach rzdowych, bd kiedy stanowiy nieocenione rdo infor
macji dla historykw nauki. Mona tam znale wiadectwa, jakie skadali E. O. Lawren
ce, Robert Wilson, I. I. Rabi, J. Robert Oppenheimer, Hans Bethe, Enrico Fermi, Murray
Gell-Mann i wielu innych, ktrzy cierpliwie odpowiadali na pytania dotyczce przebiegu
poszukiwa ostatecznej czstki i dlaczego jest im potrzebna jeszcze jedna maszyna.
Wymiana zda midzy wspaniaym budowniczym i dyrektorem Fermilabu Robertem
Wilsonem a senatorem Johnem Pastore'em, przytoczona na wstpie niniejszego roz
dziau, pochodzi z jednej z tych zielonych ksig.

185
By dokoczy t wyliczank, wypada doda, e AEC przeksztacia si w ERDA
(Energy Research and Development Agency, czyli Agencj Bada Jdrowych), ta za
wkrtce ustpia miejsca DOE (Department of Energy, czyli Departamentowi Energii),
ktry w obecnej chwili nadzoruje pastwowe laboratoria prowadzce badania za pomo
c akceleratorw. Obecnie w Stanach istnieje pi takich placwek zajmujcych si fi
zyk wysokich energii. S to: SLAC, Brookhaven, Cornell, Fermilab oraz SSC (w budo
wie).
Laboratoria z akceleratorami z reguy nale do rzdu, ale zarzdzaj nimi na
mocy kontraktu rne uniwersytety - jak to jest w wypadku SLAC - albo konsorcja uni
wersytetw czy instytucji (przykad Fermilabu). Zarzd zatrudnia dyrektora, a potem si
modli. Dyrektor kieruje pracami laboratorium, podejmuje wszystkie wane decyzje i zbyt
dugo sprawuje swoj wan funkcj. Gdy w latach 1979-1989 piastowaem funkcj dy
rektora Fermilabu, moim gwnym zadaniem byo wcielanie w ycie wizji R. R. Wilsona:
budowa tewatronu, pierwszego nadprzewodzcego akceleratora. Musielimy take
stworzy akcelerator protonw i antyprotonw oraz monstrualne detektory zdolne do re
jestrowania efektw zderze zachodzcych przy energiach bliskich 2 TeV.
Jako dyrektor Fermilabu, bardzo martwiem si zmianami, ktre zaszy w stylu pro
wadzenia prac badawczych. W jaki sposb studenci i modzi doktorzy maj dowiad
cza radoci poznania i tworzenia, bdcej udziaem uczniw Rutherforda, twrcw
teorii kwantowej, czy mojej wasnej maej grupki kolegw wsplnie pracujcej nad rny
mi problemami na pododze gdzie w czeluciach cyklotronu Nevis? Ale im duej przy
patrywaem si temu, co si dzieje w laboratorium, tym spokojniejszy si stawaem. Gdy
odwiedzaem CDF w rodku nocy (take wtedy, gdy nie byo tam starego Demokryta),
spotykaem ogromnie przejtych studentw nadzorujcych swe eksperymenty. Na wiel
kim ekranie rozwiatlay si zderzenia interpretowane przez komputer na uytek 10-12
fizykw czuwajcych na nocnej zmianie. Od czasu do czasu na ekranie ukazywao si
co tak intrygujcego i tak wyranie wskazujcego na to, e gdzie w trzewiach akcele
ratora zachodz procesy nalece do nowej fizyki, i rozlega si zbiorowy jk zachwy
tu.
Kady wielki program badawczy wymaga wsppracy wielu grup liczcych od piciu
do dziesiciu osb: jednego lub dwch profesorw, kilku asystentw i kilku doktoran
tw. Profesor opiekuje si swoj trzdk, pilnuje, by nie zagubili si w tumie. Od po
cztku kady czonek grupy bierze udzia w planowaniu, budowaniu oraz testowaniu
aparatury. Pniej dochodzi analiza danych. Kady z eksperymentw dostarcza tak
wielkiej liczby danych, e wiele z nich musi dugo czeka na interpretacj. Poszczeglni
modzi adepci nauki pod okiem profesora wybieraj sobie konkretne problemy, ktre zy
skay aprobat rady naukowej. A problemw jest pod dostatkiem. Na przykad: jak prze
biega proces powstawania czstek W- i W+ w trakcie zderze protonw z antyprotona
mi? Ile energii unosz one ze sob? Pod jakimi ktami s emitowane? I tak dalej. Roz
wizanie moe by interesujcym szczegem albo wskazwk dotyczc jakiego klu
czowego mechanizmu, w ktrym bierze udzia silne lub sabe oddziaywanie. Najbar
dziej intrygujcym zadaniem czekajcym nas w latach dziewidziesitych jest znale
zienie kwarka t1 i analiza jego wasnoci. W roku 1992 poszukiwania te byy prowadzo
ne przez cztery niezalene grupy pracujce w CDF.
Istnienie kwarka t zostao ostatecznie potwierdzone w Fermilabie na przeomie 1994 i 1995
roku (przyp. tum.).
1

186
Tu modzi fizycy zostaj rzuceni na gbok wod, zmagaj si ze skomplikowanymi
programami komputerowymi i nieuniknionymi znieksztaceniami, powstaymi na skutek
niedoskonaoci aparatury. Ich zadanie polega na wyciganiu prawidowych wnioskw
na temat praw przyrody, na uoeniu kolejnego kawaka mozaiki - naszego obrazu mi
krowiata. Udziela im wsparcia cay zesp: eksperci od oprogramowania, od analiz teo
retycznych i mistrzowie w dziedzinie poszukiwania danych potwierdzajcych robocze
hipotezy. Jeli znaleli jaki interesujcy szczeg w ladzie pozostawionym przez
czstk W opuszczajc rejon zderzenia, musz rozstrzygn, czy jest on artefaktem
spowodowanym przez aparatur (ujmujc rzecz metaforycznie: czy pojawi si na skutek
maej rysy na soczewce mikroskopu?) lub wadliwie dziaajcy program komputerowy. A
moe ten szczeg jest prawdziwy? Jeli tak, to czy kolega Henry nie powinien zauwa
y podobnego efektu w swoich analizach dotyczcych czstki Z, a koleanka Marjorie
podczas analiz ladw odrzutu?
Wielka Nauka zagocia na stae nie tylko w dziedzinie fizyki czstek elementar
nych. Astronomowie dziel si wielkimi teleskopami, porwnuj swoje obserwacje, by
wyciga prawidowe wnioski dotyczce caego kosmosu. Oceanografowie wsplnie ko
rzystaj ze statkw badawczych wyposaonych w wyrafinowane sonary, przyrzdy do
nurkowania oraz specjalne aparaty fotograficzne i kamery. Prace nad rozwizaniem
kodu genetycznego s w dziedzinie mikrobiologii odpowiednikiem naszej Wielkiej Na
uki. Nawet chemicy potrzebuj spektrometrw masowych, kosztownych laserw barwni
kowych i ogromnych komputerw. Nieuchronnie niemal we wszystkich dziedzinach
uczeni zaczynaj wsplnie korzysta z kosztownych urzdze niezbdnych dla dalsze
go rozwoju nauki.
Powiedziawszy to wszystko, musz podkreli, e jest niezmiernie wane, by mo
dzi adepci nauki mogli take pracowa w bardziej tradycyjnym systemie, skupieni wok
niewielkiego projektu, w niewielkiej grupie i pod opiek profesora. To daje im wspania
moliwo, by samemu nacisn guzik, zgasi wiato i pj do domu pomyle, a
moe nawet spa. Maa Nauka take dokonywaa odkry i wprowadzaa innowacje, kt
re w nieoceniony sposb przyczyniy si do rozwoju wiedzy. Musimy dy do osigni
cia odpowiedniej rwnowagi w naszej polityce wobec nauki i z wielk wdzicznoci
przyjmowa istnienie obu opcji. Naukowcy zajmujcy si fizyk wysokich energii dzi
mog ju jednak tylko narzeka i z nostalgi wspomina dawne, dobre czasy, kiedy sa
motny uczony siedzia w zagraconym laboratorium i miesza barwne eliksiry. To czaru
jca wizja, ale nigdy nie doprowadzi nas do Boskiej Czstki

Z powrotem do maszyn: trzy przeomy technologiczne

Spord wielu przeomw technologicznych, ktre pozwoliy przyspiesza czstki w za
sadzie do nieograniczonych energii (jeli nie liczy ogranicze nakadanych przez bu
det), trzy zasuguj na dokadniejsze omwienie.
Pierwszy z nich wie si z odkryciem zasady stabilnoci fazowej przez radziec
kiego geniusza Wadimira J. Wekslera oraz, niezalenie, przez Edwina McMillana, fizyka
z Berkeley. Nasz wszdobylski norweski inynier Rolf Widere niezalenie opatentowa
ten sam pomys. Stabilno fazowa jest na tyle istotna, e chyba usprawiedliwiona b
dzie kolejna metafora. Wyobra sobie, drogi Czytelniku, dwie pkoliste miseczki o ma

187
lekich paskich denkach. Obr jedn z nich do gry dnem i po ma kulk na pa
skiej czci, ktra teraz jest wieczkiem. Po drug kulk na dnie nie odwrconej miski.
Obie kulki znajduj si w stanie spoczynku. Ale czy w obu wypadkach jest to stan sta
bilny? Nie. By si o tym przekona, tr lekko kad z nich. Kulka numer 1 stoczy si
po miseczce i jej stan ulegnie radykalnej zmianie. Bya niestabilna. Kulka numer 2 wto
czy si troch w gr po ciance miseczki, wrci na dno, wespnie si po drugiej stronie
i tak bdzie oscylowaa wok pooenia rwnowagi. To jest stabilno.
Obliczenia matematyczne opisujce zachowanie czstek w akceleratorze maj
wiele wsplnego z opisem tych dwch stanw. Jeli niewielkie zaburzenie - na przykad
nieznaczne zderzenia czstki z atomem gazu, ktry pozosta w komorze akceleratora,
albo z inn przyspieszan czstk - prowadzi do znacznej zmiany ruchu, to nie ma w
tym wypadku podstawowej stabilnoci i czstka ta prdzej czy pniej nam przepadnie.
Z drugiej strony, jeli podobne drobne zaburzenia doprowadzaj jedynie do niewielkich
oscylacyjnych odchyle od idealnego toru, mamy ukad stabilny.
Postp w projektowaniu akceleratorw dokonywa si w wyniku subtelnego wsp
dziaania rozwaa analitycznych (teraz w wysokim stopniu skomputeryzowanych) z
nowymi wynalazkami: pomysowymi urzdzeniami, w ktrych konstrukcji czsto wyko
rzystywano osignicia techniki radarowej z okresu wojennego. Zasad stabilnoci fa
zowej zastosowano w wielu urzdzeniach poprzez uycie si elektrycznych o czsto
ciach radiowych. Stabilno fazowa w akceleratorze zostaje osignita wtedy, gdy tak
uregulujemy czsto przyspieszajcych zmian napicia, aby czstka pojawiaa si w
szczelinie w nieco nieodpowiednim momencie, dziki czemu uzyskamy niewielk zmia
n jej toru. Gdy czstka pojawi si przy szczelinie nastpnym razem, bd zostanie sko
rygowany. Ju wczeniej, gdy omawiaem zasad dziaania synchrotronu, podaem przy
kad zastosowania tej zasady. W rzeczywistoci zjawisko to polega na tym, e bd jest
nadmiernie korygowany i czstka oscyluje wok idealnej fazy, w ktrej osigane jest
odpowiednie przyspieszenie. Tak jak kulka na dnie miseczki.
Kolejny przeom nastpi w roku 1952, kiedy w Brookhaven ukoczono budow
Cosmotronu - akceleratora o mocy 3 GeV. Grupa pracujcych przy akceleratorze fizy
kw oczekiwaa wizyty kolegw z CERN w Genewie, gdzie projektowano urzdzenie o
mocy 10 GeV. W trakcie przygotowa do spotkania trzej fizycy dokonali wanego odkry
cia. Stanley Livingston (ucze Lawrence'a), Ernest Courant i Hartland Snyder byli
przedstawicielami nowego gatunku fizykw: teoretykw od akceleratorw. Natknli si
na zjawisko, zwane silnym ogniskowaniem. Zanim opowiem szczegowo o drugim
przeomie, pragn podkreli, e zagadnienia dotyczce akceleratorw stay si wyrafi
nowan i nadzwyczaj zawi dziedzin wiedzy. Warto powtrzy kilka podstawowych
faktw. Mamy wic szczelin, w ktrej pole elektryczne zmienia si z czstoci radio
w, dziki czemu mijajce j za kadym razem czstki zyskuj pewn porcj energii.
eby wielokrotnie korzysta ze szczeliny, za pomoc magnesw utrzymujemy czstk
na mniej wicej koowej orbicie. Maksymalna energia, jak czstka moe uzyska w ak
celeratorze, zaley od dwch czynnikw: najwikszego promienia orbity, na jaki pozwala
magnes, oraz najwikszego natenia pola magnetycznego dopuszczalnego przy tym
promieniu. Moemy zwiksza energi osigan w nowych maszynach albo zwiksza
jc ich promie, albo podwyszajc maksymaln moc pola magnetycznego; albo robic
obie te rzeczy jednoczenie.
Gdy te dwa parametry s ju ustalone, nadanie czstce zbyt wielkiej energii spowo
duje, e wypadnie ona poza stref oddziaywania magnesu. W roku 1952 cyklotrony nie

188
mogy przyspiesza czstek do energii wyszych ni 1000 MeV. Synchrotrony utrzymuj
czstki na orbicie o staym promieniu dziki zmiennemu polu magnetycznemu. Nate
nie pola magnetycznego w synchrotronie na pocztku procesu przyspieszania jest nie
wielkie (takie, jakiego wymagaj niewielkie energie wprowadzanych do czstek) i stop
niowo wzrasta do maksymalnej wartoci. Synchrotron ma ksztat obwarzanka, ktrego
promie w rnych maszynach budowanych w latach pidziesitych wynosi 3-16 me
trw. Pozwalay one na przyspieszanie czstek do 10 GeV.
Problem, ktremu powicili si pomysowi teoretycy, dotyczy tego, jak utrzyma
czstki w zwartej i stabilnej wizce jak najbardziej przypominajcej idealn czstk po
ruszajc si bez zaburze w doskonale jednorodnym polu magnetycznym. Poniewa
czstki przebywaj bardzo dug drog, nawet najmniejsze zaburzenia i niedoskonao
ci pola magnetycznego mog wytrca je z idealnej orbity. Po jakim czasie moe si
okaza, e nie mamy ju adnej wizki. Dlatego te trzeba stworzy warunki dla stabil
nego przyspieszania. Obliczenia zwizane z tym zagadnieniem byy tak skomplikowane
- jak zauway pewien artowni - e a brwi si rabinowi poskrcay.
Silne ogniskowanie polega na takim uksztatowaniu pl magnetycznych sterujcych
czstkami, aby utrzymyway je znacznie bliej idealnej orbity. Sedno pomysu tkwi w
tym, eby poszczeglnym biegunom nada odpowiedni, lekko zaokrglony ksztat. Dzi
ki temu siy magnetyczne dziaajce na czstki wprawi je w szybki ruch oscylacyjny o
maciupekiej amplitudzie wok idealnej orbity. W ten sposb osigamy stabilno.
Przed wprowadzeniem silnego ogniskowania obwarzankowate komory prniowe mu
siay mie 50-100 cm szerokoci i wymagay magnesw o podobnej wielkoci. Przeom
zapocztkowany w Brookhaven doprowadzi do zredukowania rozmiarw komory pr
niowej do 7,5-12,5 cm. Rezultat? Bardzo znaczne zmniejszenie kosztu akceleratora w
przeliczeniu na jednostk osiganej energii.
Silne ogniskowanie zmienio kosztorysy i bardzo szybko uwiadomio, e moliwa
jest budowa synchrotronu o promieniu okoo 60 m. Pniej pomwimy o drugim para
metrze: o nateniu pola magnetycznego. Dopki do wyrobu magnesu uywa si ela
za, natenie pola ograniczone jest do dwch tesli - tyle elazo moe wytrzyma i nie
zsinie z wysiku. Przeom jest waciwym sowem na okrelenie silnego ogniskowania i
jego konsekwencji. Po raz pierwszy zastosowano je w urzdzeniu przyspieszajcym
elektrony do energii 1 GeV, zbudowanym przez Roberta Wilsona w Cornell. Podobno
projekt, ktry zoya grupa z Brookhaven w sprawie budowy nowego urzdzenia przy
spieszajcego protony, mia posta dwustronicowego listu! (Mona w tym miejscu za
cz biada nad rozrostem biurokracji, ale to si na nic nie zda). Projekt ten zosta za
twierdzony i w efekcie w 1960 roku w Brookhaven powstaa maszyna o mocy 30
GeV, znana jako AGS. CERN porzuci swoje pierwotne plany budowy urzdzenia stare
go typu o mocy 10 GeV i przy uyciu nowej techniki silnego ogniskowania skonstru
owa - za t sam cen - akcelerator o mocy 25 GeV. Zacz on dziaa w roku 1959.
Pod koniec lat szedziesitych zaprzestano stosowania powykrzywianych magne
sw i zamiast nich wprowadzono rne magnesy, speniajce oddzielne funkcje. Insta
luje si zwyky dipol, ktry utrzymuje czstk na orbicie, a funkcj silnego ogniskowa
nia powierza si magnesowi kwadrupolowemu o biegunach symetrycznie rozmieszczo
nych wok komory prniowej.
Wykorzystujc obliczenia matematyczne, fizycy nauczyli si, w jaki sposb do kie
rowania i skupiania czstek w wizki mona stosowa zoone magnesy o rozmaitych
ksztatach. Magnesy o wikszej liczbie biegunw - sekstapole, oktapole i dekapole -

189
stay si skadnikami wyrafinowanych ukadw akceleratorowych tak zaprojektowanych,
aby umoliwi jak najprecyzyjniejsz kontrol orbit czstek. Poczwszy od lat szedzie
sitych w funkcjonowaniu akceleratorw coraz wiksz rol odgryway komputery. Kon
troloway napicia, natenia, cinienia i temperatury we wntrzu maszyny. To wanie
silne ogniskowanie i komputeryzacja umoliwiy zbudowanie niezwykych maszyn, ktre
powstay w latach szedziesitych i siedemdziesitych.
Pierwsze urzdzenie pozwalajce na osignicie poziomu GeV (miliarda eV) nosio
skromne imi Cosmotron i zaczo pracowa w Brookhaven w 1952 roku. Nastpny
by akcelerator o mocy 1,2 GeV nalecy do Uniwersytetu Cornell. A oto inne gwiazdy
tej epoki:
AKCELERATOR
ENERGIA
MIEJSCE
ROK
bewatron
6 GeV
Berkeley
1954
AGS
30 GeV
Brookhaven
1960
ZGS
12,5 GeV
Argonne (Chicago)
1964
dwusetka
200 GeV
Fermilab
1972
(rozbudowany do 400 GeV w 1974
tewatron
900 GeV
Fermilab
1983
Poza Stanami Zjednoczonymi znajdoway si: Saturne (Francja, 3 GeV), Nimrod
(Anglia, 10 GeV), Dubna (ZSRR, 10 GeV), KEK PS (Japonia, 13 GeV), PS (CERN/Ge
newa, 25 GeV), Sierpuchw (ZSRR, 70 GeV), SPS (CERN/Genewa, 400 GeV).
Trzecim przeomem byo wprowadzenie przyspieszania kaskadowego. Na pomys
ten wpad fizyk z Caltech, Matt Sands. Stwierdzi on, e doprowadzanie czstki do wy
sokiej energii w jednej tylko maszynie jest nieefektywne. Zaproponowa korzystanie z
oddzielnych akceleratorw, z ktrych kady w optymalny sposb przyspiesza czstki
do pewnej energii, na przykad od 0 do 1 MeV, od 1 do 100 MeV itd. Kolejne etapy mo
na by porwna do zmian biegw w samochodzie wycigowym. Kady z nich ma za
zadanie jak najefektywniej zwikszy prdko. W miar wzrastania energii wizka sta
je si coraz bardziej zwarta. Na wyszych stadiach coraz mniejsza powierzchnia prze
kroju wizki wymaga coraz mniejszych, a wic taszych magnesw. Kaskadowe przy
spieszanie zdominowao wszystkie nowe maszyny od lat szedziesitych. Najwspanial
szymi przykadami zastosowa tego rozwizania s: tewatron (5 etapw) i obecnie bu
dowany SSC (6 etapw).

Czy wiksze jest lepsze?

W powyszych rozwaaniach nad szczegami rozwiza mg nam umkn pewien de
tal. A mianowicie: dlaczego w ogle dobrze jest budowa due cyklotrony i synchrotro
ny? Widere i Lawrence wykazali, e pionierzy si mylili i nie ma potrzeby wytwarza
wielkich napi, aby przyspiesza czstki do wysokich energii. Naley tylko przepuci
czstki przez seri szczelin albo posa je na koow orbit, tak aby wielokrotnie mijay
jedn szczelin. Dlatego wanie najistotniejszymi parametrami charakteryzujcymi koo
we urzdzenia s: sia magnesu i promie orbity. Budowniczowie akceleratorw tak ma
nipuluj tymi parametrami, aby otrzyma podan energi. Wielko promienia jest
ograniczona gwnie przez finanse przeznaczone na budow. Natomiast si magnesu
ogranicza dostpna technologia. Jeli nie moemy zwikszy natenia pola magne

190
tycznego, to chcc otrzyma wicej energii, musimy zwikszy okrg. W wypadku SSC
wiemy, e chcemy otrzyma wizki o energii 20 TeV. Wiemy te (albo nam si wydaje,
e wiemy), jak moc mog mie nasze magnesy. W ten sposb oceniamy, e nasza or
bita powinna mie dugo 85 km.

Czwarty przeom: nadprzewodnictwo

Jeszcze w 1911 roku pewien fizyk holenderski odkry, e niektre metale schodzone
do bardzo niskich temperatur - zaledwie par stopni powyej zera absolutnego (-273C)
- trac oporno elektryczn. W ptli przewodu o takiej temperaturze prd pynby w
nieskoczono, bez adnych strat, bez koniecznoci doprowadzania energii.
Do twojego domu, drogi Czytelniku, energia elektryczna doprowadzana jest z elek
trowni za porednictwem miedzianych przewodw. Przewody te nagrzewaj si z po
wodu oporu, jaki stawiaj pyncemu prdowi. Pewn ilo energii zuywa si na wytwo
rzenie tego niepotrzebnego ciepa, powikszajcego rachunek, ktry musisz zapaci za
elektryczno. W konwencjonalnych elektromagnesach stosowanych w generatorach,
silnikach i akceleratorach prd wytwarzajcy pole magnetyczne pynie w miedzianych
przewodach. W silniku pole magnetyczne obraca zwoje drutu przewodzcego prd.
Mona wyczu ciepo bdce produktem ubocznym tego procesu. Przewody elektroma
gnesw rozgrzewaj si i trzeba je chodzi silnym strumieniem wody, ktra zazwyczaj
pynie przez otwory w grubej warstwie miedzianego uzwojenia. To wanie chodzenie
elektromagnesw poera lwi cz pobieranego przez akcelerator prdu. Na przykad
w 1972 roku rachunek za elektryczno w Fermilabie wynis blisko 15 milionw dola
rw, z czego prawie 90 procent przypadao na energi potrzebn do utrzymania przy
pracy elektromagnesw gwnego piercienia (400 GeV).
Na pocztku lat szedziesitych doszo do kolejnego przeomu technologicznego.
Okazao si, e w nowych stopach egzotycznych metali nawet podczas przepywu wiel
kich prdw wytwarzajcych bardzo silne pola magnetyczne utrzymuje si delikatny
stan nadprzewodnictwa. A wszystko to dzieje si w cakiem przyzwoitej temperaturze
5-10 K, a nie w bardzo trudnym do utrzymania zakresie 1-2 K, ktrego wymagay zwy
ke metale. W temperaturze 5 K hel jest ciecz (wszystkie inne pierwiastki s zestalo
ne), tote pojawia si moliwo praktycznego zastosowania nadprzewodnictwa. Wik
szo duych laboratoriw zacza prace z przewodami zanurzonymi w ciekym helu,
wykonanymi z takich stopw, jak niob-tytan czy niob 3-cyna, a nie tradycyjnej miedzi.
Wykorzystujc nowe stopy, zbudowano nowe, wielkie magnesy potrzebne detekto
rom czstek - na przykad otaczajce komor pcherzykow - ale nie w samych akcele
ratorach, poniewa tu pole magnetyczne musi rosn, w miar jak czstki nabieraj
energii. Zmieniajcy si w magnesie prd powoduje pojawienie si efektw podobnych
do tarcia (prdw wirowych), ktre niszcz stan nadprzewodnictwa. W latach sze
dziesitych i siedemdziesitych powicono temu problemowi wiele bada, w czym
przodowa Fermilab pod kierownictwem Wilsona. Jego zesp podj prace nad magne
sami nadprzewodzcymi w roku 1973, wkrtce po tym, jak zacz dziaa akcelerator,
zwany dwusetk. Jednym z motyww podjcia tych bada by gwatowny wzrost kosz
tw energii elektrycznej, spowodowany przez kryzys naftowy tamtych czasw. Inny po
wd to rywalizacja z Europejskim Orodkiem Bada Jdrowych z siedzib w Genewie
(CERN).

191
Pod wzgldem finansowym lata siedemdziesite byy latami chudymi dla nauki w
Stanach Zjednoczonych. Po drugiej wojnie wiatowej Stany niezaprzeczalnie objy
przodownictwo w wielu dziedzinach nauki, poniewa reszta wiata trudzia si nad od
budow ze zniszcze wojennych gospodarki i infrastruktury. Dopiero pod koniec lat sie
demdziesitych zacz powraca stan rwnowagi. W Europie budowano maszyn o
mocy 400 GeV - supersynchrotron protonowy (Super Proton Synchrotron, czyli SPS) dysponujc wikszymi funduszami i lepszymi (bardzo kosztownymi) detektorami, od
ktrych w gwnej mierze zaley jako otrzymywanych rezultatw. (To urzdzenie wy
znaczao pocztek nowej ery we wsppracy midzynarodowej, a take we wspza
wodnictwie. W latach dziewidziesitych Europa i Japonia wyprzedzaj ju Stany
Zjednoczone w niektrych dziedzinach bada, a w innych s tylko nieznacznie w
tyle).
Koncepcja Wilsona polegaa na tym, e gdyby udao si rozwika problem zwiza
ny ze zmianami pola magnetycznego, to nadprzewodzcy piercie pozwoliby zaosz
czdzi mnstwo energii elektrycznej, dajc jednoczenie silniejsze pole magnetyczne,
co w wypadku urzdzenia o okrelonym promieniu oznaczaoby osiganie wyszych
energii. Przy pomocy profesora Alvina Tollestrupa z Caltech, okresowo wsppracujce
go z Fermilabem (w kocu zatrudni si tam na stae), Wilson zaj si bardzo szczeg
owym badaniem tego, jak zmienne prdy i pola powoduj lokalne podwyszenie tem
peratury w orodku nadprzewodzcym. Wykorzystujc wyniki bada wasnych oraz pro
wadzonych w innych laboratoriach, szczeglnie w Laboratorium im. Rutherforda w An
glii, zbudowano w Fermilabie setki modeli. Nawizano wspprac z metalurgami i ze
specjalistami od inynierii materiaowej i w latach 1973-1977 zdoano rozwiza pro
blem. Mona byo podnie natenie prdu w modelowych elektromagnesach od 0 do
5000 amperw w cigu dziesiciu sekund, nie niszczc przy tym stanu nadprzewodnic
twa. Na przeomie lat 1978/1979 ruszya linia produkcyjna siedmiometrowych magne
sw o doskonaych wasnociach, a w roku 1983 zacz dziaa tewatron - nadprzewo
dzcy dopalacz w kompleksie Fermilabu. Maksymalna osigalna energia wzrosa
dziki temu z 400 do 900 GeV, a zuycie energii spado z 60 do 20 megawatw. Wik
szo potrzebnej mocy zuywano na otrzymywanie ciekego helu.
Gdy Wilson w roku 1973 zaczyna swj program badawczy, roczna produkcja ma
teriaw nadprzewodzcych w Stanach Zjednoczonych wynosia kilkaset kilogramw.
Fermilab zuy 56 tysicy kilogramw takich substancji. Stanowio to powany bodziec
stymulujcy rozwj caej gazi przemysu. Dzi najpowaniejszymi konsumentami mate
riaw nadprzewodzcych s firmy produkujce medyczne urzdzenia diagnostyczne,
ktre wykorzystuj zjawisko rezonansu magnetycznego. Chyba mona przypisa Fermi
labowi odrobin zasug za rozwj tej gazi przemysu, ktra dzi osiga roczne obroty w
wysokoci 500 milionw dolarw.

Kowboj dyrektorem laboratorium

Czowiekiem, ktremu Fermilab zawdzicza swe istnienie, jest nasz pierwszy dyrektor,
artysta, kowboj i konstruktor - Robert Rathbun Wilson. Urodzi si w stanie Wyoming,
gdzie jedzi konno i uczy si pilnie w szkole; w kocu zdoby stypendium na studia w
Berkeley. Tam zosta uczniem E. O. Lawrence'a.

192
Opisaem ju architektoniczne osignicia tego renesansowego czowieka, ale w
dziedzinie techniki Wilson by rwnie kompetentny. Zosta dyrektorem Fermilabu w
1967 roku, kiedy przyznano mu 250 milionw dolarw na budow (jak czytamy w ofi
cjalnej dokumentacji) urzdzenia o mocy 200 GeV, dajcego siedem wizek przyspie
szonych czstek. Budowa rozpoczta w 1968 roku miaa trwa 5 lat, ale Wilson uko
czy j przed terminem, w 1972 roku. W roku 1974 urzdzenie ju pracowao przy ener
gii 400 GeV z czternastoma wizkami, a z przyznanej kwoty pozostao Wilsonowi jesz
cze 10 milionw dolarw reszty.
Przy tym wszystkim kompleks budynkw Fermilabu stanowi osignicie architekto
niczne najwietniejsze ze wszystkich budowli rzdowych. Niedawno obliczyem, e gdy
by Wilson w cigu ostatnich 15 lat z podobn maestri zarzdza naszymi wydatkami
zbrojeniowymi, Stany Zjednoczone cieszyyby si eleganck nadwyk w budecie, a o
naszych czogach byoby gono w wiecie sztuki.
Jedna z anegdot gosi, e pomys zbudowania Fermilabu przyszed Wilsonowi do
gowy po raz pierwszy podczas rocznego pobytu w Paryu, w roku 1960. Pewnego
dnia uczestniczy w publicznej sesji rysunkowej w Grande Chaumire. W centrum kr
gu rysownikw znajdowaa si pikna, krga modelka pozujca do aktu. W tamtych
dniach omawiano plany dotyczce dwusetki i Wilson by bardzo niezadowolony z do
chodzcych do wieci. Podczas gdy inni rysowali piersi, on szkicowa koliste komory
prniowe i ozdabia je wzorami matematycznymi. To si nazywa powicenie!
Wilson nie by doskonay. Podczas budowy Fermilabu wybiera czasem rozwizania
niefortunne. Skary si, e jedno z nich kosztowao go rok pracy (zakoczyby budow
w 1971 roku) i 10 milionw dolarw. Dawa si ponosi emocjom. W roku 1978 ziryto
wa si opieszaoci federalnych sponsorw i zrezygnowa z prowadzenia laborato
rium. Gdy zaproponowano mi, bym zosta jego nastpc, poszedem si z nim zoba
czy. Wilson zagrozi, e nie da mi spokoju, jeli si nie zgodz. Wic si zgodziem.
Przerazia mnie wizja Wilsona cigajcego mnie konno po caym wiecie. Przyjem po
sad i przygotowaem trzy koperty.

Dzie z ycia protonu

Wszystko, co zostao powiedziane w tej czci, moemy zilustrowa opisem kaskado
wego akceleratora nalecego do Fermilabu. Skada si on z ukadu piciu maszyn, a
jeli liczy take dwa piercienie, ktre su do wytwarzania antymaterii, to z siedmiu.
Cay Fermilab stanowi bardzo skomplikowany ukad choreograficzny zawierajcy pi
akceleratorw, z ktrych kady jest o stopie wyszy od poprzedniego pod wzgldem
osiganych energii i wyrafinowania. Zupenie tak, jak ontogeneza bdca rekapitulacj
filogenezy (czy czego tam innego).
Najpierw potrzebujemy czego, co mona by przyspieszy. Wstpujemy do sklepu z
narzdziami i czciami elaznymi i kupujemy butl spronego wodoru. Atom wodoru
skada si z jednego elektronu i prostego jednoprotonowego jdra. Protonw z tej butli
wystarczy nam na rok pracy Fermilabu. Koszt: okoo 20 dolarw, nie liczc kaucji za bu
tl. Pierwszym urzdzeniem w kaskadzie jest ni mniej, ni wicej tylko elektrostatyczny
akcelerator Cockcrofta-Waltona, projekt z roku 1930. Mimo e jest to najbardziej staro
ytny ze wszystkich akceleratorw w Fermilabie, wyglda najbardziej futurystycznie.
Zdobi go wielkie byszczce kule oraz obwarzankowate piercienie, tote bardzo cz

193
sto bywa fotografowany. W tym urzdzeniu iskra odziera atom wodoru z elektronu, po
zostawiajc nagi proton w zasadzie w stanie spoczynku. Nastpnie maszyna ta przy
spiesza protony do energii 750 keV i kieruje je do drugiego urzdzenia - do liniowego
akceleratora, zwanego linak, gdzie protony na przestrzeni 160 metrw mijaj seri wnk
- szczelin - z polem elektrycznym zmieniajcym si z czstoci radiow i osigaj
energi rwn 200 MeV.
Obdarzone t - godziw ju - energi, protony za pomoc magnetycznego sterowa
nia i ogniskowania przesyane s do akceleratora wspomagajcego - synchrotronu - w
ktrym osigaj energi 8 GeV. I pomyle tylko, e ju na tym etapie protony dysponu
j energi wysz ni uzyskiwana w bewatronie w Berkeley, pierwszym akceleratorze
przyspieszajcym do energii liczonej w GeV. A przed sob mamy jeszcze dwa pier
cienie. Nasza porcja protonw wdruje teraz do gwnego piercienia - do dwusetki o
obwodzie rwnym mniej wicej 6,5 kilometra. W latach 1974-1982 dwusetka pracowa
a na poziomie 400 GeV - dwukrotnie wyszym od tego, dla ktrego zostaa zaprojekto
wana. Ten gwny piercie by pocigowym koniem kompleksu Fermilabu.
Po podczeniu tewatronu w roku 1983 ycie dwusetki stao si troch lejsze.
Obecnie doprowadza protony tylko do 150 GeV i przesya je do nadprzewodzcego
piercienia tewatronu. Obie maszyny maj identyczny promie i le jedna nad drug;
tewatron okoo metra pod dwusetk. Normalnie w tewatronie czstki o energii 150
GeV, prowadzone przez magnesy nadprzewodzce, wykonuj 50 tysicy okre w
cigu sekundy, zyskujc za kadym okreniem okoo 700 keV, a po mniej wicej dwu
dziestu piciu sekundach osigaj energi 900 GeV. W tym czasie magnesy zasilane
prdem 5000 amperw zwikszyy natenie pola magnetycznego do 4,1 tesli, czyli po
nad dwukrotnie wicej, ni mona osign za pomoc elaznych magnesw. A ener
gia potrzebna do utrzymania prdu 5000 amperw jest w przyblieniu rwna zeru!
Technologia stopw nadprzewodzcych wci si rozwija. Technologia zastosowana w
tewatronie zostaa znacznie ulepszona, tak e w SSC pole magnetyczne bdzie miao
natenie rwne 6,5 tesli, a CERN prowadzi wytone badania, by osign pole si
gajce 10 tesli, stanowice przypuszczalnie nieprzekraczaln granic dla stopw niobu.
W roku 1987 odkryto nowy rodzaj nadprzewodnictwa, ktry wystpuje w materia
ach ceramicznych i pojawia si ju w temperaturze ciekego azotu. Odkrycie to wzbu
dzio wielkie nadzieje na rychy nowy przeom - moliwo stosowania tanich nadprze
wodnikw na masow skal. Jednak jak dotd nie opracowano metod otrzymywania sil
nych pl magnetycznych w tych materiaach i nikt nie potrafi przewidzie, kiedy zast
pi one stopy niobu i tytanu i czy w ogle jest to moliwe.
W tewatronie maksymalne pole magnetyczne wynosi 4,1 tesli. Przyspieszone pro
tony zostaj wprowadzane przez siy elektromagnetyczne na orbit prowadzc je do
tunelu, gdzie dziel si na 14 wizek. Tu wanie zespoy eksperymentatorw ustawiaj
tarcze do bombardowania oraz detektory. Okoo tysica fizykw pracuje nad dowiad
czeniami z nieruchomymi tarczami. Urzdzenie pracuje cyklicznie. Cay proces przy
spieszania zajmuje okoo 30 sekund. Potem wizka jest rozcigana przez nastpne 20
sekund, aby nie zaciemnia dowiadczenia zbyt wielk iloci czstek naraz. Taka se
kwencja powtarza si co minut.
Wizka czstek wychodzca z akceleratora jest bardzo silnie zogniskowana. Prze
prowadzilimy kiedy pewien eksperyment w Centrum Protonowym, gdzie wizka wy
dostaje si z akceleratora, jest ogniskowana i nakierowywana na tarcz odleg o 2,5
kilometra. Nasza tarcza miaa wier milimetra szerokoci - ot, grubo yletki. Protony

194
uderzaj w t cienk krawd co minut, dzie po dniu, przez bardzo wiele tygodni i ni
gdy nie odchylaj si od rodka tarczy o wicej ni znikomy uamek jej szerokoci.
Mona te zupenie inaczej wykorzystywa tewatron, a mianowicie do zderzania ze
sob czstek. To jest zupenie inny sposb uywania tego urzdzenia, wic powic
mu troch czasu. Polega to na tym, e czstki rozpdzone do energii 150 GeV kr w
tewatronie i czekaj na antyprotony, ktre w odpowiednim momencie dostarczane s
do tej samej komory i kr w piercieniu w przeciwnym kierunku. Gdy obie wizki
znajd si ju w tewatronie, zaczynamy zwiksza moc elektromagnesw i przyspie
szamy wszystkie czstki. (Za chwil omwi to dokadniej).
W kadej fazie tego procesu komputery kontroluj magnesy i ukady czstoci ra
diowej, dbajc o to, by protony byy skupione w wsk wizk i cakowicie pod kontro
l. Czujniki przekazuj informacj o prdach, napiciach, cinieniach, temperaturach,
pooeniu protonw i najnowszych notowaniach na giedzie papierw wartociowych.
Jakakolwiek usterka mogaby sprawi, e protony wytrysn z rury prniowej, wywier
ciwszy w niej bardzo elegancki i kosztowny otworek. Nie doszo nigdy do czego po
dobnego - przynajmniej na razie.

Decyzje, decyzje: protony czy elektrony

Wiele mwilimy o urzdzeniach przyspieszajcych protony, ale czstki te nie s jedy
nymi kandydatami. Maj jednak t zalet, e mona je stosunkowo tanio przyspiesza.
Potrafimy rozpdza je do energii tysicy miliardw elektronowoltw. W SSC bd osi
gay 20 bilionw elektronowoltw. By moe nie ma adnych teoretycznie wyznaczo
nych granic naszych moliwoci w tej dziedzinie. Z drugiej strony jednak, protony pene
s innych czstek - skadaj si z gluonw i kwarkw - tote ich zderzenia s nieczy
ste i skomplikowane. Dlatego niektrzy fizycy wol przyspiesza elektrony, ktre s
prawdziwymi, punktowymi a-tomami. Zderzenia, w ktrych uczestnicz, s czystsze od
protonowych. Ale elektrony maj ma mas, przez co przyspieszanie ich jest trudne i
kosztowne: podczas przyspieszania w koowym akceleratorze emituj ogromne iloci
promieniowania elektromagnetycznego i aby nadrobi straty energii, wywoane tym pro
mieniowaniem, trzeba dostarczy im znacznie wicej energii ni protonom. Z punktu wi
dzenia procesu przyspieszania promieniowanie to trzeba spisa na straty, ale dla wielu
uczonych stanowi ono cenny i podany produkt, poniewa jest bardzo intensywne i
ma bardzo ma dugo fali. Zadanie wielu koowych akceleratorw przyspieszajcych
elektrony polega wanie na produkcji tego promieniowania, zwanego synchrotronowym.
Korzystaj z niego biolodzy przy badaniach wielkich czsteczek, producenci ukadw
elektronicznych (ci wykorzystuj je do litografii rentgenowskiej), fizycy ciaa staego (do
bada nad struktur materiaw) oraz bardzo wielu innych specjalistw od rnych prak
tycznych dziedzin.
Jednym ze sposobw uniknicia tego rodzaju strat energii jest stosowanie akcelera
tora liniowego, takiego jak na przykad cigncy si przez 3 km linak ze Stanford, zbu
dowany w latach szedziesitych. Pierwotnie nazywano go M od monstrum, bo w
tamtych czasach by urzdzeniem zupenie niesamowitym. Zaczyna si na terenie Uni
wersytetu Stanforda, mniej wicej 400 metrw od synnego uskoku tektonicznego w.
Andrzeja, i prowadzi w stron Zatoki San Francisco. SLAC (Stanford Linear Accelera
tor Center) zawdzicza swe istnienie wytrwaoci i zapaowi jego zaoyciela i pierw

195
szego dyrektora - Wolfganga Panofsky'ego. J. Robert Oppenheimer opowiada mi o
tym, jak genialny Panofsky i jego rwnie genialny brat bliniak, Hans, studiowali w Prin
ceton. Obaj osigali celujce wyniki, z tym e jeden by o wos lepszy od drugiego. Z
tego powodu, wedug Oppenheimera, nazywano ich Bystry Panofsky i Tpy Panofsky.
Ktry jest ktrym? To sekret - mwi Wolfgang. Prawd mwic, wielu z nas nazywa
go po prostu Pief.
Rnice midzy Fermilabem i SLAC s oczywiste. Jeden przyspiesza protony, dru
gi elektrony. Jeden jest kolisty, drugi prosty. Gdy mwimy, e liniowy akcelerator jest
prosty, to wanie to mamy na myli: jest prosty. Przypumy, e zbudowalimy trzykilo
metrowy odcinek drogi. Geodeci mog nam zagwarantowa, e jest prosty, ale w rze
czywistoci si myl: z lekka si zakrzywia, bo ley na zaokrglonej Ziemi. Dla mierni
czego stojcego na powierzchni naszej planety droga ta wyglda jak odcinek linii pro
stej, ale widziana z przestrzeni kosmicznej jest ukiem. Natomiast rura prniowa SLAC
jest prosta. Gdyby Ziemia miaa ksztat idealnej kuli, to akcelerator liniowy byby trzykilo
metrow styczn do powierzchni Ziemi. Urzdzenia przyspieszajce elektrony rozprze
strzeniy si po caym wiecie, ale SLAC pozosta najbardziej spektakularnym z nich.
Przyspiesza elektrony do 20 GeV w roku 1960 i do 50 GeV w roku 1989. Potem na
prowadzenie wysunli si Europejczycy.

Zderzenie czoowe czy tarcza?

No dobrze, wic ustalilimy, e dysponujemy nastpujcymi moliwociami wyboru:
moemy przyspiesza protony albo elektrony, moemy to robi za pomoc akcelerato
rw majcych ksztat okrgu lub linii prostej. Pozostaa nam jeszcze jedna decyzja do
podjcia.
Konwencjonalna metoda polega na tym, e protony uwalnia si z obj pola ma
gnetycznego i transportuje si wizk (zawsze w rurach prniowych) a do tarczy, z
ktr si zderza. Wyjaniaem ju, w jaki sposb analiza zderze dostarcza informacji o
wiecie subatomowym. Przyspieszana czstka wnosi w zderzenie pewn ilo energii,
lecz tylko jej uamek daje si wykorzysta do bada zjawisk zachodzcych na bardzo
maych odlegociach albo do wytwarzania nowych czstek, w zgodzie z E = mc2.
Prawo zachowania pdu mwi, e cz energii biorcej udzia w zderzeniu zosta
nie przekazana jego kocowym produktom. Jeli na przykad jadcy autobus uderzy w
stojc ciarwk, to znaczna cz energii, jak dysponowa, zostanie zuyta na po
pchnicie do przodu rnych kawakw blachy, szka i gumy. Przez to zmniejsza si
ilo energii biorcej udzia w gruntowniejszym zniszczeniu ciarwki.
Jeli proton o energii 1000 GeV uderza w proton znajdujcy si w stanie spoczyn
ku, to zgodnie z nieugitymi prawami przyrody jakiekolwiek czstki powstae w wyniku
tej kolizji musz w sumie mie pd rwny pdowi poruszajcego si protonu. Okazuje
si, e na wytworzenie nowych czstek pozostaje co najwyej 42 GeV.
W poowie lat szedziesitych zdalimy sobie spraw, e gdyby mona byo do
prowadzi do czoowego zderzenia dwch czstek obdarzonych pen energi, jak na
daje wizce akcelerator, to w rezultacie dochodzioby do nieporwnanie bardziej gwa
townych kolizji. Braaby w nich udzia podwjna dawka energii, na dodatek dajca si w
caoci wykorzysta, poniewa cakowity pd zderzajcych si czstek wynosi zero (ich
pdy s rwne co do wartoci, lecz przeciwnie skierowane). A zatem w akcelaratorze o

196
mocy 1000 GeV w czoowym zderzeniu dwch czstek uzyskamy 2000 GeV energii na
stwarzanie nowych czstek w porwnaniu z 42 GeV w wariancie ze stacjonarn tar
cz. Jednak nie jest to takie proste. atwo mona strzeli z karabinu maszynowego w
cian, znacznie trudniej jest tak wycelowa, by pociski z dwch karabinw spotkay si
w powietrzu. To daje pewne pojcie o trudnociach zwizanych ze sterowaniem akce
leratorem, w ktrym wytwarza si przeciwbiene wizki.

Wytwarzajc antymateri
Kolejnym akceleratorem wybudowanym w Stanford w 1973 roku byo bardzo produk
tywne urzdzenie, zwane SPEAR (Stanford Positon Electron Accelerator Ring, czyli
Piercieniowy Akcelerator Pozytonowo-Elektronowy w Stanford). W tej maszynie wiz
ki elektronw przyspiesza si najpierw w trzykilometrowym akceleratorze liniowym do
energii 1-2 GeV, a nastpnie wstrzykuje do niewielkiego piercienia akumulacyjnego. W
wyniku caej serii reakcji powstaj pozytony - czstki Carla Andersona. Najpierw wizka
elektronw oddziauje z tarcz, by wytworzy midzy innymi siln wizk fotonw. R
ne odamki w postaci naadowanych czstek zostaj usunite za pomoc magnesw,
ktre nie oddziauj z neutralnymi fotonami. Czysta wizka fotonw uderza w cienk
tarcz, na przykad platynow. Najczstszym rezultatem takiego zderzenia jest prze
ksztacenie czystej energii fotonu w par czstek: w elektron i pozyton. Energia kadej
z tych czstek rwna si poowie energii dajcego im pocztek fotonu, pomniejszonej o
mas spoczynkow powstajcej pary.
Ukad magnesw wyapuje cz pozytonw i wprowadza je do piercienia akumu
lacyjnego, gdzie przyspieszone elektrony cierpliwie kr dookoa. Wizki elektronw i
pozytonw, majce przeciwne adunki elektryczne, biegn w piercieniu w przeciwnych
kierunkach. Rezulatat jest oczywisty: zderzenie czoowe. Dziki SPEAR dokonano kilku
bardzo wanych odkry, akceleratory tego typu zaczy si cieszy ogromnym powodze
niem i na wiat spyn potok poetyckich (?) akronimw. W kolejnoci chronologicznej:
ADONE (Wochy, 2 GeV), SPEAR (USA, Stanford, 3 GeV), DORIS (Niemcy, 6 GeV),
PEP (znowu Stanford, 30 GeV), PETRA (Niemcy, 30 GeV), CESR (USA, Cornell, 8
GeV), VEPP (ZSRR), TRISTAN (Japonia, 60-70 GeV), LEP (CERN, 100 GeV) i SLC
(USA, Stanford, 100 GeV). Zauwa, drogi Czytelniku, e akceleratory te s klasyfikowa
ne w zalenoci od sumy energii dwch wizek, na przykad LEP ma 50 GeV w kadej
wizce, a zatem jest urzdzeniem osigajcym energi rwn 100 GeV.
W roku 1972 stao si moliwe dokonywanie zderze midzy protonami w pionier
skim urzdzeniu w CERN - w akceleratorze ISR (Intersecting Storage Ring) w Gene
wie. Tu dwa niezalene piercienie s ze sob splecione, a protony kr w nich w
przeciwnych kierunkach i do zderze midzy nimi dochodzi w omiu punktach, w kt
rych piercienie przecinaj si ze sob. Materia i antymateria - tak jak elektron i pozy
ton - moe kry w tym samym piercieniu, bo magnesy zmuszaj je do ruchu w prze
ciwnych kierunkach; ale by zderza ze sob protony, potrzebne s dwa osobne piercie
nie.
W ISR kady piercie wypeniaj protony o energii 30 GeV, pochodzce z bar
dziej konwencjonalnego akceleratora - PS. ISR ostatecznie zacz odnosi znaczne suk
cesy, ale na pocztku, gdy go uruchomiono w 1972 roku, otrzymywano jedynie kilka ty

197
sicy zderze na sekund w punktach o duej wietlnoci. wietlno jest terminem
oznaczajcym liczb zderze na sekund. Pocztkowe kopoty ISR wyranie ukazuj
trudnoci z doprowadzaniem do zderze midzy dwoma leccymi pociskami (dwoma
wizkami czstek). W kocu urzdzenie zostao usprawnione i osigao ponad 5 milio
nw zderze na sekund. Jeli chodzi o fizyk, dokonano tam paru istotnych pomiarw,
ale ISR dostarczy przede wszystkim cennego dowiadczenia w dziedzinie technik de
tekcji i tego rodzaju akceleratorw w ogle. ISR jest bardzo eleganckim urzdzeniem
zarwno pod wzgldem zastosowanej w nim technologii, jak i prezencji - jest po prostu
typowym wyrobem szwajcarskim. Pracowaem tam przez cay 1972 rok, a potem, w na
stpnym dziesicioleciu, czsto tam powracaem. Zaprosiem kiedy I. I. Rabiego, ktry
goci w Genewie na konferencji Atom dla Pokoju, by zwiedzi ISR. Gdy weszlimy do
eleganckiego tunelu akcelaratora, Rabi zawoa: Ach, Patek Philippe!
Budowa najbardziej skomplikowanych akceleratorw - tych, ktre ciskaj protony
przeciw antyprotonom - staa si moliwa dziki genialnemu Rosjaninowi, Gersonowi
Budkerowi, ktry pracowa w Nowosybirskim Radzieckim Miasteczku Naukowym. Bud
ker budowa maszyny elektronowe w Rosji, konkurujc z amerykaskim przyjacielem
Wolfgangiem Panofskym. Potem przeniesiono go do Nowosybirska, do nowej uniwersy
teckiej placwki badawczej na Syberii. Poniewa Panofsky, jak uj to Budker, nie zosta
przeniesiony na Alask, dalsze wspzawodnictwo stao si ju nie fair i rosyjski uczony
musia wymyli co innego.
W latach pidziesitych i szedziesitych Budker kierowa w Nowosybirsku
kwitncym kapitalistycznym systemem sprzeday maych akceleratorw dla potrzeb ra
dzieckiego przemysu w zamian za materiay i pienidze potrzebne do kontynuowania
bada. Fascynowaa go moliwo uywania antyprotonw jako jednego z elementw
czoowego zderzenia w akceleratorze, ale zdawa sobie spraw, e stanowi one bar
dzo trudno dostpny towar. Mona je otrzyma jedynie w wysokoenergetycznych zde
rzeniach, gdzie powstaj za spraw E = mc2. W urzdzeniu o mocy wielu dziesitkw
GeV wrd odamkw pochodzcych ze zderze mona znale tylko nieliczne antypro
tony. Chcc zebra ich dostatecznie duo, by otrzyma przyzwoit liczb zderze, trze
ba by je zbiera przez wiele godzin. Poza tym antyprotony wyaniaj si ze zderze we
wszystkich moliwych kierunkach. Naukowcy pracujcy z akceleratorami okrelaj ruch
antyprotonw wedug ich energii, gwnego kierunku ruchu i dodatkowej, poprzecznej
skadowej, ktra sprawia, e zajmuj one ca dostpn przestrze komory prniowej.
Osigniciem Budkera byo to, e dostrzeg moliwo schadzania tej poprzecznej
skadowej ruchu antyprotonw i cinicia ich na czas przechowywania w znacznie
bardziej zwart wizk. To s bardzo skomplikowane sprawy: trzeba osign wyszy
poziom kontroli wizki, magnesy musz by superstabilne, a prnia doskonaa. Anty
protony przechowuje si, chodzi i zbiera przez ponad dziesi godzin, zanim zgroma
dzi si ich wystarczajco duo, by wstrzykn je do akceleratora i zacz przyspiesza
nie. Pomys by wspaniay, ale zbyt skomplikowany jak na ograniczone moliwoci, kt
rymi Budker dysponowa na Syberii.
Na scen wkracza Simon van der Meer, holenderski inynier pracujcy w CERN,
ktry pod koniec lat siedemdziesitych rozwin technik chodzenia antyprotonw i
przyczyni si do zbudowania ich rda wykorzystanego w pierwszym akceleratorze
protonowo-antyprotonowym. Van der Meer wykorzysta zbudowany w CERN piercie
o mocy 400 GeV w podwjnej roli piercienia akumulacyjnego i akceleratora. Do
pierwszych zderze protonw z antyprotonami doszo w 1981 roku. W roku 1985 van

198
der Meer otrzyma Nagrod Nobla (wraz z Carlem Rubbi) za wkad, jaki wnis w
opracowanie metody tzw. chodzenia stochastycznego. Jego prace byy elementem pro
gramu, ktrym kierowa Carlo Rubbia i ktry doprowadzi do odkrycia czstek W +, W- i
Z0. Jeszcze powrc do tych czstek.
Carlo Rubbia to posta tak barwna, e zasuguje na osobn ksik (powicono
mu ju co najmniej jedn: Nobel Dreams Garry'ego Taubesa). To jeden z najgenialniej
szych absolwentw synnej Scuola Normale w Pizie, ktrej studentem by take Enrico
Fermi. Rubbia jest niewyczerpanym rdem energii. Pracowa na Uniwersytecie Colum
bia, w CERN, na Harvardzie, w Fermilabie, znowu w CERN, znowu w Fermilabie. Po
drowa tak czsto, e w kocu opracowa skomplikowany system oszczdnociowy,
polegajcy na odpowiednim wymienianiu zbdnych powek biletw tam i z powro
tem. Pewnego razu na chwil udao mi si go przekona, e kiedy bdzie przechodzi
na emerytur, zostanie mu osiem nie wykorzystanych biletw, wszystkie na loty w jed
nym kierunku, na zachd. W roku 1989 zosta dyrektorem CERN. W tym czasie oro
dek ten ju od paru lat dziery palm pierwszestwa w dziedzinie zderze protonw z
antyprotonami. Jednak w latach 1987-1988 tewatron wysun si na prowadzenie, gdy
w Fermilabie wprowadzono znaczne usprawnienia metody opracowanej w CERN i
uruchomiono wasne rda antyprotonw.
Antyprotony nie rosn na drzewach, nie mona ich te kupi w adnym sklepie. W
latach dziewidziesitych Fermilab jest najwikszym na wiecie magazynem tych cz
stek, ktre przechowuje si w piercieniu magnetycznym. W futurystycznym raporcie,
opracowanym przez US Air Force wsplnie z Rand Corporation, czytamy, e antyproto
ny byyby idealnym paliwem rakietowym, gdy 1 mg (jedna tysiczna grama) tych cz
stek moe dostarczy tyle samo energii, co dwie tony ropy. Skoro Fermilab jest wiato
wym liderem w dziedzinie produkcji antyprotonw (1010 sztuk na godzin), to ile czasu
potrzebowaby na wyprodukowanie jednego miligrama? Przy wspczesnym tempie za
joby mu to kilka milionw lat nieprzerwanej pracy. Mona sobie wyobrazi, e jakie
niesychanie zmylne usprawnienia techniczne mogyby zredukowa ten okres do kilku
tysicy lat. Tote raczej nie radz inwestowa w Antyprotonowy Fundusz Powierniczy.
Proces zderzania protonw z antyprotonami przebiega w Fermilabie nastpujco:
gwny piercie starego akceleratora - niegdy o mocy 400 GeV - pracujc na pozio
mie 120 GeV co dwie sekundy wystrzeliwuje w kierunku tarczy wizk protonw. Pod
czas kadego takiego bombardowania, w ktrym bierze udzia okoo 1012 protonw, po
wstaje mniej wicej 10 milionw antyprotonw o odpowiedniej energii, zmierzajcych
we waciwym kierunku. Na kady wyprodukowany antyproton przypadaj tysice niepo
trzebnych pionw, kaonw i innych odpadkw, ale wszystkie te czstki s nietrwae i
prdzej czy pniej znikaj. Antyprotony kierowane s do dodatkowego piercienia ma
gnetycznego, gdzie s ogniskowane, a potem przenoszone do piercienia akumulacyj
nego. Oba te piercienie maj po okoo 160 metrw obwodu i przechowuj antyprotony
o energii 8 GeV, takiej samej, jak maj protony w akceleratorze wspomagajcym. Po
trzeba 5-10 godzin, aby zgromadzi antyprotony potrzebne do wstrzyknicia do ukadu
akceleratorowego. Z przechowywaniem antymaterii wie si pewien subtelny problem,
poniewa caa nasza aparatura, wszystkie urzdzenia zrobione s z materii (a z cze
g by innego?). Jeli antymateria spotkaaby si z materi, doszoby do anihilacji. Dla
tego musimy szczeglnie starannie utrzymywa antyprotony na orbicie pooonej moli
wie jak najbliej centrum komory prniowej. A i jako tej prni musi by nadzwyczaj
na - powinnimy dysponowa najlepszym nic dostpnym na rynku.

199
Po okoo dziesiciu godzinach akumulowania i sprania jestemy ju gotowi do
wstrzyknicia antyprotonw z powrotem do akceleratora, z ktrego pochodz. Trzeba
w tym celu przej przez skomplikowan procedur przypominajc odliczanie przed
startem statku kosmicznego. Chodzi o to, by kade napicie, kade natenie, kady
magnes i kady przecznik by dokadnie w takim stanie, jak naley. Antyprotony wpa
daj do gwnego piercienia, gdzie dziki swemu ujemnemu adunkowi kr w kierun
ku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara. S przyspieszane do energii 150 GeV i
zrcznie przemieszczane - znw tunelami magnetycznymi - do nadprzewodzcego pier
cienia tewatronu. Tu cierpliwie czekaj protony, wstrzyknite z akceleratora wspoma
gajcego za porednictwem gwnego piercienia. Protony niezmordowanie kr w
zwyky sobie sposb, zgodnie z ruchem wskazwek zegara. Mamy wic teraz dwie
wizki mknce w piercieniu o obwodzie 6,5 km. Kada wizka skada si z szeciu
garstek, z ktrych kada zawiera okoo 1012 protonw (antyprotonw w garstce jest nie
co mniej).
Obie wizki s przyspieszane od 150 GeV - energii, ktr uzyskay w gwnym
piercieniu - a do 900 TeV - maksymalnej energii osigalnej w tewatronie. Ostatni etap
to ciskanie. Poniewa wizki kr w przeciwnych kierunkach w tej samej, niewiel
kiej komorze prniowej, bez wtpienia ich cieki przecinay si ju podczas fazy przy
spieszania. Jednak ich gsto jest tak niewielka, e zderzenia s bardzo sporadyczne.
Wczenie specjalnego magnesu kwadrupolowego rozpoczyna faz ciskania: przekrj
wizki zmniejsza si od paru milimetrw (rednica somki do napojw) do paru mikrome
trw (rednica ludzkiego wosa). Teraz, gdy wizki si mijaj, za kadym razem zacho
dzi przynajmniej jedno zderzenie. Magnesy reguluje si w ten sposb, by zderzenia od
byway si w samym rodku detektorw. Reszta naley wanie do nich.
Gdy wszystko przebiega ju regularnie i zgodnie z planem, wcza si detektory i
rozpoczyna zbieranie danych. Zazwyczaj trwa ono przez 10-20 godzin, a w tym czasie
akumuluj si nowe antyprotony. Z biegiem czasu wizki protonw i antyprotonw si
zuywaj, staj si coraz rzadsze, co powoduje, e zmniejsza si czsto zderze.
Gdy wietlno (liczba zderze na sekund) spada do okoo 30 procent maksymalnej
wartoci i jeli nazbierao si ju dostatecznie duo nowych antyprotonw w piercieniu
akumulacyjnym, wyrzuca si zuyte wizki i rozpoczyna si kolejne odliczanie w stylu
NASA. Napenianie akceleratora nowymi czstkami trwa okoo p godziny. Uwaa si,
e potrzeba co najmniej 200 miliardw antyprotonw, by warto byo rozpoczyna nowy
cykl zderze, a im wicej si ich zgromadzi, tym lepiej. W akceleratorze antyprotony
spotykaj okoo 500 miliardw znacznie atwiej dostpnych protonw, biorc w efekcie
udzia w okoo 100 tysicach zderze na sekund. Usprawnienia wszystkich faz opisy
wanego procesu, ktrych wdroenie planuje si na lata dziewidziesite, mog dopro
wadzi do dziesiciokrotnego zwikszenia powyszych liczb.
W roku 1990 akcelerator w CERN przeszed na zasuony odpoczynek, ustpujc
pola Fermilabowi i jego dwm potnym detektorom.

Zagldanie do czarnej skrzynki: detektory

Subatomowe krlestwo poznajemy dziki obserwacjom, pomiarom i analizom zderze
zachodzcych midzy wysokoenergetycznymi czstkami. Ernest Rutherford zamyka

200
swoich asystentw w ciemnym pokoju, by mogli zobaczy i policzy rozbyski wywoa
ne przez uderzenia czstek a w ekrany pokryte siarczkiem cynku. Obecnie dysponuje
my znacznie doskonalszymi technikami zliczania czstek. Okresem szczeglnie gwa
townego ich rozwoju byy lata powojenne.
Przed drug wojn wiatow uywano przede wszystkim komory mgowej. Za jej
pomoc Anderson odkry pozyton. Mona j byo znale we wszystkich laboratoriach, w
ktrych zajmowano si promieniowaniem kosmicznym. Jedno z moich zada na Uni
wersytecie Columbia polegao na zbudowaniu komory mgowej, ktra miaa wsppraco
wa z cyklotronem Nevis. Byem wtedy zupenie zielonym doktorantem i nie miaem
najmniejszego pojcia o subtelnociach zwizanych z funkcjonowaniem tych komr, a
musiaem si zmierzy ze specjalistami z Berkeley, Caltech, Rochester i innych podob
nych orodkw. Komory mgowe s okropnie kaprynymi urzdzeniami, atwo ulegaj
zatruciom - drobne zanieczyszczenia mog powodowa powstawanie dodatkowych
kropelek, oprcz tych, ktre wykrelaj lady czstek. Nikt na caym naszym uniwersyte
cie nie mia dowiadczenia z tymi obmierzymi detektorami. Przestudiowaem ca litera
tur i zastosowaem si do wszystkich regu, jeli nawet wydaway mi si zwykymi prze
sdami: czyci szyby wodorotlenkiem sodu i puka trzykrotnie destylowan wod; wy
gotowa gumow uszczelk w czystym alkoholu metylowym; wypowiedzie odpowied
nie zaklcia... Krtka modlitwa te nie zaszkodzi.
Zdesperowany, poszukaem rabina, ktry by pobogosawi moj komor mgow.
Niestety, le trafiem. Okaza si ortodoksyjnym ydem. Gdy poprosiem go, by odmwi
brucha (po hebrajsku: bogosawiestwo) nad moj komor mgow, chcia wiedzie, co
to takiego. Pokazaem mu zdjcie, na co on si strasznie unis, e proponuj wito
kradztwo. Nastpny rabin, ktrego znalazem, by konserwatyst. Po obejrzeniu zdjcia
zapyta, jak taka komora dziaa. Wyjaniem. Sucha, kiwa gow, gadzi brod i w
kocu ze smutkiem stwierdzi, e, niestety, nie moe speni mojej proby: Takie pra
wo... Poszedem wic do rabina Synagogi Reformowanej. Wanie wysiada ze swego
jaguara, gdy dotarem do jego domu. Rabinie, czy moesz odmwi brucha nad moj
komor mgow? - poprosiem. Brucha? - powiedzia - a co to takiego? Nic wic dziw
nego, e si martwiem.
Wreszcie byem gotw na przeprowadzenie wielkiej prby. Wszystko powinno ju
dziaa, ale za kadym razem, gdy wczaem komor, pojawia si w niej gsty biay
dym. Wtedy wanie przyjecha do Columbia Gilberto Bernardini i zajrza mi przez ra
mi.
- Jaki prcik tam wetkne do komory? - zapyta.
- To moje radioaktywne rdo - odpowiedziaem - ktre ma wytwarza lady, ale
cigle powstaje tylko ten dym.
- Wyj go.
- Wyj?
- Si, si, wyjc.
No wic wyjem i ju kilka minut pniej... lady! Pikne falujce nitki malekich
kropelek zawieszone w mojej komorze mgowej. Najpikniejszy widok, jaki w yciu po
dziwiaem! Rzecz w tym, e moje milikiurowe rdo promieniowania byo zbyt silne i
wypeniao ca komor jonami, z ktrych kady wytworzy wok siebie kropelk wody.
W rezultacie pojawia si gsty, biay dym. Nie potrzebowaem radioaktywnego rda.
Promieniowanie kosmiczne, wszechobecne w otaczajcej nas przestrzeni, w zupeno
ci wystarczao. Ecco!

201
Komora mgowa okazaa si bardzo produktywnym urzdzeniem, poniewa mona
byo robi fotografie malekich kropelek formujcych si wzdu toru przelatujcych
przez ni czstek. Umieszczenie jej w polu magnetycznym powodowao zakrzywienie
torw czstek, a pomiar promienia krzywizny pozwala na okrelenie ich pdu. Im mniej
zakrzywiony jest tor czstki, tym wiksza jej energia. (Przypomnij sobie, drogi Czytelni
ku, protony w cyklotronie Lawrence'a, ktre nabierajc pdu zakrelay coraz wiksze
koa). Zrobilimy tysice zdj, z ktrych uzyskalimy rozmaite dane na temat wasnoci
pionw i mionw. Komora mgowa - rozpatrywana jako przyrzd, a nie jako przyczynek
do mojego doktoratu i posady na uczelni - pozwolia nam zaobserwowa kilkadziesit
ladw na kadej fotografii. Przelot pionu przez komor mgow trwa okoo miliardowej
czci sekundy. Moemy wyposay komor w pytk materiau o duej gstoci, w
ktrym dojdzie do zderzenia. lady takich zderze obserwujemy na mniej wicej jednej
fotografii na sto. Poniewa zdjcia moemy robi co minut, wida std, e tempo zbie
rania danych jest raczej ograniczone.

Kopoty z pcherzykami
Zastosowanie komory pcherzykowej, wynalezionej w poowie lat pidziesitych przez
Donalda Glasera z Uniwersytetu Stanu Michigan, stanowio nastpne znaczne uspraw
nienie techniki wykrywania czstek. Pierwsza komora pcherzykowa bya po prostu ma
ym naczynkiem zawierajcym cieky eter. Ewolucji komr wykorzystujcych cieky wo
dr a do rozmiarw piciometrowego monstrum, ktre zakoczyo sw dziaalno w
roku 1987 w Fermilabie, przewodzi synny Luis Alvarez z Uniwersytetu Kalifornijskiego.
W wypenionej ciecz (czsto jest to cieky wodr) komorze wzdu toru przelatuj
cej czstki tworz si malekie pcherzyki. Wskazuj one na to, e rozpocz si proces
wrzenia, wywoany nagym, gwatownym zmniejszeniem cinienia w cieczy. Zmniejsze
nie cinienia powoduje, e temperatura cieczy jest wysza ni jej temperatura wrzenia,
ktra zaley od cinienia. (Moemy si zetkn z tym zjawiskiem, prbujc ugotowa
jajko w wysokogrskim schronisku. Przy obnionym cinieniu, jakie panuje na szczy
tach gr, woda wrze w temperaturze znacznie niszej ni 100C). Czysta ciecz, choby
bya nie wiadomo jak gorca, wrze bardzo niechtnie. Na przykad olej rozgrzany w g
bokim garnku do temperatury wyszej ni jego normalna temperatura wrzenia nie b
dzie wrza, o ile tylko i olej, i garnek s naprawd czyste. Ale gdy tylko wrzucimy jeden
kawaek ziemniaka, olej zacznie gwatownie wrze. Tak wic, aby otrzyma pcherzyki
potrzebne s dwie rzeczy: temperatura wysza ni punkt wrzenia i jakie zanieczysz
czenia, wok ktrych mogyby si formowa pcherzyki. W komorze pcherzykowej
ciecz osiga stan przegrzania na skutek gwatownego spadku panujcego w komorze
cinienia. Naadowana czstka, biorc udzia w licznych delikatnych zderzeniach z ato
mami cieczy, pozostawia za sob sznur pobudzonych atomw, ktre po obnieniu ci
nienia stan si idealnymi zarodkami dla formowania si pcherzykw. Jeli nadlatuj
ca czstka zderza si z protonem (jdrem wodoru) wewntrz komory, mona przele
dzi wszystkie naadowane czstki bdce produktami tego zderzenia. Poniewa orod
kiem jest tu ciecz, niepotrzebne s pytki gstego materiau i wyranie wida sam punkt
zderzenia. Naukowcy na caym wiecie zrobili miliony zdj zderze w komorach p
cherzykowych, a w analizie tych fotografii pomagaj im automatyczne skanery.

202
Cay proces polega wic na tym, e akcelerator posya w kierunku komory pche
rzykowej wizk czstek. Jeli s to czstki naadowane, w komorze zaczyna si for
mowa 10 lub 20 ladw. W cigu okoo jednej milisekundy od przejcia czstki tok w
komorze zostaje szybko przesunity do gry, obniajc w ten sposb cinienie i inicju
jc formowanie si pcherzykw. Po upywie kolejnej milisekundy, podczas ktrej rozra
staj si pcherzyki, rozbyska wato flesza, przesuwa si film w aparacie i jestemy
gotowi na powtrzenie caej procedury od pocztku.
Mwi si, e pomys zastosowania pcherzykw zawita Glaserowi (ktry po otrzy
maniu Nagrody Nobla za ten wynalazek niezwocznie zosta biologiem) podczas obser
wacji piany w kuflu piwa. Dodanie odrobiny soli do napitku powodowao wyrane zwik
szenie iloci piany. Tak oto bary okolic Ann Arbor w stanie Michigan odegray istotn
rol w stworzeniu jednego z najlepszych przyrzdw stosowanych podczas poszuki
wa Boskiej Czstki.
W analizie zderze najwaniejsze s dwa czynniki: przestrze i czas. Chcieliby
my zarejestrowa trajektori czstki w przestrzeni i dokadny czas jej przelotu. Na
przykad: czstka wpada do detektora, zatrzymuje si, rozpada i daje pocztek wtrnej
czstce. Dobrym przykadem zatrzymujcej si czstki jest mion, ktry moe rozpa si
na elektron pojawiajcy si w okoo milionow cz sekundy po zatrzymaniu si mio
nu. Im precyzyjniejszy detektor, tym wicej informacji dostarcza. Komory pcherzykowe
s znakomitymi narzdziami pozwalajcymi na analiz przestrzenn zderzenia. Czstki
pozostawiaj lady, ktre moemy zlokalizowa z dokadnoci do jednego milimetra.
Nie dostarczaj jednak adnych informacji na temat czasu zdarze.
Liczniki scyntylacyjne pozwalaj lokalizowa czstki zarwno w czasie, jak i w
przestrzeni. Naadowana czstka, ktra wpada do licznika wykonanego ze specjalnego
tworzywa, powoduje bysk wiata. Liczniki owinite s czarn wiatoczu foli i kady
maleki bysk przekazywany jest do elektronicznego fotopowielacza, ktry przetwarza
sygna informujcy o przejciu czstki w wyrany impuls elektroniczny. Gdy ten impuls
zostaje naoony na cig sygnaw zegara elektronicznego, mona okreli przybycie
czstki z dokadnoci do paru miliardowych sekundy. Jeli zastosuje si kilka takich
warstw scyntylacyjnych, przejcie czstki spowoduje powstanie kilku impulsw, opisuj
cych jej trajektori w przestrzeni. Dokadno okrelania pooenia w przestrzeni zaley
od rozmiarw licznika, ale zazwyczaj siga ona kilku centymetrw.
Ogromnym przeomem byo wprowadzenie proporcjonalnej komory drutowej (Pro
portional Wire Chamber - PWC) - wynalazku niezwykle twrczego Francuza z CERN,
Georgesa Charpaka. By on bohaterem francuskiego ruchu oporu w czasie drugiej woj
ny wiatowej i winiem obozu koncentracyjnego. Po wojnie sta si wybitnym wynalaz
c urzdze detekcyjnych. Jego PWC to genialne i bardzo proste urzdzenie, skada
jce si z ramy, na ktrej jest rozpita drobniutka drabinka cieniutkich drucikw odle
gych jeden od drugiego o kilka milimetrw. Rama ma zazwyczaj rozmiary 60 cm x 120
cm; mieci si na niej kilkaset drucikw przymocowanych rwnolegle do krtszego
boku. Napicia elektryczne s tak dobrane, e czstka przelatujca w pobliu drucika
wytwarza w nim impuls elektryczny, ktry jest rejestrowany. Dokadne okrelenie poo
enia pobudzonego drutu pozwala zlokalizowa jeden punkt na trajektorii czstki. Czas
przejcia czstki otrzymuje si przez porwnanie z zegarem elektronicznym. Dziki ko
lejnym ulepszeniom obecnie mona okrela pooenie czstki w czasie i przestrzeni z
dokadnoci do mniej wicej 0,1 mm i 10-8 s. Majc wiele takich ram woonych do
szczelnej skrzyni wypenionej stosownym gazem, mona dokadnie przeledzi tor ruchu

203
czstki. Poniewa taka komora jest czynna tylko przez bardzo krtki okres, przypadko
we zdarzenia pojawiajce si w tle s wytumiane i mona stosowa bardzo intensyw
ne wizki. PWC jest czci kadego wikszego eksperymentu, jaki przeprowadzono
gdziekolwiek od 1970 roku. W roku 1992 Charpak (sam!) otrzyma Nagrod Nobla za
ten wynalazek.
Wszystkie te rodzaje czujnikw, a take wiele innych, wchodz w skad wyrafino
wanych detektorw stosowanych w latach dziewidziesitych. CDF w Fermilabie jest
typowym przedstawicielem najbardziej skomplikowanych detektorw. Wysoki na trzy
pitra, wacy 500 ton i wybudowany kosztem 60 milionw dolarw suy do obserwacji
zachodzcych w tewatronie zderze midzy protonami a antyprotonami. Okoo stu ty
sicy czujnikw - do ktrych nale liczniki scyntylacyjne i proporcjonalne komory druto
we - misternie ze sob poczonych i wsppracujcych przekazuje strumienie informa
cji w postaci impulsw elektronicznych do ukadu, ktry porzdkuje, filtruje i wreszcie
rejestruje dane przeznaczone do dalszych analiz.
Podobnie jak w wypadku wszystkich tego typu detektorw, napyw informacji jest
tak wielki, e nie sposb opracowywa je na bieco. Dlatego przetwarzane s do po
staci cyfrowej, porzdkowane i przygotowywane do zapisu na tamie magnetycznej.
Komputer musi zdecydowa, ktre zderzenia s interesujce, a ktre nie, poniewa w
tewatronie w kadej sekundzie zachodzi ich blisko 100 tysicy, a oczekuje si, e licz
ba ta wzronie wkrtce do miliona. Wikszo tych zderze nie kryje w sobie nic cieka
wego. Klejnotami s te, w ktrych kwark ukryty w protonie naprawd upnie w anty
kwark albo nawet w gluon w antyprotonie. Takie twarde zderzenia s jednak bardzo
rzadkie.
Ukad opracowujcy dane ma mniej ni milionow cz sekundy na zbadanie ka
dego zderzenia i podjcie brzemiennej w skutki decyzji: czy jest ono interesujce? Ta
kie tempo byoby paraliujce dla czowieka, ale nie dla komputera. Wszystko jest
wzgldne. W jednym z duych miast gang limakw napad i obrabowa wia. Pytany
przez policj poszkodowany odpowiada: Nie wiem, to wszystko zdarzyo si tak szyb
ko!
eby uatwi podejmowanie decyzji, wprowadzono hierarchiczny system selekcji
zderze. Eksperymentatorzy programuj komputery w ten sposb, aby uwzgldniay
one rozmaite wyzwalacze - wskazwki mwice ukadowi, ktre zderzenia powinien
rejestrowa. Na przykad za typowy wyzwalacz uznaje si zdarzenie, podczas ktrego
detektor rejestruje du ilo energii, poniewa jest wiksze prawdopodobiestwo, e
nowe zjawiska pojawi si przy wysokich energiach. Okrelanie tych cech zdarzenia,
ktre maj suy komputerowi jako wyzwalacze jest bardzo delikatn robot. Okrel je
zbyt szeroko, a przeciysz pojemno pamici ukadw rejestrujcych. Zaw je, a
okae si, e przegapie jakie ciekawe zjawiska albo e cay eksperyment poszed na
marne. Niektre wyzwalacze zadziaaj, gdy elektron o wysokiej energii wyoni si ze
zderzenia, inne - kiedy czstki opuszczajce rejon zderzenia bd miay posta wskie
go strumienia i tak dalej. Zazwyczaj 10-20 rnych rodzajw cech zderzenia moe uru
chomi dany wyzwalacz. Cakowita liczba zderze przepuszczonych przez to pierwsze
sito moe wynosi 5-10 tysicy na sekund. Liczba ta pozwala ju pomyle i zbada robi to, oczywicie, komputer - wszystkie kandydatury bardziej dokadnie. Czy naprawd
chcemy zarejestrowa to zdarzenie? Analiza tego typu przebiega na czterech lub piciu
poziomach, a wreszcie do zarejestrowania zostaje zakwalifikowanych 5-10 zdarze na
sekund.

204
Kade z nich zapisywane jest na tamie magnetycznej ze wszystkimi szczegami.
Czsto si zdarza, e na etapie selekcji zbieramy take prbki - powiedzmy jedno na sto
- zdarze odrzuconych, aby upewni si, czy nie zaprzepaszczamy jakich wanych in
formacji. Cay ten system zbierania danych (Data Acquisition System - DAQ) moliwy
jest dziki bezbonemu aliansowi midzy fizykami, ktrzy myl, e wiedz, czego chc,
inynierami elektronikami, ktrzy z caych si pragn ich zadowoli, i, oczywicie, dziki
rewolucji w mikroelektronice wykorzystujcej osignicia przemysu pprzewodnikowe
go.
Zbyt wielu geniuszy pracowao nad technologiczn stron tego caego przedsi
wzicia, by mona byo ich tu wymieni. Jednak wedug mojej subiektywnej opinii jed
nym z naprawd wyjtkowych nowatorw by skromny inynier, ktry dziaa w przybu
dwce przy laboratorium Nevis, gdzie si ksztaciem. William Sippach wyranie przera
sta swych zleceniodawcw, fizykw. My zoylimy zamwienia, a on zaprojektowa i
zbudowa DAQ. Nie raz zdarzao nam si dzwoni do niego o trzeciej nad ranem, bo
wanie natknlimy si na powane ograniczenie w jego (zawsze byo jego, kiedy
mielimy problemy) ukadzie elektronicznym. Wysuchiwa nas spokojnie, a potem m
wi: Widzisz mikroprzecznik pod pokryw szesnastego stelaa? Przecz go i bdzie
po problemie. Dobranoc. Sawa Sippacha rozesza si po wiecie i zazwyczaj w ka
dym tygodniu mona byo spotka goci z New Haven, Palo Alto, Genewy czy Nowosy
birska, ktrzy wpadali, eby z nim pogada.
Sippach i wielu innych, ktrzy przyczynili si do rozwoju tych skomplikowanych sys
temw, s kontynuatorami wspaniaej tradycji zrodzonej w latach trzydziestych i czter
dziestych, kiedy wynaleziono obwody uywane w pierwszych detektorach czstek.Te z
kolei stay si istotnymi skadnikami cyfrowych komputerw pierwszej generacji. A z
nich zrodziy si lepsze akceleratory i detektory, ktre z kolei day pocztek...
W caym tym interesie wszystko opiera si na detektorach.

Czego si dowiedzielimy: akceleratory i postp w fizyce

Wiesz teraz, drogi Czytelniku, wszystko, co powiniene wiedzie o akceleratorach, a
moe nawet wicej. Moliwe, e wiesz wicej ni niejeden teoretyk. To nie zoliwo,
tylko stwierdzenie faktu. Ale najwaniejsze jest to, co te nowe maszyny powiedziay nam
o wiecie.
Jak wspomniaem, synchrocyklotrony z lat pidziesitych pozwoliy nam dowie
dzie si wiele o pionach. Teoria Hideki Yukawy sugerowaa, e silne oddziaywanie,
ktre wie protony z protonami, protony z neutronami i neutrony z neutronami, moe
powstawa na skutek wymiany czstki o okrelonej masie. Yukawa przewidzia mas
oraz dugo ycia tej czstki - pionu.
Masa spoczynkowa pionu wynosi 140 MeV. Maszyny o mocy 400-800 MeV w
orodkach uniwersyteckich na caym wiecie produkoway te czstki w duych ilo
ciach. Pion rozpada si na mion i neutrino. Mion - wielka zagadka lat pidziesitych sprawia wraenie ciszej wersji elektronu. Richard Feynman by jednym z wybitniej
szych teoretykw, ktrzy amali sobie gow nad dwoma obiektami, ktre pod wielomi
wzgldami zachowuj si identycznie, z t tylko rnic, e jeden z nich jest 200 razy

205
ciszy od drugiego. Bardzo nam zaley na rozwizaniu tej zagadki. Wydaje si, e jej
rozwizanie moe prowadzi do Boskiej Czstki.
Nastpna generacja maszyn sprawia nam wielk niespodziank: podczas bombar
dowania jder czstkami o energiach sigajcych miliarda elektronowoltw dziao si
co innego. Powtrzmy sobie przy okazji, co mona osign za pomoc akceleratora,
zwaszcza, e zblia si termin egzaminu kocowego. W zasadzie wspczesne akcele
ratory i detektory pozwalaj nam na dwie rzeczy: rozpraszanie obiektw albo - i to wa
nie jest to co innego - produkowanie nowych obiektw.
1. Rozpraszanie. W eksperymentach rozproszeniowych obserwujemy, w jaki spo
sb bombardujce czstki po zderzeniu rozlatuj si na wszystkie strony. Technicznym
okreleniem produktu kocowego takich eksperymentw jest rozkad ktowy. Gdy ana
lizuje si takie dowiadczenie zgodnie z reguami fizyki kwantowej, moemy si wiele
dowiedzie o jdrze, na ktrym rozpraszaj si przyspieszone czstki. W miar wzro
stu energii czstek przybywajcych z akceleratora coraz wyraniej ukazuje si struktura
jdra. Dziki temu poznalimy czci skadowe jdra - neutrony i protony - oraz dowie
dzielimy si, jak s wzgldem siebie uoone i jak si poruszaj, aby zachowa ten
swj ukad przestrzenny. Gdy dalej zwikszamy energi naszych bombardujcych proto
nw, moemy zajrze do wntrza protonw i neutronw.
Aby uproci ca spraw, moemy w charakterze tarcz uywa pojedynczych pro
tonw (jder wodoru). Dziki eksperymentom rozproszeniowym poznalimy rozmiary
protonu oraz dowiedzielimy si, jak rozkada si w nim dodatni adunek elektryczny.
Bystry czytelnik moe zapyta, czy sama sonda - czstka uderzajca w tarcz - nie
przyczynia si do oglnego zamieszania? Odpowied brzmi: tak. Dlatego wanie uy
wamy rozmaitych rodzajw sond. Czstki ze rde radioaktywnych ustpiy miejsca
protonom i elektronom wystrzeliwanym z akceleratorw, potem zaczto uywa wtr
nych czstek: fotonw pochodzcych z elektronw, pionw pochodzcych ze zderze
protonw z jdrami. W miar jak coraz lepiej opanowywalimy t technik, w latach
szedziesitych i siedemdziesitych w charakterze pociskw zaczlimy uywa cz
stek trzeciej generacji. Sondami stay si miony i neutrina, produkty rozpadu pionw
oraz wiele innych rodzajw czstek.
Laboratorium przeobrazio si w centrum usugowe sprzedajce rozmaite produkty.
Pod koniec lat osiemdziesitych dzia sprzeday oferowa potencjalnym klientom nast
pujce rodzaje zimnych i gorcych wizek: protony, neutrony, piony, kaony, miony,
neutrina, antyprotony, hiperony, spolaryzowane protony (o jednakowym spinie) oraz
oznakowane fotony (o znanej energii), a jeli potrzebne Ci s jakie inne, wystarczy za
mwi!
2. Produkcja nowych czstek. Pragniemy si przekona, czy osignity nowy ob
szar energii pozwala wytwarza nowe nie-widziane-dotd czstki. Jeli tak, to chcemy
si o tych czstkach jak najwicej dowiedzie: pozna ich mas, adunek, spin; okreli,
do ktrej rodziny nale i tak dalej. Ciekawi nas te, jaki jest ich redni czas ycia i jak
si rozpadaj. Oczywicie, musimy im nada imi i okreli, jak rol odgrywaj w wiel
kim ukadzie architektonicznym wiata czstek. Pion odkryto w promieniowaniu ko
smicznym, ale szybko si przekonalimy, e nie pojawia si w komorze mgowej ni
std, ni zowd w dojrzaej postaci. yciorys pionu wyglda nastpujco: protony pocho
dzce z promieniowania kosmicznego wpadaj do ziemskiej atmosfery, gdzie zderzaj
si z jdrami azotu i tlenu (dzi oprcz tych dwch pierwiastkw mamy te sporo zanie
czyszcze). Na skutek tych zderze powstaj piony. W trakcie bada nad promieniowa

206
niem kosmicznym zidentyfikowano take par innych, dziwacznych obiektw, jak na
przykad K+, K- i obiekty zwane lambda (oznaczane greck liter ). Coraz wicej egzo
tycznych czstek zaczo powstawa w latach pidziesitych, gdy paeczk przejy
akceleratory o wikszej mocy. W latach szedziesitych strumyk nowych obiektw
przerodzi si ju w powd. Ogromne iloci energii dostpnej w zderzeniach pozwoliy
na odkrycie nie jednej, piciu czy dziesiciu, ale caych setek nowych czstek, o ktrych
nawet nie nio si wikszoci naszych filozofw, Horacjuszu. Odkrycia te byy efektem
grupowego wysiku, owocem Wielkiej Nauki i rozwoju nowych technologii i technik w
eksperymentalnej fizyce czstek elementarnych.
Kademu nowemu obiektowi nadaje si imi, wybierajc zazwyczaj jedn z grec
kich liter. Odkrywcy, zwykle zesp skadajcy si z szedziesiciu trzech i poowy na
ukowca, obwieszcza wiatu znalezienie nowego obiektu i podaje moliwie najbardziej
obszern list jego wasnoci - mas, adunek, spin, redni czas ycia i inne liczby
kwantowe. Nastpnie czonkowie zespou pisz jedn lub dwie prace doktorskie i cze
kaj na zaproszenia na seminaria, konferencje i na awans. Przede wszystkim zaley
im, by inni potwierdzili ich odkrycie, najlepiej stosujc inn technik, tak aby zminimali
zowa bdy pomiarowe. Chodzi o to, e kady akcelerator wraz ze swym detektorem
ma tendencj do specyficznego widzenia zdarze. Realno zdarzenia powinna zatem
zosta potwierdzona przez inn par oczu.
Komora pcherzykowa wietnie si sprawdzia przy odkrywaniu czstek, poniewa
mona byo obserwowa i mierzy wiele szczegw bliskich spotka. Eksperymenty, w
ktrych bray udzia elektroniczne detektory, zazwyczaj miay na celu badanie bardziej
specyficznych procesw. Gdy nowa czstka znajdzie si ju w gronie obiektw, ktrych
istnienie uda si potwierdzi, nadchodzi czas, by wykona nastpny krok. Planuje si
konkretne rodzaje zderze i projektuje urzdzenia, ktre umoliwiyby zebranie danych
na temat innych jej wasnoci, takich jak redni czas ycia - wszystkie nowe czstki s
nietrwae - i sposobw jej rozpadu. na przykad rozpada si na proton i pion, na
i pion i tak dalej. Zestawi tabel, uporzdkowa, nie da si przytoczy temu strumie
niowi danych - oto wytyczne pozwalajce na zachowanie zdrowych zmysw, podczas
gdy subatomowy wiat rozrasta si i wykazuje coraz bardziej zoon struktur. Wszyst
kie czstki nazwane greckimi literami, powstajce w wyniku zderze z udziaem od
dziaywania silnego, okrela si mianem hadronw (po grecku hadros oznacza ciki), a
odkryto ich cae setki - dosownie. Nie tego si spodziewalimy. Zamiast jednej, male
kiej, niepodzielnej czstki, poszukiwania demokrytejskiego a-tomu dostarczyy nam se
tek cikich i bardzo podzielnych czstek. Nieszczcie! Od kolegw biologw nauczyli
my si, co mona robi, kiedy zupenie nie wiadomo co robi: klasyfikowa! I temu za
jciu oddalimy si bez reszty. Rezultaty i konsekwencje tej klasyfikacji omwi w na
stpnej czci.

Trzy finay: wehiku czasu, katedry i akcelerator na orbicie

Zakocz t cz, przedstawiajc nowy pogld na temat tego, co naprawd dzieje si
podczas zderze w akceleratorach. Pogld ten przekazali nam koledzy astrofizycy (nie
wielka, ale bardzo zabawna grupa astrofizykw znalaza sobie schronienie w Fermila

207
bie). Ludzie ci zapewniaj, a nie mamy powodu, by im nie wierzy, e wiat zosta stwo
rzony jakie 15 miliardw lat temu w gigantycznej eksplozji, zwanej Wielkim Wybu
chem. W pierwszych chwilach po stworzeniu nowo narodzony Wszechwiat by gst,
gorc zup pierwotnych czstek, ktre zderzay si ze sob z energiami (odpowiedni
mi do panujcej wwczas temperatury) znacznie wyszymi, ni potrafimy sobie choby
w przyblieniu wyobrazi. Ale w miar rozszerzania si Wszechwiat robi si coraz
chodniejszy. W pewnym momencie, okoo 10 -12 sekundy po stworzeniu, rednia ener
gia czstek pywajcych w gorcej kosmicznej zupie spada do 1 TeV, czyli do wartoci,
jak tewatron wytwarza w kadej ze swych wizek. Tym sposobem moemy akcelera
tor traktowa jako wehiku czasu. Na krtk chwil, podczas czoowego zderzenia proto
nw, tewatron odtwarza warunki panujce we Wszechwiecie, gdy jego wiek wynosi mi
lionow milionow cz sekundy. Moemy obliczy ewolucj Wszechwiata, jeli zna
my prawa fizyki dziaajce w kadej epoce i warunki przekazane danej epoce przez po
przedni.
To zastosowanie akceleratora jako wehikuu czasu stanowi powany problem dla
astrofizykw. W normalnych warunkach my, fizycy czstek elementarnych, bylibymy
niele ubawieni, a moe nawet mile poechtani, ale nie interesowaoby nas za bardzo,
czy akceleratory imituj wczesny Wszechwiat, czy te nie. Jednak w ostatnich latach
zaczlimy dostrzega zwizek. W tych zamierzchych czasach, kiedy panoway ener
gie znacznie przewyszajce 1 TeV - granica osigalna przez nasze wspczesne ma
szyny - kryje si potrzebna nam wskazwka. Ten wczeniejszy, gortszy Wszechwiat
zawiera sekret, ktrego rozwizanie moe nas zaprowadzi do Boskiej Czstki.
Akcelerator jako wehiku czasu - powizanie z astrofizyk - jest problemem wartym
rozwaenia. Na inne powizania zwrci uwag Robert Wilson, kowboj i budowniczy ak
celeratora, piszc:
[Projektujc Fermilab] bralimy pod uwag zarwno estetyczne, jak i techniczne
wzgldy. Dopatrzyem si nawet, co podkrelam z naciskiem, dziwnego podobiestwa
midzy katedr a akceleratorem: jedna budowla miaa na celu osignicie niezmierzo
nej wysokoci w przestrzeni, druga - dotarcie do podobnych wyyn w zakresie energii.
Niewtpliwie estetyczny wdzik obu struktur jest z natury swej techniczny. W katedrze
dostrzegamy go w funkcjonalnoci ostroukowego sklepienia, w doskonale wykorzysta
nej i jake dramatycznie wyraonej rwnowadze midzy dziaajacymi na siami. Rw
nie w akceleratorze estetyka technologii uwidacznia si w sposb doskonay. Mamy tu
spiralno orbit. Mamy elektryczny napr i magnetyczny odpr. Obie siy dziaaj w nie
ustajcym porywie skupienia a do osignicia najwyszej formy wyrazu, ale tym razem
w postaci energii wietlistej wizki czstek.
Tak niesiony na fali uczu, gbiej przyjrzaem si budowli katedry. Dostrzegem
uderzajce podobiestwo, czce niewielkie spoecznoci budowniczych katedr z bu
downiczymi akceleratorw. Obie grupy skupiay w sobie odwanych nowatorw, w obu
panowaa zacita rywalizacja, zwaszcza midzy przedstawicielami rnych narodowo
ci, a jednoczenie obie byy internacjonalistyczne. Lubi porwnywa wielkiego Matre
d'Oeuvre, Sugera od Saint Denis z Cockcroftem z Cambridge albo Sully'ego od NotreDame z Lawrencem z Berkeley, czy Villarda de Honnecourt z Budkerem z Nowosybir
ska.
Mog do tego doda tylko, e istnieje jeszcze jeden gbszy zwizek: zarwno kate
dry, jak i akceleratory budowano wysikiem wielkiej wiary. I oba te rodzaje budowli sta

208
nowiy rdo duchowych wzlotw, transcendencji i dziki modlitwie - objawienia. Oczy
wicie, nie wszystkie katedry dziaay.
Jednym ze wspanialszych momentw w naszej pracy jest ta chwila, gdy w zato
czonym pomieszczeniu kontrolnym szefowie (w tym szczeglnym dniu) staj przy pulpi
tach sterowniczych i wszyscy wpatruj si w ekrany. Wieloletni wysiek naukowcw i
inynierw ma lada chwila przynie owoc w postaci przyspieszonej wizki, ktra bierze
pocztek w butli z wodorem i wyania si z misternego ukadu wntrznoci maszyny...
Dziaa! Jest wizka! Szampan wypenia styropianowe kubki, a rado i uniesienie ma
luje si na wszystkich twarzach. W naszej witej metaforze widz robotnikw, ktrzy
mocuj ostatnie gargulce, podczas gdy ksia, biskupi i kardynaowie razem z nie
odzownym garbatym dzwonnikiem otaczaj otarz w penym napicia skupieniu, by
przekona si, czy dziaa.
Oceniajc akcelerator, oprcz jego gigaelektronowoltw i innych technicznych atry
butw trzeba te wzi pod uwag jego estetyczn warto. Moliwe, e za kilka tysicy
lat archeolodzy i antropolodzy bd ocenia nasz kultur na podstawie akceleratorw.
S one przecie najwikszymi maszynami, jakie stworzya nasza cywilizacja. Dzi zwie
dzamy piramidy egipskie albo Stonehenge i podziwiamy nie tylko ich pikno, lecz take
osignicia techniczne, dziki ktrym budowle te mogy powsta. A przecie suyy one
take i naukowym celom: stanowiy przecie obserwatoria, z ktrych mona byo le
dzi ruchy cia niebieskich. Z podziwem patrzymy dzi na wielkie budowle wzniesione
przez staroytne kultury, ktre prboway mierzy ruchy cia na sklepieniu niebieskim w
deniu do osignicia harmonii z Wszechwiatem. Forma i funkcja czyy si ze sob
w takich budowlach, jak Stonehenge czy piramidy, po to, by ich budowniczowie mogli
zgbia naukowe prawdy. Akceleratory s naszymi piramidami, naszym Stonehenge.
Trzeci fina dotyczy bdzie naszego patrona, Enrico Fermiego, jednego z najsyn
niejszych fizykw lat trzydziestych, czterdziestych i pidziesitych XX wieku. By Wo
chem. Jego prace w Rzymie - zarwno teoretyczne, jak i eksperymentalne - miay
ogromne znaczenie i zgromadziy wok niego tum wyjtkowo zdolnych studentw. By
wspaniaym i oddanym nauczycielem. W roku 1938 otrzyma Nagrod Nobla, a cere
moni jej odbioru potraktowa jako okazj do ucieczki z faszystowskich Woch i osiad
w USA.
Sawa, jak si cieszy w caym amerykaskim spoeczestwie, braa si std, e
kierowa zespoem, ktry w czasie drugiej wojny wiatowej zbudowa w Chicago pierw
szy dziaajcy stos atomowy. Po wojnie Fermi zgromadzi na Uniwersytecie w Chicago
grup genialnych studentw - teoretykw i eksperymentatorw. Jego uczniowie z okre
su rzymskiego i chicagowskiego rozproszyli si po wiecie, wszdzie zdobywajc naj
wysze stanowiska i nagrody. Dobrego nauczyciela poznaje si po tym, ilu jego stu
dentw otrzymao Nagrod Nobla - mwi stare azteckie przysowie.
W roku 1954 Fermi wygosi poegnalne przemwienie przy okazji skadania rezy
gnacji z funkcji prezydenta Amerykaskiego Towarzystwa Fizycznego. Na wp artobli
wie, na wp powanie przewidywa, e w niedalekiej przyszoci na orbicie okooziem
skiej zbudujemy akcelerator wykorzystujcy naturaln prni przestrzeni kosmicznej.
Zwrci te uwag, e mona by go zbudowa, wykorzystujc wojskowe budety Zwiz
ku Radzieckiego i Stanw Zjednoczonych. Za pomoc kieszonkowego kalkulatora obli
czyem, e jeli zastosujemy nadprzewodzce magnesy, moemy osign 50 tysicy
TeV za cen 10 bilionw dolarw, nawet bez zniek za zakupy w ilociach hurtowych.

209
Czy moe by lepszy sposb na przywrcenie wiatu zdrowych zmysw ni przekucie
mieczy na akceleratory?

210

10.
Interludium C: Jak w cigu weekendu zamalimy
parzysto i... odkrylimy Boga
Nie wierz, by Bg by sabym makutem.
WOLFGANG PAULI
Spjrz, drogi Czytelniku, na swoje odbicie w lustrze. Nie najgorzej, co? Przypumy, e
unosisz praw rk i twoje odbicie te unosi praw. Co takiego? Niemoliwe, chyba
chodzi o lew! Niewtpliwie przeyby szok, gdyby uniosa si niewaciwa rka. O ile
wiem, adnemu czowiekowi nigdy si to nie przydarzyo, ale podobne zjawisko zaobser
wowano w przypadku czstki elementarnej, zwanej mionem.
Symetria zwierciadlana bya wielokrotnie poddawana prbom w licznych ekspery
mentach. Jej naukowe okrelenie brzmi zachowanie parzystoci. Chc teraz opowie
dzie o wanym odkryciu i o tym, jak czsto postp w nauce odbywa si za cen
umiercenia piknej teorii za pomoc brzydkiego faktu. Wszystko zaczo si w pitek
podczas lunchu, a zakoczyo we wtorek o czwartej nad ranem. Bardzo gboko zako
rzenione pojcie o tym, jak funkcjonuje przyroda, okazao si nieporozumieniem. Tych
kilka godzin zbierania danych na zawsze zmienio sposb, w jaki pojmujemy wiat. Gdy
obalane s eleganckie teorie, rodzi si w nas swego rodzaju niepokj. Wyglda na to,
e przyroda jest bardziej nieporadna i niezgrabna, ni przypuszczalimy. Pewn pocie
ch przynosi nadzieja, e kiedy ju wszystko zostanie poznane, ukae si nam gbsze
pikno. Tak te byo z upadkiem parzystoci w styczniu 1957 roku w Irvington-on-Hud
son, 32 km na pnoc od Nowego Jorku.
Fizycy kochaj symetri, bo jest w niej matematyczne i intuicyjne pikno. Przyka
dem symetrii w sztuce s Tad Mahal i staroytne witynie greckie. W przyrodzie
muszle, proste organizmy i rozmaite krysztay wykazuj symetryczn budow o nie
zwykym piknie; podobnie jak niemal doskonaa dwustronna symetria ludzkiego ciaa.
Prawa przyrody zawieraj bogaty zestaw symetrii, ktre przez wiele lat, a przynajmniej
przed styczniem 1957 roku, wydaway si absolutne i doskonae. Byy one ogromnie
pomocne, gdy prbowalimy zrozumie krysztay, wielkie czsteczki, atomy i czstki
elementarne.

211

Eksperyment w lustrze

212
Jedn z tych symetrii zwano symetri zwierciadlan (lustrzan) albo zasad zachowa
nia parzystoci. Zgodnie z t zasad natura - prawa fizyki - nie pozwala na odrnienie
zdarze zachodzcych w rzeczywistym wiecie od tych, ktre dziej si po drugiej stro
nie lustra.
Stosowne twierdzenie wyraone jzykiem matematycznym, ktre podaj jedynie
pro forma, mwi, e rwnanie opisujce prawo przyrody nie zmieni si, gdy wsprzdn
z wszystkich cia zamienimy na -z. Jeli o z jest prostopada do lustra, ktre wyznacza
paszczyzn, to ta zamiana odpowiada dokadnie temu, co zdarza si dowolnemu uka
dowi odbijajcemu si w lustrze. Jeli na przykad znajdujesz si (albo atom) w odle
goci 16 jednostek miary dugoci od lustra, to obraz, ktry w nim widzisz, jest take
oddalony od niego o 16 jednostek. Na skutek zastpienia wsprzdnej z przez -z po
wstaje lustrzane odbicie. Jeli jednak rwnanie jest niezmiennicze wzgldem tej zamia
ny (to znaczy, jeli zmienna z zawsze wystpuje w rwnaniu w postaci z2), to symetria
obowizuje i parzysto jest zachowana.
Jeli jedna ze cian laboratorium, w ktrym pracuj fizycy, jest lustrem, to lustrzane
odbicia tych fizykw wykonuj lustrzane odbicia eksperymentw. Czy istnieje jaki spo
sb pozwalajcy jednoznacznie okreli, ktre laboratorium jest rzeczywiste, a ktre od
bite? Czy Alicja moga za pomoc jakiego obiektywnego kryterium rozstrzygn, czy
znajdowaa si po tej czy po tamtej stronie lustra? Czy komitet skadajcy si ze saw
nych uczonych mgby powiedzie, czy zapis filmowy jakiego eksperymentu pochodzi z
prawdziwego czy z lustrzanego laboratorium? W grudniu 1956 roku jednoznaczna od
powied na wszystkie te pytania brzmiaa: nie. Zesp ekspertw w aden sposb nie
mg udowodni, e film przedstawia lustrzane odbicie eksperymentu odbywajcego si
w prawdziwym laboratorium. W tym momencie jaki bystry prostaczek mgby zauwa
y: Ale popatrz, wszyscy naukowcy w tym filmie maj guziki poprzyszywane po lewej
stronie. To musi by lustrzane odbicie. Nie - odpowiedz uczeni - to tylko konwencja,
adne prawo przyrody nie mwi nic o tym, po ktrej stronie maj znajdowa si guziki.
Musimy odoy na bok wszystkie nasze ludzkie przyzwyczajenia i zobaczy, czy cokol
wiek w naszym filmie jest sprzeczne z prawami fizyki.
Tak wic przed styczniem 1957 roku nie znano adnych zjawisk, ktrych lustrzane
odbicie przeczyoby prawom przyrody. wiat i jego lustrzane odbicie byy rwnoprawny
mi opisami natury. Wszystko, co dziao si w przestrzeni po drugiej stronie lustra, mogo
w zasadzie - i w praktyce - zosta powtrzone w przestrzeni laboratorium. Parzysto
bya bardzo poyteczna. Pomagaa nam klasyfikowa rne stany czsteczek, atomw i
jder. Mona te dziki niej zaoszczdzi sobie troch zachodu. Jeli stoi przed tob ro
zebrany doskonay okaz czowieka, w poowie ukryty za pionow zason, przygldajc
si jego widocznej czci mona si mniej wicej domyli, jak wyglda reszta. Taka
jest poezja parzystoci.
Upadek parzystoci, jak pniej okrelano wydarzenia stycznia 1957 roku, stanowi
doskonay przykad tego, jak naukowcy rozumuj, jak radz sobie po przeytym wstrz
sie i jak matematyka oraz teoria dostosowuj si do wynikw pomiarw i obserwacji.
Natomiast zupenie nietypowa w tej historii bya szybko, z jak wszystko si rozegra
o, i wzgldna prostota odkrycia.

213
Caf Szanghaj
Pitek, 4 stycznia, godzina dwunasta w poudnie. Zgodnie z utart od lat tradycj w
pitki jadalimy lunch w chiskiej restauracji. Wykadowcy z Wydziau Fizyki Uniwersy
tetu Columbia zebrali si przed gabinetem profesora Tsung Dao Lee. Dziesicioro czy
pitnacioro fizykw pomaszerowao do Caf Szanghaj, mieszczcej si na rogu 125.
Ulicy i Broadwayu. Tradycja wsplnych posikw sigaa 1953 roku, gdy Lee przyby do
Nowego Jorku z Uniwersytetu w Chicago jako mody doktor o reputacji teoretycznej
supergwiazdy.
Tym pitkowym posikom towarzyszyy niepohamowane i haaliwe dyskusje, cza
sem na trzy lub cztery tematy rwnoczenie, przerywane penym zadowolenia siorba
niem zupy z melonw i rozdzielaniem potrawki ze smoczego misa, ogrkw morskich,
smaonych krewetek czy innych pikantnych specjaw kuchni pnocnochiskiej, ktra w
tamtych czasach nie bya jeszcze tak bardzo modna. Ju w drodze do restauracji wykla
rowa si temat dnia: parzysto i najwiesze wiadomoci od naszej koleanki z Co
lumbia, Chien Shiung Wu, ktra prowadzia wanie eksperyment w Biurze Standardw
w Waszyngtonie.
Zanim zagbilimy si w powaniejsz dyskusj, Lee wypeni swj cotygodniowy
rytua ustalenia menu naszego posiku. Komponowa je z wielk maestri na kartce nie
wielkiego notesiku podanego mu przez usunego kelnera. Czynno t podnis do ran
gi sztuki. Spoglda na jadospis, potem na swj arkusik, rzuca kelnerowi pytanie w dia
lekcie mandaryskim, marszczy brwi, zawiesza owek nad kartk i starannie kaligra
fowa kilka znakw. Nastpne pytanie, poprawka w jednym ze znakw, spojrzenie na
wytaczany cynowy sufit w poszukiwaniu natchnienia, a potem gwatowny powrt do
kaligrafowania. Wreszcie ostateczny sprawdzian: obie donie zawieszone nad kartk,
jedna z wyprostowanymi palcami wycignita w gecie papieskiego bogosawiestwa
nad tumami, druga zacinita na ogryzku owka. Czy jest ju wszystko? Yin i yang,
barwa, konsystencja, smak, czy wszystko naleycie harmonizuje ze sob? Kartka i o
wek zostaj przekazane kelnerowi, a Lee rzuca si w wir konwersacji.
Dzwonia Wu i powiedziaa, e wstpne wyniki wskazuj na istnienie ogromnego
efektu - rzuci gorczkowo.
Powrmy do laboratorium (w rzeczywistym wiecie) z jedn cian wyoon lu
strami. Zdajemy sobie spraw z tego, e cokolwiek bymy zrobili, jakichkolwiek ekspe
rymentw nie przeprowadzili - rozpraszanie, produkcja nowych czstek, badania grawi
tacji metod Galileusza - wszystkie lustrzane odbicia bd posuszne tym samym pra
wom przyrody, ktre rzdz w laboratorium. Zastanwmy si, w jaki sposb mogoby
si przejawia pogwacenie parzystoci. Najprostszy, obiektywny sprawdzian skrtnoci,
ktry potrafilibymy opisa take mieszkacom planety Twilo, mona przeprowadzi za
pomoc zwykego wkrta. Zwrciwszy wkrt gwk do siebie, obrmy go zgodnie z
ruchem wskazwek zegara. Jeli zagbia si w kawaek drewna, okrelamy go jako
prawoskrtny. Oczywicie, lustrzane odbicie ukazuje wkrt lewoskrtny, poniewa facet
w lustrze obraca go w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara, ale on i tak
wchodzi w kawaek drewna. Przypumy teraz, e yjemy w wiecie tak dziwacznym
(jak ktry ze wiatw w filmie Star Trek), i nie jest moliwe - wbrew prawom fizyki wykonanie lewoskrtnego wkrta. Oznaczaoby to zamanie lustrzanej symetrii. Nie

214
mgby istnie lustrzany obraz prawoskrtnego wkrta, parzysto zostaaby pogwaco
na.
Tyle tytuem wstpu do zaproponowanej wsplnie przez Lee i jego koleg z Prin
ceton, Chen Ning Yanga, metody badania susznoci tego prawa w procesach, w kt
rych uczestniczy sabe oddziaywanie. Potrzebujemy zatem odpowiednika prawoskrtnej
(albo lewoskrtnej) czstki. Podobnie jak w przypadku wkrta, musimy poczy obrt z
kierunkiem ruchu. Rozwamy wirujc czstk, powiedzmy mion. Wyobra j sobie,
drogi Czytelniku, jako cylinder wirujcy wok swej osi. Mamy wic obrt. Poniewa ko
ce cylindra-mionu s identyczne, nie potrafimy powiedzie, czy wiruje zgodnie z ruchem
wskazwek zegara, czy przeciwnie. By si o tym przekona, umie go midzy sob a
Twoim ulubionym oponentem. Ty przysigasz, e czstka wiruje w prawo, on si upie
ra, e nie, e w lewo. I nie ma sposobu, by rozstrzygn t kwesti. Jest to sytuacja, w
ktrej parzysto jest zachowana.
Geniusz Lee i Yanga polega na poczeniu tego zagadnienia z oddziaywaniem
sabym (ktre chcieli zbada) poprzez obserwacj wirujcych czstek. Przypumy, e
jakie prawo przyrody wymaga, by elektron wylatywa tylko z jednego koca cylindra
-mionu. W ten sposb mamy wyznaczony kierunek. Teraz moemy okreli rodzaj ob
rotu - zgodny lub przeciwny do kierunku ruchu wskazwek zegara - poniewa zdefinio
walimy jeden z kocw: ten, z ktrego wylatuje elektron. Ten koniec odgrywa dla nas
rol czubka wkrta. Prawoskrtnym mionem nazywamy wirujcy zgodnie z ruchem
wskazwek zegara wzgldem koca, z ktrego wylatuje elektron. A teraz, JELI te
czstki zawsze rozpadaj si w sposb zgodny z nasz definicj prawoskrtnoci, to
mamy do czynienia z procesem, ktry amie symetri zwierciadlan. Moemy si o tym
przekona, ustawiajc rwnolegle do lustra o obrotu naszego mionu. Jego lustrzanym
obrazem jest mion lewoskrtny, ktry NIE ISTNIEJE.
Pogoski dotyczce wynikw eksperymentu Wu zaczy si szerzy ju w czasie
przerwy witecznej, ale pracownicy Wydziau Fizyki zgromadzili si po raz pierwszy do
piero w pitek po Nowym Roku 1957. W tym czasie Chien Shiung Wu bya, podobnie
jak ja, profesorem fizyki na Uniwersytecie Columbia. Jako eksperymentator, miaa
ugruntowan reputacj. Specjalizowaa si w radioaktywnych rozpadach jdra. Krtko
trzymaa swoich studentw i staystw, bya ogromnie energiczna, ostrona w formuo
waniu wnioskw i bardzo ceniona za wysok jako publikowanych przez ni rezulta
tw. Studenci (za plecami) nazywali j pani generalissimus Czang Kaj-szek.

215

Gdy latem 1956 roku Lee i Yang podali w wtpliwo zachowanie parzystoci,
Chien Shiung Wu niemal natychmiast ruszya do akcji. Za obiekt swych bada wybraa
radioaktywne jdro kobaltu 60. Jdro to rozpada si spontanicznie na jdro niklu, neutri
no i dodatni elektron, czyli pozyton. Zobaczy jednak mona tylko to, e jdro kobaltu
nagle wystrzeliwuje pozyton. Ten rodzaj radioaktywnoci okrelamy mianem rozpadu ,
poniewa emitowany w takim procesie elektron - dodatni albo ujemny - nazwano czst
k . Dlaczego tak si dzieje? Fizycy nazywaj to oddziaywaniem sabym, majc na
myli si, ktra powoduje tego typu reakcje. Siy nie tylko pocigaj i popychaj, przy
cigaj i odpychaj, ale take potrafi wywoa zmiany gatunku, chociaby przemian
kobaltu w nikiel, ktrej towarzyszy emisja leptonw. Od lat trzydziestych oddziaywaniu

216
sabemu przypisano ogromn liczb reakcji. Wielki Enrico Fermi pierwszy uj je w ma
tematycznej formie, dziki czemu zdoa przewidzie wiele szczegw reakcji takich, jak
ta, w ktrej uczestniczy kobalt 60.
Lee i Yang w swym artykule z roku 1956, zatytuowanym Zagadnienie zachowa
nia parzystoci w oddziaywaniu sabym, wybrali kilka reakcji i przeanalizowali je pod
ktem eksperymentalnych konsekwencji przyjtego zaoenia: e w oddziaywaniu sa
bym parzysto, czyli symetria lustrzana, nie jest zachowana. Interesowao ich, w kt
rym kierunku wyrzucane s elektrony z wirujcego jdra. Gdyby si okazao, e elektro
ny wol jaki jeden kierunek bardziej ni inne, mielibymy do czynienia z sytuacj ana
logiczn do ubrania jdra kobaltu w zapinan na guziki koszul. Potrafilibymy odrni
prawdziwy eksperyment od jego obrazu odbitego w lustrze.
Czym rni si genialny pomys od tuzinkowej publikacji? Podobnie mona zapyta
o wiersz, obraz, kompozycj muzyczn, a nawet - nie do wiary! - notatk subow. W
wypadku sztuk piknych czas udziela ostatecznej odpowiedzi. Natomiast w nauce o
tym, czy pomys jest suszny, czy nie, decyduje eksperyment. Jeli idea jest nie tylko
suszna, lecz genialna, przed uczonymi otwiera si nowy obszar bada, rodzi si mn
stwo nowych pyta, a wiele starych wdruje do lamusa.
T. D. Lee mia wyjtkowo przenikliwy umys. Niezalenie od tego, czy zamawia
lunch, czy wypowiada si na temat jakiej starochiskiej ceramiki lub zdolnoci studen
ta, jego uwagi zawsze trafiay w sedno. W pracy Lee i Yanga powiconej parzystoci
(Yanga nie znaem tak dobrze) wyranie widoczna bya ta cecha umysowoci Lee. Ju
samo kwestionowanie dobrze ugruntowanego prawa przyrody wymagao sporej dozy
chiskiego tupetu. Lee i Yang zdawali sobie spraw z tego, e cae to morze danych,
ktre doprowadzio do akceptacji dobrze ugruntowanego prawa zachowania parzysto
ci, nie dotyczyo oddziaywania sabego, zwizanego z rozpadem radioaktywnym.
Mamy tu kolejne genialne spostrzeenie: o ile wiem, wtedy wanie po raz pierwszy do
puszczono myl, e rne siy przyrody poddane s rnym zasadom zachowania.
Lee i Yang zakasali rkawy i przeanalizowali wielk liczb reakcji rozpadu promie
niotwrczego, ktre mogy posuy do sprawdzenia zasady lustrzanej symetrii. W arty
kule opisali te reakcje w najdrobniejszych szczegach, aby tpi eksperymentatorzy mo
gli zweryfikowa prawomocno symetrii. Wu przeprowadzia jedn z tych reakcji, uy
wajc jdra kobaltu. Istotnym elementem jej metody byo takie zaaranowanie warun
kw wyjciowych, aby jdra kobaltu - a w kadym razie ich znaczna wikszo - miay
jednakowy spin. Wedug Wu mona to byo osign, utrzymujc jdra kobaltu 60 w
bardzo niskiej temperaturze. Wu zaplanowaa bardzo wyrafinowany eksperyment, ktry
wymaga trudno dostpnych urzdze kriogenicznych (pracujcych w bardzo niskich
temperaturach). Poszukiwania sprztu zaprowadziy j do Biura Standardw, gdzie do
dobrze opanowano ju technik orientowania spinw.
Przedostatnim daniem tego pitkowego lunchu by wielki karp duszony w sosie z
czarnej fasoli z szalotkami i porami. Gdy go spoywalimy, Lee wci powtarza, e jak gosia fama - efekt obserwowany przez Wu okaza si wielki, ponad dziesiciokrot
nie wikszy od spodziewanego. Byy to nieoficjalne, wstpne dane, ale (T. D. poda mi
gow ryby, wiedzc, e bardzo j lubi) jeli udao si zaobserwowa tak znaczny efekt,
to tego wanie moglibymy si spodziewa, gdyby neutrina byy dwu-... Dalszy cig
zdania nie dotar do mnie, bo nagle zacz mi kiekowa w gowie pewien pomys.

217
Po lunchu miaem seminarium, rad wydziau, spotkanie przy herbacie i kolokwium.
Braem udzia w tych wszystkich zajciach, ale duchem byem zupenie gdzie indziej.
Myl, e Wu obserwowaa duy efekt, nie dawaa mi spokoju. Z referatu, ktry Lee wy
gosi w Brookhaven w sierpniu, zapamitaem, e moliwe do zaobserwowania efekty
amania symetrii lustrzanej w reakcjach rozpadu mionw i pionw powinny by male
kie.
Due efekty? W sierpniu przez moment zastanawiaem si nad przebiegiem reak
cji rozpadu pion-mion i wtedy zdaem sobie spraw, e aby zaprojektowa przekonuj
ce dowiadczenie, niezachowanie parzystoci musiaoby wystpi w dwch kolejnych
reakcjach. Prbowaem sobie przypomnie obliczenia, ktre wtedy wykonalimy, a kt
re doprowadziy nas do wniosku, e szanse powodzenia takiego eksperymentu s nike.
Jeli jednak efekt by wielki...
O szstej po poudniu podaem ju na pnoc, na obiad do domu w Dobbs Ferry,
a stamtd miaem jecha na spokojny dyur razem z moim doktorantem w pobliskim
Laboratorium Nevis w Irving-on-Hudson. Nevis, akcelerator o mocy 400 MeV, zaprz
gnity zosta do produkcji i bada wasnoci mezonw, ktre w latach pidziesitych
byy stosunkowo nowymi i nieznanymi czstkami. W tym szczliwym okresie znalimy
niewiele mezonw, o ktre trzeba si byo troszczy, tote Nevis troszczy si gwnie o
piony i miony.
W Nevis mielimy intensywne wizki pionw powstajcych na skutek bombardowa
nia tarczy protonami. Piony s nietrwae i podczas lotu poza akcelerator, od tarczy
przez oson a do hali dowiadcze, okoo 20 procent tych czstek ulega sabemu roz
padowi na mion i neutrino
+ (w locie).
Miony zazwyczaj wdroway w tym samym kierunku, co piony, z ktrych bray po
cztek. Jeli prawo zachowania parzystoci byo rzeczywicie zamane, to istniaby nad
miar mionw, ktrych o spinu ustawia si rwnolegle do kierunku ruchu czstki, w po
rwnaniu z tymi, ktre maj o spinu ustawion przeciwnie. Jeli efekt rzeczywicie by
wielki, oznaczao to, e przyroda obdarowuje nas prbk czstek o jednakowych spi
nach. Do takiej wanie sytuacji prbowaa doprowadzi Wu, chodzc kobalt 60 w polu
magnetycznym do bardzo niskich temperatur. Potem ju wystarczyo tylko obserwowa
rozpad mionw o znanym spinie na elektrony i nieco neutrin.

Eksperyment
Duy ruch, jaki panuje w pitkowe wieczory na Saw Mill River Parkway, zazwyczaj nie
pozwala si nacieszy piknym widokiem lesistych wzgrz otaczajcych drog cignc
si wzdu rzeki Hudson. To gdzie tu zawitao mi, jakie moliwoci otwiera przed nami
duy efekt. W przypadku obiektu obdarzonego spinem, o efekcie mwimy wtedy,
gdy podczas rozpadu preferuje on ktry z kierunkw ustawienia osi spinu. May efekt
mamy wtedy, gdy z 2000 wyemitowanych elektronw spin 1030 jest zorientowany w
jedn stron, a 970 w drug. Byby to efekt bardzo trudny do wykrycia. Ale duy efekt,
powiedzmy 1500 do 500, mona ju znacznie atwiej znale i sama ta - bogosawiona
- wielko efektu przyczyniaby si do uporzdkowania spinu mionw. Aby przeprowa
dzi eksperyment, potrzebujemy mionw o jednakowym spinie. Poniewa miay one
wdrowa z cyklotronu do detektorw, ten kierunek ich ruchu staje si kierunkiem od

218
niesienia dla ich spinu. Chcemy, aby wikszo mionw bya prawoskrtna (albo lewo
skrtna, to obojtne) wzgldem kierunku ruchu. Miony przylec, min kilka licznikw i
zatrzymaj si w bloku grafitowym. Wtedy policzymy, ile elektronw wyania si w kie
runku, w ktrym poruszay si miony, a ile w kierunku przeciwnym. Istotna rnica
midzy tymi dwiema liczbami byaby dowodem zamania parzystoci. Sawa i bogactwo!
Nagle mj zwyky pitkowy spokj zosta zniszczony przez myl, e moglibymy w
bardzo prosty sposb przeprowadzi stosowny eksperyment. Mj doktorant, Marcel We
inrich, pracowa nad dowiadczeniem z udziaem mionw. Po niewielkich przerbkach
aparatura, ktr przygotowa, mogaby posuy do poszukiwa duego efektu. Prze
analizowaem w myli sposb otrzymywania mionw w naszym akceleratorze. Mogem
uwaa si za eksperta w tej dziedzinie, jako e pracowaem z Johnem Tinlotem nad
zaplanowaniem zewntrznej wizki mionw i pionw par lat wczeniej, gdy sam jesz
cze byem zielonym doktorantem.
Wyobraziem sobie przebieg caego procesu: akcelerator, magnes z okrgymi bie
gunami o rednicy 6 metrw, wacymi po 4000 ton, midzy tymi magnesami jak w ka
napce tkwi wielka stalowa komora prniowa. W sam jej rodek za pomoc malekiej
rurki wstrzykiwany jest strumie protonw. Protony mkn po spiralnym torze, podczas
gdy wysokie napicie o czstoci radiowej popycha je z kadym okreniem coraz pr
dzej i prdzej. Pod koniec tej spiralnej podry czstki osigaj energi okoo 400 MeV.
Blisko brzegu komory, tam gdzie ju prawie nie siga oddziaywanie magnesu, tkwi nie
wielki prt z kawakiem grafitu i czeka na bombardowanie wysokoenergetycznymi pro
tonami. Czterysta milionw elektronowoltw, ktre z sob nios, wystarcza, aby na sku
tek zderzenia z jdrami wgla w grafitowej tarczy powstay nowe czstki - piony.
Oczyma duszy widziaem, jak piony wylatuj dalej z pdem otrzymanym w spadku
po protonach. Zrodzone midzy biegunami potnego magnesu cyklotronu, biegn lek
kim ukiem, opuszczaj cyklotron i wykonuj swj taniec przemijania. Na ich miejsce po
jawiaj si miony kontynuujce ich ruch. Szybko zanikajce poza granicami magnesu
pole magnetyczne pomaga jeszcze przepchn miony przez kana w trzymetrowej beto
nowej cianie osony wprost do hali dowiadcze, gdzie ju na nie czekamy.
W eksperymencie przygotowywanym przez Marcela miony miay by spowalniane
w dziesiciocentymetrowym filtrze i zatrzymywane w blokach o gruboci dwch i p
centymetra, wykonanych z rnych pierwiastkw. Energi traciyby na skutek delikat
nych zderze z atomami bloku i niosc ujemny adunek - w kocu zostawayby po
chwycone przez dodatnie jdro. Poniewa nie chcielimy, by cokolwiek wywierao wpyw
na sposb uporzdkowania spinu mionw, pochwycenie ich na orbit okoojdrow by
oby bardzo niepodane, dlatego te korzystalimy z mionw o dodatnim adunku. Co
by robi dodatnio naadowany mion w bloku? Prawdopodobnie po prostu siedziaby tam
sobie, wirujc spokojnie, a nadszedby czas jego rozpadu. Naleao bardzo starannie
dobra rodzaj tworzywa bloku i wgiel wydawa si odpowiedni.
A teraz najwaniejsza myl kierowcy, ktry pewnego styczniowego pitku zmierza
na pnoc: jeli wszystkie (albo prawie wszystkie) miony zrodzone w procesie rozpadu
pionw miayby spiny skierowane w t sam stron, to oznaczaoby to, e w reakcji
pion mion parzysto jest zamana, i to zamana silnie. Duy efekt! Przypumy te
raz, e o spinu pozostaje rwnolega do kierunku ruchu mionw, pomykajcych
wdzicznie po delikatnym uku na zewntrz maszyny (jeli warto czynnika g jest bli
ska 2, to wanie dokadnie tak si dzieje). Przypumy dalej, e niezliczone delikatne
zderzenia z atomami wgla, ktre stopniowo spowolniy mion, nie zaburzyy zwizku

219
czcego spin z kierunkiem ruchu. Gdyby to wszystko rzeczywicie byo prawd - mira
bile dictu! - miabym prbk mionw siedzcych w bloku grafitu ze spinami ustawionymi
w jedn stron.
Czas ycia mionu - dwie mikrosekundy - bardzo nam odpowiada. Eksperyment by
ju tak zaplanowany, by rejestrowa elektrony, ktre wyaniaj si z rozpadajcych si
mionw. Moglibymy zobaczy, czy tyle samo mionw pojawia si w obu kierunkach
wyznaczonych przez o spinu. Byby to test na zachowanie lustrzanej symetrii. Jeli
otrzymane liczby nie bd rwne, bdzie to oznaczao, e parzysto jest martwa. I to
ja j zabiem! Ha!
Wygldao na to, e potrzebne nam s co najmniej dwa cudy, aby eksperyment rze
czywicie si uda. To wanie ta konieczno liczenia na dwa cudowne zdarzenia pod
rzd zniechcia nas w sierpniu, kiedy Lee i Yang przedstawiali swj artyku, w ktrym
mwili o niewielkich efektach. Jeden may efekt daby si moe zarejestrowa przy
odrobinie cierpliwoci, ale dwa pod rzd - powiedzmy jeden procent jednego procentu sprawiay, e eksperyment nie powinien mie adnych szans powodzenia. Dlaczego
dwa kolejne mae efekty? Pamitaj, drogi Czytelniku, e najpierw musielibymy uzyska
piony rozpadajce si na miony o jednakowym spinie (cud numer jeden). A potem w
rozpadzie mionw na elektrony musiaaby si pojawi obserwowalna asymetria wzgl
dem osi ich spinu (cud numer dwa).
Zanim zjechaem z autostrady w Yonkers, ogarno mnie podniecenie. Waciwie
nie wtpiem ju, e jeli parzysto bya silnie zamana, to powinnimy otrzyma spola
ryzowane miony (wszystkie spiny zwrcone w t sam stron). Wiedziaem te, e w
polu magnetycznym spin mionw pozostaje przytwierdzony do kierunku ruchu czstki.
Mniej pewien byem tego, co si dzieje, gdy mion wpada do absorbujcego energi gra
fitowego bloku. Gdybym nie mia racji, osie spinu czstek mogyby powykrzywia si we
wszystkie strony. A wwczas nie moglibymy obserwowa kierunku emisji elektronw
wzgldem osi spinu.
Powtrzmy to wszystko jeszcze raz. W wyniku rozpadu pionw powstaj miony o
spinach zgodnych z kierunkiem ruchu macierzystych czstek. To jest co w rodzaju
cudu. Musimy teraz zatrzyma miony tak, abymy mogli obserwowa, w jakim kierunku
emitowane s elektrony, ktre powstaj w wyniku rozpadu mionw. Poniewa znamy
kierunek ruchu mionw, zanim osign grafitowy blok, wiemy rwnie - jeli nic nie
zmieni tego kierunku - jaki jest ich spin, gdy si zatrzymuj i rozpadaj. Teraz musimy
tylko tak przemieszcza wysignik z detektorem elektronw wok bloku, w ktrym spo
czywaj miony, aby sprawdzi, czy lustrzana symetria jest zachowana.
Donie zaczy mi si poci, gdy tak powtarzaem sobie, co powinnimy zrobi.
Wszystkie liczniki byy ju na miejscu. Urzdzenia elektroniczne informujce o przyby
ciu wysokoenergetycznych mionw i ich wnikaniu w blok grafitu (ju jako spowolnione
czstki) te tkwiy ju na waciwych miejscach i dziaay. By te teleskop skadajcy
si z czterech licznikw, ktry suy do wykrywania elektronw emitowanych przez roz
padajce si miony. Jedyne, co nam pozostao do zrobienia, to umieci te liczniki na ja
kiej ruchomej platformie tak, aby mona je byo obraca wok grafitowego bloku. Jed
na albo dwie godziny pracy. Ojoj! Ekstra! Pomylaem, e czeka nas duga i pracowita
noc.
Gdy znalazem si w domu, gdzie szybko zjadem obiad i troch pobaraszkowaem
z dziemi, zatelefonowa Richard Garwin, fizyk pracujcy dla IBM. Prowadzi prace ba
dawcze nad procesami atomowymi w laboratoriach nalecych do IBM, rozlokowanych

220
w ssiedztwie uniwersytetu. Richard by czstym gociem na Wydziale Fizyki, ale tego
dnia akurat nie wybra si z nami na lunch i dzwoni po to, by pozna najwiesze wie
ci na temat eksperymentu Wu. Suchaj, Dick, mam wietny pomys, jak w prosty spo
sb sprawdzi amanie parzystoci. - Wyjaniem mu pospiesznie. - Moe by wpad do
laboratorium i troch nam pomg? Garwin mieszka w pobliu, w Scarsdale. O
smej wieczorem rozmontowywalimy ju aparatur pewnego bardzo skonfundowanego
i zdenerwowanego doktoranta. Marcel przyglda si, jak psujemy mu wszystko, co
przygotowa, eby przeprowadzi swj dyplomowy eksperyment. Dick mia za zadanie
przemyle problem zwizany z obracaniem teleskopu z detektorami elektronw tak,
abymy mogli okreli ich rozkad wok osi spinu. Nie byo to proste zadanie, poniewa
podczas przesuwania detektora moglibymy zmieni odlego dzielc go od mionw i
tym sposobem wpyn na ilo wykrywanych elektronw.
Wtedy wanie Garwin wpad na drugi, bardzo istotny dla powodzenia eksperymen
tu, pomys. Suchaj - powiedzia. - Zamiast obraca t cik platform, pozostawmy j
w miejscu; pokrcimy mionami siedzcymi w bloku. A jknem z zachwytu, gdy do
taro do mnie pikno i prostota tego rozwizania. Oczywicie, wirujca naadowana
elektrycznie czstka jest malekim magnesem i w polu magnetycznym porusza si jak
iga kompasu, z t tylko rnic, e mechaniczne siy dziaajce na mion-magnesik ob
racaj go w sposb cigy. Pomys by tak prosty, e a genialny.
Nie mielimy adnych trudnoci z obliczeniem wartoci pola magnetycznego, po
trzebnego do obrcenia mionw o 360 w rozsdnym czasie. Jak dugi czas jest roz
sdny z punktu widzenia mionu? Mion, ktry rozpada si na elektron i neutrino, ma
okres poowicznego rozpadu rwny 1,5 mikrosekundy (1,5 10 -6 s). Oznacza to, e w
cigu 1,5 mikrosekundy poowa mionw przeniesie si na tamten wiat. Gdybymy ob
racali je zbyt wolno - na przykad o 1 na mikrosekund - wikszo mionw znikna
by, zanim blok obrciby si o par stopni. Nie moglibymy wwczas porwnywa wy
dajnoci dla 0 i 180, czyli liczby elektronw wyemitowanych z gry mionu w po
rwnaniu z liczb elektronw wyemitowanych z jego dou, a przecie taki wanie by
cel naszego eksperymentu. Gdybymy, przykadajc silne pole magnetyczne, zwikszyli
prdko obrotu do, powiedzmy, 1000 na mikrosekund, emitowane elektrony omiata
yby detektor tak szybko, e otrzymalibymy wyniki rozmazane. Zdecydowalimy, e ide
alnym tempem obrotu bdzie okoo 45 na mikrosekund.
Nawinlimy na cylinder kilkaset zwojw miedzianego przewodu i przepucilimy
przeze prd kilku amperw, dziki czemu udao nam si otrzyma odpowiednie nat
enie pola magnetycznego. Znalelimy akrylowy cylinder i posalimy Marcela do ma
gazynu po wicej drutu, przycilimy blok grafitowy tak, aby mieci si wewntrz cylin
dra, i podczylimy przewody do rda prdu, ktrym mona byo zdalnie sterowa na pce znalelimy nawet odpowiedniego pilota. O pnocy wszystko byo gotowe.
Pracowalimy w wielkim popiechu, bo akcelerator jest zawsze wyczany w soboty o
smej rano w celu przeprowadzenia przegldw i napraw.
O pierwszej w nocy liczniki rejestroway ju dane, rejestry akumulacyjne zapisyway
liczby elektronw wyemitowanych w rnych kierunkach. Dziki pomysowi Garwina nie
mierzylimy tych ktw bezporednio. Elektronowy teleskop pozostawa w miejscu, a w
polu magnetycznym obracay si miony, czy raczej wektory osi ich spinw. Tote w tym
ukadzie czas przybycia elektronu do detektora wiadczy o kierunku, z ktrego pocho
dzi. Mierzc czas, rejestrowalimy kierunek. Oczywicie, mielimy mnstwo problemw.
Poprosilimy operatorw akceleratora, by dali nam jak najwicej protonw uderzajcych

221
w tarcz. Musielimy wyregulowa wszystkie liczniki wychwytujce przybycie i zatrzy
manie mionw. Musielimy sprawdzi, czy we waciwy sposb kontrolujemy niewielkie
pole magnetyczne dziaajce na miony.
Po paru godzinach zbierania danych uwidocznia si ju wyrana rnica midzy
liczbami elektronw wyemitowanych w pooeniach 0 i 180 wzgldem wektora osi
spinu. Dane byy prowizoryczne i wprawiy nas w nastrj podniecenia zabarwionego na
poy optymizmem, na poy sceptycyzmem. Gdy o smej rano przejrzelimy uzyskane
wyniki, stwierdzilimy, e sceptycyzm mia swe uzasadnienie. Teraz dane byy znacznie
mniej przekonujce, niesprzeczne z hipotez, e dopuszczalne s wszystkie kierunki
emisji; wskazyway na zachowanie lustrzanej symetrii. Bagalimy operatorw, eby dali
nam jeszcze par godzin, ale bez skutku. Harmonogram - rzecz wita. Przygnbieni
zeszlimy do hali akceleratora, gdzie znajdowaa si aparatura. Tu stanlimy oko w
oko z apokalips. Akrylowy cylinder, na ktry nawinlimy przewd, stopi si i pokrzy
wi na skutek wydzielonego przez prd ciepa. W wyniku tego wypad blok grafitowy. A
zatem miony nie docieray do pola magnetycznego, ktre dla nich przygotowalimy. Po
obwiniawszy si troch nawzajem (i tak wiadomo, e zawsze winien jest student), na
bralimy otuchy. Moe jednak nasze pierwsze wraenie byo suszne!
Zaplanowalimy, co musimy zrobi podczas weekendu. Zaprojektowa odpowiednie
pole magnetyczne. Sprbowa przyspieszy zbieranie danych poprzez zwikszenie licz
by zatrzymanych mionw i zwikszenie odsetka zliczanych elektronw. Przemyle, co
si dzieje z dodatnio naadowanymi mionami podczas delikatnych zderze w trakcie
spowalniania i wtedy, gdy tkwi w sieci utworzonej przez atomy wgla. Przecie jeli
dodatni mion zdoaby pochwyci jeden z licznych wolnych elektronw poruszajcych
si wewntrz grafitu, to taki elektron atwo mgby doprowadzi do depolaryzacji (zabu
rzy spin) mionu; a zatem nie zachowywayby si one jednakowo.
Wszyscy trzej poszlimy do swych domw, eby si troch przespa. Spotkalimy
si znw o drugiej po poudniu. Ciko pracowalimy przez cay weekend, kady nad
przydzielonym mu zadaniem. Ja zdoaem przeprowadzi obliczenia opisujce ruch mio
nu od chwili narodzin, kiedy wysya go rozpadajcy si pion, poprzez podr przez kana
i betonow oson a do chwili, gdy dotrze do naszej aparatury. Przeledziem jego spin
i kierunek ruchu. Zaoyem maksymalne zamanie parzystoci: sytuacj, gdy wszystkie
miony maj spin ustawiony zgodnie z kierunkiem ruchu. Wszystko wskazywao na to,
e jeli symetria nie bya zachowana w ogle, lub choby tylko w poowie, powinnimy
otrzyma sinusoidaln krzyw. W ten sposb moglibymy nie tylko udowodni zamanie
symetrii, lecz take otrzyma liczb okrelajc, w jakim stopniu do tego doszo: od 100
procent a do (nie! nie!) zera. Jeli kto ci mwi, drogi Czytelniku, e naukowcy s bez
namitni i e cechuje ich chodny obiektywizm, sam chyba jest szalony. Rozpaczliwie
pragnlimy przekona si o pogwaceniu parzystoci. Ona nie bya dziewczyn, a my
nie bylimy nastoletnimi wyrostkami, ale gorco pragnlimy dokona odkrycia. Nauko
wy obiektywizm polega na tym, e pasja nie ma wpywu na metodologi i samokryty
cyzm.
Garwin zrezygnowa z akrylowego walca, nawin cewk bezporednio na nowy ka
waek grafitu i wyprbowa trwao tego ukadu, zwikszajc dwukrotnie natenie pr
du, ktry by nam potrzebny. Marcel poprzestawia liczniki, przesun teleskop bliej gra
fitowego bloku, sprawdzi oraz poprawi wydajno wszystkich licznikw i przez cay
czas si modli, eby z caego tego zamieszania wyniko cokolwiek, co daoby si opu
blikowa.

222
Praca powoli posuwaa si do przodu. W poniedziaek rano wieci o naszych go
rczkowych dziaaniach dotary do zaogi operatorw akceleratora i do niektrych na
szych kolegw. Konserwatorzy wykryli powane usterki w maszynie - nici z poniedzia
ku. Wizka moga zosta uruchomiona najwczeniej we wtorek o smej rano. No c,
wicej czasu na ostatnie przygotowania, dopieszczanie szczegw i sprawdzanie. Ko
ledzy z uniwersytetu przyjechali do laboratorium przywiedzeni chci dowiedzenia si,
co takiego knujemy. Jeden bystry mody czowiek, ktry uczestniczy w chiskim lunchu,
zada par pyta i na podstawie moich wymijajcych odpowiedzi wywnioskowa, e za
mierzamy przeprowadzi eksperyment dotyczcy parzystoci.
Nie da rady - pocieszy mnie. - Miony ulegn depolaryzacji, tracc energi w grafi
towym filtrze. atwo jest wprawi mnie w stan przygnbienia, ale znacznie trudniej
zniechci. Pamitaem sowa mojego mentora, wielkiego mdrca naszego uniwersyte
tu, Isidora Rabiego: Ze spinem sprawa jest liska.
Okoo szstej wieczorem w poniedziaek, przed zapowiedzianym terminem, maszy
na zacza dawa znaki ycia. Przyspieszylimy przygotowania, sprawdzilimy wszyst
kie urzdzenia i ukady. Zauwayem, e nasza tarcza, ustawiona na dziesiciocenty
metrowej podstawce, sprawiaa wraenie ustawionej troch za nisko. Zmierzyem, co
trzeba, i okazao si, e rzeczywicie powinna by wyej. Rozejrzaem si wok w po
szukiwaniu czego, co mogoby j podnie o dwa, trzy centymetry. Dojrzaem lec w
kcie puszk po kawie, w ktrej tkwiy drewniane ruby. Wyrzuciem wic podstawk, a
blok ustawiem na puszce. Doskonale! (Smithsonian Institute chcia pniej poyczy od
nas t puszk, eby powtrzy eksperyment, ale nie moglimy jej znale).
Z gonikw rozlego si ostrzeenie, e za chwil maszyna zostanie wczona i e
wszyscy musz opuci pomieszczenie akceleratora, jeli nie chc si usmay. Pop
dzilimy w gr po stromych metalowych schodach, przez parking do budynku laborato
rium, gdzie przewody z detektorw s podczone do takich elektronicznych urzdze,
jak rozmaite obwody, przeliczniki i oscyloskopy. Garwin poszed do domu ju wiele go
dzin przedtem, Marcel szuka czego do jedzenia, a ja zabraem si do rejestrowania
sygnaw elektronicznych nadchodzcych z detektorw. Wielka, gruba ksiga laborato
ryjna suya do notowania wszystkich istotnych informacji o tym, co dzieje si w labo
ratorium. Bya ozdobiona wesoymi napisami w rodzaju: O kurde!, Kto, do diaba, za
pomnia wyczy ekspres do kawy, Dzwonia twoja ona. Zawieraa te zapis tego, co
naley zrobi, tego, co zrobiono, i informacje na temat funkcjonowania urzdze.
(Uwaga na przelicznik numer 3. Czasem iskrzy i zdarza si, e le zlicza).
Kwadrans po godzinie 19 wizka osigna ju standardowe natenie, tarcza wy
twarzajca piony zostaa zdalnie ustawiona w odpowiednim miejscu. Natychmiast prze
liczniki zaczy rejestrowa nadchodzce czstki. Obserwowaem ten rzd przeliczni
kw, ktry mia podawa liczb elektronw emitowanych w rozmaitych odstpach czasu
po zatrzymaniu mionw. Liczby wci byy bardzo mae: 6, 13, 8...
Garwin przyjecha okoo wp do dziesitej. Postanowiem przespa si troch i za
stpi go o szstej rano nastpnego dnia. Bardzo powoli jechaem do domu. Byem na
nogach od ponad dwudziestu godzin i ze zmczenia nawet nie czuem ju godu. Zda
wao mi si, e telefon zadzwoni, ledwie zdyem przyoy gow do poduszki. Zegar
wskazywa trzeci w nocy. To by Garwin: Lepiej przyjedaj, udao si! O godzinie
3.25 zaparkowaem przed laboratorium i popdziem do rodka. Garwin wklei wydruki z
przelicznikw do ksigi laboratoryjnej. Liczby obezwadniay sw jednoznacznoci. Po
nad dwa razy wicej elektronw byo emitowanych w pooeniu 0 ni w pooeniu

223
180. Przyroda odrnia spin prawoskrtny od lewoskrtnego. Tymczasem maszyna
osigna ju maksymalne natenie wizki, wskazania przelicznikw zmieniay si by
skawicznie. Przelicznik rejestrujcy elektrony wyemitowane w pooeniu odpowiadaj
cym 0 pokazywa 2560, przelicznik dla 180 - 1222. Ju samo statystyczne znaczenie
takiej rozbienoci byo przytaczajce. Wskazania przelicznikw z pooe porednich
miay zadowalajco porednie wartoci. Implikacje niezachowania parzystoci na takim
poziomie byy nieogarnione... Spojrzaem na Richarda. Brakowao mi tchu, serce bio mi
szybko, krcio mi si w gowie - miaem wiele z symptomw (nie wszystkie!) towarzy
szcych podnieceniu seksualnemu. Sprawa okazaa si powana. Zaczem w myli
analizowa, czy co w naszym eksperymencie mogo nawali w ten sposb, by spowo
dowa przekamanie danych, ktre nam si wanie ukazyway. Byo wiele moliwoci.
Spdzilimy godzin, sprawdzajc ukady uywane do liczenia elektronw. Nic. Jak ina
czej moglimy sprawdzi prawdziwo naszych wnioskw?
Wtorek, godzina 4.30. Poprosilimy operatora o wyczenie wizki. Pobieglimy na
d i rcznie obrcilimy teleskop elektronowy o 90. Jeli wszystko jest tak, jak to so
bie wyobraamy, to otrzymany teraz rozkad rwnie powinien przesun si o 90. No i
prosz! Rozkad przesun si zgodnie z przewidywaniem.
O szstej rano zadzwoniem do Tsunga Dao Lee. Odezwa si ju po pierwszym sy
gnale. T. D., obserwowalimy acuch reakcji pion-mion-elektron, mamy teraz sygna
rzdu dwudziestu odchyle standardowych. Parzysto jest martwa. Ze suchawki po
sypa si grad pyta: Jak energi miay elektrony? Jak zmieniaa si obserwowana
asymetria w zalenoci od energii elektronw? Czy spin mionw by rwnolegy do kie
runku, z ktrego przybyway? Znalimy odpowiedzi na niektre z tych pyta. Pozostae
pojawiy si jeszcze tego samego dnia. Garwin zaj si rysowaniem wykresw i spisy
waniem odczytw z przelicznikw. Ja sporzdziem list rzeczy, ktre jeszcze musimy
zrobi. O sidmej zaczlimy otrzymywa telefony od kolegw z Uniwersytetu Colum
bia, ktrzy ju usyszeli nowin. Garwin znik o smej, zamiast niego pojawi si, chwilo
wo zapomniany, Marcel. O dziewitej pokj by ju zatoczony: przyszli fizycy, technicy i
sekretarki. Wszyscy prbowali dowiedzie si, co si dzieje.
Trudno byo kontynuowa prac. Moje ttno powrcio do normy. Wanie uzyskali
my now i znaczc informacj o wiecie. Oblicze fizyki ulego drastycznej zmianie.
Zamanie symetrii dao nam nowe potne narzdzie badawcze: spolaryzowane miony
wraliwe na dziaanie pola magnetycznego, majce spiny, ktre mona wyledzi dziki
elektronom powstajcym w wyniku rozpadu mionw. W cigu nastpnych trzech, czte
rech godzin odebralimy telefony z Chicago, Kalifornii oraz z rnych europejskich
orodkw. Ludzie pracujcy przy akceleratorach w Berkeley, Liverpoolu, Genewie, Mo
skwie pospieszyli do maszyn, niczym piloci w czasie wojny, ktrzy syszc alarm pdzili
do swych samolotw. Kontynuowalimy eksperyment i sprawdzanie naszych zaoe
jeszcze przez okrgy tydzie, ale piekielnie nam si spieszyo, by opublikowa wyniki.
Zbieralimy dane w rnych postaciach przez 24 godziny na dob, sze dni w tygo
dniu przez sze miesicy. Wkrtce inne laboratoria potwierdziy nasze wyniki.
C. S. Wu, oczywicie, nie bya zachwycona naszymi czystymi, jednoznacznymi wy
nikami. Proponowalimy jej wsplne przygotowanie publikacji, ale stwierdzia, e potrze
buje jeszcze tydzie czasu na sprawdzenie swoich rezultatw.
Trudno wyrazi, jak bardzo zaskakujce byy nasze wyniki dla fizykw. Rzucilimy
wyzwanie, czy raczej ostatecznie podwaylimy powszechnie wyznawane przekonanie,
e przyroda wykazuje lustrzan symetri. W pniejszych latach obalono take i inne

224
rodzaje symetrii. Ale ten pierwszy eksperyment stanowi wstrzs dla wielu teoretykw, w
tym take dla Wolfganga Pauliego, ktry powiedzia to synne zdanie: Nie mog uwie
rzy, by Bg by sabym makutem. Nie chodzio mu o to, e Bg powinien by prawo
rczny; jeli ju, to raczej oburczny.
Doroczne spotkanie Amerykaskiego Towarzystwa Naukowego 6 lutego 1957 roku
zgromadzio w sali balowej hotelu Paramount w Nowym Jorku dwa tysice fizykw. Lu
dzie zwisali z belek stropowych. Wszystkie waniejsze gazety na pierwszych stronach
zamieciy doniesienia o wynikach naszego eksperymentu. New York Times opubliko
wa dosownie i w penym brzmieniu tekst naszego komunikatu prasowego wraz z ry
sunkami czstek i luster. Ale nic nie mogo si rwna z uczuciem mistycznej euforii,
ktrego dowiadczylimy w w wtorek o trzeciej nad ranem, kiedy poznalimy now i
gbok prawd.

225

11.

A-tom!
Wczoraj trzech uczonych otrzymao Nagrod Nobla za odkrycie najmniejszego
obiektu we Wszechwiecie. Okazao si, e jest to kotlet u Denny'ego.
JAY LENO, komik TV

Lata pidziesite i szedziesite byy wspaniaym okresem dla nauki amerykaskiej.

Zwaszcza w porwnaniu z twardymi latami dziewidziesitymi. W tamtych czasach
kady, kto mia niezy pomys i odpowiednio duo determinacji, mg dosta fundusze
na przeprowadzenie bada. Zapewne jest to rwnie dobre kryterium zdrowego finanso
wania nauki, jak kade inne. Wci jeszcze czerpiemy korzyci z odkry dokonanych w
tamtym okresie.
Obfito obiektw subjdrowych, ktrych odkrycie umoliwiy akceleratory, bya tak
zaskakujca, jak bogactwo tych wszystkich cia niebieskich, ktre pojawiy si w polu
widzenia teleskopu. Podobnie jak w przypadku rewolucji wywoanej przez Galileusza,
ludzko zyskaa now, zupenie nie przeczuwan wiedz o wiecie. Jej znaczenia nie
pomniejsza to, e tym razem wiedza ta dotyczya przestrzeni atomowej, mikrowiata, a
nie przestrzeni kosmicznej. Mona j porwna do odkrycia przez Pasteura mikrobw i
niewidocznego biologicznego wszechwiata. Ju nawet nie komentowano dziwacznego
domysu naszego bohatera, Demokryta (Domysu?! - sysz jego wrzaski. Domysu?!?!). Nikt nie mia ju adnej wtpliwoci, e istnieje czstka tak maa, i umy
ka ludzkiej zdolnoci postrzegania. Zdawano sobie rwnie spraw z tego, e chcc
znale najmniejsz czstk, musimy wspomaga nasze oczy rnymi przyrzdami,
ktre poprawiaj ostro obrazu: okularami, mikroskopami oraz - akceleratorami cz
stek. Dziki nim moglimy odkry hadrony (mnstwo hadronw) - czstki o greckich
imionach, ktre powstaj w wyniku gwatownych zderze wizek w akceleratorach.
Nie oznacza to, e z radoci powitano gwatowne mnoenie si hadronw. Przy
czyniy si co prawda do zlikwidowania bezrobocia i redystrybucji bogactw, tak e teraz
klub zrzeszajcy odkrywcw czstek elementarnych nie jest ju tak ekskluzywny jak
przedtem. Jeli chcesz odkry nowy hadron, wystarczy, e poczekasz na najbliszy cykl
pracy akceleratora. Na konferencji powiconej historii fizyki, ktra odbya si w Fermi
labie w 1986 roku, Paul Dirac wspomina, jak trudno mu byo zaakceptowa konse
kwencje pynce z jego rwnania: istnienie nowej czstki, pozytonu, ktr kilka lat p
niej odkry Carl Anderson. Tak radykalny sposb mylenia by sprzeczny z obowizuj
cym w 1927 roku etosem fizyka. Gdy znajdujcy si na sali Victor Weisskopf przypo
mnia, e Einstein w roku 1922 rozwaa moliwo istnienia dodatnio naadowanego
elektronu, Dirac lekcewaco machn rk i powiedzia: Mia szczcie. W roku 1930
Wolfgang Pauli stoczy rozdzierajc walk wewntrzn, zanim zdecydowa si wysun
hipotez istnienia neutrina. W kocu, z wielkimi oporami zaakceptowa t czstk jako
mniejsze zo, poniewa zagroona bya ni mniej, ni wicej tylko zasada zachowania
energii. Albo istnieje neutrino, albo trzeba odrzuci zasad zachowania energii. To kon
serwatywne podejcie do wprowadzania nowych czstek nie trwao dugo. Jak zauway
profesor Bob Dylan, czasy si zmieniaj. Pionierem tej nowej filozofii by teoretyk Hide
ki Yukawa, ktry jako pierwszy rozpocz proceder postulowania istnienia czstek, by
wyjania nowe zjawiska.

226
W latach pidziesitych i na pocztku szedziesitych teoretycy byli zajci kla
syfikacj setek hadronw i poszukiwaniem jakiej regularnoci w tej nowej warstwie
materii. Gnbili te kolegw dowiadczalnikw, by dostarczali im jak najwicej danych.
Odkryte setki hadronw wzbudzay zainteresowanie, lecz take przyprawiay o bl go
wy. Gdzie si podziaa prostota, ktrej poszukiwalimy od czasw Talesa, Empedoklesa
i Demokryta? Oto mielimy nieokieznany zwierzyniec rnych czstek i zaczynalimy
si obawia, e zastpy ich s nieprzeliczone.
W tej czci zobaczymy wreszcie, w jaki sposb spenio si marzenie Demokryta,
Bokovia i innych. Przeledzimy histori powstawania modelu standardowego, ktry
obejmuje wszystkie czstki elementarne, potrzebne do utworzenia caej materii w daw
nym i obecnym Wszechwiecie, oraz siy oddziaujce na te czstki. Pod pewnymi
wzgldami model standardowy jest bardziej skomplikowany od modelu Demokryta, w
ktrym kada posta materii bya zbudowana z innego rodzaju niepodzielnych a-tomw,
ktre czyy si ze sob dziki komplementarnym ksztatom. W modelu standardowym
czstki materii wi si ze sob za pomoc trzech rnych oddziaywa, przenoszo
nych przez jeszcze inne czstki. Wszystkie te czstki oddziauj ze sob w skompliko
wanym tacu, ktry mona opisa matematycznie, ale nie sposb go sobie wyobrazi.
Natomiast pod innymi wzgldami model standardowy jest znacznie prostszy ni cokol
wiek, co Demokryt mg sobie wyobrazi. Nie potrzebujemy osobnego rodzaju a-tomu
na ser feta, na rzepk w kolanie i jeszcze innego na brokuy. Istnieje tylko niewielka
liczba a-tomw. Mona je czy na rne sposoby, uzyskujc wszystko! Poznalimy ju
trzy z tych a-tomw: elektron, mion i neutrino. Wkrtce zaznajomimy si z pozostaymi
i zobaczymy, jak one wszystkie pasuj do siebie nawzajem.
To jest triumfalna cz, bo osigamy wreszcie kres wdrwki w poszukiwaniu ele
mentarnych cegieek materii. Jednak w latach pidziesitych i szedziesitych nie
bylimy jeszcze tak peni optymizmu i nadziei, e wkrtce zdoamy rozwiza zagadk
Demokryta. Setki nowo odkrytych hadronw sprawiy, e szanse na znalezienie niewiel
kiej liczby czstek elementarnych wyglday raczej marnie. Znacznie lepiej szo fizykom
opisywanie si wystpujcych w przyrodzie. Znano cztery wyranie okrelone rodzaje
oddziaywa: grawitacyjne, elektromagnetyczne, silne jdrowe i sabe. Grawitacja - zbyt
saba, eby mona byo si ni zajmowa w laboratorium akceleratorowym - stanowia
domen astrofizyki. Pominicie tej siy miao si okaza powanym bdem, ale pozosta
e trzy oddziaywania z wolna ujarzmialimy.

ODDZIAYWANIE ELEKTRYCZNE
Lata czterdzieste to okres triumfu kwantowej teorii oddziaywania elektrycznego. Teore
tyczny opis elektronu, ktrego dokona Paul Dirac w roku 1927, pomylnie czy w so
bie teori kwantow i szczegln teori wzgldnoci. Jednak maria teorii kwantowej z
elektromagnetyzmem by bardzo burzliwy i peen nieporozumie.
Denie do zjednoczenia tych dwch teorii nieoficjalnie nazywano Wojn z Nie
skoczonociami. W latach czterdziestych po jednej stronie braa w niej udzia niesko
czono, po drugiej za byli niemal wszyscy luminarze fizyki - Pauli, Weisskopf, Heisen
berg, Bethe, Dirac - oraz wschodzce gwiazdy: Richard Feynman z Cornell, Julian
Schwinger z Harvardu, Freeman Dyson z Princeton i Japoczyk Sin-itiro Tomonaga.

227
Nieskoczonoci, mwic krtko, bray si std, e obliczenia niektrych wasnoci elek
tronw, prowadzone na gruncie relatywistycznych teorii kwantowych, daway niesko
czony wynik. Nie - wielki; po prostu nieskoczony.
Matematyczn wielko, zwan nieskoczonoci, mona prbowa sobie uzmy
sowi, przywoujc w myli wszystkie liczby cakowite i dodajc do nich jeszcze jedn.
Zawsze mona doda jeszcze jedn. Inny sposb, ktry czciej pojawia si w oblicze
niach tych genialnych, acz gboko nieszczliwych teoretykw, polega na prbie okre
lenia wartoci uamka, ktrego mianownik staje si zerem. Wikszo kieszonkowych
kalkulatorw uprzejmie poinformuje Ci w takich wypadkach - zazwyczaj za pomoc se
rii EEEEEE - e zrobie co gupiego. Dawniejsze, przekanikowe maszyny liczce wy
daway z siebie zgrzytliw kakofoni, ktr najczciej wieczy kb dymu. Teoretycy
przyjmuj nieskoczono pojawiajc si w wyniku oblicze jako znak, e maestwo
teorii kwantowej z elektromagnetyzmem zostao nieprawidowo skonsumowane - po
rwnania tego, mimo wielkiej chci, nie bdziemy dalej rozwija. W kadym razie Feyn
man, Schwinger i Tomonaga, pracujc niezalenie, odnieli swego rodzaju zwycistwo
pod koniec lat czterdziestych. Udao im si pokona trudnoci zwizane z obliczaniem
wasnoci takich naadowanych czstek, jak na przykad elektron.
Istotnego bodca dla tego przeomu teoretycznego dostarczyo dowiadczenie wy
konane na Uniwersytecie Columbia przez jednego z moich nauczycieli, Willisa Lamba.
Wkrtce po wojnie Lamb prowadzi wikszo zaawansowanych wykadw oraz praco
wa nad teori elektromagnetyzmu. Zaplanowa te i przeprowadzi przy uyciu techniki
radarowej, opracowanej w czasie wojny na Uniwersytecie Columbia, genialnie precyzyj
ny eksperyment, ktry pozwala bada wybrane poziomy energetyczne w atomie wodo
ru. Uzyskane przez Lamba dane stanowiy wyzwanie i subtelny test dla kwantowej teorii
elektromagnetyzmu. Pomin szczegy eksperymentu Lamba, chc tylko podkreli, e
skuteczna teoria oddziaywania elektromagnetycznego narodzia si dziki dowiadcze
niu.
Teoretycy stworzyli teori zwan zrenormalizowan elektrodynamik kwantow.
Elektrodynamika kwantowa (w skrcie QED od angielskiego quantum electrodynamics)
pozwolia oblicza wasnoci elektronu lub jego ciszego brata - mionu - z dokadno
ci do dziesiciu miejsc po przecinku.
Bdc teori pola, QED umoliwiaa opisanie procesu, dziki ktremu oddziaywa
nie przenoszone jest midzy dwiema czstkami materii, powiedzmy midzy dwoma
elektronami. Newton mia kopoty z pojciem oddziaywania-na-odlego, Maxwell tak
e. Jak ono przebiega? Jeden z genialnych uczonych staroytnych, niewtpliwie kum
pel Demokryta, odkry, e Ksiyc wywiera wpyw na ziemskie oceany, i ama sobie
gow nad tym, jak ten wpyw miaby si przemieszcza w dzielcej dwa ciaa pustce. W
QED pole jest skwantowane, czyli podzielone na kwanty - mamy wic nowe czstki. Nie
s to jednak czstki materii, lecz czstki pola. Podrujc z prdkoci wiata, przeno
sz oddziaywanie midzy dwiema czstkami materii. S to czstki poredniczce, ktre
w QED nazywa si fotonami. Inne rodzaje oddziaywania maj wasne, odrbne czstki
poredniczce. One pozwalaj nam uzmysowi sobie dziaanie si.

Czstki wirtualne

228
Zanim ruszymy dalej, naley wyjani, e czstki przejawiaj si na dwa sposoby: rze
czywisty i wirtualny. Czstki rzeczywiste wdruj z punktu A do punktu B. Przestrzega
j zasady zachowania energii. Wywouj trzaski w licznikach Geigera. Jak ju wspo
mniaem w czci Akceleratory..., czstki wirtualne nie robi adnej z tych rzeczy.
Czstki poredniczce - noniki oddziaywa - mog by czstkami rzeczywistymi, ale
czciej wystpuj w teorii w postaci wirtualnej, dlatego oba te okrelenia czsto bywa
j stosowane zamiennie. To wanie czstki poredniczce przenosz oddziaywanie od
czstki A do czstki B. Jeli wystarcza energii, rzeczywisty elektron moe wyemitowa
rzeczywisty foton, ktry moe wywoa rzeczywisty trzask w rzeczywistym liczniku Ge
igera. Czstka wirtualna jest tworem logicznym, dozwolonym przez liberalizm fizyki
kwantowej. Zgodnie z reguami kwantowymi, czstki mog powstawa z poyczonej
energii. Czas trwania poyczki okrela zasada Heisenberga, wedug ktrej iloczyn poy
czonej energii i czasu trwania poyczki musi by wikszy od staej Plancka podzielonej
przez 2. Rwnanie wyglda tak: Et jest wiksze od h/2. Oznacza to, e im znacz
niejsza ilo poyczonej energii, tym krcej wirtualna czstka moe cieszy si swym
istnieniem.
W wietle tej koncepcji tak zwana prnia moe by wprost przepeniona tymi ete
rycznymi obiektami: wirtualne fotony, wirtualne elektrony i pozytony, kwarki i antykwar
ki, a nawet (z maciupekim prawdopodobiestwem) wirtualne piki i anty-piki golfowe.
W tej wirujcej dynamicznej prni wasnoci rzeczywistych czstek ulegaj modyfika
cji. Szczliwie - dla zdrowia psychicznego fizykw i postpu - tak si skada, e mody
fikacje te s bardzo mae. Niemniej mona je zmierzy i kiedy ju wreszcie to zrozumia
no, ycie fizykw przerodzio si w rywalizacj midzy coraz bardziej przecyzyjnymi po
miarami i coraz bardziej skomplikowanymi i wyrafinowanymi obliczeniami teoretyczny
mi. Wyobra sobie na przykad, drogi Czytelniku, rzeczywisty elektron. Wok niego, na
skutek samej jego obecnoci, unosi si oboczek przelotnych, wirtualnych fotonw. Za
wiadamiaj one wszystkich razem i kadego z osobna o istnieniu elektronu, ale take
wywieraj wpyw na jego wasnoci. Co wicej, wirtualny foton moe, bardzo przelotnie,
rozpuci si na par czstek e+ i e- (elektron i pozyton). W mgnieniu komarzego oka
para ponownie zlewa si w foton, ale nawet to ich efemeryczne pojawienie si wpywa
na wasnoci naszego elektronu.
W czci pitej (Nagi atom) podaem wielko momentu magnetycznego elektronu,
wyliczon poprzez QED i zmierzon w pomysowych dowiadczeniach. Jak, by moe,
sobie przypominasz, drogi Czytelniku, te dwie liczby zgadzay si do jedenastu miejsc
po przecinku. Wartoci momentu magnetycznego mionu zgadzaj si rwnie dobrze.
Poniewa mion jest ciszy od elektronu, pomiary mionu stanowi jeszcze precyzyjniej
szy test prawdziwoci koncepcji czstek przenoszcych oddziaywanie: noniki emito
wane przez miony maj wicej energii i mog spowodowa wicej zamieszania. W
efekcie pole wywiera wikszy wpyw na wasnoci mionu ni na wasnoci elektronu. To
wszystko wyglda bardzo abstrakcyjnie, ale wida, e zgodno teorii z pomiarem jest
niesychana i ukazuje nam potg teorii.

Osobisty magnetyzm mionu

229
Co do eksperymentu weryfikujcego teori... Mj pierwszy roczny urlop naukowy1
(1958-1959) spdziem w CERN w Genewie. Pobyt tam umoliwiy mi stypendia Forda
i Guggenheima. CERN jest owocem wsppracy dwunastu krajw europejskich, ktre
wsplnie zbudoway i korzystaj z kosztownego orodka potrzebnego do prowadzenia
bada w dziedzinie fizyki wysokich energii. Zaoony pod koniec lat czterdziestych, gdy
nad ruinami wojennymi unosiy si jeszcze dymy, orodek, w ktrym wsppracowali
niedawni przeciwnicy, sta si modelem dla midzynarodowej wsppracy naukowej. Mj
promotor i przyjaciel, Gilberto Bernardini, by dyrektorem CERN do spraw naukowych.
Pojechaem gwnie po to, by zwiedzi Europ, nauczy si jedzi na nartach i przy
okazji pokrci si troch po tym nowym laboratorium, pooonym na pograniczu Szwaj
carii i Francji, na przedmieciach Genewy. Spdziem w Europie w sumie okoo czte
rech z nastpnych dwudziestu lat, prowadzc badania w tym wspaniaym orodku.
Mona si tam porozumiewa po francusku, angielsku i niemiecku, ale oficjalnym jzy
kiem urzdowym by amany FORTRAN. Pomocne te s rozmaite pomruki i ywa ge
stykulacja. Czsto uywaem nastpujcego porwnania: CERN jest laboratorium o
przepysznej kuchni i beznadziejnej architekturze, a Fermilab na odwrt. Potem przeko
naem Roberta Wilsona, by zatrudni Gabriela Tortell, legendarnego kucharza z CERN
i kierownika kafeterii, jako konsultanta w Fermilabie. CERN i Fermilab s typowymi
wspdziaajcymi konkurentami: uwielbiaj si nienawidzie.
Przy pomocy Gilberta zorganizowaem w CERN eksperyment g minus 2. Jego
celem byo zmierzenie wartoci czynnika g dla mionu z lasujc mzg dokadnoci
dziki wykorzystaniu rozmaitych sztuczek. Jedna z nich polegaa na tym, e miony po
wstajce w wyniku rozpadu pionw s spolaryzowane: wikszo z nich ma spiny
wskazujce w t sam stron wzgldem ich kierunku ruchu. Inna sprytna sztuczka kryje
si w tytule eksperymentu: gie minus dwa, czy - jak mawiaj Francuzi - y moins
deux. Warto czynnika g jest zwizana z si malekiego magnesika wbudowanego w
kad wirujc czstk obdarzon adunkiem elektrycznym, jak elektron lub mion.
Wiedz, drogi Czytelniku, e surowa teoria Diraca przewidywaa, i warto czynni
ka g wynosi dokadnie 2,0. Jednak, w miar krystalizowania si QED, okazao si, e
konieczne byo wprowadzenie niewielkich, cho istotnych poprawek do tej wielkoci, po
niewa mion czy elektron odczuwa kwantowe pulsowanie otaczajcego go pola. Przy
pomnijmy sobie, e naadowana czstka moe wyemitowa wirtualny foton. Ten foton,
jak widzielimy, moe rozpuci si - tylko na mgnienie oka - na par przeciwnie naado
wanych czstek i powrci do swego pierwotnego stanu, zanim ktokolwiek si zorientu
je. Na samotny elektron zawieszony w prni oddziauje wirtualny foton, wpywa na
wirtualna para, obracaj nim przelotne siy magnetyczne. Te i inne, nawet jeszcze sub
telniejsze, procesy zachodzce w wirtualnym rosoku wirtualnych zdarze subtelnie
cz elektron ze wszystkimi innymi naadowanymi czstkami istniejcymi we Wszech
wiecie. Na skutek tego wasnoci elektronu ulegaj modyfikacji. W dziwacznym jzyku
fizyki teoretycznej mwi si, e goy elektron, odcity od wszelkich wpyww pola, jest
obiektem wyimaginowanym, a ubrany nosi na sobie pitno Wszechwiata. Kryje si
ono w niezmiernie maych poprawkach do goych wasnoci.
W czci Nagi atom opisaem czynnik g elektronu. Teoretycy bardziej interesowali
si mionem: jest on ponad dwiecie razy ciszy od elektronu, dlatego moe emitowa
wirtualne fotony, sigajce dalej i uczestniczce w bardziej egzotycznych procesach.
Tzw. sabbatical year - roczny urlop udzielany pracownikom naukowym, podczas ktrego
pracuj poza macierzyst uczelni (przyp. tum.).
1

230
W rezultacie wielu lat pracy pewien teoretyk poda nastpujc warto momentu ma
gnetycznego mionu:
g = 2(1,001165918).
Ten wynik, osignity w roku 1987, by punktem kulminacyjnym dugiego acucha
oblicze przeprowadzonych wedug nowych wersji teorii QED, sformuowanych przez
Feynmana i innych. Zbir wyrae, ktre w sumie daj liczb 0,001165918, znany jest
pod nazw poprawek radiacyjnych. Pewnego razu suchalimy wykadu Abrahama Pa
isa powiconego tyme poprawkom radiacyjnym, gdy do sali wkroczy cie uzbrojony w
klucz francuski. Pais zapyta go, czego sobie yczy, na co ktry ze suchaczy zawoa:
Bram, on chyba przyszed poprawi radiator.
Jak dowiadczenie moe dorwna teorii? Caa sztuczka polegaa na tym, eby
zmierzy wielko odchylenia czynnika g mionu od liczby 2,0 tak, aby bezporednio
otrzyma warto poprawki (0,001165918), a nie maciupeki dodatek do wielkiej liczby.
Wyobra sobie, drogi Czytelniku, prb zwaenia monety, podczas ktrej najpierw wa
ysz osob z monet w kieszeni, a potem t sam osob ju bez monety i odejmu
jesz otrzymane wyniki. Lepiej zway sam monet. Przypumy, e uwizimy mion na
orbicie w polu magnetycznym. adunek krcy na orbicie jest take magnesem o
pewnej okrelonej wartoci czynnika g, ktra zgodnie z teori Maxwella wynosi dokad
nie 2,0, podczas gdy warto g dla magnesu zwizanego ze spinem ma pewn maciu
pek nadwyk ponad 2. Tak wic mion ma dwa rne magnesy: wewntrzny (zwiza
ny ze spinem) i zewntrzny (zwizany z orbit). Gdy mierzymy spinowy magnes mionu
znajdujcego si na orbicie, otrzymujemy wypadkow tych czynnikw, czyli odchylenie
od 2, choby nawet byo bardzo mae.
Wyobramy sobie ma strzak (o spinu mionu) poruszajc si po wielkim okr
gu w ten sposb, e zawsze jest do niego styczna. Odpowiada to sytuacji, w ktrej g
rwna si dokadnie 2. Niezalenie od tego, ile okre wykona czstka, o spinu za
wsze byaby styczna do orbity. Jeli jednak rzeczywista warto czynnika g choby mini
malnie rni si od liczby 2,0, to strzaka (o spinu) odchyli si podczas kadego okre
nia od kierunku stycznego do orbity przynajmniej o malek cz stopnia. Po, po
wiedzmy, 250 okreniach strzaka moe ju wskazywa ku rodkowi okrgu, wzdu
promienia. Jeli bdziemy kontynuowa ten ruch po orbicie, po 1000 okre strzaka
zatoczy pene koo (360) i wrci do swego pocztkowego, stycznego pooenia. Dziki
niezachowaniu parzystoci moemy (z triumfem) okreli kierunek strzaki (spinu
mionu), znajc kierunek, w ktrym emitowane s elektrony w procesie rozpadu mio
nw. Kt midzy osi spinu a lini styczn do orbity stanowi miar rnicy midzy czyn
nikiem g a liczb dwa. Precyzyjny pomiar tego kta jest wic precyzyjnym pomiarem
rnicy. Jasne? Nie? No c, musisz mi, drogi Czytelniku, uwierzy na sowo!
Zapowiadao si, e proponowany eksperyment bdzie trudny i ambitny, ale w
1958 roku atwo byo skrzykn zdolnych modych fizykw do pomocy. Wrciem do Sta
nw Zjednoczonych w poowie 1959 roku i od czasu do czasu odwiedzaem CERN,
eby zobaczy, jak przebiega eksperyment. Odbywa si on w kilku fazach; zakoczy
si dopiero w 1978 roku, kiedy wreszcie opublikowano ostateczn otrzyman w CERN
warto czynnika g dla mionu - triumf eksperymentatorskiej przemylnoci i determina
cji (Niemcy maj na to okrelenie sitzfleisch). Warto g dla elektronu podana bya z
wiksz dokadnoci, ale nie zapominajmy, e elektrony s trwae, a miony pozostaj
w wiecie tylko przez dwie milionowe czci sekundy. Rezultat?
g = 2(1,001165923 0,00000008).

231
Bd wielkoci omiu czci na sto milionw znakomicie mieci si w granicach
teoretycznych przewidywa.
Wszystko to ma Ci przekona, drogi Czytelniku, e QED jest wspania teori i
dlatego te, midzy innymi, uwaa si, e Feynman, Schwinger i Tomonaga s wielkimi
fizykami. Teoria ta ma wszake pewne tajemnicze zakamarki, z ktrych jednemu warto
si bliej przyjrze, bo ma znaczenie dla poruszanego przez nas zagadnienia. Chodzi o
nieskoczonoci, na przykad o mas elektronu. Pierwsze prby obliczenia masy punk
towego elektronu na podstawie kwantowej teorii pola koczyy si trudnym do zaakcep
towania wynikiem: nieskoczenie ciki. To tak, jakby w. Mikoaj produkujcy elektrony
w swoim warsztacie musia wcisn pewn ilo ujemnego adunku do bardzo maej ob
jtoci. Wymaga to strasznej pracy! Ten wysiek powinien przejawia si w postaci
ogromnej masy, ale elektron wacy 0,511 MeV, czyli okoo 10 -30 kg, jest leciutki, naj
lejszy ze wszystkich czstek o niezerowej masie.
Feynman i jego koledzy zaproponowali, aby gdy tylko pojawia si na horyzoncie ta
okropna nieskoczono, omija j wstawiajc do rwnania znan warto masy elek
tronu. W normalnym wiecie taki postpek okrela si jako oszustwo, ale w wiecie
teorii nazywa si to renormalizacj - spjn matematycznie metod, pozwalajc na
przechytrzenie tych enujcych nieskoczonoci, ktre s nie do przyjcia dla adnej
szanujcej si teorii. Nie martw si, drogi Czytelniku, to rozwizanie dziaa i pozwala
wykonywa superdokadne obliczenia, o ktrych mwilimy. Tym oto sposobem omini
to problem masy, cho go nie rozwizano. Pozosta za nami, jak cichutko tykajca bom
ba zegarowa, ktr zdetonuje Boska Czstka.

ODDZIAYWANIE SABE
Jedna z tajemnic, ktra drczya Rutherforda i innych, dotyczya radioaktywnoci. Jak
to si dzieje, e jdra i czstki rozpadaj si ni std, ni zowd na inne czstki? Enrico
Fermi w latach trzydziestych jako pierwszy skonstruowa teori, ktra staraa si opisa
to zjawisko.
O geniuszu Fermiego opowiadano wielokrotnie. Podczas pierwszego prbnego wy
buchu bomby atomowej w Alamogordo, w stanie Nowy Meksyk, Fermi lea na ziemi w
odlegoci okoo 15 kilometrw od miejsca eksplozji. Zaraz po wybuchu bomby Fermi
wsta i rzuci na ziemi skrawki papieru. Papierki upady u jego stp w spokojnym po
wietrzu, ale par sekund pniej nadesza fala uderzeniowa i przesuna je o kilka cen
tymetrw. Fermi obliczy moc eksplozji na podstawie wielkoci tego przesunicia. War
to, ktr otrzyma tam, na miejscu, zgadzaa si dokadnie z oficjalnymi obliczeniami,
ktre zajy kilka dni. (Przyjaciel Fermiego, Emilio Segr, zauway jednak, e Fermi by
czowiekiem, gdy mia kopoty z kontrolowaniem wydatkw Wydziau Fizyki Uniwersy
tetu w Chicago).
Podobnie jak wielu innych fizykw, Fermi uwielbia wymyla amigwki matema
tyczne. Allan Wattenberg opowiada, e kiedy pewnego razu jad lunch z grup fizykw,
Fermi dostrzeg kurz na szybach okiennych i rzuci wszystkim wyzwanie, by sprbowali
obliczy, jak gruba musiaaby by jego warstwa, aby zacz pod wasnym ciarem od
pada od szyby. Fermi pomaga wszystkim przebrn przez to zadanie, ktre naleao
rozpocz wychodzc od podstawowych staych fizycznych, uwzgldni oddziaywanie
elektromagnetyczne, by w kocu obliczy przyciganie midzy dielektrykami, ktre

232
sprawia, e czstki izolatora przylegaj do siebie. W trakcie realizowania projektu Man
hattan1 w Los Alamos pewien fizyk przejecha kojota. Fermi stwierdzi, ze mona obli
czy cakowit liczb kojotw zamieszkujcych pustyni na podstawie obserwacji cz
stoci oddziaywa kojotw z samochodami. Mona je porwna do zderze midzy
czstkami: kilka rzadkich wydarze pozwala wycign wnioski dotyczce caej popula
cji czstek.
No c, Fermi by piekielnie zdolny i cieszy si ogromnym uznaniem. Imienia ad
nego innego fizyka nie wykorzystywano tak czsto. Policzmy... Mamy Fermilab, Instytut
im. Enrico Fermiego, fermiony (wszystkie kwarki i leptony) i statystyk Fermiego
(mniejsza z tym); fermi to jednostka dugoci rwna 10-15 metra. Jest moim najwikszym
marzeniem, by pozostawi po sobie cho jedn rzecz, nazwan na moj cze. Baga
em koleg z Uniwersytetu Columbia, T. D. Lee, by przewidzia istnienie czstki, ktr
po odkryciu mona by nazwa Lee-on. Na prno.
Jednak Fermi poza sw prac nad pierwszym reaktorem jdrowym, umiejscowio
nym pod stadionem uniwersyteckim w Chicago, poza pionierskimi badaniami powico
nymi rozkwaszonym kojotom, dokona jeszcze czego, co miao wiksze znaczenie dla
naszego zrozumienia Wszechwiata. Fermi opisa now si przyrody - oddziaywanie
sabe.
Wrmy na chwil do Becquerela i Rutherforda. Przypomnij sobie, drogi Czytelni
ku, e Becquerel przypadkowo odkry radioaktywno w roku 1846, kiedy przechowywa
nieco uranu w tej samej szufladzie, w ktrej trzyma papier fotograficzny. W kocu wy
kry przyczyn zaczernienia papieru: stwierdzi, e stao si to za spraw niewidocznych
promieni wysyanych przez uran. Po odkryciu promieniowania i po tym, jak Rutherford
opisa trzy jego rodzaje - , i wielu fizykw z caego wiata skupio sw uwag na
czstkach , ktre wkrtce zostay zidentyfikowane jako elektrony.
Skd si bray te elektrony? Fizycy szybko doszli do wniosku, e byy emitowane
przez jdro, gdy ulegao ono spontanicznej przemianie. W latach trzydziestych stwier
dzono, e jdra skadaj si z neutronw i protonw, i wykryto zwizek czcy radio
aktywno z nietrwaoci czci skadowych jdra. Oczywicie, nie wszystkie jdra s
nietrwae. Zasada zachowania energii i oddziaywanie sabe w sposb istotny decyduj
o tym, czy proton lub neutron rozpadnie si w jdrze.
Pod koniec lat dwudziestych prowadzono staranne pomiary radioaktywnych jder
przed rozpadem i po nim. Mierzono mas jdra na pocztku, mas jdra powstaego w
wyniku przemiany oraz mas i energi wyemitowanego elektronu (pamitajc, e E =
mc2). Dziki temu dokonano istotnego odkrycia: energia po przemianie nie bya rwna
energii sprzed przemiany. Brakowao energii. Na pocztku byo jej wicej ni na kocu.
Wolfgang Pauli wyrazi wtedy mia (jak na owe czasy) hipotez, e niewielki, elek
trycznie obojtny obiekt unosi ze sob brakujc energi.
W roku 1933 Enrico Fermi zoy to wszystko w jedn cao. Elektrony pochodziy
z jdra, ale nie bezporednio. Neutron w jdrze rozpada si na proton, elektron i may
neutralny obiekt, wynaleziony przez Pauliego. Fermi ochrzci go neutrinem, co oznacza
wanie may i neutralny. Za t reakcj jdrow odpowiedzialna jest jaka sia i Fermi
nazwa j oddziaywaniem sabym. Jest ona niezmiernie wta w porwnaniu z silnym
oddziaywaniem jdrowym lub si elektromagnetyczn. Na przykad przy niskich ener

Taki kryptonim nosi amerykaski program budowy bomby atomowej (przyp. tum.).

233
giach oddziaywanie sabe jest okoo tysica razy sabsze ni oddziaywanie elektroma
gnetyczne.
W latach trzydziestych nie mona byo bezporednio wykry neutrina, ktre nie ma
adunku i prawie adnej masy, a i teraz mona je rejestrowa tylko z wielkim trudem.
Cho a do lat pidziesitych nie potrafiono eksperymentalnie udowodni istnienia
neutrina, wikszo fizykw uznawaa je, poniewa po prostu musiao ono istnie, aby w
ksigowoci panowa porzdek. We wspczesnych, bardziej egzotycznych reakcjach
zachodzcych w akceleratorach, w ktrych bior udzia kwarki i rne inne dziwne rze
czy, wci przyjmujemy, e wszelka brakujca energia odlatuje z rejonu zderzenia w
postaci niewykrywalnych neutrin. Ten zrczny, may spryciarz zdaje si zostawia swoje
niewidzialne lady w caym Wszechwiecie.
Ale wrmy z powrotem do oddziaywania sabego. Rozpad opisany przez Fermie
go - neutron ustpuje miejsca protonowi, elektronowi i neutrinu (tak naprawd to anty
neutrinu) - przydarza si nieustannie swobodnym neutronom. Kiedy jednak neutron
zwizany jest w jdrze, moe si to zdarzy tylko w okrelonych warunkach. Z kolei
proton (o ile wiemy) nie potrafi si rozpa, jeli jest czstk swobodn, ale zwizany w
zatoczonym jdrze moe da pocztek neutronowi, pozytonowi i neutrinu. Saby roz
pad swobodnego neutronu jest moliwy dziki zwykej zasadzie zachowania energii.
Neutron jest ciszy od protonu, dlatego kiedy swobodny neutron zmienia si w proton,
pozostaje jeszcze do dodatkowej energii z masy spoczynkowej na to, aby stworzy
elektron oraz antyneutrino i aby posa je w wiat z niewielk iloci energii. Swobod
ny proton ma na to za mao energii. Jednak wewntrz jdra obecno innych towarzyszy
zmienia mas zwizanej czstki. Jeli protony i neutrony zwizane wewntrz jdra
mog za porednictwem procesu rozpadu zwikszy trwao i zmniejszy mas jdra,
w ktrym tkwi, to czyni to. Jeeli jednak jdro znajduje si ju w najniszym stanie
masowo-energetycznym, to jest ono trwae i nic si nie dzieje. Okazuje si, e wszyst
kie hadrony - protony, neutrony i setki ich kuzynw - ulegaj rozpadowi za spraw od
dziaywania sabego. Wyglda na to, e swobodny proton stanowi jedyny wyjtek od tej
reguy.
Teoria oddziaywania sabego zostaa stopniowo uoglniona i w wyniku nieustan
nego konfrontowania z nowymi danymi przeksztacia si w kwantow teori pola od
dziaywania sabego. Do uksztatowania tej teorii przyczynio si nowe pokolenie teorety
kw, wywodzcych si gwnie z amerykaskich uniwersytetw: Feynman, Gell-Mann,
Lee, Young, Schwinger, Robert Marshak i wielu innych. (Wci przeladuje mnie kosz
marny sen, w ktrym wszyscy teoretycy nie wymienieni przeze mnie z nazwiska spoty
kaj si na przedmieciach Teheranu i obiecuj natychmiastowe przyjcie do Teore
tycznego Raju temu, kto szybko i cakowicie zrenormalizuje Ledermana).

Lekko zamana symetria, czyli skd si wzilimy

Istotn wasnoci oddziaywania sabego jest niezachowanie parzystoci.1 Wszystkie
inne siy respektuj t symetri, dlatego tak szokujce byo odkrycie, e jedna tego nie
robi. W tych samych eksperymentach wykazano, e rwnie inna gboka symetria - ta,
1

Zwanej symetri P od angielskiego terminu parity (przyp. tum.).

234
ktra pozwala na porwnanie wiata z antywiatem - nie jest zachowana. Ta druga sy
metria zwana jest symetri C. Symetria C take bywa nie zachowana jedynie w oddzia
ywaniach sabych. Zanim to wykazano, uwaano, e w wiecie zbudowanym z anty
materii obowizywayby te same prawa, ktre rzdz w zwykym, materialnym wiecie.
Nasze dane jednak temu przecz, gdy wiadomo ju, e oddziaywanie sabe nie re
spektuje tej symetrii.
C mieli zrobi teoretycy? Szybko odwoali si do nowej symetrii, bdcej zoe
niem dwch poprzednich: symetrii CP. Wedug niej dwa ukady fizyczne s w istocie ta
kie same, jeli jeden jest zwizany z drugim poprzez jednoczesne odbicie lustrzane (P)
i zmian czstki na antyczstk (C). Symetria CP, mwili teoretycy, jest znacznie gb
sz symetri, nawet jeli przyroda nie zachowuje symetrii C i P z osobna, to zoenie
CP musi by respektowane. I byo a do roku 1964, kiedy Val Fitch i James Cronin,
eksperymentatorzy z Princeton zajmujcy si badaniami neutralnych kaonw (czstek,
ktre zostay odkryte przez moj grup w Brookhaven w dowiadczeniach przeprowa
dzonych w latach 1956-1958), natrafili na wyrane i przekonujce dane, zgodnie z kt
rymi symetria CP w rzeczywistoci nie jest doskonaa.
Niedoskonaa? Teoretycy si naburmuszyli, ale rozradowa si artysta, tkwicy w
kadym z nas. Artyci i architekci uwielbiaj raczy nas dzieami, ktre s prawie, acz
niezupenie symetryczne. Asymetryczne wiee symetrycznej skdind katedry w Char
tres s dobrym tego wykadem. Efekty zamania symetrii CP byy mae - w kilku przy
padkach na tysic - ale wyrane, i teoretycy znaleli si w punkcie wyjcia.
Mam trzy powody, by wspomina tu o niezachowaniu symetrii CP. Po pierwsze,
stanowi ona dobry przykad tego, co zostao rozpoznane take i w innych rodzajach od
dziaywa jako nieznacznie nie zachowana symetria. Jeli wierzymy w istnienie gbo
kiej, wewntrznej symetrii rzdzcej przyrod, to okazuje si, e CO, jaki fizyczny
czynnik musi dziaa i j narusza. Blisko spokrewniony z tym czynnikiem jest mecha
nizm, ktry nie niszczy waciwie symetrii, lecz ukrywa j tak, e przyroda wydaje si
asymetryczna. To Boska Czstka skrywa przed nami symetri. Wrcimy do tego w roz
dziale smym. Drugim powodem, dla ktrego wspominam o niezachowaniu symetrii
CP, jest to, e w latach dziewidziesitych zrozumienie tego pojcia stao si jedn z
najpilniejszych potrzeb, jeli mamy pozby si problemw zwizanych z modelem stan
dardowym.
Ostatnim powodem - ktry zreszt zwrci na eksperyment Fitcha i Cronina uwag
Krlewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk - jest to, e uwzgldnienie niezachowania syme
trii CP w kosmologicznych modelach ewolucji Wszechwiata doprowadzio do rozwiza
nia zagadki, ktra przeladowaa astrofizykw przez pidziesit lat. Przed rokiem 1957
wielka liczba eksperymentw wskazywaa na doskona symetri midzy materi i anty
materi. Jeli tak, to dlaczego nasza planeta, Ukad Soneczny, Galaktyka i - na co
wskazuj liczne dane - wszystkie inne galaktyki s pozbawione antymaterii? I jak eks
peryment przeprowadzony w roku 1957 na Long Island moe to wszystko wyjani?
Proponowane modele mwiy, e w miar jak Wszechwiat styg po Wielkim Wybu
chu, wszelka materia i antymateria ulegy anihilacji, pozostawiajc po sobie czyste pro
mieniowanie, zbyt chodne - o za maej energii - aby moga z niego powsta materia.
Ale materia to przecie my! Skd si wzilimy? Eksperyment Fitcha-Cronina wskazuje
wyjcie z tej sytuacji. Symetria nie jest doskonaa. Nieznaczny nadmiar materii nad an
tymateri (na kade sto milionw par kwark-antykwark przypada jeden dodatkowy
kwark) to wynik nieznacznego niezachowania symetrii CP i ten nadmiar pozwala wyja

235
ni istnienie caej materii w obecnym Wszechwiecie, w tym take i nasze istnienie.
Dziki, panie Fitch, dziki, panie Cronin. Wspaniali z was faceci.

Polowanie na mae neutralne

Znaczna cz szczegowych informacji na temat sabego oddziaywania pochodzia z
bada wizek neutrin; i tu rozpoczyna si zupenie nowa historia. Hipotez Pauliego z
1930 roku - o istnieniu maej neutralnej czstki, ktra podlega wycznie oddziaywa
niom sabym - sprawdzano na wiele sposobw w latach 1930-1960. Precyzyjne pomiary
coraz wikszej liczby jder podlegajcych sabym rozpadom wskazyway na prawdzi
wo hipotezy, e co malutkiego i pozbawionego adunku elektrycznego umyka z
miejsca zderzenia, unoszc ze sob energi i pd. By to wygodny sposb opisywania
reakcji rozpadu, ale czy mona wykry istnienie neutrina?
To byo nieatwe zadanie. Neutrina szybuj nie naruszone przez ogromne prze
strzenie materii, gdy podlegaj jedynie oddziaywaniom sabym, ktrych niewielki za
sig znacznie redukuje prawdopodobiestwo zderzenia. Oceniono, e aby mie pew
no, i neutrino zderzy si z czstk materii, trzeba by dysponowa oowian tarcz o
gruboci roku wietlnego! Byby to do kosztowny eksperyment. Jeli jednak uyjemy
dostatecznie wielkiej liczby neutrin, to grubo tarczy niezbdnej do tego, aby od czasu
do czasu zaobserwowa zderzenie, odpowiednio si zmniejszy.
W poowie lat pidziesitych uywano reaktorw jdrowych jako intensywnych
rde neutrin, na ktrych dziaanie wystawiano wielk kad zawierajc dwuchlorek
kadmu (byo to rozwizanie tasze ni pyta oowiu o gruboci kilku lat wietlnych). Przy
tak wielkiej liczbie neutrin (tak naprawd to antyneutrin, bo to wanie one powstaj w
reaktorach) nieuniknione byo, aby niektre z nich uderzyy w protony, powodujc od
wrotny rozpad , to znaczy taki, w ktrym uwolniony zostaje pozyton i neutron. Wdru
jcy pozyton w kocu spotyka elektron; nastpuje anihilacja, w wyniku ktrej powstaj
dwa fotony odlatujce w przeciwnych kierunkach. Fotony te wylatuj na zewntrz do
ciekego scyntylatora, w ktrym pojawiaj si byski, gdy fotony we uderzaj. Wykrycie
neutronu i pary fotonw stanowio pierwszy eksperymentalny dowd wiadczcy o ist
nieniu neutrina. Byo to 35 lat po tym, jak Pauli wymyli t kreatur.
W roku 1959 kolejny kryzys - a nawet dwa - zacz gnbi fizykw. Orodkiem ca
ego zamieszania sta si Uniwersytet Columbia, ale w kocu kryzysem podzielono si
sprawiedliwie i rozszed si szerokim echem po caym wiecie. Do tego czasu wszystkie
dane dotyczce oddziaywania sabego byy uprzejmie dostarczane przez naturalnie roz
padajce si czstki. Czstka nigdy nie odczuwa wikszej rozkoszy ni wtedy, gdy swo
je ycie oddaje dla owiecenia fizykw.
Aby bada sabe oddziaywania, po prostu obserwowalimy takie czstki, jak neu
tron czy pion, gdy rozpaday si na inne czstki. Zaangaowane w to energie pochodzi
y z masy spoczynkowej rozpadajcych si czstek: zazwyczaj od kilku do okoo stu
MeV. Nawet w wypadku swobodnych neutrin wypadajcych z reaktorw i biorcych
udzia w sabych zderzeniach w gr wchodzia energia nie przekraczajca kilku MeV.
Po zmodyfikowaniu teorii oddziaywa sabych tak, aby potwierdzaa dane dowiadczal
ne dotyczce niezachowania symetrii lustrzanej, okazao si, e mamy fantastyczn,
eleganck teori zgodn ze wszystkimi dostpnymi danymi, jakich dostarczyy miliony

236
rozpadajcych si jder, a take rozpady pionw, mionw, lambd oraz najprawdopo
dobniej - cho to trudniej udowodni - rozpad cywilizacji zachodniej.

Wybuchowe rwnanie
Kryzys numer jeden by zwizany z matematycznym opisem oddziaywania sabego. W
rwnaniach wystpuje energia, przy ktrej mierzy si oddziaywanie. W zalenoci od
danych, do rwnania naley wstawi spoczynkow mas rozpadajcej si czstki - 1,65
MeV albo 37,2 MeV, albo cokolwiek - i wychodzi waciwy rezultat. Naley pomanipulo
wa wyraeniami rwnania, potrzsn, utrze i wczeniej czy pniej posypi si prze
widywania dotyczce czasu ycia, produktw rozpadu, widma energii elektronw - rze
czy, ktre mona porwnywa z wynikiem dowiadczenia - i bd one trafne. Ale jeli
do rwnania wstawi jako mas spoczynkow, powiedzmy, 100 GeV (sto miliardw
elektronowoltw), teoria wariuje. Rwnanie eksploduje prosto w nos. W argonie fizy
kw sytuacj t nazywa si kryzysem unitarnoci.
Oto nasz dylemat: rwnanie jest zupenie dobre, ale wykazuje skonnoci patolo
giczne przy wysokich energiach. Mae liczby dobrze dziaaj, ale due nie. Nie posiedli
my wic prawdy ostatecznej, tylko prawd czstkow, dotyczc niewielkich energii.
Musi istnie jaka nowa fizyka, ktra modyfikuje rwnania przy wysokich energiach.
Za kryzys numer dwa bya odpowiedzialna pewna nie obserwowana reakcja. Mona
obliczy, jak czsto mion rozpada si na elektron i foton. Teoria sabych oddziaywa
mwia, e rozpad taki powinien si zdarza. Szukanie tej reakcji byo ulubionym ekspe
rymentem w Nevis. Wielu modych doktorw spdzio w Nevis Bg-wie-ile wizkogo
dzin na bezowocnych poszukiwaniach. Murray Gell-Mann, mdrzec, ktry posiad wie
dz tajemn, czsto bywa cytowany jako autor tak zwanej totalitarnej zasady fizyki:
Wszystko, co nie jest zakazane, jest obowizkowe. Jeli prawa przyrody nie wyklucza
j jakich procesw, to one nie tylko mog, ale musz zachodzi! A skoro rozpad mionu
na elektron i foton nie jest zakazany, to dlaczego nigdy nie udao si nam go zaobser
wowa? Co, do licha, uniemoliwiao rozpad mion-elektron-? (Czytajc miej na myli
foton).
Oba kryzysy byy niezwykle fascynujce. Oba otwieray moliwo odkrycia nowych
praw fizyki. Pojawiay si rozliczne spekulacje teoretyczne, ale w eksperymentatorach
wrzaa krew. Co robi? My dowiadczalnicy musimy mierzy, tuc motem, piowa, ci,
ukada oowiane cegy - jednym sowem: co robi. No i zrobilimy.

Zbrodnicza spka i dwuneutrinowy eksperyment

W listopadzie roku 1959 Melvinowi Schwartzowi, wykadowcy z Uniwersytetu Columbia,
po wysuchaniu szczegowego omwienia kopotw, z jakimi boryka si teoretyk T. D.
Lee (z tego samego uniwersytetu) przyszed do gowy WSPANIAY POMYS. Mona
utworzy wizk neutrin, pozwalajc wysokoenergetycznej wizce pionw szybowa tak
dugo, a pewna ich cz, powiedzmy 10 procent, ulegnie rozpadowi na miony i neutri
na. Piony zanikayby podczas lotu, a na ich miejsce pojawiayby si miony i neutrina.
Mamy wic mknce w przestrzeni miony i neutrina, ktre pochodz z dziesiciu pro
cent pionw, pozostae 90 procent pionw, ktre jeszcze nie ulegy rozpadowi, oraz

237
gar odamkw jdrowych pochodzcych z tarczy, w ktrej powstaway piony. Teraz,
rzek Schwartz, skierujmy nasz wizk na stalow cian gruboci okoo 13 metrw
(jak si okazao). W cianie tej zatrzymaoby si wszystko, oprcz neutrin, ktre bez
kopotu mogyby przenikn nawet przez 13 milionw metrw stali. Po drugiej stronie
stalowej ciany bdziemy mieli czyst wizk neutrin, a poniewa podlegaj one tylko
oddziaywaniu sabemu, dadz nam wspania okazj do badania wasnoci zarwno
neutrin, jak i sabego oddziaywania.
Ten projekt odnosi si do obu kopotliwych zagadnie. W pomyle Mela chodzio o
to, e dziki tej wizce mona by bada oddziaywanie sabe o energii miliardw za
miast milionw elektronowoltw. Dziki temu poznalibymy zachowanie tej siy przy wy
sokich energiach. Wizka mogaby take dostarczy wskazwek, dlaczego nie obserwu
jemy rozpadw mionw na elektron i foton; przy zaoeniu, e neutrina s w to w jaki
sposb zamieszane.
Jak to si czsto zdarza w nauce, niemal identyczna koncepcja zostaa opubliko
wana w tym samym czasie przez radzieckiego fizyka Brunona Pontecorvo. Jeli ci si
zdaje, drogi Czytelniku, e nazwisko to brzmi z woska, to masz racj: Bruno Ponteco
rvo by Wochem, ktry w latach pidziesitych zbieg do Moskwy z powodw politycz
nych. Jego styl uprawiania nauki, pomysy i wyobrania byy wyjtkowe. Tragedia Bru
nona polegaa na tym, e prbowa realizowa swoje fantastyczne pomysy w systemie
obezwadniajcej biurokracji. Midzynarodowe konferencje stanowi dobr okazj do
wyraania i zacieniania przyjacielskich wizw midzy naukowcami. W czasie jednej
z takich konferencji, odbywajcej si w Moskwie, zapytaem przyjaciela: Jewgienij, po
wiedz mi, ktry z was, rosyjskich uczonych, jest prawdziwym komunist? Rozejrza si
po sali i wskaza na Pontecorvo. Ale to byo ju w 1960 roku.
W roku 1959 wrciem z miego rocznego pobytu w CERN. Wysuchaem dyskusji
dotyczcej kryzysu zwizanego ze sabym oddziaywaniem i dowiedziaem si o propo
zycji Schwartza. Z jakiego powodu doszed on do wniosku, e aden z istniejcych do
td akceleratorw nie mia dostatecznie duej mocy, aby uformowa odpowiednio inten
sywn wizk neutrin, z czym ja si nie zgodziem. W Brookhaven koczono wanie
budow akceleratora AGS (Alternating Gradient Synchrotron) o mocy 30 GeV. Przepro
wadziem odpowiednie obliczenia i przekonaem siebie, a potem Schwartza, e ekspe
ryment bdzie mona przeprowadzi. Zaprojektowalimy wic ogromny jak na owe cza
sy eksperyment. Jack Steinberger, kolega z Uniwersytetu Columbia, doczy do nas i
razem ze studentami i staystami utworzylimy siedmioosobow grup. Jack, Mel i ja
znani bylimy z delikatnoci i agodnoci. Pewnego razu, gdy szlimy razem w Bro
okhaven, usyszaem, jak kto z grupy fizykw zawoa: O, idzie zbrodnicza spka!
Aby zablokowa wszystkie czstki oprcz neutrin, zbudowalimy wok ogromnego
detektora grub cian z tysicy ton stali pozyskanej z przestarzaych i zomowanych
okrtw marynarki wojennej. Kiedy przez pomyk powiedziaem jakiemu dziennika
rzowi, e dla zrobienia naszej ciany rozmontowalimy okrt wojenny Missouri. Musia
em pomyli nazwy, bo najwyraniej Missouri gdzie tam jeszcze wci pywa, ale z
pewnoci pocilimy jaki inny zomowany okrt. Miaem te nieszczcie zaartowa,
e gdyby zacza si jaka wojna, musielibymy rozmontowa nasz cian i z powro
tem zlepi z kawakw ten statek. W ten sposb wkrtce rozesza si plotka, e mary
narka wojenna skonfiskowaa nasze urzdzenia, by je wykorzysta w jakiej wojnie. Ja
kiej - mielimy wwczas rok 1960 - pozostaje zagadk.

238
Inna z lekka podkoloryzowana historia dotyczy dziaa artyleryjskiego. Dostalimy
dwunastocalowe dziao okrtowe o odpowiednim otworze i grubych cianach. Wspa
niale si nadawao na kolimator - urzdzenie suce do skupiania i nakierowywania
wizki czstek. Chcielimy wypeni je berylem, ktry mia suy jako filtr, ale wewntrz
lufy zostay nagwintowane gbokie rowki. Posaem wic chudego doktoranta do rod
ka, by pozapycha je stalow wat. Popracowa tam godzin, po czym wyszed spocony
i zy i powiedzia: Mam tego do, rezygnuj. Nie moesz - zawoaem. - Skd we
zm drugiego studenta tego kalibru?
Gdy ju zakoczylimy przygotowania, stal ze zomowanych okrtw otaczaa de
tektor, ktry zosta sporzdzony z dziesiciu ton aluminium rozmieszczonego gustownie
w ten sposb, e mona byo zaobserwowa produkty zderzenia midzy neutrinem a
jdrem aluminium. Detektorem, ktrego ostatecznie uylimy, bya komora iskrowa wy
naleziona przez Japoczyka, Shuji Fukui. Wiele nauczylimy si podczas dyskusji z Ji
mem Croninem z Princeton, ktry opanowa technik posugiwania si tym urzdze
niem. Nastpnie Schwartz zwyciy w konkursie na najlepszy projekt komory, ktry
mg by przeskalowany od kilku kilogramw do dziesiciu ton. W komorze tej staran
nie wykonane pytki z aluminium gruboci okoo 2,5 centymetra zostay rozmieszczone
w odlegoci nieco ponad jeden centymetr od siebie, a ssiadujce ze sob pytki miay
ogromn rnic potencjau. Jeli naadowana czstka mijaa szczelin, to jej tropem
podaa iskra i mona byo zrobi jej zdjcie. Jak to atwo powiedzie! Technika ta
sprawiaa nam nieco kopotw, ale przyniosa fantastyczne rezultaty! Wziut... i trajekto
ria subjdrowej czstki ukazywaa si w czerwono-tym wietle jarzcego si neonu.
To byo urocze urzdzenie.
Aby pozna dziaanie komr iskrowych, zbudowalimy ich modele i umiecilimy je
na drodze wizek elektronw i pionw. Wikszo komr w tamtych czasach miaa
okoo 0,1 metra kwadratowego powierzchni i skadaa si z 10-20 pyt. Nasz detektor
chcielimy wyposay w 100 pyt, z ktrych kada miaa okoo 0,5 metra kwadratowego
powierzchni i 2,5 centymetra gruboci. I wszystkie zapraszay neutrina do zderze. Na
sza grupa pracowaa dniami i nocami - i jeszcze przy innych okazjach - by zbudowa to
urzdzenie oraz towarzyszc mu elektroniczn aparatur. W miar potrzeby wymylali
my rne rzeczy: pkoliste szczeliny iskrowe, zautomatyzowane urzdzenia do
uszczelniania, rozmaite obwody elektryczne. Pomagao nam te kilku inynierw i tech
nikw.
Rozpoczlimy eksperyment pod koniec 1960 roku i z miejsca zacz nas drczy
szum ta, wywoany przez neutrony i inne odamki z tarczy, ktre przedzieray si przez
nasz stalow blokad, zapychajc komor iskrow i wypaczajc wyniki. Nawet jeli
przedostawaa si tylko jedna czstka na miliard, to stwarzaa nam problemy. Jedna
szansa na miliard to chyba nieza definicja cudu, a jednak dla nas i to byo za duo.
Mczylimy si tygodniami, zatykajc wszystkie szpary, ktrymi mogy si wcisn neu
trony. Wytrwale szukalimy przewodw elektrycznych biegncych pod podog (Mel kie
dy uwiz w jednym z nich i paru silnych technikw musiao go wyciga). Wszdzie,
gdzie blokada wydawaa si nam za cienka, dokadalimy nowe zway zomu. W pew
nym momencie dyrektor nowiutkiego akceleratora w Brookhaven wyznaczy nam nie
przekraczaln granic: Po moim trupie bdziecie zwalali to brudne elastwo przy mojej
maszynie! - zagrzmia. Nie przyjlimy tej oferty i poszlimy tylko na niewielki kompro
mis. Pod koniec listopada zakcenia ta zredukowalimy do poziomu, ktry by ju do
przyjcia.

239
Oto na czym polega nasz eksperyment. Protony z AGS trafiay w tarcz, wytwa
rzajc przecitnie trzy piony w wyniku kadego zderzenia. Mielimy okoo 10 11 zderze
na sekund (100 miliardw). Powstaway te neutrony, protony, z rzadka jaki antypro
ton i inne odamki. Wszystko to, zmierzajc w naszym kierunku, przebywao okoo pit
nastu metrw wolnej przestrzeni, a potem wpadao na nieprzenikaln stalow cian.
Do tego czasu okoo 10 procent pionw ulegao rozpadowi, mielimy wic kilkadziesit
milionw neutrin. Tylko cz z nich zmierzaa we waciwym kierunku, w stron naszej
dziesiciometrowej ciany. Po drugiej stronie, zaraz za cian, czeka detektor - komora
iskrowa. Wedug naszych ocen, przy pewnej dozie szczcia powinno nam si uda za
rejestrowa mniej wicej jedno zdarzenie z udziaem neutrina na tydzie! W cigu tygo
dnia z tarczy wytryskuje w kierunku detektora okoo 500 milionw miliardw (5 10 17)
czstek. Dlatego wanie musielimy tak bardzo zredukowa zakcenia ta.
Spodziewalimy si zarejestrowa dwa rodzaje zderze z udziaem neutrin: (1)
neutrino uderza w jdro aluminium, w wyniku czego powstaje mion i pobudzone jdro;
(2) neutrino uderza w jdro i powstaje elektron i pobudzone jdro. Zapomnijmy o j
drach, wane jest to, e spodziewalimy si, i miony i elektrony pojawi si w rwnych
proporcjach, a od czasu do czasu bd im towarzyszyy protony oraz inne odamki z
pobudzonych jder.
Cnota zatriumfowaa i w cigu omiu miesicy trwania eksperymentu zaobserwo
walimy 56 zderze z udziaem neutrin, z ktrych by moe pi budzio wtpliwoci.
To brzmi bardzo prosto, ale ja nigdy, przenigdy nie zapomn tego pierwszego przypad
ku neutrinowego. Wywoalimy rolk filmu - efekt tygodnia zbierania danych. Wikszo
klatek bya pusta albo ujawniaa lady promieniowania kosmicznego. Ale nagle ujrzeli
my pikny lad spektakularnego zderzenia, z dug ciek pozostawion przez odla
tujcy w dal mion. To pierwsze zderzenie byo dla nas olniewajcym momentem. Na
bralimy pewnoci, e po tylu wysikach eksperyment przyniesie oczekiwane efekty.
Przede wszystkim musielimy udowodni, e rzeczywicie bior w tym udzia neu
trina, jako e by to pierwszy w wiecie eksperyment tego rodzaju. Przywoalimy cae
swe dowiadczenie i kady z nas po kolei odgrywa rol adwokata diaba, prbujc
znale luki w naszym rozumowaniu. Jednak dane byy niepodwaalne i przysza pora
na ogoszenie wynikw. Czulimy si dostatecznie pewnie, by przedstawi rezultaty ko
legom. Trzeba byo sysze Schwartza przemawiajcego w zatoczonym do granic mo
liwoci audytorium w Brookhaven. Jak prawdziwy adwokat wyklucza jedn po drugiej
wszystkie inne dopuszczalne interpretacje. Suchacze miali si i pakali; z sali musia
no wyprowadzi rozszlochan matk Mela.
Nasz eksperyment mia trzy (zawsze trzy) istotne konsekwencje. Pamitasz, drogi
Czytelniku, e Pauli jako pierwszy postulowa istnienie neutrina, aby uzasadni braki
energii w procesie rozpadu beta, w ktrym z jdra wystrzeliwany jest elektron. Neutri
na Pauliego zawsze byy nieodcznie zwizane z elektronami. Jednak w prawie
wszystkich naszych przypadkach produktem zderzenia neutrina okazywa si mion. Na
sze neutrina odmwiy produkowania elektronw. Dlaczego?
Musielimy przyzna, e neutrina, ktrych uywalimy, miay jak now specyficz
n wasno, jak mionowato. Poniewa neutrina te powstay razem z mionami w
procesie rozpadu pionw, w nie znany nam sposb musiay by naznaczone mionem.
Aby to udowodni suchaczom, u ktrych sceptycyzm jest cech uwarunkowan
genetycznie, musielimy wiedzie i umie wykaza, e nasze urzdzenia nie miay ta
kich wad konstrukcyjnych, ktre spowodowayby, i chtniej wykrywaj miony i przez to

240
- czyli przez gupot konstruktorw - nie mog wykrywa elektronw. Znowu problem z
lunet Galileusza. Na szczcie potrafilimy udowodni naszym krytykom, e aparatura
dziaa bez zarzutu i wykrywa elektrony. Potwierdzilimy to za pomoc prbnych wizek
tych czstek.
Inne zaburzenia mogy pochodzi od promieniowania kosmicznego. Na poziomie
morza skada si ono gwnie z mionw. Kiepski fizyk mgby omykowo uzna mion
promieniowania kosmicznego, ktry zatrzyma si w komorze, za mion wylatujcy, po
wstay na skutek zderzenia neutrina, czyli za to, czegomy poszukiwali. Zainstalowali
my blokad, by si przed tym uchroni, ale skd moglimy mie pewno, e dziaa?
Zyskalimy t pewno dziki temu, e detektor by cay czas wczony, take wte
dy, gdy akcelerator nie dziaa, czyli przez okoo 50 procent czasu. Wszelkie miony, kt
re pojawiyby si w tym czasie, byyby nieproszonymi, kosmicznymi gomi. Ale nie
przyby aden: promieniowanie kosmiczne nie potrafio przedrze si przez nasz bloka
d.
Przytaczam wszystkie te techniczne szczegy po to, by pokaza ci, drogi Czytelni
ku, e eksperymentowanie nie jest wcale atwe, a interpretacja wynikw dowiadczenia
to delikatna sprawa. Przed wejciem na basen kpielowy Heisenberg powiedzia kiedy
do kolegi: Wszyscy ci ludzie wchodz i wychodz starannie ubrani, ale czy mona na
tej podstawie wyciga wniosek, e take pywaj w ubraniach?
Musielimy zatem uzna, e w przyrodzie wystpuj (co najmniej) dwa rodzaje
neutrin: jeden zwizany z elektronami (zwykle waniliowe neutrina Pauliego), a drugi z
mionami. Nazywamy je wic neutrinami elektronowymi (zwykymi) i neutrinami miono
wymi, czyli tymi, ktre wyprodukowalimy w naszym dowiadczeniu. Te dwa rodzaje
rni si od siebie zapachem, jak to okrela si w figlarnym argonie fizykw zajmuj
cych si modelem standardowym. Niektrzy zaczli rysowa tak oto tabelk:
neutrino elektronowe
elektron

neutrino mionowe
mion

albo w fizycznej stenografii:

e
e

Elektron zosta umieszczony pod swym kuzynem, neutrinem elektronowym (na co

wskazuje indeks u dou), a mion pod neutrinem mionowym. Przypomnijmy, e przed
eksperymentem znalimy trzy rodzaje leptonw: e, e i , nie podlegajce silnemu od
dziaywaniu. Teraz pojawiy si cztery: e, e, oraz . Eksperyment zosta nazwany
eksperymentem dwuneutrinowym i sta si kamieniem wgielnym modelu standardowe
go. Zauwa, drogi Czytelniku, e mamy dwie rodziny leptonw - czstek punktowych.
Elektron i neutrino elektronowe stanowi pierwsz rodzin, ktra powszechnie wystpu
je we Wszechwiecie. Do drugiej rodziny nale mion i neutrino mionowe, ktrych pra
wie nie znajdujemy we wspczesnym Wszechwiecie; trzeba je wyprodukowa w akce
leratorach albo w takich wysokoenergetycznych zderzeniach, jak te z udziaem promie

241
niowania kosmicznego. Gdy Wszechwiat by mody i gorcy, take i te czstki wyst
poway powszechnie. Gdy odkryto mion, ciszego kuzyna elektronu, I. I. Rabi zapyta:
A kto to zamawia? Eksperyment z dwoma neutrinami dostarczy jednej z pierwszych
wskazwek, gdzie poszukiwa odpowiedzi.
No tak, istnienie dwch neutrin rozwizywao zagadk brakujcej reakcji: mion-e-.
Przypomnijmy, e mion powinien rozpada si na elektron i foton, ale nikt nie zdoa za
obserwowa takiej reakcji, cho wielu prbowao. Poszukiwano ladw nastpujcej se
kwencji zdarze: mion rozpada si na elektron i dwa neutrina - zwyke neutrino oraz an
tyneutrino. Te dwie czstki, bdc materi i antymateri, anihiluj i w efekcie powstaje
foton, ale nikt nigdy nie widzia tych fotonw. Teraz powd by jasny. Dodatnio naado
wany mion rozpada si na pozyton i dwa neutrina, ale jest to neutrino elektronowe oraz
neutrino antymionowe, ktre nie ulegaj anihilacji. Po prostu pozostaj sobie neutrinami
i nie powstaje aden foton. Std te brak reakcji mion-e-.
Inn konsekwencj eksperymentu zbrodniczej spki byo stworzenie nowego na
rzdzia dla fizyki: gorcych i zimnych wizek neutrin. Pojawiy si one w stosownym
czasie w CERN, Fermilabie, Brookhaven i Sierpuchowie. Pamitajmy, e przed tym
eksperymentem nie mielimy pewnoci, czy neutrina w ogle istniej. Teraz na zawoa
nie dysponowalimy caymi wizkami tych czstek.
Niektrzy, by moe, zauwayli, e staram si nie porusza pewnego zagadnienia.
Co si stao z kryzysem numer jeden - z faktem, e nasze rwnanie opisujce oddzia
ywanie sabe nie dziaa przy wysokich energiach. Nasz eksperyment z 1961 roku po
zwoli wykaza, e czsto zderze rzeczywicie wzrasta wraz ze wzrostem energii. W
latach osiemdziesitych wyej wspomniane laboratoria - przy uyciu intensywniejszych
wizek o wikszych energiach i detektorw wacych setki ton - rejestroway miliony
zderze, w ktrych uczestniczyy neutrina. (Rejestrowano po kilka zdarze na minut,
co stanowi wyran popraw w porwnaniu z naszym jednym zdarzeniem na tydzie).
Mimo to wysokoenergetyczny kryzys oddziaywania sabego nie zosta rozwizany, co
najwyej - rozjaniony. Liczba zderze neutrin przy wyszych energiach rzeczywicie
si zwikszaa, zgodnie z przewidywaniem niskoenergetycznej teorii. Jednak lk przed
tym, e czsto zderze staaby si zbyt dua, zosta zagodzony dziki odkryciu czst
ki W w 1982 roku. Czstka ta ujawnia nowe procesy, ktre doprowadziy do modyfika
cji teorii i do tego, e zacza si ona zachowywa w sposb nieco bardziej wywaony.
Dziki temu zaegnano na pewien czas kryzys, do ktrego jeszcze powrcimy.

Brazylijskie zaduenie, krtkie spdniczki i vice versa

Trzeci konsekwencj eksperymentu byo przyznanie Schwartzowi, Steinbergerowi i
Ledermanowi Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki. Jednak stao si to dopiero w roku
1988 - 27 lat po dowiadczeniu. Kiedy syszaem wywiad przeprowadzony z maym
synkiem laureata:
Czy chciaby dosta Nagrod Nobla, tak jak twj tatu? Nie - odpowiedzia mody
czowiek. Dlaczego? Chc j dosta sam.
Nagroda. Cinie mi si na usta kilka uwag. Dla wikszoci uczonych pracujcych w
dziedzinie fizyki Nobel to wspaniae wyrnienie. By moe ze wzgldu na wietno
poprzednich laureatw, do ktrych nale, poczwszy od Roentgena (1901): Ruther

242
ford, Einstein, Bohr, Heisenberg... Fakt przyznania nagrody dodaje uczonemu swego ro
dzaju splendoru. Jeli nawet chodzi o twojego najlepszego koleg, z ktrym razem siu
siae w lesie, to fakt przyznania mu nagrody zmienia go w jaki sposb w twoich
oczach.
Wiem, e w rnych okresach byem nominowany. Przypuszczam, e mogem do
sta Nagrod Nobla za dugo yjcy neutralny kaon, ktry odkryem w 1956 roku, bo
by to cakiem interesujcy obiekt i dzi uywa si go podczas bada nad symetri CP.
Mogem j dosta za badania nad pionami, mionami i parzystoci (razem z C. S. Wu),
ale wtedy w Sztokholmie postanowiono uhonorowa rozwaania teoretykw. I pewnie
bya to rozsdna decyzja. Niemniej odkrycie przy okazji spolaryzowanych mionw i ich
asymetrycznego rozkadu znalazo liczne zastosowania w fizyce ciaa staego, fizyce
atomowej i molekularnej, i to do tego stopnia, e obecnie co roku odbywaj si konfe
rencje powicone temu zagadnieniu.
Z upywem lat padziernik zawsze stawa si okresem nerwowego oczekiwania, a
po ogoszeniu listy noblistw czsto dzwonio do mnie ktre z moich kochanych dzieci
z pytaniem Dlaczego...? A tak naprawd yje wielu fizykw - i jestem pewien, e od
nosi si to take do kandydatw w dziedzinie chemii, medycyny, nauk humanistycznych
- ktrzy nigdy nie otrzymaj nagrody, cho ich osignicia s rwnie istotne, jak tych,
ktrzy zostaj uhonorowani. Dlaczego? Nie wiem. Po trosze przypadek, okolicznoci,
wola Allacha.
Mnie szczcie dopisywao i nie narzekam na brak uznania. Za robienie tego, co
uwielbiam robi, awansowano mnie do stopnia profesora i zaczto przyzwoicie paci.
(By profesorem na amerykaskim uniwersytecie to najlepsza posada w caej zachod
niej cywilizacji: mona robi, co tylko si chce, a nawet naucza!) W latach 1956-1979
prowadziem intensywne badania naukowe z 52 doktorantami, dopki nie zostaem dy
rektorem Fermilabu. W wikszoci wypadkw nagrody przychodziy, gdy byem zbyt za
jty, by si ich spodziewa: wybr do Narodowej Akademii Nauk (1964), Prezydencki
Medal Naukowy (Lyndon Johnson wrczy mi go w roku 1965) oraz rne inne medale i
pochway. W roku 1983 razem z Martinem Perlem otrzymalimy Pastwow Nagrod
im. Wolfa, przyznawan przez Izrael za odkrycie trzeciej generacji kwarkw i leptonw
(kwark b i lepton ). Przyznano mi te sporo stopni honorowych, ale tych jest zawsze
pod dostatkiem, skoro setki uniwersytetw kadego roku poszukuj czterech czy piciu
kandydatw do uhonorowania. W tej sytuacji mona ju osign niezbdne poczucie
bezpieczestwa i wykazywa zrwnowaon postaw wobec Nobla.
Gdy wreszcie przyszo zawiadomienie - w postaci dzwonka telefonu o szstej
rano, 10 padziernika 1988 - wyzwolio w nas ukryte pokady niekontrolowanej wesoo
ci. Po dostojnym przyjciu wielkiej nowiny do wiadomoci, zaczlimy si z moj on
Ellen histerycznie mia i mialimy si dopty, dopki nie rozdzwoni si telefon, a na
sze ycie zaczo si zmienia. Gdy reporter z New York Timesa zapyta, co zamie
rzam zrobi z otrzymanymi pienidzmi, powiedziaem mu, e nie mog si zdecydowa,
czy kupi kilka koni wycigowych, czy zamek w Hiszpanii. Oczywicie, po kilku dniach
zadzwoni porednik od nieruchomoci i powiedzia mi, e ma wietn okazj kupna
chateau w Kastylii.
Otrzymanie Nagrody Nobla, kiedy jest si ju stosunkowo znanym, ma pewne inte
resujce efekty uboczne. Byem dyrektorem Fermilabu zatrudniajcego okoo 2200 pra
cownikw. Personel pawi si w atmosferze zainteresowania spoecznego, cae zdarze
nie traktowali jak co w rodzaju wczeniejszego prezentu na Boe Narodzenie. Trzeba

243
byo kilkakrotnie odbywa spotkania z personelem tak, eby kady mia okazj posu
cha szefa, ktry ju i tak by cakiem zabawny, a ktrego teraz nagle zaczto stawia
na rwni z Johnnym Carsonem (a liczyli si z nim niektrzy bardzo wani ludzie). Chi
cagowski Sun-Times wstrzsn mn tytuem artykuu: NOBEL WPAD DO NASZEGO
OGRDKA, a New York Times zamieci u gry pierwszej strony zdjcie, na ktrym
widniej z wywalonym jzykiem!
Wszystko to mija, pozostaje jednak respekt dla tytuu zauwaalny wrd ogu spo
eczestwa. Na przyjciach wydawanych w rnych czciach Chicago byem przedsta
wiany jako laureat Pokojowej Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki. A kiedy chciaem zro
bi co spektakularnego, moe nawet szalonego, eby pomc chicagowskim szkoom
publicznym, namaszczenie Noblem naprawd si przydao. Ludzie suchali, drzwi si
otwieray i nagle okazao si, e mamy przygotowany program poprawy nauczania
przedmiotw cisych w wielkomiejskich szkoach publicznych. Nagroda jest niesycha
nie skutecznym biletem pomagajcym laureatowi w prowadzeniu spoecznie uytecznej
dziaalnoci. Drug stron tego medalu jest to, e niezalenie od tego, za co dostaje si
Nagrod Nobla, automatycznie zostaje si ekspertem od wszystkiego. Zaduenie Bra
zylii? Oczywicie. Opieka spoeczna? Jasne. Prosz mi powiedzie, profesorze Leder
man, jak dugo powinny mie damskie sukienki? Jak najkrtsze - lubienie odpo
wiada laureat. Mam wic zamiar bezwstydnie wykorzystywa nagrod, aby przyczyni
si do poprawy poziomu nauczania przedmiotw przyrodniczych w Stanach Zjednoczo
nych. Do tego przydaaby si nawet druga Nagroda Nobla.

ODDZIAYWANIE SILNE
Sukcesy w rozszyfrowywaniu tajemnic oddziaywania sabego byy znaczne, ale wci
jeszcze nie daway nam spokoju te setki hadronw - nadmierna obfito czstek podle
gajcych oddziaywaniu silnemu, ktre utrzymuje jdro w caoci. Hadrony charaktery
zuj si rozmaitymi wasnociami; niektre z nich, takie jak adunek, masa i spin, ju
omwilimy.
Wemy na przykad piony. Istniej trzy rodzaje pionw. Czstki te, nieznacznie r
nice si mas, po starannych analizach rozmaitych zderze zakwalifikowano jako
czonkw jednej rodziny, ktr - ku zaskoczeniu wszystkich - nazwano rodzin pionw.
Ich adunki wynosz +1, -1 i 0 (obojtny). Okazao si, e wszystkie hadrony wystpuj
w podobnych rodzinnych grupach. Istniej nastpujce kaony: K+, K-, K0 i K0 (+, - i 0
wskazuj na rodzaj adunku elektrycznego, a kreska nad drugim obojtnym kaonem
oznacza, e jest to antyczstka). Portret rodzinny sigm wyglda nastpujco: +, -, 0.
Lepiej znan Ci grup, drogi Czytelniku, jest rodzina nukleonw: neutron i proton skadniki jdra atomowego.
Rodziny skadaj si z czstek o podobnej masie i podobnym zachowaniu pod
czas silnych zderze. By wyrazi to bardziej precyzyjnie, wprowadzono pojcie spinu
izotopowego, czyli izospinu. Izospin jest poyteczny z tego wzgldu, e pozwala nam
traktowa nukleony jako jeden i ten sam obiekt, wystpujcy w dwch stanach izospi
nowych: neutron i proton. Podobnie piony wystpuj w trzech stanach izospinowych:
+, - i 0. Inn poyteczn wasnoci izospinu jest to, e zostaje zachowany w silnych
zderzeniach (podobnie jak adunek). W wyniku gwatownego zderzenia protonu z anty

244
protonem moe powsta 47 pionw, 8 barionw i jeszcze troch innych rzeczy, ale ca
kowita liczba izospinowa pozostaje nie zmieniona.
Rzecz w tym, e fizycy prbowali uporzdkowa hadrony, klasyfikujc je ze wzgl
du na tyle wasnoci, na ile si tylko dao. Wynaleli wic mnstwo wasnoci o cudacz
nych nazwach: liczba okrelajca dziwno, liczba barionowa, liczba hiperonowa i tak
dalej. Dlaczego liczba? Bo wszystko to s wasnoci kwantowe i dlatego te nazywaj
si liczbami kwantowymi. Podlegaj one zasadom zachowania. Dziki temu teoretycy i
eksperymentatorzy, ktrzy akurat nie zajmowali si eksperymentowaniem, mogli zaba
wia si hadronami, porzdkowa je i zapewne pod wpywem kolegw biologw - kla
syfikowa w wiksze grupy rodzinne. Teoretycy kierowali si zasadami matematycznej
symetrii, wychodzc z zaoenia, e fundamentalne rwnania powinny respektowa tak
gbokie symetrie.
Jeden szczeglnie udany sposb uporzdkowania zosta zaproponowany przez
teoretyka z Caltech, Murraya Gell-Manna, ktry pod wpywem nauczania Buddy nazwa
swj schemat Omiokrotn ciek. A oto jest, o mnisi, szlachetna prawda, co prowa
dzi do uwolnienia si od cierpie, oto jest szlachetna Omiokrotna cieka: waciwe
pogldy, waciwe zamiary, waciwa mowa...1 Gell-Mann niemal magicznie poczy
hadrony w spjne grupy, skadajce si z omiu lub dziesiciu czstek. Aluzja do bud
dyzmu bya kolejn wypraw w ezoteryczne rejony, tak czsto podejmowan w fizyce,
ale rozmaici mistycy podchwycili t sposobno i nazw i ogosili, e jest ona dowodem
na to, i prawdziwy porzdek wiata ma zwizek ze wschodnim mistycyzmem.
Pod koniec lat siedemdziesitych wpltaem si w kopotliw sytuacj, kiedy z oka
zji odkrycia kwarka b poproszono mnie o napisanie krtkiej autobiografii dla gazetki
wydawanej w Fermilabie. Nie przypuszczajc, by ktokolwiek inny poza moimi wsppra
cownikami z Batawii mia czyta to dzieo, zatytuowaem je Nieautoryzowana Autobio
grafia napisana przez Leona Lede-rmana. Ku memu przeraeniu zostaa ona przedruko
wana w gazetce w CERN, a potem w Science, oficjalnym czasopimie Ameryka
skiego Towarzystwa Rozwoju Nauki, czytywanym przez setki tysicy naukowcw w
Stanach Zjednoczonych. By tam nastpujcy fragment: Okresem jego [Ledermana]
najowocniejszej pracy twrczej by rok 1956, kiedy wysucha wykadu Gell-Manna, po
wiconego moliwoci istnienia neutralnego mezonu K. Z miejsca podj dwie decyzje.
Po pierwsze, podzieli swoje nazwisko za pomoc dywizu...
Ale wracajmy do tematu. Nawet z innym nazwiskiem, Gell-Mann byby i tak znako
mitym teoretykiem. Omiokrotna cieka daa pocztek tabelom czstek przypominaj
cym ukad okresowy Mendelejewa, cho bez wtpienia bardziej wyrafinowanym. Przypo
mnijmy sobie ukad okresowy z kolumnami pierwiastkw majcych podobne wasnoci
chemiczne. Ta okresowo stanowia przesank wskazujc na istnienie powok elek
tronw, jeszcze zanim czegokolwiek si o nich dowiedzielimy. Co w atomach powta
rzao si, bdc rdem regularnego ukadu cech. Patrzc z perspektywy czasu - kiedy
ju rozumiemy struktur atomu - wydaje si nam to oczywiste.

O odkryciu tym mona przeczyta w artykule G. F. Chewa, M. Gell-Manna oraz A. H. Ro

senfelda, przetumaczonym na jzyk polski i opublikowanym w ksice Na tropach czstek
(PWN, 1967), ktra poza tym zawiera artykuy m.in. P. A. M. Diraca, V. F. Weisskopfa i L.
Ledermana (przyp. red.).
1

245
Woania kwarkw
Wkad hadronw uporzdkowanych wedug rozmaitych liczb kwantowych take domaga
si przyjcia hipotezy, e mamy do czynienia z jak substruktur. Jednak nie tak atwo
usysze woania subjdrowych czstek. Udao si to dwm fizykom o znakomicie wy
ostrzonym suchu i napisali o tym. Gell-Mann zaproponowa istnienie czego, co na
zwa strukturami matematycznymi. W roku 1964 pisa, e ukad hadronw da si wyja
ni za pomoc trzech tworw logicznych. Nazwa je kwarkami. Powszechnie przyjmu
je si, e znalaz to sowo w diabolicznej powieci Jamesa Joyce'a Finnegans Wake (w
zdaniu: Three quarks for Muster Mark!). George Zweig mia identyczny pomys, gdy pra
cowa w CERN. On nazwa swoje trzy twory asami.
Prawdopodobnie nigdy nie dowiemy si, jak doszo do narodzin tego wspaniaego
pomysu. Znam jedn z wersji tej historii, bo byem na miejscu: na Uniwersytecie Co
lumbia w roku 1963. Gell-Mann mwi na seminarium o swojej Omiokrotnej ciece
symetrii hadronw, gdy teoretyk z tej uczelni, Robert Serber, zauway, e moliwym
wytumaczeniem semkowego porzdku byoby istnienie trzech podjednostek. Gel
l-Mann zgodzi si z tym, ale zaznaczy, e jeli te podjednostki miayby by czstkami,
to musiayby mie niesychan wasno: uamkowy adunek elektryczny, czyli 1/3, 2/3, 1/3 i tak dalej.
W wiecie czstek wszystkie adunki elektryczne mierzone s w jednostkach a
dunku elektronu. adunek kadego elektronu rwna si dokadnie 1,602193 10 -19 ku
lomba. Mniejsza o to, co to takiego ten kulomb. Zapamitaj tylko, drogi Czytelniku, e
uywamy tej skomplikowanej liczby jako jednostki, ktra wyraa adunek elektronu. Tak
si szczliwie skada, e w tych jednostkach adunek protonu take wynosi jeden
(1,0000), podobnie adunek naadowanego pionu, mionu (tu precyzja pomiaru jest jesz
cze wiksza) i tak dalej. A zatem w przyrodzie adunki wystpuj w postaci liczb ca
kowitych: 0, 1, 2... Rozumie si przez to, e adunki te s wielokrotnociami wyej poda
nej liczby kulombw. adunki wystpuj take w dwch odmianach: dodatniej i ujem
nej. Nie wiemy dlaczego, ale tak wanie jest. Mona by wyobrazi sobie wiat, w kt
rym elektron wskutek szczeglnie gwatownego zderzenia lub podczas gry w pokera
straciby 12 procent swego adunku, ale jest to niemoliwe w naszym wiecie. Elektron,
proton, + i inne czstki zawsze maj adunek rwny 1,0000.
Kiedy wic Serber wspomnia o czstkach, ktrych adunek elektryczny wyraaby
si uamkiem, spotkao si to z do oczywist reakcj: nie ma mowy. Takich rzeczy do
td nie widziano i ten skdind ciekawy fakt, e wszystkie obserwowane adunki s ca
kowit wielokrotnoci unikalnego i niezmiennego wzorca, zosta z biegiem czasu wbu
dowany w fundamenty intuicyjnego sposobu mylenia w fizyce. To skwantowanie a
dunku elektrycznego byo jedn z przyczyn poszukiwania jakiej gbszej symetrii, ktra
pozwoliaby je wyjani. Jednak Gell-Mann przemyla spraw dokadnie i sformuowa
hipotez mwic o kwarkach. Jednoczenie rozwodni ca spraw (tak w kadym ra
zie zdawao si niektrym z nas), sugerujc, e kwarki nie s rzeczywistymi czstkami,
tylko stanowi uyteczny twr matematyczny.
Trzy kwarki, ktre urodziy si w 1964 roku, otrzymay nazwy grny - u (od ang.
up), dolny - d (down) i dziwny - s (strange). Istniej te, oczywicie, trzy antykwarki u,
d i s. Trzeba byo bardzo ostronie dobra wasnoci kwarkw, aby dao si z nich zbu
dowa wszystkie znane hadrony. Kwark u zosta obdarzony adunkiem +2/3, kwarki d i

246
s otrzymay po -1/3. Antykwarki maj takie same adunki, lecz o przeciwnym znaku.
Inne liczby kwantowe rwnie s tak dobierane, by ich suma wypada poprawnie. Proton
skada si z trzech kwarkw - uud - o adunkach +2/3, +2/3 i -1/3, co w sumie daje +1,
czyli zgadza si z tym, co wiemy o protonie. Neutron jest kombinacj kwarkw udd o
adunkach +2/3, -1/3 i -1/3. Ich suma wynosi zero, co rwnie nam odpowiada, bo neu
tron jest neutralny.
Zgodnie z modelem kwarkowym wszystkie hadrony skadaj si z kwarkw, nie
ktre z dwch, inne z trzech. Istniej dwie klasy hadronw: bariony i mezony. Bariony rodzina, do ktrej nale proton oraz neutron - skadaj si z trzech kwarkw. Mezony,
obejmujce piony i kaony, skadaj si z dwch kwarkw, ale musi to by zawsze para
kwark-antykwark. Na przykad ukad ud to dodatni pion (+). Jego adunek wynosi +2/3
+1/3, czyli jeden. (Zauwamy, e d, antydolny kwark, ma adunek +1/3).
Gdy powstawaa ta hipoteza, liczby kwantowe kwarkw i ich wasnoci, jak spin, a
dunek i izospin, dobierano w ten sposb, by mona byo za ich pomoc objani wa
snoci zaledwie kilku barionw (proton, neutron, itd.) oraz mezonw. Potem okazao
si, e te liczby i ich odpowiednie kombinacje pasuj do wszystkich znanych hadronw.
Cao dziaa. I wszystkie cechy obiektu zoonego - na przykad protonu - zale od
wasnoci kwarkw, z ktrych si skada, modyfikowanych przez ich wzajemne oddzia
ywania. Taki w kadym razie panuje pogld, czy moe raczej tak przedstawia si zada
nie, stojce przed pokoleniami fizykw i pokoleniami komputerw, oczywicie pod wa
runkiem, e dostarczy si im danych.
Kombinacje kwarkw zwizane s z interesujcym zagadnieniem. Cech typow
dla ludzi jest modyfikowanie zachowania w zalenoci od towarzystwa, w jakim si ob
racaj. Jak si jednak przekonamy, kwark nigdy nie jest sam, wic ich prawdziwe, pier
wotne wasnoci mona okreli jedynie drog dedukcji na podstawie rozmaitych sytu
acji, w jakich moemy je obserwowa. W kadym razie, oto kilka typowych kombinacji
kwarkw oraz hadrony, jakie z nich powstaj:
BARIONY

MEZONY

uud
udd
uds
uus
dds
uds

proton
neutron
lambda
sigma plus
sigma minus
sigma zero

ud
du
uu + dd
us
su
ds

dss

ksi minus

ds

uss

ksi zero

dodatni pion
ujemny pion
neutralny pion
dodatni kaon
ujemny kaon
neutralny
kaon
neutralny an
tykaon

Fizycy radowali si spektakularnym sukcesem, ktry polega na zredukowaniu se

tek, zdawaoby si, elementarnych obiektw do zaledwie trzech rodzajw kwarkw. (Na
zwa as zanika. Jeli idzie o zdolno do nadawania chwytliwych nazw, nikt nie jest w
stanie wytrzyma konkurencji z Gell-Mannem). Dobr teori poznaje si po tym, czy po
zwala formuowa trafne przewidywania, a kwarkowa hipoteza odnosia byskotliwe suk

247
cesy. Na przykad w rejestrze odkrytych czstek nie byo takiej, ktra skada si z
trzech dziwnych kwarkw, ale to nie powstrzymao nas przed nadaniem jej nazwy ome
ga minus (-). Poniewa czstki zawierajce kwark s maj okrelone wasnoci, mona
wic byo atwo przewidzie cechy hadronu skadajcego si z trzech kwarkw dziw
nych (sss). - jest bardzo dziwn i charakterystyczn czstk. W roku 1964 odkryto j
w komorze pcherzykowej w Brookhaven i zachowywaa si dokadnie tak, jak przewi
dzia Gell-Mann.
Nie rozwizao to, rzecz jasna, wszystkich spornych kwestii. W adnym wypadku!
Pozostao wiele pyta. Na pocztek: co sprawia, e kwarki trzymaj si razem? Ta po
tna sia w cigu trzydziestu lat staa si obiektem tysicy prac teoretycznych i ekspe
rymentalnych. Teoria zwana chromodynamik kwantow zaproponowaa nowy gatunek
czstek przenoszcych oddziaywanie - gluonw - ktrych zadaniem byoby cementowa
nie (!!) kwarkw w jedn cao. Ale wszystko w swoim czasie.

Zasady zachowania
W fizyce klasycznej obowizuj trzy fundamentalne zasady zachowania: energii, pdu i
momentu pdu. Ustalono, e s one cile zwizane z pojciem czasu i przestrzeni, o
czym przekonamy si take i my w przedostatniej czci wykadu. Teoria kwantw
wprowadzia wiele dodatkowych wielkoci, ktre take s zachowane, to znaczy nie ule
gaj zmianie w trakcie rozmaitych procesw subjdrowych, jdrowych i atomowych.
Przykadem moe by adunek elektryczny, parzysto i cae mnstwo nowych wasno
ci, takich jak izospin, dziwno, liczba barionowa czy liczba leptonowa. Wiemy ju, e
siy przyrody rni si midzy sob pod wzgldem przestrzegania zasad zachowania;
na przykad parzysto jest zachowana w oddziaywaniu silnym i elektromagnetycz
nym, lecz nie w sabym.
Aby sprawdzi zasad zachowania, trzeba przeanalizowa wielk liczb reakcji, w
ktrych konkretn wasno, powiedzmy adunek elektryczny, mona dokadnie okreli
przed reakcj i po niej. Przecie zasady zachowania energii i pdu byy tak mocno
ugruntowane, e w momencie, gdy wydawao si, i pewne sabe procesy ich nie spe
niaj, zapostulowano istnienie neutrina, aby ocali zasady. Posunicie to okazao si
trafne. Inn przesank, ktra wiadczy o obowizywaniu zasad zachowania, jest fakt,
e pewne reakcje po prostu nie chc zachodzi. Na przykad elektron nie rozpada si na
dwa neutrina, bo pogwacioby to zasad zachowania adunku. Podobnie rzecz si ma z
rozpadem protonw - nigdy do niego nie dochodzi. Protonom przypisano liczb bariono
w, ktra wynika z ich trjkwarkowej budowy. Tak wic proton, neutron, lambda, sigma i
tak dalej - wszystkie trjkwarkowce - maj liczb barionow rwn +1. Liczba barionowa
odpowiadajcych im antyczstek wynosi -1. Wszystkie mezony, noniki oddziaywania i
leptony maj liczb barionow rwn zeru. Jeli zasada zachowania liczby barionowej
obowizuje w sposb cisy, to najlejszy barion - proton - nie moe si rozpa, ponie
wa wszyscy lejsi kandydaci na produkty rozpadu maj liczb barionow rwn zeru.
Oczywicie, w zderzeniu protonu z antyprotonem liczba barionowa rwna si zeru i w
tym wypadku moe powsta waciwie wszystko. Tak wic liczba barionowa wyjania,
dlaczego proton jest trway. Neutron rozpada si na proton, elektron i antyneutrino. Pro
ton uwiziony wewntrz jdra rozpada si na neutron, pozyton i neutrino. W obu tych
reakcjach przestrzegana jest zasada zachowania liczby barionowej.

248
Godzien litoci jest ten, kto yje wiecznie. Proton nie moe rozpa si na piony, bo
pogwaciby zasad zachowania liczby barionowej. Nie moe rozpa si na neutron,
pozyton i neutrino, gdy zabrania mu tego zasada zachowania energii. Nie moe roz
pa si na neutrina czy fotony ze wzgldu na zasad zachowania adunku. Jest jesz
cze wicej zasad zachowania i mamy wraenie, e to wanie one nadaj wiatu
ksztat. Z oczywistych wzgldw rozpad protonu zagraaby naszej wasnej egzystencji.
Niewtpliwie wszystko zaleaoby jeszcze od czasu ycia protonw. Skoro Wszechwiat
ma okoo 15 miliardw lat, to znacznie duszy okres poowicznego rozpadu nie miaby
zbyt wielkiego wpywu na losy Republiki.
Nowsze zunifikowane teorie pola przewiduj jednak, e liczba barionowa nie jest
cile zachowana. Ta przepowiednia daa impuls do podjcia imponujcych wysikw
majcych na celu wykrycie rozpadu protonu (jak dotd bez powodzenia) i stanowi do
br ilustracj przyblionych zasad zachowania. Jednym z przykadw takich zasad jest
parzysto. Dziwno wprowadzono po to, by zrozumie, dlaczego pewne bariony yj
znacznie duej, ni mona si spodziewa, wziwszy pod uwag wszystkie stany ko
cowe moliwe do osignicia na skutek rozpadu. Pniej dowiedzielimy si, e dziw
no czstki - lambdy czy kaonu - oznacza obecno kwarka s. Czstki lambda i kaony
rozpadaj si w kocu, a w procesie tym kwark s ulega przemianie w kwark d. Jed
nak reakcja ta zachodzi pod wpywem oddziaywania sabego; oddziaywanie silne nie
ma nic wsplnego z procesem s
d. Innymi sowy, dziwno jest zachowana w od
dziaywaniach silnych. Poniewa za oddziaywanie sabe jest sabe, rozpad lambd, ka
onw i innych czonkw tej rodziny przebiega powoli i czstki te yj dugo - 10 -10 se
kundy zamiast 10-23 sekundy, typowego czasu ycia, gdy dozwolone s rozpady zacho
dzce na skutek oddziaywa silnych.
Dobrze si stao, e dziki eksperymentom zdobyto tak wiele danych wiadczcych
o obowizywaniu zasad zachowania, poniewa istniej matematyczne dowody na to, i
s one zwizane z gbokimi symetriami, ktrych przestrzega przyroda. (A od Talesa
po Sheldona Glashowa zawsze chodzi wanie o symetri). Zwizek ten zosta wykryty
w 1920 roku przez matematyczk Emm Noether.
Ale wrmy do naszej historii.

Niobowe jaja
Cho odkryto omeg minus i zanotowano inne sukcesy, nikt nigdy nie widzia samego
kwarka. Nie mwi tego jako sceptyczna suchaczka wykadu, lecz jako fizyk. Zweig
twierdzi od pocztku, e asy/kwarki s rzeczywistymi obiektami, ale gdy John Peoples
(obecny dyrektor Fermilabu) by modym eksperymentatorem poszukujcym kwarkw,
Gell-Mann powiedzia mu, eby sobie nimi nie zawraca gowy, gdy kwarki su tylko
do prowadzenia oblicze.
Powiedzenie czego takiego eksperymentatorowi jest rwnoznaczne z rzuceniem
rkawicy. Wszdzie rozpoczto poszukiwania kwarkw. Oczywicie, zawsze, kiedy wy
wiesi si list goczy, sypi si faszywe doniesienia. Ludzie szukali dziwacznego adun
ku elektrycznego ukrytego w promieniowaniu kosmicznym, w osadach na dnie oce
anw, w starym, dobrym winie (n-nie ma tu kw-warkw, hep!). Przy prbach uwolnienia
kwarkw z ptajcych je okoww zatrudniono wszystkie akceleratory. adunek 1/3 lub

249
2/3 byoby stosunkowo atwo wykry, ale i tak wikszo poszukiwa spezaa na ni
czym. Jeden eksperymentator z Uniwersytetu Stanforda ogosi, e pochwyci kwark za
pomoc malekich, precyzyjnie wykonanych kul z niobu. Euforia opada, gdy nie udao
si powtrzy eksperymentu, a pozbawieni krzty respektu studenci nosili koszulki z na
pisem: Musisz mie jaja1 z niobu, jeli chcesz usidli kwarki.
Dziwaczno kwarkw, niemono ich znalezienia oraz dwuznaczno pierwotnej
koncepcji spowodoway, e pomys ten zaakceptowano dopiero pod koniec lat sze
dziesitych, kiedy rezultaty innych eksperymentw zaczy wiadczy o tym, i istnienie
kwarkw - lub przynajmniej jakich kwarkopodobnych stworw - jest niezbdne. Pojcie
kwarka wprowadzono po to, by wyjani istnienie i wasnoci wielkiej liczby hadronw,
jeli wic proton skada si z trzech kwarkw, to dlaczego nie mona ich zobaczy? No
c, ju przedtem zdradziem ten sekret. Mona je zobaczy. Powtarza si historia Ru
therforda.

Rutherford wraca
Za pomoc nowych wizek elektronw, produkowanych przez SLAC, rozpoczto w
1967 roku seri eksperymentw rozproszeniowych. Chciano w ten sposb dokadniej
zbada struktur protonu. Elektron o duej energii nadlatuje i uderza w proton w wo
dorowej tarczy. Elektron opuszczajcy miejsce zderzenia ma duo mniejsz energi i
poda w kierunku znacznie odchylonym od pierwotnego. Mona powiedzie, e punk
towe obiekty wewntrz protonu oddziauj na elektron podobnie jak jdro atomu na
czstki Rutherforda, cho problem ten jest nieco subtelniejszy.
Zespoem z Uniwersytetu Stanforda kierowali Richard Taylor (fizyk pracujcy w
SLAC, Kanadyjczyk), Jerome Friedman i Henry Kendall (obaj z MIT). Wielk pomoc
otrzymali od Richarda Feynmana i Jamesa Bjorkena, kibicujcych im gorco. Feynman
suy sw energi i wyobrani przy rozwizywaniu zagadnie zwizanych z oddziay
waniem silnym, a zwaszcza przy szukaniu odpowiedzi na pytanie: Co siedzi w rodku
protonu? Czsto przyjeda na Uniwersytet Stanforda ze swej staej siedziby w Cal
tech w Pasadenie. Bjorken, teoretyk ze Stanford, by gboko zainteresowany przebie
giem eksperymentu i reguami lecymi u podstaw pozornie niespjnych danych.
Twierdzi, e reguy te powinny wskazywa na podstawowe prawa (we wntrzu czarnej
skrzynki) rzdzce struktur hadronw.
Musimy teraz wrci na chwil do naszych dobrych znajomych, Demokryta i Bo
kovia, ktrzy nawietlili to zagadnienie. Jako kryterium pozwalajce okreli, czy dana
czstka jest a-tomem, Demokryt przyj jej niepodzielno. Wedug modelu kwarkowe
Nieprzetumaczalna gra sw: w jzyku angielskim sowo balls oznacza zarwno kule, jak
i (wulgarnie) jaja lub jdra. Nie sposb w tym miejscu powstrzyma si od opowiedze
nia innej anegdoty, zbudowanej na tej samej niejednoznacznoci. Anegdot t zawdzicza
my George'owi Gamowowi, ktry zawar j w swej autobiografii My World Line. Przebywajc
pod koniec lat trzydziestych w Cambridge u Rutherforda, pewnego dnia Gamow zosta we
zwany do niego w trybie pilnym. Rutherford siedzia na swym biurku, trzymajc w rce list.
Do diaba, o co im chodzi?! - zawoa na widok Gamowa. Okazao si, e studenci z Rosto
wa nad Donem wystosowali list, w ktrym zawiadamiali Rutherforda, i wybrali go na ho
norowego przewodniczcego uniwersyteckiego Klubu Fizykw, poniewa udowodni, e ato
my maj jaja (przyp. red.).
1

250
go, proton jest tak naprawd zlepkiem trzech szybko poruszajcych si kwarkw, ale
poniewa kwarki te zawsze s ze sob poczone, proton wydaje si by niepodzieln
czstk. Bokovi wprowadzi drugie kryterium. Czstka elementarna, czyli a-tom, musi
by punktem. Tego kryterium proton zdecydowanie nie spenia. Zesp zoony z pra
cownikw MIT i SLAC z pomoc Feynmana i Bjorkena uzna, e w tym wypadku ope
racyjnym kryterium powinna by raczej punktowo czstki, a nie jej niepodzielno. In
terpretacja uzyskanych danych w ramach modelu punktowych skadnikw protonu wy
magaa znacznie wicej finezji ni w wypadku eksperymentu Rutherforda, dlatego te
bardzo szczliwie si zoyo, e zespoowi pomagao dwch najlepszych teoretykw
na wiecie. W rezultacie okazao si, e dane rzeczywicie wskazyway na obecno
punktowych obiektw poruszajcych si wewntrz protonu. W roku 1990 Taylor, Fried
man i Kendall zgarnli Nobla za udowodnienie istnienia kwarkw. (To wanie ich mia
na myli Jay Leno w cytacie otwierajcym ten rozdzia).
Jak mogli zobaczy kwarki, skoro one nigdy nie s swobodne? Dobre pytanie. Wy
obra sobie, drogi Czytelniku, zamknite pudeko zawierajce trzy kulki. Potrzsasz nim,
przechylasz na wszystkie strony, suchasz i wycigasz wniosek: trzy kulki. Inna sprawa,
e kwarki zawsze wykrywa si w pobliu innych kwarkw i ta blisko moe zmienia
ich wasnoci. Trzeba byo zatem uwzgldni... piano, piano.
Teoria kwarkw zyskiwaa coraz wicej wyznawcw, zwaszcza e teoretycy ledz
cy napyw danych zaczli obdarza je coraz wiksz doz realnoci, nadawali im coraz
to nowe wasnoci, a niemono ich uwolnienia przeobrazili w swego rodzaju zalet.
Termin uwizienie nagle zacz si pojawia na kadym kroku. Kwarki s uwizione na
stae, poniewa energia potrzebna, aby je rozdzieli, ronie wraz ze wzrostem odlego
ci midzy kwarkami. Tote w miar zwikszania wysikw majcych na celu rozdziele
nie kwarkw, okazuje si, e jest do energii na wytworzenie nowej pary kwark-anty
kwark i zamiast dwch kwarkw mamy ju cztery, czyli dwa mezony. To troch tak, jak
bymy prbowali zabra ze sob tylko jeden koniec sznurka. Sznurek pka i... trach!...
mamy dwa sznurki.
Orodki naukowe z zachodniego wybrzea Stanw Zjednoczonych stay si w za
sadzie monopolistami w dziedzinie rozszyfrowywania kwarkowej struktury na podstawie
eksperymentw rozproszeniowych z udziaem elektronw. Musz wszake zaznaczy,
e bardzo podobne dane w tym samym czasie uzyskaa moja grupa w Brookhaven.
artowaem czasem, e gdyby Bjorken pracowa we wschodnich stanach, to ja odkry
bym kwarki.
Dwa zupenie rne dowiadczenia przeprowadzone przez SLAC i Brookhaven do
wodz, e do kwarkw mona dotrze na kilka sposobw. W obu wypadkach wodr
suy jako tarcza, ale Taylor, Friedman i Kendall uywali elektronw w charakterze
sond, my za posuylimy si protonami. W SLAC w rejon czarnej skrzynki zderze
posyano elektrony i mierzono ich wasnoci, gdy w obszar opuszczay. Towarzyszyo
im mnstwo innych rzeczy, takich jak protony i piony, ale nie zwracano na nie uwagi. W
Brookhaven zderzalimy protony z wizki z protonami z jder uranu i koncentrowali
my si na pomiarach powstajcych par mionw. (Tym, ktrzy nie uwaali, przypomi
nam, e elektrony i miony s leptonami o identycznych wasnociach, tylko e mion jest
prawie 200 razy ciszy od elektronu).
Mwiem wczeniej, e eksperyment przeprowadzony w SLAC przypomina ekspe
ryment, w ktrym Rutherford stwierdzi istnienie jder. Tylko e Rutherford po prostu od
bija czstki alfa od jder i mierzy kty odbicia. Proces badany w SLAC by znacznie

251
bardziej skomplikowany. Uywajc jzyka teoretykw i odwoujc si do wyobrae
uformowanych na podstawie matematyki, mwi si, e nadlatujcy elektron wysya do
czarnej skrzynki foton przenoszcy oddziaywanie. Jeli foton ten ma odpowiednie wa
snoci, moe go pochon ktry z kwarkw. Gdy elektron odnosi sukces, to znaczy
wysya taki foton, ktry zostaje poknity, zmienia si jego energia i kierunek ruchu.
Opuszcza potem rejon czarnej skrzynki, odlatuje i zostaje namierzony. Innymi sowy,
energia wychodzcego elektronu mwi nam co o charakterze wysyanego fotonu i, co
waniejsze, o tym, co go pokno. Zachowanie fotonw mona interpretowa tylko jako
wynik absorpcji przez punktowe substruktury w protonie.
W dimionowym eksperymencie (nazwanym tak, bo powstaj w nim pary mionw)
przeprowadzonym w Brookhaven do rejonu czarnej skrzynki posyalimy wysokoener
getyczne protony. Energia protonu sprawia, e z czarnej skrzynki emitowany jest foton,
ktry, jeszcze zanim opuci rejon zderzenia, przeksztaca si w par mion-antymion, i
to wanie te czstki rejestrujemy. Podobnie jak w dowiadczeniu w SLAC, dziki temu
pomiarowi moemy si dowiedzie czego o wasnociach fotonu. Jednak a do roku
1972 nie rozumielimy podstaw teoretycznych tego eksperymentu; zreszt okazao si
pniej, e bez wielu rnych subtelnych dowodw nie sposb go jednoznacznie zinter
pretowa.
Jako pierwszi zrobili to Sidney Drell i jego student Tung Mo Yan z Uniwersytetu
Stanforda (nic dziwnego, tam wszyscy maj kwarki we krwi). Ich konkluzja: foton, ktry
wytwarza par mionw, powstaje wtedy, gdy kwark nadchodzcego protonu zderza si i
anihiluje z antykwarkiem w tarczy (albo na odwrt). Dzi interpretacja ta jest powszech
nie znana pod nazw procesu Drella-Yana, cho to my wymylilimy ten eksperyment, a
Drell zaledwie wynalaz odpowiedni model do jego opisu.
Gdy Richard Feynman w swej ksice nazwa mj dimionowy eksperyment do
wiadczeniem Drella-Yana - z pewnoci dla artu - zadzwoniem do Drella i poprosi
em go, eby skontaktowa si ze wszystkimi nabywcami tej ksiki i poprosi ich o wy
krelenie Drell-Yan na stronie 47 i napisanie w tym miejscu Lederman. Nie miaem
naprzykrza si Feynmanowi. Drell z ochot przysta na moj prob i sprawiedliwo
zatriumfowaa.
Od tego czasu przeprowadzono eksperyment Drella-Yana-Ledermana w niemal
wszystkich laboratoriach. Uzyskano komplementarne dane potwierdzajce szczegowy
opis procesu, w ktrym kwarki tworz protony i mezony. Niemniej badania wykonane w
SLAC i przez Drella-Yana-Ledermana nie przeobraziy wszystkich fizykw w wyznaw
cw teorii kwarkw. Niektrzy wci podchodzili do niej sceptycznie. W Brookhaven
mielimy przekonujc wskazwk, ktra mogaby nawrci nawet sceptykw, gdyby
my tylko potrafili j rozszyfrowa.
W eksperymencie z roku 1968, pierwszym tego rodzaju, obserwowalimy gadki
spadek liczby wytwarzanych par mionw ze wzrostem masy fotonw przenoszcych od
dziaywanie. Taki foton moe mie chwilowo dowoln mas, ale im jest ona wiksza,
tym krcej foton yje i tym trudniej go otrzyma. Znw Heisenberg. Pamitaj, drogi Czy
telniku, e im wiksza masa, tym mniejszy zasig czstki w przestrzeni, a zatem ze
wzrostem energii powinnimy obserwowa coraz mniej zdarze (coraz mniejsz liczb
par mionw). Przedstawiamy t zaleno na wykresie. Na poziomej osi (x) odkadamy
mas rosnc w praw stron. Na pionowej osi (y) zaznaczamy liczb par mionw. Po
winnimy wic otrzyma nastpujcy wykres:

252

Powinnimy uzyska krzyw gadko opadajc, co miaoby wskazywa na zawsze

malejc liczb produkowanych par mionw w miar zwikszania energii fotonw
opuszczajcych rejon czarnej skrzynki. Ale zamiast tego otrzymalimy co, co wygldao
nastpujco:

Dla masy rwnej okoo 3 GeV ten gadki spadek zostaje zaburzony przez rami,
zwane dzi ramieniem Ledermana. Rami, czyli wybrzuszenie na wykresie, wskazuje na
wystpowanie nieoczekiwanych zdarze, na co, czego nie sposb wytumaczy, odwo
ujc si jedynie do fotonw. To co nakada si na zwyke zdarzenia Drella-Yana. Nie
stety, nie potraktowalimy wwczas tego ramienia jako wiadectwa istnienia nowej
czstki, zaprzepacilimy tym samym okazj dokonania odkrycia, ktre ponad wszelk
wtpliwo potwierdzioby realno kwarkw.
Na marginesie trzeba doda, e nasze rozalenie, i umkno nam odkrycie punkto
wych obiektw wewntrz protonu, odkrycie, ktre moc szwedzkiego dekretu zostao
przypisane Friedmanowi, Kendallowi i Taylorowi, jest tylko pozornym alem. Chyba na
wet Bjorken nie byby w stanie dojrze w roku 1968 subtelnych zwizkw czcych
kwarki z dimionami z Brookhaven.
Patrzc z perspektywy czasu, eksperyment dimionowy naley do moich ulubio
nych. Jego koncepcja bya nowatorska. Strona techniczna bya dziecinnie prosta: tak

253
prosta, e straciem okazj do dokonania gwnego odkrycia dziesiciolecia. Na uzyska
ne wyniki skaday si trzy rzeczy: dowd Drella-Yana na istnienie punktowych struktur,
potwierdzenie koncepcji koloru, wynikajce z mierzonej absolutnej czstoci produko
wanych mionw (pniej omwimy t koncepcj) i odkrycie czstki J/psi (zaraz do niej
dojdziemy). Kade z tych dokona uhonorowano Noblem. Gdybymy przeprowadzili
nasz eksperyment jak naley, Krlewska Szwedzka Akademia Nauk mogaby zaoszcz
dzi przynajmniej dwie nagrody!

Rewolucja Listopadowa
W latach 1972-1973 zainicjowano dwa eksperymenty, ktre zmieniy oblicze fizyki. Je
den rozpocz si w Brookhaven - starej bazie wojskowej pooonej wrd karowatych
sosen i piachu, w odlegoci 10 minut spaceru od najpikniejszych pla wiata, na po
udniowym kracu Long Island. Miejscem drugiego by SLAC rozoony wrd brunat
nych wzgrz grujcych nad kampusem Uniwersytetu Stanforda, zabudowanym w stylu
hiszpaskim. Oba eksperymenty przeprowadzono ot tak sobie, aden nie mia konkret
nego celu, ale zakoczyy si pod koniec roku 1974 z hukiem, ktry roznis si po ca
ym wiecie. Wydarzenia z koca roku 1974 zapisay si w historii fizyki jako Rewolucja
Listopadowa. Gawdz o niej przy ogniskach; wszdzie tam, gdzie gromadz si fizycy,
by wspomina dawne czasy, wielkich bohaterw i popija rdlan wod. Odszed w
przeszo prawie mistyczny pogld teoretykw, e przyroda musi by liczna i syme
tryczna.
Przede wszystkim musimy wspomnie, e hipoteza kwarkw niczym nie zagraaa
pozycji elektronu jako czstki elementarnej - a-tomu. Mielimy dwie klasy punktowych atomw - kwarki i leptony. Elektron wraz mionem i neutrinami nale do leptonw.
Wszystko byoby dobrze, gdyby nie to, e Schwartz, Steinberger i Lederman wypaczyli
symetri swoim dwuneutrinowym eksperymentem. Teraz byy cztery leptony (elektron,
neutrino elektronowe, mion i neutrino mionowe), ale tylko trzy kwarki (grny, dolny i
dziwny). W roku 1972 tabelka z czstkami elementarnymi mogaby wyglda nastpu
jco:
kwarki
leptony

u d s
e
e

Be! Zreszt nikt nie robiby takiej tabelki, bo po co? Nie miaaby adnego sensu.
Leptony ukaday si w elegancki parzysty ukad, natomiast kwarki stanowiy obrzydliw
trjk, a przecie teoretycy ju znacznie wczeniej zniechcili si do liczby trzy.
Teoretycy Sheldon Glashow i James Bjorken ju w roku 1964 zauwayli, e byoby
wprost uroczo, gdyby istniay cztery kwarki. Czwarty kwark przywrciby symetri midzy
kwarkami a leptonami, symetri, ktr zaburzyo dokonane przez nas odkrycie neutrina
mionowego - czwartego leptonu. W roku 1970 pojawi si bardziej przekonujcy teore
tyczny powd, aby podejrzewa, e czwarty kwark rzeczywicie istnieje. Sformuowa go
Glashow razem ze wsppracownikami w piknym, acz skomplikowanym wywodzie. Od

254
tego czasu Glashow sta si zagorzaym adwokatem kwarkw. Napisa nawet kilka ksi
ek, by pokaza wiatu, jak zapamitale potrafi broni ukochanej idei. Shelly, jak nazy
waj go jego wielbiciele i wrogowie, jeden z gwnych architektw modelu standardo
wego, jest take bardzo ceniony za dar snucia opowieci, za cygara i krytyczne uwagi
na temat trendw w teorii.
Glashow sta si aktywnym propagatorem teoretycznego wynalazku - czwartego
kwarka - ktry nazwa (oczywicie) kwarkiem powabnym (charm). Podrowa po wie
cie, z seminarium na warsztaty, z warsztatw na konferencj, i namawia dowiadczal
nikw do szukania powabnego kwarka. Chodzio mu o to, e nowy kwark i nowa syme
tria (kwarki take wystpowayby w parach: grny/dolny i powabny/dziwny) pozwoliyby
pozby si wielu patologii widocznych w teorii oddziaywania sabego. Dziki kwarkowi
powabnemu mona by byo na przykad skasowa pewne reakcje, ktrych nie obserwo
wano, a ktre do tej pory teoria dopuszczaa.
Z wolna Glashow zdobywa poplecznikw, przynajmniej pord teoretykw. W le
cie 1974 roku ukaza si przegldowy artyku The Search for Charm (Poszukiwania
Powabu), napisany przez Mary Gaillard (jedn z tragicznie niewielu kobiet w fizyce i
jednego z najlepszych teoretykw obojga pci), Bena Lee i Jona Rosnera. Artyku ten
by szczeglnie pouczajcy dla eksperymentatorw, poniewa wykazywano w nim, e
taki kwark, nazwijmy go c, i jego antykwark c mog powsta w czarnej skrzynce zde
rzenia i wyoni si z niej jako neutralny mezon cc, w ktrym oba kwarki s ze sob
zwizane. Uczeni wyrazili nawet przypuszczenie, e stare dane dotyczce par mionw,
zebrane w Brookhaven przez moj grup, mogy wanie wiadczy o rozpadzie mezo
nu cc na dwa miony, co tumaczyoby pojawianie si ramienia Ledermana w okolicy 3
GeV. Innymi sowy, mezon cc mia najprawdopodobniej mas rwn 3 GeV.

Poszukiwanie wybrzusze
No tak, ale to wci byo tylko gadanie teoretykw. W rnych publikowanych pniej
relacjach z przebiegu Rewolucji Listopadowej prbowano dawa do zrozumienia, e
eksperymentatorzy urabiali sobie rce po okcie, aby za wszelk cen zweryfikowa
idee teoretykw. Nic podobnego. Badali tylko teren - to tu, to tam. W wypadku fizykw z
Brookhaven, ich eksperyment sprowadza si do polowania na wybrzuszenia: do poszu
kiwania nieoczekiwanych danych, ktre mogyby wskazywa na jakie nowe zjawisko - a
wic czego, co pozwolioby podway ca teori, a nie j ugruntowa.
Podczas gdy Glashow, Gaillard i inni rozprawiali o powabie, fizyka eksperymental
na zajmowaa si swoimi wasnymi problemami. Wspzawodnictwo midzy akcelerato
rami elektronowo-pozytonowymi i protonowymi rozgorzao ju wtedy na dobre. Lepto
nowcy wiedli oywion debat z hadronowcami. Wprawdzie elektrony nie wskray wie
le, ale trzeba byo sysze t propagand! Poniewa uwaa si, e elektrony s czstka
mi pozbawionymi struktury, przyjmuje si, i mog one zapewni czyste warunki po
cztkowe: elektrony i pozytony zmierzaj ku sobie w czarnej skrzynce. Jasne i proste.
Zgodnie z modelem opisujcym te zderzenia, pierwszym etapem jest kolizja czstki z
antyczstk; w wyniku zderzenia powstaje foton o energii rwnej sumie energii obu
czstek.
Foton yje bardzo krtko, szybko materializuje si w postaci par czstek o stosow
nej masie, spinie i innych liczbach kwantowych, wymaganych przez zasady zachowa

255
nia. Czstki te opuszczaj rejon czarnej skrzynki i zazwyczaj moemy obserwowa: (1)
elektron i pozyton, (2) par mion-antymion albo (3) rozmaite hadrony w przernych
kombinacjach zalenych od warunkw pocztkowych - energii i wasnoci kwantowych
fotonu. Bogactwo moliwych stanw kocowych wywodzcych si od prostego stanu
pocztkowego przemawia na korzy tej techniki.
Porwnaj to, drogi Czytelniku, ze zderzeniem dwch protonw. Kady proton to trzy
kwarki, ktre wywieraj na siebie nawzajem silne oddziaywanie. Oznacza to, e w
szybkim tempie wymieniaj midzy sob gluony, czstki przenoszce silne oddziaywa
nie (zapoznamy si z nimi poniej). eby jeszcze bardziej skomplikowa obraz naszego
protonu, po drodze od, powiedzmy, kwarka u do kwarka d gluon moe na moment za
pomnie o swej misji i zmaterializowa si (tak jak foton) w postaci pary kwark-anty
kwark, powiedzmy: s i s. Kwarki te pojawiaj si przelotnie, bo gluon musi szybko si
pozbiera i da si pochon, ale przecie i tak zd skomplikowa spraw.
Fizycy, ktrzy utknli przy urzdzeniach wykorzystujcych elektrony, pogardliwie
nazywali proton mietnikiem i zderzenia protonu z protonem albo protonu z antyproto
nem przedstawiali - nie bez racji - jako zderzenia dwch mietnikw, z ktrych wylatuj
skorupki od jajek, skrki od bananw, fusy po kawie i podarte kupony totolotka.
Na przeomie lat 1973/1974 zbieranie danych rozpocz stanfordzki akcelerator
elektronw i pozytonw, zwany SPEAR. I wwczas natrafiono na niewytumaczalne zja
wisko. Wygldao na to, e liczba zderze, w ktrych wyniku powstaway hadrony, bya
wiksza od przewidywanej teoretycznie. Caa historia wygldaa bardzo skomplikowanie
i niezbyt interesujco a do padziernika 1974 roku. Fizycy ze SLAC pod kierownic
twem Burtona Richtera, bdcego (zgodnie z odwieczn tradycj szefw grup) akurat
na wakacjach, zaczli zdawa sobie spraw z ciekawego efektu, ktry pojawia si, gdy
suma energii zderzajcych si czstek sigaa 3 GeV, czyli do sugestywnej wielkoci,
jak moe, drogi Czytelniku, pamitasz.
Pikanterii caej tej sprawie dodawao to, e pi tysicy kilometrw na wschd, w
Brookhaven, grupa z MIT powtarzaa nasz dimionowy eksperyment z 1967 roku. Kiero
wa nim Samuel C. C. Ting. Kr o nim plotki, e by liderem skautw na Tajwanie.
Zrobi doktorat w Michigan, sta doktorski odby w CERN i na pocztku lat szedzie
sitych doczy do mojej grupy jako starszy asystent na Uniwersytecie Columbia.
Ting by bardzo skrupulatnym, porzdnym i dobrze zorganizowanym dowiadczal
nikiem. Pracowa ze mn w Columbia przez kilka lat, nastpnie w laboratorium DESY
pod Hamburgiem, a potem zosta profesorem w MIT. Szybko sta si w fizyce czstek
elementarnych si (pit? szst?), z ktr naleao si liczy. W licie polecajcym,
jaki dla niego napisaem, specjalnie podkrelaem niektre jego sabsze strony - znana
sztuczka w takich wypadkach - by zakoczy cao stwierdzeniem: Ting - tak wany w
fizyce jak smak sodko-kwany w chiskiej kuchni. Prawd mwic, ywiem w stosun
ku do niego swego rodzaju uraz, ktrej rdo tkwio w czasach, gdy mj ojciec prowa
dzi ma pralni. Jako dziecko nasuchaem si wielu historii na temat chiskiej konku
rencji z naprzeciwka. Od tego czasu kady chiski fizyk sprawia, e robiem si niespo
kojny.
Gdy Ting pracowa w elektronowym laboratorium DESY, sta si ekspertem od ana
lizowania par elektron-pozyton, pochodzcych ze zderze elektronw, i zdecydowa, e
korzystniejsza bdzie detekcja par elektronw w eksperymencie Drella-Yana; przepra
szam, chciaem powiedzie w dileptonowym eksperymencie Tinga. A zatem w roku
1974 w Brookhaven Ting wykorzystywa (w odrnieniu od konkurencji ze SLAC, pracu

256
jcej z elektronami i pozytonami) wysokoenergetyczne protony skierowane na stacjo
narn tarcz i za pomoc najnowszej aparatury analizowa pary elektron-pozyton wya
niajce si z czarnej skrzynki. Dysponowa znacznie precyzyjniejszymi detektorami ni
to prymitywne urzdzenie, ktre sami zmontowalimy siedem lat wczeniej. Za pomoc
komr drutowych Charpaka mg dokadnie okreli mas fotonu wirtualnego czy czego
kolwiek innego, co dao pocztek obserwowanej parze elektron-pozyton. Poniewa za
rwno elektron, jak i mion s leptonami, tylko od ciebie zaley, ktre z nich postano
wisz wykrywa. Ting polowa wic na wybrzuszenia, raczej rozglda si w poszukiwa
niu nowego zjawiska, ni prbowa zweryfikowa now hipotez. Z przyjemnoci
mog pj z teoretykiem do chiskiej restauracji na obiad - stwierdzi kiedy Ting - ale
robienie tego, o czym oni mwi, to zupena strata czasu. Trudno sobie wyobrazi ko
go o bardziej odpowiedniej osobowoci dla odkrycia kwarka powabnego.
Zrzdzeniem losu eksperymenty w Brookhaven i SLAC doprowadziy do tego sa
mego odkrycia, ale a do dziesitego listopada 1974 roku obie grupy nic o sobie na
wzajem nie wiedziay. Co czy te dwa dowiadczenia? W eksperymencie w SLAC
elektron zderza si z pozytonem. W pierwszej fazie tego zderzenia powstaje wirtualny
foton. W eksperymencie z Brookhaven na pocztku mamy niesychanie skomplikowa
n sytuacj, ale tu obserwuje si te fotony tylko wtedy, gdy wyoni si ju z czarnej
skrzynki i przemieni si w par elektron-pozyton. A zatem w obu eksperymentach
chodzio o fotony, ktre przejciowo mog mie dowoln mas/energi, zalen od siy
zderzenia. Wielokrotnie wyprbowany model tego, co dzieje si podczas zderze w
SLAC, mwi, e powstaje wtedy foton, ktry nastpnie przemienia si w hadrony: trzy
piony albo pion i dwa kaony, albo proton, antyproton i dwa piony, albo kilka mionw
czy elektronw i tak dalej. Mamy tu wiele moliwoci, w zalenoci od pocztkowej
energii, spinu, pdu i innych zmiennych.
Dlatego te, jeli istnieje co, co ma mas mniejsz od sumy energii dwch zderza
jcych si wizek, to take moe powsta na skutek tego zderzenia. A nawet jeli to
co ma te same liczby kwantowe co foton, to moe zdominowa reakcj w wypadku,
gdy suma energii zderzajcych si czstek jest dokadnie rwna masie tego czego.
Mwiono mi, e dwik o pewnej okrelonej wysokoci i sile zapiewany przez tenora
moe doprowadzi do pknicia szklanki. Nowe czstki powstaj w ten sam sposb.
W wersji eksperymentu z Brookhaven akcelerator posya proton w nieruchom
tarcz; w danym wypadku w niewielki kawaek berylu. W chwili gdy stosunkowo duy
proton uderza w stosunkowo due jdro berylu, moe si zdarzy - i rzeczywicie si
zdarza - wiele ciekawych rzeczy. Kwark uderza w kwark, kwark uderza w antykwark,
kwark uderza w gluon, gluon uderza w gluon. Niezalenie od tego, jak energi akcele
rator nadaje protonowi, s to zderzenia o znacznie mniejszej energii, bo kwarki - skad
niki protonu - dysponuj tylko czci jego cakowitej energii. Dlatego te pary leptonw
rejestrowane przez Tinga wyaniay si z maszyny z przypadkowymi energiami. Zalet
tak skomplikowanego stanu pocztkowego jest to, e z okrelonym prawdopodobie
stwem mona wyprodukowa wszystko, co tylko si da przy danej energii. Strasznie
duo moe si zdarzy podczas zderzenia dwch mietnikw. Niestety, nowych rzeczy
trzeba szuka na wielkiej stercie rupieci. eby przekonujco udowodni istnienie nowej
czstki, potrzeba wielu cykli eksperymentalnych. I jeszcze potrzebny jest dobry detek
tor. Na szczcie Ting mia istne cacuszko.
Wrcz przeciwnie rzecz si miaa ze SPEAR w SLAC. Tam zderzay si elektrony z
pozytonami. Proste. Punktowe czstki - materia z antymateri - zderzaj si i anihiluj.

257
Materia zmienia si w czyste wiato - foton wirtualny. Ta paczuszka energii z kolei
przeksztaca si w materi. Jeli obie wizki maj, powiedzmy, 1,5525 GeV, to w ka
dym zderzeniu uczestniczy dokadnie dwa razy tyle energii - 3,105 GeV. I jeli istnieje
czstka o tej wanie masie, to powstanie w miejsce fotonu. Prawie e nie ma wyjcia:
trzeba dokona odkrycia. Wszystkie zderzenia maj jednakow, z gry okrelon ener
gi. By j zmieni, fizycy musz przestawi magnesy i wyregulowa mnstwo innych
rzeczy. Fizycy na Uniwersytecie Stanforda nauczyli si bardzo precyzyjnie dobiera
energi maszyny, znacznie precyzyjniej, ni zakada to pierwotny projekt tego urzdze
nia, co byo podziwu godnym osigniciem technicznym. Szczerze mwic, nie sdzi
em, e im si to uda. Wad tego typu urzdze jest to, e trzeba bardzo powoli, w mini
malnych odstpach przemierza cae obszary energii. Z drugiej strony, jeli si trafi na
waciw energi - albo jeli si ma dostp do poufnych informacji, i o to wanie rozgo
rza cay spr - w cigu kilku godzin mona odkry now czstk.
Wrmy na moment do Brookhaven. W latach 1967-1968, gdy zaobserwowalimy
dziwne rami dimionowe, mierzylimy czstki o energii od 1 GeV do 6 GeV. Przy 6 GeV
liczba par mionw bya milion razy mniejsza ni przy 1 GeV. Przy 3 GeV liczba otrzymy
wanych par mionw wyranie si zwikszaa a do mniej wicej 3,5 GeV, kiedy to zno
wu pojawia si silna tendencja spadkowa. W roku 1967, gdy przygotowywalimy si do
opublikowania danych, dugo si spieralimy - my to znaczy siedmiu autorw ekspery
mentu - jak zinterpretowa to rami. Czy bya to czstka, ktrej przejawy znieksztaci
wpyw detektora? Czy nowy proces fizyczny, w ktrym wirtualne fotony powstaj w in
nych ni dotd ilociach? W 1969 roku nikt nie wiedzia, jak powstaj pary mionw.
Zdecydowaem, e dane nie byy dostatecznie wiarygodne, eby ogosi odkrycie.
No c, w spektakularnej konfrontacji w dniu 11 listopada 1974 okazao si, e
obie grupy - ze SLAC i z Brookhaven - dysponuj wyranymi danymi na temat wzmoc
nienia w rejonie 3,105 GeV. Gdy w SLAC nastawiono urzdzenie na t wanie energi
(co samo w sobie jest niemaym wyczynem!), liczniki rejestrujce zderzenia oszalay:
stokrotnie wzrosa liczba rejestrowanych kolizji; opadaa ona z powrotem do poziomu
wyjciowego, gdy akcelerator nastawiano na 3,100 lub 3,120 GeV. Trudno byo znale
t czstk z powodu bardzo maej szerokoci rezonansu. Ju przedtem sprawdzano
ten zakres energii w czasie trwania eksperymentu, ale zjawiska nie dostrzeono. W da
nych Tinga z Brookhaven dokadne pomiary par leptonw wskazyway na istnienie wy
ranego wzgrka w pobliu 3,10 GeV. On take stwierdzi, e wzgrek ten moe ozna
cza tylko jedno - odkrycie nowego stanu materii.
Po ogoszeniu wynikw rozgorzaa bardzo ostra dyskusja na temat tego, kto by
pierwszy? Oskarenia i plotki latay w t i z powrotem. Jeden z zarzutw gosi, e na
ukowcy ze SLAC znali wstpne wyniki Tinga i dlatego wiedzieli, gdzie szuka nowej
czstki. Druga strona utrzymywaa, e na pocztku wzgrek Tinga nie by przekonujcy i
zosta dopracowany dopiero w cigu paru godzin dzielcych ogoszenie wynikw SLAC
od owiadczenia Tinga. Grupa ze SLAC nazwaa swoj czstk psi (). Ting nada jej
imi J. Obecnie nazywa si j J/ lub J/psi. W rodowisku fizykw zapanowaa znowu
mio i harmonia. Mniej wicej.

Skd to cae zamieszanie (i troch kwanych winogron)

258
Wszystko to jest szalenie ciekawe, ale po co tyle haasu? Wiadomo o wsplnym
owiadczeniu z jedenastego listopada rozniosa si natychmiast po caym wiecie. Tak
wspomina te dni jeden z naukowcw z CERN: To byo nie do opisania. Wszyscy o
tym rozmawiali na korytarzach. O odkryciu poinformowa New York Times w niedziel
nym wydaniu na pierwszej stronie:
ZNALEZIONO NOWY I ZADZIWIAJCY RODZAJ CZSTKI ELEMENTARNEJ. Scien
ce: DWIE NOWE CZSTKI RADUJ I ZADZIWIAJ FIZYKW.
A Walter Sullivan, jeden z najlepszych popularyzatorw nauki, napisa pniej w New
York Timesie: Chyba jeszcze nigdy w fizyce nie zapanowaa podobna wrzawa... i nie
zanosi si, e szybko si to wszystko uspokoi. Zaledwie dwa lata pniej, w roku 1976,
Ting i Richter wsplnie otrzymali Nagrod Nobla za odkrycie J/.
Wiadomo o odkryciu dotara do mnie, gdy ciko pracowaem w Fermilabie nad
eksperymentem o egzotycznej nazwie E-70. Czy potrafi teraz, po siedemnastu latach,
przypomnie sobie uczucia, ktrych wtedy dowiadczyem? Jako naukowiec i fizyk cz
stek elementarnych ucieszyem si dokonanym przeomem. Rado ta zmieszana bya
oczywicie z zazdroci, a nawet z odrobin morderczej zawici wobec odkrywcw.
To normalna reakcja. Przecie ja ju to zrobiem - Ting powtarza mj eksperyment! To
prawda, e w latach 1967-1968 nie istniay jeszcze detektory, ktre pozwoliyby Tingowi
przeprowadzi tak dokadne pomiary. Niemniej stary eksperyment z Brookhaven mia w
sobie elementy godne uhonorowania dwiema Nagrodami Nobla - gdybymy tylko mieli
lepsze detektory i gdyby Bjorken pracowa w Columbia, i gdybymy byli ciut inteligent
niejsi... Gdyby babcia miaa wsy...
No c, sam jestem sobie winien. Po znalezieniu w roku 1967 tajemniczego pagr
ka, postanowiem dalej bada dileptony za pomoc nowych, wanie wprowadzanych
potniejszych maszyn. W roku 1971 CERN mia uruchomi nowy akcelerator protonw,
ISR, o efektywnej energii dwudziestokrotnie wyszej ni dostpna w urzdzeniu pracu
jcym w Brookhaven. Porzuciem wic wrbla, ktrego miaem w garci, i zgosiem
projekt badawczy w CERN. Gdy zaczlimy zbiera dane w roku 1972, znw nie zdoa
em dostrzec J/psi, tym razem na skutek bardzo silnego ta nieproszonych pionw. Po
nadto nowe urzdzenie napromieniowywao nasz nowiutki detektor czstek ze szkem
oowiowym, o czym nie mielimy pojcia. Zaobserwowane to samo w sobie okazao
si odkryciem - zarejestrowalimy hadrony o duym pdzie poprzecznym. Byy to kolej
ne dane wiadczce o kwarkowej budowie protonu.
Tymczasem w roku 1971 przygotowywano si do uruchomienia w Fermilabie
dwusetki. Tam te prbowaem szczcia. Eksperyment w Fermilabie rozpocz si na
pocztku 1973 roku i na swe usprawiedliwienie mam... No c, tak naprawd to nie za
bralimy si nawet do robienia tego, co planowalimy, bo zainteresoway nas ciekawe
dane, jakie otrzymyway inne grupy pracujce w nowym laboratorium Fermilabu.
Wszystko spezo na niczym i zanim wreszcie znowu zabralimy si do dileptonw, Re
wolucj Listopadow opisywano ju w podrcznikach. Tak wic nie tylko przegapiem
czstk J/psi w Brookhaven, ale take na dwch nowych maszynach, co stanowi swego
rodzaju rekord zaniedbania w fizyce czstek elementarnych.
Nie odpowiedziaem jeszcze na pytanie: no i co z tego? J/psi jest hadronem, ale
przecie odkrylimy ju przedtem setki hadronw. Czemu mielibymy si podnieca
jeszcze jednym, nawet jeli ma tak fikun nazw? Chodzi o to, e ma bardzo du
mas - jest trzykrotnie cieszy od protonu, i o to, e jego masa jest bardzo wska - jej
szeroko nie przekracza 0,05 MeV.

259
Wska szeroko? Oznacza to rzecz nastpujc: nietrwaa czstka nie moe mie
wyranej, cile okrelonej masy. Mwi o tym zasada nieoznaczonoci Heisenberga. Im
krtszy okres ycia czstki, tym szerszy jest jej rozkad masy. Jest to zwizek kwantowy.
Mwic o rozkadzie masy, mamy na myli to, e seria pomiarw daje w efekcie rne
wyniki, ktrych wykres przyjmuje ksztat krzywej dzwonowej, znanej z rachunku praw
dopodobiestwa. Maksymalna warto tej krzywej, powiedzmy przy 3,105 GeV, zwana
jest mas czstki, a wielko odchylenia pomiarw od tej wielkoci jest zwizana z du
goci ycia czstki. Skoro nieokrelono odbija si w pomiarze, moemy to uj w
ten sposb, e w wypadku trwaej czstki dysponujemy w zasadzie nieskoczonym
czasem na dokonanie pomiaru jej masy i dlatego rozrzut wynikw jest nieskoczenie
wski. Natomiast nie mona zmierzy z dowoln dokadnoci masy bardzo krtko y
jcej czstki (nawet hipotetycznie). Chobymy uyli najczulszej aparatury, zawsze
otrzymamy znacznie rnice si od siebie rezultaty. Na przykad typowa czstka podle
gajca oddziaywaniu silnemu rozpada si w cigu 10-23 sekundy, a rozrzut masy wy
nosi okoo 100 MeV.
Jeszcze jedna sprawa. Wspominaem, e wszystkie hadrony oprcz swobodnego
protonu s nietrwae. Im wiksza jest masa hadronu czy jakiejkolwiek innej czstki, tym
krcej ona yje, bo ma do wyboru wicej rnych moliwoci rozpadu. A tu nie do, e
znajdujemy J/psi o ogromnej masie (w roku 1974 bya najcisz ze wszystkich zna
nych czstek), to jeszcze na dodatek stwierdzamy, i ma nadzwyczaj niewielki rozkad
masy, ponad tysic razy wszy ni typowa czstka podlegajca oddziaywaniu silnemu.
Czyli jest ona bardzo trwaa. Co powstrzymuje j przed rozpadem.

Nagi powab
Co opnia jej rozpad? Wszyscy teoretycy podnosz rce: nowa liczba kwantowa albo,
co na jedno wychodzi, nowa zasada zachowania. Jakiego rodzaju zasada zachowania?
Co jej podlega? Ach, na to ju kady dawa inn odpowied - do pewnego czasu.
Dane wci napyway, ale ju tylko z maszyn zderzajcych elektrony z pozytona
mi. Do akceleratora SPEAR doczy woski ADONE, a pniej niemiecki DORIS. Kolej
ne wybrzuszenie ukazao si przy energii rwnej 3,7 GeV. Nazwijmy je ' (psi prim); nie
ma potrzeby wspomina J, jako e byo to w caoci dzieci Uniwersytetu Stanforda.
(Ting i reszta wypadli z gry: ich urzdzenie zaledwie zdoao doprowadzi do odkrycia
czstki, ale ju nie dao sobie rady z badaniem jej wasnoci). Jednak pomimo gorcz
kowych wysikw, prby wyjanienia zadziwiajco maej szerokoci J/psi pocztkowo nie
przynosiy adnych rezultatw.
W kocu jedna z koncepcji zacza znajdowa coraz powszechniejsze uznanie.
By moe J/psi jest dugo oczekiwanym zwizkiem c i c - kwarka powabnego i jego
antykwarka. Innymi sowy, moe to jest mezon, przedstawiciel tej klasy hadronw, ktre
skadaj si z kwarka i antykwarka. Glashow nie posiada si z radoci i nazwa J/psi
charmonium. Jak si pniej okazao, ta interpretacja bya poprawna, ale udao si j
zweryfikowa dopiero po dwch latach. Trudnoci wynikay z tego, e kiedy c czy si
z c, znikaj wasnoci charakterystyczne dla powabu. Co c wnosi, to c znosi. Wpraw

260
dzie wszystkie mezony skadaj si z kwarka i antykwarka, lecz nie zawsze musi to by
kwark i jego wasny antykwark. Pion na przykad tworzy para ud.
Rozpoczy si poszukiwania nagiego powabu - mezonu skadajcego si z kwar
ka powabnego zczonego z, powiedzmy, antydolnym. Antydolny kwark nie skasowaby
powabnych wasnoci partnera, ktre mogyby wtedy ukaza si w caej swej krasie.
Byaby to sytuacja prawie idealna, skoro idealna - wolny kwark - jest niemoliwa. Mezon
cd znaleziono na Uniwersytecie Stanforda w 1976 roku za pomoc akceleratora elek
tronw i pozytonw. Dokonaa tego grupa naukowcw ze SLAC i Berkeley pod kierow
nictwem Gersona Goldhabera. Czstk nazwano D0 (D zero), a badania jej wasnoci
trway przez kolejne pitnacie lat. Dzi takie mezony jak cd, cs, czy cu dostarczaj nam
dziesitek modych doktorw. Ich badania przyczyniaj si do wzbogacenia naszej wie
dzy o wasnociach kwarkw.
Teraz wreszcie wiadomo byo, skd si bierze wsko J/psi. Powab jest now licz
b kwantow, a zasady zachowania rzdzce oddziaywaniem silnym nie pozwalaj, by
kwark c zmienia si w kwark o mniejszej masie. Dokona tego moe jedynie oddziay
wanie sabe i elektromagnetyczne, ale te dziaaj znacznie wolniej, std wanie dugi
okres ycia i maa szeroko masy.
Mniej wicej w tym samym okresie pozbyto si ostatnich zastrzee ywionych wo
bec koncepcji kwarkw: dziki tej hipotezie sformuowano daleko idce przewidywania,
ktre zostay potwierdzone. Prawdopodobnie nawet Gell-Mann zacz obdarza kwarki
jakimi elementami realnoci, cho problem ich uwizienia - nie moe istnie co takie
go jak swobodny kwark - wci odrnia kwarki od innych znanych nam czstek mate
rii. Z powabem ukad okresowy czstek znowu wyglda porzdnie:
KWARKI
grny (u)
dolny (d)

powabny (c)
dziwny (s)

LEPTONY
neutrino elektronowe (e)
neutrino mionowe ()
elektron (e)
mion ()
Mamy teraz cztery kwarki - to znaczy cztery zapachy kwarkw - oraz cztery lepto
ny. Moemy mwi zatem o dwch generacjach czstek, zajmujcych w naszej tabeli
oddzielne kolumny. Czstki u, d, e oraz e nale do pierwszej generacji. Poniewa u i
d tworz protony i neutrony, ta rodzina dominuje w naszym wspczesnym wiecie.
Drug generacj: c, s, oraz , mona spotka w intensywnym, cho ulotnym arze
akceleratorowych zderze. Nie powinnimy ignorowa tych czstek, cho mog si nam
wydawa niezwykle egzotyczne. My, nieustraszeni odkrywcy, musimy zrozumie, jak
rol wyznaczya im przyroda.
Nie oddaem tu w peni sprawiedliwoci teoretykom, ktrzy przewidzieli istnienie ta
kiej czstki i pomogli udowodni, e J/psi to charmonium. Jeli SLAC by eksperymen
talnym sercem caego tego przedsiwzicia, to Uniwersytet Harvarda okaza si jego
teoretycznym mzgiem. Sheldon Glashow i jego kolega ze szkoy redniej, Steve Wein
berg, korzystali z pomocy caego stadka modych zdolnych magikw. Wymieni tu tylko

261
Helen Quinn, poniewa znajdowaa si w centrum euforii towarzyszcej odkryciu char
monium i po dzi dzie jest jednym z moich ideaw.

Trzecia generacja
Zatrzymajmy si na chwil. Zawsze trudniej jest opisywa niedawne zdarzenia, zwasz
cza jeli samemu brao si w nich udzia. Nie upyno jeszcze do czasu, by nabra
stosownego dystansu i sta si bardziej obiektywnym, ale sprbujemy.
Mielimy lata siedemdziesite i dziki znacznemu zwikszeniu rozmiarw akcelera
torw i wyrafinowanym detektorom postp na drodze do odkrycia a-tomu nabra tempa.
Dowiadczalnicy zajmowali si wieloma zagadnieniami, zdobywali wiedz na temat roz
maitych powabnych obiektw, badali oddziaywania w coraz bardziej mikroskopowym
ujciu, myszkowali w rejonach najwyszych osigalnych energii. Sowem, zajmowali si
najistotniejszymi biecymi problemami. Potem postp ten zosta przyhamowany, gdy
coraz trudniej przychodzio znajdowanie funduszy na prowadzenie bada. Wojna w
Wietnamie, ktra wyczerpaa nie tylko naszego ducha, lecz take skarbiec, kryzys pali
wowy i oglna chandra spowodoway odwrt od bada podstawowych. Nasi koledzy
uprawiajcy Ma Nauk ucierpieli na tym wszystkim jeszcze bardziej ni my, bo fizyk
wysokich energii przed takimi niekorzystnymi skutkami czciowo chroni to, e naukow
cy cz swe wysiki i wsplnie korzystaj z wielkich laboratoriw.
Teoretycy, ktrzy nie potrzebuj duych funduszy - wystarczy im owek, troch pa
pieru i wygodny gabinet - rozkwitali, zalewani strumieniami wieych danych. Wci
jeszcze dziaali niektrzy z wielkich - Lee, Yang, Feynman, Gell-Mann, Glashow, Wein
berg i Bjorken, ale wkrtce doczyy do nich nowe wielkie nazwiska: Martinus Veltman,
Gerard 't Hooft, Abdus Salam, Jeffrey Goldstone i Peter Higgs.
Przyjrzyjmy si pokrtce kilku szczytowym osigniciom eksperymentalnym ostat
niego okresu, niesprawiedliwie wyrniajc w ten sposb odwane wypady w niezna
ne przed powolnym, systematycznym przesuwaniem granicy. W roku 1975 Martin
Perl, prawie w pojedynk walczc ze wsppracownikami w stylu d'Artagnana, przeko
na ich, a w kocu take i wszystkich innych, e wrd danych zebranych w SLAC
czai si pity lepton. Nazwano go taonem (). Podobnie jak jego lejsi kuzyni, e i ,
rwnie taon moe mie dwa znaki adunku: + i -.
Rodzia si trzecia generacja. Poniewa zarwno elektron, jak i mion maj zwiza
ne ze sob neutrina, wydawao si naturalne, e naley zaoy istnienie take neutrina
taonowego ().
Tymczasem grupa Ledermana w Fermilabie nauczya si poprawnie wykonywa
eksperyment dimionowy i nowe, znacznie bardziej efektywne ustawienie aparatury po
zwolio na badanie nowego przedziau masy: od J/psi a do 25 GeV - grnej granicy, na
jak pozwalaa energia 400 GeV akceleratora w Fermilabie. (Pamitaj, drogi Czytelniku,
e mwimy tu o stacjonarnych tarczach, dlatego efektywna energia stanowi tylko ua
mek cakowitej energii wizki). I oto przy energii 9,4, 10,0 i 10,4 GeV pojawiy si trzy
nowe wzgrki, widoczne tak jasno i wyranie, jak szczyty Tetonw s widoczne w so
neczny dzie z narciarskiego miasteczka Grand Targhee. Gwatowny napyw danych
wzbogaci wiatow kolekcj zdarze dimionowych niemal stukrotnie. Nasz now
czstk nazwalimy ypsilonem (zdawao nam si, e bya to ostatnia wolna litera grec

262
ka). Powtrzya si historia J/psi, z t rnic, e w tym wypadku nowym kwarkiem by
kwark b od sowa beauty (po angielsku oznacza ono - pikno), przez innych fizykw,
bez krztyny artyzmu w duszy, zwany bottom (denny lub spodni). Uznano, e ypsilon
skada si z kwarka b zwizanego z anty-b. Wiksze obserwowane masy odpowiaday
po prostu stanom wzbudzonym tej nowej czstki. Odkrycie to nikogo nawet w czci nie
poruszyo tak, jak odkrycie J/psi, ale trzecia generacja stanowia naprawd istotn nowi
n i rodzio si oczywiste pytanie: ile jeszcze ich jest? I dlaczego przyroda korzysta z
takich kopii: kada generacja replikuje poprzedni.
Pozwl, drogi Czytelniku, e opisz teraz badania, ktre doprowadziy do odkrycia
ypsilona. W naszej grupie fizykw wywodzcych si z Uniwersytetu Columbia, Fermila
bu i Stony Brook (na Long Island) byo kilku wietnych modych dowiadczalnikw.
Skonstruowalimy urzdzenie na najwyszym poziomie - spektrometr z komorami dru
towymi, magnesami, hodoskopami scyntylatorw i innymi rzeczami. Nasz system zbie
rania danych stanowi ostatni krzyk mody, wykorzystywa urzdzenia elektroniczne za
projektowane przez genialnego Williama Sippacha. Wszyscy pracowalimy z tymi sa
mymi wizkami wytwarzanymi w Fermilabie. Dobrze znalimy problematyk i siebie na
wzajem.
John Yoh, Steve Herb, Walter Innes i Charles Brown byli chyba najlepszymi asy
stentami, z jakimi kiedykolwiek miaem do czynienia. Oprogramowanie komputerw
osigno odpowiednio wysoki stopie wyrafinowania. Problem polega na tym, e mu
sielimy wychwytywa reakcje, ktre zdarzay si rzadziej ni raz na sto bilionw zde
rze. Poniewa chcielimy zarejestrowa wiele takich rzadkich dimionowych zdarze,
trzeba byo uodporni aparatur na wielk ilo nieistotnych dla nas czstek. Nasz ze
sp zdoby unikaln wiedz o tym, jak pracujc w rodowisku o wysokim poziomie
promieniowania mie detektory wci jeszcze zdolne do speniania swych zada. Na
uczylimy si tak sprawdza nasz aparatur, e moglimy bezlitonie eliminowa fa
szywe informacje, niezalenie od tego, jak sprytnie przyroda staraa si nas wyprowa
dzi w pole.
W pocztkowym okresie naszego zapoznawania si z technik, aparatura nasta
wiona bya na owienie par elektron-pozyton. W pewnym momencie otrzymalimy okoo
25 takich par o energiach powyej 4 GeV. Co dziwne, 12 z nich zgrupowanych byo w
pobliu 6 GeV. Wzgrek? Przedyskutowalimy spraw i postanowilimy opublikowa
wyniki, sugerujc moliwo istnienia czstki o masie 6 GeV. P roku pniej, gdy licz
ba danych wzrosa do trzystu zdarze, puff! - nasz wzgrek znikn. Zaproponowalimy
dla czstki kryjcej si pod faszywym wzgrkiem nazw ypsilon, ale gdy kolejne dane
zdaway si przeczy wczeniejszym, cay incydent zosta ochrzczony yps-leonem.
Potem przyszed czas na nowy eksperyment. Zainwestowalimy we ca nasz
wiedz i dowiadczenie: zmienilimy ukad tarcz, oson, ustawienie magnesw i ulep
szylimy komory. W maju 1977 roku zaczlimy zbiera nowe dane. Epoka cykli do
wiadczalnych trwajcych miesice i przynoszcych w efekcie, powiedzmy, 27 czy 300
zdarze ju mina. W kadym tygodniu rejestrowalimy tysice zdarze w zasadzie
wolnych od zakce ta. Nieczsto si zdarza w fizyce, by nowe urzdzenie pozwolio
na badanie zupenie wczeniej nie znanej dziedziny zjawisk. Pierwszy teleskop lub mi
kroskop s historycznymi przykadami urzdze, ktre odegray znacznie wiksz rol,
ale podniecenie i rado, jakie przeywali ich konstruktorzy, nie mogo by wiele wik
sze od naszego. Po tygodniu dostrzeglimy szeroki pagrek w okolicach 9,5 GeV.
Wkrtce zostao to potwierdzone. John Yoh ju wczeniej - podczas cyklu z trzystoma

263
zdarzeniami - widzia to zgrupowanie danych, ale zniechcony niewypaem przy 6 GeV
wzi tylko butelk szampana, opatrzy j etykietk 9,5 i schowa do lodwki.
W czerwcu wypilimy szampana i podzielilimy si z innymi nowin, ktra ju i
tak zdya jako wyciec z laboratorium. Steve Herb wygosi referat przed licznym i
podnieconym audytorium. Byo to pierwsze istotne odkrycie dokonane w Fermilabie.
Jeszcze w tym samym miesicu opisalimy dostrzeenie szerokiego wybrzuszenia przy
9,5 GeV - z 770 zdarzeniami w rejonie maksimum odkrycie to miao solidne podstawy
statystyczne. Przedtem i tak spdzilimy wiele godzin na poszukiwaniu zaburze w
dziaaniu detektora, ktre mogyby symulowa takie zdarzenia. Martwe obszary w de
tektorze? Bd w programie komputerowym? Bezlitonie cigalimy tuziny moliwych
bdw i testowalimy wszystkie systemy zabezpiecze - polegaj one na tym, e sta
wia si pytania, na ktre odpowied jest znana, i sprawdza, czy maszyna udziela sen
sownych odpowiedzi. W sierpniu, dziki dodatkowym danym i bardziej wyrafinowanym
analizom, okrelilimy trzy wskie wzgrki - rodzin ypsilonw: ypsilon, ypsilon' i ypsi
lon'' (, ' i ''). Danych tych nie dao si wytumaczy na podstawie praw fizyki znanych
w roku 1977. Na scen wkracza kwark b - pikny (albo spodni)!
Nasze wnioski, e mamy do czynienia z nowym kwarkiem b, zwizanym ze swoim
antykwarkiem, nie spotkay si ze zbyt wielk opozycj. J/psi by mezonem skadajcym
si z cc, a ypsilon by mezonem bb. Poniewa masa, przy ktrej pojawio si wybrzu
szenie, rwnaa si prawie 10 GeV, to masa kwarka b musiaa wynosi okoo 5 GeV. By
to zatem najciszy ze wszystkich znanych dotd kwarkw (c mia tylko okoo 1,5 GeV).
Takie atomy, jak cc i bb, wystpuj w stanie podstawowym oraz rozmaitych stanach
wzbudzonych. Nasze trzy wskie wybrzuszenia reprezentoway wanie stan podstawo
wy i dwa wzbudzone.
Jedn z miych rzeczy byo to, e my, eksperymentatorzy, moglimy sobie poradzi
z rwnaniami, ktre opisyway ten dziwny atom, zoony z cikiego kwarka krcego
wok cikiego antykwarka. Stare, dobre rwnanie Schrdingera dziaao zupenie do
brze. Odwieywszy sobie wiadomoci z czasu studiw, cigalimy si z teoretykami,
kto pierwszy obliczy poziomy energetyczne i inne wasnoci, ktre zmierzylimy. Niele
si przy tym bawilimy... Ale wygrali oni.
Odkrycia zawsze nieco przypominaj dowiadczenie seksualne. Gdy mistrzowska i
szybka analiza, ktrej dokona John Yoh, wykazaa istnienie wzgrka, doznaem znane
go mi ju uczucia euforii zmieszanej z niepokojem, e to nie moe by prawda. Poja
wia si oczywisty impuls, eby dzieli si tym odkryciem. Z kim? Z onami, przyjacimi,
dziemi, a w tym wypadku - z Robertem Wilsonem. Jego laboratorium naprawd po
trzebowao ju jakiego odkrycia. Zadzwonilimy do kolegw pracujcych w Niemczech
przy akceleratorze DORIS i poprosilimy ich, by sprbowali osign energi potrzebn
do wyprodukowania ypsilona. DORIS by jedynym akceleratorem poza Fermilabem, kt
ry mg osign t energi. Udao im si z najwyszym wysikiem. Tym wiksza bya
nasza rado (i niemaa ulga). Pniej dopiero zaczynasz myle o nagrodach: czy to
wystarczy?
W zwizku z tym odkryciem przeylimy szczeglnie cikie chwile, bo po tygo
dniu zbierania danych przeszkodzi nam poar. W maju 1977 roku zapalio si urzdze
nie - dostarczone bez wtpienia przez taniego dostawc - mierzce prd pyncy w ma
gnesach. Ogie rozprzestrzeni si a do instalacji elektrycznej. Gdy ona ponie, wytwa
rza si gazowy chlor, a kiedy usuni straacy wpadn z wami i wszystko spryskaj

264
wod, powstaje atmosfera przesycona chlorowodorem. Kwas ten osiada na wszystkich
kartach z tranzystorami i zaczyna je powoli zera.
Ratowanie sprztu elektronicznego jest swego rodzaju sztuk. Przyjaciele z CERN
opowiadali mi kiedy o podobnym poarze, zadzwoniem wic do nich, szukajc ratun
ku. Podano mi nazwisko i numer telefonu holenderskiego eksperta od ratowania sprz
tu, ktry pracowa w Hiszpanii dla niemieckiej firmy. Poar wydarzy si w sobot i wa
nie bya niedziela, godzina trzecia nad ranem. Zadzwoniem do niego i od razu udao
mi si go znale. Tak, moe przyjecha, dotarby do Chicago we wtorek, a samolot to
warowy z Niemiec mgby przywie chemikalia w rod. Ale potrzebna mu jest wiza
amerykaska, ktrej zaatwianie trwa zazwyczaj dziesi dni. Zadzwoniem do ambasa
dy amerykaskiej w Madrycie i alarmowaem: Energia atomowa, bezpieczestwo pa
stwa, sprzt o wartoci milionw dolarw zagroony... Poczono mnie z ambasado
rem, na ktrym caa moja przemowa nie zrobia najmniejszego wraenia. Oywi si do
piero, gdy przedstawiem si jako profesor z Uniwersytetu Columbia. Columbia? Cze
mu pan od razu tego nie powiedzia? Jestem z rocznika 56! - zawoa. - Prosz do mnie
przysa tego swojego czowieka.
We wtorek przyjecha pan Jesse; obwcha 900 kart, z ktrych kada miaa okoo
50 tranzystorw (technologia z roku 1975). W rod przybyy chemikalia. Podczas od
prawy celnej pitrzyy si trudnoci, ale dopomg nam Departament Energii. We czwar
tek mielimy ju co w rodzaju linii produkcyjnej: fizycy, sekretarki, ony, narzeczone wszyscy zanurzali karty w sekretnym roztworze A, potem w roztworze B, potem suszyli
je w strumieniu czystego azotu, potem czycili pdzelkiem z wielbdziego wosa. Spo
dziewaem si, e bdziemy musieli doda do rytuau ciche wymawianie holenderskich
zakl, ale to okazao si zbdne.
Jesse by zapalonym kawalerzyst. Mieszka w Hiszpanii po to tylko, by mc treno
wa z hiszpask kawaleri. Gdy dowiedzia si, e mam trzy konie, urwa si z labora
torium, by jedzi z moj on i czonkami klubu jedzieckiego Fermilabu. Bdc praw
dziwym ekspertem, wszystkim udziela wskazwek. Wkrtce jedcy przemierzajcy
preri wymieniali uwagi na temat susw, pasay i innych manewrw kawaleryjskich.
Dziki temu dysponujemy teraz wyszkolon kawaleri zdoln do obrony Fermilabu, gdy
by wrogim siom z CERN czy SLAC przyszo do gowy zaatakowa nas konno.
W pitek instalowalimy karty, sprawdziwszy uprzednio kad z nich. W sobot
rano wszystko ju normalnie funkcjonowao. Byskawiczna analiza przeprowadzona kilka
dni pniej wykazaa, e wzgrek cigle tkwi na swoim miejscu. Jesse zosta z nami
przez dwa tygodnie; jedzi konno, udziela porad w sprawie zapobiegania poarom i
wszystkich oczarowa. Nie przysa nam nawet rachunku, zapacilimy tylko za chemika
lia. W ten oto sposb wiat otrzyma trzeci generacj. Sama nazwa bottom - dno - su
geruje, e musi by top - wierzch, szczyt. (Jeli kto woli beauty - pikno - to towarzyszy
mu truth - prawda). Nowa tabela ukadu okresowego wygldaa teraz nastpujco:
Pierwsza genera Druga generacja Trzecia generacja
cja
KWARKI
grny (u)
powabny (c)
wierzchni (t)
dolny (d)
dziwny (s)
spodni (b)
LEPTONY

265
neutrino elektrono neutrino mionowe neutrino tau ()
we (e)
()
elektron (e)
mion ()
tau ()
W chwili gdy to pisz, nie znaleziono jeszcze kwarka t, nie przyszpilono jeszcze w
badaniach eksperymentalnych neutrina taonowego, ale nikt ju nie wtpi w ich istnienie.
W cigu lat skadano w Fermilabie rozmaite propozycje przeprowadzenia trzyneutrino
wego eksperymentu, ale jak dotd wszystkie zostay odrzucone, gdy byyby szalenie
kosztowne. Zauwa, drogi Czytelniku, e istnienie zgrupowania czstek zajmujcego
lewy dolny rg tabeli zostao udowodnione w dwuneutrinowym eksperymencie w 1962
roku. Kwark b i lepton byy tylko kosmetycznymi poprawkami, wprowadzonymi do mo
delu pod koniec lat siedemdziesitych.
Po dodaniu do tej tabeli rozmaitych si, stanowi ona zwize podsumowanie wszyst
kich danych otrzymanych we wszystkich akceleratorach wiata, poczwszy od czasu,
kiedy Galileusz spuszcza na ziemi kulki o rnych ciarach z niezupenie prostej
wiey w Pizie. Tabel t nazywamy modelem standardowym albo standardowym obra
zem, albo standardow teori. Zapamita!
W roku 1993 model ten jest traktowany w fizyce czstek elementarnych jako do
gmat. Urzdzenia pracujce w latach dziewidziesitych - gwnie tewatron w amery
kaskim Fermilabie i akcelerator pozytonw i elektronw (o nazwie LEP) w europej
skim CERN - oraz tysice eksperymentatorw koncentruj swe wysiki na tym, co moe
wykracza poza model standardowy. Mniejsze urzdzenia, takie jak DESY, akcelerator
w Cornell i Brookhaven, SLAC i KEK (w Tsukubie, w Japonii) take pracuj nad
wzbogacaniem naszej wiedzy o licznych parametrach modelu standardowego i prbuj
znale tropy wiodce ku jeszcze gbszej rzeczywistoci.
Jeszcze wiele pozostaje do zrobienia. W przyrodzie wystpuj tylko dwa rodzaje
kombinacji kwarkw: (1) kwark i antykwark (qq), czyli mezony, oraz (2) trzy kwarki
(qqq), czyli bariony. Moemy si teraz pobawi i tworzy takie hadrony, jak uu, uc, ut,
oraz uc, ut, ds, db... Wesoej zabawy! A take uud, ccd, ttb... Moliwe s setki kombina
cji (kto nawet wie ile). Kada z nich reprezentuje czstk, ktra albo zostaa wykryta i
umieszczona w tabeli, albo czeka na odkrycie. Mierzc czasy ycia i sposoby rozpadu
najrniejszych czstek, dowiadujemy si coraz wicej o silnym oddziaywaniu midzy
kwarkami, przenoszonym przez gluony, a take o wasnociach oddziaywania sabe
go. Mnstwo roboty. Inne wane zagadnienie zwizane jest z prdami neutralnymi i
odgrywa kluczow rol w naszej historii tropienia Boskiej Czstki.

JESZCZE O ODDZIAYWANIU SABYM

W latach siedemdziesitych zebrano mnstwo danych o rozpadach nietrwaych hadro
nw. Zjawisko to stanowi przykad reakcji, w ktrej uczestnicz kwarki tworzce hadron:
kwark u zmienia si w albo na odwrt. Jeszcze bardziej pouczajce byy wieloletnie
eksperymenty z rozpraszaniem neutrin. Zebrane dane wiadczyy o istnieniu trzech
masywnych nonikw oddziaywania sabego: W+, W- i Z0. Masa tych czstek musi by
spora, gdy oddziaywanie sabe ma bardzo niewielki zasig, nie wikszy ni 10-19 me

266
tra. Teoria kwantowa nakada cise ograniczenia, wedug ktrych zasig oddziaywania
jest odwrotnie proporcjonalny do masy czstki przenoszcej oddziaywanie. Sia elektro
magnetyczna siga w nieskoczono (chocia sabnie wraz ze wzrostem odlegoci), a
jej nonikiem jest foton o zerowej masie.
Ale dlaczego a trzy noniki? Dlaczego potrzebne s trzy czstki - jedna naadowa
na dodatnio, druga ujemnie, a trzecia obojtna - by mogo rozprzestrzenia si pole,
ktre wywouje zmiany rodzaju kwarkw? Aby to wyjani, bdziemy musieli zaj si
troch fizyczn ksigowoci i przypilnowa, eby po obu stronach strzaki ( ) wszyst
ko si zgadzao; rwnie znaki adunku elektrycznego. Jeli czstka elektrycznie obojt
na rozpada si na czstki naadowane, to adunki dodatnie musz zrwnoway adunki
ujemne.
Rozpad neutronu na proton - typowy proces zachodzcy za porednictwem oddzia
ywania sabego - przebiega nastpujco:
n p++ e-+ e
Ju to widzielimy: neutron rozpada si na proton, elektron i antyneutrino elektro
nowe. Zauwa, drogi Czyteniku, e dodatni adunek protonu zosta zrwnowaony ujem
nym adunkiem elektronu, a antyneutrino jest obojtne. Wszystko si zgadza. Ale to jest
bardzo powierzchowny opis tej reakcji - jak obserwowanie jajka, z ktrego ma si wyl
gn sjka - gdy nie wiadomo, co si dzieje w rodku. Neutron jest w rzeczywistoci
konglomeratem trzech kwarkw - jednego u oraz dwch d (udd); proton skada si z
dwch u i jednego d (uud). Tote gdy neutron rozpada si na proton, kwark d zmienia
si w kwark u. Dlatego bardziej pouczajce jest zajrzenie do wntrza neutronu i opisa
nie tego, co dzieje si z kwarkami. W jzyku kwarkw t sam reakcj zapisujemy na
stpujco:
d u + e-+ e
A zatem kwark d w neutronie zmienia si w u i emituje przy tym elektron oraz an
tyneutrino elektronowe. Jednak to te jest nadmiernie uproszczona wersja rzeczywistych
wydarze! Elektron i antyneutrino nie pochodz bezporednio z kwarka d. Zachodzi re
akcja porednia, w ktrej uczestniczy W-. Teoria kwantowa oddziaywania sabego zapi
suje wic proces rozpadu neutronu w dwch etapach:
(1) d-1/3 W- + u+2/3,
a potem
(2) W- e- + e.
Zauwa, drogi Czytelniku, e kwark dolny rozpada si najpierw na W- i kwark u.
Dopiero potem W- rozpada si na elektron oraz antyneutrino elektronowe. Czstka W
poredniczy w przekazywaniu oddziaywania sabego i uczestniczy w reakcjach rozpa
du. W opisanej reakcji W musi mie adunek ujemny, by zrwnoway zmian adunku
towarzyszc przemianie kwarka u w d. Jeli do adunku kwarka u, rwnego +2/3, do
damy adunek czstki W- , rwny -1, otrzymamy -1/3, czyli adunek kwarka d, ktry zapo
cztkowa ca t reakcj. Wszystko si zgadza.
W jdrze kwarki u mog take ulega rozpadowi na kwark d, przeksztacajc pro
ton w neutron. W jzyku kwarkw proces ten opisujemy nastpujco: u W+ + d, a
potem: W+ e+ + e. W tym wypadku potrzebujemy dodatniej czstki W, by zbilansowa
zmian adunku. Z tego wanie powodu obserwowane rozpady kwarkw - poprzez
przemian protonu w neutron i na odwrt - wymagaj istnienia zarwno W-, jak i W+.
Ale to jeszcze nie wszystko.

267
Eksperymenty przeprowadzone w poowie lat siedemdziesitych z udziaem wi
zek neutrin pozwoliy stwierdzi obecno tak zwanych prdw neutralnych, ktre z ko
lei wymagay istnienia cikiego, neutralnego nonika oddziaywania. Bodcem do prze
prowadzenia tych dowiadcze byy prace takich teoretykw, jak Glashow, ktrzy praco
wali nad unifikacj wszystkich rodzajw oddziaywa. Uczeni ci nie chcieli si pogodzi z
tym, e do przenoszenia oddziaywania sabego wystarcz tylko czstki naadowane.
Rozpoczto wic polowanie na prdy neutralne.
Prdem moe by w zasadzie wszystko, co pynie. Prd wody pynie w rzece lub w
rurze wodocigowej. Prd elektronw pynie w przewodzie lub w roztworze. Czstki Wi W+ porednicz przy przepywie czstek z jednego stanu do drugiego. Pojcie prdu
w odniesieniu do tych czstek zrodzio si zapewne na skutek potrzeby ledzenia a
dunkw elektrycznych. W+ poredniczy w przepywie prdu dodatniego, W- za w prze
pywie prdu ujemnego. Prdy te mona bada w zachodzcych spontanicznie sabych
rozpadach, takich jak te, ktre nieco wczeniej opisaem. Mog one jednak take po
wstawa w akceleratorach - podczas zderze wizek neutrin, ktre nauczono si uzy
skiwa dziki dwuneutrinowemu eksperymentowi w Brookhaven.
Przyjrzyjmy si, co si dzieje, gdy neutrino mionowe - ktre odkrylimy w Brookha
ven - zderza si z protonem; a dokadniej mwic, z kwarkiem u w protonie. Powstaje
wwczas kwark d i dodatni mion:
+ u+2/3 d-1/3 + +1.
Czyli, antyneutrino mionowe plus kwark u przechodzi w kwark d plus dodatni mion.
Rzecz si sprowadza do tego, e podczas zderzenia neutrina i kwarka u ten ostatni
zmienia si w kwark d, a neutrino - w mion. Podobnie jak w poprzednim przykadzie,
teoria oddziaywania sabego mwi nam, e reakcja ta przebiega w dwch etapach:
(1) W- + +
(2) W- + u d.
Antyneutrino zderza si z kwarkiem u i opuszcza miejsce zderzenia jako mion.
Kwark u zmienia si w d, a w caej reakcji poredniczy W-. Mamy wic prd ujemny.
Ju w roku 1955 teoretycy zauwayli (midzy innymi nauczyciel Glashowa, Julian
Schwinger), e moliwy jest take prd neutralny:
+ u u + .
Co si dzieje? Mamy neutrina mionowe i kwarki u po obu stronach reakcji. Neutrino
odbija si od kwarka u, ale wyania si z reakcji jako neutrino, a nie mion, jak w po
przednim przykadzie. Kwark u doznaje szturchnicia, ale nadal pozostaje kwarkiem u.
Poniewa jest on czci protonu (albo neutronu), czstka ta pozostaje nienaruszona.
Gdybymy mieli powierzchownie przyjrze si tej reakcji, ujrzelibymy neutrino mionowe
uderzajce w proton i odbijajce si od niego bez szwanku. Ale rzecz jest bardziej zo
ona. W poprzedniej reakcji w metamorfozie kwarka u w kwark d (albo na odwrt) po
redniczyo dodatnie albo ujemne W. Tutaj neutrino musi wysa czstk przenoszc
oddziaywanie, eby stukn kwark u. Gdy prbujemy zapisa t reakcj, jasnym si
staje, e ta wirtualna czstka musi by elektrycznie obojtna.
Reakcja ta przypomina sposb, w jaki rozumiemy powstawanie siy elektromagne
tycznej, powiedzmy, midzy dwoma protonami. Mamy wtedy wymian obojtnej czstki
wirtualnej - fotonu. Ta wymiana jest rdem opisywanej przez prawo Coulomba siy,
ktra pozwala jednemu protonowi popchn drugi proton. Podobiestwo to jest nieprzy
padkowe. Poszukiwacze Wielkiej Unifikacji (mam tu na myli Glashowa i jego kolegw)

268
potrzebowali takiego procesu, jeli zjednoczenie oddziaywania sabego i elektromagne
tycznego miao si kiedykolwiek dokona.
Tak wic rzucono nam, eksperymentatorom, wyzwanie: czy moemy znale reak
cje, w ktrych neutrina zderzaj si z jdrami i nadal pozostaj neutrinami? Najwa
niejsz czci takiego eksperymentu jest zaobserwowanie wpywu tych neutrin na ude
rzone jdro. Istniay pewne niejednoznaczne dane, wskazujce na to, e reakcje takie
zachodz w naszym dwumionowym eksperymencie w Brookhaven. Mell Schwartz na
zywa je klopami: neutralna czstka wchodzi do nich, po czym taka sama z nich wy
chodzi. Nie ma zmiany adunku elektrycznego. Uderzone jdro rozpada si, ale w sto
sunkowo niskoenergetycznej wizce neutrin pojawia si niewiele energii - std wanie
wzio si okrelenie Schwartza. Prdy neutralne. Nie pamitam ju, dlaczego obojtn
czstk przenoszc oddziaywanie nazwano Z0 (mwimy zet zero), a nie W0. Ale jeli
chcesz, drogi Czytelniku, zaimponowa znajomym, to moesz uywa terminu prdy
neutralne, fantazyjnej nazwy stworzonej dla wyraenia idei, e obojtna czstka wirtual
na jest niezbdna w niektrych procesach zachodzcych z udziaem oddziaywania
sabego.

Pora na przyspieszenie oddechu

Powtrzmy, co sobie myleli teoretycy. Fermi jako pierwszy opisa w latach trzydzie
stych sabe oddziaywanie. Formuujc sw teori, odwoywa si w czci do kwanto
wej teorii pola elektromagnetycznego, czyli do elektrodynamiki kwantowej (ang. quan
tum electrodynamics, QED). Fermi chcia sprawdzi, czy dynamika nowej siy nie nala
duje dynamiki siy znanej od dawna - oddziaywania elektromagnetycznego. Przypomnij
my sobie, e zgodnie z QED pole rozprzestrzenia si dziki czstkom przenoszcym
oddziaywanie - fotonom. Dlatego te teoria sabego oddziaywania Fermiego powinna
take zawiera takie czstki. Tylko jak one wygldaj?
Zerowa masa fotonu jest przyczyn znanego prawa odwrotnych kwadratw dla du
gozasigowych si elektromagnetycznych. Oddziaywanie sabe ma bardzo krtki zasig,
dlatego Fermi po prostu nada czstkom przenoszcym to oddziaywanie nieskoczenie
wielk mas. Logiczne. W pniejszych wersjach teorii, szczeglnie w sformuowaniu
Schwingera, wprowadzono cikie czstki W jako noniki oddziaywania. Podobnie po
stpio kilku innych teoretykw: Lee, Yang, Gell-Mann... Nie cierpi przypisywa zasugi
poszczeglnym teoretykom, bo denerwuj tym wielu pozostaych. Jeli od czasu do cza
su zaniedbuj cytowania jakiego teoretyka, to nie przez zapomnienie, tylko dlatego, e
go nie lubi.
Doszlimy teraz do najtrudniejszego miejsca: w kompozycji muzycznej stosuje si
powracajcy motyw, ktry wprowadza jak posta czy ide, na przykad motyw prze
wodni w utworze Piotru i wilk uprzedza nas o pojawieniu si Piotrusia na scenie. By
moe w naszym wypadku bardziej stosowny byby pospny temat na wiolonczel, po
przedzajcy pojawienie si wielkiego biaego rekina w Szczkach. Niniejszym mam za
miar zagra pierwsze tony wprowadzajce Bosk Czstk, ale nie chc zrobi tego zbyt
wczenie. Lepiej powoli.
Pod koniec lat szedziesitych i na pocztku siedemdziesitych kilku modych teo
retykw zaczo studiowa kwantow teori pola w nadziei, e uda im si powtrzy
sukces QED take w stosunku do innych rodzajw oddziaywa. Moe przypominasz

269
sobie, Drogi Czytelniku, e eleganckiemu rozwizaniu problemu oddziaywania-na-odle
go towarzyszyy pewne problemy obliczeniowe. Wielkoci, ktre powinny by mae
lub mierzalne, wyaniay si z rwna jako wartoci nieskoczone - a to naprawd
duo. Feynman i jego koledzy wymylili procedur renormalizacji, by pozby si nie
skoczonoci w mierzonych wielkociach, takich jak adunek albo masa elektronu.
Mwi si, e QED jest teori renormalizowaln, co oznacza, e mona si jako pozby
tych obezwadniajcych nieskoczonoci. Jednak prby zastosowania kwantowej teorii
pola do innych rodzajw oddziaywa zakoczyy si totalnym fiaskiem. Nic rwnie
okropnego nie zdarzyo si nigdy tak miym facetom. W obliczeniach dla innych oddzia
ywa nieskoczonoci po prostu si rozszalay i wszystko tak si pogmatwao, e za
czto kwestionowa uyteczno kwantowej teorii pola w ogle. Niektrzy teoretycy po
wtrnie przebadali QED, by zobaczy, dlaczego ta teoria dziaa (w wypadku siy elektro
magnetycznej), cho inne - nie.
QED - superdokadna teoria, ktra pozwolia obliczy wielko momentu magne
tycznego z dokadnoci do jedenastu miejsc po przecinku - naley do grupy teorii,
zwanych teoriami z cechowaniem. Cechowanie oznacza tutaj skal, w tym znaczeniu,
w jakim mwimy o skali H0 modeli wagonw kolejowych. Teoria cechowania wyraa
abstrakcyjny rodzaj symetrii wystpujcej w przyrodzie, ktra to symetria jest bardzo bli
sko zwizana z faktami eksperymentalnymi. W wanej pracy z roku 1954 C. N. Yang i
Robert Mills podkrelali potg symetrii cechowania. Zamiast postulowa istnienie no
wych czstek, ktre wyjaniyby obserwowane zjawiska, poszukiwano symetrii, ktre po
zwoliyby te zjawiska przewidywa. Rzeczywicie, symetria cechowania zastosowana do
QED pozwalaa otrzyma siy elektromagnetyczne, gwarantowaa zachowanie adunku i
bez adnych dodatkowych wysikw zapewniaa ochron przed najuciliwszymi nie
skoczonociami. Teorie z symetri cechowania s renormalizowalne. (Powtarzaj to
zdanie tak dugo, a bdziesz w stanie wymwi je bez zajknienia i rzu je kiedy od
niechcenia przy obiedzie). Ale teorie z cechowaniem wymagaj istnienia czstek cecho
wania. S nimi wanie czstki przenoszce oddziaywania: fotony w wypadku siy elek
tromagnetycznej. Czstki W dla oddziaywania sabego. A dla silnego? Oczywicie glu
ony.
Wielu z najlepszych i najzdolniejszych teoretykw zabrao si do pracy nad sabym
oddziaywaniem z dwch, nie, z trzech powodw. Pierwszy sprowadza si do tego, e
oddziaywaniu sabemu towarzyszyo mnstwo nieskoczonoci i nie wiadomo byo, jak
mona sformuowa teori z cechowaniem. Drugim powodem byo denie do osigni
cia wielkiej unifikacji, gorco popierane przez Einsteina i bliskie sercom modych teore
tykw. Wszyscy skupiali si na prbach zjednoczenia oddziaywania sabego i elektro
magnetycznego. Byo to nader trudne zadanie, poniewa oddziaywanie sabe jest nie
porwnanie sabsze od elektromagnetycznego, ma znacznie krtszy zasig i nie zacho
wuje symetrii takich jak parzysto. Poza tym oba te rodzaje si s cakiem takie same!
Trzeci powd to sawa i chwaa, ktra miaa opromieni tego, kto rozwie zagad
k. W wycigu udzia wzili: Steven Weinberg, wwczas pracujcy w Princeton, Shel
don Glashow (obaj byli czonkami klubu mionikw literatury fantastycznonaukowej),
Abdus Salam, pakistaski geniusz z Imperial College w Anglii, Martinus Veltman z
Utrechtu i jego student Gerard 't Hooft. Scen przygotowali dla nich bardziej wiekowi
teoretycy (dobrze po trzydziestce): Schwinger, Gell-Mann, Feynman i jeszcze cae mn
stwo innych. Jeffrey Goldstone i Peter Higgs grali znaczce partie na pikolo.

270
Darujemy sobie szczegow relacj z teoretycznej wymiany ciosw, ktra trwaa
od roku 1960 a do poowy lat siedemdziesitych. Stwierdzimy tylko, e ostatecznie
udao si sformuowa renormalizowaln teori oddziaywania sabego. W tym samym
czasie okazao si, e jej maria z QED, czyli z teori oddziaywania elektromagnetycz
nego, zapowiada si nie najgorzej. eby do tego mariau doprowadzi, trzeba byo
stworzy dla kombinowanego oddziaywania elektrosabego jedn rodzin czstek prze
noszcych oddziaywanie: W-, W+, Z0 i foton. Przypomina to jak mieszan rodzin,
gdzie przyrodnie rodzestwo z poprzednich maestw rodzicw prbuje mieszka ra
zem w malekim mieszkaniu w zgodzie i harmonii, dzielc wspln azienk. Nowa
cika czstka Z0 pomoga speni warunki stawiane przez teori z cechowaniem, a
caa czwrka speniaa wszystkie wymagania zwizane z amaniem parzystoci, take
sabo oddziaywania sabego. Niemniej, na tym wczesnym etapie (przed rokiem 1970)
nie udao si jeszcze zaobserwowa czstek W i Z, ani adnej reakcji, ktr mona by
przypisa dziaaniu czstki Z0. I jak tu mwi o zjednoczonym oddziaywaniu elektrosa
bym, kiedy kade dziecko w laboratorium moe wykaza ogromne rnice dzielce za
chowanie obu tych si?
Jeden z problemw, z ktrym kady z teoretykw musia si samotnie zmierzy w
swym gabinecie, w domu czy na pokadzie samolotu, dotyczy tego, e oddziaywanie
sabe, majce bardzo krtki zasig, wymagao cikich nonikw, cho teoria cechowa
nia nie przewidywaa ich istnienia; jej gwatowny sprzeciw ujawni si w postaci niesko
czonoci: ostrza sztyletu przenikajcego intelektualne trzewia teoretyka. Poza tym, w
jaki sposb te trzy czstki: W+, W- i Z0, maj wsptworzy szczliw rodzin z pozba
wionym masy fotonem?
Peter Higgs z Uniwersytetu w Manchesterze wpad na rozwizanie tej zagadki zaproponowa jeszcze jedn czstk (pomwimy o niej wkrtce) - z ktrego skwapliwie
skorzysta Steven Weinberg, wwczas pracujcy na Harvardzie, a obecnie na Uniwer
sytecie Stanu Teksas. Jasne, e my, hydraulicy laboratoryjni, nie widzimy adnej syme
trii midzy siami sab i elektromagnetyczn. Teoretycy wiedz o tym, ale rozpaczliwie
pragn, by symetria pojawia si w podstawowych rwnaniach. Musimy wic znale
sposb, eby wprowadzi symetri, a potem zama j, gdy szczegowe rozwizania
tych rwna przewiduj rezultaty eksperymentw. wiat jest doskonay w ogle, ale
staje si niedoskonay, gdy dochodzimy do szczegw, czy nie? Chwileczk, nie ja to
wymyliem.
Oto jak to wszystko dziaa.
Weinberg, wykorzystujc prace Higgsa, odkry mechanizm, za pomoc ktrego pier
wotny zestaw czstek wirtualnych o zerowej masie, reprezentujcych zunifikowane od
dziaywanie elektrosabe, zyskiwa mas na skutek poerania - mwic bardzo metafo
rycznie - niepotrzebnych skadnikw teorii. Zgoda? Nie? Zastosujmy pomys Higgsa, by
zniszczy symetri. I c widzimy? Czstki W i Z zyskay mas, foton pozosta nie
zmieniony, a z popiow zniszczonej zunifikowanej teorii wyoniy si oddziaywania sa
be i elektromagnetyczne. Masywne czstki W i Z dreptay w miejscu, tworzc radio
aktywno czstek i uczestniczc w reakcjach, ktre od czasu do czasu przeszkadzaj
neutrinom w swobodnym przemierzaniu Wszechwiata, podczas gdy fotony day pocz
tek elektrycznoci, ktr wszyscy znamy, kochamy i za ktr pacimy. Ha! Radioaktyw
no (oddziaywanie sabe) i wiato (elektromagnetyzm) zostay elegancko (?) poczo
ne. W gruncie rzeczy idea Higgsa nie zniszczya symetrii, tylko j ukrya.

271
Pozostao do rozstrzygnicia jedno pytanie. Dlaczego ktokolwiek miaby przejmo
wa si caym tym matematycznym bekotem? No c, Tini Veltman i Gerard 't Hooft
opracowali ten sam problem, moe nawet bardziej dogbnie, i wykazali, e jeli zasto
suje si t (wci tajemnicz) sztuczk Higgsa, by zama symetri, znikaj wszystkie
nieskoczonoci, ktre w charakterystyczny sposb na wskro przeszyway ca teori.
Teoria lnia penym blaskiem. Zrenormalizowana.
Jeli chodzi o matematyczn stron zagadnienia, to w rwnaniach pojawi si cay
zestaw wyrazw o znakach dobranych w ten sposb, e kasoway si te, ktre trady
cyjnie miay nieskoczon warto. Ale byo ich tak duo! 't Hooft podszed do zagad
nienia systematycznie i napisa program komputerowy. Pewnego lipcowego dnia w
roku 1971 przyglda si wydrukowi, podczas gdy komputer odejmowa po kolei jedno
skomplikowane wyraenie cakowe od drugiego. Kady z tych wyrazw obliczony z
osobna by nieskoczony. Na wysuwajcym si z maszyny papierze pojawiay si rezul
taty komputerowych oblicze, wyraz za wyrazem. Wynik zawsze by ten sam: 0. Wszyst
kie nieskoczonoci znikny. Bya to cz pracy doktorskiej 't Hoofta i naley j, ra
zem z prac de Broglie'a, zapisa w historii nauki jako prac epokow.

Znalezienie zet zero

Do teorii. Trzeba przyzna, e to skomplikowane sprawy. Jeszcze do nich wrcimy.
elazna zasada pedagogiczna, ktrej trafno miaem okazj wyprbowywa w cigu
czterdziestu lat pracy ze studentami - od pierwszego roku po asystentw - mwi, e na
wet jeli 97 procent materiau wykadu jest niezrozumiae, to powtrzenie go spowoduje,
i wyda si dziwnie znajomy.
Jakie konsekwencje dla realnego wiata pyny ze wszystkich tych teorii? Wielkie
konsekwencje bd musiay poczeka, a dojdziemy do rozdziau smego. W roku
1970 bezporednia konsekwencja dla dowiadczalnikw sprowadzaa si do tego, e
aby caa teoria miaa sens, musi istnie Z0. A jeli Z0 jest czstk, to powinnimy j zna
le. Z0 jest neutralne jak jego przyrodni brat foton, ale w odrnieniu od pozbawionego
masy fotonu Z0 miao by bardzo cikie; tak jak jego rodzestwo - blinita W. Nasz cel
jawi si bardzo wyranie: szuka czego, co przypomina ciki foton.
W wielu eksperymentach, w tym take w kilku przeprowadzonych przeze mnie,
poszukiwalimy ladw czstek W. Nie zdoalimy ich znale i stwierdzilimy, e ten
brak jest zrozumiay jedynie pod warunkiem, e masa W przekracza 2 GeV. Gdyby bya
mniejsza, czstki te ujawniyby si w drugiej serii naszych eksperymentw z neutrinami
w Brookhaven. Szukalimy w zderzeniach protonw. Wci brak W. Teraz ju ich
masa musiaa przekracza 5 GeV. Teoretycy te mieli swoje opinie na temat wasnoci
W i wci zwikszali ich mas, a pod koniec lat siedemdziesitych powiedzieli, e wy
nosi ona okoo 70 GeV. O wiele za duo, jak na moliwoci maszyn w tamtej epoce.
Ale wrmy do Z0. Neutrino uderza w jdro. Jeli wyle przy tym czstk W+ (anty
neutrino wysya W-), zmieni si w mion, ale jeli moe wysa Z0, to nadal pozostanie
sob - neutrinem. Jak ju wspomniaem, poniewa wtedy nie zmienia si adunek na linii
leptonw, nazywamy t przemian prdem neutralnym.
Trudno przeprowadzi prawdziwy eksperyment, ktry pozwoliby wykry prd neu
tralny: na pocztku mamy niewidzialne neutrino, rwnie niewidzialne neutrino na kocu,
a do tego gar hadronw pochodzcych z uderzonego nukleonu. Zaobserwowanie w

272
detektorze samych hadronw na nikim nie zrobi adnego wraenia, bo to samo mgby
spowodowa jaki neutron ta. W roku 1971 w CERN zacza dziaa przy wizce neu
trinowej gigantyczna komora pcherzykowa, zwana Gargamelle. Akcelerator PS o
mocy 30 GeV wytwarza neutrina o energii 1 GeV. Ju w roku 1972 grupa z CERN
znalaza si na tropie bezmionowych zdarze. Jednoczenie nowe urzdzenie w Fermi
labie posyao neutrina o energii 50 GeV w kierunku ogromnego, elektronicznego de
tektora, przy ktrym pracowali David Cline (Uniwersytet Stanu Wisconsin), Alfred Mann
(Uniwersytet Stanu Pensylwania) i Carlo Rubbia (Harvard, CERN, pnocne Wochy,
Alitalia...).
Nie sposb w kilku sowach streci histori tego odkrycia. Jest ona pena burzy i
naporu, ludzkich ambicji i zagadnie z zakresu socjopolityki nauki. Pominiemy to
wszystko i po prostu powiemy, e w roku 1973 grupa Gargamelle oznajmia, cokolwiek
bez przekonania, e zaobserwowaa prd neutralny. W Fermilabie, zesp Cline-MannRubbia te mia raczej takie sobie dane. Procesy ta istotnie zaciemniay obraz, a sy
gna, jaki udao im si uzyska, nie by szczeglnie imponujcy. Oznajmili, e znaleli
prd neutralny, potem si wycofali. Potem znw oznajmili. Jaki artowni nazwa ich
odkrycie zmiennym prdem neutralnym.
Podczas midzynarodowej konferencji rochesterskiej, ktra w 1974 roku odbywaa
si w Londynie, wszystko ju byo jasne: w CERN odkryto prd neutralny, a grupa z
Fermilabu dysponowaa przekonujcymi danymi na potwierdzenie tego odkrycia. Dane
wskazyway na to, e co jakby Z0 musiao istnie. Ale jeli chcemy trzyma si oglnie
przyjtych regu postpowania, to musimy przyzna, e dopiero dziewi lat pniej bez
porednio udowodniono istnienie tej czstki, cho ju w roku 1974 potwierdzono istnie
nie prdw neutralnych. Zasug odkrycia Z0 w 1983 roku przypisuje si CERN. Masa?
Zet zero jest naprawd cikie: 91 GeV.
Uwaga na marginesie: do poowy roku 1992 urzdzenie LEP pracujce w CERN
zarejestrowao ju ponad dwa miliony czstek zet zero, zbieranych przez cztery ogrom
ne detektory. Badania procesu tworzenia si tych czstek, a nastpnie ich rozpadu do
starczaj ogromnych iloci danych, ktrymi zajmuje si niemal 1400 fizykw. Przypomnij
sobie, drogi Czytelniku, e kiedy Ernest Rutherford odkry czstki , najpierw wyjani
ich natur, a potem zacz ich uywa jako narzdzi badawczych i dziki temu odkry
jdro. My zrobilimy to samo z neutrinami. Wizki neutrin stay si narzdziem poy
tecznym w poszukiwaniach czstek przenoszcych oddziaywania, w badaniach kwar
kw i wielu innych rzeczach. Wczorajsza fantazja dzi jest odkryciem, a jutro - przyrz
dem.

JESZCZE O ODDZIAYWANIU SILNYM: GLUONY

W latach siedemdziesitych brakowao nam jeszcze jednego odkrycia do zwieczenia
modelu standardowego. Mielimy ju kwarki, ale byy tak mocno zwizane ze sob, e
nie istniao co takiego jak swobodny kwark. Nie wiedzielimy, jaki mechanizm moe za
tym sta. Wezwalimy na pomoc kwantow teori pola, ale znw rezultaty nie byy zado
walajce. Bjorken zinterpretowa pierwsze dane uzyskane w eksperymencie na Uniwer
sytecie Stanforda, w ktrym elektrony odbijay si od kwarkw w protonie. Charakter
rozpraszania wskazywa na to, e nieznana sia wica kwarki ze sob jest zaskakuj
co saba, gdy te znajduj si bardzo blisko siebie.

273
To by niesamowity rezultat, poniewa take i tu chciaoby si zastosowa symetri
cechowania. Teorie z cechowaniem mogy przewidzie takie sprzeczne z intuicj zjawi
sko, kiedy silne oddziaywanie staje si bardzo sabe przy malekich odlegociach i co
raz mocniejsze, gdy kwarki oddalaj si od siebie. Proces ten, odkryty przez kilku mo
dziecw: Davida Politzera z Harvardu oraz Davida Grossa i Franka Wilczka z Prince
ton, nosi nazw, ktrej pozazdrociby mu kady polityk - asymptotyczna swoboda.
Asymptotyczna to z grubsza znaczy taka, ktra zblia si coraz bardziej, ale nigdy nie
dotyka. Kwarki maj tak wanie asymptotyczn swobod. Oddziaywanie silne robi si
coraz sabsze, w miar jak kwarki zbliaj si do siebie. Oznacza to, e gdy kwarki s
blisko siebie, paradoksalnie, zachowuj si tak, jakby byy swobodne, ale gdy oddalaj
si od siebie, czca je sia robi si efektywnie coraz silniejsza. Maa odlego impliku
je wysok energi, a wic silne oddziaywanie sabnie przy wysokich energiach. W wy
padku oddziaywania elektromagnetycznego jest wrcz przeciwnie. (Wszystko robi si
coraz dziwniejsze - powiedziaa Alicja). Co waniejsze, oddziaywanie silne potrzebuje
czstek przenoszcych, tak samo jak i inne siy. Gdzie po drodze czstki te otrzymay
imi - gluony. Ale nazwa nie znaczy pozna.
Jeszcze jedna koncepcja przewijajca si przez prace teoretykw ma dla nas teraz
znaczenie - Gell-Mann nada jej nazw - kolor. Nie ma on nic wsplnego z kolorem zna
nym nam z ycia codziennego. Kolor pozwala wyjani i przewidywa rezultaty ekspe
rymentw. Wyjania na przykad, w jaki sposb proton moe mie dwa kwarki u i jeden
d, cho zakaz Pauliego wyranie mwi, e dwa identyczne obiekty nie mog znajdowa
si w tym samym stanie. Jeli jeden z kwarkw u jest zielony, a drugi niebieski, to za
kazowi Pauliego staje si zado. Kolor jest dla oddziaywania silnego tym, czym znak
adunku dla elektrycznoci.
Kolor musi wystpowa w trzech odmianach - orzek Gell-Mann i inni pracujcy w
tym samym ogrdku. Przypomnij sobie, drogi Czytelniku, e Faraday i Franklin ustalili,
i elektryczno wystpuje w dwch rodzajach, oznaczonych plusem i minusem. Kwar
ki potrzebuj trzech rodzajw. Tak wic teraz wszystkie kwarki wystpuj w trzech kolo
rach. By moe pomys kolorw zosta skradziony z palety malarskiej, poniewa istniej
trzy podstawowe kolory. Lepiej mona by to wyrazi za pomoc innej analogii: adunek
elektryczny jest jednowymiarowy - plus i minus wyznaczaj tylko kierunek - a kolor jest
trjwymiarowy (trzy osie: czerwona, niebieska i zielona). Kolor pozwoli wyjani, dla
czego istniej wycznie dwa rodzaje kombinacji kwarkw: kwark z antykwarkiem (me
zon) lub trzy kwarki (barion). Te kombinacje nie maj adnej barwy. Kwarkowo zni
ka, gdy przygldamy si mezonowi czy barionowi. Czerwony kwark czy si z anty
czerwonym, by powsta bezbarwny mezon. Czerwony i antyczerwony znosz si na
wzajem. Podobnie kwark czerwony, niebieski i zielony mieszaj si w protonie i w
efekcie powstaje biel. Znw brak koloru.
Nawet jeli istniej sensowne powody, by uywa okrelenia kolor, nie ma ono do
sownego znaczenia. Opisuje kolejn abstrakcyjn wasno, ktr teoretycy nadali
kwarkom, by wyjani narastajc liczb danych. Rwnie dobrze moglimy je nazwa
Tom, Dick i Harry albo A, B i C, ale kolor zdawa si by bardziej stosown (barwn?)
metafor. Tak wic kolor wesp z kwarkami i gluonami ju na zawsze sta si czci
czarnej skrzynki kryjcej abstrakcyjne byty, ktre nigdy nie spowoduj trzasku w liczni
ku Geigera, nie zostawi ladu w komorze pcherzykowej, nigdy nie potrc drucika w
elektronicznym detektorze.

274
Niemniej koncepcja goszca, e oddziaywanie silne sabnie, gdy kwarki zbliaj
si do siebie, bya niezwykle ekscytujca z punktu widzenia dalszej unifikacji. Kiedy
zmniejsza si odlego midzy czstkami, zwiksza si ich wzgldna energia. Ta
asymptotyczna swoboda implikuje, e oddziaywanie silne sabnie przy wysokich ener
giach. Poszukiwacze unifikacji mogli dziki temu ywi nadziej, e przy dostatecznie
wysokiej energii siy oddziaywa silnego i elektrosabego s sobie bliskie.
A co z czstkami przenoszcymi oddziaywanie? Jak mamy opisa nonik oddzia
ywania i koloru? Okazao si, e gluony przenosz dwa kolory - kolor i inny antykolor oraz zmieniaj kolor kwarka, ktry je pochania lub emituje. Na przykad czerwony-anty
niebieski gluon zmienia czerwony kwark w niebieski. Ta wymiana jest rdem oddziay
wania silnego. Murray Wielki-Nazwodawca nazwa t teori chromodynamik kwantow
(ang. quantum chromodynamics, QCD) na podobiestwo QED. Konieczno dokonywa
nia zmian kolorw sprawia, e musimy mie wystarczajc liczb gluonw, by przepro
wadzi wszystkie moliwe zmiany. Okazuje si, e wystarczy do tego osiem gluonw.
Jeli zapytasz, drogi Czytelniku, dlaczego osiem, teoretyk odpowie z mdr min: No
c, osiem to jest dziewi odj jeden.
Nasze zakopotanie w obliczu tego, e nigdy nie widziano kwarka na zewntrz ha
dronu, tylko umiarkowanie agodzi mono wyobraenia sobie, dlaczego kwarki s na
stae uwizione. Gdy kwarki znajduj si blisko siebie, wywieraj na siebie nawzajem
stosunkowo niewielkie oddziaywanie. Jest to pole chway teoretykw, ktrzy mog obli
cza wasnoci stanu kwarka i jego wpyw na eksperymenty. Jednak, w miar jak kwar
ki oddalaj si od siebie, oddziaywanie staje si coraz silniejsze i energia potrzebna,
by dalej zwiksza dzielc je odlego, szybko ronie, a - na dugo zanim faktycznie
rozdzielimy kwarki - ilo woonej energii jest wystarczajca, by powstaa nowa para
kwark-antykwark. Ta ciekawa wasno wynika z tego, e gluony nie s zwykymi, gupi
mi czstkami przenoszcymi oddziaywanie. One faktycznie oddziauj ze sob. Tu wa
nie QCD rni si od QED, bo fotony ignoruj si wzajemnie.
Niemniej QED i QCD czy wiele podobiestw, szczeglnie w obszarze wysokich
energii. Cho nie od razu, to jednak nieodwoalnie QCD zacza odnosi sukcesy. Po
niewa nie pozwalaa na opisanie dugozasigowej czci siy, obliczenia nigdy nie byy
zbyt precyzyjne, a wiele eksperymentw podsumowywano raczej mglistym stwierdze
niem: nasze wyniki s zgodne z przewidywaniami QCD.
C to zatem za teoria, skoro nigdy, przenigdy nie moemy zobaczy swobodnego
kwarka? Potrafimy robi eksperymenty, w ktrych wyczuwamy obecno elektronw,
mierzy je na rozmaite sposoby, nawet jeli pozostaj cay czas zwizane w atomie.
Czy moemy tak samo postpi z kwarkami oraz gluonami? Bjorken i Feynman suge
rowali, e w bardzo twardych zderzeniach kwarki, ktre otrzymuj wwczas doprawdy
potn dawk energii, zostaj gwatownie wyrzucone i tu przed uwolnieniem si spod
wpywu swych kwarkowych partnerw maskuj si, przybierajc posta wskiej wizki
hadronw: trzech, czterech czy nawet omiu pionw lub dodatkowo kilku kaonw i nu
kleonw. Miayby to by bardzo wskie wizki, skierowane wzdu toru ruchu pierwotne
go kwarka. Wizki te nazwano detami i zaczto ich szuka.
Trudno byo zidentyfikowa dety za pomoc urzdze z lat siedemdziesitych, po
niewa wytwarzay one powolne kwarki, ktre daj pocztek szerokim detom z niewiel
k liczb hadronw, a my potrzebowalimy detw wskich i gstych. Pierwszy sukces
odniosa moda eksperymentatorka, Gail Hanson, ktra otrzymaa doktorat w MIT i pra
cowaa w SLAC. Jej staranne analizy wykazay, e hadrony w produktach zderze

275
elektronw oraz pozytonw o energii 3 GeV w akceleratorze SPEAR s ze sob w
pewien sposb skorelowane. Stwierdzenie tego stao si moliwe dlatego, e zderzay
si czoowo elektrony i pozytony, a wylatyway - w przeciwnych kierunkach, by zacho
wa pd - kwarki oraz antykwarki. Te skorelowane dety z trudem, ale niedwuznacznie
ujawniay si w analizie. Gdy siedzielimy z Demokrytem w pomieszczeniu kontrolnym
CDF, co kilka minut na ekranach ukazyway si wanie przypominajce pczek igie
wizki, zawierajce okoo dziesiciu hadronw - dwa dety skierowane w przeciwnych
kierunkach. Nie ma adnego innego powodu, aby istniaa taka struktura, jak tylko ten, e
z kwarka o bardzo wysokiej energii i pdzie, ktry si przyodziewa, zanim wyjdzie na
zewntrz, powstaje strumie materii.
Jednak odkrycie o najwikszym znaczeniu w tej dziedzinie zostao dokonane w
Hamburgu za pomoc maszyny PETRA, zderzajcej elektrony z pozytonami. Energia
tych zderze wynosia 30 GeV. Tu detowe struktury ujawniy si nawet bez analiz.
Kwarki po prostu byo wida w danych. Ale wida byo co jeszcze.
Jeden z detektorw wsppracujcych z PETRA ma swj wasny akronim: TASSO
(Two-Armed Solenoidal Spectrometer). Grupa pracujca z TASSO poszukiwaa zde
rze, w ktrych pojawiyby si trzy dety. Z QCD wynika, e pozyton i elektron anihilu
j, tworzc par kwark i antykwark. Istnieje spore prawdopodobiestwo, e jeden z od
latujcych kwarkw wypromieniuje wirtualny gluon. W procesie tym mamy do energii,
by wirtualny gluon przeobrazi si w rzeczywisty. Gluony s tak samo skromne jak kwar
ki i przyoblekaj si przed wyjciem z czarnej skrzynki zderzenia. Std te moliwe jest
zaobserwowanie trzech detw hadronw. Ale na to potrzeba wicej energii.
W roku 1978 cykle dowiadczalne przy cakowitych energiach 13 i 17 GeV nie
przyniosy oczekiwanych rezultatw, ale przy 27 GeV co si stao. Analiz przeprowa
dzia kolejna kobieta-fizyk Sau Lan Wu, profesor na Uniwersytecie Stanu Wisconsin.
Program Wu wkrtce wykry ponad 40 przypadkw, w ktrych pojawiay si trzy dety
hadronw. Kady z nich zawiera trzy do dziesiciu ladw (hadronw). Cao przypo
minaa ornament zdobicy mask mercedesa.
Fizycy pracujcy w innych grupach na PETRA wkrtce zaobserwowali to samo zja
wisko. Przeszukali zebrane dane i natrafili na trzydetowe zdarzenia. Rok pniej odno
towano ich ju tysice. Tak oto udao si zobaczy gluon. Charakterystyka ladw zo
staa opracowana przez teoretyka Johna Ellisa z CERN na gruncie QCD. Trzeba przy
zna, e to jego interwencja sprawia, i wzrosa motywacja do prowadzenia bada. La
tem roku 1979 podczas konferencji odbywajcej si w Fermilabie obwieszczono, e wy
kryto gluony.
Mnie natomiast przypad w udziale zaszczyt wystpienia w programie Phila Dona
hue, by szerokimu ogowi wyjani istot i znaczenie odkrycia. Niestety, wicej energii
musiaem woy w przekonywanie widowni, e nie uywamy bizonw yjcych na tere
nie Fermilabu w charakterze urzdze do wczesnego ostrzegania o niebezpiecznym
skaeniu radioaktywnym. Ale w fizyce prawdziw nowin byy gluony. Bozony, a nie bi
zony.
Teraz wreszcie mielimy ju wszystkie czstki przenoszce oddziaywania, bardziej
uczenie zwane bozonami cechowania. (Termin bozon pochodzi od hinduskiego fizyka,
ktry opisa klas czstek o spinie rwnym liczbie cakowitej, natomiast cechowanie od symetrii cechowania). Podczas gdy wszystkie czstki materii maj spin rwny 1/2 i
nazywane s fermionami, spin czstek przenoszcych oddziaywania rwna si 1 i
czstki te zwie si bozonami. (Przeskoczylimy po drodze pewne szczegy).

276
Istnienie jednego z bozonw - fotonu - zostao przewidziane przez Einsteina w
1905 roku. Foton zaobserwowa eksperymentalnie w roku 1923 Arthur Compton, uy
wajc promieni Roentgena rozpraszanych na elektronach zwizanych w atomach.
Cho prd neutralny odkryto ju w poowie lat siedemdziesitych, czstek W i Z nie
udao si zarejestrowa bezporednio a do lat 1983-1984. (Odkryto je w CERN w ak
celeratorze hadronowym). Jak wspomniaem, gluony odkryto w 1979 roku.
W tych dugich rozwaaniach nad oddziaywaniem silnym powinnimy zwrci uwa
g na to, e zostao ono okrelone jako oddziaywanie wystpujce midzy kwarkami i
przenoszone przez gluony. A co si stao ze starym oddziaywaniem silnym midzy pro
tonami i neutronami? Rozumiemy je teraz jako szcztkowe efekty dziaania gluonw,
jak gdyby wyciekajcych z protonu i neutronu. Stare silne oddziaywanie, do dobrze
opisane jako wymiana pionw, jest obecnie interpretowane jako konsekwencja zoo
nych procesw zachodzcych midzy kwarkami a gluonami.

Koniec drogi
U progu lat osiemdziesitych naszego stulecia znalimy ju wszystkie czstki materii
(kwarki i leptony), zidentyfikowalimy ju take czstki przenoszce trzy oddziaywania
(bez grawitacji), czyli bozony cechowania. Dodajc noniki oddziaywania do czstek
materii, otrzymujemy kompletny model standardowy.
Oto tajemnica Wszechwiata:
MATERIA
Pierwsza genera Druga generacja Trzecia generacja
cja
KWARKI
u
c
t
d
s
b
LEPTONY
e
e

ODDZIAYWANIA
BOZONY CECHOWANIA
elektromagnetyzm
oddziaywanie sabe
oddziaywanie silne

foton ()
W+, W-, Z0
osiem gluonw

Pamitaj, drogi Czytelniku, e kwarki wystpuj w trzech kolorach, jeli wic kto
chciaby by naprawd uciliwy, mgby si doliczy osiemnastu kwarkw, szeciu lep
tonw i dwunastu bozonw cechowania. Jest jeszcze antytabela, w ktrej wszystkie
czstki materii wystpuj jako antymateria. To w sumie daje 60 czstek, ale kto by to li

277
czy. Trzymajmy si tej tabeli, ona zawiera wszystko, co trzeba wiedzie. Wierzymy, e
wreszcie mamy a-tomy Demokryta. S nimi kwarki i leptony. Trzy rodzaje oddziaywa
nia i przenoszce je czstki pozwalaj wyjani demokrytejski nieustanny, gwatowny
ruch.
Na arogancj moe zakrawa prba podsumowania caego Wszechwiata w jednej
tabeli, nawet jeli ta tabela jest niezbyt porzdna. Jednak wydaje si, e ludzie maj g
bok potrzeb konstruowania takich syntez. Modele standardowe wielokrotnie poja
wiay si w historii zachodniej nauki. Nasz obecny model standardowy otrzyma t na
zw dopiero w latach siedemdziesitych i jest ona charakterystyczna dla nowszej histo
rii fizyki, ale z pewnoci w cigu wiekw pojawiay si take inne modele. Oto niektre
z nich:
MODEL STANDARDOWY
Twrcy
Daty Czstki
Uwagi
Tales (Milet) 600
woda
p.n.e.

Siy
brak

PRZYSPIESZONY KURS
Oceny
5-

Jako pierwszy prbowa wyjani wiat poprzez naturalne przyczyny, a

nie dziaalno bogw. Zastpi mitologi logik.
Empedokles 460
ziemia, powietrze, mio i niezgoda
5+
(Agrygent,
p.n.e. woda i ogie
Sycylia)
Wprowadzi koncepcj licznych czstek, ktre skadaj si na rozmaite
rodzaje materii.
Demokryt
430
niewidoczny, nie nieustanny gwatow 6
(Abdera)
p.n.e. podzielny atomos, ny ruch
czyli a-tom
Jego model zakada istnienie zbyt wielu rodzajw czstek,kada o in
nym ksztacie, ale jego podstawowa koncepcja niepodzielnego a-tomu
do dzi pozostaje definicj czstki elementarnej.
Issac Newton 1687 twarde, masywne, grawitacja (kosmos),4
(Anglia)
nieprzenikalne ato nizeznane siy
my
(atom)
Uznawa koncepcj atomw, ale nie przyczyni si do jej rozwoju. Gra
witacja, ktrej jest ojcem, stanowi w obecnej dekadzie gwne rdo
problemw.
Rudjer Bo
1760 punkty oddziaywa siy przycigania i
5+
kowi (Dal
nia, niepodzielne i odpychania midzy
macja)
pozbawione kszta punktowymi atoma
tu i wymiaru
mi
Jego teoria bya niekompletna i ograniczona, ale koncepcja czstek
punktowych o zerowym promieniu, ktre wytwarzaj pola si, jest pod
stawowym pojciem we wspczesnej fizyce.
John Dalton 1808 atomy - podstawo przyciganie midzy 4+
(Anglia)
we jednostki pier atomami

278
wiastkw chemicz
nych, jak tlen, w
giel itd.
Przedwczenie wskrzesi demokretyjski termin atomos. Jego atom nie
by niepodzielny, ale Dalton dostarczy istotnej wskazwki, mwic, e
atomy rni si midzy sob mas, a nie ksztatem, jak sdzi Demo
kryt.
Michael Fara 1820 adunki elektryczne elektromagnetyzm 5
day (Anglia)
(plus grawitacja)
Zastosowa teori atomistyczn do elektrycznoci, przyjmujc, e prd
skada si z czstek elektrycznoci - elektronw.
Dymitr Men 1870 ponad 50 atomw nie zajmowa si si 5
delejew (Ro
uporzdkowanych ami
sja)
wedle wzrastajcej
masy
Rozwin koncepcj Daltona, uporzdkowa wszystkie znane pierwisatki
chemiczne. Tabela, ktr stworzy, wskazywaa na gbsz struktur
atomu.
Ernest Ru
1911 dwie czstki: jdro silne oddziaywanie 6therford
i elektron
jdrowe plus elek
(Nowa Zelan
tromagnetyzm i gra
dia)
witacja
Odkrywajc jdro ujawni nowy, prostszy porzdek panujcy wewntrz
wszystkich atomw Daltona.
Bjorken,
1992 6 kwarkw, 6 lep elektromagnetyzm, nie kom
Fermi, Fried
tonw i ich anty oddziaywanie silne, pletny
man, Gellczstki (kwarki wy oddziaywanie sabe,
Mann,
stpuj w trzech
dwanacie nonikw
Glashow,
kolorach)
oddziaywania oraz
Kendall, Le
grawitacja
derman, Perl,
Richter,
Schwartz,
Steinberg,
Taylor, Ting i
tysice in
nych
, , (miech) - Demokryt z Abdery.

Dlaczego nasz model standardowy jest tak niekompletny? Jedna z oczywistych

jego wad polega na tym, e nie znaleziono jeszcze kwarka t1. Kolejna, to brak jednej z
si: grawitacji. Nikt nie wie, jak wczy do schematu t wspania staruszk. Z estetycz
nego punktu widzenia przeszkadza nam to, e model standardowy jest zbyt skompliko

Kwark t zosta odkryty 26 kwietnia 1996 roku. (przyp. red.).

279
wany; powinien bardziej przypomina model Empedoklesa: ziemia, powietrze, woda i
ogie plus mio i niezgoda. Model standardowy zawiera zbyt wiele parametrw.
Co oczywicie nie znaczy, e model standardowy nie jest jednym z najwspanial
szych osigni nauki. Stanowi owoc wysikw wielu osb (obojga pci), ktre pracoway
po nocach i nie dosypiay. Ale podziwiajc pikno i moliwoci nie sposb oprze si
pragnieniu znalezienia czego prostszego, modelu, ktry mgby spodoba si nawet
staroytnemu Grekowi.
Posuchaj: syszysz miech dochodzcy z pustki?

280

12.

I wreszcie Boska Czstka

I Pani spojrzaa na wiat, i zadumaa si nad jego piknem. I zapakaa, widzc tyle
pikna. By to wiat jednego rodzaju czstek, jednego oddziaywania, przenoszonego
przez jeden nonik, bdcego - w boskiej prostocie - t sam czstk.
I Pani spojrzaa na wiat, ktry stworzya, i zobaczya, e by nudny. Przeliczya w
pamici, umiechna si i sprawia, e Wszechwiat si rozszerzy i ochodzi. I oto
sta si dostatecznie chodny, by zacz dziaa jej wierny i wyprbowany suga, ktry
przedtem nie mg znie niewiarygodnego gorca stwarzania: pole Higgsa. I pod wpy
wem Higgsa czstki wysysay energi z pola, absorboway j i staway si masywne.
Kada z nich rosa w sobie waciwy sposb. Niektre czstki stay si niewiarygodnie
masywne, inne tylko troch, a jeszcze inne nie zmieniy si wcale. I tam, gdzie przed
tem by tylko jeden rodzaj czstek, teraz pojawio si ich dwanacie. I tam, gdzie przed
tem nonik i czstka byy tosame, teraz si rnili. I tam, gdzie przedtem by jeden no
nik i jedno oddziaywanie, teraz byo dwanacie nonikw i cztery oddziaywania. I
tam, gdzie przedtem byo bezgraniczne i pozbawione sensu pikno, teraz byli demokra
ci i republikanie.
I Pani spojrzaa na wiat, ktry stworzya, i wybuchna niepohamowanym mie
chem. Wezwaa Higgsa i tumic wesoo, rozprawia si z nim surowo, i rzeka:
Dlaczego zniszczye symetri wiata?
A Higgs, zdruzgotany cieniem nagany, tak si broni:
Nie zniszczyem symetrii, Szefowo. Sprawiem tylko, e zostaa ukryta, wpada w
puapk nadmiernej konsumpcji energii. I tym sposobem rzeczywicie sprawiem, e
wiat sta si skomplikowany.
Kt mg przypuszcza, e z tego ponurego zbiorowiska identycznych obiektw
mog powsta jdra, atomy i czsteczki, planety i gwiazdy?
Kt mg przewidzie zachody Soca i oceany, i szlam organiczny, zrodzony z
wszystkich tych okropnych czsteczek wzbudzonych przez byskawice i ciepo. Kt
mg si spodziewa ewolucji i tych fizykw, ktrzy szperaj, wsz wok i prbuj od
kry to, co tak starannie ukryem?
I Pani, nie mogc powstrzyma si od miechu, skina na Higgsa, dajc mu znak
przebaczenia i przyzwoit podwyk.
Zupenie Nowy Testament 3, 1-12
W czci tej zajmiemy si przekadem poezji (?) Zupenie Nowego Testamentu na
rzeteln nauk o genezie czstek. Nie moemy jednak jeszcze porzuca rozwaa nad
modelem standardowym. Jest kilka wtkw wymagajcych podsumowania i kilka in
nych, z ktrymi jeszcze nie potrafimy sobie poradzi. Oba zestawy odgrywaj wan
rol w historii modelu-standardowego-i-kolejnych. Musz te omwi kilka epokowych
eksperymentw, ktre day solidne podstawy naszemu obecnemu obrazowi mikrowia
ta. Szczegy te pozwol nam zorientowa si w mocnych stronach i ograniczeniach
modelu standardowego.

281
Model standardowy ma dwa rodzaje kopotliwych usterek. Pierwszy wie si z
jego niekompletnoci. Wedug danych na pocztek roku 1993 wci jeszcze nie odkry
to kwarka t1. Jedno z neutrin (taonowe) nie zostao jeszcze bezporednio zarejestrowa
ne, a niektre potrzebne wielkoci liczbowe znane s tylko w przyblieniu. Nie wiemy
na przykad, czy neutrina s obdarzone mas spoczynkow. Powinnimy dowiedzie
si, skd si bierze amanie symetrii kombinowanej (CP) - mechanizm odpowiedzialny
za powstanie materii - i, co najwaniejsze, by ocali matematyczn spjno modelu
standardowego, musimy wprowadzi nowy obiekt, zwany polem Higgsa. Drugi rodzaj
usterek ma natur czysto estetyczn. Model standardowy jest tak skomplikowany, e
wielu uwaa go tylko za etap poredni na drodze do prostszego obrazu wiata. Pole
Higgsa i jego przyboczna czstka - bozon Higgsa - odgrywa istotn rol we wszystkich
wymienionych wyej zagadnieniach. Do tego stopnia istotn, e o tej wanie czstce
mwimy w tytule Boska Czstka.

Wyjtki z agonii modelu standardowego

Wemy pod uwag neutrino.
- Ktre neutrino?
Dowolne, powiedzmy neutrino elektronowe - zwyk, pospolit odmian neutrina jako e ma najmniejsz mas. (Chyba e masy wszystkich neutrin s zerowe).
W porzdku, niech bdzie neutrino elektronowe.
Nie ma adunku elektrycznego.
Nie podlega oddziaywaniom silnym ani elektromagnetycznym.
Nie ma rozmiaru, rozcigoci przestrzennej. Jego promie jest rwny zeru.
Moliwe, e nie ma masy.
Nic nie jest tak pozbawione wasnoci (wyjwszy dziekanw i politykw) jak neutri
no. Jego egzystencja jest mniej ni ulotna.
W dziecistwie niektrzy z nas recytowali wierszyk:
Maa mucho na cianie,
Nie masz wcale rodziny?
Ani matki?
Ani ojca?
Szkoda ci, biedny bkarcie.
A teraz ja:
Mae neutrino na wiecie,
Z prdkoci wiata lecisz.
Bez adunku, bez masy, bez adnych wymiarw?
Wstyd! Nie stosujesz si do konwenansw.
A jednak neutrino istnieje. Ma co w rodzaju pooenia - trajektori - zawsze zmie
rza w jednym kierunku z prdkoci blisk (lub rwn) prdkoci wiata. Neutrino ma
1

Kwark t zosta odkryty 26 kwietnia 1996 roku. (przyp. red.).

282
spin, ale jeli spytasz, drogi Czytelniku, c takiego tam wiruje, zdemaskujesz si jako
kto, kto nie wyzby si jeszcze niedoskonaych nawykw przedkwantowego sposobu
mylenia. Spin jest nieodcznie zwizany z pojciem czstki i jeli neutrino ma rzeczy
wicie zerow mas, to jego spin w poczeniu ze sta, niezmienn prdkoci poru
szania si - rwn prdkoci wiata - skada si na nowy atrybut, zwany skrtnoci lub
chiralnoci (ang. chirality). To nieodwracalnie wie kierunek spinu (zgodny lub prze
ciwny do ruchu wskazwek zegara) z kierunkiem ruchu.
Neutrino moe wic by prawoskrtne - co oznacza, e przemieszcza si ze spi
nem zgodnym z ruchem wskazwek zegara - lub lewoskrtne, gdy wdruje ze spinem
skierowanym przeciwnie do ruchu wskazwek zegara. Mamy tu do czynienia z urocz
symetri. Teoria preferuje sytuacj, w ktrej wszystkie czstki maj zerow mas i uni
wersaln symetri chiraln. No i znowu to sowo: symetria.
Symetria chiralna jest jedn z tych eleganckich symetrii, ktre opisuj mody
Wszechwiat; przypomina wzr tapety powtarzajcy si niezmiennie i bez koca, nie
przerywany korytarzami, drzwiami czy zaamaniami - jest nieskoczona. Nic dziwnego,
e Pani uznaa j za nudn i nakazaa polu Higgsa, by nadao czstkom mas i zama
o t symetri. Ale dlaczego pojawienie si masy zaburza symetri? Czstka obdarzona
mas porusza si z prdkoci mniejsz od prdkoci wiata. Teraz obserwator moe
porusza si szybciej ni czstka. W takim wypadku, wzgldem tego obserwatora,
czstka zmienia kierunek ruchu, ale nie swj spin. A zatem obiekt dla niektrych obser
watorw lewoskrtny, dla innych staje si obiektem prawoskrtnym. S jeszcze neutri
na, ktre, by moe, stanowi pozostao z wojny o symetri chiraln. Neutrino jest
zawsze lewoskrtne, antyneutrino - zawsze prawoskrtne. Skrtno to jedna z nielicz
nych wasnoci, jak ten may biedak ma.
Ach tak, neutrina maj jeszcze jedn wasno: podlegaj oddziaywaniom sabym.
Neutrina powstaj na skutek sabych procesw, ktre przebiegaj bardzo powoli (cza
sem zajmuj cae mikrosekundy). Jak widzielimy, mog zderza si z innymi czstka
mi, ale wymaga to tak bliskiego kontaktu, tak gbokiej intymnoci, e do zdarze tych
dochodzi niezmiernie rzadko. Twarde zderzenie neutrina w kilkucentymetrowej stalowej
sztabce jest rwnie prawdopodobne, jak to, e zaczerpnwszy do kubka wod z oce
anu, znajdziemy w nim may kamyk wrzucony w odmty: innymi sowy, e uda si go
wyowi, zanurzajc kubek jeden raz w dowolnym miejscu. Jednak, mimo caego tego
braku wasnoci, neutrino wywiera kolosalny wpyw na bieg wydarze. To przecie wa
nie natok ogromnej liczby neutrin zgromadzonych w jdrze gwiazdy powoduje jej eks
plozj i rozpraszanie si w przestrzeni kosmicznej ciszych pierwiastkw, powstaych
w skazanej na zagad gwiedzie. Odamki z takiej eksplozji mog si czy i dlatego
mamy krzem, elazo i inne poyteczne rzeczy, ktre mona znale na planetach Uka
du Sonecznego.
Ostatnio podjto wytone wysiki, by okreli mas neutrina, jeli w ogle jakkol
wiek ma. Trzy neutrina nalece do naszego modelu standardowego s kandydatami na
to, co astronomowie nazywaj ciemn materi. Jest to materia, ktra wedug nich wy
penia Wszechwiat i decyduje o przebiegu jego ewolucji, zdeterminowanej przez gra
witacj. Na razie wiemy tylko, e neutrina mog mie bardzo niewielk mas... albo ze
row. Zero jest tak bardzo specyficzn liczb, e gdyby neutrino miao choby najmniej
sz mas, powiedzmy miliardow cz masy elektronu, wynikayby std powane kon
sekwencje teoretyczne. Zagadnienia zwizane z neutrinami i ich mas s tylko niekt
rymi z licznych otwartych kwestii dotyczcych modelu standardowego.

283

Ukryta prostota: upojenie modelem standardowym

Kiedy uczony, powiedzmy Brytyjczyk, jest naprawd, ale to naprawd rozgniewany na
kogo, kiedy zosta doprowadzony do ostatecznoci i wyzwiska same cisn mu si na
usta, mruczy wtedy pod nosem: Cholerny arystotelik. Trudno sobie wyobrazi cisz
obelg. Powszechnie uwaa si (by moe, niesusznie), e Arystoteles wstrzyma roz
wj fizyki na mniej wicej dwa tysice lat - do dnia, kiedy Galileusz wykaza do odwagi
i determinacji, by rzuci mu wyzwanie. Na oczach tumu zgromadzonego na Piazza del
Duomo zawstydzi wyznawcw doktryny Arystotelesa. Dzi w tym miejscu krzywi si
wiea, a cay plac otoczony jest wianuszkiem lodziarni i sklepw z pamitkami.
Mamy ju za sob przegld historii bada obiektw spadajcych z przekrzywionych
wie: piro spywa w d, stalowa kulka spada szybko. Arystotelesowi wydawao si to
zupenie oczywiste, wic powiedzia: Ciaa cikie spadaj szybko, lekkie za - powoli.
Jest to w peni zgodne z intuicj. Jeli pchniesz kul, ta zawsze w kocu si zatrzyma.
Dlatego Arystoteles orzek: spoczynek jest naturalnym stanem, podczas gdy ruch wy
maga siy sprawczej, ktra by go podtrzymywaa. To absolutnie jasne zdanie potwier
dza nasze codzienne dowiadczenie. A jednak... jest ono (zdanie) faszywe. Galileusz
ywi pogard nie dla Arystotelesa, lecz dla pokole filozofw, ktrzy kroczyli jego la
dem i przyjmowali jego pogldy bez najmniejszych zastrzee.
Galileusz dostrzeg gbok prostot praw rzdzcych ruchem, skryt za zason ta
kich czynnikw, jak opr powietrza i tarcie, ktre s nieodczn czci rzeczywistego
wiata. Dostrzeg, e wiat tak naprawd powinien da si opisa jzykiem matematyki:
za pomoc parabol, rwna kwadratowych i tym podobnych. Neil Armstrong, pierwszy
czowiek, ktry stan na Ksiycu, upuci pirko i motek na pozbawion atmosfery po
wierzchni naszego satelity. Powtrzy tym samym, na oczach caej ludzkoci, ekspery
ment z wiey. Dwa ciaa spaday z jednakow prdkoci, nie napotkawszy adnego
oporu. A kula toczca si po poziomej powierzchni poruszaaby si bez koca, gdyby
nie byo tarcia. Kula toczy si znacznie duej na wypolerowanym stole, a jeszcze duej
na poduszcze powietrznej lub na liskim lodzie. Aby wyobrazi sobie ruch bez zakca
jcego wpywu powietrza, bez tarcia tocznego, trzeba umie myle abstrakcyjnie; zy
skuje si wwczas nagrod w postaci wgldu w istot praw rzdzcych ruchem, prze
strzeni i czasem.
Od czasu, kiedy rozegraa si ta krzepica ducha historia, wiele dowiedzielimy si
o ukrytej prostocie. Ukrywanie symetrii, prostoty i pikna, ktre mona opisa abstrak
cyjnym jzykiem matematyki, jest typowym zachowaniem przyrody. Zamiast galileuszo
wego oporu powietrza i tarcia (oraz towarzyszcych im trudnoci politycznych), mamy
dzi przed sob model standardowy. Chcc przeledzi rozwj tej koncepcji a do lat
dziewidziesitych naszego stulecia, musimy kontynuowa opowie o cikich czst
kach, ktre przenosz oddziaywanie sabe.

Model standardowy A. D. 1980

284
W lata osiemdziesite wkroczylimy z du doz teoretycznego samozadowolenia. Oto
wreszcie mielimy model standardowy - owoc 300 lat bada fizyki czstek - a dowiad
czalnicy stanli przed zadaniem wypenienia pustych rubryk. Nie zaobserwowano jesz
cze czstek W+, W- i Z0 oraz kwarka t. Naleaoby jeszcze wykry neutrino taonowe, ale
by to zrobi, trzeba przeprowadzi trzyneutrinowy eksperyment. Skadano nawet rozma
ite propozycje takich dowiadcze, ale byy bardzo skomplikowane i nie daway wielkich
szans na sukces. adna z propozycji nie zostaa zaaprobowana. Niemniej eksperymen
ty z udziaem naadowanego taonu wyranie wskazuj, e musi istnie neutrino taono
we.
Wszystkie maszyny - akceleratory pozytonw i elektronw oraz protonw - pracuj
pen par, poszukujc kwarka t. W Japonii budowany jest nowy akcelerator - Tristan
(jaka to gboka wi czy japosk kultur z celtyck mitologi?). Jest to akcelerator
elektronw i pozytonw, ktry moe wyprodukowa mezon, bdcy zlepkiem kwarka t i
antykwarka t, pod warunkiem, e masa t jest mniejsza ni 35 GeV, czyli co najwyej
siedem razy wiksza od kuzyna o innym zapachu, kwarka b. Losy eksperymentu i
oczekiwania wobec Tristana - jeli idzie o kwark t - s przesdzone. t jest za ciki.

Chimera unifikacji
Europejczycy zaangaowali wszystkie siy i rodki w poszukiwania czstki W. Chcieli
pokaza wiatu, e w tej dziedzinie s liczcym si partnerem. Aby znale W, trzeba
byo dysponowa maszyn o dostatecznie duej energii - takiej, by poszukiwana czst
ka miaa szans w ogle powsta. Jakiej? To zaley od ciaru czstki. W roku 1978,
w odpowiedzi na nieustpliw i gwatown argumentacj Carla Rubbii, CERN przyst
pi do budowy akceleratora protonw i antyprotonw. Nowe urzdzenie miao korzysta
z istniejcego ju akceleratora protonw o mocy 400 GeV.
Pod koniec lat siedemdziesitych teoretycy uwaali, e masa czstek W i Z jest
sto razy wiksza od protonu. (Przypomnijmy, e masa spoczynkowa protonu wynosi
okoo 1 GeV). Ocen mas czstek W i Z przyjto z tak wielkim zaufaniem, e CERN
nie zawaha si zainwestowa ponad 100 milionw dolarw w pewniaka - akcelerator
mogcy wyprodukowa tak ilo energii, by powstay w nim czstki W i Z, i w ze
staw odpowiednio czuych i kosztownych detektorw dla obserwowania zderze. Skd
si brao to zuchwae przekonanie?
W rodowisku fizykw zapanowao radosne przewiadczenie, e wielka zunifikowa
na teoria - ostateczny cel naszych zmaga - jest tu za zakrtem. To ju nie mia by
model opisujcy wiat za pomoc szeciu kwarkw, szeciu leptonw i czterech si, ale
jedno wielkie - och, jake wielkie! - zunifikowane oddziaywanie. Z pewnoci mogoby
ono stanowi spenienie staroytnej idei, przywiecajcej nam przez cay czas wdrwki
od wody przez powietrze i ziemi do ognia, a wreszcie do caej czwrki.
Unifikacja, poszukiwanie prostej i wszechobejmujcej teorii jest witym Graalem
fizyki. Einstein ju w 1901 roku (w wieku 22 lat) pisa o zwizkach midzy oddziaywa
niem molekularnym (elektrycznym) a grawitacyjnym. Od roku 1925 a do mierci w
1955 roku na prno poszukiwa jednolitej teorii oddziaywania elektromagnetycznego i
grawitacji. Ten ogromny wysiek jednego z najwikszych fizykw tamtej epoki, a waci
wie wszech czasw, nie przynis spodziewanych efektw. Wiemy teraz o istnieniu

285
dwch pozostaych rodzajw oddziaywania: sabego i silnego. Bez ich uwzgldnienia
wysiki Einsteina byy skazane na porak. Innym istotnym powodem jego poraki byo
to, e zanegowa centralne osignicie fizyki XX wieku (do ktrego powstania sam wal
nie si przyczyni) - teori kwantow. Do koca nie zaakceptowa tej radykalnej i rewo
lucyjnej koncepcji, ktra stanowi punkt wyjcia do unifikacji wszystkich oddziaywa. Ju
pod koniec lat szedziesitych trzy z czterech oddziaywa zostay opisane w jzyku
kwantowej teorii pola i wprost woay o unifikacj.
Wszyscy wielcy teoretycy nad ni pracowali. Pamitam seminarium na Uniweryste
cie Columbia na pocztku lat pidziesitych, podczas ktrego Heisenberg i Pauli
przedstawiali swoj now zunifikowan teori czstek elementarnych. Sala (nr 301 w
Puppin Hall) bya zatoczona do granic moliwoci. W pierszym rzdzie siedzieli: Niels
Bohr, I. I. Rabi, Charles Townes, T. D. Lee, Polycarp Kusch, William Lamb i James Ra
inwater - sami wczeni i przyszli laureaci Nagrody Nobla. Asystenci, jeli mieli do
siy przebicia, by w ogle otrzyma zaproszenie, toczyli si w sali wbrew wszelkim
przepisom przeciwpoarowym. Studenci zwisali pod stropem, podwieszeni hakami do
belek. Byo naprawd toczno. Teoria mnie zupenie przerastaa, ale cho jej nie rozu
miaem, wcale nie musiao to oznacza, e jest prawdziwa. Pod koniec Pauli przyzna:
Tak, to jest szalona teoria. Odpowied Bohra brzmiaa mniej wicej tak: Problem tkwi
w tym, e nie jest dostatecznie szalona. Bohr znowu mia suszno, jako e teoria ta
odesza w niepami jak wiele innych miaych prb.
Wewntrznie spjna teoria oddziaywania musi by kwantow teori pola czc w
sobie szczegln teori wzgldnoci i symetri cechowania. Ta ostatnia wasno - i, o
ile wiemy, tylko ona - gwarantuje, e teoria taka bdzie matematycznie spjna i da si
zrenormalizowa. Ale to jeszcze nie wszystko. Idea symetrii cechowania ma istotny
aspekt estetyczny, ktry - co ciekawe - pochodzi od tej jedynej siy, ktra nie zostaa
jeszcze sformuowana jako kwantowa teoria pola: od grawitacji. Teoria grawitacji Einste
ina (w odrnieniu od sformuowanej przez Newtona) wyrosa z pragnienia znalezienia
takiego ujcia praw przyrody, aby byy identyczne dla wszystkich obserwatorw: zarw
no znajdujcych si w stanie spoczynku, jak i poruszajcych si z pewnym przyspie
szeniem w polu grawitacyjnym, na przykad na powierzchni Ziemi, ktra obraca si z
prdkoci 1600 km/h. W takim wirujcym laboratorium pojawiaj si siy, ktre sprawia
j, e wyniki eksperymentu s inne, ni gdyby zosta on przeprowadzony w laborato
rium poruszajcym si ruchem jednostajnym, czyli bez przyspieszenia. Einstein poszuki
wa praw, ktre wygldayby jednakowo dla wszystkich obserwatorw. Z tego wymaga
nia niezmienniczoci, ktre narzuci przyrodzie w roku 1915 w oglnej teorii wzgldno
ci, logicznie wynikao istnienie oddziaywania grawitacyjnego. Mwi to wszystko tak
szybko, ale ciko si napracowaem, eby to zrozumie! W teori wzgldnoci jest
wbudowana symetria, ktra implikuje istnienie oddziaywania - w danym wypadku od
dziaywania grawitacyjnego.
Podobnie symetria cechowania, zakadajca bardziej abstrakcyjny warunek nie
zmienniczoci naoony na odpowiednie rwnania, daje oddziaywania: sabe, silne oraz
elektromagnetyczne.

286
Cechowanie
Znajdujemy si na pocztku prywatnej uliczki, ktra wiedzie do rezydencji Boskiej
Czstki. Musimy odwiey sobie kilka poj. Jedno z nich dotyczy czstek materii kwarkw i leptonw. Spin kadej z nich, wyraony w kwantowych jednostkach, wynosi
1/2. Mamy take pola si, ktre mona rwnie przedstawi w postaci czstek: kwantw
pola. Te czstki maj spin cakowity - rwny jednoci. Chodzi tu ni mniej, ni wicej tylko
wanie o czstki: noniki oddziaywa, bozony porednie, o ktrych ju sporo mwili
my. Nale do nich fotony, czstki W, Z i gluony. Wszystkie zostay ju odkryte, a ich
masa jest znana. By uporzdkowa cay ten wachlarz czstek materii i nonikw od
dziaywania, rozwamy ponownie pojcia niezmienniczoci i symetrii.
Od duszego czasu krymy wok pojcia symetrii cechowania, gdy bardzo trud
no jest je wyjani, a moe nawet w ogle nie jest to moliwe. Problem czciowo tkwi
w tym, drogi Czytelniku, e ksik t czytasz po polsku, a symetria zostaa opisana j
zykiem matematyki. Kiedy posugujemy si naszym jzykiem, musimy ucieka si do
pomocy metafor. Pokrmy zatem jeszcze troch, a moe na co si to przyda.
Na przykad kula jest doskonale symetryczna w tym sensie, e moemy j obrci
o dowolny kt wok dowolnie wybranej osi i nie spowodujemy tym adnej zmiany uka
du. Czynno obracania mona opisa matematycznie. Rwnanie, ktre opisuje kul po
obrocie, jest pod kadym wzgldem identyczne z rwnaniem sprzed obrotu. Symetria
kuli prowadzi wic do niezmienniczoci rwnania opisujcego kul wzgldem prze
ksztacenia - obrotu.
Ale kogo obchodz kule? Pusta przestrze, tak samo jak kula, jest niezmiennicza
wzgldem obrotu. Dlatego te i rwnania fizyczne musz mie t sam cech. W jzy
ku matematyki oznacza to, e jeli obrcimy ukad wsprzdnych xyz o dowolny kt
wok dowolnej osi, kt ten w ogle nie pojawi si w rwnaniu. Omawialimy ju inne
rodzaje podobnych symetrii. Na przykad ciao lece na nieskoczonej paszczynie
mona przesun o dowoln odlego w dowolnym kierunku i ukad znowu jest iden
tyczny (niezmienniczy) z ukadem sprzed przesunicia. Ten ruch, przesunicie z punk
tu A do punktu B, nazywamy translacj. Uwaamy, e przestrze jest niezmiennicza
wzgldem translacji. Oznacza to, e jeli do wszystkich pomiarw odlegoci dodamy 12
metrw, to ta wielko skrci si we wszystkich obliczeniach i w ogle si w nich nie
pojawi. Dlatego te - kontynuujc wyliczank - prawa fizyki musz by niezmiennicze
wzgldem translacji. Na zakoczenie tej dygresji na temat symetrii i zasad zachowania
trzeba wspomnie o prawie zachowania energii. Co ciekawe, symetria, z ktr jest ono
zwizane, dotyczy czasu, czyli tego, e prawa fizyki s niezmiennicze wzgldem transla
cji w czasie. Innymi sowy, jeli w jakim rwnaniu opisujcym prawo fizyki dodamy ja
ki odcinek czasu, powiedzmy 15 sekund, wszdzie tam, gdzie czas si pojawia, doda
tek ten si zniweluje i rwnanie pozostanie niezmiennicze wzgldem tego przesunicia.
A teraz niespodzianka. Symetria odsania nowe cechy przestrzeni. Wspominaem
ju wczeniej o Emmy Noether. W roku 1918 ustalia ona, e kadej symetrii (przeja
wiajcej si w tym, e podstawowe rwnania nie dostrzegaj na przykad obrotu albo
przesunicia w przestrzeni lub w czasie) odpowiada jakie prawo zachowania! A prawa
takie mona sprawdza eksperymentalnie. Noether doprowadzia w swych pracach do
wykrycia zwizku czcego niezmienniczo wzgldem przesunicia z dobrze znanym
prawem zachowania pdu, niezmienniczo wzgldem obrotu z prawem zachowania
momentu pdu, a niezmienniczo wzgldem przesunicia w czasie z prawem zacho

287
wania energii. A zatem (odwracajc to rozumowanie) te niepodwaalne zasady zacho
wania mwi nam co o symetriach respektowanych przez czas i przestrze.
Zasada zachowania parzystoci, o ktrej mwiem w interludium C, jest przyka
dem dyskretnej symetrii, ktra dotyczy mikroskopowego, kwantowego krlestwa. Lu
strzana symetria dosownie sprowadza si do odbicia lustrzanego wszystkich wsprzd
nych ukadu fizycznego. Matematycznie za sprowadza si to do zmiany wartoci wsp
rzdnej z na -z, gdy o ta jest prostopada do zwierciada. Jak widzielimy, cho oddzia
ywanie silne i elektromagnetyczne respektuj t symetri, to sabe tego nie robi, co
oczywicie sprawio nam niewysowion rado dawno temu, w 1957 roku.
Jak dotd wikszo tego, o czym tu mwimy, to tylko powtrka i widz, e stu
denci radz sobie zupenie niele. (Czuj to). W rozdziale sidmym przekonalimy si,
e mog istnie take inne, bardziej abstrakcyjne rodzaje symetrii, nie zwizane z geo
metri, do ktrej odwoyway si dotychczasowe przykady. Nasza najlepsza kwantowa
teoria pola - elektrodynamika kwantowa (QED) - okazuje si niezmiennicza ze wzgldu
na co, co wyglda jak dramatyczna zmiana w opisie matematycznym: nie wzgldem
obrotu, przesunicia czy odbicia geometrycznego, ale wzgldem znacznie bardziej abs
trakcyjnej zmiany w opisie pola. Zmian t nazywamy przeksztaceniem cechowania.
Nie bdziemy zgbia tego pojcia, bo skomplikowany matematyczny aparat pojciowy,
niezbdny do dalszego opisu, mgby u niektrych wywoa nadmierny niepokj. Niech
nam zatem wystarczy stwierdzenie, e rwnania QED s niezmiennicze wzgldem
transformacji cechowania. Jest to bardzo potny rodzaj symetrii w tym sensie, e z
niej samej mona wyprowadzi wszystkie wasnoci oddziaywania elektromagnetycz
nego. Wprawdzie inaczej si to odbywao w cigu dziejw, ale obecnie niektre zaawan
sowane podrczniki w ten wanie sposb to przedstawiaj. Symetria ta sprawia, e no
nik oddziaywania - foton - nie ma masy. Poniewa brak masy czy si z symetri ce
chowania, foton bywa nazywany bozonem cechowania. (Pamitaj, drogi Czytelniku, e
termin bozon oznacza czstk, zazwyczaj przenoszc oddziaywanie, ktra ma spin
rwny 1). A poniewa wykazano, e QED, oddziaywanie silne i sabe s opisane rw
naniami wykazujcymi symetri cechowania, wszystkie noniki oddziaywa - fotony,
czstki W, Z i gluony - s nazywane bozonami cechowania.
Przez trzydzieci lat Einstein bezowocnie poszukiwa zunifikowanej teorii wszystkich
oddziaywa. Pewien sukces odnieli dopiero Glashow, Weinberg i Salam pod koniec
lat szedziesitych. Stworzyli oni spjn, zunifikowan teori oddziaywa sabego i
elektromagnetycznego. Wynikao z niej, e musi istnie rodzina czstek przenoszcych
oddziaywania: foton, W+, W- oraz Z0.
Teraz wreszcie pojawia si motyw wprowadzajcy Bosk Czstk. Skd si wziy
w tej teorii cikie czstki W i Z? W jaki sposb tak rne obiekty, jak pozbawiony
masy foton i masywne czstki W i Z, mog by czonkami tej samej rodziny? Ogromne
rnice mas nonikw pozwalaj wyjani rnice w zachowaniu oddziaywa elektro
magnetycznego i sabego.
Pniej wrcimy jeszcze do tego stopniowanego wprowadzenia naszej bohaterki.
Zbyt wiele teorii wyranie mi nie suy. A zreszt, zanim teoretycy znajd odpowied na
to pytanie, my musimy wytropi W.

288
Wytropi W
No wic CERN wyoy gotwk (czy raczej wrczy j Carlowi Rubbii) i poszukiwania
czstki W nabray rozpdu. Przypominam, e jeli masa W wynosi okoo 100 GeV, to w
zderzeniu musi uczestniczy znacznie wiksza ilo energii. Proton o energii 400 GeV
zderzajcy si z protonem w stanie spoczynku nic nie wskra, bo na tworzenie nowych
czstek zostaje tylko 27 GeV. Reszta energii idzie na zachowanie pdu. Dlatego wa
nie Rubbia zaproponowa zderzenie dwch wizek. Jego idea polegaa na tym, eby
jako rda antyprotonw uy iniektora do akceleratora SPS (w CERN) o energii 400
GeV. Po zgromadzeniu odpowiedniej liczby antyczstek chcia je wpuszcza do pier
cienia SPS z grubsza tak, jak to opisaem w czci szstej (Akceleratory: one rozkwa
szaj atomy, nieprawda?).
W odrnieniu od pniejszego tewatronu, SPS nie by akceleratorem nadprzewo
dzcym i jego maksymalna energia bya ograniczona. Gdyby obie wizki rozpdzi do
maksymalnej moliwej w SPS energii - 400 GeV - to mona by otrzyma kolosaln
energi zderzenia: 800 GeV. Jednak zdecydowano si na 270 GeV w kadej wizce.
Dlaczego nie 400 GeV? Przede wszystkim dlatego, e przez bardzo dugie okresy przez wiele godzin podczas trwania zderze - w magnesach musiaby pyn prd o
niezwykle wysokim nateniu. Magnesy te nie byy do tego przystosowane; tak duy
prd spowodowaby ich przegrzanie. Po drugie, podtrzymywanie wysokiego natenia
pola magnetycznego przez duszy czas jest niezwykle kosztowne. Magnesy w SPS zo
stay tak zaprojektowane, aby mona byo w krtkim czasie podwyszy natenie pola
magnetycznego do maksymalnej wartoci, przez kilka sekund je utrzyma, dostarczajc
wizki protonw klientom, ktrzy robili dowiadczenia ze stacjonarnymi tarczami, a po
tem szybko zmniejszy natenie pola do zera. Plan Rubbii, eby zderza ze sob dwie
wizki, by bardzo pomysowy, lecz problem tkwi w tym, e urzdzenie, ktrym dyspo
nowa, nie zostao zaprojektowane z myl o tego rodzaju eksperymencie.
Wadze CERN zgodziy si z Rubbi, e 270 GeV energii w kadej wizce - to zna
czy cakowita energia rwna 540 GeV - powinno wystarczy na wyprodukowanie cz
stek W, ktre wa tylko okoo 100 GeV. Projekt zyska aprobat i w 1978 roku wyasy
gnowano odpowiedni kwot we frankach szwajcarskich. Rubbia skompletowa dwa ze
spoy. Pierwszy z nich skupia geniuszy od akceleratorw - Francuzw, Wochw, Ho
lendrw, Anglikw, Norwegw, a od czasu do czasu pojawia si z wizyt jankes. Poro
zumiewali si aman angielszczyzn i pynnym akceleranto. Fizycy dowiadczalnicy
tworzyli drugi zesp; jego zadanie polegao na zbudowaniu detektora, ktremu w przy
pywie twrczego natchnienia nadano nazw UA-1. Detektor ten mia umoliwi obser
wowanie zderze protonw z antyprotonami.
Jeden z czonkw grupy pracujcej nad wytwarzaniem antyprotonw, holenderski
inynier Simon van der Meer, wynalaz metod ciskania tych cennych obiektw tak, by
zajmoway niewielk przestrze w piercieniu, w ktrym si je przechowuje. Wynala
zek, zwany chodzeniem stochastycznym, wyranie pomg gromadzi antyprotony,
dziki czemu osignito przyzwoit liczb zderze, czyli okoo 50 tysicy na sekund.
Rubbia, doskonay technokrata, popdza swj zesp, zdobywa poparcie, zajmowa si
marketingiem, telefonami, promocj i podrami. Prelekcje wygasza w tempie karabi
nu maszynowego, wywietlajc po pi przezroczy w cigu minuty. Te referaty byy
kunsztownym zlepkiem pochlebstw, tupetu oraz podanej napuszonym stylem treci.

289
Carlo i goryl
Dla wielu fizykw Carlo Rubbia to wzr naukowca-herosa. Kiedy przypad mi w udziale
zaszczyt przedstawienia go w czasie bankietu dla licznie zgromadzonych uczestnikw
midzynarodowej konferencji w Santa Fe. Rubbia mia wygosi przemwienie (byo to
ju po tym, jak otrzyma Nagrod Nobla za znalezienie czstek W i Z). Zrobiem to,
opowiadajc krtk historyjk.
Podczas ceremonii rozdawania Nagrd Nobla w Sztokholmie krl Olaf odcign
Carla na bok i mwi mu, e pojawi si pewien problem. Na skutek niedopatrzenia maj
w tym roku do wrczenia tylko jeden zoty medal. Dlatego krl przygotowa trzy namioty
i wyznaczy trzy zadania do spenienia. Zoto otrzyma ten z laureatw, ktry najlepiej
sobie z nimi poradzi. W pierwszym namiocie stoj cztery litry liwowicy - dowiedzia si
Carlo. Na wypicie wszystkiego ma 20 sekund. W drugim namiocie znajduje si goryl,
ktry nic nie jad od trzech dni, gdy boli go zb mdroci. Zadanie: usun dokuczliwy
zb. Czas: 40 sekund. W trzecim namiocie kryje si najbardziej utalentowana z kurty
zan sucych w irackiej armii. Zadanie: zaspokoi j cakowicie. Czas: 60 sekund.
Na sygna startu Carlo pomkn do pierwszego namiotu. Rozleg si bulgot i po
18,6 sekundy Carlo dumnie pokaza cztery puste butelki.
Nie tracc ani chwili, heroiczny Carlo chwiejnym krokiem sunie do drugiego namio
tu. Po chwili dobiega z niego straszliwy ryk, po ktrym zapada przejmujca cisza. Po
39,1 sekundy wytacza si stamtd Rubbia i pyta: No dobra, to gdzie jest ten goryl z
bolcym zbem?
Suchacze wybuchnli gromkim miechem, by moe dlatego, e obficie raczyli si
konferencyjnym winem. Wreszcie przedstawiem Rubbi, ktry mijajc mnie w drodze
do podium szepn: Nie zrozumiaem, wyjanisz mi pniej.
Rubbia nie znosi dowcipnisiw, a jego skonno do rzdw twardej rki powodo
waa konflikty. Wkrtce po otrzymaniu przez Rubbi Nagrody Nobla, Gary Taubes napi
sa o nim ksik: Nobel Dreams (Marzenia o Noblu). Nie bya ona pochlebna. Kiedy
podczas zaj zimowej szkki, gdy wrd suchaczy znajdowa si Rubbia, oznajmiem,
e sprzedano ju prawa do ekranizacji tej ksiki i e Sydney Greenstreet, ktrego ob
wd w talii by mniej wicej taki jak Rubbii, mia zagra jego rol. Kto zauway, e
Greenstreet ju nie yje, ale poza tym byby cakiem niezy. Podczas innego zgromadze
nia, w czasie letniej konferencji na Long Island, kto postawi na play znak: Pywanie
wzbronione. Carlo korzysta z oceanu!
Rubbia by niezwykle wymagajcy. Nieustannie ponagla budowniczych skadaj
cych monstrualne magnesy detektora, ktry mia wykrywa i analizowa zdarzenia z
udziaem 50-60 czstek wyaniajcych si ze zderze protonw i antyprotonw o ener
gii 270 GeV. Rwnie dobrze si zna i z takim samym zaangaowaniem uczestniczy w
budowie urzdzenia gromadzcego antyprotony - piercienia AA - w ktrym chciano
wykorzysta wynalazek van der Meera. Piercie AA mia stanowi wydajne rdo anty
protonw, wstrzykiwanych nastpnie do akceleratora SPS w celu ich przyspieszania.
Ten ostatni piercie musia mie wnki o czstociach radiowych, wzmocniony ukad
chodzenia wod i specjalnie wyposaone pomieszczenie, w ktrym miano zmontowa
detektor UA-1. Aby podda Rubbi jakiej kontroli, wadze CERN zarzdziy budow
niezalenego i konkurencyjnego detektora, oczywicie UA-2. UA-2 by w tej sytuacji

290
Kopciuszkiem, ale budowa go zesp modych i penych entuzjazmu fizykw. Ograni
czeni niewielkim budetem zaprojektowali zupenie inny rodzaj detektora.
Trzeci funkcj Rubbii byo wbudzanie entuzjazmu wrd wadz CERN, podtrzymy
wanie zainteresowania wiatowej opinii publicznej i przygotowanie sceny dla wielkiego
eksperymentu powiconego czstce W. Caa Europa sekundowaa temu przedsiwzi
ciu, bo miao ono oznacza nadejcie nowej epoki w nauce europejskiej. Jeden z
dziennikarzy twierdzi, e poraka zmiotaby papiey i premierw.
Eksperyment rozpocz si w 1981 roku. Wszystko byo na swoim miejscu - UA-1,
UA-2, piercie AA - sprawdzone i gotowe. Pierwsze prbne cykle eksperymentu, maj
ce na celu przetestowanie caego skomplikowanego ukadu akceleratora i detektorw,
byy stosunkowo owocne. Towarzyszyy im wycieki, bdy i wpadki, ale w kocu pojawi
y si dane! A wszystkie na nowym, wyszym poziomie zoonoci. Laboratorium w Ge
newie powicio wszystkie rodki i siy, eby uzyska jakie rezultaty przed konferencj
rochestersk, ktra miaa si odby w Paryu w roku 1982.
O ironio, to wanie UA-2, ten dodatkowy detektor, jako pierwszy wywoa sensacj
wykrywajc dety - wskie wizki hadronw, ktre wiadczyy o tym, e s produkowa
ne kwarki. UA-1, bdcy wci jeszcze na etapie prb, przegapi to odkrycie. Zawsze
gdy Dawid pokonuje Goliata, wszyscy - oprcz tego ostatniego - czuj si pokrzepieni
na duchu. W tym wypadku Rubbia, ktry nie znosi przegrywa, przyzna, e zaobserwo
wanie detw byo prawdziwym sukcesem CERN i e cay wysiek woony w konstruk
cj maszyn, detektorw i oprogramowania przynis efekty w postaci istotnego tropu.
Wszystko si zgadzao: skoro widziano dety, wkrtce powinny pojawi si czstki W.

Przejadka na numerze 29
By moe wyimaginowana podr najlepiej zilustruje sposb dziaania detektorw. Prze
niesiemy si do detektora CDF, poniewa jest nowoczeniejszy od UA-1, cho oglne
zasady dziaania wszystkich detektorw typu 4-pi s jednakowe. (Cztery pi - 4 ozna
cza, e detektor ze wszystkich stron otacza punkt, w ktrym dochodzi do zderzenia).
Pamitaj, drogi Czytelniku, e podczas zderzenia protonu z antyprotonem czstki roz
pryskuj si na wszystkie strony. Przecitnie jedna trzecia z nich jest neutralna, reszta naadowana. Nasze zadanie polega na tym, by dowiedzie si dokadnie, gdzie kada
czstka leci i co robi. Jak w kadym przypadku fizycznej obserwacji, mona odnie
tylko czciowy sukces.
Udajmy si na przejadk na jednej z czstek. Powiedzmy, e zostawia ona lad
oznaczony numerem 29. Wylatuje pod pewnym ktem do kierunku zderzajcych si
czstek, napotyka cienk metalow cian komory prniowej, przedostaje si przez ni
bez przeszkd i przez nastpne 50 cm wdruje przez gaz, w ktrym jest mnstwo bar
dzo cienkich zotych drucikw. Cho nie informuj o tym adne znaki drogowe, jest to
terytorium Charpaka. Czstka moe min 40 lub 50 takich drutw, zanim dotrze do
koca tej komory. Jeli jest naadowana, kady z mijanych przez ni drucikw zareje
struje jej przejcie i pozwoli na ocenienie odlegoci dzielcej czstk od drucika. Ze
brana informacja pochodzca od wielu drucikw pozwala okreli tor czstki. Poniewa
komora drutowa umieszczona jest w silnym polu magnetycznym, tor naadowanej
czstki ulega zakrzywieniu i pomiar promienia tej krzywizny (dokonuje go komputer) po
zwala fizykom pozna pd czstki numer 29.

291
Nastpnie czstka przechodzi przez cylindryczn cian, ograniczajc magnetycz
n komor drutow, i wpada do sektora kalorymetru, gdzie mierzy si jej energi. Teraz
dalsze zachowanie czstki zaley od tego, czym ona jest. Jeli jest elektronem, to frag
mentuje na serii lecych blisko siebie cienkich pyt oowianych, oddajc ca sw ener
gi wraliwym detektorom, ktre tkwi w oowianych kanapkach jak plasterki wdliny.
Komputer dostrzega, e czstka numer 29 zatrzymuje si po przebyciu w oowianym
kalorymetrze scyntylacyjnym 7-10 cm i stwierdza: elektron! Jeli jednak jest to hadron,
to zanim wyczerpie ca sw energi, wniknie w kalorymetr na 25-50 cm. W obu wypad
kach energi si mierzy i porwnuje z danymi o pdzie, otrzymanymi na podstawie po
miaru promienia krzywizny ruchu czstki w komorze drutowej. Komputer askawie po
zwala uczonemu wyciga ostateczne wnioski.
Jeli czstka numer 29 jest neutralna, nie pozostawia adnego ladu w komorze
drutowej. Gdy pojawia si w kalorymetrze, zachowuje si w zasadzie tak samo jak
czstka naadowana. W obu wypadkach dochodzi do zderze z jdrami atomw two
rzywa, z ktrego wykonany jest kalorymetr. Odamki pochodzce z tych zderze powo
duj dalsze zderzenia, tak dugo, a wyczerpany zostanie cay pocztkowy zasb ener
gii. Moemy wic rejestrowa i mierzy energi czstek neutralnych, ale nie moemy
bada ich pdu i dlatego nie potrafimy precyzyjnie okreli kierunku ich ruchu, ponie
wa nie zostawiaj adnych ladw w komorze drutowej. Jedn z czstek neutralnych
- foton - atwo jest zidentyfikowa dziki temu, e ulega stosunkowo szybkiej absorpcji w
oowiu, podobnie jak elektron. Inna czstka neutralna - neutrino - opuszcza detektor,
unoszc pd oraz energi i nie pozostawiajc po sobie nawet najmniejszego ladu.
Wreszcie mion oddaje w kalorymetrze nieznaczn cz swej energii (nie podlega sil
nym zderzeniom jdrowym). Gdy wyania si z kalorymetru, napotyka 75-150 cm ela
za, przenika je i lduje w detektorze mionw: w komorze drutowej albo w liczniku
scyntylacyjnym. W ten wanie sposb oznaczamy miony.
Podobnie postpujemy ze wszystkimi 47 czstkami (czy z jak inn ich liczb) po
jawiajcymi si na skutek kadego zderzenia. System zbiera dane dotyczce zderzenia
- blisko milion bitw informacji o kadym zderzeniu, co jest rwnowane informacji za
wartej w stustronicowej ksice. System gromadzenia danych musi szybko zdecydo
wa, czy zdarzenie jest interesujce, czy te nie. Musi je odrzuci lub zachowa w pa
mici buforowej i przygotowa wszystkie rejestry do analizy nastpnych zderze. Jeli
akcelerator pracuje jak naley, do nastpnego zderzenia dochodzi zazwyczaj po upywie
miliardowej czci sekundy. W ostatnim zakoczonym cyklu eksperymentalnym tewatro
nu (1990-1991) cakowita ilo zebranej informacji odpowiadaa milionowi powieci albo
piciu tysicom kompletw Encyclopaedia Britannica.
Niektre spord powstaych w zderzeniu czstek maj bardzo krtki czas ycia.
Mog przelecie zaledwie kilka dziesitych centymetra od punktu zderzenia w komorze
prniowej, po czym ulegaj spontanicznemu rozpadowi. Czstki W i Z yj tak krt
ko, e nawet nie ma moliwoci zmierzenia dugoci toru ich lotu. O ich istnieniu wnio
skuje si na podstawie analizy czstek, ktrym daj pocztek. Zazwyczaj kryj si one
wrd odamkw, ktre wylatuj z kadego zderzenia. Poniewa czstki W s masyw
ne, produkty ich rozpadu maj wiksz energi i dziki temu mona je atwiej zlokalizo
wa. Tak egzotyczne obiekty, jak kwark t czy bozon Higgsa, maj okrelony zbir moli
wych sposobw rozpadu, ktre trzeba bdzie wypatrzy pord mnstwa wyaniajcych
si czstek.

292
Proces przetwarzania ogromnych iloci elektronicznych danych na wnioski dotycz
ce przebiegu zderze wymaga kolosalnego wysiku. Trzeba sprawdzi dziesitki tysicy
sygnaw. Dziesitki tysicy linii kodu naley porwna ze znanymi rodzajami zderze.
Nic dziwnego, e nie obejdzie si bez caego batalionu specjalistw o wysokich kwalifi
kacjach i motywacji (nawet jeli oficjalnie niektrzy z nich s tylko doktorantami czy
asystentami), uzbrojonych w potne komputery i precyzyjne programy analizujce. A
i tak potrzeba dwch czy trzech lat pracy, by w peni przeanalizowa wszystkie dane
zebrane w czasie jednego cyklu pracy tewatronu.

Triumf
W CERN, miejscu narodzin fizyki zderzajcych si wizek, wszystko zadziaao jak nale
y, potwierdzajc suszno zaoe projektu. W styczniu 1983 roku Rubbia ogosi od
krycie czstki W. Zarejestrowano pi wyranych zdarze, ktre mona byo zinterpreto
wa jedynie jako produkcj i rozpad obiektu W.
Dzie czy dwa pniej zesp UA-2 donis o zarejestrowaniu czterech kolejnych
zdarze. W obu przypadkach eksperymentatorzy musieli przeanalizowa okoo miliarda
zderze, w wyniku ktrych powstaway najrozmaitsze rodzaje jdrowych odamkw. Jak
zatem mona przekona siebie i liczne grono sceptykw? Szczeglny rodzaj rozpadu
czstki W, ktry stwarza najwiksze nadzieje na jej odkrycie, wyglda tak: W+
e+ +
neutrino albo W
e + antyneutrino. W trakcie drobiazgowej analizy zdarze tego
typu trzeba udowodni, e: (1) pojedynczy obserwowany lad jest rzeczywicie elektro
nem, a nie czym innym; (2) energia elektronu stanowi okoo poowy masy czstki W.
Wielko brakujacego pdu, uniesionego przez niewidoczne neutrino, mona obliczy
dodajc pdy wszystkich obserwowanych w zdarzeniu czstek i przyrwnujac go do
zera - cakowitego pocztkowego pdu zderzajcych si czstek. Do dokonania tego
odkrycia w duej mierze przyczyni si szczliwy traf, e - dziki parametrom akcelera
tora w CERN - produkowane czstki W znajdoway si niemal w spoczynku. eby od
kry czstk, naley speni mnstwo warunkw. Bardzo wane jest, aby ze wszystkich
zderze wynikaa (w granicach dopuszczalnego bdu) ta sama warto masy czstki
W.
Rubbii przypad zaszczyt przedstawienia wynikw pracownikom CERN. Referujc je
by - o dziwo! - przejty. Zbiera owoce omiu lat cikiej pracy. Jego przemowa bya
spektakularna. Dysponowa wszelkimi danymi i talentem, by przedstawi je z pen pa
sji logik (!). Nawet jego przeciwnicy uczestniczyli w owacji. Europa - w osobach Rubbii
i van der Meera - dostaa wymarzonego Nobla w 1985 roku.
Po blisko szeciu miesicach od odkrycia W pojawiy si pierwsze dane wiadcz
ce o istnieniu neutralnej czstki Z0. Pozbawiona adunku czstka Z moe rozpada si
na wiele sposobw, na przykad na par e+ i e- (albo par mionw + i -). Dlaczego?
Dla tych, ktrzy przespali poprzedni cz, powtarzam, e poniewa Z jest neutralne,
adunki czstek pojawiajcych si w wyniku rozpadu musz w sumie dawa zero. Dla
tego kandydatami na produkty rozpadu s czstki o przeciwnych znakach. Czstk Z
jest atwiej rozpozna ni W, poniewa mona dokadnie zmierzy parametry pary elek
tron-pozyton albo pary mionw, trudno jednak ley w tym, e Z jest cisza od W i
dlatego rzadziej powstaje. Ale i tak pod koniec roku 1983 istnienie Z0 zostao potwier

293
dzone przez oba detektory: UA-1 i UA-2. Odkrycie czstek W i Z oraz upewnienie si,
e maj dokadnie takie masy, jak to przewidywaa teoria oddziaywania elektrosabego jednoczca oddziaywania elektromagnetyczne i sabe - byo silnym argumentem na
rzecz tej teorii.

Zwieczenie modelu standardowego

Do roku 1992 zarejestrowano w UA-1 i UA-2 oraz w nowym dziecku tewatronu - detek
torze CDF - tysice zdarze z udziaem czstek W. Wiadomo teraz, e masa W wynosi
79,31 GeV1. W CERN zebrano okoo dwch milionw czstek Z0 w tak zwanej fabryce
czstek Z0, czyli w LEP (Large Electron-Positron Storage Ring) - koowym akceleratorze
elektronw, ktrego obwd ma 27 kilometrw. Zmierzono mas tej czstki. Wynosi ona
91,188 GeV.
Niektre akceleratory stay si fabrykami czstek. Pierwsze z nich - w Los Alamos,
Vancouver i Zurychu - wytwarzay piony. W Kanadzie obecnie projektuje si wytwrni
kaonw. Hiszpania pragnie mie fabryk taonw i kwarkw powabnych. Zoono ju
trzy czy cztery propozycje budowy wytwrni kwarkw b, a fabryka czstek Z0 w CERN
w 1992 roku dziaaa ju pen par. W SLAC mniejsze przedsiwzicie tego typu za
suguje raczej na miano warsztatu lub butiku.
Po co nam te fabryki? Dziki nim mona bardzo szczegowo bada, co si dzieje
podczas produkcji czstek, zwaszcza tych bardziej masywnych, ktre rozpadaj si na
wiele rnych sposobw. Chcemy zdoby wiele tysicy prbek zdarze kadego typu.
Cika czstka Z0 przestaje istnie na wiele sposobw, z ktrych mona si sporo do
wiedzie o sabym i elektrosabym oddziaywaniu. Bardzo pouczajce jest take zwra
canie uwagi na to, czego tam nie ma. Jeli na przykad masa kwarka t jest mniejsza ni
poowa masy Z0, to mamy (obowizkow) reakcj Z0
t + anty-t. Oznacza to, e Z0,
wprawdzie rzadko, ale moe si rozpa na mezon skadajcy si z kwarka t zczone
go ze swym antykwarkiem. Jak ju wspominaem, jest znacznie bardziej prawdopodob
ne, e rozpadnie si na par elektron-pozyton, par mionw czy mezon zoony z kwar
kw b i anty-b. Teoria odniosa wielki sukces w przewidywaniu prawdopodobiestwa
pojawiania si tych par, dlatego wierzymy, e rwnie trafnie przewiduje szanse powsta
nia czstki t i anty-t. Jeli wytworzymy dostatecznie duo czstek Z0, to zgodnie z ra
chunkiem prawdopodobiestwa moemy si spodziewa, e znajdziemy dane wiad
czce o istnieniu kwarka t. Jednak pord milionw czstek Z0, powoanych do ycia w
CERN, Fermilabie i innych miejscach, nie zaobserwowano jeszcze tego konkretnego
rozpadu. Mwi nam to co istotnego na temat kwarka t: jego masa musi by wiksza ni
poowa masy czstki Z0. Dlatego wanie Z0 nie moe go wyprodukowa.

O co tu chodzi?

Najnowsze pomiary pozwoliy ustali, e masa czstki W rwna si 80,33 0,17 GeV
(przyp. red.).
1

294
W swym deniu do osignicia unifikacji teoretycy proponowali istnienie wielu hipote
tycznych czstek. Zazwyczaj ich wasnoci, wyjwszy mas, s do dokadnie okrelo
ne przez model. Jeli nie obserwujemy tych egzotycznych czstek, to moemy okreli
doln granic ich masy, zgodnie z zasad, e im cisza czstka, tym trudniej j wypro
dukowa.
Rozumowanie to opiera si na pewnej teorii. Teoretyk Lee mwi, e jeli dysponuje
my dostatecznie du energi, w zderzeniu protonu z antyprotonem moe powsta hi
potetyczna czstka: nazwijmy j Lee-on. Jednak prawdopodobiestwo - albo wzgldna
czsto pojawiania si Lee-onw - zaley od ich masy. Im s cisze, tym rzadziej po
wstaj. Teoretyk chtnie dostarczy nam wykres, na ktrym ukazana jest zaleno mi
dzy liczb czstek wyprodukowanych w cigu jednego dnia, a ich mas. Na przykad,
masa rwna si 20 GeV - otrzymujemy 1000 Lee-onw dziennie (mnstwo); 30 GeV - 2
Lee-ony; 50 GeV - jedna tysiczna Lee-ona. W tym ostatnim wypadku eksperyment
musiaby trwa 1000 dni, by udao si nam odnotowa jedno zdarzenie z udziaem po
szukiwanej czstki. Eksperymentatorzy zazwyczaj domagaj si przynajmniej dziesiciu
takich przypadkw dziennie, poniewa dodatkowe problemy sprawiaj im kopoty zwi
zane z wydajnoci i tem. Tak wic po zakoczeniu cyklu eksperymentalnego trwaj
cego, powiedzmy, 150 dni (czyli rok), w ktrym nie zanotowano adnego zdarzenia,
bierzemy do rki wykres, znajdujemy na krzywej punkt odpowiadajcy 10/150, czyli po
jawianiu si jednej czstki w cigu 15 dni, i okazuje si, e odpowiada on masie 40
GeV. Zgodnie z konserwatywn ocen naley przyj, e moglimy przeoczy mniej
wicej pi zdarze. Zatem wykres mwi nam, e gdyby masa Lee-ona bya mniejsza
lub rwna 40 GeV, powinnimy zarejestrowa saby sygna w postaci kilku zdarze. A
my nic nie zanotowalimy. Wniosek: masa Lee-ona jest wiksza ni 40 GeV.
Co dalej? Jeli Lee-on - albo kwark t, albo czstka Higgsa - s w ogle warte za
chodu, mamy do wyboru trzy strategie. Pierwsza: przeprowadzi duszy eksperyment
(ale to nie jest najlepszy sposb). Druga: zwikszy ilo zderze na sekund, czyli
zwikszy wietlno. Racja! To jest wanie to, co robi si w Fermilabie w latach dzie
widziesitych, z zamiarem stukrotnego zwikszenia czstoci zderze. Jeli tylko w
zderzeniu uczestniczy dostatecznie duo energii (1,8 TeV to jest ju dostatecznie duo),
zwikszanie wietlnoci bardzo pomaga. Trzecia strategia polega na zwikszaniu ener
gii maszyny, dziki czemu wzrasta prawdopodobiestwo wyprodukowania wszystkich
cikich czstek. T drog wybra nadprzewodzcy superakcelerator.
Dziki odkryciu czstek W i Z; mamy ju sze kwarkw, sze leptonw i dwa
nacie bozonw cechowania (czstek przenoszcych oddziaywania). S jeszcze pew
ne aspekty modelu standardowego, ktrych dotd nie omwilimy w peni, ale zanim
zbliymy si do tajemnicy, powimy chwil samemu modelowi. Zapisany w postaci
trzech generacji, objawia pewien rytm. Zauwamy take i inne prawidowoci. Wysze
generacje maj wiksz mas. Dzielce je rnice licz si teraz, w naszym zimnym
wiecie, ale nie miay zupenie znaczenia, gdy Wszechwiat by mody i bardzo gorcy.
W modym Wszechwiecie wszystkie czstki miay ogromne energie - miliardy TeV - to
te niewielka rnica w masie spoczynkowej nie odgrywaa praktycznie adnej roli. Kie
dy, dawno temu, wszystkie kwarki, leptony i inne czstki wystpoway na rwnych pra
wach. Z jakiego powodu wszystkie byy tak samo kochane i potrzebne. Dlatego musi
my je wszystkie traktowa z rwn powag.
Z danych zebranych w CERN zdaje si wypywa jeszcze jeden wniosek: istnienie
czwartej lub pitej generacji jest wielce nieprawdopodobne. Cakiem niezy wniosek, nie

295
prawda? W jaki sposb naukowcy, pracujcy pord onieonych szczytw, gbo
kich, lodowatych jezior i znakomitych restauracji, mogli doj do tak przyziemnego
wniosku?
Rozumowanie, ktre do niego wiedzie, jest do eleganckie. Z0 moe si rozpada
na wiele sposobw. Kady z nich, kada dodatkowa moliwo skraca nieco przecitny
czas ycia czstki. Jeli jest wiele chorb, niebezpieczestw, wrogw, ludzkie ycie tak
e ulega skrceniu. Ale to kiepska analogia. Kada moliwo nowego rozpadu otwiera
przed Z0 drog wiodc ku zagadzie. Cakowita suma wszystkich tych drg determinuje
czas ycia. Zauwamy, e nie wszystkie czstki Z0 maj tak sam mas. Teoria kwan
towa mwi, e jeli czstka jest nietrwaa - nie yje wiecznie - to jej masa musi by co
kolwiek nieokrelona. Zasada Heisenberga okrela, w jaki sposb czas ycia wpywa
na rozkad masy: dugiemu czasowi ycia odpowiada wski rozkad masy, a krtkiemu szeroki. Innymi sowy, im krtszy czas ycia, tym sabiej okrelona masa i tym szerszy
jej przedzia. Teoretycy z przyjemnoci przedstawi nam wzr opisujcy ten zwizek.
Szeroko rozkadu masy mona wyznaczy bardzo atwo, jeli si ma do dyspozycji
mnstwo czstek Z0 i sto milionw frankw szwajcarskich na zbudowanie detektora.
Jeli suma energii elektronw i pozytonw uczestniczcych w zderzeniu jest
znacznie mniejsza od redniej masy czstek Z0, czyli od 91,188 GeV, nie powstanie ani
jedna czstka Z0. Operator akceleratora zwiksza energi, ktr maszyna nadaje czst
kom, a wreszcie w pewnym momencie kady z detektorw moe zarejestrowa jak
liczb czstek pochodzcych z rozpadu Z0. Jeli dalej bdzie zwiksza energi maszy
ny, zwikszy si take liczba rejestrowanych produktw rozpadu Z0. To jest po prostu
powtrka eksperymentu, ktry doprowadzi do odkrycia J/psi w SLAC, ale w tym wy
padku szeroko przedziau energii wynosi 2,5 GeV. Oznacza to, e maksimum rejestro
wanych czstek znajdujemy przy energii rwnej 91,188 GeV. Przy 89,9 i 92,4 GeV ich
liczba jest o poow mniejsza. (Moe przypominasz sobie, drogi Czytelniku, e szero
ko rozkadu masy J/psi bya znacznie mniejsza - okoo 0,05 MeV). Dziki krzywej
dzwonowej moemy obliczy t szeroko, ktra odpowiada czasowi ycia. Kady mo
liwy sposb rozpadu przyczynia si do skrcenia czasu ycia i zwiksza szeroko pra
wie o 0,20 GeV.
Co to wszystko ma wsplnego z czwart generacj? Zauwaylimy, e w kadej
generacji wystpuje neutrino o znikomej (albo zerowej) masie. Jeli istnieje czwarta ge
neracja - z neutrinem o niewielkiej masie - to Z0 musiaoby si take rozpada na neu
trino x i jego antyczstk x, nalece do tej nowej generacji. Taka moliwo dodaaby
0,17 GeV do szerokoci rozkadu masy. Dlatego starannie badano t wielko w wy
padku czstki Z0. Okazaa si dokadnie taka, jak przewidywa model standardowy z
trzema generacjami. Tak wic dane dotyczce szerokoci rozkadu masy wykluczaj
moliwo istnienia neutrina o znikomej masie nalecego do czwartej generacji. Wyni
ki wszystkich czterech eksperymentw prowadzonych w LEP potwierdzaj ten wniosek
i dopuszczaj jedynie trzy pary neutrin. Istnienie czwartej generacji o takiej samej
strukturze, jak poprzednie trzy - zawierajcej neutrino o niewielkiej lub zerowej masie jest wykluczone ze wzgldu na dane dotyczce czstki Z0.
Trzeba tu doda, e kosmolodzy sformuowali ten sam interesujcy wniosek ju wie
le lat wczeniej, odwoujc si do sposobu, w jaki neutrony i protony czyy si, aeby
tworzy pierwiastki chemiczne we wczesnej fazie rozszerzania si i stygnicia Wszech
wiata po Wielkim Wybuchu. Stosunek iloci wodoru do helu zaley (nie bd tego wyja
nia) od liczby gatunkw neutrin. Dane dotyczce obfitoci pierwiastkw wyranie

296
wskazuj na istnienie trzech gatunkw neutrin. A zatem badania prowadzone w LEP
maj take pewne znaczenie dla naszego rozumienia, jak przebiegaa ewolucja
Wszechwiata.
Tak oto mamy przed sob niemal kompletny model standardowy. Brak tylko kwarka
t. Nie znaleziono te neutrina taonowego, ale jak si przekonalimy, nie stanowi to istot
nego braku. Z grawitacj trzeba poczeka, a teoretycy lepiej j zrozumiej. No i, oczy
wicie, brakuje nam jeszcze bozonu Higgsa - Boskiej Czstki.

Poszukiwania kwarka t
W roku 1990 przeprowadzono rwnolegle dwa eksperymenty: w akceleratorze w
CERN i w CDF w Fermilabie. CDF dysponowa trzykrotnie wiksz energi (1,8 TeV)
ni CERN (620 GeV). Poprawiajc nieco system chodzenia miedzianych uzwoje,
CERN zdoa podnie energi wizek z 270 do 310 GeV. W ten sposb, aby nie wy
pa z konkurencji, osignito absolutny kres moliwoci. Ale trzykrotnie nisza energia
i tak boli. Na korzy CERN przemawiao jednak dziewicioletnie dowiadczenie, dys
ponowanie odpowiednimi programami komputerowymi i znajomo sposobw analizy
danych. Ponadto w CERN, wykorzystujc pewne pomysy z Fermilabu, poprawiono
rdo antyprotonw, dziki czemu osigano tam nieco wiksz czsto zderze ni u
nas, w CDF. Na przeomie lat 1989-1990 detektor UA-1 przeszed na zasuony odpo
czynek. Rubbia by dyrektorem naczelnym CERN, ktry dba o przyszo caego labo
ratorium, dlatego detektorowi UA-2 wyznaczy zadanie: znale kwark t. Ubocznym ce
lem bada byo dokadniejsze zmierzenie masy czstki W, bo jest to parametr o kluczo
wym znaczeniu dla caego modelu standardowego.
Do koca roku 1990 adna z grup nie uzyskaa danych wiadczcych o istnieniu
kwarka t, ale wycig i tak si skoczy, gdy CERN w zasadzie ju wypad z gry.
Obie grupy interpretoway brak sygnau w kategoriach nieznanej wartoci masy kwarka
t. Jak ju mwiem, jeli nawet nie znajdzie si jakiej czstki, i tak moemy si dziki
temu dowiedzie czego o jej masie. Teoretycy wiedzieli wszystko o sposobach pro
dukcji kwarka t i jego rozpadzie; nie znali tylko jego masy. Prawdopodobiestwo wypro
dukowania czstki jest cile zwizane z jego mas. Fermilab i CERN zgodnie ustaliy,
e kwark t musi mie mas wiksz ni 60 GeV.
CDF kontynuowa zbieranie danych i z wolna wysoka energia akceleratora pracu
jcego w Fermilabie zacza przynosi efekty. Jeden z cykli eksperymentu trwa jede
nacie miesicy. W tym czasie zarejestrowano ponad sto miliardw zderze, ale nie
znaleziono kwarka t. Stwierdzono jedynie, e jego masa musi siga co najmniej 91
GeV - osiemnastokrotnie wicej ni masa kwarka b. Ten zaskakujcy rezultat zaniepo
koi wielu teoretykw pracujcych nad zunifikowan teori. Zgodnie ze stworzonymi
przez nich modelami, kwark t powinien by znacznie lejszy. Z tego powodu niektrzy
teoretycy zaczli darzy go szczeglnym zainteresowaniem. Pojcie masy jest w pe
wien sposb zwizane z Higgsem. Czy ciar kwarka t moe stanowi jak wskazw
k? Nie dowiemy si tego, pki go nie znajdziemy, nie zmierzymy jego masy i nie pod
damy najrozmaitszym dowiadczeniom.
Teoretycy powrcili do swych oblicze. Okazao si, e nic nie zagraa modelowi
standardowemu, gdy maksymalna dopuszczalna masa kwarka wynosi 250 GeV; ci
szy kwark stwarzaby wyrany problem. W dowiadczalnikach ody zapa do poszuki

297
wania kwarka t. Jeli jednak jego masa przekraczaa 91 GeV, CERN cakowicie wypada
z gry. Maszyny elektronowe maj zbyt ma energi i dlatego s bezuyteczne. Ze
wszystkich urzdze na wiecie tylko tewatron pozosta na placu gry. Naleao jednak
piciokrotnie, a nawet pidziesiciokrotnie, zwikszy czsto zderze.

Model standardowy to chwiejna podstawa

Moje ulubione przezrocze przedstawia odziane w biae szaty bstwo z aureol nad go
w. Bstwo przyglda si Maszynie Wszechwiata. Ma ona okoo dwudziestu dwigni kad z nich mona ustawi w jednym z kilku pooe - oraz przecznik opatrzony na
pisem: Nacinij, a stworzysz Wszechwiat. (Zaczerpnem ten pomys od jakiego stu
denta, ktry na azienkowej suszarce do rk napisa: Nacinij, a usyszysz wiadomo
od dziekana). Chodzi o to, e aby stworzy Wszechwiat, trzeba okreli wartoci oko
o dwudziestu parametrw. Co to za liczby? Potrzebujemy tuzina liczb, by ustali masy
kwarkw i leptonw. Potrzebujemy trzech liczb, by zadekretowa moc oddziaywa
(czwarte oddziaywanie - grawitacja - nie naley do modelu standardowego, przynaj
mniej na razie). Potrzebujemy take kilku liczb, by pokaza, jak jedno oddziaywanie
wie si z innym. Przyda si te liczba okrelajca zamanie symetrii CP, mas czstki
Higgsa i kilka innych poytecznych rzeczy.
Majc te podstawowe liczby, moemy z nich wyprowadzi wszystkie inne potrzeb
ne nam parametry, na przykad 2 w wykadniku w prawie odwrotnych kwadratw, mas
protonu, rozmiar atomu wodoru, budow czsteczki wody, podwjn spiral DNA, tem
peratur zamarzania wody i dochd narodowy brutto osignity przez Albani w 1995
roku. Nie mam pojcia, jak otrzyma wikszo z wyej wymienionych liczb, ale od cze
go mamy te ogromne komputery...
Nasze denie do prostoty sprawia, e niechtnie patrzymy na model Wszechwia
ta, w ktrym trzeba okreli a 20 parametrw. aden szanujcy si Bg nie zorganizo
waby w ten sposb maszyny do stwarzania wszechwiatw. Jeden parametr, moe
dwa! Innymi sowy, nasze dowiadczenie ze wiatem przyrody sprawia, e spodziewa
my si bardziej eleganckiego rozwizania. To na tym, jak ju wielokrotnie narzekalimy,
polega prawdziwy problem z modelem standardowym. Oczywicie, wci jeszcze czeka
nas mnstwo pracy, aby dokadnie okreli te parametry. Sam problem wszake jest na
tury estetycznej: sze kwarkw, sze leptonw, dwanacie nonikw oddziaywania;
kwarki wystpuj w trzech kolorach, a do tego wszystkiego dochodz jeszcze anty
czstki. I gdzie w zakamarkach czai si grawitacja. Gdzie si podzia Tales, teraz, kie
dy naprawd by si przyda?
Dlaczego grawitacja nie naley do modelu? Bo nikomu jeszcze si nie udao jej oglnej teorii wzgldnoci - zmusi, by zgodzia si z teori kwantow. Zagadnienie to
jest jednym z gwnych zada stojcych przed teoretykami w latach dziewidziesi
tych. eby opisa Wszechwiat w jego obecnej, wielkiej skali, nie potrzebujemy teorii
kwantowej; ale dawno, dawno temu, kiedy cay Wszechwiat mia rozmiary nie wiksze
ni atom, a nawet by znacznie od niego mniejszy, nadzwyczajnie sabe oddziaywanie
grawitacyjne dysponowao wielk moc dziki ogromnej energii czstek, z ktrych po
wstay wszystkie planety, gwiazdy i galaktyki. Tym pierwotnym wirem musiay rzdzi
zasady fizyki kwantowej, ale nie wiemy, w jaki sposb. Teoretycy uwaaj maria ogl
nej teorii wzgldnoci z teori kwantow za centralny problem wspczesnej fizyki. Pr

298
by teoretycznego rozwizania tego zagadnienia znane s jako supergrawitacja, super
symetria, superstruny czy Teoria Wszystkiego.
Mamy w nich do czynienia z wyrafinowanymi obliczeniami matematycznymi, ktre
mog zadziwi wielu - nawet najlepszych - matematykw wiata. W teoriach tych mwi
si o dziesiciu wymiarach: dziewiciu wymiarach przestrzennych i jednym wymiarze
czasowym. My yjemy w czterech wymiarach; w trzech wymiarach przestrzennych
(wschd-zachd, pnoc-poudnie oraz gra-d) i w jednym wymiarze czasowym. W
aden sposb nie potrafimy wyobrazi sobie wicej ni trzech wymiarw przestrzen
nych. Nie szkodzi. Dodatkowych sze wymiarw ulego zwiniciu do niewyobraalnie
maych rozmiarw, tak e nie ma po nich nawet ladu w znanym nam wiecie.
Wspczeni teoretycy mierz bardzo wysoko: szukaj teorii, ktra opisywaaby
pierwotn prostot niewyobraalnego aru panujcego w bardzo modym Wszechwie
cie; szukaj teorii pozbawionej parametrw. Wszystko ma si wyoni z podstawowego
rwnania, wartoci parametrw maj wynikn z teorii. Jednak problem tkwi w tym, e
jedyna kandydatka do miana teorii wszystkiego nie ma adnego zwizku ze wiatem do
stpnym obserwacjom; przynajmniej na razie. Cho w jednym drobnym przypadku teo
ria ta moe mie zastosowanie: chodzi o wyimaginowan dziedzin, zwan przez kone
serw mas Plancka. Jest to dziedzina, w ktrej wszystkie czstki we Wszechwiecie
maj energi tysic bilionw razy wiksz ni ta, ktr spodziewamy si osign w
nadprzewodzcym superakceleratorze. Nasza teoria sprawdza si tam przez okoo bilio
now bilionowej bilionowej czci sekundy. Wkrtce potem wszystko si miesza, poja
wia si zbyt wiele moliwoci i brak wyranej drogi rozwoju, ktra wskazywaaby na to,
e my, ludzie, planety oraz galaktyki rzeczywicie jako z tej teorii wynikamy.
W poowie lat osiemdziesitych Teoria Wszystkiego wydawaa si szalenie poci
gajca dla caych zastpw modych teoretykw. Mimo ryzyka dugoletnich powice,
ktre mogy nie przynie adnych istotnych efektw, ruszyli ladem przywdcw (ni
czym lemingi, mona powiedzie) na poszukiwanie masy Plancka. My, ktrzy pozostali
my w domu - w Fermilabie i w CERN - nie dostalimy adnych kartek z podry.
Lecz po pewnym czasie w szeregi teoretykw zaczo si wkrada zniechcenie. Nie
ktrzy z wyznawcw Teorii Wszystkiego rezygnowali, a wkrtce zaczy nadjeda
autobusy pene zawiedzionych teoretykw szukajcych czego konkretnego do policze
nia. Caa przygoda jeszcze si nie zakoczya, ale obecnie przebiega znacznie spokoj
niej. Jednoczenie sprawdzane s nieco bardziej tradycyjne drogi wiodce do unifikacji.
Owe bardziej popularne drogi prowadzce do kompletnej, wszechobejmujcej zasa
dy nosz fantastyczne nazwy. Wymieni tylko kilka z nich: wielka unifikacja, modele
preonowe, supersymetria i technikolor. Wszystkie te teorie maj jeden wsplny problem
- brak danych! Z teorii grubym strumieniem wypywaj przewidywania. Na przykad su
persymetria (pieszczotliwie zwana Susy) przewiduje ni mniej, ni wicej tylko podwojenie
liczby czstek; jest to teoria, ktra cieszy si wrd teoretykw (gdyby gosowali; czego
jednak nie robi) najwikszym powodzeniem. Jak ju mwiem, kwarki i leptony, zbioro
wo zwane fermionami, maj spin rwny 1/2, podczas gdy spin czstek przenoszcych
oddziaywania, zwanych en mass bozonami, rwna si 1. W Susy ta asymetria zostaa
usunita: zaproponowano, e dla kadego fermionu istnieje bratni bozon i na odwrt.
Nazwy s wprost fantastyczne. Partner przydzielony przez Susy elektronowi nosi imi
selektronu, a superbracia leptonw s nazywani sleptonami. Partner kwarka to skwark.
Pspinowi odpowiednicy caospinowych bozonw otrzymali przyrostek -ino. Tak wic

299
gluonom towarzysz gluina, a fotonom - fotina. Mamy te Wino (od czstki W) i Zino.
Ta teoria jest nie tylko urocza, jest take popularna.
Poszukiwania win i skwarkw bd trway w latach dziewidziesitych. W tym
czasie tewatron zwikszy sw moc i zaczn pracowa urzdzenia XXI wieku. Budowa
ny w Teksasie nadprzewodzcy superakcelerator (SSC) umoliwi eksploracj obszaru
mas dochodzcych do 2 TeV. Definicja obszaru mas jest bardzo luna, wiele zaley od
szczegw reakcji, w ktrej powstaje nowa czstka. Jednak oznak potgi SSC jest to,
e jeli nie uda si znale adnych czstek przewidywanych przez Susy, wikszo jej
zwolennikw porzuci teori, publicznie amic swoje owki.
Przed SSC stoi take inne zadanie: misja bardziej nie cierpica zwoki ni szukanie
skwarkw i sleptonw. Model standardowy, bdcy zwizym streszczeniem caej na
szej wiedzy, ma dwa powane defekty: estetyczny i konkretny. Nasz zmys estetyczny
mwi, e istnieje zbyt wiele czstek i oddziaywa. Co gorsza, liczne czstki rni si
midzy sob w sposb przypadkowy masami. Nawet oddziaywania rni si midzy
sob; gwnie z tego powodu, e ich noniki maj rne masy. Problem konkretny wi
e si z niespjnoci caego modelu standardowego. Jeli zwrcimy si do teorii pola imponujco zgodnej ze wszystkimi danymi dowiadczalnymi - z prob, by przewidziaa
wyniki eksperymentw odbywajcych si przy bardzo wysokich energiach, otrzymamy
rezultaty cakowicie absurdalne z fizycznego punktu widzenia. Oba problemy mona
nawietli - a nawet, przypuszczalnie, rozwiza - za pomoc obiektu (oraz oddziay
wania), ktry trzeba bez dalszego ocigania wczy do modelu standardowego. Obiekt
i oddziaywanie nosz to samo imi: Higgs.

I wreszcie...
Wszelkie widzialne przedmioty s jedynie papierowymi maskami. Ale w kadym wyda
rzeniu [...] jakowa rzecz nie znana, a przecie rozumna ukazuje ksztat swego oblicza
spoza nierozumnej maski. Jeli czek chce ugodzi, niech godzi poprzez mask stwierdza kapitan Ahab.1
Jedn z najwspanialszych powieci amerykaskich jest Moby Dick Hermana Mel
lville'a. Rwnie jedn z najbardziej przygnbiajcych - przynajmniej z punktu widzenia
kapitana. Przez setki stron ksiki ledzimy misj Ahaba, ktry pragnie wytropi i upolo
wa wielkiego ssaka oceanicznego o imieniu Moby Dick. Ahab zapamita si w swym
gniewie. Szuka zemsty, poniewa wieloryb odgryz mu nog. Niektrzy krytycy twierdz,
e wieloryb odgryz mu co wicej, co usprawiedliwiaoby zacito dobrego kapitana.
Ahab tumaczy swojemu pierwszemu oficerowi, Starbuckowi, e Moby Dick jest czym
wicej ni wielorybem. To papierowa maska, reprezentujca ukryt gbiej si przyrody,
si, ktrej Ahab musi stawi czoo. Dlatego przez setki stron ksiki Ahab i jego ludzie
miotaj si po oceanie, przeywaj rozmaite przygody i zabijaj wiele mniejszych wielo
rybw o rnych masach. W kocu pojawia si on: wielki biay wieloryb! I wtedy akcja
nabiera tempa. Wieloryb topi Ahaba, zabija reszt zaogi, a na domiar zego zatapia
1

Przekad Bronisawa Zieliskiego, Czytelnik, Warszawa 1954.

300
statek. Koniec historii. Kompletne fiasko. By moe Ahabowi przydaby si wikszy har
pun, ktrego odmwiono mu ze wzgldu na dziewitnastowieczne ograniczenia bude
towe. Nie pozwlmy, by nam przydarzyo si co podobnego. Moby Czstka jest w za
sigu strzau.
Musimy zada pytanie, ktre dotyczy naszego modelu standardowego: czy jest on
tylko tekturow mask? Jak to jest moliwe, by teoria potwierdzaa wszelkie dane eks
perymentalne przy niskich energiach, przy wysokich za przewidywaa kompletne bzdu
ry. C, zapewne teoria nie uwzgldnia jakiego nowego zjawiska, ktre ma doprawdy
niewielkie znaczenie przy energiach osiganych na przykad w Fermilabie i nie neguje
zgodnoci teorii z danymi eksperymentalnymi. Przykadem tego, co, by moe, zostao
pominite, jest nowa czstka lub zmiana zachowania oddziaywania. Te postulowane
nowe czynniki musz dawa zaniedbywalny wkad przy niskich energiach, ale znaczny
przy energiach osigalnych w superpotnych akceleratorach czy jeszcze wyszych.
Jeli teoria nie uwzgldnia tych czynnikw (bo nic o nich nie wiemy), dla wysokich ener
gii otrzymujemy matematycznie sprzeczne rezultaty.
Przypomina to troch fizyk Newtona, ktra dziaa bardzo dobrze w zastosowaniu
do zwykych zjawisk, ale dopuszcza moliwo przyspieszania cia do nieskoczonych
prdkoci. Ta niemoliwa do zaakceptowania konsekwencja zostaje usunita z chwil
wprowadzenia szczeglnej teorii wzgldnoci Einsteina. Teoria wzgldnoci daje nie
skoczenie mae efekty przy prdkociach, z jakimi poruszaj si rakiety czy pociski.
Jednak przy prdkociach zblionych do prdkoci wiata pojawia si nowe zjawisko:
masa ciaa zaczyna rosn i osignicie nieskoczonej prdkoci staje si niemoliwe.
Przewidywania szczeglnej teorii wzgldnoci pynnie przechodz w newtonowskie wy
niki przy prdkociach niewielkich w porwnaniu z prdkoci wiata. Sabo tego
przykadu tkwi jednak w tym, e cho pojcie nieskoczonej prdkoci mogo niepokoi
fizykw klasycznych, to nie jest ono nawet w czci tak przeraajce, jak to, co si dzie
je z modelem standardowym przy wysokich energiach. Wkrtce do tego powrcimy.

Kryzys masowy
Ju wczeniej sugerowaem, e funkcja czstki Higgsa miaaby polega na nadawaniu
czstkom masy i przez to - na ukrywaniu prawdziwej symetrii wiata. To nowa i dzi
waczna koncepcja. Dotychczas - jak si przekonalimy, studiujc nasz mityczn histo
ri poszukiwa demokrytejskiego atomu - gdy odkrywalimy kolejne, coraz gbsze
struktury, zblialimy si do prostoty. Tak wic przeszlimy od moleku, przez atomy
chemiczne, do jdra i protonu oraz neutronu (i ich licznych greckich krewnych), a
wreszcie do kwarkw. Na podstawie tego dowiadczenia historycznego moglibymy si
spodziewa, e teraz znw odkryjemy jakich malcw we wntrzu kwarkw, co jest ca
kiem moliwe. Ale tak naprawd nie sdzimy, eby w ten wanie sposb ujawnia si
dugo oczekiwana teoria wiata. wiat jednak bardziej przypomina kalejdoskop, o czym
ju wczeniej wspominaem, w ktrym lusterka przeksztacaj kilka okruchw koloro
wych szkieek w wielkie mnstwo pozornie skomplikowanych wzorw. Ostatecznym ce
lem Higgsa (to ju nie nauka, lecz filozofia) mogoby by stworzenie bardziej interesuj
cego, bardziej zoonego wiata, jak to sugeruje przypowie otwierajca ten rozdzia.

301
Nowoci jest hipoteza, e caa przestrze zawiera pole - pole Higgsa - ktre prze
nika prni i jest wszdzie jednakowe. Oznacza to, drogi Czytelniku, e kiedy podzi
wiasz gwiazdy w bezchmurn noc, patrzysz przez pole Higgsa. Pod jego wpywem
czstki staj si masywne. Samo w sobie nie jest to niczym nadzwyczajnym, skoro
czstki mog zyskiwa energi za spraw omawianych wczeniej pl (cechowania),
pola grawitacyjnego czy elektromagnetycznego. Jeli wniesiesz kawa oowiu na szczyt
wiey Eiffla, zyskuje on energi potencjaln na skutek zmiany pooenia w polu grawita
cyjnym Ziemi. Poniewa E = mc2, w przyrost energii potencjalnej jest rwnowany
przyrostowi masy. W danym przykadzie chodzi o wzrost masy ukadu Ziemia-kawa
oowiu.
W tym miejscu musimy delikatnie wprowadzi skomplikowan interpretacj sdzi
wego rwnania Einsteina. Masa, m, tak naprawd skada si z dwch czci. Jedna z
nich to masa spoczynkowa m0. To wanie t mas mierzy si w laboratorium, gdy
czstka znajduje si w stanie spoczynku. Drugi rodzaj masy jest nabywany podczas ru
chu (dzieje si tak na przykad z protonem w tewatronie) lub za spraw zwikszania si
energii potencjalnej w polu. Podobn dynamik obserwujemy w jdrze atomowym. Je
li na przykad rozdzielimy proton i neutron, ktre razem skadaj si na jdro deuteru,
suma ich mas wzrasta.
Jednak sposb, w jaki pole Higgsa nadaje czstkom energi potencjaln, rni si
pod kilkoma wzgldami od dziaania innych, lepiej znanych nam pl. Masa, ktr czstki
otrzymuj od pola Higgsa, to masa spoczynkowa. Najbardziej intrygujca jest moli
wo, e caa masa spoczynkowa pochodzi od tego pola. Inna rnica polega na tym,
e rne czstki wysysaj z pola rn ilo masy. Teoretycy mwi, e rozmaite
masy wystpujce w naszym modelu standardowym stanowi miar siy sprzgania si
czstki z polem Higgsa.
Wpyw, jaki Higgs wywiera na masy kwarkw i leptonw, przypomina odkrycie Pie
tera Zeemana z 1896 roku. Mam na myli rozszczepienie poziomw energetycznych
elektronu umieszczonego w polu magnetycznym. Pole (odgrywajce metaforyczn rol
Higgsa) amie symetri przestrzeni, ktr zajmuje elektron. Pod wpywem magnesu je
den poziom energetyczny rozszczepia si na trzy. Poziom A zyskuje energi od pola,
poziom B mu j oddaje, a C wcale si nie zmienia. Oczywicie, wiemy ju dokadnie,
jak to si dzieje. To cakiem prosty efekt kwantowo-elektromagnetyczny.
Na razie nie wiemy, jakie reguy rzdz wzrostem masy wywoywanym przez Higg
sa. Ale nie daje nam spokoju pytanie: dlaczego te masy - masa czstek W+, W-, Z0,
kwarkw u, d, c, s, t i b oraz leptonw - nie tworz adnego wyranego porzdku?
Masy te wynosz od 0,0005 GeV w przypadku elektronu do ponad 91 GeV w przypad
ku kwarka t.1 Naley przypomnie, e ta dziwaczna koncepcja - pola Higgsa - zostaa z
wielkim powodzeniem zastosowana przy formuowaniu teorii oddziaywania elektrosa
bego. Wtedy zaproponowano Higgsa jako rodek pozwalajcy na ukrycie jednoci od
dziaywania elektromagnetycznego i sabego. W stanie jednoci istniej cztery pozba
wione masy czstki - W+, W-, Z0 i foton - ktre przenosz oddziaywanie elektrosabe.
Pojawia si pole Higgsa i - presto! - czstki W oraz Z wsysaj esencj Higgsa i robi
si cikie. Foton pozostaje nie zmieniony. Oddziaywanie elektrosabe rozpada si na
sabe (sabe, bo czstki je przenoszce s tak cikie) i elektromagnetyczne, ktrego
1

Najnowsze pomiary okrelaj mas kwarka t na 180 GeV (przyp. red.).

302
wasnoci s okrelone przez pozbawiony masy foton. Symetria spontanicznie ulega
zamaniu - mwi teoretycy. Ja wol stwierdzenie, e Higgs ukrywa symetri przez sw
moc nadawania masy. Masy czstek W i Z zostay dokadnie przewidziane przez teo
ri oddziaywania elektrosabego. A odprone umiechy na twarzach teoretykw m
wi nam, e 't Hooft i Veltman wykazali, i caa ta teoria jest wolna od nieskoczonoci.
Zatrzymuj si tak dugo nad problemem masy, bo towarzyszy mi on przez cay
czas mojej pracy zawodowej. W latach czterdziestych zagadnienie zdawao si by do
brze okrelone. Mielimy dwie czstki, ktre ilustroway zagadk masy. Elektron i mion
wydaway si pod kadym wzgldem takie same, z tym e mion jest dwiecie razy ci
szy od swego chuderlawego kuzyna. Fakt, e s to leptony, ktre ignoruj oddziaywa
nie silne, czyni cae zagadnienie jeszcze bardziej intrygujcym. Problem ten nie dawa
mi spokoju i mion zosta moim ulubionym obiektem bada. Chciaem znale jak r
nic w zachowaniu mionw i elektronw, ktra mogaby stanowi wskazwk pozwala
jc wyjani rnic ich mas.
Jdro czasem chwyta elektron, wskutek czego powstaje neutrino i wzbudzone j
dro. Czy to samo moe si przydarzy mionowi? Badalimy proces wychwytywania mio
nw i prosz - to samo! Wysokoenergetyczna wizka elektronw rozprasza si na pro
tonach. (T reakcj badano na Uniwersytecie Stanforda). Przeprowadzilimy t sam
reakcj w Brookhaven, uywajc mionw. Zanotowalimy niewielk rnic, ktra zwo
dzia nas przez lata, ale nic z tego nie wynikno. Odkrylimy nawet, e elektron i mion
maj oddzielnych partnerw - neutrina. Omawiaem ju superprecyzyjny eksperyment g
minus 2, w ktrym zmierzony zosta moment magnetyczny mionu i porwnany z mo
mentem magnetycznym elektronu. Wyjwszy efekt wynikajcy z rnicy masy, s one
jednakowe.
Wszystkie wysiki majce na celu znalezienie wskazwki wyjaniajcej pochodzenie
masy spezay na niczym. W pewnym momencie Feynman napisa sw synn rozpra
w Dlaczego mion way? Teraz przynajmniej mamy czciow - w adnym razie nie
kompletn - odpowied. Sycha stentorowy gos: To Higgs! Przez pidziesit lat go
wilimy si nad zagadk pochodzenia masy, a teraz pole Higgsa ukazuje nam problem
w nowym wietle. Teraz ju nie chodzi tylko o mion, Higgs stanowi wsplne rdo
wszelkich mas. Nowe pytanie Feynmana mogoby brzmie: Jak pole Higgsa determinuje
najwyraniej pozbawion porzdku sekwencj mas nadawanych czstkom materii?
Zmienno masy w zalenoci od rodzaju ruchu, zaleno masy od konfiguracji
ukadu oraz to, e niektre czstki - foton na pewno, przypuszczalnie take neutrino maj zerow mas, wszystkie te czynniki razem wzite podaj w wtpliwo pojcie
masy jako fundamentalnej cechy materii. Musimy te przypomnie sobie o problemach
z obliczeniami, w ktrych wychodzia nieskoczona masa i ktrych nigdy nie rozwiza
limy, tylko pozbylimy si kopotu poprzez renormalizacj. Majc to wszystko na uwa
dze, stawiamy czoo problemowi kwarkw, leptonw i nonikw oddziaywania, ktre
rni si masami. W tej sytuacji hipoteza dotyczca Higgsa - e masa nie jest funda
mentaln wasnoci czstek, lecz nabyt poprzez oddziaywanie ze swym otoczeniem daje si atwiej obroni. Koncepcja mwica, e masa nie jest fundamentaln wasno
ci materii, jak adunek czy spin, staje si jeszcze bardziej wiarygodna w wietle idyl
licznej wizji kwarkw i leptonw zupenie pozbawionych masy. W takiej sytuacji wszyst
kie czstki byyby podporzdkowane zadowalajcej symetrii, symetrii chiralnej, w ktrej
spiny czstek s niezmiennie zwizane z ich kierunkiem ruchu. Ale Higgs ukrywa t
idyll.

303
Ach, jest jeszcze jedna sprawa. Mwilimy o bozonach cechowania i ich spinie
rwnym jednoci. Omawialimy take czstki materii, zwane fermionami (spin rwny
1/2). Do ktrej z tych grup naley zaliczy Higgsa? Jest on bozonem o spinie rwnym
zeru. Spin implikuje, e czstka jest w jaki sposb zorientowana w przestrzeni, ale
pole Higgsa nadaje mas ciaom niezalenie od ich pooenia, bez wzgldu na kierunek.
Z tego powodu nazywa si go czasem bozonem skalarnym.

Kryzys unitarnoci?
Cho bardzo nas intryguje ciekawa zdolno nadawania masy, ktr przejawia to nowe
pole, jeden z moich ulubionych teoretykw - Tini Veltman - twierdzi, e peni ono jesz
cze inn, znacznie waniejsz rol. Jest ni ni mniej, ni wicej tylko uratowanie modelu
standardowego. Bez Higgsa model nie spenia prostego kryterium wewntrznej spjno
ci.
Mam tu na myli rzecz nastpujc. Mwilimy wiele o zderzeniach. Skierujmy sto
czstek na okrelon tarcz, powiedzmy kawaek elaza o powierzchni jednego centy
metra kwadratowego. Nawet umiarkowanie zdolny teoretyk potrafi obliczy prawdopodo
biestwo (pamitaj, drogi Czytelniku, e teoria kwantowa pozwala nam jedynie na okre
lanie prawdopodobiestwa) rozproszenia. Teoria moe na przykad przewidywa, e ze
stu czstek skierowanych na tarcz dziesi ulegnie rozproszeniu, co daje prawdopodo
biestwo rwne 10 procent. Dalej, wedug wielu teorii, prawdopodobiestwo rozprosze
nia zaley od energii padajcych czstek. Przy niskich energiach teorie wszystkich zna
nych oddziaywa - sabego, silnego i elektromagnetycznego - przewiduj wielkoci
prawdopodobiestwa pozostajce w zgodzie z wynikami eksperymentw. Jednak wia
domo, e w wypadku oddziaywania sabego prawdopodobiestwo ronie ze wzrostem
energii. Przy redniej energii prawdopodobiestwo rozproszenia moe wzrosn do 40
procent. Jeli z teorii wynika, e przekroczyo ono sto procent, jest to nieomylny znak, e
przestaje by poprawna, bo prawdopodobiestwo nie moe przyjmowa takiej wartoci.
Wynik taki oznaczaby, e odbiciu ulega wicej czstek ni zostao wysanych. Gdy za
chodzi taka sytuacja, mwimy, e teoria amie unitarno.
W naszej historii zagadk stanowi to, e teoria oddziaywania sabego jest zgodna
z danymi eksperymentalnymi przy niskich energiach, ale prowadzi do nonsensownych
rezultatw przy wysokich. Kryzys ten odkryto w okresie, kiedy energia, przy ktrej miaa
nastpi katastrofa, pozostawaa jeszcze poza zasigiem moliwoci istniejcych akce
leratorw. Niemniej niepowodzenie teorii wskazywao na to, e czego nie uwzgldnio
no, jakiego nowego procesu - by moe jakiej nowej czstki, ktra (gdybymy tylko
wiedzieli, czym ona jest) zapobiegaby wzrostowi prawdopodobiestwa do nonsensow
nych wielkoci. Jak pamitasz, drogi Czytelniku, Fermi wynalaz oddziaywanie sabe,
aby opisa radioaktywny rozpad jdra. Rozpady takie s w zasadzie zjawiskami zacho
dzcymi przy niskich energiach. W miar jak teoria Fermiego si rozwijaa, coraz do
kadniej opisywaa ogromn liczb procesw w zakresie energii bliskim 100 MeV. Jed
nym z powodw, dla ktrych przeprowadzilimy nasz dwuneutrinowy eksperyment, bya
ch sprawdzenia teorii przy wyszych energiach, poniewa przewidywano, e kryzys
ma wystpi ju przy 300 GeV. Nasz eksperyment przebiegajcy przy energii kilku GeV
potwierdzi, e teoria zmierzaa ku kryzysowi. Wizao si to z tym, e teoretycy nie
uwzgldnili czstki W o masie bliskiej 100 GeV.

304
Pierwotna teoria Fermiego - bez czstki W - z matematycznego punktu widzenia
bya rwnowana uywaniu nieskoczenie cikiego nonika oddziaywania. Sto GeV
jest wielkoci tak du (w porwnaniu z energiami poniej 100 MeV, dostpnymi we
wczeniejszych eksperymentach), e tak sformuowana teoria dziaaa zupenie dobrze.
Kiedy jednak zapragnlimy dowiedzie si czego o zachowaniu neutrin o energii 100
GeV, musielimy wczy do teorii czstk W o masie 100 GeV, aby unikn kryzysu
unitarnoci. Lecz to jeszcze nie wystarczyo, by uratowa teori.
Mam nadziej, i ten krtki przegld wykaza, e model standardowy cierpi na cho
rob unitarnociow w jej najbardziej zjadliwej postaci. Obecnie do katastrofy dochodzi
przy energii rwnej okoo 1 TeV. Obiektem, ktry mgby pomc jej unikn, gdyby...
gdyby istnia, jest neutralna czstka o szczeglnych wasnociach, ktr nazywamy tak, zgade, drogi Czytelniku! - czstk Higgsa. (Do tej pory mwilimy o polu Higgsa,
ale naley pamita, e kwanty pola s czstkami). Moliwe, e jest to ta sama czstka,
ktrej zawdziczamy rozmaito mas; moliwe, e tylko j przypomina. Moliwe, e ist
nieje tylko jedna czstka Higgsa; moliwe rwnie, e caa ich rodzina...

Kryzys Higgsa
Mnstwo pyta czeka na odpowied. Jakie wasnoci maj czstki Higgsa i, co waniej
sze, jakie masy? Jak je rozpozna, jeli napotkamy je w zderzeniu. W ilu odmianach
wystpuj. Czy dzieem Higgsa jest caa masa, czy tylko jej cz. I w jaki sposb mo
emy dowiedzie si o tym czego wicej? Poniewa jest to Boska Czstka, wystarczy
poczeka i jeli bdziemy wie przykadne ycie, dowiemy si wszystkiego, kiedy ju
znajdziemy si w Krlestwie Niebieskim. Albo moemy wyda osiem miliardw dolarw
i zbudowa nadprzewodzcy superakcelerator w Waxahachie w Teksasie, aby wypro
dukowa czstk Higgsa.
Kosmolodzy take ulegli fascynacji ide Higgsa, gdy stwierdzili, e potrzebuj pola
skalarnego, ktre uczestniczyoby w skomplikowanym procesie rozszerzania si
Wszechwiata. W ten sposb powikszyli, ju i tak niemay, ciar, ktry ta czstka
musi dwiga. Szerzej pomwimy o tym w nastpnej czci.
Obecnie uwaa si, e pole Higgsa mona zniszczy za pomoc wysokiej energii
(czyli temperatury). Powstaj wtedy fluktuacje kwantowe, ktre neutralizuj pole Higgsa.
Mamy zatem wsplny czstkowo-kosmologiczny obraz modego Wszechwiata - czyste
go i janiejcego olniewajc symetri - w ktrym jest zbyt gorco dla Higgsa. Ale gdy
temperatura/energia spada poniej 1015 kelwinw lub 100 GeV, Higgs si uaktywnia i
zaczyna wytwarza mas. Zatem przed Higgsem mielimy pozbawione masy czstki W,
Z i fotony zjednoczone w oddziaywaniu elektrosabym. Wszechwiat rozszerza si i
stygnie, Higgs zaczyna dziaa, czyni czstki W i Z tustymi i z jakiego powodu igno
ruje foton. W rezultacie symetria elektrosaba zostaje zamana. Otrzymujemy oddziay
wanie sabe przenoszone przez masywne czstki W+, W- i Z0 oraz, oddzielnie, oddziay
wanie elektromagnetyczne przenoszone przez fotony. To tak, jakby dla pewnych cz
stek pole Higgsa byo gst mazi, w ktrej jest im trudno si porusza, i przez to wy
daj si masywne; dla innych czstek pole Higgsa jest jak woda, a jeszcze inne - fotony
i, by moe, neutrina - go nie wyczuwaj.
Powinienem zapewne wreszcie wyjani, skd si wzia koncepcja czstki i pola
Higgsa, nawet jeli dotd udao mi si unikn zdradzenia tej tajemnicy; nazywa si j

305
take ukryt symetri lub spontanicznym zamaniem symetrii. Do fizyki czstek elemen
tarnych idea ta zostaa wprowadzona przez Petera Higgsa z Uniwersytetu w Edynbur
gu. Odwoywali si do niej teoretycy Steven Weinberg i Abdus Salam, niezalenie od
siebie pracujcy nad wyjanieniem, jak jednolite i symetryczne oddziaywanie elektro
sabe przenoszone przez szczliw rodzin czterech czstek o zerowej masie ulego
przemianie w dwa bardzo rne oddziaywania: QED z fotonem i oddziaywanie sabe
z masywnymi czstkami W+, W- i Z0. Weinberg i Salam korzystali z wczeniejszych
prac Sheldona Glashowa, ktry postpujc ladami Juliana Schwingera po prostu wie
dzia, e istnieje spjna, jednolita teoria oddziaywania elektrosabego, ale nie zebra ra
zem wszystkich koniecznych szczegw. Byy jeszcze prace Jeffreya Goldstone'a, Mar
tinusa Veltmana i Gerarda 't Hoofta. Naleaoby wspomnie take o innych, ale... c,
takie jest ycie. Poza tym, ilu teoretykw potrzeba, eby wkrci arwk?
Mona take patrze na Higgsa z punktu widzenia symetrii. W wysokich temperatu
rach symetria jest odsonita - krlewska, czysta prostota. W niszych temperaturach
ulega zaamaniu. Pora na kolejne metafory.
Rozwamy magnes. Jest on magnesem dlatego, e w niskich temperaturach jego
atomowe magnesiki s uporzdkowane, dziki czemu mona w nim wyrni pewien
szczeglny kierunek: o pnoc-poudnie. W ten sposb magnes straci symetri cha
rakterystyczn dla kawaka niemagnetycznego elaza, w ktrym wszystkie kierunki
przestrzenne s rwnowane. Moemy jednak naprawi magnes. Podnoszc tempera
tur kawaka magnetycznego elaza, otrzymujemy elazo niemagnetyczne. Ciepo po
woduje drgania molekularne, ktre w kocu niszcz stan uporzdkowania, i otrzymuje
my czystsz symetri. Jeszcze inaczej mona t myl przedstawi poprzez porwnanie
do meksykaskiego kapelusza - sombrera. Jest to symetryczna kopuka otoczona syme
trycznym, wywinitym do gry rondem. Na szczycie kopuki umieszczamy szklan kulk.
Ukad taki stanowi przykad doskonaej symetrii obrotowej, ale jest bardzo niestabilny.
Gdy kulka stoczy si do bardziej stabilnego pooenia (o niszej energii) gdzie na ron
dzie, symetria ulega zniszczeniu, cho podstawowa struktura pozostaje symetryczna.
W jeszcze innej metaforze wyobraamy sobie doskona kul wypenion par
wodn o bardzo wysokiej temperaturze. Mamy ukad o doskonaej symetrii. Jeli go
ochodzimy, w kocu otrzymamy bajorko wody z pywajcymi w nim kawakami lodu i
unoszcymi si nad powierzchni resztkami pary. Symetria ulega cakowitemu znisz
czeniu za spraw zwykego ochodzenia, ktre pozwala polu grawitacyjnemu wywrze
swj wpyw. Jednak mona powrci do stanu rajskiej symetrii - wystarczy podgrza
ukad.
Tak wic przed Higgsem - symetria i nuda; po Higgsie - zoono i bogactwo do
zna. Gdy nastpnym razem spojrzysz, drogi Czytelniku, na usiane gwiazdami niebo,
miej wiadomo, e ca przestrze wypenia tajemnicze dziaanie Higgsa, ktry jest
odpowiedzialny, jak gosi teoria, za zoono naszego kochanego wiata.
Wyobra sobie teraz, drogi Czytelniku, wzory matematyczne (a fe!), ktre popraw
nie przewiduj i opisuj wasnoci czstek i oddziaywa, mierzone w Fermilabie i in
nych laboratoriach akceleratorowych w latach dziewidziesitych. Te same wzory za
stosowane do reakcji zachodzcych przy wysokich energiach prowadz do bzdurnych
wynikw. Jeli jednak uwzgldnimy pole Higgsa, zmodyfikujemy teori i otrzymamy roz
sdne wyniki nawet przy energiach sigajcych 1 TeV. Higgs ratuje teori, ratuje model
standardowy z wszystkimi jego zaletami. Czy to dowodzi, e wszystko jest OK? Nie,

306
wcale nie. Ale teoretykw nie sta na razie na nic wicej. Moliwe, e Bogini jest jeszcze
sprytniejsza.

Dygresja o niczym
Fizycy z epoki Jamesa Clerka Maxwella czuli, e potrzebny jest wypeniajcy ca prze
strze orodek, w ktrym mogoby si przemieszcza wiato i inne fale elektromagne
tyczne. Nazwali ten orodek eterem i tak okrelili jego wasnoci, aby mg spenia
swoje zadanie. Eter stanowi take absolutny ukad odniesienia, pozwalajcy na pomiar
prdkoci wiata. Albert Einstein wykaza jednak, e eter to niepotrzebny ciar naoo
ny na ca przestrze. Dotykamy tu doniosego pojcia pustki, wymylonego (albo od
krytego) przez Demokryta. Dzi pustka, a dokadniej mwic stan prni, odgrywa
centraln rol w naszych badaniach.
Na stan prni skadaj si te rejony Wszechwiata, gdzie nie ma adnej materii ani
energii, ani pdu. To jest zupenie nic. James Bjorken, mwic o tym stanie, stwierdzi
kiedy, e mia pokus, by zrobi dla fizyki to, co John Cage zrobi dla muzyki: cztery mi
nuty i dwadziecia dwie sekundy... niczego. Tylko strach przed przewodniczcym kon
ferencji odwid go od tego pomysu. Cho Bjorken jest ekspertem w zakresie wasnoci
stanu prni, to nie dorwnuje 't Hooftowi, ktry o wiele lepiej zna si na zupenie ni
czym.
Przygnbiajcym aspektem caej tej sprawy jest to, e pierwotna doskonao stanu
prni (jako pojcia) zostaa tak zanieczyszczona w XX wieku (niech no tylko Zieloni si
o tym dowiedz!) przez teoretykw, e teraz swym skomplikowaniem znacznie prze
wysza dziewitnastowieczny eter. Obecnie eter zosta zastpiony przez pole Higgsa,
ktrego wymiarw jeszcze nie znamy, oraz przez widmowe czstki wirtualne. Aby pole
mogo spenia swoj rol, musi istnie (a eksperymentatorzy powinni j znale) przy
najmniej jedna obojtna elektrycznie czstka Higgsa. Moliwe, e bdzie to tylko wierz
choek gry lodowej. Moe si okaza, e potrzebujemy caej menaerii rnych bozo
nw Higgsa, aby dokadnie opisa nowy eter. Niewtpliwie wystpuj tu nowe oddziay
wania i nowe procesy. Ca nasz nik wiedz na ten temat moemy nastpujco pod
sumowa: przynajmniej niektre z czstek reprezentujcych eter Higgsa musz mie
zerowy spin, musz bardzo blisko i w tajemniczy sposb wiza si z mas oraz
przejawia si w temperaturach rwnowanych energii mniejszej ni 1 TeV. Na temat
budowy czstki Higgsa take panuj sprzeczne opinie. Przedstawiciele jednej ze szk
utrzymuj, e jest czstk elementarn, natomiast wyznawcy innej twierdz, e skada
si z nowych kwarkopodobnych obiektw, ktre w przyszoci odkryjemy eksperymen
talnie. Innych intryguje dua masa kwarka t. Ci przypuszczaj, e czstka Higgsa jest
stanem zwizanym kwarkw t i anty-t. Tylko dane dowiadczalne mog to rozstrzygn.
Doprawdy, to cud, e w ogle wida gwiazdy.
A zatem nowy eter stanowi ukad odniesienia dla energii, w tym wypadku energii
potencjalnej. Sam Higgs nie wyjania pochodzenia innych rupieci i teoretycznych mie
ci, ktrymi zapchany jest stan prni. Teorie cechowania formuuj swoje wymagania,
kosmolodzy eksploatuj energi faszywej prni, a podczas ewolucji Wszechwiata
prnia moe si rozciga i rozszerza.
Ogarnia czowieka tsknota za nowym Einsteinem, ktry w bysku intuicji zwrci
nam nasz urocz nico.

307
Znale Higgsa
A zatem Higgs jest wspaniay. Dlaczego wic nie zaakceptowano go powszechnie? Pe
ter Higgs, ktry (bardzo niechtnie) uyczy swego nazwiska tej koncepcji, pracuje nad
innymi zagadnieniami. Tini Veltman, jeden z twrcw pola Higgsa, nazwa je dywani
kiem, pod ktry wmiatamy nasz ignorancj. Sheldon Glashow jest mniej subtelny i na
zwa je toalet, w ktrej spukujemy braki obecnych teorii. Poza tym nie dysponujemy
nawet cieniem danych dowiadczalnych na poparcie koncepcji Higgsa.
W jaki sposb mona udowodni istnienie tego pola? Pole Higgsa, podobnie jak
QED, QCD czy oddziaywanie sabe, ma swoj wasn czstk - bozon Higgsa. Jak wy
kaza, e on istnieje? Wystarczy znale czstk. Model standardowy jest wystarczaj
co potny, by nam powiedzie, e najlejsza czstka Higgsa (moe ich by wiele) musi
way mniej ni 1 TeV. Dlaczego? Bo jeli way wicej ni 1 TeV, model standardowy
staje si znw niespjny i mamy kryzys unitarnoci.
Pole Higgsa, model standardowy i nasze wyobraenie o tym, jak Bg stwarza
Wszechwiat, zale od tego, czy znajdziemy bozon Higgsa. Niestety, nie ma na Ziemi
akceleratora, ktry dysponowaby energi zdoln stworzy tak cik czstk.
Moemy wszake taki zbudowa.

Pustyniatron
W roku 1981 bylimy bardzo zaangaowani w budow tewatronu oraz akceleratora
zderzajcego wizki protonw i antyprotonw. Oczywicie, zwracalimy nieco uwagi na
to, co si dziao na wiecie, a zwaszcza na trwajce w CERN poszukiwania czstki
W. Nim min rok, przekonalimy si, e magnesy nadprzewodzce bd dziaa jak na
ley i e moliwa jest ich seryjna produkcja. Mielimy pewno przynajmniej na 90 pro
cent, e przy stosunkowo umiarkowanych wydatkach potrafimy zbliy si do terra inco
gnita fizyki czstek elementarnych: energii 1 TeV.
Dlatego zaczlimy myle o nastpnej maszynie (nastpnej po tewatronie) jeszcze wikszym piercieniu wyposaonym w magnesy nadprzewodzce. Ale w roku
1981 przyszo bada w dziedzinie fizyki czstek elementarnych zaleaa od maszyny
walczcej o przetrwanie w laboratorium w Brookhaven. Chodzi o projekt Isabelle - ak
celerator protonw o umiarkowanej energii, ktry powinien by zacz dziaa ju w
roku 1980, ale problemy techniczne spowodoway opnienie jego uruchomienia. A
tymczasem linia frontu bada fizycznych przesuna si znacznie.
Podczas dorocznego spotkania uytkownikw Fermilabu w maju 1981 roku zoy
em stosowny raport o stanie laboratorium i pozwoliem sobie na wypowied dotyczc
przyszoci naszej dziedziny, a zwaszcza sprawy obszaru energii okoo 1 TeV. Za
znaczyem, e Carlo Rubbia, posta ju i tak dominujca w CERN, wkrtce wybrukuje
tunel LEP magnesami nadprzewodzcymi. Piercie LEP o obwodzie okoo 27 kilome
trw, w ktrym zderzane s elektrony i pozytony, zawiera zwyke magnesy. LEP mu
sia mie tak duy promie, by minimalizowa straty energii przyspieszanych elektro
nw, ktre j wypromieniowuj, gdy s uwizione na koowej orbicie. (Pamitaj, drogi
Czytelniku, e im mniejszy promie, tym wicej promieniowania). Tote LEP wykorzysty

308
wa niewielkie pole magnetyczne i duy promie. Dziki temu nadawa si te wietnie
do przyspieszania protonw, ktre majc wiksz mas, wypromieniowuj niewiele
energii. Dalekowzroczni projektanci niewtpliwie planowali, e takie bdzie ostateczne
zastosowanie wielkiego tunelu LEP. Maszyna wyposaona w magnesy nadprzewodz
ce mogaby z powodzeniem osign energi blisk 5 TeV w kadym piercieniu, czyli
10 TeV w zderzeniu. Stany Zjednoczone przystpoway do wspzawodnictwa z tewa
tronem o mocy 2 TeV i rozsypujc si Isabelle - akceleratorem o mocy 400 GeV (czy
li w sumie 0,8 TeV), ktrego zalet bya dua liczba zderze.
Latem 1982 roku wygldao na to, e zarwno realizowany w Fermilabie program
wprowadzania magnesw nadprzewodzcych, jak i budowany w CERN akcelerator
protonw i antyprotonw bd dziaa jak naley. Gdy w sierpniu amerykascy fizycy
zajmujcy si procesami wysokoenergetycznymi spotkali si w Snowmass w Kolorado,
aby omwi przyszo naszej dziedziny, wykonaem swj ruch. W referacie zatytuowa
nym Maszyna-na-pustyni zaproponowaem, aby powanie rozpatrzono nadanie najwy
szego priorytetu budowie nowego, ogromnego akceleratora, ktry miaby korzysta z
wyprbowanej technologii supermagnesw i ktry pozwoliby nam wkroczy do obsza
ru 1 TeV. Przypomnijmy, e aby stworzy czstk o masie 1 TeV, kwarki uczestniczce
w zderzeniu powinny wnie co najmniej tak wanie ilo energii. Protony skadajce
si z kwarkw i gluonw musz mie znacznie wicej energii. W roku 1982 oceniem
jej ilo na okoo 10 TeV w kadej z wizek. Sporzdziem przybliony kosztorys cae
go przedsiwzicia i zakoczyem sw przemow, wyraajc nadziej, e pokusa zna
lezienia Higgsa jest zbyt wielka, by j zignorowa.
Potem odbya si umiarkowanie oywiona dyskusja nad planem budowy - jak go
pocztkowo nazywano - pustyniatronu. Nazwa wzia si std, e zakadalimy, i tak
wielk maszyn mona wznie jedynie w miejscu pustynnym, gdzie nie ma ludzi,
wzgrz i dolin. To byo bdne zaoenie. Jak to si stao, e ja, nowojorczyk wychowa
ny w kolejce podziemnej, mogem zapomnie o rozwoju sztuki kopania gbokich tune
li? Wok mielimy mnstwo przykadw. Niemiecka maszyna HERA znajduje si pod
gsto zaludnionym Hamburgiem, a LEP przedziera si przez Gry Jurajskie.
Usiowaem stworzy wspln koalicj wszystkich orodkw dla poparcia idei budo
wy nowego urzdzenia. SLAC zawsze zajmowa si przyspieszaniem elektronw. Bro
okhaven walczyo, by utrzyma Isabelle przy yciu, a wawa i bardzo utalentowana
grupa z Cornell prbowaa unowoczeni swoj maszyn i doprowadzi j do stanu,
ktry nazwano CESR II. Nazwaem wic laboratorium przy pustyniatronie Slermihaven
II, by podkreli konieczno wsppracy i zgodnego poparcia dla nowego przedsi
wzicia ze strony wszystkich laboratoriw, ktre zwykle zaciekle ze sob wspzawodni
cz.
Nie bd si rozwodzi nad polityczn stron nauki, ale wreszcie po roku penym
cikich przej og fizykw czstek elementarnych formalnie popar porzucenie Isabel
le, ktrej zmieniono nazw na CBA (od Colliding Beam Accelerator, czyli akcelerator
zderzajcych si wizek), na rzecz pustyniatronu, ktry obecnie nazywa si nadprzewo
dzcym superakceleratorem (SSC). Planowalimy, e kada wizka w SSC poniesie
energi 20 TeV. Jednoczenie - w lipcu 1983 - nowy akcelerator pracujcy w Fermila
bie dosta si na pierwsze strony gazet, poniewa zacz przyspiesza protony do rekor
dowej energii 512 GeV. Po tym nadeszy inne sukcesy, a mniej wicej rok pniej tewa
tron osign 900 GeV.

309
Prezydent Reagan i superakcelerator: prawdziwa historia
W roku 1986 projekt SSC by ju gotowy do przedoenia prezydentowi Reaganowi. Po
niewa peniem wwczas funkcj dyrektora Fermilabu, sekretarz Departamentu Energii
poprosi mnie o przygotowanie krtkiego filmu dla prezydenta. Uwaa, e dobrze by
byo pokaza taki dziesiciominutowy program prezentujcy problemy, ktrymi zajmuje
si fizyka wysokich energii, w czasie dyskusji nad projektem. Jak nauczy prezydenta
fizyki czstek elementarnych w cigu dziesiciu minut? A co gorsza: jak nauczy tego
prezydenta? Przez duszy czas amalimy sobie gowy, a wreszcie wpadlimy na po
mys, by zaprosi modzie z pobliskiej szkoy redniej i oprowadzi j po laboratorium.
Modzie miaa zadawa pytania, a my udzielalibymy moliwie przystpnych odpowie
dzi. Prezydent obejrzaby to wszystko i moe wyrobiby sobie jaki pogld na fizyk wy
sokich energii. Zaprosilimy wic uczniw, udzielilimy im paru wskazwek i pucilimy
reszt na ywio. Nakrcilimy trzydzieci minut, z ktrych po ciciach zostao nam
czternacie. Nasz cznik z Waszyngtonem ostrzeg nas: nie moe by wicej ni dzie
si minut. Wspomina co o zdolnoci koncentracji uwagi. Wycilimy wic jeszcze tro
ch i posalimy dziesi minut klarownej fizyki czstek elementarnych na poziomie dru
giej klasy licealnej. Po kilku dniach przekazano nam opini: Nie nadaje si, zbyt skom
plikowane.
Co zrobi? Przerobilimy ciek dwikow, wyrzucilimy pytania uczniw. Niekt
re z nich byy w kocu do trudne. Nagralimy gos eksperta referujcego pytania (na
pisane przeze mnie), ktre modzi ludzie mogliby zada oraz nasze odpowiedzi, nie
zmieniajc akcji: naukowcy gestykuluj, modzie si gapi. Tym razem narracja bya ja
sna jak soce i bardzo prosta. Wyprbowalimy cao na nie-technicznych pracowni
kach i wysalimy. Nasz facet z Departamentu Energii ju si niecierpliwi.
Znw by niezadowolony: No c, lepiej, ale wci jeszcze zbyt skomplikowane.
Zaczem si denerwowa. Chodzio ju nie tylko o los nadprzewodzcego super
akceleratora, ale i o moj posad. Tej nocy obudziem si o trzeciej nad ranem z go
towym genialnym pomysem. Nastpny film bdzie wyglada nastpujco: Do wejcia do
laboratorium podjeda mercedes, wysiada z niego dostojny dentelmen w wieku oko
o 55 lat. Sycha gos: Oto sdzia Sylvester Matthews z czternastego Federalnego
Okrgu Sdowego zwiedza wielkie rzdowe laboratorium naukowe. Sdzia wyjania
swym gospodarzom - trojgu sympatycznym, modym fizykom - e niedawno osiedli si
w tej okolicy i e mija laboratorium kadego dnia po drodze do sdu. Czyta o naszej
pracy w Chicago Tribune i wie, e zajmujemy si tu woltami i atomami. Poniewa ni
gdy nie studiowa fizyki, chciaby si dowiedzie, co si tu dzieje. Wkracza do budynku,
uprzejmie dzikujc fizykom, e zechcieli mu powici nieco swego cennego czasu.
Chodzio mi o to, e prezydent bdzie mg utosami si z inteligentnym laikiem,
ktry ma do pewnoci siebie, by przyzna, e czego nie rozumie. W cigu nastp
nych omiu i p minut filmu sdzia czsto przerywa fizykom i nalega, by troch zwolnili
i jeszcze raz wyjanili to czy tamto zagadnienie. W dziewitej minucie sdzia spoglda
na swj rolex i z wdzikiem dzikuje modym naukowcom. Z niemiaym umiechem
dodaje: Wiecie pastwo, prawd mwic, nie zrozumiaem wikszoci z tego, co mwi
licie, ale dostrzegem wasz entuzjazm i wielko waszej misji. Tak musia wyglda
podbj Dzikiego Zachodu... samotny jedziec, a wok niego rozlegy niezbadany ld...
(Tak, to ja napisaem te sowa).

310
Kiedy film dotar do Waszyngtonu, sekretarz wpad w ekstaz: Udao si, jest fan
tastyczny. Pokaemy go podczas weekendu w Camp David.
Z wielk ulg i umiechem na twarzy poszedem spa, ale obudziem si o czwar
tej nad ranem zlany zimnym potem. Co byo nie tak. I nagle zrozumiaem! Nie powie
dziaem sekretarzowi, e rol sdziego odegra aktor wynajty z chicagowskiego biura
porednictwa pracy. W tym wanie okresie prezydent mia kopoty ze znalezieniem od
powiedniego kandydata do Sdu Najwyszego. Przypumy, e... wierciem si i poci
em w pocieli, czekajc, a w Waszyngtonie wybije sma. Za trzecim razem udao mi
si wreszcie poczy z sekretarzem.
- Suchaj, ja w sprawie tego filmu...
- Mwiem ci, e jest wietny.
- Ale musz ci co powiedzie...
- Jest dobry, nie martw si, jest ju w drodze do Camp David.
- Czekaj! - wrzasnem. - Ten sdzia! To nie jest prawdziwy sdzia, tylko aktor.
Przypumy, e prezydent zechce si z nim spotka, porozmawia, wyglda przecie
tak inteligentnie. Przypumy, e... [duga pauza].
- Sd Najwyszy?
- Taak.
[Cisza, a potem parsknicie].
- Suchaj, jeli powiem prezydentowi, e to aktor, z pewnoci nominuje go do
Sdu Najwyszego.
Niedugo potem prezydent zaaprobowa budow superakceleratora. Wedug felieto
nisty Georga Willa, dyskusja nad projektem bya krtka. Prezydent wysucha swoich se
kretarzy, ktrych opinie w tej sprawie byy mniej wicej rwno podzielone: tyle samo za,
co przeciw. Potem zacytowa ulubionego gracza baseballowego: Rzu gboko. Wszy
scy zaoyli, e miao to oznacza: Zrbmy to. Tak oto nadprzewodzcy superakcele
rator sta si czci narodowego planu.
W cigu nastpnego roku w caych Stanach Zjednoczonych i Kanadzie trway go
rczkowe poszukiwania miejsca pod budow akceleratora. W tym projekcie byo co
podniecajcego. Jakie inne urzdzenie mogoby sprawi, by burmistrz miasteczka Wa
xahachie w Teksasie stan przed ludmi i zakoczy ognist przemow sowami: I
nard nasz jako pierwszy musi znale skalarny bozon Higgsa. Superakcelerator poja
wi si nawet w drugoplanowym wtku w serialu Dallas - J. R. Ewing i inni prbowali w
filmie wykupi tereny przylegajce do miejsca, gdzie ma zosta wybudowany.
Kiedy podczas spotkania Narodowej Konferencji Gubernatorw, w jednym z kilku
milionw moich wystpie, w ktrych promowaem ide budowy SSC, wspomniaem o
wypowiedzi burmistrza, przerwa mi gubernator Teksasu. Zwrci mi uwag, e nieprawi
dowo wymawiam nazw Waxahachie. Najwyraniej odchyliem si od normy o wicej
ni zwyk rnic midzy nowojorczykiem a mieszkacem Teksasu. Nie mogem si
powstrzyma: Naprawd si staraem, panie gubernatorze - zapewniem go. - Pojecha
em tam, wstpiem do restauracji i poprosiem kelnerk, by mi wyranie powiedziaa,
gdzie jestem. Powiedziaa: B-U-R-G-E-R K-I-N-G. Wikszo gubernatorw si roze
miaa, ale nie gubernator Teksasu.
Rok 1987 by potrjnie superrokiem. Po pierwsze, zaobserwowano wtedy superno
w, ktra rozbysa w Wielkim Oboku Magellana okoo 160 tysicy lat temu. Jej sygna
dotar wreszcie do naszej planety. Przy tej okazji po raz pierwszy zaobserwowano neu
trina pochodzce spoza Ukadu Sonecznego. Pniej przyszo odkrycie zjawiska nad

311
przewodnictwa1 w wysokich temperaturach, ktre wywoao w wiecie wielkie porusze
nie ze wzgldu na moliwe zastosowania techniczne. Przez jaki czas wyraano nawet
nadziej, e wkrtce pojawi si nadprzewodniki dziaajce w temperaturze pokojowej.
Wyobraano sobie, e zmniejszy si koszt przekazywania elektrycznoci, pojawi si le
witujce pocigi i mnstwo innych cudw techniki, a na budow SSC potrzeba bdzie
znacznie mniej pienidzy. Teraz ju wiemy, e byy to nazbyt optymistyczne wizje. W
roku 1993 wci prowadzi si intensywne badania nad nadprzewodnictwem w wysokich
temperaturach i nad wasnociami materiaw, ale daleka jest jeszcze droga do prak
tycznych i komercyjnych zastosowa.
Trzecie super dotyczyo poszukiwa miejsca pod budow superakceleratora. Jed
nym z kandydatw by Fermilab, przede wszystkim z tego powodu, e tewatron mgby
posuy do wstrzykiwania protonw do gwnego piercienia nowego urzdzenia: owal
nego toru o obwodzie rwnym 86,5 kilometra. Po dugich rozwaaniach wyznaczony
przez Departament Energii komitet wybra Waxahachie. Ogoszono t decyzj w pa
dzierniku 1988 roku, kilka tygodni po wielkim zebraniu, na ktrym raczyem zaog arta
mi na temat wieo otrzymanej Nagrody Nobla. Teraz odbylimy zupenie inne zebranie.
Przygnbieni pracownicy zgromadzili si, by zastanawia si nad przyszoci Fermila
bu.
W roku 1993 SSC jest ju w budowie. 2 Przypuszczalna data zakoczenia jej to rok
2000, plus minus dwa lata. Fermilab z zapaem unowoczenia swe urzdzenia, aby po
przez zwikszenie liczby zderze zwikszy szanse zarejestrowania kwarka t oraz zba
da dolne rejony tej wielkiej gry, na ktr ma si wspi SSC.
Oczywicie, Europejczycy tymczasem nie prnuj. Po okresie oywionych debat,
bada, prbnych projektw i posiedze komitetw, Carlo Rubbia, dyrektor naczelny
CERN, postanowi wybrukowa tunel LEP nadprzewodzcymi magnesami. Przypomnij
sobie, drogi Czytelniku, e energia akceleratora zaley od wielkoci piercienia i mocy
magnesw. Poniewa obwd jest okrelony i ma 27 kilometrw, projektanci musieli si
natrudzi, by osign najwysze natenie pola magnetycznego, jakie tylko jest do po
mylenia przy dostpnych technologiach, czyli 10 tesli. Jest to pole o 60 procent silniej
sze ni projektowane dla SSC i 2,5 razy silniejsze ni w magnesach tewatronu. Aby
sprosta temu wielkiemu wyzwaniu, bd musieli wspi si na nowy poziom wyrafino
wanej technologii nadprzewodnikw. Jeli to si powiedzie, planowane urzdzenie osi
gnie energi 17 TeV (wobec 40 TeV planowanych dla SSC).
Budowa obu tych maszyn - jeli rzeczywicie zostanie zakoczona - bdzie stano
wia ogromn inwestycj zarwno finansowych, jak i ludzkich zasobw. Toczy si gra o
wielkie stawki. Co bdzie, jeli koncepcja Higgsa okae si bdna? Jeli nawet tak si
stanie, pragnienie zbadania zjawisk w okolicach 1 TeV jest bardzo silne. Nasz model
standardowy musi znale potwierdzenie albo trzeba bdzie go odrzuci. To jest tak, jak
z Kolumbem wyruszajcym na poszukiwanie Indii. Nawet jeli do nich nie dopynie uwaali prawdziwi sojusznicy - znajdzie co innego, moe nawet jeszcze ciekawszego.

Ang. superconductivity (przyp. tum.).

Po wstrzymaniu budowy (patrz: przypis) fizycy wi nadzieje z projektem budowy LHC
(Large Hadron Collider) w CERN. Akcelerator ten bdzie wprawdzie osiga energie mniejsze
ni planowano dla SSC, ale wystarczajce, by odkry Higgsa (przyp. red.).
1
2

312

13.
Mikroprzestrze, makroprzestrze i czas przed po
cztkiem czasu
Idziesz sobie Piccadilly
Z kwiatem maku albo lilii
W redniowiecznej doni I kady to powie,
Gdy tak idziesz mistycznie,
Jeli ten modzieniec wyraa si
W sowach zbyt gbokich dla mnie,
Och, jake gbokim modziecem
Ten gboki modzieniec by musi.
GILBERT I SULLIVAN, Patience
W swej Obronie poezji poeta angielski okresu romantyzmu, Percy Bysshe Shelley, twier
dzi, e jednym z najwitszych zada artysty jest przyswajanie nowej wiedzy nauko
wej i przyblianie jej ludzkim potrzebom, zabarwianie jej ludzkimi namitnociami, prze
twarzanie na ciao i krew ludzkiej natury.
Niewielu poetw romantycznych popieszyo, by realizowa przesanie Shelleya,
dlatego dzi nasz nard i nasza planeta znajduj si w tak opakanym stanie. Gdyby
tak Byron, Keats i Shelley oraz inni poeci piszcy po francusku, wosku i w jzyku urdu
zajli si propagowaniem wiedzy naukowej, jej znajomo wrd spoeczestwa byaby
znacznie lepsza. To, oczywicie, nie dotyczy Ciebie - ju nie drogi Czytelniku, lecz
Przyjacielu i Kolego - ktry przedare si wraz ze mn a do ostatniej czci tego wy
kadu. Niniejszym nadajemy Ci krlewskim dekretem tytu w peni wyksztaconego i wy
kwalifikowanego Czytelnika.
Ludzie, ktrzy zajmuj si zagadnieniem upowszechniania wiedzy, zapewniaj nas,
e tylko jedna osoba na trzy potrafi okreli, co to jest czsteczka, albo poda nazwisko
choby jednego wspczesnego uczonego. Do tej katastrofalnej statystyki dorzucam
jeszcze: A czy wiesz, e tylko 60 procent mieszkacw Liverpoolu ma pojcie o nie
abelowej teorii z cechowaniem? Podczas uroczystoci rozdania dyplomw w 1987
roku zapytano 23 losowo wybranych absolwentw Harvardu, czy wiedz, dlaczego la
tem jest cieplej ni zim. Tylko dwoje potrafio udzieli poprawnej odpowiedzi. Przy oka
zji: nie chodzi o to, e w lecie Ziemia znajduje si bliej Soca ni w zimie. Nie znaj
duje si bliej. Chodzi o to, e o obrotu Ziemi jest nachylona, dlatego kiedy pnocna
pkula zwraca si ku Socu, kt padania promieni sonecznych na powierzchni naszej
planety jest bliszy ktowi prostemu i ta poowa globu cieszy si latem. Na drug poo
w promienie padaj wwczas bardziej skonie i tam panuje zima. Po szeciu miesi
cach sytuacja si odwraca.
W ignorancji absolwentw Harvardu - Harvardu, na Boga! - najsmutniejsze jest to,
e tak wiele trac. Id przez ycie, nie rozumiejc zjawiska pr roku. Oczywicie zdarza
j si take chwile przyjemnego zaskoczenia. Kilka lat temu w kolejce podziemnej na
Manhattanie siedzia starszy pan i biedzi si nad prostym rwnaniem cakowym. Zde
sperowany zwrci si do siedzcego obok nieznajomego pasaera z prob o pomoc.

313
Ten skin gow i szybko rozwiza rwnanie. Oczywicie, nie co dzie si zdarza, by
starszy czowiek uczy si rozwizywania rwna, siedzc w metrze obok Noblisty, fizy
ka teoretyka - T. D. Lee.
Ja take przeyem w pocigu podobne dowiadczenie, ale z nieco innym zako
czeniem. Siedziaem w zatoczonej kolejce podmiejskiej wyjedajcej z Chicago, gdy
wsiada do niego pielgniarka z grup pacjentw z miejscowego szpitala psychiatrycz
nego. Ustawili si wok mnie, a pielgniarka zacza liczy. Raz, dwa, trzy... - popa
trzya na mnie. - A ty kim jeste?
Nazywam si Leon Lederman - odpowiedziaem. - Jestem laureatem Nagrody No
bla i dyrektorem Fermilabu.
Wskazaa na mnie i ze smutn min kontynuowaa: Dobrze, cztery, pi, sze...
Ale, mwic powanie, niepokj z powodu analfabetyzmu w dziedzinie nauk ci
sych jest w peni uzasadniony. Midzy innymi dlatego, e zwizek miedzy nauk, tech
nik i yciem codziennym staje si coraz cilejszy. Poza tym bardzo szkoda, e tak
wielu ludziom obcy jest obraz wiata, ktry staraem si przedstawi w tym wykadzie.
Cho obrazowi temu wci wiele brakuje do kompletnoci, jest w nim wielko, pikno i
zaczynajca si ujawnia prostota. Jak mwi Jacob Bronowski:
Postp w nauce polega na odkrywaniu na kadym kroku nowego porzdku, ktry
jednoczy to, co od dawna wydawao si rne. Faraday dokona tego, gdy znalaz zwi
zek midzy elektrycznoci i magnetyzmem. Clerk Maxwell skojarzy te dwie siy ze
wiatem. Einstein poczy czas z przestrzeni, mas z energi i drog wiata mijaj
cego Soce z torem pocisku. Swe ostatnie lata spdzi na prbach dodania do tych po
dobiestw kolejnego, ktre miao odsoni jeden, wsplny porzdek lecy u podstaw
rwna Maxwella i jego wasnej geometrii grawitacji.
Gdy Coleridge prbowa zdefiniowa pikno, zawsze przywoywa t sam gbok
myl: pikno, mwi, to jedno w rnorodnoci. Nauka nie jest niczym innym, jak
prb odkrycia jednoci ukrytej w rnorodnoci przyrody, a dokadniej mwic - w
rnorodnoci naszych dowiadcze.

Mikroprzestrze/makroprzestrze
By ujrze ten gmach we waciwym kontekcie, uczymy teraz ma wycieczk w dzie
dzin astrofizyki. Musz wyjani, dlaczego w ostatnich latach fizyka czstek elemen
tarnych i astrofizyka zczyy si ze sob, osigajc nowy poziom zayoci, ktry kie
dy nazwaem zwizkem mikroprzestrzeni z makroprzestrzeni.
Podczas gdy fachowcy od mikroprzestrzeni budowali coraz potniejsze mikrosko
py-akceleratory, by zajrze w gb subnuklearnych struktur, nasi koledzy zajmujcy si
makroprzestrzeni opracowywali dane uzyskiwane dziki coraz wikszym teleskopom,
wyposaonym w najnowsze osignicia techniki, pozwalajce zwiksza ich czuo i
zdolno rejestrowania drobnych szczegw cia niebieskich. Kolejny przeom dokona
si wtedy, gdy w przestrzeni kosmicznej umieszczono obserwatoria wyposaone w in
strumenty zdolne do wykrywania promieni podczerwonych, ultrafioletowych, rentgenow
skich i gamma; krtko mwic, caego zakresu widma elektromagnetycznego, pocha
nianego w znacznej czci przez nasz nie do koca przezroczyst, kotujc si at
mosfer.

314
Syntez ostatnich 150 lat rozwoju i osigni kosmologii stanowi kosmologiczny
model standardowy. Gosi on, e Wszechwiat narodzi si okoo 15 miliardw lat temu
jako gorcy gsty, cinity pierwotny atom. Wszechwiat by wwczas nieskoczenie
lub prawie nieskoczenie gsty i nieskoczenie lub prawie nieskoczenie gorcy. Fizy
cy nie czuj si najlepiej, zapoznajc si z tym opisem naszpikowanym nieskoczono
ciami; wszystkie zastrzeenia maj swe rdo w nie rozpoznanym do koca wpywie
teorii kwantowej. Z powodw, ktrych, by moe, nigdy nie poznamy, Wszechwiat kie
dy eksplodowa i od tego momentu nieprzerwanie rozszerza si i stygnie.
Jak, u licha, kosmolodzy mogli do tego doj? Model Wielkiego Wybuchu pojawi
si w latach trzydziestych na skutek odkrycia, e wszystkie galaktyki - zbiorowiska oko
o stu miliardw gwiazd - oddalaj si od pewnego pana, ktry nazywa si Edwin Hub
ble, a ktry w roku 1929 zajmowa si pomiarami ich prdkoci. Hubble musia zebra
dostateczn ilo wiata z odlegych galaktyk, aby rozszczepi je na linie widmowe,
ktre mgby porwna z liniami pierwiastkw znajdujcych si na Ziemi. Zauway, e
wszystkie linie s przesunite w stron czerwonego kraca widma. W taki wanie spo
sb zachowuje si wiato pochodzce ze rda oddalajcego si od obserwatora.
Przesunicie ku czerwieni jest miar prdkoci ruchu rda wzgldem obserwatora. Po
latach pomiarw Hubble stwierdzi, e wszystkie galaktyki oddalaj si od niego we
wszystkich kierunkach. Hubble kpa si regularnie i nie mg tej ucieczki traktowa
jako demonstracji niechci, z jak galaktyki odnosz si do niego. Uzna to za przejaw
rozszerzania si przestrzeni. Poniewa rozszerza si caa przestrze, astronom Hedwi
na Knubble, prowadzca swe obserwacje na planecie Twilo w Wielkiej Mgawicy Andro
medy, dostrzegaby to samo zjawisko: galaktyki oddalaj si od niej. Co wicej, im bar
dziej odlegy jest obiekt, tym szybciej si porusza. Na tym polega istota prawa Hubble'a.
Wynika z niego, e gdybymy odwrcili bieg wydarze, najodleglejsze galaktyki - naj
szybciej si poruszajce - zbliyyby si do mniej odlegych cia i w kocu wszystko ra
zem stoczyoby si i zlao w maej, bardzo maej objtoci w chwili, ktra wedug obec
nych ocen nastpia okoo 15 miliardw lat temu.
W jednej ze synniejszych metafor stosowanych w nauce proponuje si, by wy
obrazi sobie, e jeste dwuwymiarowym stworem - Paszczakiem; znasz kierunki
wschd-zachd i pnoc-poudnie, ale kierunek gra-d dla Ciebie nie istnieje. Sprbuj
usun kierunek gra-d ze swojego dowiadczenia. yjesz na rozszerzajcym si ba
lonie. Na caej jego powierzchni znajduj si skupiska obserwatorw - planety i gwiazdy
poczone w galaktyki rozsiane s na powierzchni kuli. Wszystko to jest dwuwymiaro
we. Niezalenie od miejsca, z ktrego prowadzi si obserwacje, wida, e wszystkie
punkty nieustannie si od siebie oddalaj, a powierzchnia stale ronie. Zwiksza si od
lego midzy kadymi dwoma punktami. Tak te jest z naszym trjwymiarowym
Wszechwiatem. Inn zalet tej metafory jest to, e uzmysawia, i w tym paskim wie
cie, podobnie jak w naszym, nie ma adnego wyrnionego miejsca. Dowolny punkt na
powierzchni balonu jest w demokratyczny sposb rwnowany kademu innemu. ad
nego rodka. adnego brzegu. Nie ma niebezpieczestwa spadnicia z krawdzi. Po
niewa znamy jedynie nasz rozszerzajcy si Wszechwiat (powierzchnia balonu), nie
moe by mowy o gwiazdach uciekajcych w przestrze. To sama przestrze rozsze
rzajc si niesie z sob cay ten majdan. Trudno jest wyobrazi sobie ekspansj zacho
dzc wszdzie we Wszechwiecie, bez adnego wntrza i zewntrza. Istnieje tylko
rozszerzajcy si Wszechwiat. Gdzie albo dokd si rozszerza? Pomyl znowu o y

315
ciu Paszczaka na powierzchni balonu. W naszej metaforze ta powierzchnia jest wszyst
kim, co istnieje.
Dwa gwne wnioski wynikajce z teorii Wielkiego Wybuchu zdoay wreszcie osta
tecznie przekona niemal wszystkich jej przeciwnikw; obecnie jest ju powszechnie ak
ceptowana. Pierwszy z nich stwierdza, e wiato z pocztkowego rozbysku - zaoyw
szy, e by on bardzo, bardzo gorcy - wci jeszcze istnieje w wiecie w postaci pro
mieniowania reliktowego. Przypomnij sobie, e wiato skada si z fotonw, a energia
fotonu jest odwrotnie proporcjonalna do dugoci jego fali. Poniewa Wszechwiat si
rozszerza, rozcigny si dugoci wszystkich fal. Dlatego te przewidziano, e dugoci
fal - pierwotnie nieskoczenie mae, jak przystao na bardzo energetyczne fotony - roz
rosy si a do dugoci odpowiadajcych mikrofalom (kilka milimetrw). W roku 1965
odkryto gasncy ar Wielkiego Wybuchu - mikrofalowe promieniowanie ta. Cay
Wszechwiat tonie w tych falach poruszajcych si we wszystkich moliwych kierun
kach. Fotony, ktre rozpoczy podr miliardy lat temu, gdy Wszechwiat by znacznie
mniejszy i gortszy, wyldoway na antenach laboratorium Bell Telephone w stanie
New Jersey. Co za los!
Po tym odkryciu trzeba byo zmierzy rozkad dugoci fal (w tym miejscu, w razie
potrzeby, prosz sobie powtrnie przeczyta rozdzia pity niniejszej ksiki odwrconej
do gry nogami), co w kocu zrobiono. Posugujc si rwnaniem Plancka, mona od
czyta z tego rozkadu redni temperatur wszystkiego (przestrzeni, gwiazd, pyu, a
nawet zagubionego satelity), co jest skpane w tych fotonach. Wedug najnowszych po
miarw, dokonanych przez NASA za pomoc satelity COBE, temperatura ta wynosi 2,73
stopnia powyej zera absolutnego (2,73 K). Mikrofalowe promieniowanie ta jest take
mocnym argumentem na rzecz teorii gorcego Wielkiego Wybuchu.
Skoro tak wyliczamy sukcesy, powinnimy take wspomnie o trudnociach, ktre
wczeniej lub pniej zostay przezwycione. Astrofizycy badali promieniowanie mikro
falowe bardzo starannie, aby zmierzy temperatur rnych czci nieba. Bya ona
wszdzie jednakowa z nadzwyczajn dokadnoci (powyej jednej setnej procent), co
wywoywao pewien niepokj. Dlaczego? Ot, jeli dwa ciaa maj dokadnie t sam
temperatur, mona przyj, e kiedy si ze sob kontaktoway. A przecie eksperci
s pewni, e rne obszary o tej samej temperaturze nigdy si ze sob nie zetkny.
Nie - prawie nigdy. Nigdy.
Astrofizycy mog si wyraa tak kategorycznie, gdy obliczyli, jak daleko od siebie
znajdoway si dwa fragmenty nieba wtedy, gdy wyemitowane zostao promieniowanie,
ktre zaobserwowa COBE. Stao si to 300 tysicy lat po Wielkim Wybuchu. Nie tak
wczenie, jakby si chciao, ale, niestety, nie moemy si ju bardziej cofn. Okazuje
si, e odlegoci te byy tak wielkie, e obszary nie mogyby si ze sob skomunikowa
nawet z prdkoci wiata. A mimo to maj jednakow, albo prawie jednakow, tem
peratur. Nasza teoria Wielkiego Wybuchu nie potrafia tego uzasadni. Poraka? Kolej
ny cud? Problem ten zapisa si w historii nauki pod nazw kryzysu przyczynowoci lub
izotropii. Przyczynowoci, poniewa zdawa si istnie przyczynowy zwizek midzy re
jonami nieba, ktre nie powinny byy mie ze sob adnego kontaktu. Izotropii, ponie
wa gdziekolwiek by nie spojrze, w wielkiej skali ukazuje si mniej wicej ten sam
ukad gwiazd, galaktyk, gromad i pyu. Mona by przej nad tym faktem do porzdku
dziennego, mwic, e podobiestwo miliardw kawakw Wszechwiata, ktre nigdy
si ze sob nie kontaktoway, jest czystym przypadkiem. Ale my nie lubimy przypadkw.
Cuda s do przyjcia tylko wtedy, gdy si gra na loterii albo kibicuje druynie futbolowej,

316
lecz nie w nauce. Kiedy pojawiaj si cuda, zaczynamy podejrzewa, e co gbszego
czyha w mroku. Jeszcze do tego powrcimy.

Akcelerator z nieograniczonym budetem

Inny wielki sukces modelu Wielkiego Wybuchu wie si ze skadem chemicznym na
szego Wszechwiata. Mona sobie myle o wiecie jako o tworze zoonym z powie
trza, ziemi, wody (ogie pomin) i tablic reklamowych, ale jeli spojrzymy w gr przez
teleskop wyposaony w spektroskop, znajdziemy gwnie wodr i hel. Pierwiastki te
stanowi 98 procent Wszechwiata. Na pozostae dwa procent skada si dziewidzie
sit kilka pierwiastkw. Dziki teleskopowi ze spektroskopem znamy wzgldne obfitoci
lejszych pierwiastkw. I prosz! Teoretycy Wielkiego Wybuchu mwi, e s one do
kadnie takie, jakich si naleao spodziewa. A oto skd to wiemy.
Prenatalny Wszechwiat zawiera w sobie ca obecnie obserwowan materi: oko
o stu miliardw galaktyk, a w kadej sto miliardw soc (syszysz gos Carla
Sagana?). Wszystko, co dzi widzimy, byo cinite do wielkoci znacznie mniejszej ni
gwka szpilki. To dopiero ciasnota! Temperatura wiata wynosia wtedy 10 32 kelwinw,
znacznie wicej ni dzisiejsze 3 kelwiny. W konsekwencji materia wystpowaa w po
staci swych najbardziej pierwotnych skadnikw. Nie bez pewnej dozy prawdopodobie
stwa moemy wyobraa sobie mody Wszechwiat jako gorc zup, ktra skadaa si
z kwarkw i leptonw (czy czegokolwiek innego, co te czstki maj w rodku, jeli w
ogle co maj) zderzajcych si ze sob z energiami sigajcymi 10 19 GeV, czyli bilion
razy wikszymi ni najpotniejszy akcelerator, jaki moemy sobie wyobrazi. W tak mi
kroskopowej skali grawitacja sroya si jako potna (cho dzi sabo rozumiana) sia.
Po tym efektownym pocztku nastpio rozszerzanie si i stygnicie. W miar jak
Wszechwiat styg, zderzenia staway si coraz mniej gwatowne. Kwarki zaczy si
zlewa w protony, neutrony i inne hadrony. Przedtem jakikolwiek zwizek tego typu
rozpadby si pod wpywem gwatownych zderze, ale wiat styg niepowstrzymanie i
zderzenia staway si coraz delikatniejsze. Gdy wiat mia trzy minuty, by ju dostatecz
nie chodny, by protony i neutrony zaczy si czy w trwae jdra. Nastpi okres nu
kleosyntezy, a poniewa dysponujemy spor wiedz z zakresu fizyki jdrowej, potrafi
my obliczy wzgldne obfitoci powstaych wtedy pierwiastkw chemicznych. Byy to
przede wszystkim jdra najlejszych pierwiastkw - cisze wymagaj duszego goto
wania we wntrzu gwiazd. Oczywicie, atomy (jdro wraz z elektronami) powstay do
piero wtedy, gdy temperatura spada ju dostatecznie, aby elektrony mogy ulokowa si
wok jdra. Odpowiednia temperatura zapanowaa 300 tysicy lat po Wielkim Wybu
chu; do tej chwili atomy nie istniay i chemicy byli niepotrzebni. Kiedy ju pojawiy si
neutralne atomy, fotony mogy zacz porusza si bez przeszkd i dlatego wanie in
formacja niesiona przez mikrofalowe fotony pochodzi z tak pnego okresu.
Nukleosynteza to wielki sukces: obliczone iloci dokadnie pokrywaj si ze zmie
rzonymi! Poniewa obliczenia opieraj si na mieszance fizyki jdrowej, oddziaywania
sabego i warunkw panujcych we wczesnym Wszechwiecie, taka zgodno stanowi
bardzo mocny argument na rzecz teorii Wielkiego Wybuchu.

317
Opowiadajc t histori wyjaniaem jednoczenie zwizek midzy mikrowiatem i
makrowiatem. Wczesny Wszechwiat nie by niczym innym, jak laboratorium akcelera
torowym z nieograniczonym budetem. Aby budowa modele ewolucji Wszechwiata,
astrofizycy chc jak najwicej wiedzie o oddziaywaniach, kwarkach oraz leptonach. I,
jak podkrelaem w czci Akceleratory..., fizycy czstek elementarnych otrzymuj dane
z tego Wielkiego Eksperymentu Bogini. Cho jeli mwimy o okresie sprzed 10-13 se
kundy od stworzenia, mamy znacznie mniejsz pewno co do tego, jakie wwczas pa
noway prawa przyrody.
Niemniej z biegiem lat coraz lepiej rozumiemy teori Wielkiego Wybuchu i ewolu
cj Wszechwiata. Obserwacji dokonujemy teraz, 15 miliardw lat po fakcie. Informacje,
ktre obijay si po wiecie przez niemal cay ten okres, od czasu do czasu trafiaj do
naszych laboratoriw. Korzystamy take z pomocy modelu standardowego i danych
pochodzcych z akceleratorw, ktre go potwierdzaj, a nawet prbuj rozszerzy.
Jednak teoretycy si niecierpliwi: brak im niepodwaalnych danych dotyczcych ener
gii panujcych we Wszechwiecie, ktry liczy sobie 10-13 sekundy. Astrofizycy chc po
zna prawa przyrody dziaajce nawet jeszcze wczeniej, wic domagaj si, by teorety
cy zakasali rkawy i pisali artykuy: o Higgsie, unifikacji, o tym, czy kwarki maj jakie
czstki skadowe, i o mnstwie spekulatywnych teorii, ktre wykraczaj poza model
standardowy. Maj nadziej, e w ten sposb powstanie doskonalszy opis przyrody i
otworzy si droga do zrozumienia Wielkiego Wybuchu.

Teorie takie i siakie

Jest godzina pierwsza pitnacie po pnocy. Siedz w moim gabinecie. Kilkaset me
trw std w akceleratorze Fermilabu zderzaj si protony i antyprotony, a dwa ogrom
ne detektory zbieraj dane. Zaprawiona w bojach grupa trzystu czterdziestu dwch na
ukowcw i studentw pracuje w CDF, wyprbowujc nowe elementy detektora, ktry
way pi tysicy ton. Oczywicie, pracuj nie wszyscy naraz. O tej porze w pomiesz
czeniu kontrolnym zazwyczaj znajduje si kilkanacie osb. Nieco dalej, na obwodzie
piercienia, mieci si nowy detektor, D-zero, nad ktrego ustawieniem pracuje trzystu
dwudziestu jeden fizykw. Eksperyment trwajcy ju od miesica mia - jak to zwykle
bywa - trudne pocztki. Bdzie kontynuowany przez szesnacie miesicy (z krtk
przerw na uruchomienie nowego urzdzenia, ktre umoliwi zwikszenie czstoci
zderze). Cho gwnym celem eksperymentu jest poszukiwanie kwarka t, sprawdzanie
i rozszerzenie modelu standardowego stanowi istotn cz naszej dziaalnoci.
Okoo omiu tysicy kilometrw std nasi koledzy z CERN take si trudz, testu
jc rozmaite teoretyczne propozycje rozszerzenia modelu standardowego. Podczas gdy
my oddajemy si tej dobrej, czystej robocie, teoretycy nie prnuj. Chciabym teraz
przedstawi skrcon wersj trzech najbardziej intrygujcych teorii ogldanych z punk
tu widzenia hydraulika. Mam tu na myli GUT (od ang. Great Unified Theory), supersy
metri (Susy) i superstruny. Bdzie to bardzo powierzchowny przegld; niektre z tych
spekulacji maj tak niezmiern gbi, e jedynie ich twrcy, matki twrcw i, by moe,
kilku ich bliskich przyjaci, potrafi w peni je doceni.

318
Ale najpierw uwaga na temat znaczenia sowa teoria, wok ktrego powstaj nie
porozumienia. To tylko twoja teoria - syszymy czsto w formie zarzutu. Albo: To tylko
teoria. Sami ponosimy win za niepoprawne uywanie tego pojcia. Teoria kwantowa
albo teoria Newtona s w peni udowodnionymi i zweryfikowanymi skadnikami nasze
go wiatopogldu. Nie ma co do nich adnych wtpliwoci. Chodzi tylko o histori
ksztatowania si tego pojcia. Dawno, dawno temu rzeczywicie bya to tylko teoria
Newtona (do pewnego czasu nie zweryfikowana). Potem j potwierdzono, ale nazwa do
niej przylgna i ju na zawsze pozostaa teori Newtona. Z drugiej strony, superstruny
i GUT s spekulatywnymi prbami poszerzenia naszych horyzontw, budowaniem na
fundamencie tego, co ju wiemy. Lepsze teorie poddaj si weryfikacji. Dawno temu wa
runek weryfikowalnoci by warunkiem sine qua non kadej teorii. Obecnie, kiedy rozwa
amy przebieg zdarze zaraz po Wielkim Wybuchu, chyba po raz pierwszy znajdujemy
si w sytuacji, gdy teoria, by moe, nigdy nie zostanie sprawdzona eksperymentalnie.

GUT-y
Omwiem ju unifikacj oddziaywa sabego i elektromagnetycznego w oddziaywa
nie elektrosabe, przenoszone przez kwartet czstek: W+, W-, Z0 i foton. Opisaem take
QCD - chromodynamik kwantow - ktra zajmuje si kwarkami w trzech kolorach oraz
gluonami. Oddziaywania te s opisywane przez kwantowe teorie pola odwoujce si
do symetrii cechowania.
Prby poczenia QCD z oddziaywaniem elektrosabym znane s pod nazw Wiel
kich Teorii Unifikacji (Grand Unification Theories, w skrcie GUTs). Elektrosaba unifika
cja ujawnia si w wiecie, w ktrym temperatura przekracza 100 GeV (jest z grubsza
rwnowana masie czstki W albo temperaturze 1015 kelwinw). Jak podaem w czci
poprzedniej, potrafimy osign t temperatur w laboratorium. Z kolei unifikacja, o
ktrej mwi teorie GUT, wymaga temperatur sigajcych 10 15 GeV, co lokuje j poza
zasigiem nawet najbardziej maniakalnego budowniczego akceleratorw. Wielko t
otrzymano, porwnujc trzy parametry, ktre okrelaj si oddziaywa sabego, elek
tromagnetycznego i silnego. Dysponujemy pewnymi danymi wskazujcymi na to, e pa
rametry te rzeczywicie zmieniaj si ze wzrostem energii: silne oddziaywanie sabnie,
a sabe staje si silniejsze. Zrwnanie wszystkich trzech parametrw nastpuje przy
energii 1015 GeV. Jest to obszar wielkiej unifikacji, miejsce, gdzie symetria praw przyro
dy osiga nowy, wyszy poziom. Powtarzam, e teoria ta wci czeka na potwierdzenie,
cho eksperymenty dotyczce tych trzech oddziaywa wskazuj na to, i zczanie si
przy tej energii jest moliwe.
Powstao wiele Wielkich Teorii Unifikacji, bardzo wiele, i kada z nich ma swoje
wady i zalety. Jedna z wczeniejszych wersji zakadaa na przykad nietrwao protonu
i przewidywaa jego rozpad na neutralny pion i pozyton. Wedug tej teorii przecitny
czas ycia protonu mia wynosi 1030 lat. Poniewa Wszechwiat jest znacznie modszy
- liczy nieco ponad 1010 lat - niezbyt wielu protonom udao si rozpa. Rozpad protonu
byby niezwykle spektakularnym zjawiskiem. Pamitaj, e do tej pory uwaalimy proton
za czstk trwa i bardzo dobrze, bo stosunkowo trway proton ma ogromne znaczenie
dla przyszoci Wszechwiata oraz dalszego rozwoju gospodarczego. Mimo bardzo nie
wielkiej czstoci obserwowanych rozpadw, dowiadczalne sprawdzenie trafnoci tej

319
teorii jest wykonalne. Jeli na przykad redni czas ycia protonu wynosi rzeczywicie
1030 lat i jeli przez rok obserwujemy jeden proton, to prawdopodobiestwo, e zareje
strujemy jego rozpad, wynosi jeden podzielone przez 1030, czyli 10-30. Zamiast tego mo
emy obserwowa wiele protonw. W dziesiciu tysicach ton wody tkwi okoo 1033 pro
tonw (uwierz mi). Oznacza to, e w cigu roku okoo tysica protonw powinno ulec
rozpadowi.
Przedsibiorczy fizycy zeszli wic do podziemi: do kopalni soli pooonej pod dnem
jeziora Erie, w stanie Ohio, do kopalni oowiu pod gr Toyama w Japonii i do tunelu
pod Mt. Blanc czcego Francj i Wochy. Wszystko to po to, by schroni si przed
wpywem promieniowania kosmicznego. W tunelach i gbokich kopalniach umiecili
ogromne, przezroczyste pojemniki z czyst wod - okoo dziesiciu tysicy ton wody.
Byby to wodny szecian o boku dugoci 23 metrw. Wodzie przyglday si setki wiel
kich i bardzo czuych fotopowielaczy, ktrych zadaniem byo rejestrowanie rozbysku
energii uwolnionej podczas rozpadu protonu. Jak dotd nie zaobserwowano takiego roz
padu. Nie oznacza to jednak, e te ambitne eksperymenty okazay si bezwartociowe,
bo dziki nim zdoano okreli now granic dugoci ycia protonu. Uwzgldniajc nie
doskonao pomiaru, redni czas ycia protonu - jeli ta czstka rzeczywicie ulega
rozpadowi - musi by duszy od 1032 lat.
Dugie i bezowocne oczekiwanie na rozpad protonu przerwao niespodziewane wy
darzenie. Wspominaem ju o wybuchu supernowej, ktry zarejestrowano w lutym
1987 roku. W podziemnych detektorach pod jeziorem Erie i pod gr Toyama jedno
czenie zaobserwowano nage pojawienie si neutrin. Wszystko to byo wrcz obrzydli
wie zgodne z modelami gwiezdnych eksplozji. Ach, jak astrofizycy si wwczas puszyli.
Ale protony po prostu nie chc si rozpada.
GUT-y nie maj si najlepiej, cho, jak zwykle, odporni teoretycy nie ustaj w
swych poszukiwaniach. Nie trzeba budowa akceleratora osigajcego energi, o kt
rej mwi si w takich teoriach, by je wyprbowa. Oprcz rozpadu protonw z teorii
tych wynikaj inne sprawdzalne konsekwencje. Na przykad teoria SU(5) stwierdza, e
adunek elektryczny jest skwantowany i najmniejsza jego porcja rwna si jednej trze
ciej adunku elektronu (pamitasz adunki kwarkw?). Bardzo ciekawe. Mona rwnie
prbowa umieci kwarki i leptony w jednej rodzinie. Zgodnie z t teori kwarki (we
wntrz protonu) mog przeksztaci si w leptony i vice versa.
GUT-y przewiduj istnienie supermasywnych czstek (bozonw X), ktre s tysic
bilionw razy cisze od protonw. Sama moliwo istnienia czego takiego i pojawie
nia si w postaci czstki wirtualnej ma jednak niewielkie konsekwencje, podobnie jak na
przykad rzadko spotykany rozpad protonu. Na marginesie chc doda, e z takiego
rozpadu wynikayby pewne praktyczne, do niezwyke wnioski. Jeli daoby si zamie
ni jdro wodoru (pojedynczy proton) w czyste promieniowanie, to byoby ono sto razy
wydajniejszym rdem energii ni reakcje termojdrowe. Kilka ton wody mogoby do
starczy energii zuywanej przez Stany Zjednoczone w cigu jednej doby. Oczywicie,
musielibymy podgrza t wod do temperatur GUT, ale by moe jaki maluch w ze
rwce, ktrego wanie zniechca do nauki niewraliwa nauczycielka, wpadby na dobry
pomys i caa rzecz staaby si wykonalna. Dlatego: pomagajmy nauczycielom!
Przy temperaturach GUT (1028 K) symetria i prostota osigaj poziom, na ktrym
istnieje tylko jeden rodzaj materii (lepto-kwark?) i jedno oddziaywanie z caym wachla
rzem czstek-nonikw oraz... no tak, dynda tam jeszcze z boku grawitacja.

320
Susy
Supersymetria, czyli Susy, jest faworytk wielu teoretykw. Z Susy spotkalimy si ju
wczeniej. Teoria ta jednoczy czstki materii (kwarki i leptony) i noniki oddziaywania
(gluony, czstki W...). Formuuje wielk liczb przewidywa, ktre mona sprawdza do
wiadczalnie, cho adne (jak dotd) nie zostao potwierdzone. Ale zabawa jest wietna!
Mamy grawitina i wina, gluina i fotina - przypominajce materi czstki, ktre s
partnerami grawitonw, czstek W i caej reszty. Mamy supersymetrycznych partnerw
kwarkw i leptonw: skwarki i sleptony. Na teorii tej ciy obowizek wyjanienia, dla
czego owi partnerzy - po jednym dla kadej ze znanych czstek - nie zostali jak dotd
zauwaeni. Och, mwi teoretycy, przypomnij sobie antymateri. A do lat trzydziestych
nikomu si nie nio, e kada czstka miaaby mie bliniacz antyczstk. I pamitaj,
e symetrie s tworzone tylko po to, eby ich nie zachowywa. Nie widziano czste
k-partnerw dlatego, e s cikie. Zbudujcie dostatecznie duy akcelerator, a zaraz
si pojawi.
Teoretycy o bardziej matematycznym nastawieniu zapewniaj nas wszystkich, e
teoria ta odznacza si wspania symetri pomimo tak obscenicznego rozmnoenia si
czstek. Poza tym Susy obiecuje, e doprowadzi nas do wspaniaej, kwantowej teorii
grawitacji. Nieskoczonoci osaczyy ze wszystkich stron nasze prby skwantowania
oglnej teorii wzgldnoci - teorii opisujcej grawitacj - i w aden sposb nie mona
ich byo zrenormalizowa. Susy obiecuje, e sobie z tym poradzi.
Ponadto Susy mityguje Higgsa, ktry pozbawiony symetrii nie mgby spenia wy
znaczonego mu zadania. Higgs - bozon skalarny o zerowym spinie - jest szczeglnie
wraliwy na wszystkie procesy zachodzce w otaczajcej go rojnej prni. Na jego
mas wywieraj wpyw wszystkie czstki o najrozmaitszych masach, ktre przelotnie
zajmuj jego miejsce. Kada z nich przyczynia si do wzrostu energii, a zatem i masy;
biedny Higgs staby si w kocu zbyt opasy i nie mgby uratowa teorii oddziaywania
elektrosabego. Natomiast w Susy wszystkie czstki-partnerzy wpywaj odwrotnie na
mas Higgsa - czstka W sprawia, e Higgs robi si ciszy, ale wino niweluje ten
efekt. W ten sposb moe on dziki tej teorii zachowa uyteczn mas. Jednak
wszystko to nie dowodzi wcale, e Susy jest prawdziwa. Cho z ca pewnoci jest
pikna.
Jeszcze bardzo daleko do rozwizania problemu. Pojawiaj si sowa-hasa: super
grawitacja, geometria superprzestrzeni - elegancka matematyka, obezwadniajco
skomplikowana. Jednak szczeglnie interesujc i dajc si sprawdzi dowiadczalnie
konsekwencj wynikajc z Susy jest to, e chtnie i szczodrze dostarcza ona kandy
datw do roli ciemnej materii: trwaych, obojtnych czstek, ktre byyby dostatecznie
masywne, by mog peni rol wszechobecnego materiau wypeniajcego Wszechwiat
dostpny naszym obserwacjom. Czstki zapowiadane przez Susy miayby jakoby po
chodzi z ery Wielkiego Wybuchu i najlejsze z nich - jakie fotina, higgsina czy grawi
tina - mogyby dotrwa do naszych czasw, tworzc ciemn materi i zadowalajc po
szukujcych jej astronomw. Nastpna generacja maszyn musi albo potwierdzi praw
dziwo Susy, albo j odrzuci, ale tymczasem... Och, c to za dziewczyna!

321
Superstruny
O ile dobrze pamitam, tygodnik Time przyczyni si do upikszenia sownika fizyki
czstek elementarnych, nazywajc t teori Teori Wszystkiego (Theory of Everything,
czyli TOE). W jednej z niedawno wydanych ksiek ujto to jeszcze lepiej. Jej tytu
brzmi: Superstruny, Teoria Wszystkiego? (tytu ten naley czyta tonem pytajcym).
Teoria strun obiecuje jednolity opis wszystkich oddziaywa, take grawitacji, wszystkich
czstek, przestrzeni i czasu; opis wolny od arbitralnych parametrw i nieskoczonoci.
Krtko mwic: wszystko. W teorii tej zastpiono punktowe czstki krciutekimi odcin
kami strun. Superstruny wymagay rozwinicia nowych koncepcji matematycznych (jak
to ju w fizyce czasem si zdarzao) i w sposb ekstremalny obnayy ograniczenia
ludzkiej wyobrani. Tworzenie tej teorii ma wasn histori i bohaterw: Gabrielle Vene
ziano, John Schwarz, Andr Neveu, Pierre Ramond, Jeff Harvey, Joel Sherk, Michael
Green, David Gross oraz uzdolniony lider o charyzmatycznej osobowoci - Edward Wit
ten. Czterech wybitnych teoretykw pracowao razem w podejrzanej instytucji w stanie
New Jersey i zasynli w wiecie jako Kwartet Strunowy z Princeton.
Teoria strun opisuje bardzo odlege miejsce, prawie tak odlege, jak Atlantyda czy
kraina Oz. Mwimy o obszarze Plancka. Jeli on w ogle kiedykolwiek istnia (podobnie
jak Oz), to tylko w najwczeniejszych chwilach po Wielkim Wybuchu. Nie ma mowy, by
my mogli wyobrazi sobie dane dowiadczalne pochodzce z tej epoki. To wcale nie
znaczy, e nie powinnimy prbowa. Przypumy, e uda si znale matematycznie
spjn (pozbawion nieskoczonoci) teori, ktra w jaki sposb opisze Oz, a jej kon
sekwencj przy bardzo niskich energiach bdzie model standardowy. Jeli ponadto taka
teoria bdzie jednoznaczna, wszyscy si uradujemy i precz odrzucimy owki i kielnie.
Jednak teoria superstrun nie jest jednoznaczna. Pord gwnych zaoe tej teorii znaj
dziemy wielk liczb moliwych drg prowadzcych do danych eksperymentalnych. Zo
baczmy, co jeszcze gosi ta teoria, nie udajc nawet, e prbujemy to zrozumie. No tak,
jak ju wspomniaem w rozdziale smym, superstruny wymagaj dziesiciu wymiarw:
dziewiciu wymiarw przestrzennych i jednego wymiaru czasowego.
Wszyscy dobrze wiemy, e istniej tylko trzy wymiary przestrzenne, cho odbylimy
wczeniej ma rozgrzewk, wyobraajc sobie, i yjemy w dwuwymiarowym wiecie.
Wic czemu by nie dziewi? Gdzie one s? - moesz susznie zapyta. Zwinite.
Zwinite? Ba! Teoria zacza od grawitacji, ktra opiera si na geometrii. Mona wic
wyobrazi sobie sze wymiarw pozwijanych w maciupekie kulki. rednica takiej kul
ki jest typowa dla skali Plancka - 10-33 cm - rwna mniej wicej rozmiarowi struny zast
pujcej punktowe czstki. Czstki, ktre znamy, pojawiy si na skutek drgania owych
strun. Napita struna lub drut moe drga na nieskoczenie wiele sposobw. To zjawi
sko ley u podstaw budowy skrzypiec i lutni, jeli przypominasz sobie spotkanie z oj
cem Galileusza. Drgania rzeczywistych strun klasyfikuje si w kategoriach czstoci
podstawowej i jej czstoci harmonicznych. Matematyka mikrostrun jest podobna. Na
sze czstki s przejawem drga o najniszej czstoci.
W aden sposb nie zdoam przekaza tego, co tak bardzo poruszyo twrcw tej
teorii. Kilka lat temu Ed Witten wygosi w Fermilabie wspaniay, porywajcy wykad o
tym wszystkim. Po raz pierwszy w yciu zdarzyo mi si wysucha wykadu, po ktrym
nastpio prawie dziesi sekund ciszy (to sporo!), a potem dopiero owacje. Popdzi
em do laboratorium, by tam podzieli si z kolegami tym, co wanie usyszaem, ale

322
zanim tam dotarem, wikszo wiadomoci mi si ulotnia. Wspaniay wykadowca spra
wia, e masz wraenie, i zrozumiae wykad.
W miar jak teoria zacza si odwoywa do coraz trudniejszej matematyki i za
czy si mnoy nowe kierunki jej rozwoju, podniecenie zwizane z superstrunami
opado do bardziej rozsdnego poziomu. Teraz ju wypada tylko czeka. Wielu bardzo
zdolnych teoretykw wci darzy superstruny duym zainteresowaniem, ale przypusz
czam, e minie jeszcze wiele czasu, zanim Teoria Wszystkiego osignie poziom modelu
standardowego.

Pasko i ciemna materia

Oczekujc na sukcesy teorii, odkrywamy w Wielkim Wybuchu wci nowe zagadki. Po
zwol sobie zwrci uwag na jeszcze jeden problem, ktry konfundowa fizykw, a jed
noczenie doprowadzi nas - zarwno teoretykw, jak i eksperymentatorw - do pew
nych oszaamiajcych koncepcji na temat Samego Pocztku. Chodzi o problem pasko
ci, ktry ma bardzo ludzkie zabarwienie: wie si z naszym chorobliwym zaintereso
waniem losem Wszechwiata. Czy bdzie si rozszerza wiecznie, czy te zwolni tempo
i zacznie si kurczy? Zaley to od tego, ile masy grawitacyjnej znajduje si we
Wszechwiecie. Jeli jest jej dosy, ekspansja ulegnie zatrzymaniu, odwrceniu i nast
pi Wielki Kolaps. Mamy wwczas Wszechwiat zamknity. Jeli masy jest za mao,
Wszechwiat bdzie nieustannie si rozszerza i styg - to Wszechwiat otwarty. Midzy
tymi dwiema moliwociami znajduje si Wszechwiat o masie krytycznej, taki, ktry
ma akurat dosy materii, by malao tempo ekspansji, ale nie do, eby j odwrci.
Wszechwiat paski.
Pora na przykad. Wyobra sobie rakiet wysyan z Ziemi w przestrze kosmicz
n. Jeli nadamy rakiecie zbyt ma prdko, spadnie z powrotem na Ziemi (Wszech
wiat zamknity). Oddziaywanie grawitacyjne Ziemi jest zbyt silne, by rakieta moga je
pokona. Jeli rozpdzimy j do ogromnej prdkoci, wyrwie si spod wpywu przyci
gania ziemskiego i poleci gdzie daleko w Ukad Soneczny (Wszechwiat otwarty). Ist
nieje jednak prdko krytyczna: jeli prdko rakiety jest od niej minimalnie mniejsza,
spadamy na Ziemi, a jeli minimalnie wiksza, poszybujemy w dal. Z paskoci
mamy do czynienia wtedy, gdy prdko rakiety rwna si dokadnie prdkoci krytycz
nej. Rakieta odlatuje, ale ze stale malejc prdkoci. Dla rakiet startujcych z naszej
planety ta prdko krytyczna wynosi 11,3 km/s. Teraz wyobra sobie rakiet poruszaj
c si z okrelon prdkoci (Wielki Wybuch) i zastanw si, jak mas powinna
mie planeta (cakowita gsto masy we Wszechwiecie), aby spowodowaa ucieczk
lub upadek rakiety.
Ilo grawitacyjnej masy Wszechwiata mona oceni, liczc gwiazdy. To ju zosta
o zrobione i okazao si, e to nie wystarczy, by powstrzyma rozszerzanie si
Wszechwiata. Wynika std, e Wszechwiat jest otwarty, i to z cakiem sporym zapa
sem. Jednak pewne dane wyranie wskazuj na to, e we Wszechwiecie istnieje mate
ria, ktra nie wysya promieniowania, czyli ciemna materia. Gdy dodamy do siebie ilo
obserwowanej materii i przewidywan ilo ciemnej materii, okazuje si, e masa
Wszechwiata nie rni si zbytnio od masy krytycznej, w kadym razie nie mniej ni
dziesiciokrotnie i nie bardziej ni dwukrotnie. Tak wic pytanie, czy Wszechwiat b

323
dzie si cigle rozszerza, czy w kocu zacznie si kurczy, wci pozostaje bez odpo
wiedzi.
Mamy wielu kandydatw na skadniki ciemnej materii. Wikszo z nich to, oczywi
cie, czstki o fikunych nazwach - aksjony, fotina - nadanych im przez kochajcych
teoretykw-wynalazcw. Jedn z bardziej fascynujcych kandydatur proponowanych
przez model standardowy jest neutrino. Gsto tych ulotnych obiektw, pozostaych po
erze Wielkiego Wybuchu, powinna by ogromna. Neutrina to wprost idealni kandydaci
na czstki skadajce si na ciemn materi, gdyby... gdyby miay skoczon mas spo
czynkow. Wiemy ju, e neutrino elektronowe jest zbyt lekkie. Pozostaj zatem dwie
moliwoci, z ktrych faworytem jest neutrino taonowe. Z dwch powodw: (1) istnieje;
(2) nie wiemy prawie nic o jego masie.
Aby sprawdzi, czy neutrino taonowe ma skoczon mas, ktra mogaby posuy
do zamknicia Wszechwiata, przeprowadzilimy niedawno w Fermilabie pomysowy i
finezyjny eksperyment. (W tym wypadku potrzeby kosmologii okreliy rodzaj ekspery
mentu akceleratorowego, co wskazuje na gbokie zwizki czce kosmologi z fizyk
czstek elementarnych).
Wyobra sobie doktoranta dyurujcego ponur zimow noc, uwizionego w ma
ej chatce na smaganej wichrami prerii, gdzie w Illinois. Ju od omiu miesicy zbiera
ne s dane. Doktorant nadzoruje aparatur. Co jaki czas sprawdza rutynowo dane do
tyczce masy neutrina. (Masy tej nie mierzymy bezporednio; okrelamy tylko wpyw,
jaki mogaby wywrze na pewne reakcje). Nasz doktorant przeprowadza obliczenia z
udziaem wszystkich zebranych dotd danych. Nagle si oywia. Nie moe uwierzy w
to, co ukazuje mu si na ekranie komputera. Sprawdza poprawno dziaania kompute
ra. Wszystko w najlepszym porzdku. Oto jest - masa! Dosy, eby zamkn Wszech
wiat. Ten dwudziestodwuletni mody czowiek przeywa niewiarygodne, zapierajce
dech w piersiach chwile. Jest przekonany, e tylko on jeden na caej planecie, wrd
5,32 miliarda jej mieszkacw, zna przyszo Wszechwiata. To dopiero Heureka!
No c, mio sobie o tym pomarzy. Wtek doktoranta by prawdziwy, tylko ekspe
ryment nie wykry masy. To konkretne dowiadczenie po prostu nie byo dostatecznie
dobre, ale mogo by i... niewykluczone, e kiedy bdzie. Kolego Czytelniku, przeczy
taj, prosz, ten ustp znajomemu zagubionemu nastolatkowi con brio! Powiedz mu czy
jej, e, po pierwsze, eksperymenty czsto si nie udaj i, po drugie, nie zawsze si nie
udaj.

Charlton, Golda i Guth

Ale jeli nawet jeszcze nie rozumiemy, gdzie skrywa si masa krytyczna potrzebna do
tego, by Wszechwiat by paski, jestemy w zasadzie pewni, e ona istnieje. A to dla
tego, e ze wszystkich moliwych wielkoci masy, jakie przyroda moga wybra dla swo
jego Wszechwiata (powiedzmy 106 razy masa krytyczna albo 10-16 razy masa krytycz
na), wybraa wielko prawie krytyczn. Ale to jeszcze nie wszystko. Na cud zakrawa to,
e Wszechwiat w cigu 15 miliardw lat unikn dwch diametralnie rnych ewentual
noci: nie rozprys si w natychmiastowej, niepohamowanej ekspansji ani nie zapad si
w gwatownym kolapsie. Okazuje si, e w wieku jednej sekundy Wszechwiat musia
by niemal doskonale paski. W przeciwnym razie albo mielibymy Wielki Kolaps, jesz
cze zanim powstaoby choby jedno jdro, albo gwatowne rozszerzanie si Wszech

324
wiata szybko doprowadzioby go do stanu lodowatej martwoty. Znw cud! Niezalenie
od tego, czy uczeni wyobraaj sobie Mdrca, Starca, czy posta w rodzaju Charltona
Hestona - z dug sztuczn brod, otoczonego dziwn laserow powiat - czy te (jak
ja to sobie wyobraam) bstwo w typie Margaret Mead, Goldy Meir czy Margaret That
cher, umowa mwi wyranie, e praw przyrody si nie poprawia, e s takie, jakie s.
Problem paskoci wie si ze zbyt wieloma cudami i dlatego zaczynamy szuka przy
czyn, ktre sprawiyby, e pasko wydaaby si bardziej naturalna. Dlatego wanie
mj doktorant odmraa sobie siedzenie, prbujc ustali, czy neutrina mog tworzy
ciemn materi, czy nie. Nieskoczone rozszerzanie si czy Wielki Kolaps? Po prostu
chcia to wiedzie. My te chcemy.
Zagadnienie paskoci, problem jednorodnoci promieniowania o temperaturze
trzech kelwinw i kilka innych problemw zwizanych z modelem Wielkiego Wybuchu
zostay rozwizane, przynajmniej teoretycznie, przez Alana Gutha - teoretyka czstek
pracujcego w MIT. Jego poprawka znana jest pod nazw inflacyjnego modelu Wielkie
go Wybuchu.

Inflacja i czstka skalarna

W tej skrconej historii ostatnich 15 miliardw lat zapomniaem wspomnie, e ewolucja
Wszechwiata w zasadzie w caoci zawiera si w rwnaniach Einsteina dotyczcych
oglnej teorii wzgldnoci. Kiedy Wszechwiat ostyg do temperatury 1032 kelwinw, pa
eczk przejmuje klasyczna (nie-kwantowa) teoria wzgldnoci i nastpne wydarzenia
s ju po prostu konsekwencjami teorii Einsteina. Niestety, to nie sam Mistrz odkry po
tg teorii wzgldnoci, lecz jego nastpcy. W roku 1916, przed Hubble'em i Knubble
'em, sdzono, e Wszechwiat jest znacznie spokojniejszym, statycznym obiektem.
Rwnania przewidyway wprawdzie rozszerzanie si Wszechwiata, ale Einstein doda
do nich pewne wyraenie, by temu zapobiec. Potem sam przyznawa, e bya to naj
wiksza pomyka jego ycia. Poniewa wykad ten nie jest powicony kosmologii, na
pewno nie uda mi si odda sprawiedliwoci tym zagadnieniom, z ktrych wiele znacz
nie wykracza poza zakres moich obowizkw subowych.
Dzieem Gutha byo odkrycie procesu, na ktry zezwalay rwnania Einsteina. W
procesie tym wytwarza si tak wielka energia, e doprowadza do szalonego rozszerza
nia si Wszechwiata, czyli inflacji. W tym czasie - w cigu okoo 10-33 sekundy - jego
rozmiary wzrosy od 10-15 metra (znacznie mniej ni rednica protonu) do wielkoci piki
golfowej. Ta inflacyjna faza pojawia si, jak sdzimy, pod wpywem nowego pola - bez
kierunkowego (skalarnego) - ktre wyglda, zachowuje si i pachnie jak... pole Higgsa!
To Higgs! Astrofizycy odkryli dziaanie Higgsa w cakowicie nowym kontekcie.
Jak rol moe odgrywa pole Higgsa w tym dziwacznym zdarzeniu, nazwanym przez
nas inflacj?
Zauwaylimy, e pole Higgsa wie si cile z pojciem masy. Zakada si, e
pole Higgsa wypeniao przedinflacyjny Wszechwiat. Energia tego pola bya tak wielka,
e doprowadzia do szybkiego rozszerzania si przestrzeni. Tak wic powiedzenie: Na
pocztku byo pole Higgsa, moe rzeczywicie odpowiada prawdzie. Pole Higgsa stae w caej przestrzeni - zmienia si w czasie zgodnie z prawami fizyki. Prawa te w
poczeniu z rwnaniami Einsteina prowadz do pojawienia si fazy inflacyjnej, ktra
zajmuje kolosalny przedzia czasu: 10-35 do 10-33 sekundy od narodzin Wszechwiata.

325
Kosmolodzy teoretycy opisuj pocztkowy stan jako faszyw prni z powodu ener
gii zawartej w polu Higgsa. Przejcie do stanu prawdziwej prni uwalnia t energi,
ktra stwarza czstki i promieniowanie o ogromnej temperaturze. Potem nastpuje sto
sunkowo lepiej znana faza, polegajca na spokojniejszym rozszerzaniu si i stygniciu.
W wieku 10-33 sekundy mona ju mwi o istnieniu Wszechwiata. Jestem ju
Wszechwiatem - mona zaintonowa w tym momencie.
Ofiarowawszy ca sw energi na tworzenie czstek, Higgs chwilowo usuwa si ze
sceny, ale pojawia si kilkakrotnie w rnych przebraniach, aby podtrzyma spjno
matematyki, wygasza nieskoczonoci i nadzorowa narastajc zoono Wszech
wiata w okresie, kiedy zaczynaj si rnicowa oddziaywania i czstki. Oto Boska
Czstka w caym jej majestacie.
Chwileczk, to nie ja to wszystko wymyliem. Twrca tej teorii, mody fizyk zajmuj
cy si czstkami elementarnymi, czyli Alan Guth, prbowa rozwiza, zdawaoby si,
zupenie inny problem: standardowy model Wielkiego Wybuchu przewidywa istnienie
monopoli magnetycznych - izolowanych, pojedynczych biegunw magnetycznych. P
noc i poudnie miayby si zatem do siebie tak, jak materia i antymateria. Szukanie mo
nopoli byo ulubion rozrywk owcw czstek. Wykorzystywano do tych poszukiwa
kad now maszyn, ale byy one bezowocne. Dlatego te monople s, co najwyej,
bardzo rzadko spotykanymi obiektami, mimo absurdalnej kosmologicznej zapowiedzi, e
powinno ich by mnstwo. Guth, kosmolog amator, wpad na pomys inflacji, ktra po
zwoliaby pozby si monopoli magnetycznych z modelu Wielkiego Wybuchu. Potem
odkry, e udoskonalajc t teori, mona usun wszystkie inne jej defekty. Guth mwi
pniej, e mia niezwyke szczcie, i dokona tego odkrycia, bo wszystkie jego skad
niki byy ju znane. Co dowodzi, jak wielkie znaczenie dla aktu twrczego ma cnota nie
winnoci. Wolfgang Pauli skary si kiedy, e utraci zdolnoci twrcze: Ach, wiem ju
zbyt duo.
Na zakoczenie hodu skadanego Higgsowi powinienem w krtkich sowach wyja
ni, jak to szybkie rozszerzanie si rozwizuje kryzys izotropowoci, czyli przyczynowo
ci, oraz problem paskoci. Inflacja, ktra zachodzi z prdkoci znacznie przewysza
jc prdko wiata (teoria wzgldnoci nie nakada adnych ogranicze na tempo
rozszerzania si przestrzeni), jest dokadnie tym, czego potrzebowalimy. Na pocztku
niewielkie obszary przestrzeni znajdoway si w bliskim kontakcie ze sob. Inflacja
znacznie je powikszya, rozdzielajc ich czci na obszary przyczynowo rozczne. Po
inflacji rozszerzanie si przebiega z prdkoci znacznie mniejsz od prdkoci wiata,
dlatego wci odkrywamy nowe obszary Wszechwiata, w miar jak dociera do nas
wiato od nich biegnce. Ach - mwi kosmiczny gos - znowu si spotykamy. Teraz ju
si nie dziwimy, gdy zauwaamy, e odlege rejony s do nas podobne: izotropia!
A pasko? Inflacyjny Wszechwiat daje jasno do zrozumienia, e ma mas kry
tyczn. Rozszerzanie si bdzie przebiegao coraz wolniej, ale nigdy nie ulegnie odwr
ceniu. Pasko: w oglnej teorii wzgldnoci Einsteina wszystko sprowadza si do
geometrii. Obecno masy powoduje zakrzywienie przestrzeni. Im wiksza jest masa,
tym wiksza krzywizna. Paski Wszechwiat jest sytuacj graniczn midzy dwiema
przeciwstawnymi rodzajami krzywizny. Wielka masa zakrzywia przestrze do wewntrz
(przykadem takiej przestrzeni jest powierzchnia kuli). Jest to dziaanie przycigajce i
ma tendencj do zamykania Wszechwiata. Maa masa zakrzywia przestrze na ze
wntrz (tworzc co w rodzaju sioda). W tym przypadku powstaje Wszechwiat otwar
ty. Wszechwiat paski natomiast ma mas krytyczn, ktra lokuje si pomidzy mas

326
Wszechwiata otwartego i zamknitego. Inflacja polega na tym, e maleki kawaek za
krzywionej powierzchni zostaje rozcignity do ogromnych rozmiarw, przez co robi si
paski - bardzo paski. Hipotez, wedug ktrej Wszechwiat jest tak dokadnie paski, e
znajduje si w stanie idealnego zawieszenia midzy zapadaniem a rozszerzaniem,
mona zweryfikowa za pomoc obserwacji. Trzeba tylko zidentyfikowa skadniki ciem
nej materii i dalej mierzy gsto masy. Jak nas zapewniaj astrofizycy, da si to zro
bi.
Jeszcze inne sukcesy inflacyjnego modelu Wszechwiata zapewniy mu powszech
n aprobat. Na przykad jedna z drugorzdnych niedogodnoci kosmologii Wielkiego
Wybuchu polega na tym, e teoria ta nie pozwala wyjani grudkowatej budowy
Wszechwiata: istnienia galaktyk, gwiazd i caej reszty. Jakociowo, grudkowato wy
daje si zupenie do przyjcia. Za spraw losowych fluktuacji pewna ilo materii zbija
si w grudk zawieszon w jednorodnej plazmie. Niedue dodatkowe oddziaywanie
grawitacyjne przyciga do niej jeszcze wicej materii, powodujc wzrost siy grawitacji.
Proces przebiega dalej i wczeniej czy pniej mamy do czynienia z galaktyk. Ale
szczegowa analiza wykazuje, e proces ten byby zbyt powolny, gdyby mia polega
jedynie na losowych fluktuacjach, dlatego zarodki, z ktrych powstay galaktyki, mu
siay zosta wszczepione ju w fazie inflacji.
Teoretycy, ktrzy myleli o tych zarodkach, wyobraaj je sobie jako niewielkie
(mniejsze ni 0,1 procent) odchylenia od przecitnej gstoci pocztkowego rozkadu
materii. Skd one si wziy? Inflacja Gutha dostarcza bardzo atrakcyjnego wytumacze
nia. Trzeba wrci do kwantowej fazy historii Wszechwiata, w ktrej dziwaczne fluktu
acje kwantowomechaniczne mog doprowadzi do niewielkich nieregularnoci. Inflacja
powiksza te mikroskopijne fluktuacje do skali porwnywalnej z galaktykami. Najnow
sze wyniki obserwacji (ogoszono je w kwietniu 1992 roku), ktrych dokona satelita
COBE, dotyczce malekich rnic w temperaturze mikrofalowego promieniowania ta
pochodzcego z rnych kierunkw na niebie, s zachwycajco zgodne ze scenariu
szem inflacyjnym.
To, co zobaczy satelita COBE, odzwierciedla warunki, ktre panoway w modym
(majcym 300 tysicy lat) Wszechwiecie, naznaczonym pitnem niejednorodnoci spo
wodowanych przez inflacj. To one sprawiay, e temperatura promieniowania ta wzra
staa tam, gdzie Wszechwiat by gstszy, a obniaa si w obszarach o mniejszej g
stoci. W ten sposb obserwowane rnice temperatury dostarczyy eksperymentalne
go dowodu na istnienie zarodkw, bez ktrych galaktyki nie mogyby powsta. Nic dziw
nego, e wiadomo o tym trafia na pierwsze strony gazet na caym wiecie. Rnice
temperatur wynosiy tylko kilka milionowych czci stopnia i wykrycie ich wymagao
nadzwyczajnej starannoci przy dokonywaniu pomiarw, ale jakie przyniosy one efek
ty! Pozwoliy wykry lady grudek istniejcych w homogenicznej brei, grudek, ktre day
pocztek galaktykom, socom, planetom i nam. Czulimy si tak, jakbymy zobaczyli
oblicze Boga - powiedzia rozradowany astronom George Smoot.
Heinz Pagels podkrela filozoficzne znaczenie fazy inflacyjnej jako ostatecznej wie
y Babel, ktra nie pozwala stwierdzi, co byo przedtem. Inflacja rozcigna i rozwod
nia wszelkie wczeniej powstae struktury, wic cho dysponujemy ciekaw histor
stworzenia od chwili 10-33 sekundy a do 1017 sekund (dzi), to przecie nie unikniemy
pyta tych utrapionych dzieciakw, ktre bd chciay si dowiedzie: skoro Wszech
wiat istnieje, jak si zacz?

327
W roku 1987 zorganizowalimy w Fermilabie konferencj powicon obliczu
Boga, na ktrej astro/kosmo/teoretycy zebrali si, by przedyskutowa pocztki ewolucji
Wszechwiata. Konferencja ta bya oficjalnie powicona kosmologii kwantowej i zosta
a zwoana po to, by eksperci mogli wsplnie pouala si nad rozmiarami swej niewie
dzy. Nie dysponujemy zadowalajc teori grawitacji i dopki taka nie powstanie, nie
radzimy sobie z opisem fizycznej sytuacji Wszechwiata w najwczeniejszych jego
chwilach.
Na konferencji obecny by kwiat tej egzotycznej dyscypliny: Stephen Hawking, Mur
ray Gell-Mann, Jakow Zeldowicz, Andriej Linde, Jim Hartle, Mike Turner, Rocky Kolb,
David Schramm i inni. Prowadzono oywione dyskusje, bardzo abstrakcyjne i naszpi
kowane matematyk. Nie rozumiaem wikszoci tego, co tam mwiono, ale bardzo mi
si podoba podsumowujcy referat o pocztkach Wszechwiata, wygoszony w nie
dzielny poranek przez Stephena Hawkinga. Mniej wicej o tej samej porze w caych
Stanach Zjednoczonych przy szesnastu tysicach czterystu dwadziestu siedmiu innych
pulpitach goszono nauki. Z jedn wszake rnic. Rzecz w tym, e referat Hawkinga
zosta nam przekazany za pomoc syntezatora gosu, co nadawao mu pewn szczegl
n aur. Jak zwykle mia on wiele ciekawych i skomplikowanych rzeczy do powiedze
nia, ale najgbsz myl wyrazi cakiem prosto: Wszechwiat jest tym, czym jest, bo by
tym, czym by.
Hawking mwi o tym, e zadanie teorii kwantowej w odniesieniu do kosmologii po
lega na okreleniu warunkw pocztkowych, ktre musiay panowa w chwili narodzin
Wszechwiata. Zakada przy tym, e stosowne prawa przyrody - ktre (mamy nadziej)
zostan sformuowane przez jakiego geniusza, obecnie ucznia trzeciej klasy szkoy
podstawowej - zaczn wtedy dziaa i opisz dalszy przebieg ewolucji. Nowa wspaniaa
teoria powinna czy w sobie opis warunkw pocztkowych Wszechwiata z doskona
ym zrozumieniem praw przyrody, tak aby moga wytumaczy wszystkie obserwacje ko
smologiczne. Jej konsekwencj musi by obecnie przyjmowana wersja modelu standar
dowego. Jeli dziki nadprzewodzcemu superakceleratorowi zdoamy przed tym prze
omem sformuowa nowy model standardowy, znacznie dokadniej opisujcy wszystkie
dane zebrane od czasw Pizy, to tym lepiej. Nasz sarkastyczny Pauli narysowa kiedy
prostokt i twierdzi, e to kopia najwspanialszego dziea Tycjana - brakuje tylko pew
nych szczegw. Podobnie nasz obraz Narodziny i ewolucja Wszechwiata wymaga
jeszcze kilku pocigni pdzla, ale rama jest pikna.

Przed pocztkiem czasu

Wrmy jeszcze na chwil do prenatalnego Wszechwiata. yjemy w wiecie, o ktrym
sporo wiemy. Jestemy jak paleontolodzy, ktrzy rekonstruuj mastodonta na podstawie
kawaka golenia, albo jak archeolodzy, ktrzy potrafi wyobrazi sobie, jak wygldao
dawno wymare miasto na podstawie paru starych kamieni. My korzystamy z praw fizyki
odsanianych podczas bada prowadzonych w laboratoriach caego wiata. Jestemy
przekonani - cho nie potrafimy tego udowodni - e istnieje tylko jedna sekwencja zda
rze, ktra odegrana wstecz moe prowadzi od obecnie obserwowanego wiata do po
cztku i jeszcze wczeniej. Aby pocztek mg si zdarzy, prawa przyrody musiay
istnie, zanim jeszcze zacz si czas. Tak twierdzimy, wierzymy w to, ale czy potrafimy

328
tego dowie? Nie. A co z tym: przed pocztkiem czasu? Teraz opucilimy dziedzi
n fizyki i wkroczylimy na obszar filozofii.
Pojcie czasu zwizane jest z sekwencj zdarze. Zdarzenie okrela punkt w cza
sie. Dwa zdarzenia wyznaczaj przedzia. Regularna sekwencja zdarze pozwala zdefi
niowa zegar - bicie serca, wychylenia wahada, wschody i zachody Soca. Wyobra
sobie teraz sytuacj, w ktrej nic si nie dzieje. adnego tykania, adnych posikw,
adnych wydarze. Pojcie czasu nie ma w tym sterylnym wiecie adnego znaczenia.
W takim wanie stanie mg si znajdowa Wszechwiat przed czasem. Wielkie Wy
darzenie - Wielki Wybuch - stanowio potny incydent, ktry midzy innymi da pocz
tek czasowi.
Chc przez to powiedzie, e jeli nie moemy zdefiniowa zegara, to nie dysponu
jemy take sposobem, by przypisa jakiekolwiek znaczenie pojciu czasu. Rozwamy
kwantow koncepcj rozpadu czstki, na przykad naszego starego znajomego - pionu.
Dopki si nie rozpadnie, nie sposb zdefiniowa czasu we wszechwiecie pionu. Nic w
nim nie ulega zmianie. Jego struktura, jeli w ogle na czymkolwiek si znamy, jest
identyczna i niezmienna a do chwili, gdy dojdzie do rozpadu w akcie osobistego Wiel
kiego Wybuchu. Porwnaj to z naszym ludzkim dowiadczeniem rozpadu osobnika ga
tunku Homo sapiens. Wierz mi, e jest mnstwo oznak mwicych o tym, i proces ten
si posuwa, a nawet jest wyranie zaawansowany! Jednak w wiecie kwantowym pyta
nia: kiedy rozpadnie si pion? albo kiedy nastpi Wielki Wybuch?, nie maj adnego
sensu. Z drugiej strony, moemy zapyta: jak dawno temu wydarzy si Wielki Wybuch?
Moemy prbowa wyobrazi sobie Wszechwiat sprzed Wielkiego Wybuchu: bez
czasowy, pozbawiony jakichkolwiek cech, ale w jaki sposb poddany prawom fizyki.
Dziki nim istnieje skoczone prawdopodobiestwo, e Wszechwiat - podobnie jak
skazany pion - ulegnie eksplozji, przeksztaceniu, dozna zmiany stanu. Moemy teraz
dopracowa metafor, ktr umieciem na pocztku tej ksiki. Raz jeszcze porwnaj
my Wszechwiat z okresu Samego Pocztku do wielkiego gazu znajdujcego si na
wierzchoku wyniosej skay, ale teraz w gaz tkwi w koleinie. Wedug fizyki klasycznej
jest to sytuacja stabilna, ale fizyka kwantowa dopuszcza zjawisko tunelowania - jeden z
dziwacznych efektw, o ktrym mwiem w czci pitej - dlatego gaz wyskakuje z ko
leiny, przemyka nad krawdzi urwiska i spadajc uwalnia sw energi potencjaln; w
ten sposb stwarza znany nam wiat. W bardzo spekulatywnych modelach rol metafo
rycznego urwiska odgrywa nasz drogi i kochany Higgs.
Krzepice jest, e podczas podry do pocztku Wszechwiata potrafimy wyobrazi
sobie brak czasu i przestrzeni. Gdy czas i przestrze zdaj do zera, rwnania, kt
rych uywamy do opisu Wszechwiata, zaamuj si i trac znaczenie. W tym momen
cie znajdujemy si ju zupenie poza granicami nauki. Moe to i dobrze, e czas i prze
strze przestaj cokolwiek znaczy. Dziki temu znikanie poj odbywa si gadko. Co
pozostaje? Oczywicie prawa fizyki.
Podczas zmaga ze wszystkimi eleganckimi nowymi teoriami dotyczcymi prze
strzeni, czasu i pocztku ogarnia czowieka zniechcenie. W przeciwiestwie do
wszystkich innych okresw w nauce - a zwaszcza po roku 1500 - wydaje si, e teraz
nie mamy szans, by eksperymenty i obserwacje mogy przyczyni si do rozwizania
problemu, w kadym razie nie w cigu kilku najbliszych dni. Nawet za czasw Arysto
telesa mona byo (podejmujc pewne ryzyko) policzy zby w pysku konia przed za
braniem gosu w debacie powiconej koskiemu uzbieniu. Obecnie nasi koledzy dys
kutuj nad zagadnieniem, co do ktrego istnieje tylko jedna jedyna przesanka: istnienie

329
Wszechwiata. Tym sposobem doszlimy do artobliwego podtytuu naszego wykadu:
Wszechwiat jest odpowiedzi, ale niech nas licho porwie, jeli wiemy, jak brzmi pyta
nie.

Powrt Greka
Zbliaa si pita nad ranem. Drzemaem. Nagle usyszaem haasy na zewntrz nasze
go starego domu w Batawii. Konie byy niespokojne i ze stajni dochodzi stukot kopyt.
Wyszedem z domu i zobaczyem, jak ze stodoy wychodzi facet w todze i nowiutkich
sandaach.
LEDERMAN: Demokryt! Co ty tu robisz?
DEMOKRYT: To maj by konie? Trzeba ci byo widzie egipskie konie zaprzgane
do rydwanw; hodowaem je w Abderze. Siedemnacie pidzi i wicej. One wprost la
tay!
LEDERMAN: Ach tak. Jak si masz?
DEMOKRYT: Dysponujesz woln godzink? Zaproszono mnie do pomieszczenia
kontrolnego akceleratora o nazwie Pole Czuwania, ktry wanie uruchomili w Tehera
nie 12 stycznia 2020 roku.
LEDERMAN: O rany, mog i z tob?
DEMOKRYT: Jasne, jeli tylko umiesz si zachowa. We mnie za rk i powiedz:
[masa Plancka].
LEDERMAN: .
DEMOKRYT: Goniej!
LEDERMAN: !
Nagle znalelimy si w zadziwiajco maej sali, ktra zupenie nie przypominaa
tego, czego si spodziewaem - gwnego pokadu gwiezdnego statku Enterprise. Byo
tu kilka kolorowych ekranw z bardzo wyranym obrazem (ekrany telewizyjne o duej
rozdzielczoci), ale brakowao mi rzdw oscyloskopw i przecznikw. W jednym k
cie grupa modych mczyzn i kobiet prowadzia oywion dyskusj. Technik stojcy
obok mnie naciska guziki pudeeczka, ktre trzyma w doni, i patrzy na jeden z ekra
nw. Inny technik mwi po persku do mikrofonu.
LEDERMAN: Dlaczego Teheran?
DEMOKRYT: Kilka lat po zawarciu wiatowego pokoju ONZ zadecydowaa, e ak
celerator Nowego wiata zostanie zbudowany na przeciciu antycznych szlakw. Tutej
szy rzd jest jednym z najbardziej stabilnych, mamy tu najlepsze podoe geologiczne,
blisko do tanich rde energii i wody, peno wykwalifikowanej siy roboczej i najsmacz
niejszy kebab na poudnie od Abdery.
LEDERMAN: Co si tu dzieje?
DEMOKRYT: Maszyna zderza protony z antyprotonami, obie wizki maj po 500
TeV. Od kiedy nadprzewodzcy superakcelerator odkry w 2005 roku Higgsa o masie
rwnej 422 GeV, pojawia si pilna potrzeba zbadania sektora Higgsa, by si przeko
na, czy jest tylko jeden Higgs, czy wicej.

330
LEDERMAN: Znaleli Higgsa?
DEMOKRYT: Jednego z nich. Przypuszczaj, e istnieje caa rodzina Higgsw.
LEDERMAN: Co jeszcze?
DEMOKRYT: Jeszcze jak! Trzeba byo widzie, jak dziki bezporedniemu podgl
dowi danych moglimy zaobserwowa to niesamowite zdarzenie z szecioma detami i
omioma parami elektronw. Do tej pory zarejestrowali ju kilka skwarkw, gluino oraz
fotino...
LEDERMAN: Supersymetria?
DEMOKRYT: Tak, ledwie energia maszyny przekroczya 20 TeV, posypay si te
drobiazgi.
Demokryt zawoa do kogo w jzyku perskim, wymawiajc sowa z wyranie ob
cym akcentem. Zaraz podano nam kubki z gorcym wieym mlekiem jakw. Gdy za
pytaem o ekran, na ktrym wywietlane s zdarzenia zachodzce wewntrz akcelera
tora, kto naoy mi na gow hem. Suy on do ogldania wirtualnej rzeczywistoci i
zdarzenia zrekonstruowane na podstawie danych dostarczonych przez Bg-wie-jaki
komputer rozbysy mi przed oczyma. Zauwayem, e w roku 2020 fizycy (przedszkola
ki mojej ery) wci odczuwali potrzeb, by przedstawiane im informacje miay posta wi
zualn. Zbliya si do nas wysoka, moda, czarnoskra kobieta. Miaa spektakularn
fryzur w stylu afro, a w rku trzymaa co, co wygldao jak skomputeryzowany notes.
Ignorujc Demokryta, z rozbawieniem zmierzya mnie wzrokiem i powiedziaa: Dinsy
- zupenie takie same, jakie nosi mj dziadek. Pewnie musisz by z centrali ONZ. Pro
wadzisz u nas inspekcj?
- Nie - odrzekem - jestem z Fermilabu, na par lat wypadem z obiegu. Co nowego
sycha?
Nastpna godzina mina na oszaamiajcych wyjanieniach dotyczcych sieci neu
ronowych, algorytmw identyfikujcych dety, punktw kalibracji kwarka t i czstki Hig
gsa, diamentowych pprzewodnikw formowanych w prni, femtobajtach i co gorsza
- dwudziestu piciu lat postpw bada eksperymentalnych. Moja rozmwczyni pocho
dzia ze stanu Michigan, bya absolwentk prestiowej szkoy redniej o profilu matema
tyczno-fizycznym w Detroit. Jej m, asystent z Kazachstanu, pracowa na Uniwersyte
cie w Quito. Kobieta wyjania, e promie urzdzenia wynosi tylko 160 kilometrw i e
pozostanie przy tym umiarkowanym rozmiarze umoliwi przeom, do ktrego doszo w
1997 roku, kiedy odkryto nadprzewodniki dziaajce w temperaturze pokojowej. Na imi
miaa Mercedes.
MERCEDES: Tak, naukowcy pracujcy przy nadprzewodzcym superakceleratorze
natknli si na te nowe materiay, gdy ledzili jakie dziwne wasnoci stopw niobu.
Jedno odkrycie prowadzio do nastpnych i wkrtce dysponowalimy tym przeomowym
tworzywem, ktre zaczyna nadprzewodzi ju w temperaturze kilkunastu stopni Celsju
sza.
LEDERMAN: Jakie jest krytyczne natenie pola magnetycznego?
MERCEDES: 50 tesli. Jeli dobrze pamitam histori, wasza maszyna w Fermila
bie miaa 4 tesle. Dzi dziaa dwadziecia pi firm, ktre to produkuj. W roku budeto
wym 2019 obroty zwizane z tym wynalazkiem wyniosy okoo 300 miliardw dolarw.
Superkolej czca Nowy Jork z Los Angeles sunie z prdkoci 3200 kilometrw na
godzin. Wielkie kby waty stalowej zasilane za pomoc tego nowego tworzywa dostar

331
czaj czyst wod pitn wikszoci miast na wiecie. Co tydzie mona usysze o ja
kich nowych zastosowaniach.
Demokryt, ktry dotd siedzia cicho, zada kluczowe pytanie.
DEMOKRYT: Dostrzeglicie co wewntrz kwarkw?
MERCEDES [z umiechem potrzsa gow]: Napisaam na ten temat prac doktor
sk. Najlepszy pomiar pochodzi z ostatniego eksperymentu przeprowadzonego przez
nadprzewodzcy superakcelerator. Promie kwarka jest mniejszy ni - a trudno w to
uwierzy - 10-21 centymetra. O ile wiemy, nie istnieje lepsze przyblienie punktu ni
kwark czy lepton.
DEMOKRYT [podskakuje, klaszcze i mieje si histerycznie]: Atomos! Wreszcie!
LEDERMAN: Jakie niespodzianki?
MERCEDES: No c, dysponujc Susy i Higgsem, mody teoretyk z Uniwersytetu
w Nowym Yorku - facet o nazwisku Pedro Monteagudo - odkry nowe rwnanie super
symetrycznej wielkiej zunifikowanej teorii, ktre trafnie przewiduje masy wszystkich
kwarkw i leptonw, generowane przez Higgsa. W podobny sposb Bohr wyjani po
ziomy energetyczne w atomie wodoru.
LEDERMAN: Naprawd?
MERCEDES: Tak, rwnanie Monteagudo zastpio rwnanie Diraca, Schrdingera i
wszystkich innych. Popatrz na moj koszulk.
Nie trzeba byo mi tego dwa razy powtarza. Ale gdy prbowaem przyjrze si
umieszczonemu tam dziwnemu hieroglificznemu napisowi, poczuem zawrt gowy i
wszystko znikno.
Do diaba! Byem z powrotem w domu. Zaspany uniosem gow znad papierw.
Zauwayem fotokopi notatki prasowej o tytule: PRZYZNANIE FUNDUSZY NA BUDO
W NADPRZEWODZCEGO SUPERAKCELERATORA POD ZNAKIEM ZAPYTANIA.
Mj modem popiskiwa, a poczt komputerow nadeszo zaproszenie do Waszyngtonu
na przesuchania w Senacie w sprawie superakceleratora.

Do widzenia
Przeszlimy razem dug drog, drogi Kolego. Wyruszylimy z Miletu i wdrowalimy
ciek nauki z tam i wtedy do tu i teraz. Niestety, przemknlimy obok wielu cieka
wych, wikszych i mniejszych kamieni milowych, zatrzymalimy si natomiast w kilku
innych miejscach: przy Newtonie i Faradayu, Daltonie i Rutherfordzie oraz, oczywicie,
wpadlimy na hamburgera do McDonalda. Dostrzegamy nowe zwizki midzy mikroko
smosem i makrokosmosem i jak kierowca na wijcej si wrd lasu drodze - od czasu
do czasu widzimy w przewitach wyniosy gmach zasonity przez drzewa i mg: bu
dowl wznoszon przez dwa i p tysica lat.
Drog prbowaem ubarwi do frywolnymi opowieciami o naukowcach. Trzeba
umie odrnia naukowcw od nauki. Naukowcy najczciej s ludmi i jako tacy sta
nowi bardzo rnorodn grup. Ta rnorodno jest wanie tym, co czyni ludzi tak
bardzo interesujcymi. Bywaj naukowcy agodnego usposobienia i ambitni; uczeni kie
ruj si ciekawoci lub egoizmem; wykazuj anielskie cnoty i niesychan chciwo; s

332
mdrzy ponad wszelk miar i dziecinni a do infantylizmu; uczuciowi, ogarnici obse
sj, powcigliwi... W podzbiorze ludzkoci, do ktrego nale naukowcy, znajduj si
ateici, agnostycy oraz ludzie gboko religijni, ktrzy uwaaj, e Stwrca jest osobo
wym Bogiem, wszechwiedzcym albo nieco zagubionym, jak Frank Morgan z Czarno
ksinika z krainy Oz.
Rozpito zdolnoci wrd naukowcw take jest ogromna. I dobrze, bo nauka po
trzebuje zarwno wielkich architektw, jak i prostych wyrobnikw. Znajduj si pord
nas ludzie o potnych umysach, inni za s tylko niesychanie bystrzy. S tacy, ktrzy
maj magiczne rce, niesamowit intuicj i t najwaniejsz ze wszystkich cech na
ukowca: szczcie. Mamy te durni, gbw i takich, ktrzy s po prostu gupi. Gupi!
- Masz na myli: gupi w porwnaniu z innymi - zaprotestowaa kiedy moja matka.
- Nie, mamo, zwyczajnie gupi.
- To w jaki sposb otrzymuj doktoraty? - zaoponowaa.
- Sitzfleisch, mamo.
Sitzfleisch to umiejtno wytrwania przy kadym zadaniu, powtarzania go od nowa
w nieskoczono tak dugo, a wreszcie w jaki sposb zostanie wykonane. Ci, ktrzy
przyznaj doktoraty, w kocu te s ludmi i prdzej czy pniej si poddaj.
Jeli cokolwiek czy to zbiorowisko ludzkie, ktre zwiemy naukowcami, to jest to
duma i pieczoowito, z jak kady z nas wnosi swj wkad w budow gmachu nauki.
Moe to by jedna cega starannie wpasowywana w odpowiednie miejsce albo wspa
niae nadproe (by w peni wykorzysta metafor) zwieczajce kolumny wzniesione
przez wielkich mistrzw. Budujemy z zachwytem, ale i z du domieszk sceptycy
zmu, kierujc si tym, co zastalimy. Wnosimy ca nasz ludzk rnorodno, pod
chodzimy do tego zadania ze wszystkich stron, kady z wasnym bagaem kulturowym i
jzykowym, ale w jaki sposb natychmiast udaje nam si nawiza ni porozumienia i
wczu w nastrj budowy Wiey Wiedzy.
Pora pozwoli Ci powrci do Twych zwykych zaj. Przez trzy lata marzyem o tej
chwili. Teraz musz przyzna, e bdzie mi Ci brakowao, Kolego Czytelniku. Bye lub
bya moim wiernym kompanem podczas podry i podczas cichych nocnych sesji pi
sarskich. Wyobraaem sobie Ciebie jako emerytowan nauczycielk historii, bukmache
ra, studenta, sprzedawc win, mechanika samochodowego, maturzyst, a gdy potrze
bowaem pocieszenia - jako niewiarygodnie pikn dziewczyn, ktra pragnie mnie ob
j. Bdzie mi Ci brakowao. Czuj si podobnie jak czytelnik, ktry koczc powie,
niechtnie rozstaje si z bohaterami.

Koniec fizyki?
Zanim odejd, musz zoy owiadczenie w sprawie tej historii z koszulkami. Mogem
wywoa wraenie, e Boska Czstka, gdy j wreszcie znajdziemy, bdzie ostatecznym
objawieniem tego, jak dziaa Wszechwiat. To jest domena prawdziwie-gbokich-myli
cieli, teoretykw czstek elementarnych, ktrym pac wanie za to, by myleli napraw
d gboko. Niektrzy sdz, e zakoczy si wtedy Droga Redukcjonizmu; e w zasa
dzie bdziemy wiedzieli wszystko. Wtedy nauka skoncentruje si na zoonoci: wirusy,
poranne korki na drogach, lek przeciw nienawici i przemocy... wszystkie te wspaniae
rzeczy.

333
Panuje take inny pogld - e jestemy jak dzieci (wedug metafory Bentleya Gras
sa) bawice si nad brzegiem oceanu. Ten pogld dopuszcza moliwo istnienia praw
dziwie nieskoczonego frontu bada. Boska Czstka odsania wiat wspaniaego i ole
piajcego pikna, ale takiego, do ktrego oczy naszego umysu zdoaj si przyzwycza
i. Wkrtce dostrzeemy, e nie znamy wszystkich odpowiedzi. Co jest w rodku elek
tronu, kwarka i czarnej dziury? Poszukiwania odpowiedzi na te pytania zawsze bd
popychay nas naprzd.
Osobicie przychylam si raczej do opinii optymistw (a moe s to pesymici, sko
ro zakadaj, e niebawem strac posady?) - tych teoretykw, ktrzy wierz, e bdzie
my wiedzie wszystko. Ale eksperymentator siedzcy we mnie nie pozwala mi na za
akceptowanie tak wielkiej arogancji. Przy rozcigajcej si przed nami eksperymentalnej
drodze do krainy Oz, do masy Plancka, do tej epoki, ktra skoczya si 10-40 sekundy
po narodzinach Wszechwiata, nasza podr z Miletu do Waxahachie wyglda jak ma
jwka. Myl nie tylko o akceleratorach opasujcych Ukad Soneczny i odpowiednich
do ich rozmiarw gmachach detektorw, nie tylko o miliardach i miliardach godzin snu,
ktre strac moi studenci i ich studenci, ale martwi si o konieczny optymizm, na ktry
musi si zdoby nasze spoeczestwo, jeli ta misja ma by kontynuowana.
To, co teraz ju dobrze wiemy i co jeszcze lepiej poznamy w cigu najbliszej de
kady, mona zmierzy energi nadprzewodzcego superakceleratora - 40 bilionw wol
tw. Ale rzeczy istotne musz si dzia przy energiach tak wielkich, e zderzenia osi
gane w przyszoci w SSC bd si wydawa niewinn igraszk. Wci istniej nie
ograniczone wprost moliwoci natknicia si na zupene niespodzianki. Moemy jesz
cze znale we wntrzu kwarkw staroytne cywilizacje poddane nowym prawom przy
rody, tak dla nas dzi niewyobraalnym, jak teoria kwantowa (czy cezowe zegary atomo
we) byyby dla Galileusza. Psst! Zanim przyjad faceci w biaych fartuchach, chciabym
wspomnie o jeszcze jednym, czsto poruszanym zagadnieniu.
Zaskakujce jest, jak czsto rozsdni skdind naukowcy zapominaj lekcj historii,
a mianowicie, e najwikszy wpyw na spoeczestwo wywieraj zawsze wyniki tych ba
da, ktrych celem jest poszukiwanie a-tomu. Niczego nie ujmujc inynierii genetycz
nej, materiaoznawstwu czy reakcjom termojdrowym, nakady na poszukiwania a-tomu
zwrciy si milionkrotnie. Inwestowanie w abstrakcyjne badania - na poziomie mniej
szym ni jeden procent budetu pastw uprzemysowionych! - przez ponad trzysta lat
przynosio o wiele wiksze zyski ni przecitne notowania Dow Jonesa.1 Mimo to od
czasu do czasu terroryzuj nas sfrustrowani politycy, ktrzy domagaj si, by nauka
skupia si na bardziej pilnych potrzebach spoeczestwa, zapominajc - a, by moe,
nigdy nie rozumiejc - e wikszo istotnych zdobyczy technicznych, ktre wpyny na
jako oraz dugo ludzkiego ycia pochodzi z czystych, abstrakcyjnych i napdza
nych ciekawoci bada. Amen.

Obowizkowe boskie zakoczenie

Poszukujc pomysu na zakoczenie tego wykadu, przestudiowaem zakoczenia kilku
dziesiciu publikacji popularnonaukowych adresowanych do szerokiego krgu odbior
cw. S one zawsze filozoficzne i zawsze pojawia si w nich Stwrca przyjmujcy ulu
1

Amerykaski wskanik giedowy (przyp. red.).

334
bion dla autora posta albo posta ulubion dla ulubionego autora danego autora. Za
uwayem, e w ksikach popularnonaukowych wystpuj dwa rodzaje zakocze.
Pierwszy charakteryzuje si pokor. Pomniejszanie znaczenia rodzaju ludzkiego zazwy
czaj zaczyna si od przypomnienia czytelnikowi, e ju wielokrotnie bywalimy usuwani
z centrum: nasza planeta nie jest rodkiem Ukadu Sonecznego, Ukad Soneczny nie
ley w rodku naszej Galaktyki, a nasza Galaktyka nie wyrnia si niczym szczegl
nym spord innych galaktyk. Jeli to nie wystarczy, by zniechci nawet najbardziej
pewnych siebie osobnikw, dowiadujemy si, e rwnie tworzywo, z ktrego my sami i
wszystko wok nas jest zrobione, skada si tylko z niewielkiej prbki elementarnych
obiektw skadajcych si na Wszechwiat. Nastpnie autorzy tego typu podsumowa
stwierdzaj, e rodzaj ludzki, jego osignicia i pomniki nie odgrywaj praktycznie ad
nej istotnej roli w ewolucji kosmosu. Mistrzem takiej przepenionej skromnoci oceny
jest Bertrand Russell:
Taki w zarysie, cho jeszcze bardziej pozbawiony celu i znaczenia, jest wiat, w
ktry Nauka kae nam wierzy. Pord tego wiata, jeli w ogle gdziekolwiek, nasze
ideay musz sobie znale schronienie. To, e czowiek jest wytworem przypadkw, z
ktrymi nie wie si adna wizja koca; e jego pochodzenie, rozwj, nadzieje i lki,
jego uczucia i wierzenia s zaledwie wynikiem przypadkowych zderze atomw; e ani
ogie, ani bohaterstwo, ani bogactwo myli i uczu nie zachowaj ycia po mierci; e
przeznaczeniem wysikw wszystkich wiekw, caego powicenia, wszystkich na
tchnie i olnie ludzkiego geniuszu jest zagada wraz ze mierci Ukadu Soneczne
go; e caa ta witynia ludzkich osigni musi nieodwoalnie zosta pogrzebana pod
szcztkami Wszechwiata - wszystko to, jeli nawet nie jest bezdyskusyjne, jest niemal
tak pewne, e adna filozofia, ktra to odrzuca, nie moe si utrzyma. Tylko odwoujc
si do tych prawd, tylko na mocnym fundamencie rozpaczy mona bezpiecznie zbudo
wa mieszkanie duszy.
Krtkie i bezsilne jest ycie Czowieka, na niego i ca jego ras spada powoli i w
sposb nieunikniony wyrok bezlitosny i ciemny...
Na co ja tylko odpowiadam cicho:
- Ach! Co w tym jest.
Steven Weinberg wyrazi to zwilej: Im bardziej Wszechwiat wydaje si zrozu
miay, tym bardziej sprawia wraenie bezcelowego. Teraz ju z pewnoci nie uwolni
my si od uczucia upokorzenia.
S take i tacy, ktrzy zwracaj si w zupenie przeciwnym kierunku. To ci, dla kt
rych prby zrozumienia Wszechwiata nie s wcale dowiadczeniem uczcym pokory,
ale powodem do goszenia swej chway. Ta grupa pragnie zrozumie umys Boga i
mwi, e poznajc stajemy si istotn czci caego procesu. Do gbi poruszeni, wra
camy na nalene nam miejsce w centrum Wszechwiata. Niektrzy filozofowie tego ro
dzaju posuwaj si nawet do stwierdzenia, e cay Wszechwiat jest wytworem ludzkie
go umysu. Inni, nieco skromniejsi, mwi, e samo istnienie naszego umysu, nawet na
nieskoczenie maej, nic nie znaczcej, zwykej planecie musi by istotn czci Wiel
kiego Planu. Na co ja odpowiadam, zupenie cichutko, e mio jest by potrzebnym.
Wol jednak mieszanin tych dwch uj i jeli mamy tu gdzie znale miejsce dla
Bogini, skorzystajmy z pomocy ludzi, ktrzy podarowali nam tak wiele niezapomnianych
Jej obrazw. Oto szkic kocowej sceny byskotliwej hollywoodzkiej transmutacji tego wy
kadu.

335
Bohater jest prezesem Towarzystwa Astrofizycznego, trzykrotnym laureatem Nagro
dy Nobla. Stoi w nocy na play, szeroko rozstawione nogi mocno wbi w piasek. Po
trzsa pici w kierunku wygwiedonej czerni nieba. Namaszczony swym czowie
czestwem, wiadom najpotniejszych osigni ludzkoci woa do Wszechwiata,
przekrzykujc oskot rozbijajcych si fal: Stworzyem ci. Jeste wytworem mojego
umysu - moj wizj i moim wynalazkiem. To ja daj ci przyczyn, cel i pikno. Po c
innego by mia istnie, jeli nie dla mojej wiadomoci i mego rozumowania, w ktrym
si ujawniasz?
Na niebie pojawia si niewyrana wirujca jasno i wietlisty promie owietla na
szego czowieka-na-play. Przy akompaniamencie wzniosych akordw Mszy h-moll Ba
cha albo partii solowej na piccolo ze wita wiosny Strawiskiego wiato na niebie z
wolna ukada si w obraz Jej twarzy - umiechnitej, lecz z wyrazem nieskoczonego,
penego sodyczy smutku.
Obraz znika. Ciemno. Lista pac.