KSZTATOWANIE KULTURY BEZPIECZESTWA I HIGIENY PRACY W ORGANIZACJI

KSZTATOWANIE KULTURY
BEZPIECZESTWA I HIGIENY PRACY
W ORGANIZACJI
Redakcja naukowa
Joanna Ejdys

Ksztatowanie kultury bezpieczestwa

i higieny pracy w organizacji
Redakcja naukowa

TO

POLIT

CKA

Joanna Ejdys

NI

KA

BIA

Oficyna Wydawnicza Politechniki Biaostockiej

Biaystok 2010

Recenzenci:

prof. dr hab. in. Wiesaw Kowalczewski

dr hab. in. Jacek uczak, prof. nadzw. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu

Redaktor wydawnictwa:

Janina Demianowicz
Projekt okadki:

Marta Sznajder

Copyright by Politechnika Biaostocka, Biaystok 2010

ISBN 978-83-60200-92-6

Publikacja nie moe by w jakikolwiek sposb powielana i rozpowszechniana

bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich

Redakcja techniczna, skad i druk:

Oficyna Wydawnicza Politechniki Biaostockiej

Nakad: 250 egz.

Oficyna Wydawnicza Politechniki Biaostockiej

ul. Wiejska 45C, 15-351 Biaystok
tel.: 85 746 91 37, fax: 85 746 90 12
e-mail: oficyna.wydawnicza@pb.edu.pl
www.pb.edu.pl

SPIS TRECI

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Kultura bezpieczestwa i higieny pracy w organizacji

Monika Stankiewicz, Marta Sznajder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Podstawowe terminy i definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Kultura bezpieczestwa i higieny pracy a wypadkowo . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Kultura bezpieczestwa i higieny pracy w praktyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10
10
33
54

2. Badanie poziomu bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwie

Monika Stankiewicz, Marta Sznajder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Efekty dziaalnoci w obszarze bezpieczestwa i higieny pracy . . . . . . . . . . .
2.2. Pomiar warunkw rodowiska pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Pomiar kultury bezpieczestwa i higieny pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Wybrane metody badania poziomu bezpieczestwa pracy
w przedsibiorstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. System zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy
narzdziem ksztatowania kultury bezpieczestwa organizacji
Joanna Ejdys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Midzynarodowe standardy zarzdzania bezpieczestwem
i higien pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Wymagania systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy
wedug normy PN-N-18001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Motywy wdraania systemu zarzdzania bezpieczestwem
i higien pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4. Mocne i sabe strony systemw zarzdzania bezpieczestwem
i higien pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5. Znormalizowane systemy zarzdzania bhp
narzdziem oceny kultury bezpieczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

64
64
69
82
99

119
119
127
154
157
164

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Streszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Wykaz tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Wykaz rysunkw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

WPROWADZENIE

Problematyka bezpieczestwa i higieny pracy (bhp) nie naley do najwaniejszych

obszarw badawczych dotyczcych zarzdzania.1 Zaledwie 1% realizowanych bada
jest zwizanych z t tematyk.2 Statystyki s bardzo niekorzystne, zwaszcza w aspekcie wysokich spoecznych i finansowych kosztw zwizanych z bhp. Analizy ekonomiczne dotyczce warunkw pracy i ich skutkw prowadzone s od lat. Cakowite
koszty zwizane z niewaciwymi warunkami pracy w krajach Unii Europejskiej szacuje
si na 2,8% PKB.3
Wrd priorytetw badawczych z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy w Unii
Europejskiej znalazy si badania dotyczce ksztatowania kultury prewencji poprzez
wprowadzanie zarzdzania bhp, wzmocnienie roli spoecznej odpowiedzialnoci biznesu, rozpowszechnianie odkry nauki oraz przykadw dobrej praktyki.4 Podstawowym filarem globalnej strategii w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy jest budowanie i utrzymywanie kultury bezpieczestwa i higieny pracy na poziomie krajowym
oraz stosowanie podejcia systemowego do problematyki bhp na poziomie organizacyjnym.5
Kultura bezpieczestwa i higieny pracy jest elementem oglnej kultury bezpieczestwa organizacji. Termin kultura bezpieczestwa po raz pierwszy zastosowany
zosta przez Agencj Energii Atomowej, ktra wydaa raport o katastrofie w Czarnobylu.6 Kultura bhp jest traktowana jako skadnik kultury organizacyjnej i spoecznej7 oraz
1

J. Barling, C. Loughlin, K. Kelloway, Development and test of a model linking safety-specific transformational leadership and occupational safety Journal of Applied Psychology 2002 Vol. 87, pp. 488-496.
2
J. Mullen, Investigating factors that influence individual safety behavior at work Journal of Safety
Research 2004 Vol. 35, No. 3, pp. 275-285.
3
M. Pcio, Skuteczno procesw zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy a korzyci ekonomiczne przedsibiorstwa Bezpieczestwo Pracy 2005 nr 11(410), s. 18-21.
4
Report on the priorities for Occupational safety and Heath research in the EU25. Working paper. European Agency for Safety and Health at Work. Bilbao, Spain 2004.
5
Global Strategy on Occupational Safety and Health, International Labour Organization, Geneva
2004.
6
Summary report on the past-accident review meeting on the Czernobyl Accident. Safety Series 75INSAG-1. International Safety Advisory Group. International Atomic Energy Agency, IAEA, Vienna, Austria
1986; Safety Culture, Safety Series No 75-INSAG-4, International Nuclear Safety Advisory Group, International Atomic Energy Authority, IAEA, Vienna, Austria 1999.

jako og dziaa zbiorowych polegajcych na stosowaniu organizacyjnych i midzyorganizacyjnych praktyk, ktrych celem jest ochrona indywidualna pracownika oraz
caego rodowiska pracy.8 Kultura bhp to rwnie zestaw wartoci i przekona wewntrz organizacji, kreujcych okrelone wzorce zachowa.9 Jest ona wynikiem indywidualnych i zbiorowych wartoci, cech, spostrzee, kompetencji i wzorw zachowa
determinujcych zaangaowanie na rzecz bezpieczestwa i higieny pracy. Organizacje
z wysokim poziomem kultury bhp charakteryzuj si systemem komunikacji opartym
na prawdziwym zaufaniu, dostrzeganiu wagi zagadnie bezpieczestwa i poszanowaniu dziaa prewencyjnych. Zaangaowanie kierownictwa i pracownikw w dziaania
na rzecz bhp s kluczowym czynnikiem ksztatowania kultury. Kultur, w ogle oraz
kultur bhp mona oceni poprzez postawy i zachowania czonkw danej organizacji,
ktre s uzalenione od przyjtego systemu wartoci i przekona.
Ludzkie zachowania w duej mierze determinuj aktualny i przyszy stan bezpieczestwa. Najistotniejsz kwesti zwizan z zapobieganiem i minimalizacj szkd jest
umiejtno dostrzegania istniejcych zagroe, podejmowania dziaa je minimalizujcych i jednoczenie uwiadamiania sobie powodowanych przez nie potencjalnych
skutkw. Zainteresowanie spoecznymi aspektami bezpieczestwa pracy wynika
z faktu, e czynnik ludzki odgrywa kluczow rol w grupie przyczyn wypadkw przy
pracy.10 Dane statystyczne dotyczce Polski potwierdzaj, e w strukturze przyczyn
wypadkw przy pracy najwyszy udzia (55,5%) stanowi przyczyny zwizane z niewaciwym zachowaniem si pracownikw.
Do kluczowych czynnikw ludzkich bdw skutkujcych wypadkami zalicza si:
brak wiedzy dotyczcej zagroe w rodowisku pracy i odpowiednich kwalifikacji lub
nieprawidlowoci w zachowaniu grupy pracownikw w stosunku do przyjtych norm
spoecznych, ustalonych zasad, niewaciwe zachowanie spowodowane zaskoczeniem,
niedostateczn koncentracj na wykonywanych czynnociach, lekcewaenie zagroenia. W celu poznania przyczyn wypadkw i kategorii ryzyka zawodowego konieczne
jest poznanie relacji wystpujcych w systemie socjotechnicznym, w ktrym ryzyko
7
K.J. Mearns, R. Flin, Assessing the state of organizational safety culture or climate? Current Psychology 1999 Vol. 18, No. 1; A.I. Glendon, N.A. Stanton, Perspectives on safety culture Safety Science
2000 Vol. 34, No. 1-3; F. Guldenmund, The nature of safety culture: a review of theory and research Safety Science 2000 Vol. 34, No. 1-3.
8
S. Gherardi, D. Niccolini, The organizational learning of safety in communities of practice Journal of
Management Inquiry 2000 Vol. 9, No. 1.
9
A. Shaw, V. Blewitt, Telling tales: OHS and organizational culture Journals of Occupational Health
and Safety 1996 Vol. 12(2), pp. 185-191.
10
A.R. Hale, A.I Glendon, Individual Behaviors in the control danger, Elsevier, Amsterdam 1987;
J. Rasmussen, Risk management in a dynamic society: a modelling problem Safety Science" 1997 Vol. 27,
No. 2-3, pp. 183-213; Y. Toft, P. Howard, D. Jorgensen, Changing paradigms for professional engineering
practice towards safe designan Australian perspective Safety Science" 2003 Vol. 41, No. 2-3, pp. 263276; R.T. Schaeffer, R.P. Lamm, Sociology, Tata McGraw-Hill, New Delhi 1999, pp. 611; S. Rao, Safety
culture and accident analysisA socio-management approach based on organizational safety social capital Journal of Hazardous Materials 2007 Vol. 142, No. 3, pp. 730-740.

i wypadki wystpuj. Dane dotyczce wypadw przy pracy, same w sobie, nie s dziaaniem prewencyjnym. Tradycyjny sposb ich prezentowania w formie raportw
o zaistniaych wypadkach przy pracy pokazuje, e niewiele osb zapoznaje si z tymi
raportami, a jeszcze mniej wyciga wnioski na przyszo i stosuje je w codziennej
praktyce.11 Zapobieganie wypadkom przy pracy jest bardzo czsto uzalenione
od inicjatyw, zachowa ludzi, ktrzy s odpowiednio zmotywowani do dziaania. Podejmowanie dziaa prewencyjnych zaley od oczekiwanych korzyci i kosztw dziaa
prewencyjnych lub kosztw zaniechania tych dziaa. Kady wypadek przy pracy
z uwagi na swj indywidualny charakter powinien by traktowany jako rdo wiedzy
wykorzystywanej w procesie podejmowania przyszych dziaa zapobiegawczych.12
Ludzkie zachowania z jednej strony uzalenione s od kultury bhp organizacji,
z drugiej natomiast to ludzkie zachowania ksztatuj kultur utrwalajc pewne przekonania, postawy. Trudna do jednoznacznego zdefiniowania kultura bhp jest jeszcze
trudniejsza do zmierzenia. Badania przeprowadzone na grupie 76 przedstawicieli
przedsibiorstw13 wskazuj, e termin kultura bhp jest rnorodnie definiowany przez
respondentw. Jest ona czsto utosamiana z:
stanem wiadomoci pracownikw dotyczcym zagroe wystpujcych
w rodowisku pacy;
stopniem zaangaowania firmy i jej pracownikw w zapewnienie bezpiecznych stanowisk pracy;
poczuciem bezpieczestwa pracownikw;
zapewnieniem bezpiecznych i higienicznych warunkw w rodowisku pracy;
zapewnieniem przez pracodawc zgodnoci z obowizujcymi przepisami
prawnymi dotyczcymi bhp;
wzorcami zachowa, systemem wartoci ksztatujcych stosunek do problematyki bhp;
caociowym podejciem do planowania, organizowania, wdraania, monitorowania, doskonalenia dziaa w obszarze bhp.
Badani respondenci czsto mieli problemy z podaniem zwizej, prostej definicji
kultury bezpieczestwa pracy. Natomiast zapytani: po czym mona pozna wysoki
poziom kultury bezpieczestwa wskazywali na wiele dostrzegalnych i niedostrzegalnych cech kultury bezpieczestwa. Respondenci podawali najczciej, e wysoki poziom kultury bezpieczestwa w organizacji mona raz pozna po:
11
K. Jrgensen, A systematic use of information from accidents as a basis of prevention activities
Safety Science" 2008 Vol. 46, No. 2, pp. 164-175.
12
P.M.W. Krvers, P.J.M. Sonnemans, Accidents: A discrepancy between indicators and facts! Safety
Science" 2008 Vol. 46, No. 7, pp. 1067-1077.
13
Badaniami objto uczestnikw studiw podyplomowych Zarzdzanie bezpieczestwem i higien
pracy. Narzdzie badawcze stanowi kwestionariusz zawierajcy dwa nastpujce pytania typu otwartego:
1) Z czym kojarzy si Panu/Pani termin kultura bhp? Wyjanij jego znaczenie; 2) Po czym pozna wysoki
poziom kultury bezpieczestwa i higieny pracy w organizacji?

odpowiednim systemie szkole pracownikw ksztatujcych ich wiadomo;

przestrzeganiu przepisw prawnych bhp zarwno przez pracodawcw, jak
i pracownikw;
widocznym systemie oznakowania cigw komunikacyjnych, wyj ewakuacyjnych, stref niebezpiecznych, pomieszcze;
bezpiecznych warunkach pracy;
oglnym adzie i porzdku w przedsibiorstwie;
obowizujcym w przedsibiorstwie systemie procedur i instrukcji bhp;
stosowanych przez pracownikw rodkach ochrony indywidualnej;
podejmowanych dziaaniach profilaktycznych (badaniach lekarskich);
zapewnieniu technicznego bezpieczestwa maszyn i urzdze;
odpowiedzialnoci pracodawcy i pracownikw za sprawy bhp;
niskiej wypadkowoci;
istniejcym w organizacji systemie kontroli (rysunek 1).
System kontroli

15,909.09

Niska wypadkowo

15,909.09

Odpowiedzialno

15,909.09

Techniczne bezpieczestwo

20,454.55

Profilaktyka

27,272.73

rodki ochrony indywidualnej

27,272.73

Procedury i instrukcje

29,545.45

ad i porzdek

31,818.18

Nibezpieczne warunki pracy

36,363.64

Oznakowanie

40,909.09

Przestrzeganie przepisw

70,454.55

wiadomo i szkolenia
,0.00

75,0.00
20,0.00

40,0.00

60,0.00

80,0.00[%]

Rysunek 1. Cechy odzwierciedlajce poziom kultury bezpieczestwa

rdo: opracowanie na podstawie wynikw bada wasnych.

Realizowane na Politechnice Biaostockiej i na innych uczelniach w Polsce studia

podyplomowe z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy oraz wprowadzenie nowego
standardu ksztacenia na studiach pierwszego stopnia na kierunku bezpieczestwo
i higieny pracy wskazuj na istniejce zainteresowanie problematyk zarzdzania bhp.
Brak kompleksowych opracowa dotyczcych obszaru kultury bezpieczestwa i higieny pracy i instrumentw jej ksztatowania oraz przeprowadzone badania pilotaowe
byy dla autorw przesank zainteresowania si niniejszym tematem. Gwnym ce8

lem opracowania jest usystematyzowanie terminw dotyczcych pojcia kultura bezpieczestwa, narzdzi ksztatowania kultury bezpieczestwa oraz metod pomiaru
poziomu kultury bezpieczestwa i higieny pracy w organizacji.
Publikacja skada si z trzech rozdziaw. W pierwszym rozdziale wyjaniono znaczenie terminu kultura bhp, wychodzc od zakresu pojcia kultury organizacji. Wskazano narzdzia ksztatowania waciwej kultury bezpieczestwa i higieny pracy. W tym
rozdziale wskazano praktyczne przykady ksztatowania waciwej kultury bhp wykorzystujc studia przypadkw. Rozdzia drugi powicono procesom pomiaru kultury
bezpieczestwa i higieny pracy i jej charakterystyk. Zaprezentowano w nim wybrane
narzdzia suce do pomiaru kultury bezpieczestwa i higieny pracy w przedsibiorstwie. Podstaw rozwaa stanowio wyjanienie rnic pomidzy klimatem bezpieczestwa a kultur bezpieczestwa oraz wskazanie efektw dziaalnoci w obszarze
bhp. Omwiono take znaczenie rodowiska pracy w ksztatowaniu poziomu bezpieczestwa i higieny w organizacji. Dodatkowo scharakteryzowano wybrane metody
pomiaru kultury bezpieczestwa i higieny pracy w przedsibiorstwie. W rozdziale
trzecim przedstawiono jedno z narzdzi ksztatowania kultury bhp organizacji, oparte
na znormalizowanym systemie zarzdzania bhp. Zaprezentowano wymagania normy
PN-N 18001, wskazujc na rol poszczeglnych elementw systemu w ksztatowaniu
waciwej kultury bezpieczestwa i higieny pracy organizacji.
Ksika przeznaczona jest dla pracodawcw, przedstawicieli sub bhp oraz
wszystkich zainteresowanych problematyk ksztatowania kultury bezpieczestwa
i higieny pracy na poziomie organizacyjnym. Poznanie narzdzi ksztatowania waciwej kultury bhp i jej pomiaru stanowi istotny element w procesie cigego doskonalenia organizacji. Podrcznik moe by wykorzystywany w procesie ksztacenia na studiach pierwszego stopnia na kierunku bezpieczestwo i higiena pracy oraz na studiach
podyplomowych dotyczcych tej tematyki.
Joanna Ejdys

1. KULTURA BEZPIECZESTWA
I HIGIENY PRACY W ORGANIZACJI
Monika Stankiewicz, Marta Sznajder

1.1. Podstawowe terminy i definicje

Prb zdefiniowania pojcia kultura bezpieczestwa rozpoczto od wyjanienia oglnej definicji kultury, ktra jest caoksztatem materialnego i duchowego dorobku ludzkoci, gromadzonym, utrwalanym i wzbogacanym w cigu jej dziejw, przekazywanym
z pokolenia na pokolenie. Obejmuje rwnie zasady wspycia spoecznego, wzory
postpowania przyjte i obowizujce w danej grupie zachowania.14 W bardzo oglnym rozumieniu kultura okrela kolektywne zaprogramowanie umysu, ktre odrnia
jedn grup spoeczn od innych.15 W konsekwencji kady czowiek posiada wiele
rnych warstw zaprogramowana umysu, bdcymi odpowiednikami rnych poziomw kultury. Na przykad:
poziom kultury narodowej (lub kultur narodowych w przypadku emigrantw);
poziom kultury zwizany z przynalenoci do grupy regionalnej, etnicznej,
religijnej lub jzykowej, poniewa wikszo narodw skada si z kulturowo
rnych grup regionalnych, etnicznych, religijnych i jzykowych;
poziom kultury zwizanej z przynalenoci do danej pci;
poziom kultury pokoleniowej, ktry oddziela dziadkw od rodzicw i rodzicw od dzieci;
poziom klasy spoecznej, zwizanej z moliwociami zdobywania wyksztacenia i zawodem lub wykonywan prac;

14

Encyklopedia, PWN, Warszawa 2000, s. 521.

G. Hofstede, Cultures consequences. International differences in work-related values, Sage, Beverly
Hills, CA 1980.
15

10

poziom kultury organizacyjnej lub korporacyjnej, zwizanej z rol i stanowiskiem w danym miejscu pracy.16
Rodzaje zaprogramowania umysu w poszczeglnych warstwach kultury niekoniecznie musz ze sob wspgra. We wspczesnym spoeczestwie czsto dochodzi
do konfliktu midzy poszczeglnymi warstwami. Na przykad wartoci religijne mog
by inne od wartoci danego pokolenia, a wartoci danej pci od praktyk stosowanych
w danej organizacji. Konflikty te znacznie utrudniaj przewidywanie, jak zachowa si
dana jednostka w nowej dla niej sytuacji.17
Odmienn, syntetyczn definicj kultury zaproponowali A.L. Kroeber i C. Kluckhohn, sprowadzajc j do schematycznych sposobw mylenia, odczuwania i reagowania, nabytych i przekazywanych gwnie poprzez symbole, bdce tworami grup
ludzi i zawierajce konkretyzacje w postaci artefaktw (jej dostrzegalnych przejaww). Sedno kultury stanowi tradycyjne wyobraenia, a w szczeglnoci przypisywane im wartoci.18
Odnoszc pojcie kultury do poziomu organizacji mona wskaza na kultur organizacyjn, ktra jest okrelana jako system wartoci i norm zachowa odnoszcych si
do sfery kontaktw midzyludzkich w samym przedsibiorstwie lub z jego otoczeniem.19
Kultury organizacyjne, nazywane te korporacyjnymi, stay si modnym tematem
na pocztku lat osiemdziesitych XX wieku. W literaturze powiconej tematyce zarzdzania zaczto wwczas popularyzowa pogld, e doskonao organizacji tkwi
w podzielanym przez wszystkich jej czonkw, wsplnym sposobie mylenia, odczuwania i zachowania. Kultura korporacyjna jest mikk, holistyczn koncepcj, ktrej
konsekwencje s jednak do powane. Socjologowie od przeszo p wieku podkrelaj wag czynnikw mikkich w organizacjach. Nadanie etykietki kultury wsplnemu
zaprogramowaniu ludzi w danej organizacji moe by sposobem na ponowne zainteresowanie tym tematem szerszej publicznoci. Kultury organizacyjne s zjawiskiem
odmiennym od kultur narodowych. Organizacja jest systemem spoecznym z natury
odmiennym od pastwa, chociaby ze wzgldu na fakt, i jej czonkowie nie wychowywali si w niej. Bycie czonkiem danej organizacji jest w mniejszym lub w wikszym
stopniu kwesti wyboru; przynaleno ma ograniczony do godzin pracy wymiar czasowy i zawsze, przynajmniej teoretycznie, mona z niej zrezygnowa.20
Elementem kultury organizacji jest rwnie stosunek do obiektw technicznych
eksploatowanych w zakadach, czyli kultura techniczna. Kultura organizacji polega
16
G. Hofstede, G.J. Hofstede, Kultury i organizacje, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2007, s. 23-24.
17
Ibidem.
18
A.L. Kroeber, C. Kluckhohn, The Study of Culture [in:] The Policy Science, eds. D. Lerner, H.D.
Laswell, Stanford University Press, Palo Alto 1951.
19
J. Lewandowski, Zarzdzanie bezpieczestwem pracy w przedsibiorstwie, Politechnika dzka,
d 2000.
20
G. Hofstede, G.J. Hofstede, Kultury , op. cit., s. 47-48.

11

na niepisanych, postrzeganych czsto podwiadomie zasadach, ktre wypeniaj luk

midzy tym, co nieopisane, a tym co si rzeczywicie dzieje. Dotyczy ona wsplnych
pogldw, ideologii, wartoci, przekona, oczekiwa i norm.21 Powodem niedoceniania kultur organizacji jako istotnego czynnika wpywajcego na funkcjonowanie przedsibiorstwa jest to, e jest ona zbiorem wartoci uwaanych za oczywiste, zaoe,
o ktrych si nie mwi, wsplnych oczekiwa, definicji, elementw pamici zbiorowej. Odzwierciedla ona dominujce pogldy, okrela poczucie tosamoci pracownikw, dostarcza niepisanych, a czsto nie do koca uwiadomionych zasad postpowania w miejscu pracy, wzmacnia trwao systemu spoecznego.22
Kultura przedsibiorstwa, jako system wypracowanych przez lata najwaniejszych
znacze i przekona jej czonkw, jest nie tylko ksztatowana przez ludzkie pogldy,
sposoby mylenia i zachowania, ale te okrela i steruje zachowaniami uczestnikw
organizacji.23 Kada organizacja wytwarza pewne specyficzne, wewntrzne procedury,
sposoby porozumiewania si jej czonkw i symbole, ktre modyfikujco wpywaj na
sposb jej funkcjonowania.24 Ile przedsibiorstw, tyle mona wyrni odmiennych
kultur organizacyjnych, gdy kada organizacja inaczej ksztatuje i formuje swoj tosamo. Kultura organizacyjna czasem w sposb bezwolny i niewiadomy jest z czasem przejmowana przez czonkw organizacji. Pracownicy, bazujc na panujcych
w przedsibiorstwie zasadach i zwyczajach, zaszczepiaj w sobie lojalno, szacunek
do wartoci, norm i zwyczajw panujcych w organizacji, implikujc podane wzorce
zachowa wsplne dla ogu personelu. Proces ten odbywa si tym szybciej, im pracownicy bardziej identyfikuj si z wartociami firmy, poniewa powielaj wwczas
wzorce, ktre wydaj im si jedynym susznym i waciwym sposobem postpowania.
Niski poziom kultury organizacyjnej przekada si na utrwalanie w wiadomoci pracownikw negatywnych wzorcw, stajc si jednoczenie barier przed prbami zmiany
tego stanu.
Jedn z popularniejszych definicji kultury organizacji zaproponowa E. H. Schein,
wedug ktrego jest to zbir dominujcych wartoci i norm postpowania, charakterystycznych dla danej organizacji, podbudowany zaoeniami co do natury rzeczywistoci, przejawiajcy si poprzez artefakty.25 Graficznym ujciem tej definicji jest piramida kultury organizacyjnej, ktra skada si z nastpujcych elementw: zaoenia,
normy i wartoci oraz artefakty (rysunek 1.1).
21
R. Deshapande, R. Parasurman, Linking Corporate Culture to Strategic Planning Organizacja i Kierownictwo 1987 nr 6, s. 14.
22
K.S. Cameron, R.E. Quinn, Kultura organizacyjna-diagnoza i zmiana, Oficyna Ekonomiczna, Krakw
2003, s.24.
23
J. Lewandowski, Zarzdzanie bezpieczestwem pracy w przedsibiorstwie, Politechnika dzka,
d 2000.
24
R. Rapacki, Problemy ksztatowania si kultury przedsibiorstwa w Polsce w okresie transformacji,
Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1995, s. 26.
25
za L. Zbiegie-Macig, Kultura w organizacji. Identyfikacja kultur znanych firm, PWN, Warszawa
1999, s. 22.

12

Rysunek 1.1. Piramida kultury organizacyjnej

rdo: L. Zbiegie-Macig, Kultura w organizacji. Identyfikacja kultur znanych firm, PWN, Warszawa 1999,
s. 22.

Widocznym przejawem kultury s artefakty sztuczne twory danej kultury, wrd

ktrych mona wyrni:
artefakty jzykowe (sposb i forma komunikacji, jzyk);
artefakty behawioralne (zachowania, zwyczaje);
artefakty fizyczne (logo firmy, wyposaenie biura, technologia, inne przedmioty materialne).26
Nieco gbszym i zarazem mniej widocznym poziomem kultury s normy i wartoci obowizujce w danej organizacji. Cech je wyrniajc jest trudniejsze ich obserwowanie. Wrd nich mona wyszczeglni dwie kategorie: deklarowane i przestrzegane. Deklarowane s zdecydowanie atwiejsze do zauwaenia dla innych. Pracownicy otwarcie mwi o tym, co jest dla nich wane, jakie dziaania s godne naladowania, a co wymaga krytyki lub nagany. Z kolei normy i wartoci przestrzegane s
trudniejsze do wyartykuowania. Bardzo czsto zdarzaj si sytuacje, w ktrych skadane deklaracje, na przykad dotyczce pewnych sposobw postpowania, nie znajduj odzwierciedlenia w rzeczywistym sposobie postpowania.
Poziomem najgbszym, a jednoczenie cakowicie ukrytym s zaoenia. S one
niejako fundamentem kultury organizacyjnej. W zalenoci od tego, czego dotycz
dziel si na:
zaoenia dotyczce natury rzeczywistoci i prawdy nakazujce zastanowi
si, co stanowi podstaw funkcjonowania organizacji;
zaoenia dotyczce natury czasu wskazujce horyzont czasowy (przeszo,
teraniejszo, przyszo) i sposb wykorzystywania czasu w firmie;
26
M. Kostera, S. Kownacki, A. Szumski, Zachowania organizacyjne: motywacja, przywdztwo, kultura
organizacyjna [w:] Zarzdzanie. Teoria i praktyka, red. A.K. Komiski, W. Piotrowski, PWN, Warszawa
2000, s. 375-376.

13

zaoenia dotyczce natury przestrzeni okrelajcy jak odlego powinni

zachowywa ludzie, eby nie narusza swojej przestrzeni? oraz sposb uywania mowy ciaa oraz jej interpretowania;
zaoenia dotyczce natury czowieka oglne cechy ludzkiego charakteru;
zaoenia dotyczce natury ludzkich dziaa wyobraenia o aktywnoci
w pracy;
zaoenia dotyczce natury relacji midzyludzkich wyobraenia o prawidowym
uporzdkowaniu stosunkw spoecznych formalnych i nieformalnych;
zaoenia dotyczce natury otoczenia postrzeganie otoczenia przez organizacj, wskazujce jak ksztatuj si relacje pomidzy organizacj a otoczeniem.27
Kultury s czsto opisywane jako silne lub sabe.28 Kultury silne s charakteryzowane jako silne powizania tych zaoe i wartoci, ktre mog wpywa na dziaalno ludzk w sposb bardziej znaczcy ni te, ktre s czynnikami motywacyjnymi
niemajcymi zwizkw z kultur. Kultury sabe s znacznie podzielone i nawet w najmniejszym stopniu nie s powizane przez takie czynniki, jak wsplne wartoci, symbole.29
Posiadanie silnej kultury organizacyjnej moe by wielkim atutem organizacji.
Odpowiednia silna kultura uatwia adaptowanie organizacji do zmieniajcego si rodowiska. W dzisiejszych warunkach trudno jest przeceni tak sytuacj. Silna kultura
moe by jednak rwnie saboci. Dzieje si tak wtedy, gdy kultura poprzez istniejce w organizacji zaoenia, wyznawane i deklarowane wartoci, czy nawet proste
artefakty prowadzi organizacj w kierunku sprzecznym z rozwojem rynku, stoi
na przeszkodzie jej dostosowania si do zmieniajcych si warunkw otoczenia. Bardzo wane jest, aby kultura organizacyjna przygotowywaa organizacj do dalszego
funkcjonowania w otoczeniu. Trzeba j umiejtnie budowa. Na ksztatowanie kultury
oczywicie najwikszy wpyw ma przywdca organizacji, jednak nie powstaje ona
w oderwaniu od zachowa i postaw innych pracownikw. Przywdca chcc stworzy
siln kultur, ktra bdzie si organizacji musi wic nauczy si rozumie i ksztatowa postawy pracownikw.30 Kultura organizacji ksztatowana jest przez:
otoczenie zewntrzne skadajce si z kultury narodowej, systemu wartoci
spoeczestwa, lokalnych systemw wartoci;
typ organizacji wyznaczany przez struktur rynkow, wyroby i technologie,
bran;

27

L. Zbiegie-Macig, Kultura w organizacji, op. cit., s. 23.

J.B. Miner, Organizational Behaviour. Performance and Productivity, Random Hause, New York
1988, p. 89.
29
Patrz: J. Aaltio-Mariosola, Cultural Change in a Business Enterprise. Studying a Major Organizational Change and its Impact on Culture, The Helsinki School of Economics and Business Administration, Helsinki 1991, p. 123.
30
E. H. Schein, Organizational Culture and Leadership, Jossey-Bass Publishers, San Francisco 1992.
28

14

cechy organizacji okrelane przez histori, wielko, struktur, metody zarzdzania;

cechy pracownikw w szczeglnoci wartoci, postawy, wyksztacenie, pe,
wiek, dowiadczenie, wizi emocjonalne (rysunek 1.2).31

Rysunek 1.2. Czynniki wpywajce na kultur organizacyjn

rdo: Zarzdzanie. Teoria i , op. cit.

Zawajc przedmiot zainteresowa, termin kultury organizacji moe dotyczy

jednego wskiego obszaru jej dziaalnoci. Przykadem moe by kultura bezpieczestwa organizacji, a w szczeglnoci kultura bezpieczestwa i higieny pracy. W kadym
z przedstawionych na rysunku 1.2. czynnikw ksztatujcych kultur organizacji mona
odnale odniesienie do bezpieczestwa zarwno caej organizacji, jak i jej poszczeglnych ogniw z uwzgldnieniem wartoci materialnych (na przykad: urzdzenia,
wyposaenie) oraz niematerialnych (na przykad: systemy zarzdzania, technologie,
dowiadczenie pracownikw).
Bezpieczestwie w oglnym ujciu jest to stan pewnoci, spokoju, braku zagroenia. Bezpieczestwo to zdolno do unikania szkd bdcych wynikiem ryzyka, niebezpieczestwa lub zagroenia.32 Zgodnie z piramid Maslowa potrzeby bezpieczestwa stanowi jedn z podstawowych potrzeb czowieka, zaraz po potrzebach fizjologicznych. Stan zagroenia (brak zaspokojenia potrzeby bezpieczestwa) uniemoliwia
realizacj pozostaych potrzeb kadego czowieka. W sytuacji niebezpiecznej czowiek
nie moe podj dziaa majcych na celu zaspokojenie potrzeb wyszego rzdu
31
32

M. Kostera, S. Kownacki, A. Szumski, Zachowania., op. cit, s. 375-376.

Cambridge Advanced Learner's Dictionary, Cambridge University Press, Cambridge 2003.

15

(na przykad: potrzeby samorealizacji) poniewa cay wysiek wkada w denie

do osignicia stanu bezpieczestwa (na przykad w sytuacji wojny czowiek nie jest
w stanie zaspokaja potrzeby samorealizacji, jego wszystkie dziaania zmierzaj
do zapewnienia warunkw przetrwania, umoliwiajcych ochron ycia). Istot bezpieczestwa mona rozpatrywa w kontekcie trzech czynnikw:
fizycznych (nie gro nam wypadki i choroby);
emocjonalnych (brak strachu lub ponienia);
intelektualnych (wyobrania, zdrowy rozsdek, koncentracja uwagi, opanowanie w trudnych sytuacjach pozwalaj unikn wypadkw).33
Jednym z obszarw bezpieczestwa organizacji jest bezpieczestwo i higiena
pracy.34 Przez wiele lat bezpieczestwo pracy kojarzono z technik, stanem wyposaenia i dostosowania warunkw pracy do moliwoci czowieka. Warto zwrci uwag
na fakt, e nie tylko czynniki materialnego rodowiska pracy maj wpyw na poziom
bezpieczestwa pracy, ale niebagatelny wkad w ksztatowanie si poziomu wypadkowoci maj spoeczne uwarunkowania postpowania oraz motywacji do organizowania bezpiecznych warunkw pracy.35
Bezpieczestwie pracy jest to dziaalno zmierzajca do zabezpieczenia pracownika przed wypadkiem (lub ewentualnym zagroeniem) w pracy. Jest ona realizowana
poprzez stosowanie rnych rodkw technicznych, bezpieczn organizacj pracy
i ksztatowanie bezpiecznych zachowa ludzkich w pracy uwzgldniajc rodzaj i nasilenie wystpujcych potencjalnych zagroe wypadkowych.36
Wiele definicji kultury bezpieczestwa jest cile zwizana ze rodowiskiem pracy.
Po raz pierwszy termin kultura bezpieczestwa zosta zastosowany przez International
Nuclear Safety Advisory Group (INSAG) po awarii elektrowni atomowej w Czarnobylu
w 1986 roku. W raporcie z katastrofy kultur bezpieczestwa okrelono jako zesp
cech i postaw jednostek i organizacji, z podkreleniem, e najistotniejsze jest bezpieczestwo elektrowni atomowych.37 Pojcie to zostao wprowadzone jako diagnoza
wyjaniajca, w jaki sposb brak wiedzy i zrozumienia ryzyka mg przyczyni si
do katastrofy. Od tego czasu powstao wiele rnych definicji kultury bezpieczestwa.
Jedna z bardziej popularnych definicji kultury bezpieczestwa pracy opracowana
przez Brytyjski Komitet Wykonawczy do spraw BHP Health and Safety Executive
(HSE), wskazuje, e kultura bhp jest to rezultat indywidualnych i grupowych wartoci,
33
F. Jucha, W. Oleszak, Bezpieczestwo przede wszystkim: seminarium podstawowe, Wyd. Pedagogiczne ZNP, Kielce 1996, s. 60.
34
Autorzy w dalszych rozwaaniach zawaj pojcia bezpieczestwa do bezpieczestwa w rodowisku pracy. Poza obszarem zainteresowa autorw pozostaj przykadowo takie aspekty bezpieczestwa,
jak bezpieczestwo informacji, bezpieczestwo produkcji ywnoci.
35
R. Studenski, Organizacja bezpiecznej pracy w przedsibiorstwie, Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice
1996, s. 15.
36
A. Hansen, Bezpieczestwo i higiena pracy, Wyd. WSiP, Warszawa 1998, s. 14.
37
International Atomic Energy Agency, Summary Report on the Post Review Meeting on the Chernobyl
Accident., Report by International Nuclear Safety Advisory Group, Safety series N75-INSAG-1, Vienna 1986.

16

postaw, postrzegania, kompetencji, wzorcw zachowa oraz stylu i jakoci zarzdzania bezpieczestwem w organizacji. Organizacje z pozytywn kultur bezpieczestwa
charakteryzuje komunikacja oparta na wzajemnym zaufaniu, wsplne postrzeganie
wanoci bezpieczestwa oraz zaufanie do skutecznoci dziaa prewencyjnych.38
Pidgeon okrela kultur bezpieczestwa i higieny pracy jako system znacze, poprzez ktry okrelona grupa ludzi rozumie zagroenia na wiecie. System ten zawiera
rwnie wyjanienia zwizane z wypadkami dlaczego i jak powstaj? Kultura bezpieczestwa odzwierciedla stosunek danej spoecznoci do ryzyka, zagroe i bezpieczestwa oraz hierarchizuje wartoci w tym zakresie. Wysoka kultura bezpieczestwa
jest zwizana z wysok wartoci przypisywan zdrowiu i yciu ludzkiemu oraz utrzymywaniem granicy midzy niezbdnym ryzykiem, ktre jest nieodcznym elementem
ycia i rozwoju, a zapewnieniem bezpieczestwa i ochrony przed zagroeniami.39
Uwraliwienie na zagadnienia ycia i bezpieczestwa ludzi powinno by nadrzdn
wartoci kultury bezpieczestwa pracy.
Studenski postrzega kultur bezpieczestwa i higieny pracy jako zbir psychologicznych, spoecznych i organizacyjnych czynnikw uruchamiajcych lub podtrzymujcych dziaania chronice ycie i zdrowie zarwno w pracy, jak i w czynnociach pozazawodowych.40 Silne zaangaowanie w kwestie bezpieczestwa powinno przejawia
si wdraaniem probezpiecznych zachowa rwnolegle na gruncie zawodowym, jak
i podczas spdzania czasu wolnego.41

Rysunek 1.3. Czynniki wpywajce na kultur organizacyjn

rdo: opracowanie wasne na podstawie: R. Studenski, Kultura bezpieczestwa , op. cit.

Wielopaszczyznowo omawianego pojcia pozwala na wyrnienie trzech poziomw kultury bezpieczestwa. Pojciem najbardziej oglnym jest kultura bezpieczestwa spoeczestwa, ktra rozumiana jest jako stosunek okrelonej grupy spoecznej bd caego spoeczestwa do ryzyka. Moe by on rwnie wyraany jako
38

C.R. Horbury, D.M. Bottomley, Research into health and safety in the paper industry, Health
&Safety Laboratory, IR/RAS/98/2, 1997.
39
N. F. Pidgeon, Safety culture: a key theoretical issues Work & Stress 1998 Vol. 12, No. 3, pp. 202-216.
40
R. Studenski, Kultura bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwie Bezpieczestwo Pracy 2000 nr 9,
s. 1.
41
Ibidem.

17

warto, ktra przypisywana jest yciu i zdrowiu, akceptowane normy postpowania

w sytuacji zagroenia oraz sposb oceniania ryzykantw. Pojciem wszym jest kultura bezpieczestwa przedsibiorstwa, ktra stanowi charakterystyczny dla wikszoci zaogi stan wiadomoci zagroe, funkcjonujce formalne i nieformalne normy
postpowania w sytuacji zagroenia oraz dokonania techniczne i organizacyjne, ktre
wpywaj na uwzgldnianie bezpieczestwa i ochrony zdrowia w zarzdzaniu przedsibiorstwem, organizowaniu zada, nadzorowaniu i ocenianiu pracownikw, jak
rwnie w wyjanianiu przyczyn wypadkw i katastrof. Poziom trzeci, czyli kultura
bezpieczestwa jednostki, bezporednio odnosi si do indywidualnych postaw i przekona w kwestii bezpieczestwa. Dotyczy bezporednio wasnego ycia i zdrowia oraz
stopnia koniecznoci ochrony w przekonaniu kadego czowieka. Odzwierciedla indywidualne postawy wobec ryzyka oraz akceptowane wzorce zachowa i postpowania
w sytuacji zagroenia i ryzyka (rysunek 1.3).
Prb zdefiniowania kultury bhp podj rwnie F. Jucha. Wedug autora mona j
przedstawi przy wykorzystaniu nastpujcego wzoru42:
APKB = B + 2 E + R

(1)

gdzie:
APKB akceptowalny poziom kultury bezpieczestwa,
B
bariera,
2E
edukacja w zakresie bhp i jej egzekwowanie,
R
ryzyko (ocena ryzyka).
Wedug przytoczonego zapisu kultura bhp na poziomie akceptowalnym jest sum
trzech czynnikw: barier, edukacji i ryzyka. Bariera rozumiana jest jako urzdzenie
i/lub procedura, ktra ma za zadanie ograniczy niepodany wpyw czynnikw materialnych rodowiska pracy na czowieka lub ograniczy ich szkodliwe oddziaywanie.
Edukacja to zakres wiedzy z dziedziny bezpieczestwa i higieny pracy i dodatkowo jej
praktyczne zastosowanie oraz ocena uzyskanych efektw (egzekwowanie). Ryzyko
natomiast suy okreleniu rodkw pozwalajcych osign akceptowalny poziom
kultury bezpieczestwa, odpowiedni do stanu wiedzy, techniki i ogranicze. Oszacowany poziom ryzyka powinien by co najmniej na poziomie ryzyka akceptowalnego.
Analiza zaprezentowanych teorii dotyczcych kultury bhp pozwala na stworzenie
uniwersalnej i skonsolidowanej definicji kultury bezpieczestwa, zgodnie z ktr kultura bezpieczestwa to dziaania i zachowania majce na celu zapewnienie odpowiedniego bezpieczestwa w yciu prywatnym, pracy i caym otoczeniu. Wiedza,
umiejtnoci i dziaania (wiem, potrafi, stosuj) przekadaj si na poziom kultury
zarwno jednostki, organizacji, jak i spoeczestwa. Zaleno pomidzy poszczeglnymi elementami jest wprost proporcjonalna do poziomu kultury bezpieczestwa.
Wraz ze wzrostem stanu wiedzy i umiejtnoci oraz zwikszeniem zakresu dziaa na
42

18

F. Jucha, Kultura bezpieczestwa i higieny pracy w szkole Pedagogika Pracy 2005 nr 46, s. 94.

rzecz eliminowania stanu zagroenia ronie kultura bezpieczestwa. Z drugiej strony

kultura bezpieczestwa jednostki wpywa bezporednio na kultur bezpieczestwa
organizacji, ta z kolei ksztatuje kultur bezpieczestwa spoeczestwa (rysunek 1.4).

Rysunek 1.4. Uniwersalne ujcie kultury bezpieczestwa

rdo: opracowanie wasne.

Koncepcja kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie pojawia si w literaturze

przed kilkunastu laty. Jednak jej pocztki sigaj lat dwudziestych XX stulecia, kiedy
zauwaono, e zakad pracy jest organizacj spoeczn, ktra generuje wasne normy,
wartoci, sposoby postpowania. W latach osiemdziesitych XX wieku zaczto traktowa przedsibiorstwa jako organizacje posiadajce wasn, specyficzn dla siebie
kultur.43 Kultura bezpieczestwa, jest to zbir niepisanych regu postpowania ogu, czyli w przypadku zakadu pracy wszystkich pracownikw, zarwno kierownictwa, dozoru redniego szczebla, jak i pracownikw szeregowych; stanowi wic podzbir oglnej kultury organizacji, a jej formowanie jest etapem dugookresowym,
wielowymiarowym i cigym, obejmujcym swym zasigiem cao struktury przedsibiorstwa. Majc na wzgldzie jej rozlegy obszar oddziaywania, naley przedsiwzi szereg rodkw technicznych, organizacyjnych i prawnych, by osign zadawalajcy jej poziom. Kumulacja wysikw w deniu do zagwarantowania wysokiej kultury bezpieczestwa powinna lee w gestii zainteresowania zwaszcza kierownictwa
najwyszego szczebla, gdy to na nich spoczywa odpowiedzialno za bezpieczestwo
na terenie caego przedsibiorstwa.

43

M. Milczarek, Kultura bezpieczestwa w przedsibiorstwie nowe spojrzenie na zagadnienia bezpieczestwa pracy Bezpieczestwo Pracy 2000 nr 10, s. 17.

19

Tabela 1.1. Rola kierownictwa i warunki istnienia kultury bezpieczestwa w organizacji

WARUNKI
ISTNIENIA

Zaangaowanie
kierownictwa

DZIAANIA KIEROWNICTWA

AKTYWNE WZMACNIANIE DZIAA

dokonywanie regularnych obserwacji

stanowisk pracy
omawianie
kwestii
bezpieczestwa
z pracownikami szeregowymi
wstrzymanie prac, bez wzgldu na koszty
w przypadku wystpienia niebezpieczestwa
przeznaczanie rodkw finansowych na
zagwarantowanie personelowi bezpieczestwa, na przykad: zakup urzdze
ochronnych, szkolenia, warsztaty edukacyjne, audyty;
nietolerowanie narusze procedur bezpieczestwa i aktywne uczestnictwo
w doskonaleniu systemu przeciwdziaania wykroczeniom, na przykad poprzez
takie planowanie pracy, w ktrym nie
bdzie koniecznoci wykonywania zada
w popiechu, na skrty

przeznaczanie czasu na kontrol

stanowisk roboczych (nie tylko wizytacja miejsca w momencie wystpienia wypadku lub awarii)
przejawianie ywego i szczerego
zainteresowania bhp
posiadanie umiejtnoci nie tylko
stricte technicznych, ale rwnie
zdolnoci komunikacyjnych
zainteresowane kwesti bezpieczestwa pracownikw, rwnie poza ich
miejscem pracy, na przykad: uwiadamianie im zagroenia w yciu codziennym
wykazywanie troski o szeroko pojte
kwestie zdrowia i dobrego samopoczucia czonkw organizacji
suenie dobrym przykadem (zawsze
przestrzeganie procedur bezpiecznej
pracy)
aktywne wspieranie dziaania pracownikw suby bhp lub osb wykonujcych zadania tej suby
posiadanie pozytywnego stosunku i
uznanie dla osb przestrzegajcych
bezpiecznych zasad pracy
dostarczanie narzdzi i metod, ktre
zachciyby pracownikw do wczenia si w sprawy bhp, na przykad:
programw obserwacji zachowa,
projektw promowania bezpieczestwa i innych
hodowanie takim wartociom jak:
satysfakcja z pracy, dobre relacje interpersonalne, etyka zawodowa
promowanie kultury bezpieczestwa
wrd czonkw organizacji (obwinianie pracownikw jedynie za ewidentne przejawy lekkomylnych zachowa lub podejmowanie ryzyka)
zachcanie do budowania zaufania
midzy samymi pracownikami

dyskutowanie z pracownikami na temat

zdrowia i bezpieczestwa w pracy
gwarantowanie wyszego, ni jest to
Partycypacja
wymagane prawem, poziomu bezpiepracownikw
czestwa
w rozwizywaniu wsppraca z pracownikami w kwestii:
problemw
- ustalania celw i polityki bezpieczebezpieczestwa
stwa
pracy
- badania przyczyn i okolicznoci wypadkw i zdarze potencjalnie wypadkowych

Zaufanie
midzy
pracownikami
a kierownictwem

20

zachcanie wszystkich pracownikw

i kontrahentw do zmiany zachowa
na probezpieczne
dotrzymywanie obietnic zoonych pracownikom
traktowanie zaogi z szacunkiem

WARUNKI
ISTNIENIA

Dobra
komunikacja

Odpowiednie
kompetencje
pracownikw

DZIAANIA KIEROWNICTWA

AKTYWNE WZMACNIANIE DZIAA

dostarczanie odpowiednich (jasne, zwize, adekwatne do potrzeb zakadu) materiaw w postaci broszur, biuletynw,
plakatw, instrukcji bezpieczestwa i innych
organizowanie sesji i spotka nieformalnych dotyczcych biecych problemw
bezpieczestwa (bdcych jednoczenie
rdem informacji zwrotnych od pracownikw)
dbao by kady pracownik wykonujcy
powierzone mu zadania by specjalist
w swojej dziedzinie, jak rwnie w zakresie bhp

zachcanie pracownikw do angaowania si i dostarczania sugestii

i opinii na temat bezpieczestwa
w pracy
zapewnianie specjalistycznych treningw umiejtnoci komunikowania
si
posugiwanie si wicej ni jednym
rodkiem komunikacji
suenie wsparciem i pomoc
zapewnienie pracownikom odpowiedniego systemu bezpieczestwa

rdo: Safety Culture, HSE Human Factors Briefing Note no 7., Retrieved 17.02.2010 from:
www.hse.gov.uk [online 15-05.2010].

W sferze kultury bezpieczestwa przedsibiorstwa warto zwrci uwag na podstawowe jej aspekty44 (rysunek 1.5). Pierwszym s normy i zasady w zakresie radzenia
sobie z ryzykiem, przyjte w danym przedsibiorstwie. Okrelaj one, kiedy ryzyko jest
znaczce i wymaga odpowiedniej reakcji. Z drugiej za strony wskazuj, kiedy ryzyko
mona okreli mianem akceptowalnego bd na tyle maego, e nie wymaga ono
wprowadzania adnych dziaa korygujcych. Drugim aspektem s postawy wobec
bezpieczestwa. Odnosz si one do sfery behawioralnej zarwno jednostki, jak i grup
spoecznych w kwestii przekona zwizanych z wanoci bezpieczestwa. Ostatnim
elementem jest refleksyjno, ktra polega na uczeniu si, czyli umiejtnoci wycigania wnioskw z rezultatw wczeniej podjtych dziaa oraz odpowiedniego reagowania na zagroenia nowe i nieznane.

44

N.F. Pidgeon, Safety culture and risk management in organizations Journal of Cross-Cultural Psychology 1991 Vol. 22, No.1, pp. 129-140.

21

Rysunek 1.5. Podstawowe aspekty kultury bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwie

rdo: N. F. Pidgeon, Safety culture and risk management in organizations Journal of Cross-Cultural
Psychology 1991 Vol. 22, No.1, pp. 129-140.

Elementem czcym poszczeglne aspekty i jednoczenie elementem kluczowym

jest konieczno wpywania i ksztatowania postaw na kadym poziomie. rdem tych
dziaa musi by dua warto przypisywana zdrowiu i yciu wasnemu oraz innych
ludzi. Bez odpowiedniego nastawienia poszczeglnych czonkw zespou nie bdzie
moliwe zapewnienie wymaganego poziomu bezpieczestwa, wic rwnie poziomu
kultury w danym przedsibiorstwie bdzie znacznie niszy od oczekiwanego. Rozpoczcie dziaa na poziomie ustalenia norm i zasad pozwala na wyznaczenie pewnych
ram zachowania. Dziaanie te wpywaj na postawy wobec bezpieczestwa. Jeli pracownik zosta poinformowany o moliwoci wystpienia zagroenia, ma szans zabezpieczenia
si przed nim, rwnie poprzez swoje odpowiednie zachowanie. Normy i zasady oraz
postawy wobec bezpieczestwa bezporednio oddziauj na refleksyjno wobec zagroe oraz moliwo wycigania wnioskw i uczenia si przez dowiadczenia.
Pracownik w przedsibiorstwie jest kluczowym i podstawowym ogniwem sprawnego i prawidowego systemu dziaania organizacji. Nawet najlepiej zaprojektowany
zakad, proces technologiczny, dostosowane i skonstruowane maszyny i urzdzenia,
a take najtrafniej ustalone normy i instrukcje pracy nie speni roli, jeeli zawiedzie
pracownik. Formowaniu waciwych postaw pracowniczych w tej dziedzinie naley
wic powici duo uwagi. Ksztatowanie kultury bezpieczestwa pracy wymaga
dugotrwaych i jasno okrelonych zada, sama kultura bezpieczestwa pracy wymaga
pielgnacji, dbaoci i utrwalania w zakadzie pracy przez wszystkich czonkw zakadu. Szczegln rol do odegrania w tym zakresie ma kierownictwo i pracownicy suby
22

bhp. To od nich oczekuje si, e rozpoczn dziaania majce na celu ksztatowanie

kultury bezpieczestwa pracy.45 U podstaw ich pracy ley bowiem troska o zdrowie
i ycie pracownikw (rysunek 1.6).

Rysunek 1.6. Ksztatowanie kultury bezpieczestwa pracy przez przywdcw

rdo: Z. Pawowska, Ksztatowanie kultury bezpieczestwa [w:] Pedagogika pracy wobec problemw
ochrony pracy, red. H. Bednarczyk, I. Woniak, ITE, Radom 2004, s. 36.

Kultura bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwie nie wynika tylko i wycznie

z postaw poszczeglnych pracownikw. Niezbdne jest dziaanie majce na celu
sprzenie wszystkich elementw organizacji na rzecz wdroenia procesu ksztatowania kultury bezpieczestwa.
Wedug E.S. Gellera, kultura bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwie ksztatowana jest poprzez zaangaowanie wszystkich pracownikw, prac w grupach i poczucie przynalenoci do firmy oraz waciw edukacj. Przy czym szczegln uwag naley zwrci na trzy elementy:
rodowisko fizyczne pracy (narzdzia, maszyny, organizacja stanowisk pracy);
zachowania pracownikw (przestrzeganie przepisw bhp, przekazywanie informacji i wsppraca, demonstrowanie troski o bezpieczestwo wykraczajcej poza obowizki);
cechy wewntrzne pracownikw (wiedza, umiejtnoci, motywacja). 46

45
46

J. Chmielewski, Kultura bezpieczestwa i higieny pracy Praca i Zdrowie 2009 nr 10, s. 40.
E.S. Geller, The psychology of safety, Chilton Book Company, Radnor, Pennsylvania 1996.

23

Rysunek 1.7. Warunki skutecznego ksztatowania kultury bezpieczestwa pracy

rdo: M. Milczarek, Kultura bezpieczestwa pracy, Wyd. CIOP, Warszawa 2002.

Pytanie, ktre moe pojawi si w trakcie skutecznego ksztatowania podanej

kultury bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwie brzmi: Jakie s najwaniejsze elementy ksztatowania kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie?. Najwaniejszym
czynnikiem jest czowiek, jego wiedza i umiejtnoci, a take postawy i przekonania
w sferze bezpieczestwa. Wrd warunkw skutecznego ksztatowania kultury bezpieczestwa pracy mona wymieni (rysunek 1.7):
zaangaowanie kierownictwa;
otwart i szczer komunikacj;
partycypacj pracownikw;
edukacj z zakresu bhp;
analiz wypadkw;
motywowanie oraz wzmacnianie zachowa bezpiecznych;
wspprac midzy pracownikami. 47
Zaangaowanie kierownictwa ma na celu nie tylko sformuowanie polityki bezpieczestwa i higieny pracy w przedsibiorstwie, popartej odpowiednimi dziaaniami, ale
rwnie wyraanie osobistego zainteresowania i troski o bezpieczestwo pracownikw, przestrzeganie przepisw bhp oraz traktowanie spraw bezpieczestwa na rwni
47

24

M. Milczarek, Kultura bezpieczestwa pracy, Wyd. CIOP, Warszawa 2002.

z zadaniami wykonywanymi przez poszczeglne komrki organizacyjne. Znaczenie,

jakie ma zaangaowanie kierownictwa podkrelono w normie PN-N-18004:2001
w ktrej znale mona informacj o tym, e decydujce znaczenie dla osignicia
sukcesu w postaci wdroonego i skutecznie funkcjonujcego systemu zarzdzania
bezpieczestwem i higien pracy ma silne i widoczne przywdztwo oraz zaangaowanie najwyszego kierownictwa w dziaania na rzecz bezpieczestwa i higieny pracy.
Bardzo wane jest by pracownicy czuli, e zagroenie na ich stanowisku pracy nie jest
tylko i wycznie ich problemem. Poczucie przynalenoci do zespou, jak rwnie
poczucie tego, e problemy zwizane z bezpieczestwem ich zdrowia i ycia s rwnie wane dla ich przeoonych i pracodawcw, stanowi umocnienie przestrzegania
wyznaczonych zasad, jak rwnie wpywaj na podwyszanie kultury bezpieczestwa.
Otwarta i szczera komunikacja opiera si na porozumiewaniu si z innymi, przekonywaniu, uczeniu, suchaniu, mwieniu, dochodzeniu do kompromisu czy consensusu. Komunikacja dotyczy wszystkich pracownikw, na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej. W kwestii bezpieczestwa i higieny pracy powinna obejmowa
rzetelne i systematyczne informowanie o wystpujcych zagroeniach, rodkach
ochrony a take o podanych zachowaniach, ktre umoliwi zminimalizowanie wystpujcego ryzyka. Otwarta i szczera komunikacja pozwala na atwiejsze przekonywanie pracownikw do zmian, umoliwiajc jednoczenie twrcze rozwizywanie problemw oraz wdraanie innowacji, z uwagi na fakt, i proces komunikacji polega na przekazaniu komunikatu i zaistnieniu interakcji pomidzy jego uczestnikami. Jednoczenie
jako komunikacji w organizacji wywiera bezporedni wpyw na motywacj pracownikw, poczucie ich przynalenoci, zadowolenie z pracy, zaangaowanie i wkad energii,
wydajno oraz efektywno.
Partycypacja pracownikw (wspudzia pracownikw) jest zwizany bezporednio z dobr komunikacj. W przypadku braku informacji trudno oczekiwa, e pracownik wykae si zainteresowaniem, a tym bardziej zaangaowaniem w dziaania
majce na celu podniesienie bezpieczestwa w przedsibiorstwie. Partycypacja umoliwia pracownikom wpywanie na decyzje podejmowane w procesie zarzdzania,
a tym samym zapewnia przepyw informacji midzy pracownikami a kadr kierownicz. Wczenie spraw bhp w obszar partycypacji jest obowizkiem wynikajcym
z wymaga prawa. Zgodnie z nimi pracodawca powinien konsultowa z pracownikami
lub ich przedstawicielami wszystkie dziaania zwizane z bezpieczestwem i higien
pracy oraz zapewni odpowiednie warunki do przeprowadzania tych konsultacji. Pracownicy lub ich przedstawiciele mog rwnie zgasza pracodawcy wnioski w sprawie
eliminowania lub ograniczania zagroe zawodowych.48 Zgodnie z PN-N-18001 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wymagania wspudzia pracow48
B. Krzykw, Partycypacja pracownicza w dziedzinie bezpieczestwa i higieny pracy aspekty
prawne Bezpieczestwo pracy 2007 nr 1 (424); ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.
z 1998 r. nr 21, poz. 94, z pn. zm.).

25

nikw jest jednym z najwaniejszych elementw systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Norma wskazuje na potrzeb wprowadzenia rozwiza organizacyjnych powodujcych, e pracownicy i/lub ich przedstawiciele bd mieli czas
i rodki umoliwiajce im aktywne uczestnictwo w procesach planowania, wdraania,
utrzymywania, sprawdzania, dziaaniach korygujcych i zapobiegawczych oraz wszelkich dziaaniach zmierzajcych do cigego doskonalenia realizowanych w ramach
systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. To oglne wskazanie nie pozwala jednak ustali, jakiego rodzaju rozwizania organizacyjne naley stosowa.
W zwizku z tym istnieje dua rnorodno rozwiza w zakresie partycypacji, ktre
mog by zastosowane w przedsibiorstwach wdraajcych ten system. Warty podkrelenia jest fakt, e z psychologicznego punktu widzenia, im bardziej jednostka angauje si w podejmowanie decyzji, tym bardziej prawdopodobne jest, e decyzji tych
bdzie przestrzegaa.
Edukacja z zakresu bhp obejmuje wszelkiego rodzaju szkolenia oraz wiczenia
umiejtnoci praktycznych, ktre powinny by dostosowane do rodzaju danej pracy
oraz potrzeb pracownikw. Kierownictwo powinno zapewni, aby wszyscy pracownicy, na wszystkich stanowiskach pracy byli kompetentni w realizacji postawionych
im zada i zostali odpowiednio przeszkoleni w tym zakresie. System ten powinien
obejmowa:
systematyczne rozeznanie kompetencji wymaganych od kadego czonka zaogi oraz niezbdny zakres szkole, aby uzupeni luki w wiedzy;
analiz przepisw dotyczcych szkole, jakie naley przeprowadza systematycznie;
indywidualn ocen pracownikw wiedzy i poziomu kompetencji;
obowizek utrzymywania zapisw ze szkole.49
Wszystkie jednostki organizacyjne powinny w swoich programach szkoleniowych
uwzgldnia:
ukad organizacyjny w zakresie problematyki bhp oraz rol poszczeglnych
pracownikw i ich zakresem odpowiedzialnoci;
harmonogram prowadzenia szkole pracownikw. Szkolenie powinno obejmowa miejscowy schemat i ukad bhp, zagroenia, ryzyka, rodki zapobiegawcze oraz tryby postpowania w przedmiocie dziaa, jakie naley podj
przed przystpieniem do pracy;
rodki organizacyjne i ocen efektywnoci szkole;
potrzeb szkolenia wszystkich pracownikw, wykonawcw i innych, na przykad pracownikw sezonowych, co do zakresu ich obowizkw. Szkoleni pracownicy powinni zdawa sobie spraw z ryzyka i zagroe zwizanych z wykonywan przez nich prac, kontrolowa podlegych pracownikw w aspekcie
bezpieczestwa wykonywanej przez nich pracy;
49

26

J. Lewandowski, Zarzdzanie bezpieczestwem , op. cit.

ocen ryzyka oraz kontrol technik stosowanych przez projektantw, pracownikw obsugi i konserwacji oraz osoby odpowiedzialne za rozwj procesw i metod pracy;
rol, zadania i zakres odpowiedzialnoci dyrekcji oraz menederw i pracownikw wyszego stopnia celem zapewnienia sprawnego funkcjonowania ukadu zarzdzajcego w dziedzinie kontroli i minimalizowania zagroe dla zdrowia, ryzyka wypadkw oraz innych strat dla zakadu pracy.
Analiza wypadkw w myl art. 236 Kodeksu pracy, kady pracodawca zobowizany jest, pod rygorem kary grzywny, do systematycznego analizowania przyczyny
wypadkw przy pracy i na podstawie ich wynikw stosowania odpowiednie rodkw
profilaktycznych. Powinna ona wskazywa aktualn sytuacj w zakresie wypadkowoci
w zakadzie, rodzaj prac, technologii i stanowisk o szczeglnym zagroeniu wypadkowym oraz zakres dziaa zmierzajcych do usunicia tych zagroe. Do badania wypadkw przy pracy stosowane s rnorodne metody pozyskiwania informacji i analizowania przyczyn wypadkw przy pracy. Metody te czsto wykorzystuj okrelone wczeniej
modele wypadkw przy pracy lub stanowi okrelony tryb postpowania majcy na celu
identyfikacj przyczyn wypadkw.
Motywowanie oraz wzmacnianie zachowa bezpiecznych polega na wpywaniu
na zachowanie si podwadnego za porednictwem takich bodcw, ktre zostan
przez niego przeksztacone w motywy. Motywem jest pragnienie, ch, zamiar, zainteresowanie si czym, sprawiajce, e jednostka wykazuje gotowo celowego zachowania si, ktre moe polega na podjciu lub zaniechaniu dziaania. Motywacja
jest natomiast zintegrowanym zespoem motyww.50 W innym znaczeniu, motywowanie polega na zespole oddziaywa ukierunkowanych na spowodowanie osignicia
zamierzonych celw i efektw oraz oczekiwanych postaw i zachowa ludzi w danej
organizacji.51 Ujcie to kadzie nacisk na motywowanie pracownikw w kierunku osignicia okrelonych wczeniej celw i zaoe, nie pomijajc jednoczenie chci uzyskania okrelonych postaw i zachowa ze strony pracownikw. Motywacja do pracy
jest funkcj (rysunek 1.8) przekonania pracownikw, e ich zachowanie i zwizany
z nim wysiek w procesie pracy, prowadzi do efektywnego wykonania powierzonych
im zada, a osignite wyniki zapewni im uzyskanie nagrd majcych dla nich pozytywn warto, a poprzez uzyskanie nagrody maj moliwo zaspokojenia swoich
potrzeb. 52

50

J. Reykowski, Zasady motywowania kadr w przedsibiorstwie Personel 1998 nr 1.

T. Oleksyn, Praca i paca w zarzdzaniu, Wyd. Midzynarodowa Szkoa Menederw, Warszawa
1997, s. 142.
52
A. Pocztowski, Zarzdzanie zasobami ludzkimi, PWE, Warszawa 2003, s.261.
51

27

Rysunek 1.8. Formua motywacji do pracy

rdo: A. Pocztowski, Zarzdzanie zasobami ludzkimi, PWE, Warszawa 2003, s.261.

Skuteczne zmotywowanie pracownika do wykonywania okrelonych dziaa i uksztatowanie podanych postaw jest dziaaniem wstpnym do rozpoczcia wzmacniania
zachowa bezpiecznych, ktre polegaj na wyraaniu aprobaty i uznania pracownikom,
ktrzy przestrzegajc zasady bezpiecznego postpowania angauj si w dziaania zmierzajce do poprawy bezpieczestwa w miejscu pracy.
Wsppraca midzy pracownikami jest elementem niezbdnym do funkcjonowania kadego zespou pracownikw. Kluczowym aspektem tego zagadnienia jest
prawidowa komunikacja i integracja pomidzy poszczeglnymi pracownikami. Przedsibiorstwo funkcjonuje znacznie sprawniej w sytuacji, gdy wrd pracownikw panuje atmosfera zrozumienia i zaufania. Brak wsppracy pomidzy pracownikami, spowodowany coraz wyszym indywidualizmem, moe powanie wpywa na spowolnienie rozwoju przedsibiorstwa, jak rwnie na tworzenie si sytuacji konfliktowych.
W wyniku potencjalnie istniejcych rnic, rzecz istotn dla kadry zarzdzajcej jest
to, aby problematyka bhp bya elementem dostrzeganym zarwno w ramach poszczeglnych dziedzin funkcjonalnych przedsibiorstwa, jak i pomidzy tymi dziedzinami. W tym celu naley:
uwzgldni oglne potrzeby bhp;
unika zrnicowanych form w dziaaniach zwizanych z bhp;
unika powielania wysikw i marnotrawienia rodkw;
jasno okreli i uwzgldni odpowiedzialno za bhp, na przykad w zakresie
wsplnego uytkowania sprztu, wyposaenia stanowisk pracy;
zapewnia wspprac pomidzy rnymi przedsibiorcami korzystajcymi ze
wsplnego miejsca pracy;
unika powstawania sztucznych barier oraz niepotrzebnych konfliktw;
uwzgldnia wpyw podejmowanych w przedsibiorstwie decyzji na problematyk bhp;
podejmowa zadania okrelone dla bhp, miary ich skutecznoci, plany
i cele realizacyjne s wtopione w zadania gospodarcze i produkcyjne zakadu
oraz spjne z nimi. 53
Podejcia i techniki stanowice bodce obejmuj:
zespoy zadaniowe bhp skadaj si z osb pracujcych w rnych dziedzinach
funkcjonalnych struktury organizacyjnej;

53

28

J. Lewandowski, Zarzdzanie bezpieczestwem , op. cit.

omawianie problemw wsplnych dla cae organizacji przez kierownikw,

specjalistw od spraw bhp, przedstawiciele pracownikw;
przegldy w zakresie bhp.
Kolejnym sposobem ujcia ksztatowania kultury bhp w przedsibiorstwie jest
model opracowany przez R. Lardnera, M. Fleminga i P. Joynera54(rysunek 1.9). Wedug
autorw proces ksztatowania kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie obejmuje
pi etapw. W momencie przechodzenia z poziomu niszego na wyszy nastpuje
podniesienie poziomu kultury bezpieczestwa przy jednoczesnym wzrocie konsekwencji w dziaaniu. Warto zauway, e zadaniem kadego kolejnego etapu jest eliminowanie sabych stron etapu poprzedniego. Z tego powodu niewskazane jest pomijanie ktregokolwiek z nich.
Pierwszym krokiem w modelu przedstawionym na rysunki 1.9 jest inicjowanie
dziaa. Etap ten ma na celu stworzenie odpowiednich podstaw do ksztatowania
kultury bezpieczestwa. Przede wszystkim kadra kierownicza powinna by przekonana o koniecznoci wprowadzenia zmian w celu poprawy poziomu bezpieczestwa
i higieny pracy, a wic podniesienia poziomu kultury. Potrzeba wprowadzenia zmian
w tej sferze bdzie swego rodzaju motorem napdowym do podjcia odpowiednich
dziaa. Kolejnym krokiem jest zaangaowanie kierownictwa w dziaania zmierzajce
do uzyskania okrelonego celu, jakim jest poprawa stanu bezpieczestwa i higieny
pracy. Po zaangaowaniu i wczeniu w prace wszystkich szczebli kadry kierowniczej
nastpuje konieczno partycypacji wszystkich pracownikw oraz dziaania majce
na celu umoliwienie komunikacji i kooperacji na wszystkich szczeblach organizacji.
Ostatnim etapem, ktry powinien trwa nieprzerwanie, jest cige doskonalenie, ktre polega na analizie stanu obecnego, jego dokadnej ocenie oraz prbie denia
do osigania coraz lepszych rezultatw w zakresie bhp. Integraln skadow modelu
stanowi nastpujce elementy:
widoczne zaangaowanie kierownictwa;
wiedza o bezpieczestwie;
wydajno a bezpieczestwo;
doskonalenie organizacji;
badania z zakresu bhp;
zaangaowanie w bezpieczestwo;
percepcja bezpieczestwa;
zaufanie midzy kierownictwem a personelem;
stosunki w pracy i satysfakcja z pracy;
szkolenia z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy. 55

54
R. Lardner, M. Fleming, P. Joyner, Towards a Mature Safety Culture. Institution of Chemical Engineers Conference, Symposium Series No. 148, Menchester 2002.
55
R. Lardner, M. Fleming, P. Joyner, Towards a Mature , op. cit.

29

Rysunek 1.9. Model ksztatowania kultury bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwie

rdo: R. Lardner, M. Fleming, P. Joyner, Towards a Mature Safety Culture. Institution of Chemical Engineers Conference, Symposium Series No. 148, Menchester 2002.

Elementy ksztatowania kultury bezpieczestwa dotycz, oprcz dziaa typowo

organizacyjnych, rwnie sfery psychologicznej pracownikw przedsibiorstwa. Samo
wdroenie i ksztatowanie zasad regulujcych bezpieczestwo w organizacji bdzie
dziaaniem mao skutecznym, jeli nie pozyska si poparcia i wspdziaania osb,
ktrych te przepisy bezporednio dotycz. Przykadem moe by pracownik, ktry
do bezpiecznego wykonywania swojej pracy powinien uywa rkawic ochronnych.
Jeli nie bdzie on odpowiednio poinformowany i jednoczenie przekonany o susznoci korzystania z odziey ochronnej, istnieje due prawdopodobiestwo, i nie zastosuje si on do wymogw bhp, na skutek wzgldnej uciliwoci pracy w rkawicach
ochronnych.
Niekiedy postpowanie kierownictwa moe, w sposb poredni, zachca pracownikw do podejmowania niebezpiecznych zachowa. Przykadem mog by premie za oszczdn eksploatacj pojazdw, w wyniku czego nie s wymieniane we
waciwym czasie czci zamienne. Podobnie, trosk o bezpieczestwo mog zmniejsza premie za szybko wykonania zada czy nadmierna zachta do dodatkowej pracy (w nadgodzinach). Pracownik czsto decyduje si na dodatkowe wynagrodzenie,
kosztem wasnego zdrowia i bezpieczestwa.56 Zmiana wizerunku ryzykanta jako
56

T. Tyszka, Zachowanie niebezpieczne z wyboru [w:] Psychologia i bezpieczestwo pracy, red.

T. Tyszka, Instytut Psychologii PAN, Warszawa 1992.

30

pracownika o wysokich umiejtnociach nie nastpuje automatycznie. Konieczne jest

wic sformuowanie pewnych konsekwentnych procedur organizacyjnych ze strony
kierownictwa, ktre pomog w skutecznym formowaniu i utrzymywaniu na waciwym poziomie kultury bezpieczestwa pracy w organizacji (tabela 1.2).
Tabela 1.2. Dziaania ksztatujce kultur bezpieczestwa pracy

Ksztacenie i edukacja
w dziedzinie bhp

Profilaktyka
wypadkowa

Udzia pracownikw
oraz
zwizkw zawodowych
w zarzdzaniu bhp
Motywowanie
do bezpiecznych
zachowa

Zaangaowanie
kadry kierowniczej

Komunikacja
wewntrzzakadowa

szkolenia w dziedzinie bhp przewidziane przepisami prawa pracy

szkolenia specjalistyczne zgodne z potrzebami zakadu pracy
propagowanie prawidowych bezpiecznych zachowa pracowniczych,
na przykad: plakaty edukacyjne, instrukcje stanowiskowe
programy i akcje edukacyjne w zakresie ochrony zdrowia, na przykad:
akcje zdrowotne
analizowanie zaistniaych zdarze wypadkowych na terenie zakadu pracy
omawianie zdarze wypadkowych z kierownictwem zakadu i jego pracownikami
identyfikowanie przyczyn wypadkowych oraz podejmowanie dziaa zapobiegawczych
prowadzenie konsultacji w dziedzinie bhp
wykorzystywanie wiedzy, umiejtnoci i dowiadczenia pracownikw
w zakresie bhp, na przykad przy analizie ryzyka zawodowego
angaowanie pracownikw, kadry kierowniczej w opracowywanie zakadowych wewntrznych aktw prawnych regulujcych zagadnienia bhp, na
przykad: opracowywanie instrukcji stanowiskowych, programw szkole
nagradzanie pracownikw angaujcych si w dziaania promujce bezpieczn prac
organizacja konkursw wiedzy z zakresu bhp
promowanie waciwych zachowa pracowniczych
waciwa realizacja instruktau stanowiskowego
osobisty przykad, zaangaowanie w sprawy zwizane z bhp
naleyte wykonywanie obowizkw w zakresie bhp
waciwa organizacja stanowiska pracy podlegych pracownikw
udzia w dziaaniach i pracach zwizanych z bhp, na przykad w analizie
i ocenie ryzyka zawodowego, ukadaniu programw szkole
uwzgldnianie spraw zwizanych z bhp w codziennej pracy, na przykad
w planowaniu budetw, planowaniu oraz wdraaniu zmian organizacyjnych i technicznych
informowanie pracownikw o istniejcych zagroeniach, rodkach zapobiegawczych w zakadzie pracy, na przykad w trakcie szkole, karty oceny ryzyka zawodowego
wydawanie zarzdze regulujcych kwestie bhp
okrelanie jasnych procedur postpowania w sytuacjach awaryjnych, zagroenia
omawianie stanu bhp z pracownikami i kierownictwem zakadu, na przykad: udzia w zebraniach, wydawanie gazetek, zamieszczanie informacji na
wewntrznych stronach internetowych

rdo: J. Chmielewski, Kultura bezpieczestwa i higieny pracy Praca i Zdrowie 2009 nr 10, s. 40.

31

Rysunek 1.10. Zaleno bezpieczestwa i higieny pracy od warunkw pracy

rdo: E. Kowal, Ekonomiczno-spoeczne aspekty ergonomii, PWN, Warszawa-Pozna 2002, s. 115.

Ksztatowanie waciwej kultury bezpieczestwa powinno zosta oparte na trzech

zasadach:
zasadzie elastycznoci ktrej podstaw jest zaoenia, e bdy ludzkie s
nieuniknione ze wzgldu na indywidualne i organizacyjne uwarunkowania;
system musi by elastyczny; jednym z przykadw podejcia elastycznego jest
wyznaczanie granic tolerowania bdw oraz akcentowanie, e elastyczno
wymaga by ludzie niejednokrotnie podejmowali decyzje bez oczekiwania na
konieczne instrukcje;
zasadzie uczenia si na podstawie wypadkw i normalnych warunkw pracy
poprzez akcentowanie rozumienia normalnych warunkw pracy i uczenia
si na podstawie dowiadcze z wypadkw przy pracy; proces uczenia si
wymaga raportowania wypadkw przy pracy i rozpoznania strategii adaptacyjnych, przy jednoczesnym braku tolerancji dla zachowa karygodnych;
zasadzie wiadomoci oznaczajcej, e wszyscy uczestnicy procesu znaj
swj status, ale rwnie status obronny systemu bezpieczestwa pracy; wie-

32

dz rwnie jak rol odgrywaj sami w systemie zarzdzania bhp oraz jak
rol odgrywaj systemy w kontekcie zarzdzania organizacj.57
Wdraajc strategi bezpiecznej pracy i podnoszc poziom kultury bhp w przedsibiorstwie warto podkreli zaleno, ktra wystpuje pomidzy poziomem bezpieczestwa i higieny pracy a warunkami pracy (rysunek 1.10).
Wraz z popraw warunkw pracy podnosi si poziom bezpieczestwa w miejscu
pracy. Zaprezentowana zaleno wskazuje na nierozerwalno obu tych zagadnie.
Im lepsze warunki pracy, tym wyszy poziom bezpieczestwa. W pocztkowych fazach
majcych na celu popraw warunkw pracy obserwuje si znaczcy wzrost poziomu
bezpieczestwa. Po osigniciu dopuszczalnych warunkw pracy i zredukowaniu ryzyka do poziomu akceptowalnego, poprawa warunkw pracy w minimalny sposb
wpywa na popraw poziomu bezpieczestwa. Wynika to midzy innymi z faktu,
e w pierwszej kolejnoci podejmuje si dziaania organizacyjno-techniczne w celu
zapobiegania wypadkom przy pracy. Przyczyniaj si one do zmniejszenia zagroe
na stanowisku pracy, przez co przyczyniaj si do tworzenia bezpiecznych warunkw.

1.2. Kultura bezpieczestwa i higieny pracy a wypadkowo

Zwizek midzy liczb wystpujcych w organizacji wypadkw i zdarze potencjalnie
wypadkowych a kultur bezpieczestwa i higieny pracy by niejednokrotnie przedmiotem wielu bada i analiz. Skutki najbardziej dramatycznych w dziejach wiata katastrof i wypadkw majcych miejsce w przeszoci czsto odnosz si do kultury bezpieczestwa. W toku postpowania wyjaniajcego zdarze takich, jak: awaria elektrowni jdrowej w Czarnobylu (1986), wybuch na platformie wydobywczej Piper Alpha
na Morzu Pnocnym (1988), poar na stacji metra Kings Cross w Londynie (1987) czy
zatonicie promu pasaerskiego Herald of Free Enterpise (1987), jako gwn przyczyn wskazuje si niski poziom kultury bezpieczestwa tych obiektw.58
Pewne specyficzne waciwoci i elementy skadowe kultury bhp pozostaj w korelacji z przyczynowoci i czstoci wystpowania wypadkw i chorb zawodowych
(rysunek 1.11).

57

T.A. Saurin, C.T. Formoso, F.B. Cambraia, An analysis of construction safety best practices from a
cognitive systems engineering perspective Safety Science" 2008 Vol. 46, No. 8, pp. 1169-1183.
58
T. Lee, K. Harrison, Assessing safety culture in nuclear power station Safety Science 2000 Vol. 34,
No. 1-3.

33

Rysunek 1.11. Model wpywu kultury bhp na czsto wypadkw i chorb zawodowych
rdo: R. Studenski, Psychologia pracy, Politechnika Warszawska, Warszawa 1999.

Wypadki przy pracy s zawsze stanem nieplanowanym i niepodanym w dziaalnoci zakadu. Wskutek niewaciwie realizowanej i nadzorowanej przez kierownictwo
polityki bezpieczestwa, maej roli przypisywanej zarzdzaniu bezpieczestwem, pracownicy przebywaj w niebezpiecznych warunkach pracy lub podejmuj szereg ryzykownych dziaa, ktre zwikszaj prawdopodobiestwo wystpienia wypadkw bd
chorb zawodowych. Nieuwzgldnienie w strategii dotyczcej bezpieczestwa i higieny pracy, elementw odnoszcych si do zagroe generowanych przez otoczenie
organizacji oraz wynikajcych z postpowania samych pracownikw i warunkw,
w jakich wykonywana jest praca jest wyrazem gbokiej ignorancji dla spraw bezpieczestwa zdrowia i ycia ludzkiego. Nieprzestrzeganie przepisw i norm, powszechna
tolerancja i akceptacja ryzyka, brak waciwej identyfikacji i wiadomoci zagroe,
przyzwolenie dla niebezpiecznych praktyk, to gwne determinanty wypadkw,
a rwnoczenie symptom niskiej kultury bezpieczestwa. Tym samym kultura bezpieczestwa jest swoist reakcj na ryzyko zawodowe, przejawiajc si umiejtnoci
wycigania wnioskw z katastrof i wypadkw, przewidywania zdarze i sytuacji niebezpiecznych i przedsiwzicia odpowiednich rodkw prewencyjnych na przyszo.
Badania prowadzone w latach 1996-1997 w kilku przedsibiorstwach przemysu
papierniczego w Wielkiej Brytanii wykazay jednoznacznie zwizek kultury bhp z wypadkowoci.59 W organizacjach, w ktrych poziom kultury bezpieczestwa by wyszy
odnotowano jednoczenie nisze wskaniki wypadkw, w przedsibiorstwach o najniszym poziomie kultury bezpieczestwa wskaniki wypadkw byy zdecydowanie
wysze w porwnaniu ze wskanikami wypadkw w innych zakadach. Ponadto,
w przedsibiorstwach o wysokim poziomie kultury bezpieczestwa zaobserwowano
midzy innymi:
lepsz indywidualn wiadomo w zakresie bezpieczestwa;
wysze morale pracownikw;
wiksze wzajemne zaufanie midzy kierownictwem a robotnikami;
dobre uczenie si organizacyjne;
akceptacj przyjcia osobistej odpowiedzialnoci za bezpieczestwo. 60
59
C. Horbury, R. Bottomley, Research into health and safety in the paper industry, Heath and Safety
Laboratory, IR/RAS/98/2, Buxton 1997.
60
M. Milczarek, Kultura bezpieczestwa w przedsibiorstwie, op. cit.

34

Nie ulega wic wtpliwoci, e istnienie wysokiej kultury bezpieczestwa organizacji niesie szerokie spektrum korzyci, a stopie kultury bezpieczestwa organizacji
moe zosta ustalony na podstawie umiejtnoci tej organizacji do podejmowania
takich decyzji i ksztatowania takich postaw i dziaa oraz stosowania rozwiza technicznych, organizacyjnych i psychologicznych, ktre w sposb pewny i skuteczny zagwarantuj ochron ycia i zdrowia pracownikw.
Analiza literatury pozwala na stwierdzenie, e w wielu przedsibiorstwach panuje
niska kultura bezpieczestwa pracy majca odzwierciedlenie w braku chci i potrzeby
do wkadania maksymalnego wysiku na rzecz ochrony zdrowia i ycia. Wielokrotnie
cenniejsze wydaj si pracownikom zarobione pienidze, skrcony czas pracy, atwiejsze wykonywanie zada z pominiciem wymaga proceduralnych. Dowodzi to nieskutecznoci najczciej stosowanych w praktyce rodkw przymusu w dziedzinie bezpieczestwa pracy. Majc na uwadze rnorodno rodkw motywujcych, w tym finansowe rodki zachty, a take rodki perswazji, czyli apele, informacje, propagand,
wydaje si niezbdne wskazanie szeroko pojtych strat, jakie pociga za sob wypadek przy pracy.61 Zachowanie ryzykowne z punktu widzenia pracownika niesie ze sob
zwykle jak wymiern korzy, na przykad pominicie wymaganych procedur powoduje szybsze wykonanie zadania. Patrzc przez pryzmat zaoszczdzenia czasu ludzie s
czsto skonni podejmowa ryzyko, gdy ewentualne tragiczne konsekwencje swoich
czynw s o wiele mniej przekonujce ni wiadomo natychmiastowej korzyci. Dodatkowe wzmocnienie tej tezy stanowi fakt, e zachowanie ryzykowne nie zawsze musi
doprowadzi do wypadku a przewiadczeni o tym, e wypadek im si nie przydarzy.
W Polsce w cigu ostatnich dwudziestu lat w wypadkach przy pracy zgino
12 300 pracownikw, a poszkodowanych zostao 2 000 000 osb.62 Na poziom wypadkowoci w Polsce, zwaszcza w budownictwie, grnictwie, transporcie, przemyle
chemicznym i lekkim, oprcz kondycji finansowej firm i sytuacji na rynku pracy, zasadniczy wpyw ma poziom kultury bezpieczestwa pracy oraz kultury technicznej
w przedsibiorstwach. Liczba ujawnianych przez inspektorw pracy podczas kontroli
przypadkw lekcewaenia zagroe oraz polece przeoonych, przekada si na niestosowanie lub nieprawidowe uytkowanie sprztu i rodkw ochrony indywidualnej.
W wielu zakadach akceptuje si podejmowanie przez pracownikw ryzyka utraty
ycia lub zdrowia. Analiza danych statystycznych dotyczcych wypadkw przy pracy
w I proczu 2010 roku pozwala stwierdzi dominujcy udzia przyczyn zwizanych
z niewaciwym zachowaniem czowieka i z organizacj pracy (rysunek 1.12).
Bdy ludzkie przejawiajce si w nagminnym amaniu przepisw i zasad bhp,
braku wiedzy i umiejtnoci wykonywania pracy w sposb bezpieczny oraz niedoszacowanie ryzyka spowodoway ponad poow wszystkich wypadkw. Wyznacznikiem
61
Z. Niczyporuk, W. Przenniak, The consequences of work-related accidents as a factor motivating
staff to safe behaviors Archives of Mining Sciences 2007 Vol. 52, No. 4, p. 611-627.
62
[Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: www.pip.gov.pl [Data wejcia: 17-01-2010].

35

czstotliwoci wypadkw s nie tylko zagroenia wynikajce ze stosowanych maszyn i

urzdze, wady konstrukcyjne, niewaciwy stan rodka materialnego czy oglnie
pojmowane zagroenia wynikajce z organizacji pracy, ale te uwarunkowania ludzkiego postpowania oraz wewntrznej motywacji do ksztatowania bezpiecznych
warunkw pracy. Motywy podejmowania przez pracownikw niebezpiecznych zachowa stanowi odwieczn zagadk pracownikw sub bhp oraz osb zajmujcych
si wdraaniem systemu zarzdzania bezpieczestwem w organizacji.
Nieprawidowe zachowanie si pracownika

55,510.00

Niewaciwa organizacja pracy lub

stanowiska pracy

10,520.00

Niewaciwy stan czynnika materialnego

9,190.00

Brak lub niewaciwe posugiwanie si

czynnikiem materialnym

7,050.00

Niewaciwe samowolne zachowanie si

pracownika

6,850.00

Niewaciwy stan psychofizyczny czowieka

1,860.00

Nieuywanie sprztu ochronnego

1,430.00
0

20

40

60

[%]

Rysunek 1.12. Przyczyny wypadkw przy pracy w I proczu 2010 roku [%]
rdo: opracowanie wasne na podstawie Wypadki przy pracy w I proczu 2010 r., Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa 2010.

Skoro zdecydowana wikszo wypadkw w przedsibiorstwach powstaje na skutek niebezpiecznych zachowa i niebezpiecznych warunkw tkwicych w rodowisku
pracy organizacja koncentrujc si na przyczynach niebezpiecznych zachowa, jest
w stanie wygenerowa natychmiastowe i wymierne zmniejszenie czstoci i cikoci
wypadkw. wiadomo pracownikw o istniejcych zagroeniach i przyjcie aktywnej postawy wobec wystpujcego niebezpieczestwa stanowi podstaw dziaa
prewencyjnych. Dla bardziej obrazowego nakrelenia problemu moe posuy przykad jednej z restauracji, w ktrej odnotowywano duy wskanik czstoci wypadkw
na skutek polizgnicia si i upadku na rwnej powierzchni mimo, e inne restauracje
dziaajce w identycznym rodowisku, posiadajce wspln polityk bezpieczestwa
i stosujce te same procedury nie odnotowyway tylu zdarze wypadkowych. Rozbieno w czstoci wystpowania wypadkw okazaa si by wynikiem dyferencjacji
poziomu kultury bezpieczestwa przejawiajcego si zrnicowanymi postawami
pracownikw wobec zagroenia. Mianowicie, w restauracjach o niskiej wypadkowoci,
36

pracownicy na bieco usuwali przyczyny liskiej podogi wycierajc wszelkie lady jej
zanieczyszczenia, podczas gdy pracownicy restauracji o duej czstotliwoci zdarze
wypadkowych po prostu zaakceptowali fakt, e podogi byy liskie i nie traktowali ich
jako szczeglnego czynnika wypadkotwrczego. W tej restauracji kwestia liskiej podogi istniaa jako odrbny problem bezpieczestwa, podczas gdy w innych zakadach
zostaa ona wczona do standardowych procedur operacyjnych przedsibiorstwa.63
Przytoczony przykad dowodzi, e uwaga przykadana do waciwego postrzegania
kwestii zwizanych z bezpieczestwem oraz brak akceptacji dla postaw ryzykownych
rzutuje na liczb wypadkw w organizacji.
Poszczeglne przedsibiorstwa rni si pod wzgldem iloci wystpujcych wypadkw, ktre s skutkiem pracy w niebezpiecznych warunkach lub/i podejmowania
przez zatrudnionych w niej pracownikw nieodpowiedzialnych, ryzykownych zachowa.
Zaproponowana przez M.S. Sandersa matematyczna wykadnia bezpiecznego wykonania pracy zakada, e64:

BW = f(ZBW MBW )

(1)

gdzie:
BW
bezpieczne wykonanie pracy
ZBW
zdolnoci do bezpiecznego wykonania
MBW motywacji do bezpiecznego wykonania
z kolei:

ZBW = f [P (W + D)]

(2)

gdzie:
P
postawa wobec ryzyka,
W
wiedza o zagroeniach,
D
dowiadczenie w pracy w zagroeniu;
natomiast:

MBW = f (OWBW ORBW V)

(3)
gdzie:
OWBW oczekiwany wysiek zwizany z bezpiecznym wykonaniem zadania,
ORBW oczekiwany rezultat bezpiecznego wykonania zadania,
V
warto, jak dla pracownika stanowi bezpieczne wykonanie.
W celu zbadania wpywu wielu czynnikw na ksztatowanie podanych zachowa pracownikw posuono si modelem przedstawionym na rysunku 1.13, na ktrym zaznaczono nastpujce zmienne wpywajce na zachowania bezpieczne w pracy
i w yciu codziennym:
63

J.E. Roughton, J.J. Mercurio, Developing an effective safety culture: a leadership approach, Butterworth-Heinemann, Massachusetts 2002.
64
M.S. Sanders, J.M. Peay, Human factors in mining (IC 9182)., PA: U.S. Department of the Interior,
Bureau of Mines, Pittsburgh 1988.

37

ogln kultur bezpieczestwa w przedsibiorstwie;

indywidualne dowiadczenia w sytuacji zagroenia zdrowia i ycia (lk, gniew,
ciekawo);
sta pracy (poziom dowiadczenia zawodowego);
wiek;
poczucie kontroli i jej umiejscowienie;
potrzeby stymulacji i reaktywno (cechy temperamentu).65

Rysunek 1.13. Schemat wpywu czynnikw indywidualnych i rodowiskowych na zachowania bezpieczne

rdo: A. Najmiec, M. Milczarek, Indywidualne uwarunkowania bezpiecznych zachowa pracownikw
Bezpieczestwo Pracy 2003 nr 6, s. 5.

Bez wtpienia powysze czynniki odgrywaj znaczc rol w podejmowaniu przez

pracownikw bardziej lub mniej odpowiedzialnych i bezpiecznych decyzji. Warto skupi si zwaszcza na dwch wymienionych elementach: dowiadczeniu zawodowym
i stau pracy. Zmienne te determinuj wskanik wypadkowoci.

65

38

A. Najmiec, M. Milczarek, Indywidualne uwarunkowania..., op. cit., s. 5.

[%]
30

28,1

25
21,5
20

17,1
13,4

15
10,7

9,2

10
5
0
1 rok i mniej

2-3 lata

4-5 lat

6-10 lat

11-15 lat

16 lat i wicej

sta pracy
Rysunek 1.14. Poszkodowani w wypadkach przy pracy w I proczu 2010 roku wedug stau pracy
rdo: opracowanie wasne na Wypadki przy pracy w I proczu 2010 r., Gwny Urzd Statystyczny,
Warszawa 2010.

Analizujc sta pracy na zajmowanym stanowisku przez osoby, ktre ulegy wypadkom mona zauway, e prawie poowa (49,6%) spord nich to osoby ze staem
do 3 lat, a prawie jedna trzecia (28,1%) to osoby o stau nieprzekraczajcym 1 roku.
Jest to wyrany sygna do refleksji nad jakoci prowadzonego szkolenia wstpnego
bhp oraz instruktau stanowiskowego. Na uwag zasuguje te fakt, e nastpn najliczniejsz grup osb poszkodowanych s pracownicy dowiadczeni, o stau pracy od
6 do 10 lat (13,4%) oraz przekraczajcym 16 lat na danym stanowisku (17,1%).
Dowiadczenie w pracy ma wpyw na zdolno podejmowania ryzyka i niebezpiecznego postpowania (rysunek 1.15). Wydawa by si mogo, e ludzie biegli
w swojej dziedzinie pracy i bogaci w dowiadczenie zawodowe s inicjatorami
i propagatorami bezpiecznych zachowa, a jednak wypadkom ulegaj pracownicy
o dugim stau pracy. Przyczyn takiego stanu rzeczy naley upatrywa raczej w biologicznych i psychofizycznych uwarunkowaniach czowieka. Pracujc przez kilka lat
na danym stanowisku, ludzie nabieraj niezbdnej wprawy w wykonywaniu codziennych czynnoci, wzrasta ich poziom wiedzy i wiadomo zagroe, maleje te tendencja do niebezpiecznych zachowa. Natomiast z biegiem lat umacniaj si w pracownikach przekonania o nieomylnoci postpowaniai przyzwyczajenie do starych
nawykw. Zgubna w skutkach okazuje si by te upiona czujno, rutyna i brak
wiadomoci spadku wydolnoci fizycznej i zdolnoci sensorycznych (such, wzrok,
refleks).

39

Rysunek 1.15. Wpyw dowiadczenia w pracy na poziom zachowa bezpiecznych za porednictwem kultury bezpieczestwa w miejscu pracy
rdo: A. Najmiec, M. Milczarek, Indywidualne uwarunkowania bezpiecznych zachowa pracownikw
Bezpieczestwo Pracy 2003 nr 6, s. 5.
[%]
55
50

47,0.0

49,0.0

50,0.0

50,0.0

31-35 lat

36-40 lat

41-50 lat

52,0.0

45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
< 30 lat

> 50 lat wiek

Rysunek 1.16. Poziom kultury bezpieczestwa w rnych grupach wiekowych

rdo: M. Milczarek, Kultura bezpieczestwa w organizacji a zachowania bezpieczne jednostki poza prac,
II etap programu wieloletniego Dostosowanie warunkw pracy w Polsce do standardw Unii Europejskiej, CIOP-PIB, Warszawa 2004.

Badania prowadzone w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy Pastwowym

Instytucie Badawczym wykazay, e osoby mode charakteryzuje niszy poziom indywidualnej kultury bezpieczestwa (rysunek 1.16). Modzi znacznie czciej deklarowali, e Czsto inne sprawy s dla mnie waniejsze od wasnego bezpieczestwa, yj
40

chwil biec i nie zastanawiam si nad tym, jak to, co robi teraz, wpynie na moje
zdrowie w przyszoci, a take, e Nie rezygnuj z czego, na co mam wielk ochot,
nawet gdy jest to niebezpieczne dla mojego zdrowia. Wynika z tego, e osoby modsze i starsze w rny sposb postrzegaj te same zagroenia. Im dana osoba jest
modsza, tym mniejsza jest postrzegana przez ni waga zagroe zwizanych ze zdrowiem, a wiksze obawy dotycz spraw finansowych (w przypadku osb starszych obserwuje si odwrotn tendencj). Modzi pracownicy nieprzykadajcy duej wagi
do ochrony swojego zdrowia, mog rwnie ze wzgldw finansowych decydowa si
na prac w niebezpiecznych warunkach (w ktrej pracodawca nie zapewni odpowiednich rodkw bezpieczestwa) lub podejmowa zachowania niebezpieczne
i nadmiernie ryzykowne w pracy. Mody pracownik najczciej bezdyskusyjnie przyjmuje reguy panujce w danym przedsibiorstwie. Nie posiada on wystarczajcych
umiejtnoci spoecznych, aby w kadej sytuacji, kiedy obawia si o swoje bezpieczestwo, sprzeciwi si grupie wsppracownikw i wyrazi gono swoje wtpliwoci.
Uwarunkowania te maj wpyw na proces adaptacji do fizycznych warunkw pracy,
w znacznym stopniu przy jednoczesnym braku dowiadczenia zawodowego zwikszajc podatno modego pracownika na urazy i wypadki.66
Z drugiej strony, modzi pracownicy s bardziej podatni na dziaania perswazyjne.
O wiele szybciej i sprawniej mona wypracowa w modym pracowniku postawy
i nawyki probezpieczne oraz przekona go do codziennego wdraania zachowa sprzyjajcych bezpieczestwu pracy, poniewa na etapie ksztatowania swojej wiadomoci
pracy (poznawania atmosfery panujcej z zakadzie, organizacji pracy, osobowoci
kierownika i jego stosunku do kwestii bezpieczestwa), jest on skonny zaadoptowa
szereg norm, regu i procedur wynikajcych z przepisw i wymaga bezpieczestwa.
Chocia prawo nie nakada na pracodawcw specjalnych obowizkw w stosunku
do modych pracownikw (18-26-letnich), to powinni oni umoliwi modemu pracownikowi bezpieczny start w ycie zawodowe. Pracodawcy powinni mie wiadomo, e jest to grupa w szczeglnym stopniu naraona na wypadki i urazy. Nie wolno
zapomina, e ksztatowaniu waciwych postaw modych pracownikw su, midzy
innymi szkolenia w dziedzinie bezpieczestwa i higieny pracy. Mody pracownik, przed
przystpieniem do wykonywania powierzonych mu zada musi odby szkolenie
wstpne (instrukta oglny i stanowiskowy), a pracodawca jest zobowizany mu je
zapewni. Prowadzone w zakadzie pracy szkolenia i instruktae w zakresie bhp, powinny wic uwzgldnia specyficzne cechy modych pracownikw takie, jak:
stres zwizany z podjciem nowej, czsto pierwszej pracy;
konieczno radzenia sobie na trudnym i wymagajcym rynku pracy;
brak dowiadczenia yciowego i zawodowego;
66
M. Milczarek, Kultura bezpieczestwa w organizacji a zachowania bezpieczne jednostki poza prac,
II etap programu wieloletniego Dostosowanie warunkw pracy w Polsce do standardw Unii Europejskiej, temat VI-12.03, CIOP-PIB, Warszawa 2004.

41

czsto teoretyczna wiedza na temat rnych zagroe;

brak umiejtnoci przewidywania, jakie mog by skutki zagroe;
brak umiejtnoci szybkiego i skutecznego reagowania w sytuacjach niebezpiecznych;
niedojrzao psychiczna.
Modzi pracownicy powinni by dokadnie informowani o obowizkach i prawach
wynikajcych z przepisw bhp, a ich przeoeni odpowiednio przeszkoleni powinni zapewni im odpowiedni pomoc i wsparcie. Pomimo podejmowanych wielu inicjatyw,
wci istnieje potrzeba promowania tematyki bezpieczestwa wrd osb modych.67
Problem ksztacenia pracownikw w dziedzinie bezpieczestwa i higieny pracy
jest bardzo wany dla kadej gazi gospodarki zarwno dla przemysu, handlu, rolnictwa i innych dziedzin ycia gospodarczego. Kierownictwo organizacji, dc do wyksztacenia pozytywnego stosunku do pracy, jak rwnie kultury bezpieczestwa,
powinno wic stara si jak najlepiej wypenia naoone na niego obowizki w tym
zakresie.68
Przedsibiorstwo nie zatrudnia tylko i wycznie modych pracownikw. Bez wzgldu na wiek zatrudnionej kadry pracowniczej, w celu osignicia prawidowego poziomu kultury bezpiecznej pracy ustawowy obowizek w zakresie szkole pracowniczych
musi i powinien by przez pracodawcw rzetelnie realizowany. Istot szkole bhp jest
przede wszystkim:
zaznajomienie pracownika z czynnikami rodowiska pracy mogcymi powodowa zagroenia dla jego bezpieczestwa i zdrowia oraz ryzykiem zawodowym zwizanym z wykonywan prac;
nabycie przez pracownika umiejtnoci ochrony przed zagroeniami oraz
udzielenie pierwszej pomocy w sytuacji wypadkw lub awarii;
zapoznanie pracownika z podstawowymi przepisami oraz zasadami bezpieczestwa i higieny pracy oraz metodami wykonywania pracy w sposb bezpieczny.
Osoba przeprowadzajca w przedsibiorstwie szkolenia bhp powinna wic mie
wiadomo ich roli w caoci procesu pracy, a take w caym systemie ksztatowania
bezpiecznych zachowa, poniewa mody pracownik ju od pierwszych chwil styka si
z rnymi sytuacjami zawodowymi i innymi pracownikami wyrabiajc w sobie okrelone nastawienie wobec swych dziaa. Nastawienie to moe by pozytywne lub
negatywne i w efekcie rzutuje na dalsze postpowanie, zgodne bd niezgodne z zasadami i przepisami warunkujcymi bezpieczestwo pracy. To jak uksztatowana zostanie wraliwo na zagadnienia bezpieczestwa pracy wieego pracownika
w duym stopniu bdzie zaleao od sposobu przekazywania mu elementarnych zasad
67
68

s. 140.

42

M. Milczarek, Modzi pracownicy bezpieczny start Bezpieczestwo Pracy 2006 nr 1, s. 2-3.

J. Chmielewski, Instrukta stanowiskowy a kultura bezpieczestwa Pedagogika Pracy 2006 nr 49,

bezpieczestwa podczas szkolenia wstpnego oraz jakoci szkole okresowych, ktre

zdobyt wiedz systematyzuj, utrwalaj i aktualizuj. Niestety, w wielu przedsibiorstwach rola szkole bhp jest wci przez pracodawcw marginalizowana, a sama ich
metodyka pozostawia wiele do yczenia. Do najczstszych uchybie w tym obszarze
nale:
niewywizywanie si przez pracodawcw z obowizku przeprowadzania szkole w dziedzinie bhp (zwaszcza instruktay stanowiskowych);
nieprawidowe przygotowanie merytoryczne osb przeprowadzajcych szkolenia (brak wiedzy praktycznej i kompetencji);
nierealizowanie w peni zaoe programowych zawartych w ramowych programach szkole przez osoby szkolce.
W wikszoci przedsibiorstw wypadki najczciej zdarzaj si, poniewa pracownicy bez wzgldu na wiek i sta pracy albo nie potrafi rozpozna zagroe, albo wskutek choroby, zmczenia, stresu czy nietrzewoci nie s w stanie postpowa uwanie.
Zdarza si te, e wiadomie podejmuj ryzyko.69 Znane s przypadki wielu firm, ktre
wraz z wprowadzaniem nowoczesnej technologii zmuszone byy zatrudni nowych
pracownikw w miejsce wczeniej zatrudnionych na podobnych stanowiskach. Wynikao to z faktu, e dotychczasowi pracownicy nie umieli zaakceptowa zmian i koniecznoci zachowania wyszych standardw w zakresie kultury bezpieczestwa,
a w szczeglnoci cisego przestrzegania instrukcji i zasad postpowania w okrelonych sytuacjach.
Punktem wyjcia do analizy zachowa jest poznanie motyww postpowania pracownikw. Najczciej wskazywane niebezpieczne warunki pracy i postpowanie s
midzy innymi skutkiem:
uomnoci prawa w zakresie bezpieczestwa pracy;
negatywnej postawy pracownikw wobec przepisw bezpieczestwa;
niedoskonaoci systemu edukacyjnego (na wszystkich etapach ycia czowieka);
niepoprawnego funkcjonowania nadzoru (akceptacja zagroe, tolerancja zachowa ryzykownych);
maej wagi przywizywanej do problematyki bezpieczestwa przez najwysze
kierownictwo zakadu;
niskiej kultury technicznej;
niedoinwestowania w rodki ochrony indywidualnej i zbiorowej;
braku odpowiednich kwalifikacji i dowiadczenia zawodowego pracownikw
(dugi sta pracy prowadzi z kolei do niebezpiecznej rutyny w pracy);
maej wiadomoci zagroe i wiedzy na temat skutkw wypadkw;
niedoszacowania konsekwencji niewaciwych zachowa i postaw;

69

A. Szczygielska, Promowanie bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwach na przykadzie Forum Liderw Bezpiecznej Pracy Bezpieczestwo Pracy 2009 nr 4, s. 27.

43

niskiej wartoci przypisywanej yciu, zdrowiu i bezpieczestwu przez pracownikw;

posiadanych cech osobowych pracownikw (na przykad nadmierny optymizm, dua pewno siebie, przekonania o umiejtnoci zarzdzania niebezpieczestwem);
odnoszenia negatywnych konsekwencji dziaa, jako moliwych tylko w odniesieniu do innych osb. 70
W analizach wpywu czynnika ludzkiego na przyczyn wypadku najczciej pomija
si zmienne psychologiczne przypisane indywidualnej jednostce, jako dane trudne
do uzyskania i obarczone bdami pomiaru. Zachowania pracownikw w sytuacji ryzyka mog by nastpstwem:
wiadomych wyborw przy penej analizie korzyci i strat;
nawykw i przyzwyczaje;
naladowania postpowania innych osb;
podporzdkowania si zasadom i normom. 71
Analiza i modelowanie zachowa, ksztatowanie postaw, a w duszej perspektywie kultury bezpieczestwa, to jedno z najefektywniejszych sposobw przeciwdziaania wypadkom. Z drugiej strony, kluczem do osignicia kultury bezpieczestwa jest
uznanie, e wypadkom mona zapobiec poprzez ustalone zasady i procedury wykonywania pracy, cige poszukiwanie najlepszych rozwiza w kwestii zapewnienia
bezpieczestwa pracy oraz nieustanne denie do wyksztatowania w pracownikach
bezpiecznych zachowa i postaw. O ile przy odpowiednim nakadzie rodkw finansowych i zaangaowaniu kierownictwa oraz sprawnie dziaajcym systemie zarzdzania bezpieczestwem pracy w organizacji mona zachowa kontrol nad odpowiednimi warunkami rodowiska pracy, o tyle walka z nieprawidowymi zachowaniami
pracownikw moe nastrcza nie lada trudnoci. Jedn z przyczyn takiego stanu
rzeczy s skostniae, mao efektywne, od lat niezmienne rodki zaradcze (dyscyplina,
procedury, dodatkowe szkolenia o tematyce bhp, ocena ryzyka zawodowego na stanowisku pracy), ktre swoj form i przekazem nie wydaj si by wystarczajco
atrakcyjne dla pracownikw, przez co nie mog by narzdziem zgbiania rde
niewaciwych zachowa a tym bardziej katalizatorem podanych zmian. Bezpieczestwo oparte na Zachowaniach, znane rwnie pod skrtem BBS (Behavioural
Based Safety) umoliwia pomiar i modelowanie zachowa, wzmocnienie zachowa
bezpiecznych, identyfikacj barier blokujcych zachowania bezpieczne, przez co moliwe jest z czasem wyeliminowanie ryzykownych zachowa zanim doprowadz one do
wypadku. Pracownicy zaangaowani w zakresie bezpieczestwa pracy, rozmawiajcy
bez zahamowa na ten temat, przejawiaj wiksze zaangaowanie rwnie w innych
70

R. Studenski, Organizacja bezpiecznej, op. cit., s. 15.

M. Goszczyska, Czowiek wobec zagroe. Psychospoeczne uwarunkowania oceny i akceptacji ryzyka, Wyd. ak, Warszawa 1997.
71

44

dziedzinach, takich jak: jako, produktywno, pomysy w zakresie innowacji i udoskonale. Fakt, i najwiksze znane na wiecie korporacje stosuj od wielu lat to rozwizanie, wiadczy o tym, e jest to sprawne i dugotrwae narzdzie prewencji wypadkowej prowadzce do staego zmniejszania liczby wypadkw przy pracy i budowania silnej kultury bezpieczestwa organizacji.72
Ze wzgldu na ogromny wpyw bezpieczestwa pracy na ycie i zdrowie czowieka
naley o bhp mwi czsto, dobitnie, otwarcie, jzykiem zrozumiaym, przystpnym
i akceptowalnym przez odbiorc. Czsto jednak pracownicy suby bhp w zakadzie
pracy, kierownicy i pracodawcy nie potrafi nawiza nici dialogu na tematy tak newralgiczne, jak bezpieczestwo swoich pracownikw, wykazujc tym samym marginalizowanie problemu. Co wicej, sami pracownicy niechtnie poruszaj lub staraj si
unika tych zagadnie we wasnym gronie. Braki pracownikw sub bhp w takich
dziedzinach jak: prewencja wypadkowa, etyka zawodowa, techniki komunikacji,
czy choby socjologia i psychologia przekadaj si na ksztatowanie niskiej kultury
bezpieczestwa w organizacji. Jak mona przeprowadzi rzetelne i skuteczne postpowanie powypadkowe wyjaniajce przyczyny i okolicznoci wypadku, jeli nie potrafimy sucha i zrozumie? Jak w sposb obiektywny wysucha wyjanie poszkodowanego i zebra informacje od wiadkw, gdy barier staje si wzajemna komunikacja? Jednym z najefektywniejszych sposobw poprawy poziomu kultury bezpieczestwa, a jednoczenie zwikszenia skutecznoci dziaa prewencyjnych i zapobiegawczych, jest usprawnienie kultury i komunikacji zwizanej z bezpieczestwem w przedsibiorstwie.
Badanie kultury bezpieczestwa przeprowadzone przez Safety Performance Solutions Inc. (SPS) w setkach firm wskazuje, e 90% respondentw jest zdania, e pracownicy wykonujcy zadania w niebezpiecznych warunkach powinni zachowa szczegln ostrono i zwraca uwag wsppracownikom, ktrzy podejmuj ryzykowne
zachowania. Prawie 85% respondentw jest skonnych udzieli korygujcej informacji
zwrotnej, gdy wsppracownik wykazuje zachowanie zagraajce bezpieczestwu.
Niestety w praktyce, pracownicy czsto nie wykazuj inicjatywy i nie mwi gono
o zaobserwowanych niebezpiecznych poczynaniach swoich kolegw, nawet jeli
morale podpowiada im, e powinni to zrobi. Alarmujcy jest fakt, e w rzeczywistoci
tylko 60% ankietowanych przyznaje si do dostarczania zwierzchnikom informacji
o zagroeniach (feedback). Pracownicy, zapytani o przyczyny tak diametralnej rnicy
midzy ocen sytuacji (powinnoci zwrcenia uwagi), a ich faktycznymi zachowaniami pod ktem udzielenia korygujcej informacji innym osobom, wskazywali najczciej odpowiedzi:
Kto, komu zwrc uwag odnonie bezpieczestwa, moe si zdenerwowa.
Nie chc stwarza problemw ani powodw do nawrzeszczenia na mnie;
72

M. Kolik, Kompleksowe podejcie do bezpieczestwa pracy Przyjaciel przy Pracy 2008 nr 10,
s. 28-29.

45

Zwracanie uwagi kolegom to nie moje zadanie. Nie jestem przeoonym;

Nigdy wczeniej nie zwrciem koledze uwagi;
Nie mam wystarczajco duo informacji na temat danej pracy, aby zwraca
uwag;
Nie chc zwraca uwagi komu, kto ma wiksze dowiadczenie ni ja;
Nie jestem pewien, czy we waciwy sposb zwrc uwag;
Jeli zwrc komu uwag odnonie bezpieczestwa zostan oskarony o to,
e mam w tym ukryty cel. 73
Pomimo wiadomoci, e czynnik ludzki odgrywa najistotniejsz rol w budowaniu bezpiecznych warunkw pracy, zaskakujcy jest fakt, jak wielu pracownikw lekceway ostrzeganie swoich wsppracownikw, w momencie, gdy widz ich amicych
zasady i przepisy bhp. Wina za ten stan ley w nienaleycie dziaajcym, nie w peni
rozwinitym systemie komunikacji. W przedsibiorstwach, gdzie ogromn barier jest
wzajemna komunikacja, pracownicy s zachcani do korzystania z Krytycznej Listy
Zachowa (Critical Behavioral Checklist CBC) zawierajcej kluczowe zachowania
zwizane z bezpieczestwem (tabela 1.3). Korzystajc z listy, pracownicy obserwuj
si wzajemnie podczas pracy, a nastpnie na osobnoci przekazuj sobie w pozytywny
i peen szacunku sposb nagradzajc lub korygujc informacj zwrotn odnonie
zaobserwowanych zachowa. Dane z obserwacji znajdujce si na poszczeglnych
listach kontrolnych s regularnie zbierane, kompilowane i przekazywane pracownikom jako grupowa informacja zwrotna. Informacje te s analizowane w celu zidentyfikowania zachowa wymagajcych szczeglnej uwagi i usunicia wszelkich barier bezpiecznego wykonania pracy. Jeli listy kontrolne s sporzdzane prawidowo, wzrost
liczby kart obserwacji oznacza wzrost liczby rozmw na temat bezpieczestwa pomidzy pracownikami. Prowadzi to do bardziej otwartej i zdrowszej kultury bezpieczestwa organizacji. Ponadto, dziki listom obserwacji zachowa pracownicy ucz si
technik przekazywania pozytywnych, efektywnych uwag, ktre zostan przez innych
pracownikw docenione, a nie odrzucone oraz umiejtnoci akceptowania uwag korygujcych.74 Tylko ostronie dobrane, jasno i precyzyjnie sformuowane komunikaty,
adresowane w sposb waciwy do odpowiednich osb, s w stanie przeama opory
pracownikw przed upomnieniem swoim kolegw w sytuacji ryzykownych zachowa.
W celu sprawnego pozyskania informacji zwrotnych naley:
zadba o atmosfer zaufania i szczeroci;
by otwartym, wraliwym, zainteresowanym sowami rozmwcy;
uwanie sucha i nie zakca toku wypowiedzi wasnymi wtrceniami;
nie wygasza tyrad, lecz posikowa si pytaniami uatwiajcymi dialog;

73

E.S. Geller, J.H. Williams, Ty mwisz, ja sucham Promotor 2008 nr 12, s. 64.
J.H. Williams, Poprawa komunikacji midzy pracownikami. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: www.kulturabezpieczenstwa.pl [Data wejcia: 02-02-2010].
74

46

 wasne uwagi podawa na bieco zaraz po ich pojawieniu si;

przejawia autentyczn trosk o dobry nastrj i samopoczucie rozmwcy;
zaproponowa opcj wsplnego poszukiwania doskonalszych rozwiza;
podzikowa rozmwcy za przekazanie swoich propozycji i sugestii.
Oprcz zwracania uwagi wsppracownikom wykonujcym zadania o wysokim ryzyku wanym elementem s pochway kierowane do osb, ktre regularnie wykonuj
swoj prac w sposb bezpieczny. Takie dziaanie jest podstaw do ksztatowania
otwartej i rozwinitej kultury bezpieczestwa oraz gwarantem, e czynnoci bd
w przyszoci wykonywane bezpiecznie. Wikszo pracownikw utrzymuje, e prawie
nigdy nie dowiadcza pochwa za jednostkowe pomysy, czy te dowodw uznania za
wykonywanie obowizkw w sposb bezpieczny. Naley pamita, e osoby zatrudnione na wszystkich poziomach organizacyjnych mog i powinny czsto wyrnia
i propagowa bezpieczne dziaania.75
Z bada76 przeprowadzonych wrd 140 aktywnych zawodowo przedstawicieli
rnych brany, wynika, e wci najpopularniejsz form motywacji do zachowa
bezpiecznych s wszelkiego typu kary. A 76% ankietowanych spotyka si z nimi
w swoich zakadach pracy, a nagradzanych za waciwe postawy jest zaledwie 24%
respondentw (rysunek 1.17).

75

J.H. Williams, People-based safety: Ten key factors to improve employees attitudes Professional
Safety 2003 No. 2.
76
Badanie przeprowadzono wrd 140 osb poszkodowanych w wypadkach cikich i miertelnych
w grnictwie wgla kamiennego na przeomie lat 2000-2004 w ramach pracy badawczej BW 508 (ROZ8),
Spoeczne skutki wypadkw przy pracy w aspekcie osoby poszkodowanej, Politechnika lska, Gliwice
2005.

47

Tabela 1.3. Krytyczna lista zachowa

OGLNA KRYTYCZNA LISTA ZACHOWA
Obserwator:

Data

Inne:
Zachowanie

Inne:
Bezpieczne

Ryzykowne

Uwagi

1) Sprzt ochrony osobistej

a. gowa
b. oczy/twarz
c. such
d. rce
e. stopy
f. ubranie ochronne
g....
2) Narzdzia/sprzt
a. Waciwe narzdzie do danego zadania
b. Prawidowe uycie narzdzia
c. Narzdzie w dobrym stanie
d....
3) Pozycja ciaa / ochrona
a. podnoszenie / zginanie
b. siganie / skrcanie
c. popychanie / cignicie
d. neutralna, stabilna postawa
e. linia ognia / miejsca ryzyka
zmiadenia
f....
4) Utrzymanie porzdku
a. Niebezpieczestwo polizgu, potknicia
b. Uporzdkowane
przechowywanie
c. Wolne przejcia, wyjcia
d....
5) Tempo pracy
...
6) Komunikacja
...
7) Koncentracja wizualna
...
rdo: E. S. Geller, Working safe: how to help people actively care for health and safety, CRC Press, Florida
2001, p. 105.

48

kary

76,0.0

nagrody

24,0.0

10

20

30

40

50

60

80 [%]

70

Rysunek 1.17. Czsto stosowania kar i nagrd wedug opinii ankietowanych

rdo: Z. Niczyporuk, W. Przenniak, The consequences of work-related accidents as a factor motivating
staff to safe behaviors Archives of Mining Sciences 2007 Vol. 52, No. 4, p. 617.

Wspczenie przedsibiorstwa dysponuj szerokim spektrum rnych instrumentw motywowania swoich pracownikw, chociaby za pomoc rodkw finansowych
w postaci premii, dodatkw, przywilejw pracowniczych oraz rozmaitych rodkw
przekonywania, ktre przyczyniaj si do zmiany negatywnych postaw i przyzwyczaje, bez koniecznoci uycia rodkw przymusu. Proces motywowania jest w peni
skuteczny tylko wwczas, gdy skada si z wielu narzdzi i dziaa dostosowanych
do oczekiwa pracownikw i zgodnych z ich wewntrznym systemem wartoci. Niektre rodki, zalecane w procesie modyfikacji zachowa pracowniczych przedstawiono w tabeli 1.4.
Tabela 1.4. rodki motywujce pracownikw do wykonywania pracy w podany sposb
rodki zachty

rodki przymusu

rozkazy
nakazy
komendy
zalecenia przeoonych
polecenia
obowizki zmuszajce do poszczeglnych zachowa i dziaa w obrbie organizacji

rodki finansowe
wynagrodzenia
premie
wiadczenia pienine
wycieczki
szkolenia
konferencje
akcje i udziay

rodki nie finansowe

spoeczny szacunek
awans
swoboda podejmowania decyzji
presti
perspektywa
samorealizacji

rodki perswazji

apele
uwiadomienie
propaganda
sugestie

rdo: Ibidem, p. 618.

49

W deniu do prawidowego nagradzania pracownikw za waciwe postawy lub

karcenia i pitnowania nieprawidowych zachowa czasem na przeszkodzie stoi mnogo stylw porozumiewania si. Nie wszystkie strategie komunikacji maj zastosowanie w kadej sytuacji, jedne mog wiadczy o wysokim poziomie kultury w organizacji, inne mog j hamowa. Wyrnia si cztery podstawowe modele komunikacji:
komunikacja dominujca;
komunikacja pasywna;
komunikacja pasywno-agresywna;
komunikacja empatyczna.
O ile pierwsze trzy wymienione style wiadcz o nieprzystosowaniu oraz hamowaniu doskonalenia kultury bezpieczestwa, o tyle ostatni jest niemal wzorem doskonaym, gdy w najwikszym stopniu sprzyja skutecznej poprawie komunikacji, a co
za tym idzie, podniesieniu poziomu kultury bezpieczestwa w organizacji.77 Empatia
jest bowiem podstawow umiejtnoci w komunikacji. Wymaga nie tylko zdolnoci
wsuchiwania si, ale te zdolnoci wyraenia wasnymi sowami tego, co suchajcy
zrozumia z wypowiedzi mwicego. Suchanie empatyczne umoliwia nawizanie
pogbionego kontaktu z drugim czowiekiem. Wczuwajc si w sposoby mylenia,
odczuwania i reagowania innych osb, suchajcy nieustannie poszerza i ubogaca swj
wasny wiatopogld. Wskazanie empatii jako fundamentalnego sposobu zrozumienia
punktu widzenia innego czowieka jest cennym wkadem w tworzeniu klimatu bezpieczestwa. Rozmwca empatyczny aktywnie wsppracuje ze swoimi wsppracownikami, jest przewiadczony, e zaangaowanie innych przyczynia si do lepszego i efektywniejszego podejmowania decyzji, wzrostu autonomii, wydajniejszego motywowania pracownikw i kreowania pozytywnego wizerunku kultury bezpieczestwa. Osoba
empatyczna, dziki umiejtnoci suchania i maksymalnemu skupieniu na rozmwcy,
wzbudza szacunek i zaufanie. Poza tym, osoba taka nie omawia wysuchanych opinii
z innymi pracownikami i nie ocenia ich, a take unika zbyt szybkiego suenia rad
lub torpedowania przedstawionych przez rozmwc pomysw. Stad te, organizacje
zatrudniajce pracownikw cechujcych si porozumiewaniem empatycznym mog
poszczyci si poprawnymi warunkami pracy.78
Skuteczna komunikacja stanowi ogln cz procesu formowania bezpiecznych
warunkw pracy. Poprawa jakoci komunikacji sprzyja pozytywnej i silnej kondycji
bezpieczestwa w organizacji, ograniczajc liczb wypadkw pracowniczych. Systematyczna praca nad cigym doskonaleniem systemu komunikacji w firmie, midzy innymi poprzez zapewnienie pracownikom informacji zwrotnej dotyczcej bezpieczestwa
oraz uznanie dla wykonywanych w sposb bezpieczny czynnoci roboczych, wpywa
na dugofalowy rozwj szeroko pojtej kultury bezpieczestwa w organizacji.
77

M. Brounstein, Communicating effectively for dummies, Wiley Publishing, New York 2001.
M. McKay, M. Davis, P. Fanning, Sztuka skutecznego porozumiewania si, Gdaskie Towarzystwo
Psychologiczne, Gdask 2005, s. 13-29.
78

50

Silna kultura bezpieczestwa oraz waciwe postawy s niezwykle istotne dla doskonalenia bezpieczestwa pracy. Mona oczekiwa, e zewntrznym przejawem
dobrej kultury i waciwych indywidualnych postaw bd bezpieczne zachowania
i dlatego zazwyczaj podejmowane s prby zmiany zachowa poprzez doskonalenie
postaw i kultury. Nie naley bagatelizowa wpywu postaw na zachowania. Jeeli dana
osoba ma dobr postaw wobec bezpieczestwa pracy, to jej dziaania bd najprawdopodobniej bezpieczne. Skuteczna inicjatywa bezpieczestwa behawioralnego nie
polega na zmianie zachowa na bazie istniejcej kultury. Wrcz odwrotnie, polega na
zmianie zachowa i indywidualnych postaw, ktre z czasem wpyn na zmian kultury
bezpieczestwa pracy.79 Postulujc ide zaangaowania kierownictwa w ksztatowaniu podanych zachowa naley dy do czynnego wczenia go w proces waciwej
motywacji. Gdy waciwe postawy probezpiecznego zachowania bd nagradzane
i wskazywane jako prawidowe, a podejmowanie nieprawidowych dziaa bdzie
z ca surowoci pitnowane, wwczas istnieje pewno, e waciwe postawy bd
szybko utrwalane. W przypadku, gdy postawy nieprawidowego zachowania i tolerowania sytuacji niebezpiecznych i niezgodnych z przepisami bezpieczestwa pracy bd
tolerowane to praca nad krzewieniem prawidowych postaw moe okaza si rzecz
trudn i mozoln. Tak wic niezmiernie wane jest szybkie reagowanie na wszystkie
niebezpieczne sytuacje. Przykadem moe by zwracanie uwagi na porzdek otoczenia
stanowiska pracy, ktry jest przejawem wysokiej kultury bezpieczestwa. Tam gdzie jest
baagan i nieporzdek mamy do czynienia z niewaciw organizacj pracy (stanem zagroenia), co wiadczy o niskim poziomie kultury bezpieczestwa.
Konsekwencj przyjcia kultury bezpieczestwa za czynnik skorelowany z wypadkowoci jest uwzgldnianie w badaniu przyczyn wypadkw, a zwaszcza w profilaktyce wypadkowej. Mog to by postawy wobec ryzyka i ryzykantw zarwno wrd
kierownictwa, jak i u dozoru oraz u szeregowych pracownikw. Jeli do wypadku doszo w nastpstwie niebezpiecznych procedur lub niebezpiecznych warunkw, ktre
na dugo przed wypadkiem byy akceptowane lub tolerowane przez pracownikw, to
w celu niedopuszczenia do ponownego wystpienia podobnego wypadku nie wystarczy sformuowanie zakazu stosowania niebezpiecznych procedur lub polecenie usunicia istniejcych niebezpiecznych warunkw. Niezbdne jest dokonanie zmiany
tolerancyjnych postaw wobec niebezpiecznego zachowania lub niebezpiecznych warunkw, czyli poprawa kultury bezpieczestwa. Bez zmiany postaw przyzwalajcych
na istnienie zagroe, usunite po wypadku zagroenie prdzej czy pniej pojawi si
ponownie i doprowadzi do zdarzenia ju wczeniej obserwowanego.80 Wpywu kultury
bezpieczestwa pracy na wystpowanie wypadkw nie naley wic lekceway.

79

D. Stanley, Wpyw kultury na inicjatywy bezpieczestwa behawioralnego Promotor 2008 nr 11,

s. 68-70.
80
R. Studenski, Techniczne, organizacyjne i psychologiczne uwarunkowania przyczynowoci wypadkowej, Wysza Szkoa Zarzdzania Ochron Pracy, Katowice 2003.

51

Jednym z najwikszych wyzwa dla organizacji w dzisiejszej gospodarce jest stworzenie i utrzymanie wysokiej kultury bezpieczestwa. Zaangaowanie pracodawcy
i caej zaogi w dbao i trosk o bezpieczne warunki pracy s elementami, ktre determinuj wysoki poziom kultury bezpieczestwa, realizowanej jako integralna cz
zarzdzania przedsibiorstwem. Istniejce w organizacji umocowania prawne, zarzdzenia, procedury postpowania dotyczce bezpieczestwa pracy trac sw skuteczno jeli nie s odpowiednio stosowane w praktyce i konsekwentnie egzekwowane.
Wysoka kultura bezpieczestwa w sposb niekwestionowany wpywa z kolei
na zmniejszenie odsetka wypadkw, absencji chorobowych oraz wysz wydajno
pracy. W przedsibiorstwach, w ktrych odnotowuje si wysoki poziom kultury bezpieczestwa, pracownicy czuj si odpowiedzialni za siebie i wsppracownikw wyraajc to w codziennej praktyce.
Wyrazem denia do uksztatowania pracownika wiadomego bezpiecznych zachowa jest popularyzacja tematyki bezpieczestwa pracy w spoeczestwie, propagowanie probezpiecznych zachowa w zakadach pracy oraz wczenie zagadnie
zdrowia, ochrony i higieny pracy do programw nauczania w szkoach. Dzieci s
w stanie szybko i chtnie uczy si waciwych, bezpiecznych zachowa. Naladujc
pozytywne wzorce podane im przez dorosych uwiadamiaj sobie wag i istot problemu. Odpowiednio przygotowane programy nauki bezpiecznych zachowa w domu,
w szkole, podczas czasu wolnego, wsparte atrakcyjnymi materiaami dydaktycznymi
(ksieczki do kolorowania, puzzle, gry planszowe), ju na etapie edukacji wczesnoszkolnej stanowi baz pod przysze wychowanie w duchu wiadomoci zagroe i eliminacji zachowa ryzykownych.
Tymczasem z przeprowadzonych w czerwcu i lipcu 2006 roku w 33 miastach
w Polsce bada81 wynika, e edukacja szkolna nie przygotowuje modych ludzi
do ochrony swego bezpieczestwa zdrowia i ycia w pracy. W jednym z obszarw
ankiety przeprowadzonej wrd 2014 pracownikw od 18 do 26 roku ycia oraz modocianych do 18 roku ycia, zostaa poruszona kwestia edukacji szkolnej w zakresie
bezpieczestwa i ochrony zdrowia (rysunek 1.18).

81

Badanie ankietowe przeprowadzi Centralny Instytut Ochrony Pracy Pastwowy Instytut Badawczy. Ankieta zostaa rozdana 2500 modym pracownikom. Liczba osb, ktre zwrciy poprawnie wypenion ankiet wyniosa 2014. Badane osoby stanowiy grup zrnicowan ze wzgldu na rodzaj wykonywanej pracy oraz miejsce zamieszkania. Ankiety byy wypeniane przez osoby do 26 roku ycia, aktualnie
pracujce bd nie pracujce, ale posiadajce wczeniejsze dowiadczenie zawodowe. Kobiety stanowiy
45% ogu badanych, mczyni 54%. W okresie przeprowadzania badania pracowao 56% badanych, bez
pracy byo 41%. Prac fizyczn wykonywao 85%, a umysow 15% badanych.

52

Czy w szkole lub na studiach uczono Ci:

jakie s obowizki pracodawcy w zakresie
35,0.0
bezpieczestwa i higieny pracy
jakie s prawa pracownika dotyczce
28,0.0
bezpieczestwa i higieny pracy
jak sobie radzi z przemoc w miejscu pracy

56,0.0

jak sobie radzi ze stresem w pracy

52,0.0

jak chroni si przed wypadkiem w pracy

34,0.0

jakie zagroenia dla zdrowia wystpuj w

rodowisku pracy

33,0.0
0

10

20

30

40

50

60

[procent odpowiedzi nie]

Rysunek 1.18. Opinie modych pracownikw na temat braku przygotowania do pracy w trakcie edukacji
szkolnej
rdo: opracowanie wasne na podstawie M. Milczarek, Kultura bezpieczestwa , op. cit.

Wyniki ankiety dowodz, e ponad 30% modych pracownikw nie uzyskao

w trakcie wczesnej edukacji szkolnej elementarnej wiedzy odnonie identyfikacji zagroe wystpujcych w rodowisku pracy ani sposobw ochrony przed tymi zagroeniami. Jeszcze wiksza grupa badanych deklaruje, e nie uzyskaa wiedzy na temat
zagroe psychospoecznych w miejscu pracy. Ponad 50% modych pracownikw nie
otrzymao informacji, jak sobie radzi ze stresem i przemoc w miejscu pracy. Modych pracownikw pytano take, czy w szkole dowiedzieli si, jakie s prawa pracownika dotyczce bezpieczestwa i higieny pracy oraz jakie s obowizki pracodawcy
w tym zakresie. Informacji na temat praw pracownika dotyczcych bhp nie otrzymao
w szkole 28% badanych. Jeeli chodzi o obowizki pracodawcy w zakresie bhp, w szkole nie poznao ich 35% modych pracownikw. Ponadto, znaczna cz modych osb
(okoo 30-40%) nie uczestniczya w zajciach szkolnych, ktre ksztatowayby pozytywne nawyki w zakresie bezpieczestwa i troski o wasne zdrowie w codziennym
yciu.82
Z dowiadcze krajw o wysokiej kulturze bezpieczestwa wynika potrzeba rozpoczcia dziaa od najwczeniejszych poziomw systemu edukacji narodowej.
Do celw owiaty musi by wpisane tworzenie waciwej kultury pracy, ze szczeglnym uwzgldnieniem kultury bezpieczestwa, rozumianej jako system zachowa spoecznych sprzyjajcych bezpieczestwu zarwno w szkole jak i poza ni. W tym celu
Centralny Instytut Ochrony Pracy od wielu lat rozpowszechnia pakiety edukacyjne dla
nauczycieli i uczniw pozwalajce na wdroenie ksztacenia z zakresu bezpieczestwa,
82

M. Milczarek, Kultura bezpieczestwa w organizacji , op. cit.

53

higieny pracy i ergonomii na wszystkich poziomach krajowego systemu owiatowego.

Dziaalno CIOP w tym zakresie ma pomc w osigniciu nastpujcych celw:
dugofalowego podwyszenie oglnospoecznej kultury bezpieczestwa,
a w konsekwencji zmniejszenie wskanikw wypadkowoci i zwizanych z nimi kosztw spoecznych;
rednioterminowego uksztatowanie takiego poziomu wiedzy, umiejtnoci
i postaw wrd wszystkich absolwentw szk ponadgimnazjalnych, aby koczc szko uzyskiwali zawiadczenie o ukoczeniu szkolenia podstawowego
z zakresu bhp;
krtkoterminowego bezporednie zmniejszenie wskanika wypadkowoci
w rodowiskach uczniowskich.83
Dziaania ukierunkowane na dzieci i modzie mog przynie widoczne efekty ju
w perspektywie kilku, kilkunastu lat. Dzieci, ktre od najmodszych lat zaznajamiaj si
z tematyk bhp, rokuj najlepsze nadzieje na przyszo, poniewa wielce prawdopodobne jest, e przenios one swoje postawy i zasady bezpiecznego postpowania
na grunt pracy, wymagajc tego samego od swoich wsppracownikw i kierownictwa, a jeli sami zasil szeregi pracodawcw bd wiedzieli do czego s zobowizani
wobec pracownikw.

1.3. Kultura bezpieczestwa i higieny pracy w praktyce

U podstaw kultury bezpieczestwa i higieny pracy powinno lee zrozumienie przekonanie o tym, e troska o bezpieczestwo wasne, bezpieczestwo zatrudnionych
jest suszna i uzasadniona, zarwno z punktu widzenia moralnego, jak rwnie ekonomicznego. Kwestia braku skutecznej ochrony zapewniajcej bezpieczestwo i higien pracy wywiera silny, niekorzystny wpyw na gospodark. Wysokie koszty ekonomiczne zwizane z problemami w zakresie bhp hamuj wzrost gospodarczy i maj
negatywne skutki dla konkurencyjnoci polskich przedsibiorstw. Znaczna cz tych
kosztw obcia te systemy zabezpieczenia spoecznego i finanse publiczne.84
Przedsibiorstwa z uwagi na istotn rol bezpieczestwa pracy w caej organizacji
coraz wiksz wag przywizuj do tego, by wykonywane na stanowisku pracy czynnoci byy nie tylko zoptymalizowane pod ktem wydajnoci, ale rwnie pod ktem
bezpieczestwa ich wykonywania. Moliwoci jakie przynosz nowe rozwizania
techniczne i technologiczne, jak rwnie szerzca si edukacja w zakresie bhp stanowi przesank do podnoszenia poziomu warunkw bezpiecznych. Aspekt ten
83

B.B. Kdzia, Zagadnienie kultury bezpieczestwa w systemie owiaty Bezpieczestwo Pracy 2003
nr 1, s. 7.
84
K. Kowalik, Od mody na bezpieczestwo pracy do kultury bezpieczestwa pracy Praca i Zdrowie
2009 nr 4, s. 18.

54

w gwnej mierze dotyka przedsibiorstw produkcyjnych, gdy to wanie w trakcie

wykonywania pracy fizycznej pracownik jest najbardziej naraony na wystpowanie
ryzyka. Z jednej strony wymagania ksztatowane s przez przepisy krajowe i unijne z
drugiej za strony przez spoeczn odpowiedzialno. Wprowadzane przez przedsibiorstwa rozwizania s bardzo rnorodne, od szeregu szkole po publikowanie specjalnych firmowych czasopism. Zamieszczone przykady przedsibiorstw maj na celu
przedstawienie zakresu podejmowanych dziaa w zakresie kultury bezpieczestwa.
Przykadem moe by firma Schindler85, ktra powstaa w 1874 roku i jest jednym
z najwikszych na wiecie producentw wind i najwikszym producentem schodw
i chodnikw ruchomych. Koncern ma gwn siedzib w Szwajcarii, w Ebikonie koo
Lucerny. Schindler obecny jest w ponad 100 krajach caego wiata (rwnie w Polsce),
ma 50 wielozakadowych fabryk, zatrudnia okoo 40.000 pracownikw. Swoimi urzdzeniami przewozi dziennie ponad 900 000 000 ludzi na caym wiecie. Bezpieczestwo jest fundamentaln wartoci Schindlera. Zdrowie pracownikw, bezpieczestwo uytkownikw, zadowolenie wszystkich tych, ktrzy s zaleni od produktw
przedsibiorstwa jest spraw nadrzdn. Zdaniem kierownictwa przedsibiorstwa
wszystkie wypadki, urazy, choroby majce zwizek z prac s do uniknicia. Firma
dy do osignicia najwyszych standardw bezpieczestwa i higieny pracy. Kultura
bezpieczestwa Schindlera polega na zapobieganiu, uwiadamianiu zagroenia niebezpieczestwa, cigej poprawie warunkw pracy i stosowaniu si do przepisw
i procedur z tego obszaru. Specyfika biznesu polega na tym, e wikszo pracownikw pracuje indywidualnie, dlatego te kultura bezpieczestwa bdzie w peni skuteczna wtedy, kiedy kady z nich osobicie adoptuje j i dostosuje si do obowizujcych wymogw i przepisw. Tam gdzie pracuje wicej ni jedna osoba naley wdraa
standardy grupowego bezpieczestwa. Dyrektorzy na rnych szczeblach zarzdzania
ponosz bezporedni odpowiedzialno za realizacj tej polityki oraz za standardy
grupowego bezpieczestwa. To oni swoim postpowaniem, przestrzeganiem zasad
bezpieczestwa, zwracaniem uwagi, szkoleniem, przypominaniem, podkrelaniem
wanoci tego zagadnienia daj przykad postpowania swoim podwadnym. Oni ustalaj cele, mierz rezultaty, opracowuj plany poprawy. Do pomocy maj specjalist
do spraw BHP odpowiedzialnego za wdroenie lokalnych przepisw z zakresu bezpieczestwa jak i monitorowanie wszelkich zauwaonych nieprawidowoci. Kady pracownik jest odpowiedzialny za konsekwencje bezpieczestwa, za to co robi i powinien
utrzyma wysoki poziom wiadomoci bezpieczestwa w pracy, stosowa si do
wszystkich obowizujcych zasad bezpieczestwa i przestrzega wszystkich instrukcji,
natychmiast informowa swojego bezporedniego przeoonego o wypadkach, incydentach bezpieczestwa, zgasza wszelkie zauwaone zagroenia, jak rwnie ostrze-

85

[Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: www.schindler.pl/waw_index/waw-kg-01/waw-kgcareer-main1/waw-kg-career-main1-zdrwow.htm [Data wejcia: 17-01-2010].

55

ga tych, ktrzy mog by zagroeni niebezpieczestwem w miejscu ich pracy i tam,

gdzie jest to moliwe chroni ich przed tymi niebezpieczestwami.
Z kolei firma CEMEX86, ktra jest jednym z wiodcych, globalnych producentw
i sprzedawcw cementu, betonu towarowego, kruszyw oraz innych materiaw budowlanych, uwaa bezpieczestwo za rdze przedsibiorstwa. Podkrelane jest znaczenie pracownikw jak i fakt, e dobre standardy bezpieczestwa poprawiaj wydajno. Przejawem stosowania dobrych praktyk jest organizowanie corocznego konkursu na najlepsze wyniki z zakresu BHP dla swoich zakadw w Polsce. Konkurs Bd
aktywny w BHP ma zachci kierownikw zakadw cementowych, wytwrni betonu
i kopalni kruszyw do podnoszenia standardw bezpieczestwa pracownikw w miejscu pracy. Konkurs Bd aktywny w BHP skierowano do pracownikw zakadw
cementowych, wytwrni betonowych i kopalni kruszyw. Podstawowe kryteria dopuszczajce do konkursu to brak wypadkw przy pracy, wynik audytu BHP oraz ciekawe inicjatywy poprawiajce stan bezpieczestwa w zakadzie. Celem konkursu jest
podniesienie poziomu BHP w zakadach CEMEX-u oraz nagrodzenie pracownikw
dwch najlepszych w danym roku zakadw za ponadprzecitne dziaania i wyniki
BHP. CEMEX Polska aktywuje kierownikw zakadw oraz pracownikw do eliminowania zagroe w miejscu pracy nie tylko poprzez przestrzeganie przepisw BHP,
ale take wczesne rozpoznanie i informowanie o moliwoci wystpienia okolicznoci
sprzyjajcych wypadkom. CEMEX premiuje ponadstandardowe pomysy i dziaania
z zakresu bezpieczestwa oraz higieny pracy. BHP w CEMEX-ie jest traktowane, jako
cz dziaalnoci biznesowej, a wyniki w tym zakresie s nie mniej wane ni wyniki
produkcyjne czy sprzedaowe. Z tego powodu zakady, w ktrych praca przebiega
bezwypadkowo, pracownicy wiadomie dbaj o bezpieczestwo swoje, jak i swoich
wsppracownikw, a kierownictwo systematycznie dy do poprawy standardw
BHP s szczeglnie doceniane przez kierownictwo CEMEX-u. Firma CEMEX dy
do uzyskania celu zero wypadkw przy pracy poprzez wykreowanie kultury bezpieczestwa pracy i podnoszenie standardw. W tym celu wprowadzia take kompleksowy System Zarzdzania BHP oparty na midzynarodowej normie OHSAS 18001,
dziki ktremu zapewnia:
szybsze i pewniejsze identyfikowanie wszelkich zagroe w rodowisku pracy;
zmniejszenie liczby wypadkw przy pracy, chorb zawodowych poprzez
wczesne wykrywanie oraz eliminowanie, bd zabezpieczenie zagroe, tym
samym zmniejszenie strat i kosztw powodowanych przez wypadki i choroby
zawodowe;
zredukowanie ryzyka zawodowego;
sprawniejsze wykrywanie i usuwanie nieprawidowoci, usterek i awarii;
zmniejszenie strat spowodowanych przez awarie;
86

[Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: www.centrumpr.pl/artykul/bezpieczenstwo-i-ochronazdrowia-pracownikow,9685.html [Data wejcia: 17-01-2010].

56

atwiejsze spenienie wymaga prawnych dotyczcych bezpieczestwa

i higieny pracy;
zmniejszenie kosztw dziaalnoci.
Kolejnym przykadem przedsibiorstwa, ktre przykada ogromn wag do zagadnie zwizanych z bezpieczestwem i higien pracy jest Grupa Kapitaowa
LOTOS.87 Spki Grupy Kapitaowej LOTOS dostarczaj na rynek produkty takie, jak:
benzyna bezoowiowa, oleje napdowe, oleje silnikowe i przemysowe, oleje opaowe,
paliwo lotnicze, asfalty oraz gazy. Bezpieczestwo pracownikw naley do priorytetw Grupy LOTOS. Myl przewodnia, ktr menaderowie i pracownicy Grupy LOTOS
kieruj si w postpowaniu, brzmi: adna praca nie jest na tyle wana i pilna, aby nie
mona jej byo wykona bezpiecznie. Szczeglnie wysok rang nadaje si dziaaniom
majcym na celu utrzymywanie wysokiego poziomu bezpieczestwa, zminimalizowanie wystpujcych zagroe, obnianie wypadkowoci oraz podnoszenie wiadomoci
pracownikw i kultury bezpiecznej pracy. Dziki temu Grupa LOTOS cieszy si renom
pracodawcy oferujcego zatrudnienie na bezpiecznych, odpowiednio wyposaonych
i dobrze zorganizowanych stanowiskach pracy. Pracownicy spki, a take pracownicy
firm zewntrznych, wiadczcych usugi dla Grupy LOTOS, maj wysokie poczucie
bezpieczestwa oraz wiadomo wanoci swojej pracy i jej wpywu na bezpieczestwo wasne i wsppracownikw. W trosce o zapewnienie waciwych warunkw
pracy i zdrowia pracownikw w Grupie LOTOS podejmowane s dziaania majce
na celu utrzymanie ju osignitych wysokich wskanikw bezpieczestwa oraz systematyczn popraw istniejcego stanu BHP. Cele te realizowane s midzy innymi
poprzez:
zapewnienie waciwej organizacji rodowiska pracy;
systematyczne wykonywanie bada rodowiskowych;
stosowanie najlepszych moliwych zabezpiecze procesowo-technicznych
i zdrowotnych;
doskonalenie systemu identyfikacji zagroe i szacowania ryzyka w ukadzie
czowiek-maszyna-otoczenie;
prowadzenie systematycznej dziaalnoci doradczo-nadzorczo-kontrolnej;
organizowanie praktycznych szkole i warsztatw tematycznych podnoszcych kwalifikacje zawodowe pracownikw;
podnoszenie wiadomoci i zaangaowania pracownikw wpywajcych
na wzrost kultury bezpieczestwa pracy.
Budowanie wiadomoci i zaangaowania, zarwno kierownictwa, jak i pracownikw, rozwijanie w nich kultury i poczucia bezpieczestwa, ksztatowanie waciwych
postaw i zachowa w warunkach normalnej pracy oraz w sytuacjach kryzysowych

87

[Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: www.raportroczny.lotos.pl/index.php [Data wejcia:

17-01-2010].

57

 to kluczowe czynniki wpywajce na maksymalizacj efektw systemu bezpieczestwa pracy w Grupie LOTOS. wiadomo pracownikw ksztatowana jest poprzez:
szkolenia i podnoszenie kwalifikacji;
popularyzacj zagadnie BHP;
zachcanie do aktywnego wspuczestnictwa w kreowaniu i wdraaniu korporacyjnej polityki bezpieczestwa pracy.
Tylko w peni wiadomy zagroe pracownik moe aktywnie stosowa zalecane
wymogi bezpieczestwa, traktujc je jako przemylany, kompleksowy system zabezpiecze. Znajc generalne wymogi i zasady postpowania w tym zakresie, bdzie
w stanie twrczo adaptowa je do swojego wasnego stanowiska pracy.
W Grupie LOTOS systematycznie podejmuje si wiele ponadstandardowych inicjatyw sucych propagowaniu problematyki BHP w sposb przystpny i angaujcy
uwag pracownikw. S wrd nich takie przedsiwzicia, jak:
artykuy poruszajce zagadnienia bezpiecznej pracy i ochrony zdrowia, zamieszczane w kadym numerze korporacyjnego miesicznika Lotosfera;
kwartalnik BHP BEZPIECZNIK, zawierajcy midzy innymi informacje o wypadkach przy pracy, informacje z ycia zakadu, ciekawostki ze wiata;
gabloty BEZPIECZESTWO PRACY promujce prac bez wypadkw, prezentujce zgoszone przez pracownikw sytuacje niebezpieczne i odpowiedzi na
pytania otrzymywane za porednictwem skrzynek BHP lub poczty elektronicznej;
zespoy ratownikw pierwszej pomocy wybranych pracownikw produkcji
szkolonych na zajciach doskonalcych znajomo zasad ratowania ycia
ludzkiego;
konkursy wiedzy na temat zagadnie BHP, prowadzonych w zachcajcej
i przyjaznej formie rebusw, krzywek czy pyta;
tablice WYPADKOWOCI na terenie rafinerii, informujce o najduszym
okresie bezwypadkowym i liczbie dni mijajcych od ostatniego wypadku;
wyrnianie najaktywniejszych pracownikw, gwnie za propagowanie bezpiecznych zachowa oraz zgaszanie zauwaanych sytuacji niebezpiecznych;
kontrole BHP z udziaem kierownikw komrek organizacyjnych angaujcych
kierownictwo w proces poprawy bezpieczestwa w podlegym im obszarze;
panel BEZPIECZESTWO PRACY w serwisie intranetowym Lotostrada umoliwiajcy pracownikom dostp m.in.: do materiaw promujcych zdrowy i higieniczny tryb ycia, filmw instruktaowych.
Przykadem tego, jak mona ksztatowa kultur bezpieczestwa w przedsibiorstwie mog by dowiadczenia firmy DuPont.88 Firma ta powstaa w 1802 roku. Jej
zaoyciel E.I. DuPont by zarazem twrc kultury organizacyjnej swojej firmy, kultury,
ktra jak pisz obecni zarzdcy przetrwaa do dnia dzisiejszego. DuPont powica
88

58

M. Milczarek, Kultura bezpieczestwa w przedsibiorstwie , op. cit.

szczegln uwag sprawom bezpieczestwa. aden proces produkcyjny nie by uznany przez niego za wystarczajco bezpieczny dla robotnikw, dopki sam osobicie
go nie sprawdzi i za taki nie uzna. Dziki postawie, jak prezentowa, bezpieczestwo
stao si i nadal jest wan wartoci w DuPont. O kulturze bezpieczestwa w tej firmie wiadcz deklarowane w firmie wartoci, takie jak przytoczone motta organizacyjne: Bezpieczestwo, Troska i Dbao o Ludzi, Ochrona rodowiska oraz Integracja
Pracownikw i Firmy s w tej firmie najwikszymi wartociami i nie ma w tym wzgldzie adnych kompromisw. Ludzie s naszym najwaniejszym zasobem, kady wnosi
swj wydatkowy, unikalny wkad do firmy. Troska o zdrowie i bezpieczestwo ludzi
musi wyprzedza troszk o inne cele przedsibiorstwa. Bezpieczestwo i zdrowie
pracownikw podnosz konkurencyjn pozycj firmy.
Spka Midzynarodowego Portu Lotniczego Katowice w Pyrzowicach89 jako jeden z nadrzdnych celw stawia sobie dbanie o jak najwyszy standard wiadczonych
usug. Cel ten od lat jest konsekwentnie realizowany. Obowizek uytecznoci publicznej rozumiany jest jako zobowizanie do zapewnienia funkcjonowania lotniska
z zachowaniem najwyszego, praktycznie moliwego i akceptowalnego poziomu bezpieczestwa, zgodnego z krajowymi i midzynarodowymi standardami. W celu utrzymania ryzyka zagraajcego bezpieczestwu na akceptowalnym poziomie przy wzrastajcym poziomie aktywnoci, nowoczesne praktyki w zakresie zarzdzania bezpieczestwem przechodz z trybu opierajcego na tryb proaktywny. Oprcz solidnych
ram legislacyjnych i wymaga prawnych opartych na normach i zalecanych metodach
postpowania oraz wymuszeniu speniania tych wymaga, szereg innych czynnikw,
z jakich niektre zostay wymienione poniej, uwaa si za skuteczne w zarzdzaniu
bezpieczestwem. Naley podkreli, e takie podejcie dopenia lub uzupenia obowizki przestrzegania przez pastwa czonkowskie oraz inne organizacje norm i zalecanych metod postpowania:
zastosowanie metod zarzdzania ryzykiem opartych na badaniach naukowych;
zaangaowanie zarzdu w zarzdzanie bezpieczestwem;
korporacyjna kultura bezpieczestwa uwzgldniajca bezpieczne praktyki zachca do komunikacji kwestii zwizanych z bezpieczestwem oraz aktywnie
zarzdza bezpieczestwem, powicajc tak sam uwag wynikom, jak
w przypadku zarzdzania finansowego;
skuteczne wdraanie standardowych procedur operacyjnych, cznie z wykorzystaniem list kontrolnych oraz udzielaniem instrukcji i informacji;
niewyciganie konsekwencji (sprawiedliwa kultura) w celu zachcania do skutecznego zgaszania incydentw i zagroe;

89

[Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: www.katowice-airport.com/pl/lotnisko/politykabezpieczenstwa [Data wejcia: 17-01-2010].

59

system zbierania, analizy i dzielenia si danymi zwizanymi z bezpieczestwem, pochodzcymi z normalnej dziaalnoci operacyjnej;
kompetentne badanie wypadkw oraz powanych incydentw, identyfikacja
systemowych niedocigni w zakresie bezpieczestwa (zamiast skupiania si
wycznie na obwinianiu za rezultaty takich niedocigni);
integracja szkolenia w zakresie bezpieczestwa (cznie z czynnikiem ludzkim)
dla personelu operacyjnego;
dzielenie si nabytym dowiadczeniem w zakresie bezpieczestwa oraz najlepszymi praktykami poprzez aktywn wymian informacji na temat bezpieczestwa (midzy firmami i Pastwami Czonkowskimi);
systematyczny nadzr nad bezpieczestwem oraz monitorowanie dziaa
w celu oceny realizacji zaoe w zakresie bezpieczestwa bd eliminacji pojawiajcych si obszarw problemowych.
Polityka bezpieczestwa Midzynarodowego Portu Lotniczego Katowice w Pyrzowicach zarzdzanego przez Grnolskie Towarzystwo Lotnicze SA podlega aktualizacji
w zalenoci od wynikw podejmowanych dziaa oraz biecych trendw w dziedzinie bezpieczestwa lotnictwa cywilnego.
Nie tylko dziaania majce na celu popularyzacj pracownikw do bezpiecznych
zachowa wpywaj na podniesienie bezpieczestwa w przedsibiorstwie. Ciekawym
rozwizaniem okazao si wczenie pracownikw w proces decyzyjny w kwestiach
bezpieczestwa pracy przez FMC TECHNOLOGIES. FMC Technologies90, do ktrej nale 32 fabryki dziaajce w 16 krajach, specjalizuje si w wytwarzaniu wysokiej jakoci
produktw w sektorach energetycznym, przetwrstwa spoywczego oraz transportu
lotniczego. Produkty te s dostarczane klientom poprzez trzy spki: FMC Energy Systems, FMC FoodTech i FMC Airport Systems. W FMC Technologies polityka bezpieczestwa i higieny pracy oraz ochrony rodowiska stanowiy zawsze integralny element zarzdzania przedsibiorstwem jako caoci. Polityka ta stanowi, e: FMC Technologies czuje si odpowiedzialna za ochron rodowiska oraz bezpieczestwo i higien pracy swoich pracownikw, ich rodzin oraz spoeczestwa. Bezpieczestwo, zdrowie oraz rodowisko stanowi warto dla naszej firmy i zarzdzanie nimi bdzie stanowi integraln cz oglnego systemu zarzdzania firm w celu zapewnienia korzyci naszym pracownikom, klientom, spoeczestwu oraz udziaowcom. Wszyscy
pracownicy FMC Technologies s odpowiedzialni za skuteczno dziaa w zakresie
cigego doskonalenia Firmy.
Odpowiedzialno za bezpieczestwo pracy spoczywa gwnie na bezporednim
nadzorze oraz kierownictwie redniego szczebla. Rutynowe dziaania w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy, jak na przykad ocena ryzyka zawodowego czy monitorowanie warunkw pracy s prowadzone przez czonkw bezporedniego nadzoru, spoecznych inspektorw pracy oraz oddelegowanych do tych zada pracownikw.
90

60

[Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: www.ciop.pl/16866.html [Data wejcia: 17-01-2010].

FMC Technologies prowadzi polityk ukierunkowan na partycypacj pracownicz

w obszarze bezpieczestwa pracownikw higieny pracy, aby zapewni skuteczne
funkcjonowanie systemu zarzdzania BHP. W 1997 roku tylko 12 osb w firmie byo
bezporednio zaangaowanych w zarzdzanie bezpieczestwem i higien pracy,
co stanowio zaledwie 4% siy roboczej, w 2004 roku liczba ta wzrosa do 112, co stanowio 35% siy roboczej.
Celem zapewnienia powszechnego udziau pracownikw w zarzdzaniu BHP, poza
udziaem przedstawicieli pracownikw w comiesicznych spotkaniach Komisji BHP,
w firmie wprowadzono:
Kart Alarmow: BHP i rodowisko jest to formalny system zgaszania zidentyfikowanych przez pracownikw problemw zwizanych z bezpieczestwem i higien pracy oraz rodowiskiem, w tym zdarze potencjalnie wypadkowych oraz propozycji dziaa zapobiegawczych i korygujcych. Aby zapewni jak najwiksz zgaszalno problemw przez pracownikw wprowadzono system nagrd, przyznawanych pracownikom co miesic (ksiki,
upominki, pienidze). Uznano, e 30 przysanych przez pracownikw kart
miesicznie to dobry wynik;
w lad za British Petrol tzw. Chwil dla bezpieczestwa, czyli krtk dyskusj o sprawach BHP prowadzon na pocztku kadego spotkania niezalenie
od tematu spotkania. Celem takich dyskusji jest przede wszystkim podniesienie wiadomoci pracownikw w zakresie BHP;
japoski system 5S jako technik przyczyniajc si do poprawy produktywnoci oraz bezpieczestwa i higieny pracy, dziki ktrej nie tylko porzdek
jest utrzymywany na stanowiskach pracy ale rwnie pracownicy czuj si
sami odpowiedzialni za swoje stanowiska pracy i za bezpieczestwo swoje
i swoich wsppracownikw (5S Selekcja Oddziel rzeczy niepotrzebne
od potrzebnych i pozbd si ich; Sortowanie Rzeczy potrzebne u w sposb wygodny do uycia; Sprztanie Posprztaj dokadnie stanowisko robocze i oczy narzdzia; Schludno Bd schludny i czysty, unikaj brudnego
rodowiska pracy; Samodyscyplina Utrzymuj wysoki poziom dyscypliny/etyki pracy);
4-5 osobowe zespoy pracownicze odpowiedzialne za rne aspekty zarzdzania bezpieczestwem pracy. Obecnie dziaa kilkanacie takich zespow,
zajmujcych si nastpujcymi problemami i aspektami:
- audyty (comiesiczne),
- kultura bezpieczestwa,
- wiadomo w zakresie BHP i ochrony rodowiska,
- ocena ryzyka zawodowego,
- obudowy maszyn,
- rczne przenoszenie ciarw,
- promocja zdrowia,
61

pierwsza pomoc,
zagroenia poarowe,
monitory ekranowe,
niebezpieczne substancje chemiczne,
audyty RoSPA (na zgodno z wytycznymi Krlewskiego Zwizku
do spraw Prewencji Wypadkowej),
- zagroenia rodowiskowe.
Spotkania zespow odbywaj si zwykle raz w miesice i zwykle przewodzi
im przedstawiciel kierownictwa, jeeli nie moe on uczestniczy w spotkaniu raport z dziaalnoci oraz wnioski ze spotkania przekazywane s kierownictwu
na posiedzeniach Komisji BHP oraz podczas formalnych spotka z kierownictwem.
Ciekawe podejcie do spraw zwizanych z bezpieczestwem pracy prezentuje
Xerox Corporation. NYSE:XRX91 jest wiodcym wiatowym dostawc rozwiza
do zarzdzania dokumentami oraz usug outsourcingowych. Zasady bhp dotyczce
pracownikw, miejsc pracy i klientw maj dla firmy ogromn wag. W koncernie
Xerox najcenniejszymi zasobami s ludzie, a ich sukces zaley od stworzenia wspaniaego miejsca pracy dla nich. Firma sponsoruje programy bhp w celu aktywnego zarzdzania opiek zdrowotn i aby cakowicie wyeliminowa urazy w miejscu pracy.
Dodatkowo program Xerox dotyczcy gotowoci na sytuacje awaryjne i szybkiego
reagowania pomaga w ochronie pracownikw i otaczajcych spoecznoci. Dzia rozwoju produktw Xerox ustanowi w dziedzinie bezpieczestwa standardy dla caej
brany. Rozwizania techniczne w systemach cyfrowych Xerox sprawiaj, e produkty
mog dziaa bezpiecznie i efektywnie. Aby zachca klientw do przejrzenia informacji dotyczcych bezpieczestwa produktw i do zrozumienia profilu wykorzystania
urzdze Xerox, zapewniany jest dostp do wszechstronnych danych dotyczcych
bezpieczestwa produktw i materiaw, z ktrych s wyprodukowane. Wprowadzenie przez firm programu wyeliminowania urazw pozwolio na obnienie o ponad
poow wskanika cznej liczby zarejestrowanych przypadkw (Total Recordable
Incident, TRI) oraz wskanik a liczby dni przebywania na zwolnieniu (Day Away From
Work, DAFW). Mimo tego znaczcego sukcesu firma zakada zmniejszenie iloci urazw o 10% kadego roku. Dodatkowo Xerox definiuje limity naraenia dotyczce produkcji na wiecie, bada i usug, aby chroni pracownikw przed niebezpiecznym
dziaaniem chemikaliw, haasu i promieniowania. Program koncernu Xerox dotyczcy
gotowoci na sytuacje awaryjne i szybkiego reagowania pomaga w ochronie zdrowia
i bezpieczestwa pracownikw firmy, otaczajcych spoecznoci i rodowiska. Wszystkie jednostki Xerox na wiecie opracoway udokumentowane plany reakcji na poar,
wyciek chemikaliw, klski ywioowe i inne zdarzenia.

91

[Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: www.xerox.com/about-xerox/environment/health-andsafety/plpl.html [Data wejcia: 17-01-2010].

62

Warto rwnie wspomnie o dziaaniach motywujcych do podejmowania nowych rozwiza podnoszcych wiadomo i poziom kultury bezpieczestwa. Wymogiem formalnym s przepisy prawa. Jednak nie tylko uregulowania prawne wpywaj
na ch cigego doskonalenia polityki bezpieczestwa w przedsibiorstwie. Przykadem dziaania spoza sfery regulacji prawnych jest organizowany przez Pastwow
Inspekcj Pracy KONKURS Pracodawca organizator pracy bezpiecznej.92 Celem
konkursu jest promowanie najlepszych praktyk w zakresie bezpieczestwa i ochrony
pracy, w tym inspirowanie pracodawcw do tworzenia bezpiecznych i ergonomicznych miejsc pracy. W konkursie mog uczestniczy pracodawcy niezalenie od formy
wasnoci zakadu pracy, ktrzy uzyskali pozytywn ocen stanu warunkw pracy
w ich firmach. Z uwagi na rnorodno zakadw pod wzgldem wielkoci zatrudnienia, a tym samym wielko i skal problemw, zwaszcza w zakresie dziaa podejmowanych na rzecz ochrony pracy, pracodawcy s oceniani w trzech kategoriach:
I kategoria zakady pracy do 50 zatrudnionych;
II kategoria zakady pracy od 51 do 250 zatrudnionych;
III kategoria zakady pracy powyej 250 zatrudnionych.
Zgoszenia do konkursu moe dokona okrgowy inspektorat pracy, organizacja
pracodawcw, zwizek zawodowy, organizacja spoeczna zajmujca si ochron pracy, spoeczny inspektor pracy lub pracownik suby bezpieczestwa i higieny pracy.
Kryteriami oceny jest przestrzeganie przepisw dotyczcych pracy, przestrzeganie
przepisw i zasad bezpieczestwa i higieny pracy, dziaalno systemowa na rzecz
ochrony pracy, charakterystyka ewentualnych wypadw przy pracy oraz dodatkowe
elementy ochrony pracy. Konkurs przebiega w dwch etapach. Pierwszy etap odbywa
si na szczeblu okrgowych inspektoratw pracy, a drugi na stopniu centralnym.

92

[Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: www.pip.gov.pl/html/pl/html/03040001.htm [Data wejcia: 17-01-2010].

63

2. BADANIE POZIOMU
BEZPIECZESTWA PRACY
W PRZEDSIBIORSTWIE
Monika Stankiewicz, Marta Sznajder

2.1. Efekty dziaalnoci

w obszarze bezpieczestwa i higieny pracy
Jednym z podstawowych warunkw zapewniajcych skuteczne zarzdzanie jest moliwo dokonywania pomiarw i oceny efektw prowadzonej dziaalnoci. Dotyczy to
rwnie szeroko rozumianej dziaalnoci zwizanej z zapewnieniem bezpiecznych
i higienicznych warunkw rodowiska pracy. Pomiar i ocena wynikw s jednym
z etapw procesw zarzdzania w organizacji. Coraz czciej problemy sfery bezpieczestwa pracy s przedmiotem procesw zarzdzania, na ktre skadaj si: planowanie dziaalnoci, organizowanie, wdroenie zaplanowanych dziaa oraz ich kontrolowanie i monitorowanie. Zarzdzanie bezpieczestwem i higien pracy polega
na zapewnieniu warunkw i organizacji pracy oraz zachowa pracownikw gwarantujcych wymagany poziom ochrony zdrowia i ycia przed zagroeniami wystpujcymi
w rodowisku pracy. Przykadem systemowego podejcia do problematyki bhp jest
polska norma PN-N 18001, okrelajca wymagania dla systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy.93 Efekty podejmowanych dziaa w obszarze bhp, jako
wynik sformalizowanego lub niesformalizowanego procesu zarzdzania w szczeglnoci wynikaj z poprawy warunkw pracy (rodowiska pracy), podniesienia poziomu
kultury bezpieczestwa (rysunek 2.1.). Poprawa warunkw pracy jest najczciej widocznym, natychmiastowym, bezporednim efektem podejmowanych w organizacji
dziaa o charakterze inwestycyjnym, organizacyjnym, techniczno-technologicznym.
Zmiana warunkw pracy zauwaana przez pracownikw ma bezporedni wpyw
na stan ich zdrowia i wie si ze zmniejszeniem naraenia na niebezpieczne czynniki
rodowiska pracy.
93

64

PN-N-18001 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wymagania, PKN, Warszawa 2004.

Rysunek 2.1. Sekwencja dziaa dotyczcych bezpieczestwa i higieny pracy w przedsibiorstwie

rdo: opracowanie wasne.

Przedsibiorstwo istniejce lub rozpoczynajce dziaalno gospodarcz posiada

pewien wyjciowy stan bezpieczestwa pracy (stan faktyczny poziomu bezpieczestwa). Moe on by oparty tylko i wycznie na wymogach okrelonych prawem lub
zawiera elementy, ktre dodatkowo przyczyniaj si do podniesienie warunkw
bezpieczestwa pracy na terenie zakadu pracy. Poprzez dziaania w zakresie bhp
uzyskiwany jest poziom bezpieczestwa, ktry jest wyszy od stanu wyjciowego.
Oddziaywanie na sfer warunkw pracy i poziomu kultury przyczynia si do dodatniej
zmiany w zakresie poziomu bezpieczestwa w organizacji. Jest to zaleno wprost
proporcjonalna, wraz z nasileniem dziaa w zakresie bhp ronie poziom bezpieczestwa. Warto zauway, i czsto pomidzy dziaaniami a ich skutkami istnieje efekt
synergii, co oznacza, e nawet niewielkie zmiany w zakresie poprawy warunkw pracy
przekadaj si znaczco na popraw bezpieczestwa pracy. Monitorujcy wyniki
wprowadzonych zmian na rzecz poprawy bezpieczestwa przedsibiorstwo powinien
by w stanie okreli ich efekty. Podkrelenia wymaga fakt, e sekwencja bezpieczestwa jest procesem cigym. Uzyskujc pewien poziom bezpieczestwa i higieny pracy
organizacja powinna stale poszukiwa nowych sposobw i rozwiza, ktrych skutkiem bdzie poprawa warunkw pracy. Ponadto, nieodcznym elementem dziaa na
rzecz bezpieczestwa pracy powinien by proces monitorowania, dziki ktremu
przedsibiorstwo uzyskuje informacje na temat faktycznego stanu warunkw bezpieczestwa. Na tej podstawie mog by podejmowane dziaania korygujce (w celu
zapewnienia warunkw pracy speniajcych wymagania prawne) i podjte dziaania
zapobiegawcze (w celu podniesienia poziomu kultury bezpieczestwa). Zgodnie
z norm PN-N 18001 pomiar efektw dziaalnoci w obszarze bhp powinien zapewni:

65

informacj zwrotn na temat stanu bezpieczestwa i higieny pracy w organizacji;

informacj pozwalajc ustali, czy i na ile skutecznie funkcjonuj rutynowe
rozwizania organizacyjne w zakresie identyfikacji zagroe oraz zapobiegania i ograniczania ryzyka zawodowego;
podstaw do podejmowania decyzji dotyczcych doskonalenia identyfikacji
zagroe i ograniczania ryzyka zawodowego oraz funkcjonowania systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy.
W normie PN-N 18004, zostay wyrnione dwie grupy wskanikw: monitorowania proaktywnego i reaktywnego.
Przykadowe wskaniki monitorowania proaktywnego obejmuj ocen:
stopnia zgodnoci dziaa organizacji z wymaganiami prawnymi;
zagroe i ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy;
stopnia realizacji planw i osigania celw w zakresie bhp;
stopnia zrozumienia polityki bhp wrd pracownikw;
liczby pracownikw objtych szkoleniami w danym okresie czasu;
skutecznoci szkole w zakresie bhp;
liczby propozycji zgaszanych przez pracownikw, dotyczcych usprawnie
w obszarze bhp;
terminowoci i skutecznoci realizowanych dziaa korygujcych i zapobiegawczych;
sprawnoci technicznej oraz zgodnoci maszyn i urzdze z wymaganiami
prawnymi;
liczby pracownikw naraonych na czynniki szkodliwe i niebezpieczne w rodowisku pracy;
stopnia stosowania rodkw ochrony indywidualnej przez pracownikw.
Przykadowe wskaniki monitorowania reaktywnego obejmuj:
ocen danych ilociowych dotyczcych wypadkw przy pracy i chorb zawodowych;
analiz zdarze potencjalnie wypadkowych;
liczb chorb zawodowych stwierdzonych w danym okresie czasu;
absencj pracownikw powodowan chorobami zawodowymi i wypadkami
przy pracy;
liczb i zakres (krotno) przekrocze dopuszczalnych normatyww w rodowisku pracy;
analiz decyzji, nakazw, zakazw wydawanych przez zewntrzne organy
kontroli.
Do procesw monitorowania mog by wykorzystywane takie narzdzia, jak:
pomiary czynnikw szkodliwych i uciliwych w rodowisku pracy;
inspekcje stanowisk pracy;
66

obserwacje zachowa pracownikw i sposobw wykonywania pracy;

badania ankietowe wrd pracownikw;
analizy dokumentacji i zapisw dotyczcych bhp;
porwnywanie poziomu bhp z poziomem bhp w innych organizacjach
(benchmarking).
W ujciu stosowanym przez OECD wskaniki bhp zostay podzielone na dwie podstawowe grupy:
wskaniki aktywnoci okrelajce zakres i rodzaj podejmowanych przez organizacj dziaa na rzecz bhp;
wskaniki wynikw, rezultatw zapewniajce pomiar wynikw aktualnych
dziaa naprawczych.94
Odmienna, ni zawarta w normie PN-N 18001, klasyfikacja wskanikw bezpieczestwa uwzgldnia podzia analogiczny do podejcia zawartego w normie ISO
14031, w ktrym wyrnione zostay trzy grupy wskanikw: wskaniki efektw zarzdzania, wskaniki efektw dziaalnoci operacyjnej, wskaniki stanu rodowiska.
Bez wzgldu na sposb klasyfikowania wskanikw powinny by one wykorzystywane na wszystkich poziomach zarzdzania w celu:
dostarczania informacji o istniejcych problemach dotyczcych bhp wskazujc
decydentom hierarchi ich wanoci;
wspierania polityki i okrelonych celw poprzez identyfikacj kluczowych
czynnikw powodujcych ryzyko;
opracowywania planw dziaania i narzdzi ich wdraania;
monitorowania efektw prowadzonej polityki i odpowiedzialnoci za jej realizacj.95
Z uwagi na zrnicowany charakter kategorii efektw bdcych wynikiem podejmowanej dziaalnoci w obszarze bhp, efekty wymagaj zastosowania odmiennego
podejcia do pomiaru i zrnicowanych narzdzi gromadzenia informacji. Rodzaje
narzdzi stosowanych przy badaniach warunkw rodowiska pracy i poziomu kultury
bezpieczestwa przedstawione zostay na rysunku 2.2.

94
Guidance on Safety Performance Indicators Guidance for Industry, Public Authorities and Communities for Developing SPI Programmes Related to Chemical Accident Prevention, Preparedness and
Response, Vol. 2, OECD, Environment, Health and Safety Publications, Paris 2003.
95
M. Javasevic-Stojanovic, B. Stojanovic, Performance indicators for monitoring safety management systems in chemical industry Chemical Industry and Chemical Engineering Quartely 2009 Vol. 15(1), pp. 5-9.

67

Rysunek 2.2. Wybrane narzdzia badania poziomu bezpieczestwa w przedsibiorstwie

rdo: opracowanie wasne.

Do badania warunkw rodowiska pracy stosowane mog by:

listy kontrolne;
pomiary rodowiska fizycznego pracy;
raporty z wypadkw;
audyty.
Wyniki generowane w zakresie bhp dostarczaj informacji o zewntrznych przejawach bezpieczestwa. Wydaje si, e nie s one wystarczajce dla ksztatowania
i oceny kultury, zdarza si bowiem, e mimo bardzo dobrze przygotowanych i wdroonych rozwiza, niewiele zmienia si w zakadzie pracy w zakresie bhp, dlatego pomocne moe by wdroenie systemu zarzdzania bhp oraz wszelkie programy modyfikacji
zachowa, wsparte rwnie siami, ktre pyn z gbszych poziomw kultury.96
W odrnieniu od badania warunkw rodowiska pracy, badanie kultury bezpieczestwa jest procesem zoonym. W celu interpretacji uzyskanych wynikw niezbdne jest dowiadczenie i znajomo przedsibiorstwa, jak rwnie brany, w ktrej ono
dziaa. Przeprowadzenie tych bada tylko i wycznie przez zewntrznych badaczy
i obserwatorw jest trudne. Dodatkowo wymagaj one czynnego udziau pracownikw przedsibiorstwa w przeprowadzeniu badania.

96

68

N. F. Pidgeon, Safety culture: a key theoretical issues Work & Stress 1998 Vol. 12, No. 3, pp. 202-216.

2.2. Pomiar warunkw rodowiska pracy

Charakterystyka rodowiska pracy
Stan zdrowia czowieka determinowany jest przez styl ycia, w tym rwnie styl i warunki pracy (50%) oraz przez rodowisko, w tym rodowisko pracy czowieka (20%).97
W rodowisku pracy pracownik naraony moe by na oddziaywanie rnorodnych czynnikw zagraajcych zdrowiu i/lub yciu (czynniki te okrela si mianem
czynnikw zagroe zawodowych). Z punktu widzenia oddziaywania na organizm
czowieka mona je podzieli na:
czynniki niebezpieczne ich oddziaywanie moe prowadzi do natychmiastowego pogorszenia stanu zdrowia pracownika, a nawet moe przyczyni si
do jego mierci;
czynniki szkodliwe ich oddziaywanie moe prowadzi do wystpienia schorzenia u pracownika;
czynniki uciliwe ich oddziaywanie na pracownika nie prowadzi do trwaego pogorszenia jego stanu zdrowia, moe jednak spowodowa ze samopoczucie, nadmierne zmczenie u pracownika. Nie stanowi one wprawdzie zagroenia zdrowia i/lub ycia czowieka, lecz utrudniaj prac lub przyczyniaj
si w inny istotny sposb do obnienia zdolnoci do wykonywania pracy lub
innej dziaalnoci, bd wpywaj na zmniejszenie wydajnoci pracy.
W innym ujciu uwzgldniajcym waciwoci czynnikw mona je podzieli na
cztery podstawowe grupy: czynniki fizyczne, czynniki chemiczne, czynniki biologiczne,
czynniki psychofizyczne. rodowisko pracy charakteryzowane midzy innymi przez
czynniki zagroe przedstawiono na rysunku 2.3.
Warunki panujce w zakadzie pracy przekadaj si na zachowania pracownikw,
a te z kolei bior udzia w ksztatowaniu poziomu bezpieczestwa. Rozpatrujc znaczenie rodowiska pracy uwzgldnia si obiektywne i subiektywne czynniki towarzyszce czowiekowi w procesie pracy. Obiektywne i subiektywne warunki pracy skadajce si na rodowisko wpywaj w sposb zasadniczy z jednej strony na stan zdrowia,
a z drugiej rzutuj na formowanie postaw i zachowa zdrowotnych. Do czynnikw
obiektywnych zalicza si fizyczne i spoeczne warunki pracy, a do czynnikw subiektywnych motywacje skaniajce do podejmowania wysiku pracy, postaw wobec
obowizkw narzuconych przez charakter pracy, stopnia zadowolenia z osiganych
wynikw. Lokalizacja miejsca pracy, temperatura, owietlenie, dojazdy, wszystkie
elementy sanitarno higieniczne skadaj si na fizyczne warunki pracy. Wrd spoecznych warunkw pracy wyrnia si moliwo awansu, stosunki interpersonalne,
rozwj i system organizacji pracy.
97
Saint Luis Regional Heath Commission 2002 Section VI: Other determinant of Heath, Retrieved
23.01.2010 [Electronic document]. Access mode: from: www.stlrhc.org/media/BW/RHC Section 6 [Accessed: 10-05-2010].

69

Rysunek 2.3. rodowisko pracy czowieka w kontekcie kultury bezpieczestwa

rdo: opracowanie wasne.

Dwie grupy czynnikw tworz rodowisko pracy. Pierwsza grupa to czynnoci

z charakterystyk jakociow i ilociow. Charakterystyka jakociowa to na przykad
poziom trudnoci, ktry moe stwarza nadmierne obcienia. Charakterystyka ilociowa to na przykad czsto powtarzania cykli roboczych czy czas ich trwania.
Do drugiej grupy czynnikw wpywajcych na zdrowie zalicza si fizyczne, spoeczne
i psychologiczne warunki pracy. Czynniki fizyczne obejmuj takie cechy pracy, jak poziom haasu, wibracje, promieniowanie, substancje chemiczne. Czynniki spoeczne
dotycz relacji spoecznych pracownika. Zachodz miedzy nim a jego przeoonymi,
kolegami i klientami. Czynniki psychologiczne odnosz si do tych cech pracy, ktre
w okrelonym stopniu zagraaj lub zaspokajaj potrzeby pracownikw, takie jak
na przykad: potrzeba bezpieczestwa, kontroli, odpowiedzialnoci, samorealizacji, rozwoju. Oprcz obiektywnych dwch grup czynnikw tworzcych rodowisko pracy istniej rwnie czynniki subiektywne, do ktrych zalicza si sdy i odczucia pracownika.98
Jdrychowski przez rodowisko rozumie sum zewntrznych warunkw oddziaujcych na czowieka. Autor dokonuje podziau otoczenia czowieka na biologiczne,
fizykochemiczne i spoeczne. Do swoistych czynnikw biologicznych ksztatujcych
rodowisko oprcz mikroorganizmw (wirusy, bakterie, pasoyty), zalicza rezerwuary
infekcji, przenosicieli, flor i faun (produkty ywnociowe, alergeny i tym podobne).
Czynniki fizykochemiczne to na przykad temperatura, wilgotno, zanieczyszczenia
chemiczne powietrza atmosferycznego, wody, gleby, promieniowanie, nasonecznienie
wystpujce w otoczeniu czowieka. Wzajemne relacje i oddziaywania pomidzy jed98
I. Kowalewski, Klimat spoeczny i rodowisko pracy na wyszej uczelni [w:] Edukacja w spoeczestwie ryzyka. Bezpieczestwo jako warto, red. M. Gwodzicka-Piotrowska, J. Woejszo, A. Zduniak,
Wyd. Wyszej Szkoy Bezpieczestwa, Pozna 2007, s. 390.

70

nostkami i grupami, wynikajce ze spoecznej organizacji i innych aspektw ycia spoecznego skadaj si na rodowisko spoeczne.99
Wybrane narzdzia pomiaru warunkw rodowiska pracy
Narzdzie pomiaru stosowane w trakcie przeprowadzania badania stanowi instrument do pozyskiwania danych z konkretnego zakresu. Wrd narzdzi sucych do
pomiaru warunkw rodowiska pracy mona wyrni midzy innymi:
listy kontrolne;
pomiary rodowiska pracy;
raporty z wypadkw;
audyty.
Listy kontrolne
Coraz czciej upowszechnianym narzdziem do okrelenia, czy dziaania w zakadzie
pracy s zgodne z obowizujcym prawem (w tym bezpieczestwa i higieny pracy)
oraz wskazania, czy i gdzie wystpuj nieprawidowoci s listy kontrolne. W zaoeniach stanowi one narzdzie suce do oceny rzeczywistego poziomu przestrzegania
warunkw pracy. Kontrola polega na porwnaniem stanu obecnego do stanu prawidowego. Jej celem jest likwidacja wystpujcych w przedsibiorstwie nieprawidowoci i zagroe poprzez podjcie dziaa korygujcych.100
Listy kontrolne s to kwestionariusze zawierajce pytania identyfikujce odchylenia od normy, dotyczce wymaga w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy, rodzaju
zagroe, zdarze niebezpiecznych. Listy kontrolne mog zawiera wykazy najczciej
wystpujcych zagroe przy wykonywaniu okrelonej pracy (tabela 2.1). Pierwsze
listy kontrolne byy tworzone przez lekarzy i psychologw w celu analizowania i diagnozowania ywioowego rozwoju technicznych rodkw pracy, dominujcych nad
moliwociami pracownikw. Wraz ze zmianami w rodzaju i warunkach pracy zmienia
si profil list. Aktualne s one doskonaym, nowoczesnym narzdziem do dokonywania kompleksowej analizy i oceny warunkw pracy, przeznaczonym do uytku zarwno przez pracodawcw, jak i pracownikw. Ich zalet jest atwo obsugi, brak koniecznoci posiadania specjalistycznego sprztu i duej wiedzy z zakresu bhp.101

99

W. Jdrychowski, Podstawy epidemiologii, Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2002, s. 19.

S. Staszewski, Dostosuj swj zakad do obowizujcego prawa pracy. Lista kontrolna z komentarzem, materia pomocniczy dla pracodawcw, Gwny Inspektorat Pracy, Warszawa 2010, s.3.
101
A. Somka, Ryzyko zawodowe w budownictwie, Gwny Inspektorat Pracy, Warszawa 2005, s. 17.
100

71

Tabela 2.1. Lista kontrolna zagroe

ZAGROENIE
2
Nierwne lub liskie powierzchnie (mogce powodowa
polizgnicia, potknicia, upadki i tym podobne)
Przemieszczajce si rodki transportu

Czy dane zagroenie wystpuje?

NIE DOTYCZY
TAK
NIE
przejd do list kontrolnych
do identyfikacji zagroe
3
4
5

CZ III-1

CZ III-2

CZ III-3

Ruchome czci maszyn

Ostre krawdzie, chropowate powierzchnie
i tym podobne
Gorce lub zimne powierzchnie i materiay
i tym podobne
Praca na wysokoci i na ruchomych podestach
(mogcych powodowa upadek)
Narzdzia rczne

Wysokie cinienie

Prd elektryczny

Poar

CZ III-5

Wybuch

CZ III-6

Substancje chemiczne (w tym pyy) w powietrzu

CZ III-7

Haas

CZ III-8

Drgania miejscowe

CZ III-9

Drgania oglne

CZ III-9

Nieprawidowe owietlenie

CZ III-10

Promieniowanie UV, podczerwone, laserowe, mikrofale

Pola elektromagnetyczne

Zimny lub gorcy mikroklimat

Rczne przenoszenie ciarw

Praca wymagajce niewygodnej lub wymuszonej pozycji

Zagroenia biologiczne (wirusy, pasoyty, grzyby, bakterie)

Stres, przemoc w pracy i mobbing

Inne: prosz okreli jakie i zaznaczy TAK":

.......................................................

rdo: Poradnik do oceny ryzyka zawodowego

www.hwi.osha.europa.eu [Data wejcia: 20-03-2010].

72

[Dokument

CZ III-4

elektroniczny].

Tryb

dostpu:

Listy kontrolne opracowuje si w rny sposb w zalenoci od odbiorcy i jego potrzeb, na podstawie wymaga prawnych oraz dobrych praktyk wynikajcych z wiedzy
eksperckiej i dowiadcze praktycznych. Przy opracowaniu list wane jest:
formuowanie prostych, zrozumiaych i jednoznacznych pyta;
stosowanie trzech moliwych odpowiedzi: tak, nie lub nie dotyczy;
formuowanie pyta w ten sposb, by mona byo na nie odpowiedzie bez
koniecznoci posiadania specjalistycznej wiedzy albo wyposaenia;
dobr pyta obejmujcy caoksztat zagadnie lecz niezbyt oglnych;
ograniczenie liczby pyta do niezbdnych, najistotniejszych.102
Najbardziej rozpowszechnion list kontroln jest tak zwana Lista Dortmundzka
opracowana w 1964 roku, ktrej rozwiniciem jest wersja listy CET II. W skad listy
wchodzi ogem 360 pyta, podzielonych na sze grup:
przestrze pracy;
metody pracy;
obcienie czynnikami rodowiskowymi;
organizacja pracy;
obcienie czynnociowe i caociowe;
wydajno ukadu.103
Wspczesne eksperckie listy kontrolne s bardziej syntetyczne i oparte na ukierunkowanych zasadach analizy systemu pracy z punktu widzenia zadania (taskoriented) lub pracownika (person-oriented). Przedmiotem analizy i oceny list zorientowanych na pracownika jest ekspercka ocena oparta na analizie subiektywnej percepcji pracy przez pracujc osob. W listach tych du wag przywizuje si do subiektywnych ocen warunkw pracy, wychodzc z zaoenia, e odczucie warunkw
pracy jest decydujce w ksztatowaniu rodowiska spoecznego pracy i w ostatecznym
rachunku decyduje o akceptacji tych warunkw przez pracownikw. Oceny te s jednak uksztatowane przez motywacje, jakimi pracownik kieruje si w pracy. Dlatego s
one miarodajnym rdem wiedzy o warunkach pracy dla eksperta, jeeli pracownicy
s odpowiedzialni za wyniki pracy, postrzegaj prac jako wan i wartociow, maj
wiedz wyniku wasnej pracy i moliwoci porwnania jej z normami.104 Jedn
z czciej stosowanych list kontrolnych uwzgldniajcych analiz zadaniow pracy jest
opracowana w 1983 roku metoda AET (Ergonomic Job Analysis Technique). Zawiera
ona 32 pozycje obejmujce zagadnienia dotyczce przedmiotu, rodowiska psycho-

102

M. Dbrowski, Listy kontrolne do analizy stanu bezpieczestwa w indywidualnych gospodarstwach

wiejskich Bezpieczestwo Pracy 2008 nr 2, s. 17.
103
E. Grska, Diagnoza ergonomiczna stanowisk pracy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1998.
104
M. Konarska, Listy kontrolne jako narzdzia do oceny warunkw pracy Bezpieczestwo Pracy
2001 nr 2, s. 7-8.

73

spoecznego i materialnego pracy, zwizane z odpowiedzialnoci, wymaganiami,

zadaniami pracy.105 Przykadow list przedstawiono w tabeli 2.2.

Szkolenia BHP
Czy pracownikw poddano wymaganym szkoleniom w zakresie bhp?
Czy pracodawca odby szkolenie dla pracodawcw?
Badania lekarskie
Czy pracownikw poddano profilaktycznym badaniom lekarskim?
Czas pracy
Czy jest prowadzona ewidencja czasu pracy?
Czy zatrudniano pracownikw przecitnie 5 dni w tygodniu w przyjtym okresie
rozliczeniowym (art. 129 1 Kp.)?
Wynagrodzenia i inne wiadczenia
Czy wypacono pracownikom wynagrodzenie za prac?
Czy wypacono w prawidowej wysokoci wynagrodzenie za prac
w godzinach nadliczbowych?
Urlopy pracownicze
Czy prawidowo ustalono prawo do urlopu wypoczynkowego w pierwszym roku
pracy?
Czy prawidowo ustalono prawo do kolejnego urlopu wypoczynkowego?
Ocena ryzyka zawodowego
Czy pracodawca dokona i udokumentowa ocen ryzyka zawodowego
na stanowiskach pracy i zapozna z ni pracownikw?
Czy w zakadzie prowadzona jest rejestracja wypadkw przy pracy?
Czynniki szkodliwe, niebezpieczne i uciliwe
Czy pracodawca przeprowadzi badania i pomiary czynnikw szkodliwych?
Czy wystpujce naraenia mieszcz si w granicach dopuszczalnych norm?
Czy pracodawca przydzieli pracownikom odpowiednie rodki ochrony
indywidualnej i pracownicy stosuj je zgodnie z przeznaczeniem?
Obiekty i pomieszczenia pracy
Czy obiekty i pomieszczenia pracy speniaj wymagania pod wzgldem
wysokoci, powierzchni i kubatury w zalenoci od wykonywanej technologii,
rodzaju prac, liczby pracownikw i czasu ich przebywania?
Wentylacja, ogrzewanie, owietlenie
Czy w pomieszczeniach pracy jest zapewniona wymiana powietrza?
105

74

W. Romhert, K. Landau, A new technique for job analysis, Taylor and Francis, London 1983.

UWAGI

NIE DOTYCZY

NIE

BADANE ZAGADNIENIE

TAK

Tabela 2.2. Lista kontrolna Podstawowa dotyczca oceny warunkw rodowiska pracy

UWAGI

NIE DOTYCZY

NIE

TAK

BADANE ZAGADNIENIE

Czy w pomieszczeniach pracy zapewniono temperatur zgodnie z przepisami bhp?

Czy w pomieszczeniach pracy zapewniono owietlenie dzienne zgodnie
z przepisami bhp?
Stanowiska i procesy pracy
Czy opracowano w zakadzie wykaz prac szczeglnie niebezpiecznych?
Czy zapewniono zgodne z przepisami dojcia do stanowisk pracy?
Maszyny i urzdzenia techniczne
Czy uytkowane maszyny i urzdzenia maj odpowiednie urzdzenia ochronne?
Czy uytkowane maszyny i urzdzenia s w odpowiednim stanie technicznym?
Zaplecze higieniczno sanitarne
Czy pracodawca zapewni pomieszczenia higieniczno sanitarne zgodnie
z przepisami bhp?
Transport
Czy przy rcznych pracach transportowych przestrzegane s normy
przemieszczania ciarw?
Czy rodki transportu zakadowego s w odpowiednim stanie technicznym?
Nadzr i kontrola stanu bhp
Czy pracodawca zatrudniajcy powyej 100 pracownikw utworzy sub bhp?
Czy pracodawca zatrudniajcy do 100 pracownikw zapewni wykonywanie
zada suby bhp zgodnie z przepisami?
Czy pracodawca konsultuje z pracownikami lub ich przedstawicielami wszystkie
dziaania zwizane z bezpieczestwem i higien pracy?
rdo: [Dokument elektroniczny] Tryb dostpu: www.pip.gov.pl [Data wejcia: 20-03-2010].

Dobrym przykadem nowoczesnego narzdzia do analizy, oceny i poprawy warunkw pracy jest lista kontrolna opracowana na zlecenie Midzynarodowej Organizacji
Pracy (International Labour Organization ILO). Zawiera ona sformuowane zagadnienia do analizy pracy i sugestie w formie zwizego imperatywu i graficznych wskazwek do ergonomicznej optymalizacji stanowiska pracy. Listy te mog by z powodzeniem stosowane rwnie przez pracownikw. Zawieraj one wartociowe wytyczne odnonie poprawy warunkw pracy w zakresie, w jakim moe i powinien dokonywa pracownik na swoim stanowisku.106

106

Ergonomiczna lista kontrolna, ergonomiczne rozwizania na rzecz poprawy warunkw pracy, bezpieczestwa i zdrowia pracownikw, Wyd. ILO, Genewa 1996.

75

Pomiary rodowiska pracy

Pomiar rodowiska pracy polega gwnie na okreleniu poziomw naraenia pracownikw na poszczeglne czynniki wystpujce w rodowisku pracy i porwnaniu otrzymanych wynikw z normami prawnymi. Zmiana poziomw naraenia pracownikw
w czasie okrela stan warunkw rodowiska pracy, ktre moe ulega poprawie lub
pogorszeniu. Warunki rodowiska pracy mona mierzy bezporednio: poprzez pomiar czynnikw naraenia (na przykad poziom haasu, stenie substancji szkodliwej
w rodowisku, warto promieniowania, liczb osb naraonych na ponadnormatywne wartoci czynnika) oraz porednio poprzez ocen skutkw tego naraenia (liczb
wypadkw przy pracy, absencj pracownikw, liczb stwierdzonych chorb zawodowych i tym podobne). Duo trudniejsze do uchwycenia s zmiany wystpujce w rodowisku psychospoecznym czowieka. Brak okrelonych normatyww dotyczcych
czynnikw spoecznych oraz subiektywne odczucia poszczeglnych osb powoduj,
e pomiar jest czsto niemoliwy i nie moe zosta przeprowadzony w sposb bezporedni. Przykadem miernikw stosowanych w tym obszarze jest deklarowany przez
pracownikw poziom zadowolenia z wykonywanej pracy, stopie samorealizacji pracownikw czy istniejcy systemem motywacji pracownikw.
Kierownictwo zakadu pracy oraz suba bhp zobowizani s do podejmowania
rnorodnych dziaa w celu prawidowego zdiagnozowania rodowiska pracy pod
wzgldem wystpujcych w nim zagroe i czynnikw, ktre je powoduj.107 Pracodawca, w przypadku wystpienia czynnikw szkodliwych, uciliwych lub niebezpiecznych na stanowiskach pracy, obowizany jest informowa pracownikw o ryzyku zawodowym, ktre wie si z wykonywan prac oraz o zasadach ochrony przed zagroeniami. Musi take stosowa rodki zapobiegajce chorobom zawodowym. Do szczegowych obowizkw pracodawcw naley:
utrzymywanie w staej sprawnoci urzdzenia ograniczajce lub eliminujce
szkodliwe dla zdrowia czynniki rodowiska pracy oraz urzdzenia suce
do pomiarw tych czynnikw;
przeprowadzanie na swj koszt bada i pomiarw czynnikw szkodliwych dla
zdrowia;
rejestrowanie i przechowywanie wynikw tych bada i pomiarw.108
O wynikach przeprowadzonych bada i pomiarw czynnikw szkodliwych dla
zdrowia w rodowisku pracy pracodawca jest obowizany niezwocznie poinformowa
pracownikw oraz umieszcza aktualne wyniki tych bada lub pomiarw na odpowiednim stanowisku pracy. Czstotliwo przeprowadzanych przez pracodawc pomiarw czynnikw szkodliwych, uzalenion od aktualnego stanu warunkw rodowi107

W. Zacharek, Obowizki pracodawcy w zakresie pomiarw i bada szkodliwych czynnikw w pracy, Zacharek Dom Wydawniczy, Warszawa 2009, s. 5.
108
Obwieszczenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 23 grudnia 1997 r. w sprawie ogoszenia
jednolitego tekstu ustawy Kodeks pracy (Dz.U. 1998 nr 21 poz. 94 z pn. zm.).

76

ska pracy okrela rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie bada i pomiarw czynnikw szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy.109
Tabela 2.3. Rejestr czynnikw szkodliwych wystpujcych na stanowisku pracy oraz karta bada i pomiarw czynnikw szkodliwych
Wykaz czynnikw szkodliwych
Czynniki chemiczne

Pyy

Rok:

Czynniki fizyczne

20...

20

Czynniki biologiczne

20

20

Pracujcych ogem na stanowiskach pracy:

Kobiet:
Modocianych:
Pracujcych
na nocnej zmianie:

W tym:

Liczba pracujcych w warunkach przekroczenia wartoci

dopuszczalnych:
Karta bada i pomiarw czynnikw szkodliwych
Czynnik chemiczny/ Py/ Czynnik fizyczny/ Czynnik biologiczny
1.

Nazwa czynnika

2.

Data pomiaru

3.

Miejsce pomiaru

4.

Wykonujcy pomiar

5.

Metoda pomiaru

6.

Wynik pomiaru (warto dopuszczalna)

7.

Interpretacja wyniku

8.

Stanowisko pracy

rdo: Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie bada i pomiarw czynnikw szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U. nr 73 poz. 645 z pn. zm.).

Pierwszym elementem procesu oceny jest prawidowa identyfikacja czynnikw,

ich zmierzenie, oraz w okrelonych przypadkach, dostosowanie do ich wielkoci odpowiednich dziaa profilaktycznych. Wyniki pomiarw, jak rwnie zastosowane
dziaania profilaktyczne podejmowane przez przedsibiorstwo, powinny by udostpniane pracownikom, w szczeglnoci podczas obowizkowych szkole z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy. Dane dotyczce wystpujcych czynnikw szkodliwych na
109

Dz.U. nr 73 poz. 645 z pn. zm.

77

stanowisku pracy oraz przeprowadzanych pomiarw gromadzone s z wykorzystaniem rejestru czynnikw szkodliwych i karty bada i pomiarw czynnikw szkodliwych
(tabela 2.3).
Raporty z wypadkw
Sposobem oceny poziomu bezpieczestwa w przedsibiorstwie moe by rwnie
analiza wypadkw przy pracy i ich przyczyn (analiza rejestru wypadkw). Zgodnie
z obowizujcym prawem wypadkiem przy pracy jest zdarzenie, ktre doprowadzio
do powstania urazu lub mierci pracownika. Znacznie wiksza w porwnaniu do wypadkw przy pracy liczba zdarze potencjalnie wypadkowych (bezurazowych) powoduje, e analiza wydarze wypadkowych bezurazowych moe by niezmiernie cennym
rdem informacji o przyczynach i przebiegu potencjalnych wypadkw przy pracy.
Naley zgromadzi jak najwicej informacji o takich wydarzeniach, aby taka analiza
bya moliwa. Zwizane jest to z wdroeniem w przedsibiorstwie odpowiednich procedur ich rejestrowania oraz podjciem dziaa majcych na celu motywowanie pracownikw do zgaszania takich wydarze.110
Kady pracodawca jest zobowizany do systematycznego analizowania przyczyn
wypadkw przy pracy i na podstawie uzyskanych wynikw wprowadza waciwe
rodki zapobiegawcze. Analiza wypadkowoci skada si z nastpujcych elementw:
czci statystycznej, oceny okolicznoci i przyczyn wypadkw, wnioskw dotyczcych
prewencji.
A. Analiza statystyczna. Do celw statystycznych stosuje si odpowiednie miary
zwane wskanikami wypadkowoci. Najprostszym wskanikiem jest liczba
wypadkw lub poszkodowanych w wypadkach, ktre miay miejsce w okrelonym odcinku czasu (rok, kwarta, miesic). Niekiedy zasadne jest okrelenie tak zwanego wskanika absencji. Jest to rednia liczba godzin absencji
z powodu wypadkw przypadajca na 1000 przepracowanych godzin. Opisane wskaniki mona oblicza dla wszystkich wypadkw lub tylko dla wypadkw cikich (wskaniki czstotliwoci rwnie dla miertelnych). Obliczane
dla rnych populacji (sekcje gospodarki narodowej, grupy wiekowe, zawody)
pozwalaj zidentyfikowa te, dla ktrych wypadki zdarzaj si najczciej lub
s najgroniejsze. Pozwala to ukierunkowa dziaania profilaktyczne na najbardziej zagroone grupy.
B. Ocena okolicznoci i przyczyn wypadkw. Uwzgldnia nastpujce zasadnicze
elementy: miejsce wypadku, rodzaj pracy, wykorzystywan technologi, bezporednie i porednie przyczyny wypadkw. Szczeglnie istotnym elementem tej
oceny jest kwestia powtarzalnoci przyczyn wypadkw. Przydatny przy ustala110
P. Bury, Zdarzenia wypadkowe w miejscu pracy zasady postpowania i dochodzenia powypadkowego [w:] Edukacja bez granic mimo barier, red P. Bury, D. Czajkowska-Ziobrowska, Wyd. Wyszej
Szkoy Bezpieczestwa, Pozna 2008, s. 304.

78

niu przyczyn przez zespoy powypadkowe zarys klasyfikacji przyczyn wypadkw

przy pracy stosowanych przez Pastwow Inspekcj Pracy wskazuje na:
przyczyny techniczne:
- niewaciwy stan czynnika materialnego (wady konstrukcyjne lub
niewaciwe rozwizania techniczne i ergonomiczne czynnika materialnego),
- niewaciwe wykonanie czynnika materialnego,
- wady materiaowe czynnika materialnego,
- niewaciwa eksploatacja czynnika materialnego;
przyczyny organizacyjne:
- niewaciwa oglna organizacja pracy,
- niewaciwa organizacja stanowiska pracy;
przyczyny ludzkie:
- brak lub niewaciwe posugiwanie si czynnikiem materialnym przez
pracownika,
- nieuywanie sprztu ochronnego przez pracownika,
- niewaciwe, samowolne zachowanie si pracownika,
- niewaciwy stan psychofizyczny pracownika,
- nieprawidowe zachowanie si pracownika.111
C. Wnioski dotyczce prewencji. Na podstawie przeprowadzonej analizy stosuje
si rodki prewencyjne adekwatne do wynikajcych wnioskw. Prewencja
i wskazanie miejsc podwyszonego ryzyka to podstawowy cel analizy wypadkowoci.112
Prowadzenie i analiza dokumentacji powypadkowej pozwala na uchwycenie czynnikw, ktre naley eliminowa lub wobec ktrych naley zastosowa dziaania korygujce lub zapobiegawcze. Uzyskane w trakcie przegldu informacje pozwalaj rwnie na ocen oglnego poziomu bezpieczestwa i higieny pracy w przedsibiorstwie.
Audyty
Zgodnie z norm PN-EN ISO 19011 audyt to systematyczny, niezaleny i udokumentowany proces uzyskiwania dowodu z audytu oraz jego obiektywnej oceny w celu
okrelenia stopnia spenienia kryteriw audytu (rysunek 2.4). 113 Przytoczona definicja
zostaa opracowana na potrzeby audytowania systemu zarzdzania jakoci i systemu
zarzdzania rodowiskowego. Znajduje jednak zastosowania w innych obszarach,
takich jak bhp.

111
P. Grdziel, Wypadki przy pracy. Choroby zawodowe. wiadczenia odszkodowawcze, Orodek
Szkolenia PIP, Wrocaw 2005.
112
P. Bury, Zdarzenia wypadkowe , op. cit.
113
PN-EN ISO 19011, Wytyczne dotyczce audytowania systemw zarzdzania jakoci i/lub zarzdzania rodowiskowego, PKN, Warszawa 2003, s. 5.

79

Wymagania w zakresie audytowania w obszarze bhp zostay okrelone w normie

PN-N-18011.114 Audyt jest to badanie majce na celu okrelenie, czy:
dziaania podejmowane w zakresie bhp oraz ich rezultaty odpowiadaj planowanym ustaleniom;
otrzymane w wyniku przeprowadzonych bada ustalenia zostay skutecznie
wdroone;
sformuowane w wyniku przeprowadzonych bada ustalenia s odpowiednie
do realizacji polityki bhp i pozwol osign cele w zakresie bhp.115

Rysunek 2.4. Graficzne ujcie definicji audytu

rdo: I. Oroska, Audyt wewntrzny czyli: co, jak i kiedy? Artykuy i materiay, Centralny Orodek Szkolenia
Stray Granicznej im. Marszaka Polski Jzefa Pisudskiego Koszalin [Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu:
www.cos.strazgraniczna.pl/downloads/pliki/biuletyn_biezacy/32009/7.pdf [Data wejcia: 01-04-2010].

Audyty powinny by przeprowadzane wedug ustalonego programu, obejmujcego okres, pozwalajcy na ocen wszystkich elementw systemu zarzdzania bhp,
zgodnie z ustalonymi procedurami. Maj one na celu zapewnienie, e organizacja,
procesy i procedury, ktre zostay okrelone i aktualnie wykonywane, s zgodne
z wymaganiami. Powinien by one wykonywane przez osoby, ktre s w wystarczajcym stopniu niezalene od zarzdzajcych eksploatacj jednostki poddanej audytowi,
w celu zapewnienia, e ich oceny bd obiektywne. Audyty maj na celu okrelenie,
czy oglna realizacja i skuteczno systemu zarzdzania bezpieczestwem jest zgodna
z wymaganiami, zarwno zewntrznymi, jak i ustanowionymi w przedsibiorstwie. Ich
wyniki powinny by wykorzystane do podejmowania decyzji, jakie ulepszenia naley

114

PN-N-18011 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wytyczne audytowania, PKN,

Warszawa 2006.
115
Sprawdzanie funkcjonowania systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy [Dokument
elektroniczny]. Tryb dostpu: www.ciop.pl/zasoby/r14.pdf [Data wejcia: 01-04-2010].

80

wprowadzi do elementw ksztatujcych zasady bezpieczestwa na terenie przedsibiorstwa oraz ich wdroenia.116
W celu najbardziej efektywnego wykorzystania korzyci pyncych z przeprowadzania audytw pomocne jest stworzenie programu audytu, ktry moe obejmowa
jeden lub wicej audytw w zalenoci od wielkoci, charakteru oraz zoonoci organizacji, ktra ma by audytowana. Program audytw obejmuje take wszystkie dziaania niezbdne do zaplanowania i zorganizowania rodzajw i liczby audytw oraz zapewnienia zasobw do ich skutecznego i efektywnego przeprowadzenia w okrelonych ramach czasowych.
Przebieg procesu zarzdzania programem audytw opiera si na midzynarodowej metodzie planuj wykonaj sprawd dziaaj i zawiera:
ustalenie programu audytw (cele i zakres, odpowiedzialno, zasoby, procedury);
wdroenie programu audytw (harmonogram audytw, ocena audytorw,
dobr zespow audytujcych, kierowanie dziaaniami audytowymi, utrzymywanie zapisw);
monitorowanie i przegldy programu audytw (identyfikowanie dziaa korygujcych i zapobiegawczych oraz moliwoci doskonalenia).117
Jednoczenie zaleca si ustalenie celw dla programu audytu, ktre ukierunkowuj jego planowanie i prowadzenie. Cele te mog wynika midzy innymi z rozwaenia
priorytetw zarzdzania, zamierze komercyjnych, wymaga systemu zarzdzania,
wymaga wynikajcych z ustaw, przepisw oraz z umw, potrzeb innych stron zainteresowanych czy te z ryzyka organizacji. Zakres programu audytw moe by rny
i uzaleniony jest od wielkoci, charakteru oraz zoonoci organizacji, ktra ma by
audytowana. Zale on ponadto od:
zakresu, celu i czasu trwania kadego audytu, ktry ma by przeprowadzony;
czstoci audytw, ktre maj by przeprowadzone;
liczby, wanoci, zoonoci, podobiestwa oraz lokalizacji dziaa, ktre maj
by audytowane;
wymaga norm, ustaw, przepisw oraz umw i innych kryteriw audytu;
potrzeby akredytacji lub rejestracji/certyfikacji;
wynikw poprzednich audytw lub przegldu poprzedniego programu audytw;
jzyka, kwestii kulturowych i spoecznych;
uwag stron zainteresowanych;
znaczcych zmian w organizacji lub jej dziaaniach.118
116

J.S. Michalik, Zapobieganie powanym awariom przemysowym. Zalecenia i wytyczne dla zakadw duego ryzyka, Gwny Inspektorat Pracy, Warszawa 2005, s. 53-54.
117
PN-EN ISO 19011, Wytyczne dotyczce audytowania systemw zarzdzania jakoci i/lub zarzdzania rodowiskowego, PKN, Warszawa 2003, s. 9.

81

Audyt uwaany jest za zakoczony, jeli wszystkie dziaania opisane w planie audytu (inicjowanie audytu, przeprowadzenie przegldu dokumentw, przygotowanie
dziaa audytowych realizowanych na miejscu, prowadzenie dziaa audytowych
na miejscu, przygotowanie, zatwierdzenie i rozpowszechnienie raportu z audytu, zakoczenie audytu) zostay wykonane oraz zatwierdzony zosta raport z audytu. Wnioski z audytu mog wskazywa na potrzeb podjcia dziaa korygujcych, zapobiegawczych lub doskonalcych, jeeli istniej taka potrzeba. Norma zaleca rwnie weryfikacj zakoczenia i skutecznoci dziaa korygujcych, ktra moe by czci nastpnego audytu.119

2.3. Pomiar kultury bezpieczestwa i higieny pracy

Prba konceptualizacji poj klimatu i kultury bezpieczestwa
Wstpem do omwienia badania poziomu kultury bezpieczestwa jest wskazanie
rni pomidzy klimatem bezpieczestwa a kultur bezpieczestwa. Mimo istniejcych podobiestw w definicji obu poj, nie mog by one uwaane za tosame i uywane zamiennie. W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji klimatu bezpieczestwa (tabela 2.4). Mimo, e zostay one okrelone na przestrzeni kilkudziesiciu lat
i odnosz si do rnych gazi gospodarki, we wszystkich przewija si jeden wsplny
mianownik: klimat bezpieczestwa wie si z postrzeganiem przez pracownikw
rnych aspektw bezpieczestwa w swoim zakadzie pracy.
Tabela 2.4. Definicje klimatu bezpieczestwa
rdo/Przemys
(BASI 1996) Lotnictwo
cywilne, Australia
(Cheyne, Cox, Oliver
i Thomas 1998) Przemys
wytwrczy,
Wielka Brytania i Francja

Definicje
Procedury i reguy zarzdzania bezpieczestwem w obrbie organizacji s
odzwierciedleniem klimatu bezpieczestwa, ktry wyraa si postrzeganiem przez pracownikw roli bezpieczestwa i przestrzeganiem zasad tego
bezpieczestwa w miejscu pracy
Klimat bezpieczestwa moe by opisany jako chwilowy stan poziomu
kultury bezpieczestwa, ktry jest wynikiem wsplnego postrzegania
kwestii bezpieczestwa przez czonkw organizacji w okrelonym czasie

Klimat bezpieczestwa jest wyrazem indywidualnych cech i waciwoci,

(Dedobbeleer i Eland 1991)
ktre s skupione wok dwch czynnikw: zaangaowanie kierownictwa
Przemys budowlany, USA
w sprawy bhp i zaangaowanie pracownikw w kwestie bezpieczestwa
(Flinn, Mearns, Gordon
Klimat bezpieczestwa odnosi si do postrzeganego w okrelonym miejscu
i Fleming 1998),
i czasie stanu bezpieczestwa. Z tego wzgldu jest wzgldnie niestay
Wydobycie ropy naftowej
i podatny na zmiany w zalenoci od cech rodowiska pracy
i gazu, Wielka Brytania
118
119

82

Ibidem.
PN-EN ISO 19011, Wytyczne , op. cit.

rdo/Przemys
(Flin, Mearns, OConnor
i Bryden 2000), Przegld
rnych gazi przemysu
(Griffin i Neal 2000),
Przemys wytwrczy
i grnictwo, Australia

(Hofmann i Stezer 1996),

Usugi, USA
(Mearns, Whitaker, Flin,
Gordon i OConnor 2000),
Wydobycie ropy naftowej,
Wielka Brytania
(Komisja ds. Mineraw
1999), Mineray, Australia
(Yule, Flin i Murdy 2001),
Energia konwencjonalna,
Wielka Brytania
(Zohar 1980), Przemys
wytwrczy (spoywczy,
metalowy, chemiczny,
tekstylny), Izrael
(Zohar 2000), Przemys
wytwrczy, Izrael

Definicje
Klimat bezpieczestwa jest wierzchni warstw w kulturze bezpieczestwa
postrzegan przez pryzmat postpowania czonkw organizacji i ich stosunku do zagadnie bezpieczestwa
Klimat bezpieczestwa powinien by wyraony jako koncepcja dwch
czynnikw, na ktre skadaj si: czynniki porednie klimatu bezpieczestwa, odzwierciedlajce kwestie zwizane z polityk bezpieczestwa, procedurami, nagrodami oraz czynnik wskazujcy zakres, w ktrym pracownicy
uwaaj, e bezpieczestwo w zakadzie pracy stanowi dla nich cenn
warto
Klimat bezpieczestwa jest pojciem dotyczcym zaangaowania w sprawy
bezpieczestwa kierownictwa zakadu, jak rwnie zaangaowania samych
pracownikw w bezpieczne wykonywanie zada
Klimat bezpieczestwa moe by zdefiniowany jako postrzeganie przez
pracownikw ich rodowiska w danym momencie oraz zapobieganie warunkom sprzyjajcym naruszenie stanu bezpieczestwa
Klimat bezpieczestwa odnosi si do bardziej nieuchwytnych aspektw
w organizacji, takich jak postrzeganie systemu bezpieczestwa, parametrw pracy i czynnikw indywidualnych
Klimat bezpieczestwa jest zdefiniowany jako produkt postrzegania przez
pracownikw biecego stanu bezpieczestwa wyraony inicjatywami
podjtymi na rzecz zagwarantowania bezpieczestwa w miejscu pracy
Klimat bezpieczestwa jest specyficznym typem klimatu organizacji, ktry
skupia percepcj pracownikw na wanoci kwestii bezpieczestwa na ich
stanowiskach pracy. Moe on przyjmowa poziom od wysoce pozytywnego
do neutralnego, przy czym poziom przecitny odzwierciedla klimat bezpieczestwa charakterystyczny dla danego przedsibiorstwa
Grupowy poziom klimatu bezpieczestwa odnosi si do wsplnego postrzegania wrd czonkw organizacji w odniesieniu do dobrych praktyk
kierownictwa

rdo: D.A. Wiegmann, T.L. von Thaden, A review of safety culture theory and its potential application to
traffic safety, University of Illinois, Institute of Aviation, Technical Report 2001, Illinois 2001.

Klimat bezpieczestwa stanowi jedynie wycinek kultury bezpieczestwa, odnosi

si bowiem do postrzegania kwestii bezpieczestwa przez pracownikw. Jest obrazem
kultury bezpieczestwa przejawiajcym si w zachowaniu i postawach pracownikw.
Termin klimat bezpieczestwa jest dorobkiem organizacji w zakresie kultury bezpieczestwa. W celu przedstawienia rnicy midzy tymi dwoma pojciami mona posuy si metafor, w ktrej kultura i klimat bezpieczestwa s postrzegane jako widzialne i niewidzialne czci gry lodowej (rysunek 2.5).

83

Rysunek 2.5. Kultura bezpieczestwa a klimat bezpieczestwa

rdo: Working for a safer railway Safety Culture Bulletin 2002 No. 1.

Klimat bezpieczestwa, jako widzialny objaw kultury, stanowi jedynie wierzchokiem gry lodowej, ujawnia saboci przedsibiorstwa zwizane z organizacj pracy
i sposobami jej wykonywania oraz niedoskonaoci systemu zarzdzania bezpieczestwem. O wiele bardziej istotne problemy, zwizane z czynnikami psychologicznymi
ludzkich zachowa, mog tkwi ukryte gboko w ludzkiej psychice. Udoskonalajc
system bezpieczestwa nie naley wic skupia si na widzialnych symptomach, tylko
zadba o zmian niewidocznych elementw kultury bezpieczestwa.
Jako pierwszy klimat bezpieczestwa w organizacji opisa Zohar.120 Przy uyciu specjalnie skonstruowanego kwestionariusza sprawdza on postawy, zachowania i determinanty postpowania pracownikw w kontekcie bezpieczestwa, na przykad:
wano szkole bhp;
postaw kierownictwa wobec bezpieczestwa;
poziom ryzyka w miejscu pracy;
status pracownikw bhp;
jasno celw przedsibiorstwa w zakresie bhp;
stosunki midzy pracownikami w przedsibiorstwie.
120

D. Zohar, Safety climate in industrial organizations: theoretical and applied implications Journal
of Applied Psychology 1980 Vol. 65, No 1, pp. 96-102.

84

Zsumowany wynik odpowiedzi wszystkich pracownikw wyznacza poziom klimatu bezpieczestwa, czyli odczuwanej przez pracownikw atmosfery panujcej w tym
zakadzie, zwizanej z bezpieczestwem i higien pracy. Tak mierzony klimat jest,
wedug D. Zohara, cech charakterystyczn kadego przedsibiorstwa przemysowego
i jest zwizany z oglnym poziomem bezpieczestwa w organizacji, wpywa na bezpieczn lub ryzykown prac. Zachowania pracownikw zwizane z bezpieczestwem
na wszystkich poziomach organizacji wynikaj z kultury bezpieczestwa, a jednoczenie stanowi o tej kulturze.121 Klimat bezpieczestwa jest dokadnym wskanikiem
kultury bezpieczestwa w miejscu pracy, czego przejawem jest praktyka zarzdzania
bezpieczestwem przez kierownictwo wyszego szczebla. Jeli organizacja posiada
dobr praktyk zarzdzania bezpieczestwem, posiada rwnie lepiej wyksztacony
klimat bezpieczestwa w miejscu pracy, a im lepszy jest klimat bezpieczestwa
w przedsibiorstwie, tym mniejsza jest liczba wypadkw i zdarze potencjalnie wypadkowych. Monitorowanie klimatu bezpieczestwa pobudza i pozytywnie wpywa
na ksztatowanie i stae udoskonalanie kultury bezpieczestwa.
Badanie klimatu bezpieczestwa
Istnieje wiele narzdzi umoliwiajcych organizacji zbieranie informacji od swoich
pracownikw na temat kluczowych aspektw bezpieczestwa w miejscu pracy. Badanie klimatu bezpieczestwa stanowi jedn z metod oceny kultury bezpieczestwa
w zakadzie pracy. Do jego badania wykorzystuje si najczciej kwestionariusze, ktre
czsto rni si midzy sob pod wzgldem badanych aspektw. Kwestionariusz
klimatu bezpieczestwa opracowany przez A. Cheyne i wsppracownikw zawiera
nastpujce elementy:
1. Fizyczne rodowisko pracy (na przykad owietlenie, wentylacja, przestrze
do pracy).
2. Postrzegane ryzyko (na przykad ryzyko zwizane z transportem zewntrznym, polizgniciem, poraeniem prdem).
3. Postawy wobec bezpieczestwa, na przykad: Bezpieczestwo jest wanym
priorytetem., Trwa u nas proces cigego doskonalenia w zakresie bezpieczestwa.
4. Dziaania w zakresie bezpieczestwa zaangaowanie pracownikw w rne
dziaania zwizane z bezpieczestwem (na przykad analiza wypadkw).
Badania klimatu bezpieczestwa, jak podaj autorzy, pomagaj w okrelaniu celw inicjatyw i programw poprawy podejmowanych w przedsibiorstwie.122
Nieco inne elementy zawiera kwestionariusz opracowany przez A.M. Williamsona
i wsppracownikw. Obejmuje on nastpujce aspekty:
121

K. Mearns, R. Flin, R. Gordon, M. Fleming, Measuring safety climate on offshoring installations

Work &Stress 1998 Vol. 45, No. 2.
122
A. Cheyne, S. Cox, A. Oliver, J.M. Tomas, Modelling safety climate in the prediction of levels of
safety activity Work &Stress 1998 Vol. 12, No. 3.

85

1. Osobista motywacja do bezpiecznych zachowa, na przykad Pracowabym

bezpieczniej, gdyby mj mistrz chwali mnie za bezpieczne zachowania.
2. Dobre praktyki w zakresie bezpieczestwa na przykad Kierownictwo w moim miejscu pracy tak samo troszczy si o bezpieczestwo ludzi, jak i o zyski.
3. Tumaczenie" ryzyka, na przykad: Kiedy pracowaem niebezpiecznie, byo
to spowodowane tym, i musiaem szybko skoczy zadanie.
4. Fatalizm brak kontroli nad byciem bezpiecznym, na przykad: Wypadki bd si zdarzay bez wzgldu na to, co robi.
5. Optymizm, na przykad: Nie jest prawdopodobne, e bd mia wypadek,
poniewa jestem uwan osob.123
Badanie postaw i postrzeganie pracownikw umoliwia identyfikacj obszarw
wymagajcych poprawy w zakresie bezpieczestwa. Opisane kwestionariusze stosowano w przedsibiorstwach angielskich.124
Kwestionariusz do badania klimatu bezpieczestwa opracowano rwnie w Pracowni Psychologii Pracy CIOP. Obejmuje on obszary zwizane midzy innymi z:
zaangaowaniem kierownictwa w sprawy bhp i partycypacj pracownikw;
wartociami w zakresie bhp;
szkoleniami bhp;
odpowiedzialnoci i wiadomoci pracownikw w zakresie bhp;
bezpiecznymi zachowaniami.125
Stosowanie kwestionariusza w celu badania klimatu bezpieczestwa posiada wiele zalet, midzy innymi uatwia poznanie czynnikw, ktre determinuj zdolno"
organizacji do osigania wysokich wynikw w bezpieczestwie pracy. Wyniki oparte
na danych z kwestionariusza wskazuj mocne strony, ukryte bariery i obszary wymagajce poprawy. To doskonae narzdzie do diagnozowania, ktre dziaania w obszarze bhp s rzeczywicie potrzebne i ktre zupenie zbdne i niezrozumiae, jak s postrzegane przez rne szczeble organizacji, jak zainicjowa zaangaowanie i entuzjazm
pracownikw. Wyniki mona dowolnie kategoryzowa, na przykad wedug obszarw,
zmian, dowiadczenia, poziomw organizacji, rodzaju pracy. Poza tym, prawidowo
stworzony kwestionariusz:
umoliwia monitorowanie i promowanie bezpieczestwa w przedsibiorstwie;
moe by przydatny do samooceny organizacji;
dostarcza informacji o zmianach zachodzcych w organizacji w zakresie bhp
na przestrzeni czasu;
suy cigemu podnoszeniu poziomu bezpieczestwa i higieny pracy.126
123
A.M. Williamson, A.M. Feyer, D. Cairns, D. Biancotti, The development of measure of safety climate: the role of safety perceptions and attitudes Safety Science 1997 Vol. 25, No. 1-3.
124
Ibidem.
125
M. Milczarek, Ocena poziomu kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie Bezpieczestwo Pracy
2001 nr 5, s. 18.

86

Opracowania kwestionariusza do badania klimatu bezpieczestwa w zakadzie

pracy dzieli si na kilka etapw:
wyonienie kluczowych elementw klimatu bezpieczestwa (I etap);
opracowanie i weryfikacja statystyczna kwestionariusza do badania klimatu
bezpieczestwa (II etap);
badania klimatu bezpieczestwa wybranych przedsibiorstw z wykorzystaniem opracowanego narzdzia (III etap).127
Bezpieczestwo w przedsibiorstwie zwizane jest z wartociami, postawami oraz
normami zachowania w zakresie bezpieczestwa pracy, wsplnymi dla wszystkich
pracownikw. Model bezpieczestwa D. Coopera przedstawiono na rysunku 2.6. Autor wyrni dwa wymiary bezpieczestwa: widoczny i ukryty i dla kadego z nich zaproponowa stosowanie odmiennych narzdzi pomiarowych.

Rysunek 2.6. Model bezpieczestwa wedug D. Coopera

rdo: M. Milczarek, Ocena poziomu kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie Bezpieczestwo Pracy
2001 nr 5, s. 17.

Widoczne przejawy bezpieczestwa zwizane s z organizacj, zarzdzaniem bezpieczestwem oraz wykonywan prac. Natomiast ukryte przejawy bezpieczestwa
(pomiar klimatu bezpieczestwa) zwizane s z czynnikami psychologicznymi.
Do badania poszczeglnych obszarw bezpieczestwa stosowane s odpowiednie
narzdzia, ktrych wybr zaley od tego, ktry element bezpieczestwa poddawany
jest analizie.
Pomiar klimatu bezpieczestwa moe by rwnie dokonywany poprzez ocen interpretacji artefaktw widocznych przejaww kultury bezpieczestwa organizacyjnego (znakw bezpieczestwa) przez pracownikw.128 Artefakty symbolizujc kultur,
okrelaj jej znaczenie i s okrelane s jako widzialne elementy niewidzialnej kultury
126

[Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: www.ciop.pl [Data wejcia: 30-01-2010].

Ibidem.
128
G. Luria, A. Rafaeli, 2008, Testing safety commitment in organizations through interpretations of
safety artifacts Journal of Safety Research" 2008 Vol. 39, No. 5.
127

87

organizacji.129 W opinii pracownikw znaki bezpieczestwa s odzwierciedleniem

klimatu bezpieczestwa w organizacji. Znaki bezpieczestwa odgrywaj istotn rol:
symbolizujc zagroenia;
wskazujc na zgodno z obowizujcymi przepisami prawnymi;
odzwierciedlajc zaangaowanie w obszarze bhp i well-being.
Rola i znaczenie artefaktw ronie zwaszcza w przedsibiorstwach midzynarodowych, zatrudniajcych pracownikw reprezentujcych rne narodowoci i grupy etniczne. W tych przedsibiorstwach istnieje potrzeba wypracowania wsplnego, czsto wizualnego jzyka komunikowania zagadnie dotyczcych bhp.130
Cel, etapy i proces pomiaru kultury bezpieczestwa
Wspczenie zarzdzanie organizacj to nie tylko wykorzystywanie dowiadczenia
i intuicji, ale rwnie posiadanie konkretnej wiedzy, ktra jest jednym z najcenniejszych
zasobw kadej organizacji. Badania stanowi jedn z kluczowych determinant sukcesu
w procesie zarzdzania, gdy dostarczaj informacji co z kolei wpywa na ograniczenie
warunkw niepewnoci, w jakich dziaa dany podmiot.
Prowadzone w organizacji badania s wanym elementem kadej strategii, zarwno tej skierowanej na zewntrz przedsibiorstwa, jak i tej nakierowanej na jego
wntrze. Metody i techniki marketingowe s na tyle uniwersalne, e mog posuy
do zbierania i przetwarzania danych dotyczcych praktycznie kadego rynku w tym
rwnie rynku wewntrznego.131 Pojciem, ktre w sposb najbardziej obrazowy
przedstawia zaleno pomidzy organizacj a pracownikiem, w aspekcie bada jest
marketing wewntrzny, ktry opiera si na koncepcji, zgodnie z ktr pracownicy
stanowi wewntrzny rynek organizacji. Na rynku tym kady pracownik i kada komrka organizacji wsppracuj ze sob na zasadzie wewntrznych nabywcw i dostawcw.132 Na rynku wewntrznym podmiotem badania jest pracownik organizacji,
czyli tak zwany klient wewntrzny. Bezporednio t teori mona odnie do badania
poziomu kultury bezpieczestwa i higieny pracy. Pracownik, jest bezporednim konsumentem poziomu bezpieczestwa i higieny pracy, a take kultury bhp w trakcie
wykonywania swoich subowych obowizkw. Przeprowadzenie badania z zakresu
bezpieczestwa i higieny pracy wrd pracownikw pozwala na pozyskanie informacji
na temat odczuwalnego przez nich poziomu bhp jak rwnie propozycji ewentualnych
dziaa poprawiajcych i wspomagajcych podniesienie poziomu bezpieczestwa
i higieny pracy, a wic rwnie poziomu kultury bezpieczestwa.
129

H.M. Trice, J.M. Beyer, The cultures of work organizations, Engelwood Cliffs, Prentice-Hall, New
Jersey 1993.
130
P.D. Bust, A.G.F. Gibb, S. Pink, Managing construction health and safety: Migrant workers and
communicating safety messages Safety Science" 2008 Vol. 46, No. 4.
131
K. Kdzior, K. Karcz, Badania marketingowe w praktyce, PWE, Warszawa 2007.
132
E. Flejterska, L. Gracz, G. Rosa, A. Smalec, Marketing partnerski. Wybrane problemy, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 2008.

88

Cel pomiaru
Przejawy kultury przedsibiorstwa mog by niekiedy bardzo subtelne i trudne
do zidentyfikowania, zawsze jednak wpywaj na funkcjonowanie przedsibiorstwa.
Poziom kultury bezpieczestwa zakadu pracy wyznacza sposb jego funkcjonowania
w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy. Badanie kultury umoliwia zrozumienie
procesw, ktre determinuj postpowanie pracownikw. Kultura organizacyjna bywa okrelana jako osobowo przedsibiorstwa; jej badanie stanowi wic moe swojego rodzaju samoocen, poszerzajc samowiadomo, czyli wiedz przedsibiorstwa o nim samym. Wnioski z bada mog suy organizacyjnemu uczeniu si. Badania kultury s rwnie sposobem angaowania pracownikw oraz okazj do propagowania pewnych idei i wartoci w zakadzie pracy.133
Dobrze zaprojektowane i przeprowadzone badanie w rezultacie bdzie prowadzi
do udoskonalenia procesu podejmowania decyzji z zakresu bezpieczestwa i higieny
pracy. W zakresie kultury bezpieczestwa pracy dodatkowo pomagaj one w:
zrozumieniu zagadnienia opisanie, analizowanie, pomiar i przewidywanie nastpstw podejmowanych decyzji oraz oddziaujcych na te decyzje czynnikw;
decydowaniu zidentyfikowanie rodkw umoliwiajcych oddziaywanie na
sfer bezpieczestwa i higieny pracy oraz okrelenie optymalnego poziomu
tego oddziaywania;
kontroli analizie i interpretacji otrzymanych wynikw.134
Przed podjciem decyzji o przeprowadzeniu badania poziomu kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie warto dokona oceny ich przewidywanej uytecznoci.
W procesie oceny uytecznoci planowanych do przeprowadzenia bada bierze si
pod uwag nastpujce czynniki:
ilo czasu do dyspozycji przed podjciem decyzji z zakresu bezpieczestwa
i higieny pracy;
dostpno potrzebnych informacji;
natur decyzji;
warto dodatkow, (odniesienie pozyskanej w trakcie przeprowadzanego
badania informacji w stosunku do kosztw jej uzyskania).135
Podstawowym celem przeprowadzanych bada jest pozyskanie informacji pozwalajcych na identyfikacj potrzeb i oczekiwa z zakresu poziomu bezpieczestwa, jak
rwnie ocen poziomu bezpieczestwa w przedsibiorstwie, a wic i ocen poziomu
kultury bezpieczestwa. Dziki pozyskaniu informacji niejako zapenia si luka informacyjna pomidzy stanem wiedzy posiadanym przed przeprowadzeniem badania
133
M. Milczarek, Ocena poziomu kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie Bezpieczestwo Pracy
2001 nr 5, s. 17.
134
K. Mazurek-opaciska, Badania marketingowe. Podstawowe metody i obszary zastosowa, Wyd.
Akademii Ekonomicznej, Wrocaw 1999.
135
Ibidem.

89

a stanem wiedzy po jego wykonaniu. Istnienie luki informacyjnej oznacza zapotrzebowanie na informacje bardziej aktualne, bardziej szczegowe lub informacje zupenie nowe, ktre do tej pory nie byy gromadzone. Zgromadzone informacje su podejmowaniu decyzji. W momencie pojawienia si pierwszych sygnaw wiadczcych
o potrzebie pozyskania informacji rozpoczynaj si dziaania majce na celu przeprowadzenie badania. Dochodzi do sformuowania problemu badawczego i przeprowadzenia badania, na podstawie ktrego uzyskuje si konkretne informacje, pozwalajce
na podejmowanie decyzji. Zaleno pomidzy badaniem, informacj i decyzj przedstawiona zostaa na rysunku 2.7.

Rysunek 2.7. Zwizek pomidzy badaniem, informacj i decyzj

rdo: K. Mazurek-opaciska, Badania marketingowe. Podstawowe metody i obszary zastosowa, Wyd.
Akademii Ekonomicznej, Wrocaw 1999, s. 19.

Zawajc oglne cele przeprowadzania bada do sfery bezpieczestwa pracy,

badanie z tego zakresu umoliwia pozyskanie informacji na temat:
poziomu wiadomoci w kwestii bezpieczestwa i higieny pracy;
odczuwalnego poziomu bezpieczestwa;
moliwoci wdroenia rozwiza w celu poprawy poziomu bezpieczestwa;
koniecznoci podjcia dziaa redukujcych istniejce zagroenia na poszczeglnych stanowiskach pracy;
identyfikacji poczucia bezpieczestwa;
koniecznoci dodatkowych szkole i informacji z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy;
przyczyn podejmowania zachowa niebezpiecznych;
motywacji pracownikw do zachowa bezpiecznych;
stopnia partycypacji pracownikw w zakresie ksztatowania polityki bezpieczestwa.

90

Rysunek 2.8. Zakres poruszanej w badaniu tematyki

rdo: opracowanie wasne.

W celu uporzdkowania zakresu tematycznego badania poziomu kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie poszczeglne zagadnienia mona przyporzdkowa
czynnikom ksztatujcym kultur bezpieczestwa motywowanie oraz wzmacnianie
zachowa bezpiecznych, wsppraca midzy pracownikami, zaangaowanie kierownictwa, otwarta i szczera komunikacja, partycypacja pracownikw, edukacja z zakresu
bhp, analiza wypadkw (rysunek 2.8).136
Etapy i proces pomiaru
Kade badanie, w tym take badanie poziomu kultury bezpieczestwa, skada si
z wielu etapw, z ktrych kady stanowi istotn cz ostatecznej wersji przetworzonych informacji i raportu z bada. Badania definiuje si jako systematyczne i celowe
poszukiwanie informacji zwizanych z identyfikowaniem i rozwizywaniem okrelonych problemw, uatwiajcych podejmowanie decyzji.137 Najczciej wyrnia si
trzy fazy procesu przeprowadzania bada (rysunek 2.9), ktre mona podzieli na
poszczeglne etapy:
I.
Przygotowanie badania:
- projektowanie badania, czyli okrelenie celu badania oraz analiza sytuacji
otoczenia zewntrznego i wewntrznego badanych jednostek,
- okrelenie problemu badawczego,
- postawienie hipotez,
- wstpne okrelenie prby badawczej (pod wzgldem jej iloci i skadu),
- prba okrelenia sposobu pomiaru danych;
II.
Realizacja badania:
- zbieranie i analizowanie danych wtrnych,
- ostateczne okrelenie metod zbierania danych pierwotnych oraz instrumentw pomiarowych,
- ostateczne okrelenie prby badawczej,
136

Zakres poruszanej w badaniu poziomu kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie jest analogiczny do czynnikw skutecznego ksztatowania kultury bezpieczestwa pracy, ktre szerzej omwione zostay
w rozdziale pierwszym niniejszego opracowania.
137
A. Parasuraman, Marketing Research, Reading, MA., Addison-Wesley Publishing Company, USA 1991.

91

- przeprowadzenie badania pilotaowego,

- okrelenie minimalnej wielkoci prby badawczej,
- waciwy proces uzyskiwania danych pierwotnych;
Zakoczenie procesu badawczego:
- analiza otrzymanych informacji,
- prezentacja wynikw badania,
- ocena przeprowadzonego badania,
- raport kocowy.138

III.

Rysunek 2.9. Etapy procesu przeprowadzania bada

rdo: opracowanie wasne na podstawie: K. Wodarczyk-piewak, rda informacji na potrzeby badania
konsumpcji i ksztatujcych j czynnikw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, nr 367, Prace
Katedry Mikroekonomii nr 8, Szczecin 2003, s. 31-32.

138

92

K. Wodarczyk-piewak, rda informacji na potrzeby..., op. cit., s. 31-32.

Pierwsz i podstawow kwesti w procedurze (procesie) badania poziomu bezpieczestwa w organizacji jest konkretne zaprojektowanie badania. Zadanie to skada
si z kilku elementw. Kluczowym i najwaniejszym momentem jest uwiadomienie
sobie i skonkretyzowanie celu badania poprzez okrelenie problemu badawczego
i przedmiotu badania. Poprawnie sformuowany cel badania daje gwarancj, i zgromadzone informacje bd uyteczne pod ktem ich pniejszego wykorzystywania,
jak rwnie kocowego wnioskowania. Pomocne przy okrelaniu celu badania jest
sprecyzowanie poszczeglnych zakresw badania:
przedmiotowego (co bdzie poddane badaniu?);
podmiotowego (kto bdzie poddany badaniu?);
przestrzennego (gdzie przeprowadzane bdzie badanie, jaki bdzie zasig
przestrzenny badania?);
czasowego (kiedy i w jakim okresie badanie bdzie prowadzone, jakiego okresu czasowego bdzie dotyczya analiza?).139
Niezmiernie wanym elementem jest waciwie przygotowanie badania, zarwno
pod ktem przedmiotowym, jak i podmiotowym. Odpowiedni dobr narzdzi pomiaru
jak rwnie przygotowanie caego procesu badawczego nierzadko ma wpyw na uzyskane wyniki. Wane jest aby wszyscy pracownicy, ktrzy nalee bd do grupy badawczej, byli odpowiednio wczeniej poinformowani nie tylko o celach i zaoeniach
badania, ale rwnie o formie, czasie i miejscu jego przeprowadzania. Wyczeniem
jest jedynie sytuacja, gdy przeprowadzane badanie ma form badania ukrytego i polega na przykad na obserwacji ukrytej. Kady etap badania powinien by dokadnie
przemylany, poczwszy od zaprojektowania, poprzez jego przeprowadzenie, po analiz uzyskanych wynikw. W celu uniknicia ewentualnych bdw w trakcie warto
zastanowi si nad przeprowadzeniem badania pilotaowego, ktre pozwoli na uniknicie szeregu niejasnoci i uchybie dotyczcych badania. Gwnym celem bada
pilotaowych jest sprawdzenie poprawnoci przyjtych zaoe badawczych w zakresie metod i technik gromadzenia danych oraz przetestowanie narzdzi badawczych.
Warto zaznaczy, e nie ma adnych przepisw ani wytycznych, ktre regulowayby przeprowadzanie pomiaru kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie. Nie ma
adnych norm, ktre w tym zakresie przedsibiorstwo czy organizacja powinny spenia. Nie ma te ilociowych punktw odniesienia i uzyskane w trakcie badania wyniki
su raczej ocenie sytuacji i wskazaniu moliwoci poprawienia stanu obecnego.
W aden szczeglny sposb nie zostay natomiast okrelone ramy akceptowalnego
poziomu kultury bezpieczestwa. Posiadanie wysokiej kultury bezpieczestwa jest
informacj o tym, i przedsibiorstwo przykada du uwag do zagadnie zwizanych
z yciem i zdrowiem swoich pracownikw. Bezpieczestwo zatrudnionych pracownikw jest dla takiej organizacji dobrem nadrzdnym.

139

Z. Kdzior, Badania rynku. Metody i zastosowania, PWE, Warszawa 2005.

93

Po uwiadomieniu sobie potrzeby badawczej, podjciu decyzji o przeprowadzeniu

badania oraz wstpnej analizie problemu badawczego nastpuje etap okrelenia rda pozyskiwania danych oraz metody zbierania danych. Badania mona realizowa
w oparciu o rda pierwotne oraz wtrne. Badanie dokonywane w oparciu o rda
wtrne polega na wyszukiwaniu konkretnych informacji w dostpnych opracowaniach, raportach, wykazach, spisach dostpnych w przedsibiorstwie, a nastpnie
porwnywaniu danych oraz ich analizowaniu. W zwizku z tym, e kultura bezpieczestwa i higieny pracy zwizana jest z konkretnym zakadem pracy i jest zagadnieniem
indywidualnym, rdem danych wtrnych mog by na przykad raporty powypadkowe, raporty z dokonywanych pomiarw rodowiska pracy, dostpnych instrukcji
i procedur. Wtrne rda danych dostarczaj zwykle tylko czci poszukiwanych
danych. Pozostaa cz danych pochodzi ze rde pierwotnych, ktrych pozyskiwanie jest zazwyczaj gwn czynnoci etapu zbierania danych. Dane ze rde pierwotnych i wtrnych uzyskuje si przez pomiar tych rde. Przedmiotem pomiaru pierwotnego jest cecha rzeczy, osoby, zdarzenia lub stanu. Natomiast przedmiotem pomiaru wtrnego s dane, czyli wyniki wczeniej przeprowadzonym pomiarw. Pomiar
wtrny jest zatem, w odrnieniu do pomiaru pierwotnego, dziaaniem polegajcym
na klasyfikacji danych, ktre s wynikiem pomiaru pierwotnego lub wtrnego dokonanego wczeniej. W trakcie badania poziomu kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie cz informacji pochodzi bdzie wanie z pomiaru wtrnego. Analizie
i wnioskowaniu poddawane mog by pomiary rodowiska pracy, raporty powypadkowe, istniejce procedury i instrukcje. Istota pomiaru wtrnego polega na wyborze
i ocenie istniejcych danych, przy jednoczesnym dokonaniu ich oceny i wstpnej analizy. Nie wszystkie znajdujce si w posiadaniu zakadu pracy informacje bd przydatne pod ktem analizowania poziomu kultury bezpieczestwa. 140
Warunkiem wykorzystywania wtrnych rde jest wiarygodno posiadanych
wiadomoci, ktr okrela pi cech:
dostpno decyduje o moliwoci rozwizania postawionego problemu,
uzaleniona jest od wiedzy pracownikw zajmujcych si badaniami i posiadanego sprztu badawczo-informacyjnego;
dokadno uzaleniona jest od rda pochodzenia informacji, a tym samym midzy innymi od sposobw pomiarw pierwotnych, metod przetwarzania danych, wiedzy badaczy;
aktualno uzaleniona jest od jakoci badania pierwotnego, gwarantujca
dugotrwa przydatno wtrnego opracowania danego problemu;
trafno oznacza prawidowy dobr informacji i danych pochodzcych ze
rde informacji pierwotnych i wtrnych do opracowania danego problemu
badawczego;

140

94

S. Kaczmarczyk, Badania marketingowe. Metody i techniki, PWE, Warszawa 2003, s. 36.

porwnywalno oznacza stosowanie odpowiednich metod badawczych,

metod przetwarzania, nazewnictwa w ramach badanego problemu w celu
moliwoci porwnania otrzymanych wynikw i ich odniesienia w ramach badanego zagadnienia.141
W zakresie danych, ktre wyraane s w sposb ilociowy pomiar nie wydaje si niezwyky, poniewa praktyka pomiarowa daje moliwo wyboru wielu precyzyjnych instrumentw do wyraenia ich wielkoci (na przykad pomiar iloci, cech fizycznych, ciaru). Wynik pomiaru jest jednoznaczny i wyraony w odpowiednich miarach (na przykad
metrach, kilogramach). Pomiar staje si trudniejszy w momencie poddania badaniu cech,
ktre odzwierciedlaj odczucia, nastroje, postrzeganie i tym podobne.142
Badanie poziomu kultury bezpieczestwa przeprowadza si zazwyczaj przy uyciu
metod opisujcych cechy jakociowe. Trudno jest bowiem odnie podstawowy zakres kultury bezpieczestwa do oceny ilociowej. Wikszo z czynnikw ksztatujcych kultur bezpieczestwa w przedsibiorstwie ma charakter czysto jakociowy.
Oczywicie mona poszczeglnym czynnikom przyporzdkowa wartoci i wagi, ale
dokonywana ocena bdzie prawie zawsze ocen subiektywn i odczuwan przez poszczeglne osoby poddawane badaniu. Dodatkow trudnoci przy okreleniu poziomu kultury bezpieczestwa i higieny pracy w przedsibiorstwie jest wielo spotykanych w literaturze i opracowaniach sposobw na jego okrelenie. Poziom kultury bezpieczestwa i higieny pracy jest okrelany jako wysoki, akceptowalny, silny, dobry.
Wszystkie wymienione okrelenia s nacechowane pozytywnie, niewiele jednak mwi
o faktycznym poziomie kultury bezpieczestwa i higieny pracy. Wynika to jednak
ze specyfiki zagadnienia i braku moliwoci zastosowania jakiejkolwiek z dostpnych
miar. W przypadku kultury bezpieczestwa i higieny pracy wikszo poddawanych
badaniu zjawisk bdzie miaa charakter psychologiczny, zwizany z psychik czowieka.
Wybrane narzdzia pomiaru kultury bezpieczestwa
Wywiady
Rozmowy z pracownikami stanowi niezwykle cenne rdo informacji na temat warunkw w jakich odbywa si wykonywanie pracy. Przeprowadzana z pracownikiem
rozmowa bardzo czsto przybiera form wywiadu bezporedniego opartego na wczeniej skonstruowanym kwestionariuszu. W przypadku badania poziomu kultury bezpieczestwa i higieny pracy stosowan form wywiadu bdzie bezporednia rozmowa
z pracownikiem. Wywiad bezporedni jest rozmow przeprowadzajcego badanie
z osob lub osobami poddanymi badaniu (respondentem lub respondentami). Suy
poznawaniu faktw, opinii i postaw danej zbiorowoci.143 W odrnieniu od zwykej
rozmowy ma na celu pozyskanie konkretnych informacji na konkretny temat. Wywiad
141

Ibidem, s. 74-76.
Ibidem, s. 74-75.
143
T. Pilch, Metodologia pedagogicznych bada rodowiskowych, PAN, Warszawa 1971.
142

95

jako metod badawcz wybiera si przede wszystkim w sytuacjach, kiedy problem

badawczy jest cile zwizany z funkcjonowaniem w okrelonym rodowisku i dotyczy
wzajemnego oddziaywania organizacji i rodowiska. Wywiad w odrnieniu do obserwacji jest rodzajem komunikacji dwustronnej, poniewa w trakcie przeprowadzania badania respondent wie o tym, e poddawany jest badaniu. W zalenoci od liczby
osb biorcych udzia w badaniu wywiad dzieli si na indywidualny i grupowy. Wywiad indywidualny to rozmowa pomidzy respondentem a badaczem. Jest on do
elastyczny i daje moliwo zebrania duej iloci informacji. Wyszkoleni badacze mog
utrzyma uwag respondenta przez duszy czas oraz dbaj o wyjanianie mu bardziej
skomplikowanych pyta. Potrafi te w trakcie rozmowy rozpoznawa lub pogbia
niektre tematy, odpowiednio reagujc na rozwj sytuacji. W wikszoci przypadkw
wywiady indywidualne mog by prowadzone relatywnie szybko. Natomiast wywiady
grupowe polegaj na przeprowadzaniu kilkugodzinnych dyskusji w grupach zawierajcych zwykle od szeciu do dziesiciu specjalnie zaproszonych w tym celu osb. Dyskusje
s prowadzone przez przeszkolonego moderatora i dotycz cile okrelonych tematw.
Wszystkie rodzaje wywiadw charakteryzuj dwie cechy, z ktrych kada odznacza si szerokim zakresem zmiennoci. Pierwsz cech wywiadu jest stopie jego
standaryzacji. Wyrnia si wiec wywiady niestandaryzowane, czyli swobodne, oraz
wywiady standaryzowane, zwane take wywiadami kwestionariuszowymi. Standaryzacja wywiadu przejawia si okrelonym stopniem ujednolicenia i precyzji instrumentu pomiarowego oraz sposobem przeprowadzenia wywiadu. Im wikszy jest stopie
standaryzacji, tym mniejsz swobod ma osoba prowadzca wywiad i tym wiksz
rol odgrywa instrument pomiarowy. Drug cech wywiadu jest stopie jego gbokoci i jednoczenie stopie ukrycia celu wywiadu przed respondentem. Wywiad staje
si gbszy, gdy prowadzcy stara si wydoby od respondenta wicej dokadnych
wiadomoci dotyczcych zwaszcza motyww jego postpowania. Pomiar przeprowadzany metod wywiadu pogbionego jest okrelany jako jedna z metod tak zwanych
bada motywacyjnych. Wymienione cechy wywiadw mog wystpowa w kilku poczeniach, dajc cztery podstawowe rodzaje wywiadw:
A. Wywiady proste standaryzowane instrumentem pomiarowym jest standaryzowany kwestionariusz z wyskalowanymi odpowiedziami. Osoba przeprowadzajca ten rodzaj wywiadu nie musi by intensywnie szkolona, poniewa
jej zadanie ogranicza si do przeczytania pyta i zanotowania odpowiedzi.
Wywiad ten jest obarczony niskim poziomem bdw pomiaru. Stosowany
jest gownie w pomiarach waciwych.
B. Wywiady proste niestandaryzowane osoba prowadzca wywiad ma du
swobod w zadawaniu i modyfikacji pyta, wyjanianiu ich znaczenia oraz zadawaniu pyta dodatkowych. Wywiad ten jest okrelany mianem wywiadu
swobodnego, ktrego odmian jest rozmowa. W wywiadach prostych niestandaryzowanych zastosowanie maj rwnie kwestionariusze, ale w ich treci mog przewaa pytania otwarte. Prowadzcy upewnia si, czy respon96

dent zrozumia pytanie i cel pomiaru, klasyfikuje i koduje odpowiedzi udzielone na pytania otwarte oraz pomaga respondentom precyzowa sens odpowiedzi przez zadawanie pyta dodatkowych czyli sondowanie. W tym celu
moe on pokazywa respondentom rysunki, plansze, tablice i inne materiay
pomocnicze. rodki te oraz sposb prowadzenia wywiadu pomagaj utrzyma
cisy kontakt z respondentem, dziki czemu zwiksza si jego motywacj i zainteresowanie wywiadem.
C. Wywiady pogbione standaryzowane mona je prowadzi z pojedynczymi
respondentami lub z grupami respondentw. Rnic pomidzy wywiadem
prostym a pogbionym jest odmienne zaprojektowanie kwestionariusza,
w ktrym znaczc rol odgrywa mog pytania porednie z wyskalowanymi
odpowiedziami. Osoba przeprowadzajca wywiad musi by w wikszym stopniu przeszkolona i dowiadczona. Przykadami wywiadw pogbionych standaryzowanych s metody projekcyjne, ktre mog by zastosowane do pomiaru zarwno cech jednostek, jak i grup respondentw.
D. Wywiady pogbione niestandaryzowane zaliczane do wywiadw swobodnych, czsto okrelane jako rozmowa, ktrej celem jest zebranie danych bezporednio dotyczcych osoby poddanej pomiarowi. Osoby prowadzce
wywiady pogbione powinny mie due dowiadczenie w tym zakresie.
Ich zadaniem jest zachcenie respondentw do wypowiedzi na okrelony temat. Podstawowymi stosowanymi przez nich rodkami s pytania porednie.
Instrumentem pomiarowym jest zazwyczaj instrukcja w ktrej dominuj pytania porednie. Gwnym zadaniem prowadzcego wywiad jest zachcenie
respondentw do swobodnych wypowiedzi.144
Decyzj o wyborze rodzaju wywiadu podejmuje badacz. Wywiady proste standaryzowane stosuje si, gdy prowadzcy wywiad i respondent rozumiej si wzajemnie
co do celu pomiaru i rodzaju poszukiwanych danych, respondent jest zdolny dostarczy potrzebne dane oraz jest skonny udzieli odpowiedzi. Jeeli przynajmniej jeden z
wymienionych czynnikw nie spenia oczekiwa badacza, powinien on zastosowa
wywiad pogbiony standaryzowany. Jeeli ten rodzaj wywiadu nie dostarczy potrzebnych danych, stosuje si dwa pozostae rodzaje wywiadw, z zaznaczeniem, e pierwszestwo ma prosty wywiad niestandaryzowany.
Efektywno wywiadu i warto uzyskanego materiau zaley od wielu czynnikw.
Najwaniejszym warunkiem poprawnego przeprowadzenia wywiadu s waciwie
przygotowane dyspozycje, ktre okrela si mianem kwestionariusza. Kwestionariusz
jest zestawem tematw bdcych przedmiotem badania, sformuowanych najczciej
jako pytania wymagajce porednictwa osoby przeprowadzajcej wywiad.145
144

S. Kaczmarczyk, Badania , op. cit., s. 204-205.

R. Wroczyski, T. Pilch, Metodologia pedagogiki spoecznej, Wyd. Akademickie AK, Warszawa
1995, s. 179.
145

97

Obserwacje
Badania obserwacyjne polegaj na zbieraniu podstawowych danych za pomoc obserwacji odpowiednich osb, dziaa i sytuacji. Obserwowana osoba, dziaanie lub
sytuacja jest biernym obiektem pomiaru. Metody obserwacji nie s konkurencyjne
wobec innych form pomiaru. Naley je traktowa jako pomiar dodatkowy i uzupeniajcy zbieranie danych przy uyciu innych metod. Niektre cechy s wrcz niemoliwe
do uchwycenia za pomoc obserwacji (na przykad stenie pyw w powietrzu). Jednoczenie s rwnie przypadki, kiedy obserwacja jest jedyn metod badawcz moliw do zastosowania (na przykad zachowanie w trakcie sytuacji zagroenia). Wyrnia si trzy wymiary obserwacji:
A. Stopie kontroli (od obserwacji kontrolowanej po obserwacj niekontrolowan). Obserwacja niekontrolowana bardzo czsto odbywa si w warunkach
naturalnych. Obserwowane osoby nie wiedz, e s kontrolowane. Obserwator w trakcie przeprowadzania badania nie ma wpywu na osoby poddane
badaniu. Przykadem obserwacji niekontrolowanej jest liczenie osb, ktre
w trakcie wykonywania pracy stosuj odzie ochronn. Z kolei w trakcie przeprowadzania obserwacji kontrolowanej, osoba obserwowana nadal pozostaje
w niewiadomoci tego, e jest obserwowana, ale obserwator moe wywiera
na ni wpyw. Przykadem obserwacji kontrolowanej bdzie na przykad wystpowanie w roli nowego pracownika przedsibiorstwa, ktry obserwuje pozostaych pracownikw, ale jednoczenie moe prowadzi rozmowy tak, aby
kontrolowa proces obserwacji i zdoby jak najwicej danych. Obserwowana
sytuacja ma zatem charakter sztuczny i jest kontrolowana przez obserwatora.
B. Stopie jawnoci (od obserwacji jawnej po obserwacj ukryt). Obserwacja
ukryta to metoda, w ktrej osoba nie wie o tym, e jest poddana badaniu.
Dziki temu bardzo czsto uzyskane wyniki s obiektywne. W przypadku,
gdy obserwacja jest jawna, czyli osoba wie o tym, e przeprowadzane jest badanie czsto dochodzi do znieksztacania stanu faktycznego (zarwno pozytywnego jak i negatywnego). Jawno obserwacji lub obserwatora wpywa na
osob poddawan badaniu. Moe to powodowa nienaturalne zachowania,
co w rezultacie wpywa na rzetelno pomiaru. Podstawow zalet obserwacji ukrytej jest fakt, e nie nastpuje widoczna interwencja instrumentu pomiarowego i obserwatora na uzyskane wyniki pomiaru.
C. Stopie standaryzacji (od obserwacji standaryzowanej po obserwacj niestandaryzowan). Zastosowanie obserwacji niestandaryzowanej nie stwarza
praktycznie adnych ogranicze dla obserwatora ani pod wzgldem zapisu
wyniku obserwacji, ani te pod wzgldem jej przeprowadzenia. W miar
wzrostu standaryzacji ronie stopie kontroli zarwno obserwowanego,
jak i obserwatora, ktry stosuje coraz doskonalsze instrumenty pomiarowe,
poczwszy od oglnej instrukcji, a skoczywszy na dokadnie opracowanym
dzienniku obserwacji i instrumentach mechanicznych. W obserwacji standa98

ryzowanej obserwator szczegowo zna warunki w jakich obserwacja ma by

przeprowadzona i w jaki sposb maj by zapisywane wyniki. Zapisowi podlegaj tylko te obserwacje, ktre s przewidziane w dzienniku obserwacji. Standaryzacja zapisu wynikw pomiaru jest podstawowym elementem kontroli
obserwatora przez badacza. Obserwacja standaryzowana jest konieczna
wwczas, gdy wyniki obserwacji s kodowane w celu ich dalszej obrbki.146
Wymienione wymiary mona ze sob czy otrzymujc konkretne metody obserwacji, na przykad obserwacj kontrolowan, ukryt, standaryzowan (rysunek 2.10).

Rysunek 2.10. Klasyfikacja metod obserwacji

rdo: K. Mazurek-opaciska, Badania marketingowe, op. cit., s. 139.

Sporzdzajc raport z badania polegajcego na obserwacji, naley dokadnie opisa warunki i przebieg dokonanych czynnoci, a wic midzy innymi: cel, miejsce, czas
i metod obserwacji.147

2.4. Wybrane metody badania poziomu bezpieczestwa pracy

w przedsibiorstwie
Podejmujc prb wskazania metod sucych ocenie poziomu bhp i kultury bezpieczestwa warto zwrci uwag na fakt, i w gwnej mierze mamy do czynienia
z pomiarem cech jakociowych zatem trudnych do oszacowania i wartociowania.
Najbardziej dyskusyjne jest przyporzdkowanie okrelonym cechom odpowiednich
wag i punktw. Jest to uzalenione od percepcji osb poddanych badaniu, na przykad
skuteczniejsz form motywacji do bezpiecznego zachowania w trakcie wykonywania
czynnoci roboczych dla jednego pracownika moe by gratyfikacja finansowa, dla
innego moliwo uzyskania tytuu pracownik miesica. Dlatego te zaprezentowane metody nie s w peni doskonae. Dodatkow trudnoci w trakcie przeprowadza146
147

S. Kaczmarczyk, Badania , op. cit.

K. Mazurek-opaciska, Badania marketingowe, op. cit.

99

nia badania moe okaza si rwnie brak chci wsppracy oraz szeroko rozumiany
opr wrd osb objtych badaniem, czego skutkiem jest brak rzetelnoci uzyskanych
wynikw. Podkrelenia wymaga fakt, i wci niewielki odsetek przedsibiorstw
uzmysawia sobie potrzeb przeprowadzenia dogbnej analizy poziomu bhp i kultury
bezpieczestwa w ramach swojej organizacji. Nie angaujc zbyt wiele si i rodkw
przedsibiorcy podejmuj dziaania kontrolne i sprawozdawcze, ktre wynikaj
z obowizujcych przepisw i norm, nie wychodzc poza ich ramy. Denie do maksymalizacji zyskw, penetracji nowych rynkw zbytu, podejmowania coraz to nowszych dziaa w sferze promocji bardzo czsto odsuwa kwestie bezpieczestwa
i higieny pracy na dalszy plan. Skonno do inwestycji w sferze podniesienia warunkw bhp jest nisza ni poziom inwestycji w inne obszary dziaalnoci. Wedug wikszoci organizacji poziom bhp zgodny z przepisami prawa jest wystarczajcy i nie wymaga interwencji.
Najczciej pojawiajce si problemy dotyczce pomiaru s formuowane z wykorzystaniem nastpujcych pyta:
Jakie s kluczowe cechy kultury bezpieczestwa, ktre mona zmierzy?
Czy wskaniki pomiaru kultury bezpieczestwa s takie same dla rnych
przedsibiorstw czy naley stosowa odmienne kryteria oceny uwzgldniajc
rodzaj przedsibiorstwa, poziom kultury bezpieczestwa?
Czy jest bezporedni zwizek, pomidzy cechami kultury bezpieczestwa
a stanem bezpieczestwa, czy wpywaj one na przykad na wskanik wypadkowoci?148
W wietle wyej postawionych pyta pojawia si zainteresowanie pomiarem kultury bezpieczestwa i upowszechnianiem narzdzi oceny, w formie kwestionariuszy
opracowywanych na potrzeby wasne sektorw/przedsibiorstw. Z przeprowadzonego przegldu narzdzi wykorzystywanych do pomiary kultury bezpieczestwa wynika,
e gwnym przedmiotem zainteresowania s:
ocena postrzegania aktualnego stanu wybranych aspektw funkcjonowania
organizacji (elementw systemu zarzdzania, procedur bezpieczestwa,
kompetencji personelu);
indywidualne odczucia pracownikw (optymizm, pesymizm);
indywidualne typy zachowa w rodowisku pracy (podejmowanie ryzyka, naruszanie obowizujcych zasad, raportowanie wypadkw).
Zainteresowanie pomiarem kultury bezpieczestwa coraz czciej przejawiaj zewntrzne organizacje, takie jak firmy ubezpieczeniowe oraz instytucje regulacyjne
(urzdy administracyjne). Ocena kultury bezpieczestwa polega na ocenie niewidocznych norm i zaoe za pomoc widzialnych wskanikw. Do najczciej stosowanych wskanikw wykorzystywanych do oceny kultury bezpieczestwa organiza148

R. Flin, K. Mearns, P. O'Connor, R. Bryden, Measuring safety climate: identifying the common features Safety Science" 2000 Vol. 34, No. 1-3.

100

cji nale: zaangaowanie kierownictwa, szkolenia zakresu bezpieczestwa, motywacje, zasady bezpieczestwa, zapisy wypadkw, skuteczno systemu kontroli i komunikacji, dobrze zaprojektowane wyposaenie techniczne.
Metoda Wskanikowa
Przykadowa metoda oceny poziomu kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwa
z brany budowlanej uwzgldnia trzy grupy wskanikw: bezpieczestwo na poziomie
operacyjnym, strategi bezpieczestwa oraz indywidualne potrzeby pracownikw.
W grupach zostay wyszczeglnione szczegowe kryteria oceny.149
Stan bezpieczestwa na poziomie operacyjnym moe by zweryfikowany poprzez
ocen:
czstotliwoci dyskusji podejmowanej przez przedstawicieli kierownictwa
z pracownikami na temat bezpieczestwa;
zasad bezpieczestwa stosowanych w odniesieniu do kontrahentw, podwykonawcw;
stopnia wykorzystywania wiedzy praktycznej pracownikw organizacji w procesie wprowadzania zmian w istniejcych procesach i procedurach;
zakresu moliwoci zgaszania propozycji udoskonale w trakcie spotka dotyczcych bezpieczestwa;
wymogw bezpieczestwa przy sytuacjach problemowych dotyczcych procesw produkcyjnych;
stopnia zaangaowania kierownictwa w sprawy bezpieczestwa;
skutecznoci szkole dotyczcych bezpiecznych zachowa;
skutecznoci stosowanych w organizacji udokumentowanych procedur, list
sprawdzajcych zapewniajcych bezpieczestwo organizacji;
skutecznoci ochrony pracownikw przez stosowane rodki ochrony indywidualnej;
przydatnoci instrukcji bezpieczestwa w organizacji;
wyniki w zakresie bezpieczestwa w kontekcie oglnych wynikw organizacji;
stanu technicznego wyposaenia.
Strategia bezpieczestwa moe zosta oceniona w oparciu o przeciwstawne stwierdzenia dotyczce jej elementw i zakresu ich stosowania wskazane w tabeli 2.5.

149

G. Grote, C. Knzler, Diagnosis of safety culture in safety management audits Safety Science"
2000 Vol. 34, No. 1-3.

101

Tabela 2.5. Wskaniki oceny strategii bezpieczestwa pracy w organizacji

Stwierdzenie negatywne
Inwestycje w bezpieczestwo realizowane s gwnie po wypadkach
Pracownicy s separowani od zagadnie bezpieczestwa poprzez cis kontrol
Bezpieczestwo jest zapewniane przez specjalnie
wyszkolone suby bhp
Cele bhp s stale dostosowywane do zmieniajcych
si regulacji prawnych

Stwierdzenie pozytywne
Zawsze s wystarczajce zasoby na inwestycje
z zakresu bhp
Pracownicy s motywowani do dziaa na rzecz
bezpieczestwa poprzez system informacji
Wszyscy pracownicy s odpowiedzialni za bezpieczestwo, a suby bhp su pomoc
Cele bhp s proaktywne i wynikaj z inicjatyw
organizacji
Technologia jest wykorzystywana by pomc czoTechnologia jest stosowana by zastpi czowieka
wiekowi w realizacji zada
Pracownicy nie musz bra udziau w operacjach Pracownicy s wykwalifikowani by aktywnie
krytycznych z punktu widzenia bezpieczestwa
uczestniczy poprawie bezpieczestwa operacji
Podczas dezorganizacji procesw pracownicy
Podczas dezorganizacji procesw pracownicy mog
musz postpowa zgodnie z procedurami i inpodejmowa wasne decyzje
strukcjami
Problemy dotyczce danej jednostki s rozwizyProblemy dotyczce danej jednostki s rozstrzygawane wewntrz tej jednostki, w porozumieniu
ne przez inne jednostki
z jednostkami zewntrznymi
Instrukcje nie s przedmiotem pyta i dyskusji
Zapytanie dotyczce instrukcji s wskazane
Procedury s opracowane w cisej wsppracy
Procedury s opracowane przez ekspertw
z pracownikami
Szkolenia z zakresu bhp podlegaj doskonaleniu
Szkolenia bhp mog zosta pominite
i poszerzeniu
Pracownicy produkcyjni mog interweniowa
Pracownicy produkcyjni nie mog interweniowa
w automatyzacj procesw w celu zapewnienia
w automatyzacj procesw
jakoci i bezpieczestwa operacji
rdo: G. Grote, C. Knzler, Diagnosis of safety culture , op. cit.

Indywidualne potrzeby pracownikw mog dotyczy oceny niej wymienionych

elementw:
wolnoci w podejmowaniu decyzji;
respektu do przeoonych;
uzyskiwanej informacji zwrotnej;
reprezentowania wasnego interesu;
zaangaowania w proces planowania operacji i ich realizowania;
moliwoci rozwoju indywidualnej cieki kariery;
pracy w grupie;
zaangaowania w proces kontroli w sytuacji dezorganizacji procesw;
wsparcia systemu technicznego i informacyjnego;
czasu bdcego w dyspozycji na wyznaczone zadania;
szkole i umiejtnoci technicznych;
szkole zapewniajcych rozwj oglnych umiejtnoci;

102

 zrozumienia procesw produkcyjnych;

wiedzy na temat ryzyka zawodowego;
moliwoci dyskusji na temat zagadnie bezpieczestwa;
szkole z zakresu bhp;
procedury bezpieczestwa;
wsparcia w sytuacjach krytycznych;
wdraania propozycji dotyczcych bhp.
Odmienn klasyfikacj czynnikw uwzgldnianych w procesie oceny kultury bezpieczestwa przedstawiono w tabeli 2.6.
Tabela 2.6. Czynniki oceny poziomu kultury bezpieczestwa i higieny pracy
Zaangaowanie kierownictwa
W miejscu pracy kierownictwo szybko reaguje i rozwizuje problemy dotyczce bhp
Kierownictwo podejmuje decyzje kiedy pojawiaj si problemy bhp
W miejscu pracy kierownictwo jest lepe na sprawy bhp
Dziaania korekcyjne s zawsze podejmowane, kiedy do kierownictwa dociera informacja o niebezpiecznych praktykach
Kierownictwo/nadzr przejawia zainteresowanie bezpieczestwem pracownikw
Kierownictwo reaguje jedynie gdy pojawia si wypadek przy pracy
Kierownictwo/nadzr reaguje gdy procedury bezpieczestwa nie s przestrzegane
Bezpieczestwo jak priorytet
Kierownictwo wskazuje, e bezpieczestwo pracownikw jest bardzo wane
Wierz, e sprawy bezpieczestwa nie maj wysokiego priorytetu w organizacji
Procedury bezpieczestwa s przestrzegane
Kierownictwo wskazuje, e sprawy bezpieczestwa s tak samo wane jak produkcji
Komunikacja
Istnieje dobry system komunikacji w obszarze bhp
Informacja o bezpieczestwie zawsze dociera do mnie za porednictwem mojego przeoonego
Mj przeoony nie zawsze mnie informuje o biecych sprawach dotyczcych bhp
Kierownictwo zawsze ma otwarte drzwi na sprawy zwizane z bhp
Nie otrzymuj pochwa za bezpieczn prac
Zasady bezpieczestwa
Wiele zasad i procedur bezpieczestwa jest nieprzydatnych (nie s stosowane) w aspekcie zapewnienia bezpieczestwa pracy
Wiele zasad i procedur bhp nie ma praktycznego zastosowania
Czasami trzeba odstpi od wymogw bhp ze wzgldu na cele produkcyjne
Wsparcie rodowiska pracy
Pracownicy s namawiani (dopingowani) do raportowania niebezpiecznych warunkw pracy
Pracownik ma wpyw na stan bezpieczestwa na stanowisku pracy
Jeli inni pracownicy ignoruj procedury bezpieczestwa, czuj, e nie jest to moja sprawa

103

Pracownicy nie s wystarczajco dopingowani do angaowania si w sprawy bhp

Nie jest stosowane podejcie lepego gdy pracownicy zachowuj si niewaciwie co zagraa bezpieczestwu
Wsppracownicy czsto daj wskazwki innym jak pracowa bezpiecznie
Zaangaowanie
Jestem zaangaowany w informowanie kierownictwa o wanych sprawach dotyczcych bhp
Jestem zaangaowany w sprawy bhp w rodowisku pracy
Nigdy nie byem zaangaowany w przegld bezpieczestwa pracy
Indywidualne priorytety i potrzeba bezpieczestwa
Jest istotne, e sprawy bezpieczestwa s mocno akcentowane w organizacji
Rozumiem zasady bezpieczestwa na moim stanowisku
Bezpieczestwo jest jednym z priorytetw jaki uwzgldniam wykonujc prac
Bezpieczestwo w pracy ma istotne znaczenia dla mnie
Osobicie uwaam, e sprawy bhp nie s wanym aspektem w mojej pracy
Indywidualna ocena ryzyka
Jestem pewien, e to tylko kwestia czasu i bdzie wypadek przy pracy
W pracy szansa zajcia wypadku przy pracy jest bardzo wysoka
Rzadko obawiam si, e bd poszkodowany w wypadku przy pracy
Jestem wiadomy odpowiedzialnoci za sprawy bhp
rodowisko pracy
Cele operacyjne czsto s sprzeczne z celami w zakresie bhp
Czasami nie mam wystarczajco duo czasu by wykona swoj prac bezpiecznie
Czasami uwarunkowania w pracy uniemoliwiaj bezpieczne wykonywanie pracy
Zawsze jest wystarczajca liczba osb by wykona prac w sposb bezpieczny
Nie zawsze mog otrzyma wyposaenie zapewniajce wykonywanie pracy w sposb bezpieczny
Jest to bezpieczne miejsce pracy w porwnaniu z organizacjami, w ktrych pracowaem poprzednio
rdo: S.J. Cox, A.J.T. Cheyne, Assessing safety culture in offshore environments Safety Science" 2000
Vol. 34, No. 1-3.

Siatka Kultury Bezpieczestwa

Bardzo ciekawym instrumentem do pomiaru poziomu kultury bezpieczestwa150
w przedsibiorstwie jest opracowana przez G. Kirschsteina i E. Werner-Keppnera Siatka Kultury Bezpieczestwa. Wedug autorw kultura bezpieczestwa jest wskanikiem
poziomu wdroenia i przyswojenia standardw bezpieczestwa lub organizacji bezpieczestwa w przedsibiorstwie. Przy uyciu Safety Culture Grid (Siatki Kultury Bezpieczestwa) podsumowane zostaj wyniki Analiz Zarzdzania wiadomoci

150
Informacje na temat opracowanej metody pomiaru poziomu kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie pochodz z dokumentu elektronicznego opublikowanego online [Dokument elektroniczny]. Tryb
dostpu: http://kirschstein.cz/pl/download/postergk-A4-pl.pdf [Data wejcia: 01-04-2010].

104

(BM Bewusst(Sein)-Managen)151, a Wspczynnik Zarzdzania wiadomoci umoliwia zestawienie rezultatw z wynikami innych przedsibiorstw. Safety Culture Grid
ukazuje jednoznacznie silne strony i sabe punkty kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie oraz sposb w jaki rozwizania suce dalszemu wzmocnieniu kultury bezpieczestwa musz zosta wprowadzone (rysunek 2.11).

Rysunek 2.11. Siatka Kultury Bezpieczestwa

rdo: G. Kirschstein, E. Werner-Keppner, Jak zmierzy Kultur Bezpieczestwa? [Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: http://kirschstein.cz/pl/download/postergk-A4-pl.pdf [Data wejcia: 01-04-2010].

Graficzn prezentacj Siatki Kultury Bezpieczestwa przedstawiono na rysunku

2.11. Siatka ma form siedmioboku, na ktrego biegunach znajduj si czynniki wyznaczajce poziom kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie. S to:
wizja i cele;
analiza ryzyka zawodowego;
kontrole bezpieczestwa;
rozmowy na temat bezpieczestwa i szkolenia;
151

Zarzdzanie wiadomoci (Bewusst(Sein)-Managen BM) to propozycja nowoczesnego podejcia

do kwestii bezpieczestwa pracy i ochrony zdrowia, ktra moe zapocztkowa trwa zmian w kulturze
pracy i doprowadzi do otwartoci, szczeroci i konstruktywnoci w radzeniu sobie ze sabymi stronami
bezpieczestwa.

105

 dochodzenie powypadkowe;
kierownictwo i uczestnictwo;
organizacja i regulacje. 152
Na siatce wartoci okrelane s w skali procentowej. Poszczeglnym czynnikom
przypisywana jest okrelona warto, a nastpnie punktem zaznaczana na siatce.
Utworzona poprzez poczenie poszczeglnych punktw paszczyzna stanowi informacj o procentowym udziale poszczeglnych czynnikw w ksztatowaniu poziomu
kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie.
Platforma Kultury Bezpieczestwa i Higieny Pracy
(Health And Safety Culture Platform Synthetic Method)
Platforma Kultury Bezpieczestwa I Higieny Pracy to innowacyjne podejcie do bada
w sferze kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie. Badanie moe by przeprowadzone przez pracownikw przedsibiorstwa bd osoby z zewntrz. Zaoeniem metody jest syntetyczna analiza wszystkich obszarw organizacji pod ktem bhp.
Na podstawie dokonanego przegldu i przeprowadzonych bada uzyskuje si obraz
poziomu bezpieczestwa oraz informacje dotyczce kultury bezpieczestwa. Platforma Kultury BHP pozwala na pogbion i wnikliw analiz wszystkich elementw
przedsibiorstwa ze zwrceniem szczeglnej uwagi na ukryte przejawy kultury bezpieczestwa czego efektem jest moliwo wskazania poziomu kultury bhp w organizacji. Badanie skada si z dwch czci:
Badanie Platformy;
Badanie Kultury.
Badanie Platformy (widoczne przejawy)
Pierwsza cz badania Badanie Platformy ma na celu wskazanie fundamentw
bhp, na ktrych oparta jest caa organizacja. Platforma w znaczeniu sownikowym
to og zasad i zaoe, najczciej okrelonych w dokumentach, bdcych podstaw
dziaania std te wywodzi si nazwa badania. Badanie Platformy ma charakter wtrny, poniewa polega na zbieraniu i przegldzie dostpnej na terenie przedsibiorstwa
dokumentacji z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy oraz szczegowych planw
i schematw zakadu pracy. Elementy Platformy przedstawiono w tabeli 2.7.
Celem Badania Platformy jest identyfikacja i analiza dostpnych dokumentw.
Na podstawie weryfikacji zawartych w nich informacji uzyskuje si obraz widocznych
przejaww przestrzegania przepisw i norm w zakresie bhp.

152

G. Kirschstein, E. Werner-Keppner, Jak zmierzy Kultur Bezpieczestwa? [Dokument elektroniczny]. Tryb dostpu: http://kirschstein.cz/pl/download/postergk-A4-pl.pdf [Data wejcia: 01-04-2010].

106

Tabela 2.7. Metodologia Badania Platformy

Dokumentacja
Ocena Wynik
Dokumentacja
Ocena Wynik
Waga
Waga
na poziomie caego
jakoci Wn x LP. B na poziomie stajakoci Wn x
(Wn)
(Wn)
przedsibiorstwa
(On)
On
nowiska pracy
(On)
On
Dokumentacja
Schemat organizacyjny
1. techniczno-ruchowa
przedsibiorstwa
maszyn i urzdze
Wymagania
kwalifikacyjne
Plan techniczny
2.
i zdrowotne
pracownikw
Opisy stanowisk pracy
w tym procedury
Plan technologiczny
3.
i instrukcje
stanowiskowe
Rejestr czynnikw
szkodliwych wystpujcych na stanowisku
Procedury i instrukcje
4.
pracy oraz karta
z zakresu bhp
bada i pomiarw
czynnikw szkodliwych
Procedury postpowania
w sytuacjach awaryjnych,
dotyczce: sposobw
ewakuacji i zapewnienia
Karta bada
rodkw ratunkowych,
i pomiarw czynnikw
organizacji ratownictwa
5.
szkodliwych taki
i pierwszej pomocy medokument obowizuje
dycznej, zapewnienia
cznoci, systemw
ostrzegawczych
i alarmowych
Informacje na temat osb
Karty oceny ryzyka
zatrudnionych (kobiet,
zawodowego
6.
mczyzn, modocianych,
na poszczeglnych
niepenosprawnych)
stanowiskach
Dokumentacja dotyczca
Wykaz stosowanych
warunkw rodowiska
7. rodkw ochrony
pracy
indywidualnej
Zakresy
Rejestr bada
odpowiedzialnoci
8. okresowych
w zakresie bhp
pracownikw
Wykaz rodkw ochrony
zbiorowej (techniczne,
9. Listy kontrolne
organizacyjne)
Dokumentacja
Rejestr wypadkw
10. techniczno-ruchowa
przy pracy
maszyn i urzdze
Rejestry szkole
SB Maksymalna ocena skumulowana
z zakresu bhp
(suma iloczynw wag i ocen czstkowych)

LP. A

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.
11.

107

Rejestry zachorowalnoci
na choroby zawodowe
13. Raporty powypadkowe
Raporty z kontroli bhp
14. (jeli byy
przeprowadzane)
Dokumentacja zwizana
z zarzdzaniem bezpie15. czestwem i higien pracy
(moe dotyczy systemu
zarzdzania bhp)
SA Maksymalna ocena skumulowana (suma
iloczynw wag i ocen czstkowych)
12.

rdo: opracowanie wasne.

Pierwszym krokiem w przeprowadzaniu Badaniu Platformy jest zebranie informacji na temat dokumentacji na poziomie caego przedsibiorstwa (cz A) oraz
na poziomie stanowiska pracy (cz B). Nastpnie dokonywana jest analiza zebranych dokumentw pod ktem jakoci i rzetelnoci, po ktrej nastpuje ocena dokumentw i wprowadzenie odpowiednich wartoci do tabeli. Parametrom w ramach
zebranej dokumentacji nadawane s wagi, gdzie najnisza nadana waga oznacza dokument mao istotny, a najwysza dokument bardzo istotny pod ktem okrelenia
stopnia bezpieczestwa wykonywanej na terenie przedsibiorstwa pracy. Nastpnie
kady z parametrw otrzymuje ocen punktow w zalenoci od poziomu dbaoci
o bezpieczestwo i higien pracy. Ocena dostateczna, ktrej nadana powinna by
najmniejsza warto okrela dokument sporzdzony zosta zgodnie z wytycznymi jednak nie dostarcza adnych dodatkowych informacji. Z kolei ocena bardzo dobra (najwiksza nadana warto) wskazuje, i dokument oprcz spenienia wymogw formalno-prawnych w sposb jasny, klarowny i wyczerpujcy charakteryzuje obszar ktrego
dotyczy materiay zawieraj dodatkowe informacje, ktre w sposb szczegowy
opisuj zagadnienia przydatne w trakcie analizy Badania Platformy. Kolejnym krokiem
jest obliczenie iloczynu wagi i oceny dla poszczeglnych dokumentw. Na tej podstawie dokonuje si obliczenia sumy iloczynw czci A (SA) i czci B (SB). Ostatnim etapem jest obliczenie wyniku kocowego przy zastosowaniu nastpujcej formuy:

BP

(On Wn )A (On Wn )B
100%
SA SB

(1)

gdzie:
BP Badanie Platformy (wynik kocowy),
(On xWn)A +(OnxWn)B
suma iloczynw ocen i wag czci A i czci B, gdzie
On ocena poszczeglnych elementw dokumentacji, Wn waga dla danej
kategorii dokumentacji,

108

SA

maksymalna ocena skumulowana (suma iloczynw wag i ocen czstkowych)

uzyskana z oceny dokumentacji na poziomie caego przedsibiorstwa,
SB
maksymalna ocena skumulowana (suma iloczynw wag i ocen czstkowych)
uzyskana z oceny dokumentacji na poziomie stanowiska pracy.
Badanie Platformy pozwala na okrelenie w jednostkach procentowych, w jakim
stopniu dokumentacja dotyczca bezpieczestwa i higieny pracy spenia nie tylko
wymagania prawne, ale i oczekiwania pracownikw, ktrych bezporednio dotyczy.
Badanie Platformy stanowi podstaw drugiego etapu bada Badania Kultury.
Badanie Kultury (ukryte przejawy)
Badanie Kultury ma charakter pierwotny, ktrego celem uzyskanie informacji na temat kultury bezpieczestwa i higieny pracy. Narzdziem sucym do pomiaru jest
kwestionariusz. Narzdziami pomocniczymi mog by wywiad pogbiony oraz obserwacja ukryta. Kwestionariusz zgodnie z czynnikami ksztatujcymi poziom kultury
bezpieczestwa w przedsibiorstwie, podzielony zosta na siedem czci:
I. Motywowanie oraz wzmacnianie zachowa bezpiecznych pytania dotyczce systemu kar i nagrd, stosowanych narzdzi motywowania i wzmacniania,
skutecznych metod motywacji, zachowa demotywujcych bd uniemoliwiajcych dziaania bezpieczne, sugestii w kwestii zmian.
Przykadowe pytanie:
Prosz o weryfikacj stosowania przez przedsibiorstwo i ocen wymienionych form
motywowania do bezpiecznych zachowa, zgodnie z zastosowan skal.
Ocena skutecznoci form motywowania
Czy
przedsibiorstwo
4
2
3
1
podejmuje
FORMA
FORMA
FORMA
FORMA
wskazane
BARDZO
MAO
SKUTECZNY
NIESKUTECZNA
dziaania?
SKUTECZNA
SKUTECZNA
Finansowe rodki zachty
Tak
(na przykad premia,
Nie
akcje/udziay)
Niefinansowe rodki
zachty (na przykad
Tak
uznanie, awans, szkolenia,
wycieczki, swoboda
Nie
podejmowania decyzji)
Finansowe rodki przyTak
musu (na przykad kara
pienina, odpowiedzialNie
no finansowa)
Niefinansowe rodki
Tak
przymusu (na przykad
nagana, nakazy)
Nie

109

II. Wsppraca midzy pracownikami pytania dotyczce midzy innymi podziau obowizkw, odpowiedzialnoci za wykonywane dziaania, pracy w zespoach roboczych i projektowych, postaw z zakresu bhp, pracy na zastpstwo, osobistego wkadu pracownikw, zachowa w sytuacjach awaryjnych
i niebezpiecznych, sugestii w kwestii zmian.
Przykadowe pytanie:
Prosz o weryfikacj wystpowania w przedsibiorstwie i ocen skutecznoci wymienionych dziaa z zakresu wsppracy midzy pracownikami zwizanych ze sfer bezpieczestwa i higieny pracy.
Ocena skutecznoci dziaa przyczyniajcych si
Czy
do podniesienia poziomu wsppracy midzy pracownikami
przedsibiorstwo
4
2
podejmuje
3
1
DZIAANIE
DZIAANIE
wskazane
DZIAANIE
DZIAANIE
BARDZO
MAO
dziaania?
SKUTECZNE
NIESKUTECZNE
SKUTECZNE
SKUTECZNE
Budowanie
atmosfery zaufania
(na przykad poprzez
szczere rozmowy
na temat bhp,
deklarowanie chci
pomocy z zakresu bhp)
Budowanie wsppracy
(na przykad poprzez
organizowanie
spotka o tematyce
bhp, moliwo
podejmowania dziaa
grupowych w zakresie
bhp)
Udzia grupy
w rozwizywaniu
konfliktw zwizanych
z bezpieczestwem
wykonywanej pracy
Pokazywanie
wsppracownikom
w jaki sposb
bezpiecznie wykonywa
czynnoci na stanowisku
pracy

Tak
Nie

Tak
Nie

Tak
Nie

Tak
Nie

III. Zaangaowanie kierownictwa pytania dotyczce midzy innymi przekazywania procedur i instrukcji, udzielanych penomocnictw i uprawnie, egzekwowania przestrzegania przepisw bhp; nadzoru i kontroli nad prawidowym i bezpiecznym przebiegiem prac, stosowania dziaa popularyzujcych
110

tematyk bhp w przedsibiorstwie, postaw z zakresu bhp, sugestii w kwestii

zmian.
Przykadowe pytanie:
Prosz o weryfikacj wystpowania w przedsibiorstwie i ocen wymienionych dziaa
w zakresie zaangaowania kierownictwa na rzecz bezpiecznych warunkw pracy.
Czy
przedsibiorstwo
podejmuje
wskazane
dziaania?
Kierownictwo podejmuje
dziaania popularyzujce
tematyk bhp
Kierownictwo stosuje si
do wszystkich wymogw
bhp (jest wzorem
do naladowania
dla pracownikw)
Kierownictwo traktuje
kwestie bezpieczestwa
pracownikw jako cel
nadrzdny
Kierownictwo poszukuje
nowych rozwiza
w zakresie bhp majcych
na celu popraw
warunkw pracy
(na przykad: nowoczesne
rodki ochrony zbiorowej)

Ocena skutecznoci dziaa przyczyniajcych si

do podniesienia zaangaowania kierownictwa na rzecz
bezpiecznych warunkw pracy
4
2
3
1
DZIAANIE
DZIAANIE
DZIAANIE
DZIAANIE
BARDZO
MAO
SKUTECZNE
NIESKUTECZNE
SKUTECZNE
SKUTECZNE

Tak
Nie
Tak
Nie
Tak
Nie

Tak
Nie

IV. Otwarta i szczera komunikacja pytania dotyczce midzy innymi kanaw

przepywu informacji, stosowanych formach komunikacji, szybkoci przepywu informacji, metod skutecznej informacji, oceny zdolnoci komunikowania
si przeoonych z pracownikami, barier w komunikacji, komunikacji werbalnej i niewerbalnej, sugestii w kwestii zmian.
Przykadowe pytanie:
Prosz o weryfikacj wystpowania w przedsibiorstwie i ocen wymienionych dziaa
w zakresie komunikacji midzy pracownikami zwizanych ze sfer bezpieczestwa
i higieny pracy.

111

Ocena skutecznoci dziaa przyczyniajcych si

Czy
do poprawy komunikacji przedsibiorstwie w zakresie bhp
przedsibiorstwo
2
4
podejmuje
1
3
DZIAANIE
DZIAANIE
wskazane
DZIAANIE
DZIAANIE
MAO
BARDZO
dziaania?
NIESKUTECZNE
SKUTECZNE
SKUTECZNE
SKUTECZNE
Tak
Rozmowy na temat bhp
Nie
Kluczowe zalecenia
dotyczce zagadnie
zwizanych z bhp
przekazywane na pimie
Informacje przekazywane
na bieco w sposb
dokadny, rzetelny
i zrozumiay
Komunikacja w zakresie
bhp w przedsibiorstwie
to dialog a nie
monolog

Tak
Nie
Tak
Nie
Tak
Nie

V. Partycypacja pracownikw pytania dotyczce midzy innymi wczania

pracownikw w przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego, moliwoci
zgaszania zagroe i niebezpiecznych warunkw pracy, moliwoci wsptworzenia polityki bhp, poziomu wanoci opinii pracownikw, sugestii
w kwestii zmian.
Przykadowe pytanie:
Prosz o weryfikacj wystpowania w przedsibiorstwie i ocen wymienionych dziaa
w zakresie partycypacji pracownikw w podejmowaniu decyzji dotyczcych bhp.
Czy
przedsibiorstwo
podejmuje
wskazane
dziaania?
Pracownicy ponosz
odpowiedzialno
za stan bezpieczestwa
na stanowisku pracy
Pracownicy wnosz swoje
uwagi do treci
dokumentacji z zakresu
bhp, ktre s uwzgldniane

112

Tak
Nie
Tak
Nie

Ocena skutecznoci dziaa przyczyniajcych si

do partycypacji pracownikw w podejmowaniu
decyzji dotyczcych bhp
4
2
3
1
DZIAANIE
DZIAANIE
DZIAANIE
DZIAANIE
BARDZO
MAO
SKUTECZNE
NIESKUTECZNE
SKUTECZNE
SKUTECZNE

Czy
przedsibiorstwo
podejmuje
wskazane
dziaania?
Pracownicy maj moliwo
rozwizywania
problemw dotyczcych
bezpieczestwa pracy
wsplnie z kierownictwem
Pracownicy maj wpyw
na decyzje w zakresie bhp,
ktre podejmuje
kierownictwo

Ocena skutecznoci dziaa przyczyniajcych si

do partycypacji pracownikw w podejmowaniu
decyzji dotyczcych bhp
4
2
3
1
DZIAANIE
DZIAANIE
DZIAANIE
DZIAANIE
BARDZO
MAO
SKUTECZNE
NIESKUTECZNE
SKUTECZNE
SKUTECZNE

Tak
Nie
Tak
Nie

VI. Edukacja z zakresu bhp pytania dotyczce midzy innymi zakresu, iloci
a przede wszystkim jakoci szkole bhp, czasu przeznaczonego na szkolenia
i edukacj, zastosowania w praktyce uzyskanych na szkoleniu informacji, brakw merytorycznych w treci szkolenia, oglnego poziomu wiedzy z zakresu
bhp, innych ni szkolenie w pracy rde informacji na temat bhp, zapoznania
si z opisem stanowiska pracy oraz kart ryzyka zawodowego, stosunku
do szkole, sugestii w kwestii zmian.
Przykadowe pytanie:
Prosz o weryfikacj wystpowania w przedsibiorstwie i ocen wymienionych dziaa
w zakresie edukacji z zakresu bhp.

Oprcz szkole obowizkowych przeprowadzane

s szkolenia dodatkowe
Dostosowywanie zakresu
szkolenia do konkretnych
warunkw panujcych
w zakadzie
Zrnicowanie zakresu
szkolenia pod ktem
rnych grup zawodowych
cise przestrzeganie
doboru grup odbywajcych
szkolenie do tematyki
szkolenia

Ocena skutecznoci dziaa przyczyniajcych si

Czy
do poprawy edukacji z zakresu bhp
przedsibiorstwo
4
2
podejmuje
3
1
DZIAANIE
DZIAANIE
wskazane
DZIAANIE
DZIAANIE
BARDZO
MAO
dziaania?
SKUTECZNE
NIESKUTECZNE
SKUTECZNE
SKUTECZNE
Tak
Nie
Tak
Nie
Tak
Nie
Tak
Nie

113

VII. Analiza wypadkw pytania dotyczce midzy innymi postrzegania przyczyn

wypadkw, niebezpiecznych miejsc w zakadzie, zachowa wymuszajcych
niebezpieczne dziaania prowadzce do wypadkw, wiadomoci zagroe
prowadzcych do wypadkw, wypadkw majcych miejsce na terenie zakadu pracy, stosowania rodkw ochrony indywidualnej, procedur bezpiecznej
pracy, znajomoci dziaa ograniczajcych ryzyko zawodowe i wypadki przy
pracy, sugestii w kwestii zmian.
Przykadowe pytanie:
Prosz o weryfikacj wystpowania w przedsibiorstwie i ocen wymienionych dziaa
w zakresie i dziaa zapobiegajcych wypadkom w pracy.

Zapewnienie
rodkw ochronnych
Znajomo
procedur i instrukcji
pracy na stanowisku
Bezporedni nadzr
nad dziaaniami
pracownikw pod ktem
bezpiecznych zachowa
Ograniczenie ekspozycji
pracownikw
na dziaanie czynnikw
szkodliwych
Monitorowanie
warunkw pracy
Utrzymanie adu
i porzdku
na stanowisku pracy

Ocena skutecznoci dziaa w zakresie informowania

Czy
o wypadkach na terenie zakadu i dziaa zapobiegawczych
przedsibiorstwo
4
2
podejmuje
3
1
DZIAANIE
DZIAANIE
wskazane
DZIAANIE
DZIAANIE
BARDZO
MAO
dziaania?
SKUTECZNE
NIESKUTECZNE
SKUTECZNE
SKUTECZNE
Tak
Nie
Tak
Nie
Tak
Nie
Tak
Nie
Tak
Nie
Tak
Nie

VIII. Metryczka pytanie dotyczce midzy innymi: pci, wieku, wyksztacenia,

stau pracy, stanowiska pracy.
W ramach poszczeglnych czci opracowywane s pytania, majce na celu uzyskanie podanych informacji. Zagadnienia zawarte w kwestionariuszu powinny by
sformuowane w sposb jednoznaczny, jasny, przystpny i niebudzcy wtpliwoci
interpretacyjnych. Badaniem powinni by objci pracownicy wszystkich szczebli organizacji tak, by uzyska przekrj postrzegania kwestii bhp z rnych punktw widzenia.

114

Kade pytanie w kwestionariuszu (z wyczeniem metryczki) skada si z dwch

czci. Cz pierwsza dotyczy podejmowania przez przedsibiorstwo wskazanych
dziaa, a druga pozwala na ocen skutecznoci tych dziaa w zakresie bezpieczestwa w organizacji. Kade odpowied (kafeteria) ma tak sam wag (1), a rnicowanie punktw odbywa si na podstawie wskazanej skutecznoci okrelonej w skali 1-4,
gdzie 1 oznacza dziaanie mao skuteczne, a 4 dziaanie bardzo skuteczne w ksztatowaniu kultury bezpieczestwa w zakadzie pracy.
Kolejnym krokiem, po przeprowadzeniu badania na podstawie kwestionariusza,
jest obliczenie iloczynu stosowania w przedsibiorstwie wskazanych dziaa i oceny
ich skutecznoci (tabela 2.8).
Tabela 2.8. Ukad budowy kwestionariusza w ramach Badania Kultury
Czy
przedsibiorstwo
podejmuje
wskazane
dziaania?
PD
........
...........

Ocena skutecznoci
....................................................
1
2
3
4
DZIAANIE
DZIAANIE
DZIAANIE
DZIAANIE
MAO
BARDZO
NIESKUTECZNE
SKUTECZNE
SKUTECZNE
SKUTECZNE
DN 1
DMS 2
DS 3
DBS 4

Tak
Nie

rdo: opracowanie wasne.

Podkrelenia wymaga fakt, e zastosowany w konstrukcji pytania podzia na dwie

czci, umoliwia nie tylko ocen poziomu kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie (Czy przedsibiorstwo podejmuje wskazane dziaania?), ale rwnie wskazanie
dziaa, ktre wedug uczestnikw badania skutecznie przyczyniyby si do podniesienia poziomu kultury bezpieczestwa, a w przypadku braku istnienia kultury bezpieczestwa do podjcia dziaa na jej rzecz.
Ostatnim etapem Badania Kultury jest obliczenie wyniku kocowego z wykorzystaniem nastpujcej formuy:

BK

[(PD DN ) (PD DMS ) (PD DS ) (PD DBS )]NK

LK 1 4

100%

(2)

gdzie:
BK Badanie Kultury (wynik kocowy),
PD Podejmowanie dziaania w przedsibiorstwie (PD=0, gdy przedsibiorstwo nie
podejmuje wskazanego dziaania; PD=1, gdy przedsibiorstwo podejmuje wskazane dziaanie),

115

DN Dziaanie nieskuteczne (DN=0, gdy ocena dziaanie nieskuteczne nie zostaa

zaznaczona DN=1, gdy ocena dziaanie nieskuteczne zostaa zaznaczona),
DMS Dziaanie mao skuteczne (DMS=0, gdy ocena dziaanie mao skuteczne nie zostaa
zaznaczona DMS=1, gdy ocena dziaanie mao skuteczne zostaa zaznaczona),
DS Dziaanie skuteczne (DS=0, gdy ocena dziaanie skuteczne nie zostaa zaznaczona DS=1, gdy ocena dziaanie skuteczne zostaa zaznaczona),
DBS Dziaanie bardzo skuteczne (DBS=0, gdy ocena dziaanie bardzo skuteczne nie
zostaa zaznaczona DBS=1, gdy ocena dziaanie bardzo skuteczne zostaa zaznaczona),
NK Zbir kategorii (kafeterii),
LK Liczba zastosowanych w kwestionariuszu wariantw odpowiedzi (kafeterii),
1 Staa waga okrelona dla jednej odpowiedzi,
4 Maksymalna moliwa do uzyskania ocena skutecznoci.
Zestawienie wynikw Badania Platformy oraz Badania Kultury
Badanie Platformy ma charakter indywidualny dla kadego przedsibiorstwa, poniewa zbir dokumentacji w zakresie bhp moe si rni (wyczajc dokumentacj
obowizkow). Natomiast dobr pyta do Badania Kultury uzaleniony jest od brany
i specyfiki zakadu pracy. Wartoci maksymaln zarwno w Badaniu Platformy i Badaniu Kultury jest 100%. Uzyskane wyniki obu bada przenoszone s na ukad wsprzdnych. Na osi odcitych oznaczana jest warto procentowa otrzymana z Badania
Platformy (BP), natomiast na osi rzdnych warto procentowa z Badania Kultury
(BK), (rysunek 2.12).

Rysunek 2.12. Platforma Kultury BHP ukad wsprzdnych

rdo: opracowanie wasne.

116

Na rysunku 2.12 oznaczone zostao przykadowe przedsibiorstwo, ktre w ramach

przeprowadzonego badania Platforma Kultury BHP uzyskao nastpujce wyniki: Badanie Platformy wynosi 80%, Badanie Kultury wynosi 60%. Przedsibiorstwo to na ukadzie
wsprzdnych znajduje si w polu oznaczonym numerem 4.

Rysunek 2.13. Macierz Platformy Kultury BHP

rdo: opracowanie wasne.

Nastpnie w celu sklasyfikowania przedsibiorstwa pod ktem analizy uzyskanych

z obu pomiarw wynikw, stosuje si Macierz Platformy Kultury BHP (rysunek 2.12),
zgodnie z ktr przedsibiorstwa mona podzieli na cztery rodzaje:
PRZEDSIBIORSTWO ZACOFANIE (saba-niska) charakteryzuje si sabym
fundamentem organizacyjno-technicznym, a wic zacofaniem w sferze bezpieczestwa i higieny pracy. Po stronie czynnika ludzkiego brak jest przejaww
dbaoci o kwestie bezpieczestwa ochrony ycia i zdrowia pracownikw.
PRZEDSIBIORSTWO IGNORANCJA (mocna-niska) w tym przypadku informacje zawarte w dokumentacji bhp wskazuj na mocne podstawy majce
na celu zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunkw pracy, a pracownicy ignoruj procedury i instrukcje, a tym samym przyczyniaj si do niskiego poziomu kultury bhp w zakadzie pracy.
PRZEDSIBIORSTWO NIEDBAO (saba-wysoka) otoczenie pracy
w przedsibiorstwie, w wyniku niedbaoci, stwarza niebezpieczne warunki
pracy. Pracownicy, pomimo niekorzystnego rodowiska, przejawiaj postawy
i zachowania probezpieczne.
PRZEDSIBIORSTWO AUTORYTET (mocna-wysoka) przedsibiorstwo to
moe by autorytetem dla innych, pod ktem zapewnienia bezpiecznych wa117

runkw pracy, jak rwnie poziomu wiadomoci pracownikw w tym zakresie. Zarwno otoczenie, jak i dziaania pracownikw wskazuj na umiejscowienie bezpieczestwa i higieny pracy w centrum zarwno sfery organizacyjno-technicznej, jak i psychospoecznej.
Pozycja w konkretnym polu Macierzy Platformy Kultury BHP nie jest pozycj sta.
Poprzez podejmowanie odpowiednich dziaa z zakresu bhp przedsibiorstwo moe
przesuwa si w ukadzie wsprzdnych, dc do osignicia pozycji PRZEDSIBIORSTWA AUTORYTET. Przedsibiorstwo charakteryzujce si mocn Platform i wysok
Kultur nadal powinno pozostawa aktywne w dziedzinie bezpieczestwa i higieny pracy, umacniajc i podnoszc tym samym poziom bhp na wszystkich paszczyznach swojej
dziaalnoci i w wiadomoci swoich pracownikw.
Niewtpliw zalet zaprezentowanej metody jest jej:
kompleksowo polega na syntetycznym podejciu do zagadnie z zakresu
bezpieczestwa i higieny pracy;
wszechstronno umoliwia analiz zarwno poziomu bhp jak i kultury;
interakcyjno pozwala na wskazanie zalenoci pomidzy zdiagnozowanym
stanem bhp a kultur bhp;
atwo zastosowania nie wymaga posiadania specjalistycznego sprztu ani
dodatkowych kwalifikacji;
uniwersalno moe by zastosowana w praktycznie kadym przedsibiorstwie bez wzgldu na jego wielko i specyfik brany, w ktrej funkcjonuje;
rozdzielno Badanie Platformy i Badanie Kultury mog by prowadzone
rozdzielnie w zalenoci od potrzeb (w celu zbadania tylko i wycznie poziomu bhp dokonywany jest Badanie Platformy);
relatywnie niski koszt przeprowadzenia stosowane w metodzie narzdzia
wymagaj niskich nakadw finansowych;
szybko przeprowadzenie i analiza uzyskanych wynikw odbywa si w bardzo krtkim czasie ze wzgldu na standaryzacj uytych w badaniu narzdzi.
Dodatkowo dziki uzyskanym wynikom wskazywane s silne i sabe strony
w zakresie bhp lece w sferze organizacyjno-technicznej (Platforma BHP) i sferze
psychospoecznej (Kultura BHP). Moliwe jest zatem zastosowanie odpowiednich
dziaa korygujcych i naprawczych, jak rwnie profilaktyki majcej na celu podniesienie poziomu bhp i kultury w przedsibiorstwie.

118

3. SYSTEM ZARZDZANIA
BEZPIECZESTWEM I HIGIEN PRACY
NARZDZIEM KSZTATOWANIA KULTURY
BEZPIECZESTWA ORGANIZACJI
Joanna Ejdys

3.1. Midzynarodowe standardy zarzdzania bezpieczestwem

i higien pracy
Nurt zwizany z organizowaniem bezpiecznych warunkw egzystencji, a zwaszcza
bezpiecznych warunkw pracy pojawi si w Polsce pod koniec lat osiemdziesitych
XX wieku. Dziaaniom tym nadano nazw zarzdzania bezpieczestwem. W literaturze
anglojzycznej i polskiej rozrnia si pojcia bezpieczestwa pracy i higieny pracy
(occupational health and safety management). Bezpieczestwo zwizane jest wwczas z ochron ycia, natomiast higiena z ochron zdrowia. Zarzdzanie bezpieczestwem jest sposobem zarzdzania ryzykiem zawodowym w organizacji.153 Powinno
by ono postrzegane jako proces podejmowania decyzji, uwzgldniajcy kryteria bezpieczestwa oraz jako proces zapewniajcy osignicie zakadanego stanu na akceptowalnym przez pracownikw poziomie ryzyka.154
Norma PN-N-18001: 2004 definiujca bezpieczestwo i higien pracy jako stan
warunkw i organizacji pracy oraz zachowa pracownikw zapewniajcych wymagany poziom ochrony zdrowia i ycia przed zagroeniami wystpujcymi w rodowisku
pracy155 jednoznacznie wskazuje, e przedmiotem zainteresowania w systemie zarzdzania bhp jest pracownik, ktry naraony jest na czynniki uciliwe, szkodliwe i nie153

L. Harms-Ringdahl, Relationships between accident investigations, risk analysis, and safety management Journal of Hazardous Materials 2004 Vol. 111, No. 1-3.
154
R. Kennedy, B. Kirwan, Development of a Hazard and Operability-based method for identifying safety
management vulnerabilities in high risk systems Safety Science" 1998 Vol. 30, No. 3, pp. 249-274.
155
PN-N-18001 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wymagania, PKN, Warszawa
2004, s. 7.

119

bezpieczne. Celem systemu zarzdzania bhp powinno by zmniejszenie tego naraenia

miedzy innymi poprzez zapewnienie bezpiecznych warunkw w rodowisku pracy.
Sposb zapewniania przez pracodawcw bezpiecznych warunkw pracy jest cile
zwizany z przyjt w organizacji strategi zarzdzania. W odniesieniu do bezpieczestwa i higieny pracy stosowane s rwnoczenie dwie strategie:
strategia proaktywna (prewencyjna lub zapobiegawcza), ktra koncentruje
si na stworzeniu bezpiecznych miejsc i warunkw pracy;
strategia reaktywna obejmujca midzy innymi badania powypadkowe, plany
ratowniczo-operacyjne na wypadek awarii, dziaania agodzce skutki.156
Coraz czciej strategie zarzdzania bhp s realizowane z wykorzystaniem znormalizowanego podejcia. Midzynarodowa Organizacja Standaryzacji (International
Organization for Standardization ISO) jest instytucj o charakterze midzynarodowym, zajmujc si opracowywaniem i wdraaniem norm dotyczcych rnych aspektw ycia spoeczno-gospodarczego. Biorc po uwag rosnce w poszczeglnych
krajach zainteresowanie normami, wytycznymi w zakresie bezpieczestwa i higieny
pracy, ISO w 1996 roku przeanalizowaa potrzeb podjcia procesu normalizacji systemw zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy w skali midzynarodowej.
W wyniku szeregu spotka oraz wynikw gosowania w 1997 roku podjto decyzj
o niepodejmowaniu przez ISO dalszych prac nad normalizacj wymaga dotyczcych
systemw zarzdzania bhp. Gwnym powodem tej decyzji byy istotne rnice
w sposobach i kulturze zarzdzania bhp istniejce midzy krajami wysoko rozwinitymi a rozwijajcymi si, wyraajce si przede wszystkim w odmiennych rozwizaniach
systemw prawnych.157 Powysze stanowisko zostao podtrzymane rwnie w 2000
roku, kiedy Brytyjski Instytut Normalizacyjny (British Standards Institute BSI)
ponownie wystpi z wnioskiem o podjcie dziaa w tym zakresie.
Pomimo, e ISO do chwili obecnej nie opracowao midzynarodowej normy dotyczcej systemw zarzdzania bezpieczestwem pracy, istniej wytyczne w tym zakresie opracowane przez inne organizacje midzynarodowe. Mona wymieni nastpujce normy o charakterze midzynarodowym:
OHSAS 18001: 2007 Occupational health and safety management systems
Requirements, opracowany przez BSI, Londyn 2007;
ILOOSH 2001 Guidelines on Occupational Safety and Healthy Management
System. Dokument opracowany przez Midzynarodowe Biuro Pracy (International Labour Organization ILO), Geneva 2001.
Powysze dokumenty nie powstay w wyniku formalnego procesu normalizacyjnego, realizowanego przez ISO. S to jednak dokumenty o charakterze midzynarodowym ustanawiajce wytyczne w zakresie wdraania i doskonalenia systemw za156

J. Ejdys, A. Lulewicz, J. Obolewicz, Zarzdzanie bezpieczestwem w przedsibiorstwie, Wyd. Politechniki Biaostockiej, Biaystok 2008, s. 54.
157
Podstawy systemowego zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy, red. D. Podgrski,
Z. Pawowska, CIOP, Warszawa 2004.

120

rzdzania bezpieczestwem i higien pracy. We wstpie do drugiego dokumentu

znajduje si zapis informujcy, e praktyczne zalecenia zawarte w wytycznych s przeznaczone dla wszystkich osb odpowiedzialnych za zarzdzanie bezpieczestwem
i higien pracy. Nie maj one mocy prawnej ani te nie maj na celu zastpienia prawa
krajowego, przepisw czy norm. Pracodawca jest odpowiedzialny za organizacj dziaa w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy, a wprowadzenie systemu zarzdzania
bezpieczestwem i higien pracy jest skutecznym sposobem wypeniania tego obowizku.158
Wytyczne ILOOSH 2001 przeznaczone s do stosowania na dwch poziomach:
krajowym i organizacyjnym (przedsibiorstwa). Stanowi to zasadnicz rnic w stosunku do innych norm dotyczcych systemw zarzdzania bhp, ktre odnosz si
wycznie do poziomu organizacji. Wytyczne na poziomie pastwa dotycz utworzenia i funkcjonowania krajowych struktur odpowiedzialnych za upowszechnianie systemowego podejcia do zarzdzania bhp. Postanowienia te obejmuj w szczeglnoci:
powoanie krajowej jednostki kompetentnej do formuowania i realizowania
polityki pastwa dotyczcej wdraania i upowszechniania systemw zarzdzania bhp;
sformuowanie spjnej polityki pastwa w zakresie systemw zarzdzania bhp;
ustanowienie krajowych i branowych wytycznych dotyczcych dobrowolnego wdraania i utrzymywania systemw zarzdzania bhp w przedsibiorstwach.159
System OHSAS 18001: 2007 zosta oparty na koncepcji cigego doskonalenia E.W.
Deminga okrelanej pod hasem: planuj-wykonuj-sprawdzaj-dziaaj (Plan-Do-CheckAck PDCA), (rysunek 3.1).
Standard OHSAS 18001: 2007 okrela wymagania dla systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy, pozwalajcego organizacji na kontrolowanie ryzyka zawodowego i popraw wynikw w obszarze bhp. Wytyczne OHSAS maj zastosowanie dla
kadej organizacji, ktra chce:
wdroy system zarzdzania bhp w celu eliminacji lub minimalizacji ryzyka zawodowego zwizanego z naraeniem pracownikw i innych zainteresowanych
stron na zagroenia zwizane z prowadzona przez organizacj dziaalnoci;
wdroy, utrzymywa i cigle doskonali system zarzdzania bhp;
potwierdzi zgodno swoich dziaa z przyjt polityk w zakresie bhp;
zademonstrowa zgodno z wymaganiami normy OHSAS.160

158

ILOOSH 2001 Guidelines on Occupational Safety and Healthy Management System, ILO, Geneva 2001.
Podstawy systemowego zarzdzania..., op. cit.
160
OHSAS 18001 Occupational health and safety management systems Requirements, BSI, Londyn 2007.
159

121

Wprowadzone przez Ishikaw dodatkowe elementy zostay oznaczone kolorem szarym

Rysunek 3.1. Cykl Deminga uzupeniony przez K. Ishikaw
rdo: R. Welford, Corporate environmental management, Earthscan Publication, London 1996;
K. Ishikawa, What is Total Quality Control?, Prentice Hall Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1985.

Opracowana przez Brytyjski Instytut Standaryzacji norma OHSAS 18001: 2007 jest
kolejnym wydaniem normy, ktra w istniejcej wersji zostaa wzorowana na normie
ISO 14001 dotyczcej systemu zarzdzania rodowiskowego. Porwnanie struktury
obu norm wskazuje, e autorom normy dotyczcej systemu zarzdzania bhp zaleao
na jej dostosowaniu do ju popularnej normy ISO 14001.
Zarwno w ILO OSH 2001, jak i normie OHSAS 18001 zostay przedstawione wytyczne w zakresie systemowego podejcia do problematyki bezpieczestwa i higieny
pracy w organizacji. Porwnanie wymaga okrelonych w wytycznych ILO OSH 2001
oraz w wytycznych OHSAS 18001 przedstawiono w tabeli 3.1.
Tabela 3.1. Porwnanie wymaga ILO OSH i OHSAS 18001
Punkt
normy

OHSAS 18001: 2007

Wprowadzenie

Przedmowa

Punkt
ILO OSH 2001
normy
Wprowadzenie
3.0
System zarzdzania bezpieczestwem
i higiena pracy w organizacji
Midzynarodowa Organizacja Pracy

Zakres

1.0

Cele

Publikacje

Wykaz literatury

Terminy i definicje

Sownictwo

System zarzdzania bhp

4.1.

Oglne wymagania

3.0

122

System zarzdzania bhp w organizacji

Punkt
OHSAS 18001: 2007
normy
4.2.
Polityka bhp
4.3

Planowanie

4.3.1

Identyfikacja zagroe, ocena ryzyka

zawodowego, zakres nadzoru (kontroli)

4.3.2

Wymagania prawne i inne

4.3.3

Cele i programy

Punkt
ILO OSH 2001
normy
3.1
Polityka bhp
3.16
Cige doskonalenie
Planowanie i wdroenie
3.7
3.8
3.10
3.10.1
3.10.2
3.7.2
3.10.1
3.8
3.9
3.16

Wstpny przegld
System planowania, rozwoju i wdraania
Zapobieganie zagroeniom
Zapobieganie i mierniki nadzoru
Zarzdzanie zmianami
Wstpny przegld
Zapobieganie i mierniki kontroli
System planowania, rozwoju i wdraania
Cele bhp
Cige doskonalenie

3.3
3.8
3.16
3.4

Odpowiedzialno i
System planowania, rozwoju i wdraania
Cige doskonalenie
Kompetencje i szkolenia

4.4

Wdroenie i funkcjonowanie

4.4.1

Zasoby, odpowiedzialno, zadania,

kompetencje

4.4.2

Kompetencje, szkolenie i wiadomo

4.4.3
4.4.4

Komunikacja, udzia spoeczny konsultacje 3.2

3.6
Dokumentacja
3.5

Udzia pracownikw
Komunikacja
Dokumentacja systemu zarzdzania bhp

4.4.5

Nadzr nad dokumentacj

3.5

Dokumentacja systemu zarzdzania bhp

4.4.6

Sterowanie operacyjne

4.4.7
4.5

Gotowo i reagowanie na wpadki

przy pracy
Sprawdzenie

3.10.2
3.10.4
3.10.5
3.10.3

Zarzdzanie zmian
Dostawy
Umowy
Zapobieganie wypadkom, gotowo
i reagowanie na wpadki przy pracy
Ocena

4.5.1

Pomiar wynikw i monitoring

3.11

Monitorowanie wynikw i pomiar

4.5.2

Ocena zgodnoci

3.12
3.16
3.15

Badanie wypadkw przy pracy, urazw,

chorb zawodowych
Cige doskonalenie
Dziaania korygujce i zapobiegawcze

3.5

Dokumentacja systemu zarzdzania bhp

4.5.3

Badanie wypadkw przy pracy, niezgodnoci, dziaania korygujce i zapobiegawcze

4.5.3.1 Badania wypadkw przy pracy

4.5.3.2 Niezgodnoci, dziaania korygujce

i zapobiegawcze
4.5.4 Nadzr nad zapisami
4.5.5

Audyty wewntrzny

3.13

Audyt wewntrzny

4.6

Przegld zarzdzania

3.14
3.16

Przegld zarzdzania
Cige doskonalenie

rdo: opracowanie wasne na podstawie: OHSAS 18001 Occupational health and safety management
systems Requirements, BSI, London 2007; ILOOSH 2001 Guidelines on Occupational Safety and Healthy
Management System, ILO, Geneva 2001.

123

W wielu pastwach dokonano tumaczenia powyej omawianych dokumentw lub

opracowano na ich podstawie normy o charakterze krajowym (tabela 3.2).
Tabela 3.2. Przykady krajowych norm okrelajcych wymagania dla systemu zarzdzania bhp
Kraj

Numer normy
AS/NZS 4804:2001

Australia
AS/NZS 4801:2001
Wielka Brytania

BS OHSAS 18001

Dania

DS/OHSAS 18001: 2004

Indie

IS 18001:2000

USA

ANSI/AIHA Z10-2005

Tytu
Occupational Health and Safety Management Systems
General Guidelines on Principles, systems and supporting techniques
Occupational Health & Safety Management Systems
specifications with guidance for use
Occupational Health and Safety
Occupational Health & Safety Management Systems
Occupational Health and Safety Management Systems
Specification with Guidance for use
Occupational Health and Safety Management Systems

rdo: opracowane wasne.

W Polsce Centralny Instytut Ochrony Pracy przetumaczy wytyczne ILO na jzyk

polski i wyda je w publikacji Wytyczne do systemw zarzdzania bezpieczestwem
i higien pracy.161 Polski Komitet Normalizacyjny (PKN) ju w 1998 roku zainicjowa
prace normalizacyjne majce na celu sformuowanie wymaga i wytycznych w zakresie wdraania i doskonalenia systemw zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy.
W lutym 1998 roku w ramach PKN powoano Normalizacyjn Komisj Problemow
nr 276 do spraw zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. W wyniku podjtych
prac ustanowiono seri norm PN-N-18000, obejmujc w chwili obecnej cztery dokumenty:
PN-N-18001 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wymagania.162
PN-N-18002 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Oglne
wytyczne oceny ryzyka zawodowego.
PN-N-18004 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wytyczne.
PN-N-18011 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wytyczne
audytowania.

161
Wytyczne do systemw zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy, ILOOSH 2001, CIOP, Warszawa 2001. Polska publikacja w formie pliku PDF jest dostpna na stronie internetowej Midzynarodowego Biura Pracy www.ilo.org. [Data wejcia: 12-04-2008].
162
Pierwsze wydanie normy PN-N-18001 zostao ustanowione przez Polski Komitet Normalizacyjny
w 1999 roku. Wersja z 2004 roku jest drugim wydaniem normy dostosowanym do wymaga Midzynarodowej Organizacji Pracy ILOOSH 2001. Certyfikaty systemw zarzdzania potwierdzajce zgodno
z PN-N-18001: 1999 zachoway swoj wano do czasu wyganicia okrelonego w certyfikacie lub
do czasu wydania nowego certyfikatu.

124

Sformalizowane systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy stanowi

zbir zasad i powizanych ze sob elementw oglnego systemu zarzdzania przedsibiorstwem zapewniajcych osignicie celw organizacji w zakresie poprawy warunkw bezpieczestwa zarwno pracownikw, jak i otoczenia.
Norma PN-N-18001: 2004 zawiera wymagania dla systemu zarzdzania bezpieczestwem pracy, ktry moe zosta poddawany zewntrznej weryfikacji przez niezalene akredytowane instytucje celem uzyskania potwierdzenia zgodnoci z wymogami
normy i uzyskania certyfikatu zgodnoci. Pozostae normy s normami omawiajcymi
narzdzia doskonalenia systemu zarzdzania bezpieczestwem pracy. Nie stanowi
one podstawy procedury certyfikacji. Norma PN-N-18004 jest uszczegowieniem
normy PN-EN-18001; jest rozbudowan, uzupenion licznymi praktycznymi wskazwkami norm opisujc, jak wdroy system. Przedsibiorstwa coraz czciej stawiaj sobie za zadanie osignicie zgodnoci z wymogami zaleceniami normy
PN-N-18004 celem doskonalenia istniejcego systemu. Norma PN-N-18011: 2006
przeznaczona jest do stosowania przez audytorw w trakcie audytw systemu zarzdzania bezpieczestwem i higiena pracy. Okrela ona wytyczne dotyczce procesu
audytowania oraz definiuje kompetencje audytorw i zakres wiedzy niezbdny
do zapewnienia prawidowego przebiegu audytw.
System zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy163, ktrego wymagania
zostay sprecyzowane w polskiej normie PN-N-18001: 2004, zapewnia minimalizacj
ryzyka wystpienia zagroenia na stanowisku pracy poprzez likwidacj zagroe
u rda.
Wymagania powyszych norm stanowi zestaw elementw systemu zarzdzania,
ktrego realizacja powinna uatwi waciwe prowadzenie kadego typu dziaalnoci
w aspekcie bhp. S to wic nie tylko wymagania normy, z ktrych naley rozliczy
si przed audytorem, ale przede wszystkim, s to wytyczne i zalecenia, przydatne
do praktycznego dziaania w sferze bhp, speniania przepisw prawnych w tym zakresie oraz aktywnego tworzenia waciwych warunkw dla pracownikw w rodowisku
pracy.164
Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy stanowi jeden z etapw
rozwijajcego si podejcia do problematyki bhp. Zainteresowanie systemami pojawio si, gdy zaobserwowano, e samo inwestowanie w technologie, wyposaenie oraz
podejmowanie dziaa zapewniajcych zgodno z przepisami prawnymi nie s na tyle
163
System zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy PN-N-18001 jest to oglna cz systemu zarzdzania, ktra obejmuje struktur organizacyjn, planowanie, odpowiedzialno, zasady postpowania,
procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdraania, realizowania, przegldu i utrzymywania polityki bezpieczestwa i higieny pracy.
164
A. Kowalkow, Norma PN-N 18001: 2004 naturaln i skuteczn metod doskonalenia systemw zarzdzania bezpieczestwem i higien zgodnych z wytycznymi Midzynarodowej Organizacji Pracy
[w:] Dowiadczenia i efekty funkcjonowania systemw zarzdzania jakoci w przedsibiorstwach, red.
M. Gierzyska-Dolna, B. Kondyba-Szymaski, Wyd. Politechniki Czstochowskiej, Czstochowa 2004, s. 139.

125

skuteczne, by wyeliminowa niepodane zachowania wrd pracownikw. Z czasem

organizacje zaczy podejmowa szereg dziaa w kierunku podnoszenia kompetencji
pracownikw i oceny ryzyka zawodowego co w konsekwencji doprowadzio o zainteresowania procesem ksztatowania kultury bezpieczestwa pracy. Zmianie w czasie
podejcia do rozwizywania problemw w obszarze bhp towarzyszyo obnianie si
wskanika wypadkw przy pracy (rysunek 3.2).

Rysunek 3.2. Proces zmian podejcia do zagadnie bhp

rdo: P. Hudson, Implementing a safety culture in a major multi-national Safety Science 2007 Vol. 45,
No. 6, p. 700.

Kultura bezpieczestwa i higieny pracy organizacji moe by ksztatowana z wykorzystaniem systemu zarzdzania bhp omwionego w normie PN-N-18001. Wdraajc
system zarzdzania bhp organizacje powinny zwraca szczegln uwag na elementy,
ktre ksztatuj w duszej perspektywie czasowej kultur bezpieczestwa organizacji.
W ramach systemu zarzdzania mona jednoczenie wypracowa narzdzie wykorzystywane do pomiaru kultury bhp.
Uwzgldniajc perspektyw czasow, znormalizowane systemy w krtkim okresie
wpywaj na popraw stanu rodowiska pracy, wyposaenia na stanowiskach pracy,
a w duszej perspektywie powinny zapewni uksztatowanie wysokiego poziomu
kultury bezpieczestwa w organizacji.

126

3.2. Wymagania systemu zarzdzania bezpieczestwem

i higien pracy wedug normy PN-N-18001
Norma PN-N-18001 zostaa opracowana przez Komitet Techniczny nr 276 do spraw
Zarzdzania Bezpieczestwem i Higien Pracy i zatwierdzona przez prezesa Polskiego
Komitetu Normalizacyjnego 3 listopada 2004 roku. Podstawowym celem normy jest
wspomaganie dziaa na rzecz poprawy bezpieczestwa i higieny pracy poprzez okrelenie wymaga dotyczcych skutecznego systemu zarzdzania bhp. We wprowadzeniu do
normy wskazuje si, e sukces wdroenia systemu zarzdzania bhp uzaleniony jest od
zaangaowania wszystkich sub na wszystkich poziomach organizacji, w szczeglnoci
najwyszego kierownictwa, a take zapewnienia szerokiego wspudziau pracownikw
na etapie planowania, wdraania i utrzymywania wszystkich elementw tego systemu.
Norma PN-N-18001 moe by stosowana przez organizacje, ktrych celem jest:
wdroenie, utrzymywanie i doskonalenie systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy;
postpowanie zgodne z ustalon we wasnym zakresie polityk bezpieczestwa i higieny pracy;
zadeklarowanie postpowania zgodnego z wymaganiami niniejszej normy;
denie do uzyskania przez organizacj potwierdzenia zewntrznej zgodnoci
systemu zarzdzania bhp z wymaganiami niniejszej normy.165
Norma dotyczy tych czynnikw bezpieczestwa i higieny pracy, ktre organizacja
moe nadzorowa i na ktre moe mie wpyw.
W celu wdroenia i utrzymania skutecznego systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy zaleca si przyjcie przez organizacj modelu cigego doskonalenia (rysunek 3.3).

Rysunek 3.3. Model systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy

rdo: PN-N-18001 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wymagania, PKN, Warszawa
2004, s. 7.
165

PN-N-18001 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wymagania, PKN, Warszawa 2004.

127

Powyszy model systemu zarzdzania bhp okrelony w PN-N-18001 jest zgodny

z modelem Midzynarodowej Organizacji Pracy, ktrego wymagania okrelono
w poradniku ILOOSH 2001 (rysunek 3.4).

Rysunek 3.4. Model systemu zarzdzania bhp przyjty w wytycznych MOP

rdo: Wytyczne do systemw , op. cit., s. 7.

Projektowanie, wdraanie i funkcjonowanie systemu zarzdzania bhp zgodnego

z wymogami normy PN-N-18001 polega w szczeglnoci na:
zidentyfikowaniu zagroe i ocenie ryzyka zawodowego wystpujcego
na stanowiskach pracy;
identyfikacji i aktualizacji wymogw prawnych dotyczcych bhp;
opracowaniu polityki bezpieczestwa i higieny pracy;
okreleniu celw oglnych i szczegowych w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy spjnych z polityk bhp;
opracowaniu planw zapewniajcych osignicie przyjtych celw oraz zapewnienie zgodnoci z wymogami prawnymi bhp;
wyznaczeniu osoby odpowiedzialnej za wdroenie i utrzymanie systemu zarzdzania bhp;
opracowaniu i wdroeniu programw szkoleniowych majcych na celu podnoszenie poziomu wiadomoci pracownikw w zakresie bhp;
zaprojektowaniu i wdroeniu wewntrznego systemu komunikowania si
pomidzy rnymi szczeblami i komrkami organizacji;
zaprojektowaniu i wdroeniu systemu komunikowania si z zainteresowanymi stronami;
opracowaniu wymaganej norm dokumentacji (planw, procedur, polityki);
opracowaniu procedury gotowoci i reagowania na wypadki przy pracy;
monitorowaniu warunkw bezpieczestwa i higieny pracy;
128

wdroeniu systemu wewntrznych audytw majcych na celu okrelenie,

czy system zarzdzania bhp jest zgodny z zaplanowanymi dziaaniami i czy jest
waciwie wdroony i utrzymany;
przeprowadzeniu okresowych przegldw systemu przez najwysze kierownictwo, majcych na celu stwierdzenie zgodnoci systemu z wymogami normy oraz ocen skutecznoci jego funkcjonowania.
W normie PN-N-18001 opisane zostay poszczeglne elementy systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy stanowice podstaw oceny systemu przez niezalene zewntrzne instytucje. Jednostka organizacyjna, ktra dy do osignicia
potwierdzenia zgodnoci posiadanego systemu z wymogami normy powinna speni
wszystkie obowizki wynikajce z jej zapisw. Wiele natomiast przedsibiorstw jako
wzr systemu przyjmuje wymagania normy PN-N-18004 okrelajcej wytyczne do
doskonalenia systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Zakres normy
18004 jest zdecydowanie szerszy ni normy 18001, ktra okrela tylko podstawowe
wymagania. Poniej omwiono wymagania i wytyczne wdraania i doskonalenia systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy odwoujc si do dwch analizowanych norm.
Przegld wstpny
Wstpny przegld warunkw zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy nie jest
elementem wymaganym przez norm PN-N 18001, lecz jest elementem zalecanym
przez norm PN-N 18004. Wstpny przegld polega na okreleniu istniejcego stanu
sposobw zarzdzania w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy oraz generowanych
przez system rezultatw.
Norma zaleca, aby wstpny przegld obejmowa nastpujce elementy:
identyfikacj wymaga wynikajcych z przepisw prawnych i innych w odniesieniu do dziaa organizacji, a w szczeglnoci w odniesieniu do stanowisk
pracy oraz wyrobw i usug podlegajcych nadzorowi;166
ocen efektw dziaalnoci w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy w porwnaniu z odpowiednimi przepisami, normami, wytycznymi oraz wewntrznymi kryteriami;
analiz przypadkw wystpienia niezgodnoci z wymaganiami przepisw
prawnych (na przykad stwierdzonych przez organy nadzoru nad warunkami
pracy, organy Pastwowej Inspekcji Pracy);
identyfikacj zagroe wystpujcych na stanowiskach pracy oraz innych zagroe zwizanych z jej dziaaniami, wyrobami lub usugami, ktre moe nadzorowa i na ktre moe wpywa;
166

Prawidowe wdroenie i funkcjonowanie systemu wymaga ustanawiania i utrzymywania procedury identyfikacji i dostpu do aktualnych wymaga prawnych i innych norm dotyczcych bezpieczestwa
i higieny pracy, szczeglnie w odniesieniu do dziaalnoci organizacji, stanowisk pracy oraz wyrobw
i usug podlegajcych jej nadzorowi lub na ktre moe mie wpyw.

129

sprawdzenie wszystkich stosowanych sposobw postpowania w zakresie

bezpieczestwa i higieny pracy;
analiz danych dotyczcych zaistniaych w organizacji wypadkw przy pracy,
awarii oraz chorb zawodowych;
oczekiwania i opinie zainteresowanych stron;167
zasady funkcjonowania i procedury w ramach innych systemw zarzdzania
funkcjonujcych w organizacji, ktre mog wpywa na wyniki dziaa w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy.168
Norma zaleca, by organizacje przeprowadzajce wstpny przegld dokumentoway cay proces i jego wyniki. Wyniki przegldu wstpnego powinny stanowi podstaw
projektowania i wdraania systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy.
Pierwszym etapem wstpnego przegldu jest zidentyfikowanie obszarw, ktre bd
poddawane przegldowi. Organizacja powinna ustali obszary, okrelone procesy lub
operacje bdce przedmiotem przegldu wstpnego. Narzdziem wykorzystywanym do
oceny stanu warunkw bhp w trakcie wstpnego przegldu s listy pyta kontrolnych.
Przedmiotem zainteresowania w trakcie przeprowadzania wstpnego przegldu
moe by rwnie postrzegany przez pracownikw poziom kultury bezpieczestwa
pracy w organizacji. Stworzenie pracownikom moliwoci swobodnych wypowiedzi,
na temat rzeczywistego i oczekiwanego poziomu kultury bezpieczestwa moe stanowi w przyszoci kierunek doskonalenia systemw. Pracownicy niejednokrotnie
posiadajcy wieloletnie dowiadczenie, czsto zdobywane w innych zakadach pracy,
mog poprzez porwnywanie istniejcej sytuacji w aktualnym miejscu pracy z sytuacj
w poprzednich zakadach, dokona oceny, a przede wszystkim wskaza przykadowe
rozwizania stosowane przez innych.
Zaangaowanie najwyszego kierownictwa i pracownikw organizacji
w proces tworzenia, wdraania, utrzymywania i doskonalenia
systemu zarzdzania bhp
Osignicie sukcesu w postaci wdroonego i skutecznie funkcjonujcego systemu
zarzdzania bhp wymaga, aby najwysze kierownictwo organizacji wykazao silne
i widoczne przywdztwo oraz zaangaowanie w dziaania na rzecz bezpieczestwa
i higieny pracy. W szczeglnoci do zada najwyszego kierownictwa naley:
zapewnienie niezbdnych rodkw (rzeczowych, finansowych i ludzkich)
do zaprojektowania, wdroenia i funkcjonowania systemu bhp;
ustalenie i aktualizowanie polityki oraz celw bezpieczestwa;
przeprowadzenie okresowych przegldw systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy;
167
Pojcie zainteresowane strony obejmuje klientw, pracownikw, wacicieli, organy nadzoru
nad warunkami pracy, zwizki zawodowe oraz cae spoeczestwo.
168
PN-N-18004 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wytyczne. PKN, Warszawa 2001.

130

tworzenie warunkw do otwartych konsultacji z pracownikami i ich przedstawicielami;

informowanie pracownikw i ich przedstawicieli o wszystkich aspektach bhp
zwizanych z wykonywan przez nich prac;
wprowadzanie rozwiza organizacyjnych, umoliwiajcych pracownikom i ich
przedstawicielom aktywne uczestnictwo w procesach planowania, wdraania,
utrzymywania, sprawdzania dziaa korygujcych i zapobiegawczych oraz
wszelkich innych dziaaniach na rzecz cigego doskonalenia systemu zarzdzania bhp oraz realizacji polityki w zakresie bhp.169
Norma PN-N-18001: 2004 przypisuje istotne znaczenie zaangaowaniu pracownikw w system zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Od ich zachowa w miejscu pracy i wiedzy na temat warunkw zapewnienia bezpieczestwa w rodowisku pracy zaley realizacja i skuteczno wdroonego systemu zarzdzania.
Odpowiedzialno za ksztatowanie waciwej kultury bezpieczestwa organizacji
spoczywa na przedstawicielach najwyszego kierownictwa. Przyjte i akceptowane
przez najwysze kierownictwo normy, reguy i zasady postpowania, wzorce zachowa (artefakty behawioralne), sposb ich komunikowania pracownikom i egzekwowania wrd pracownikw (artefakty jzykowe) oraz zapewnienie fizycznych warunkw bezpieczestwa (artefakty fizyczne) bd w istotny sposb ksztatoway kultur
bezpieczestwa pracy organizacji. Kultura bezpieczestwa pracy indywidualnych pracownikw przedstawicieli najwyszego kierownictwa ksztatuje organizacyjn kultur bezpieczestwa pracy w organizacji.
Polityka bezpieczestwa i higieny pracy
Bardzo wanym elementem zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy jest okrelenie polityki bhp, czyli deklaracji organizacji dotyczcej jej intencji i zasad odnoszcych si do oglnych efektw dziaalnoci w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy,
okrelajcej ramy dziaania w zakresie bhp. Odpowiedzialno za ustalenie tej polityki
spoczywa na najwyszym kierownictwie organizacji, ktre rwnie ponosi odpowiedzialno za jej wdroenie, zakomunikowanie pracownikom oraz zapewnienie, aby
bya przez nich zrozumiana. Polityka bhp powinna by odpowiednia do charakteru
dziaa organizacji i zwizanych z nimi zagroe. Dokument ten stanowi podstaw do
ustalenia i przegldu celw oglnych i szczegowych dotyczcych bhp w jednostce
organizacyjnej. Polityka bezpieczestwa i higieny pracy powinna wyraa midzy innymi zobowizanie do:
zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym oraz zdarzeniom
potencjalnie wypadkowym;
denia do staej poprawy stanu bezpieczestwa i higieny pracy;

169

PN-N-18001 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wymagania. PKN, Warszawa 2004.

131

speniania wymaga przepisw prawnych oraz innych wymaga dotyczcych

organizacji;
cigego doskonalenia dziaa w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy;
podnoszenia kwalifikacji oraz uwzgldniania roli pracownikw i ich zaangaowania w dziaania na rzecz bezpieczestwa i higieny pracy.
Polityka bezpieczestwa i higieny pracy powinna by dokumentowana i wdroona
w organizacji. Naley j uzgodni z pracownikami organizacji lub ich przedstawicielami.
Jednym z elementw polityki bezpieczestwa i higieny pracy jest deklaracja najwyszego kierownictwa w zakresie speniania wymaga przepisw prawnych oraz
innych wymaga dotyczcych organizacji. Ocena stopnia przestrzegania przepisw
prawa pracy, w tym przepisw dotyczcych bezpieczestwa i higieny pracy jest przeprowadzana przez organy Pastwowej Inspekcji Pracy, a wyniki bada s prezentowane w corocznych raportach. Z badan przeprowadzonych w 2008 roku, wynika, e bez
wymaganego szkolenia w dziedzinie bhp zatrudniono co pitego pracownika majcego kontakt, z rnego rodzaju chemikaliami (39% skontrolowanych zakadw). Ponadto pomimo istniejcego ju od kilku lat obowizku dokumentowania oceny ryzyka
zawodowego, wielu kontrolowanych pracodawcw (34%) zaniechao przeprowadzania takiej oceny. W ocenie inspektorw szereg nieprawidowoci ma swoje rdo
w braku odpowiedniego nadzoru pracownikw, nad warunkami i procesami pracy
oraz maej znajomoci przepisw prawa pracy. Wobec powyszego wskazane jest
rozszerzenie poradnictwa na temat oceny ryzyka zawodowego i prowadzenia postpowania powypadkowego.170
W ocenie inspektorw pracy, wrd czynnikw decydujcych o znacznej skali narusze prawa w kontrolowanych zakadach naley wymieni przede wszystkim:
ma znajomo obowizujcych przepisw prawa pracy, zwaszcza przez pracodawcw majcych swoje siedziby w niewielkich miejscowociach, z uwagi
na utrudniony dostp do aktw prawnych;
brak wiedzy na temat zagroe zawodowych i ich lekcewaenie zarwno
przez pracodawcw, jak i pracownikw,
denie do maksymalnego ograniczenia kosztw prowadzonej dziaalnoci.171
Polityka bezpieczestwa i higieny pracy, jako dokument, jest istotnym elementem
(artefaktem) kultury bezpieczestwa. Przypisanie odpowiedniej rangi temu dokumentowi w strukturze dokumentw strategicznych przedsibiorstwa zapewni, e zapisy w
niej zawarte bd ksztatoway przysze zachowania pracownikw. Zarwno proces
eksponowania polityki bhp, jako dokumentu strategicznego, jak i procesy egzekwowania zapisw zawartych w dokumentach wydaj si by kluczowe w ksztatowaniu
postaw i zachowa pracownikw.

170
171

132

Sprawozdanie Gwnego , op. cit.

Ibidem.

Cele oglne i szczegowe systemu zarzdzania bhp

Na podstawie opracowanej polityki bezpieczestwa i higieny pracy dla wszystkich
poziomw zarzdzania wewntrz organizacji powinny by ustanowione i udokumentowane cele oglne i szczegowe dotyczce bhp. Powinny by one wyraone przede
wszystkim w kategoriach ilociowych. Przy ustalaniu celw naley wzi pod uwag:
wymagania prawne i inne, zidentyfikowane wczeniej zagroenia wyniki oceny ryzyka
zawodowego, wasne moliwoci techniczne i finansowe, opinie, sugestie oraz interesy wszystkich zainteresowanych stron.
Cele oglne oraz cele szczegowe powinny by spjne z polityk bezpieczestwa
i higieny pracy, a przede wszystkim z zobowizaniami kierownictwa do zapobiegania
wypadkom i chorobom zawodowym oraz do cigego doskonalenia systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy (rysunek 3.5). Praktyka stosowania znormalizowanych systemw zarzdzania bhp wskazuj, e bardzo trudno jest okreli mierzalne
cele. Trudno sobie wyobrazi cel sformuowany nastpujco: zmniejszenie liczby wypadkw przy pracy z 10 do 5. Cele dotyczce poprawy warunkw rodowiska pracy,
na przykad zmniejszenia naraenia na haas, ktry uleg obnieniu (z poziomu
na przykad 90 dB do 85 dB) w wyniku zastosowania barier dwikochonnych lub
nowych maszyn i urzdze mog by wyraane ilociowo. Przykady celw dotyczcych obszaru bhp s nastpujce:
zmniejszenie liczby osb pracujcych w warunkach naraenia na ponadnormatywny haas czy naraenia na szkodliwy czynnik chemiczny;
wyeliminowanie z procesw produkcji stosowania szkodliwych, toksycznych
substancji i zwizkw chemicznych;
poprawa wyposaenia na stanowiskach pracy.

Rysunek 3.5. Hierarchia planw oglnych i szczegowych w zakresie zarzdzania bezpieczestwem i higien
pracy
rdo: PN-N-18004 Systemy , op. cit., s. 11.

133

Plany osigania ustalonych celw oglnych i szczegowych powinny okrela:

odpowiedzialno za osignicie celw;
rodki niezbdne do osignicia przyjtych celw;
terminy ich realizacji.
W przypadku wprowadzania zmian w organizacji na przykad na stanowiskach
pracy, w procesach wytwarzania, produkowanych wyrobach, wiadczonych usugach,
jednostka organizacyjna powinna korygowa swoje plany.
Struktura, odpowiedzialno i uprawnienia
W celu lepszej organizacji pracy najwysze kierownictwo powinno wyznaczy swojego
przedstawiciela, ktry niezalenie od obecnie posiadanych obowizkw powinien
mie okrelone zadania oraz sprecyzowany zakres odpowiedzialnoci i uprawnie
pozwalajcy na:
zapewnienie, e system bhp jest ustanowiony, wdroony i utrzymany zgodnie
z ustalonymi wymaganiami;
przedstawianiu kierownictwu sprawozda dotyczcych funkcjonowania systemu, w celu dokonania przegldu bdcego podstaw doskonalenia tego
systemu.
W celu zapewnienia skutecznego zarzdzania bhp w jednostce organizacyjnej powinny by okrelone, udokumentowane i zakomunikowane pracownikom konkretne
zadania i uprawnienia oraz wzajemne zalenoci i powizania:
personelu zarzdzajcego, wykonujcego i weryfikujcego prace majce
wpyw na bezpieczestwo i higien pracy;
pracownikw na stanowiskach roboczych, pracownikw nadzoru, dostawcw,
podwykonawcw oraz osb odwiedzajcych organizacj;
personelu wyznaczonego do postpowania w sytuacjach awaryjnych.
Przedstawiciel najwyszego kierownictwa odpowiedzialny za wdroenie i sprawne funkcjonowanie systemu zarzdzania bhp nie musi by pracownikiem suby bhp
(jeli taka suba funkcjonuje w organizacji). Czsto osob do spraw systemu zarzdzania bhp (penomocnikiem) jest osoba penica ju jakie funkcje kierownicze lub
bdca penomocnikiem od wczeniej wdroonych w organizacji systemw na przykad zarzdzania jakoci. Osoba ta powinna dobrowolnie wykonywa swoje obowizki penomocnika niezalenie od dotychczas penionych funkcji. Uwzgldniajc istotne
spoeczne aspekty wpywajce na skuteczno znormalizowanych systemw zarzdzania, osoba powoana na penomocnika powinna posiada autorytet wrd pracownikw, powinna by przekonana do susznoci stosowanego znormalizowanego
podejcia w obszarze zarzdzania bhp, dostrzega korzyci zwizane z posiadaniem
systemu zarzdzania bhp i potrafi je upowszechnia wrd pracownikw. Jednoczenie osoba ta swoim postpowaniem, zachowaniem powinna dawa przykad pozostaym czonkom organizacji.

134

Zapewnienie rodkw
Najwysze kierownictwo jednostki organizacyjnej powinno zapewni niezbdne rodki
do wdroenia, funkcjonowania i nadzoru systemu zarzdzania bezpieczestwem
i higien pracy, a w szczeglnoci: zasoby finansowe, rodki rzeczowe, sprzt techniczny, technologi, zasoby ludzkie oraz wiedz i umiejtnoci specjalistyczne. wiadomo wystpujcych zagroe w rodowisku pracy powinna by dla przedstawicieli
najwyszego kierownictwa przesank podejmowania dziaa o charakterze inwestycyjnym eliminujcym te zagroenia. Czsto wystpujcy konflikt interesw pomidzy
pracownikami suby bhp ktrych celem jest zagwarantowanie odpowiednich warunkw w rodowisku pracy (zgodnych z obowizujcymi przepisami prawnymi),
a przedstawicielami najwyszego kierownictwa nastawionych na maksymalizacje zysku moe by rozwizywany poprzez z gry ustalony zakres dziaa, potrzeb i niezbdnych zasobw gwarantujcy wymagany poziom ochrony zdrowia.
Szkolenia, wiadomo, kompetencje zagroe, motywacja
Zgodnie z zapisami punktu 4.4.3. normy PN-N-18001: 2004 organizacja powinna ustanowi i utrzymywa udokumentowane procedury okrelania potrzeb dotyczcych
szkolenia w dziedzinie bezpieczestwa i higieny pracy oraz sposobw jego realizacji.
Programy szkoleniowe powinny by dostosowane do potrzeb poszczeglnych grup
pracownikw. W przedsibiorstwie naley wypracowa system zgaszania potrzeb
szkoleniowych ze strony pracownikw. Naley zachca pracownikw do udziau
w szkoleniach podnoszcych ich kompetencje i kwalifikacje. Poparcie ze strony kierownictwa dla oddolnych inicjatyw podnoszcych wiadomo pracownikw, bdzie
pozywanie oddziaywao na przysze zachowania pracownikw. Odpowiednia kultura
bezpieczestwa organizacji bdzie przeamywaa niepodane zachowania pracownikw, ktrzy obawiaj si informowa o brakach w wiedzy, kwalifikacjach (w obawie
przed utrat pracy) umoliwiajcych im bezpieczne wykonywanie powierzonych obowizkw. Dobr praktyk s organizowane rnego rodzaju programy i akcje edukacyjne w zakresie ochrony zdrowia nie objte systemem szkole okresowych.
Do waciwego funkcjonowania systemu zarzdzania bhp organizacja powinna
ustanowi i utrzymywa procedury majce na celu uwiadomienie pracownikom organizacji lub jej czonkom:
kategorii zagroe wystpujcych w organizacji na poszczeglnych stanowiskach pracy;
korzyci dla pracownikw i organizacji wynikajcych z eliminacji zagroe;
ich zada i odpowiedzialnoci w osiganiu zgodnoci dziaa z przyjt polityk bezpieczestwa i higieny pracy oraz procedurami i wymaganiami systemu
zarzdzania bhp;
konsekwencji niedostosowania si do ustalonych procedur.
Sprawno funkcjonowania systemu wymaga przeprowadzenia odpowiednich
szkole kadry pracowniczej w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy, wprowadzenia
135

metod motywowania pracownikw do ich angaowania si w dziaania na rzecz poprawy bezpieczestwa i higieny pracy. Kompetencje pracownikw powinny by udokumentowane wyksztaceniem, wyszkoleniem oraz dowiadczeniem, odpowiednim
do okrelonych wymaga.
Jednym z najczciej stosowanym, a jednoczenie wymuszonym przepisami
prawnymi dziaaniem prewencyjnym jest system szkole w zakresie bhp. Praktyka
jednak pokazuje, e system ten wykazuje wiele niezgodnoci i nie moe by jedynym
narzdziem polityki prewencyjnej. Najczciej stwierdzan, w trakcie kontroli przeprowadzanych przez inspektorw pracy, niezgodnoci dotyczc systemu szkole by
brak w zakadzie pracy programw szkole, na podstawie ktrych powinny by prowadzone szkolenia pracownikw oraz niedotrzymywanie terminw szkole. Natomiast
w zakadach, w ktrych istniay takie programy inspektorzy czsto stwierdzali brak
dostosowania programw szkole do rodzajw i warunkw prac wykonywanych
na poszczeglnych stanowiskach pracy. Znaczna cz pracodawcw nie poddawaa
pracownikw instruktaowi stanowiskowemu i oglnemu. Dziaa zwizanych ze szkoleniami bhp nie konsultowano z pracownikami lub ich przedstawicielami, zwaszcza
w zakadach, w ktrych nie dziaay zwizki zawodowe (rysunek 3.6).
Niepoddanie pracownikw szkoleniu w
wyznaczonym terminie

34,0.00

Nieposiadanie przez pracodawc programw

szkole

32,0.00

Brak konsultacji z pracownikami zakresu

szkole

29,0.00

Brak szkole pracodawcw

24,0.00

Niepoddanie pracownikw instruktaowi

stanowiskowemu

21,0.00

Brak dostosowania szkole do rodzajw i

warunkw pracy

17,0.00

Niepoddanie pracownikw instruktaowi

oglnemu

17,0.00
0

10

15

20

25

30

35

40 [%]

Rysunek 3.6. Kategorie niezgodnoci w systemach szkole bhp

rdo: Sprawozdanie Gwnego Inspektora Pracy z dziaalnoci Pastwowej Inspekcji Pracy w 2008 roku,
Pastwowa Inspekcja Pracy, Warszawa 2009, s. 81.

Jako przyczyny stwierdzonych niezgodnoci naley wskaza przede wszystkim:

brak zainteresowania problematyk szkole wrd pracodawcw (traktuj
oni szkolenia jako uciliw konieczno), a take przyzwolenie samych pracownikw na omijanie przepisw w tym zakresie;
136

traktowanie szkolenia tylko w kategoriach kosztw, co przekada si na nisk

jego jako (dokonuje si wyboru najtaszych usug, czy du liczb pracownikw z rnorodnych stanowisk pracy w jedn grup i prowadzi dla niej
szkolenie wedug tego samego programu);
brak naleytej kontroli procesu szkolenia przez osoby, ktrym zlecono wykonywanie zada suby bhp w zakadzie pracy (szczeglnie w maych zakadach
pracy);
du rotacj pracownikw.172

Komunikowanie si
W ramach systemu zarzdzania bhp organizacja powinna ustanowi i utrzymywa
procedury dotyczce:
wewntrznego komunikowania si rnych szczebli i komrek organizacji
oraz pracownikw i ich przedstawicieli;
otrzymywania i przekazywania informacji dotyczcych bezpieczestwa i higieny pracy, ich dokumentowania i reagowania w procesie komunikowania
si z zainteresowanymi zewntrznymi stronami;
przekazywania odpowiednich informacji o zagroeniach zwizanych z dziaaniami organizacji oraz wynikajcych z nich wymaganiach bhp i sposobach postpowania wszystkim podwykonawcom, klientom i innym osobom, ktre
mog by na nie naraone;
przyjmowania i analizowania uwag, pomysw i informacji zwizanych z bezpieczestwem i higien pracy pochodzcych od pracownikw i ich przedstawicieli oraz udzielania im stosownych odpowiedzi.173
W procesie komunikowania organizacja powinna przede wszystkim uwzgldnia:
zaangaowanie pracownikw oraz konsultowanie z nimi lub z ich przedstawicielami dziaa na rzecz bezpieczestwa i higieny pracy;
moliwo wykorzystania specjalistycznego doradztwa z zakresu bhp.
System komunikacji odgrywa istotn rol w procesie ksztatowania kultury bezpieczestwa. Wewntrzny system komunikowania powinien uwzgldnia propagowanie prawidowych, bezpiecznych zachowa pracownikw na przykad poprzez plakaty informacyjne, programy edukacyjne, tablice informacyjne, ulotki. System komunikacji wewntrznej to rwnie system informowania pracownikw o istniejcych
na stanowiskach pracy zagroeniach, rodkach zapobiegawczych. Informacje tego
typu powinny by przekazywane w trakcie szkole lub na bieco w trakcie zaobserwowania niepodanych, stwarzajcych zagroenie zachowa. Funkcjonujcy w organizacji system komunikacji powinien stwarza pracownikom moliwo zgaszania
172
Sprawozdanie Gwnego Inspektora Pracy z dziaalnoci Pastwowej Inspekcji Pracy w 2008 roku,
Pastwowa Inspekcja Pracy, Warszawa 2009, s. 83.
173
PN-N-18001 Systemy zarzdzania , op. cit.

137

wasnych rozwiza doskonalcych oraz zaobserwowanych nieprawidowoci. Przykadem stosowanych rozwiza s czerwone skrzynki do ktrych pracownicy wrzucaj kartki z opisami zaobserwowanych zjawisk (najczciej nieprawidowych). Kierownictwo powinno ustosunkowywa si to tego typu informacji nie pozostawiajc
ich bez rozwizania.
Dokumentacja systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy
Sprawnie funkcjonujcy system zarzdzania bhp wymaga opracowania, wdroenia
i utrzymywania dokumentacji systemowej. Zadaniem organizacji w tym zakresie jest
ustanowienie i utrzymywanie informacji opisujcej podstawowe elementy systemu,
ich wzajemne powizania oraz dokumentacj zwizan.
Dokumentacj systemow stanowi w szczeglnoci:
udokumentowana174 polityka bezpieczestwa i higieny pracy oraz udokumentowane cele oglne i szczegowe dotyczce bezpieczestwa i higieny pracy;
udokumentowane procedury wymagane postanowieniami normy PN-N-18001:
2004;
dokumenty potrzebne organizacji do zapewnienia skutecznego planowania,
przebiegu i nadzorowania jej dziaa w ramach systemu zarzdzania bhp;
zapisy wymagane przepisami prawnymi oraz postanowieniami normy;
zapisy wskazujce inn dokumentacj zwizan.
Zakres dokumentacji systemu zarzdzania bhp jest uzaleniony od wielkoci organizacji i rodzaju prowadzonej dziaalnoci, zoonoci procesw i ich wzajemnych powiza oraz kompetencji personelu. Dokumentacja moe mie dowoln form i dowolny rodzaj nonika. Wrd dokumentw wymaganych przez norm PN-N-18001
naley wymieni:
udokumentowan polityk bezpieczestwa i higieny pracy;
plany dziaa ukierunkowane na osignicie celw oglnych i szczegowych
organizacji dotyczcych bhp;
cele oglne i szczegowe;
zadania, uprawnienia i odpowiedzialno oraz wzajemne zalenoci i powizania personelu wykonujcego i weryfikujcego prace majce wpyw na bezpieczestwo i higien pracy;
wyniki przegldu zarzdzania.
Zgodnie z wymogami normy organizacja powinna posiada udokumentowane
procedury dotyczce nastpujcych obszarw:
okrelania potrzeb dotyczcych szkole w dziedzinie bhp;
identyfikacji zagroe oraz zwizanego z nimi ocenami ryzyka zawodowego;
174
Termin procedura udokumentowana oznacza, e procedura powinna by ustanowiona, udokumentowana (w formie pisemnej lub elektronicznej), wdroona i utrzymywana. PN-EN ISO 9000 Systemy
zarzdzania jakoci. Podstawy i terminologia, PKN, Warszawa 2006.

138

 planowania prac i dziaa zwizanych ze znaczcymi zagroeniami;

przeprowadzania okresowych audytw systemu zarzdzania bhp;
realizacji dziaa korygujcych i zapobiegawczych;
monitorowania bezpieczestwa i higieny pracy.
Obok wyej wymienionych udokumentowanych procedur norma wymaga ustanowienia i utrzymywania procedur w innych obszarach zarzdzania bhp, ktre nie musz by
udokumentowane. Pomimo, e norma PN-N-18001 nie wymaga sporzdzania wykazu
nadzorowanych dokumentw i zapisw, wiele organizacji sporzdza takie wykazy.
Specjalnym rodzajem dokumentw nadzorowanych przez system zarzdzania bhp
s zapisy. Stanowi one dowd pewnych dziaa i s szczeglnie istotne w trakcie
audytw systemu i przegldw, poniewa nie mona formuowa niezgodnoci bez
posiadanych dowodw tylko na podstawie oglnych wnioskw. Zapisy s dokumentem,
ktrych nie mona zmienia. Raz sporzdzone stanowi dokumentacj systemow.
Przykadem zapisw utrzymywanych w ramach systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy s:
wyniki pomiarw czynnikw szkodliwych, uciliwych i niebezpiecznych w rodowisku pracy;
dokumentacja powypadkowa (statystyczna karta wypadku przy pracy, rejestr
wypadkw przy pracy, protok ustalenia okolicznoci i przyczyn wypadku
przy pracy);
zawiadczenia o odbyciu szkole wstpnych, okresowych;
wyniki bada okresowych pracownikw;
raporty z audytw i przegldw zarzdzania.
Organizacja powinna ustanowi i utrzymywa procedury identyfikacji, utrzymywania i dysponowania zapisami dotyczcymi bezpieczestwa i higieny pracy. Zapisy te
powinny by czytelne, zrozumiae, moliwe do zidentyfikowania oraz tak przechowywane i utrzymywane, aby byy atwo dostpne oraz zabezpieczone przez zniszczeniem, uszkodzeniem lub utrat. Pracownicy powinni mie prawo dostpu do zapisw
zwizanych z ich rodowiskiem pracy i stanem zdrowia, pod warunkiem przestrzegania zasad poufnoci i przepisw dotyczcych ochrony danych osobowych.
Jedn z podstawowych procedur systemowych jest procedura okrelajca, w jaki sposb dokumentacja systemu zarzdzania bhp bdzie nadzorowana. Procedura nadzoru nad
dokumentacj powinna okrela praktyki, sposb postpowania zapewniajcy, e:
wszystkie dokumenty s moliwe do szybkiego zlokalizowania;
dokumenty systemu bhp s poddawane okresowym przegldom, w miar potrzeb aktualizowane oraz zatwierdzane przez upowaniony personel;
dokumenty tylko w aktualnej wersji s dostpne w okrelonych miejscach,
w ktrych wykonywane s istotne operacje zwizane z funkcjonowaniem systemu zarzdzania bhp;

139

nieaktualne dokumenty s natychmiast usuwane ze wszystkich miejsc,

w ktrych byy wydawane i stosowane;
nieaktualne dokumenty s przechowywane ze wzgldw prawnych.
Dokumentacja powinna by czytelna, datowana, atwa do identyfikacji, utrzymywana w uporzdkowany sposb oraz przechowywana przez okrelony czas.
Nadzr nad dokumentacj polega gwnie na zapewnieniu, e waciwy uytkownik dysponuje aktualn wersj danego dokumentu.
Organizacja powinna ustanowi i utrzymywa procedury oraz okreli odpowiedzialno dotyczc tworzenia i aktualizacji dokumentw systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy.
Skuteczno funkcjonujcego w organizacji systemu dokumentacji zapewni angaowanie w proces opracowywania dokumentacji poszczeglnych pracownikw.
Przykadowo, osoba zaangaowana w proces pisania instrukcji stanowiskowej dotyczcej jej stanowiska, w przyszoci bdzie postpowaa zgodnie z zapisami zawartymi
w instrukcji, ktre sama zaproponowaa. Badania dotyczce funkcjonowania znormalizowanych systemw zarzdzania bhp, potwierdzaj, e systemy te zwane s czsto
systemami pkownikowymi, poniewa opracowane w ramach systemw dokumenty trafiaj gwnie na pki. Zbiurokratyzowany i sformalizowany system dokumentacji
w opinii respondentw175 oznacza przede wszystkich:
nadmiern biurokratyzacj i sformalizowanie;
zastpowanie w pewnych sytuacjach czowieka przez dokument;
nieuporzdkowanie dokumentw;
nieprzydatno pewnych dokumentw (oczywiste zapisy lub bardzo oglne);
uciliwo dokumentacji w stosunku do prozaicznych spraw.
Respondenci wskazali, e biurokratyzacja wynika czsto z nadinterpretacji norm
ISO (A). Zy system dokumentacji to taki, w ktrym wystpuj zupenie nieprzydatne
dokumenty (lub nieprzydatne zapisy w tych dokumentach) oraz charakteryzujcy si
nieuporzdkowaniem. Respondenci opisywali istniejcy stan rzeczy nastpujco: czasami jest baagan i ciko znale jaki dokument, ktry powinien by u osoby X a jest
u osoby Y (A), czasami si zdarza, e brakuje 1-2 zapisw, bo kto zaniedba swoje
obowizki i wtedy trudno jest odtworzy histori (A), za duo dokumentw, ktre
si pokrywaj, powtarzaj (A), procedury powinny odzwierciedla "ycie", czasami
okazuje si, e pewne zaczniki do procedur s nieprzydatne i trzeba je albo wyeliminowa albo zmieni (A), procedury s rozbudowane i utrudniaj prac(B). Respon175

Autorka w 2007 roku przeprowadzia badania w piciu przedsibiorstwach (A-E) posiadajcych

znormalizowane systemy zarzdzania jakoci (ISO 9001), zarzdzania rodowiskowego (ISO 14001) oraz
zarzdzania bhp (PN-N 18001). W badaniach cznie uczestniczyo 335 osb. Kwestionariusz badawczy
stanowiy dwa pytania typu otwartego dotyczce postrzeganych przez respondentw mocnych i sabych
stron znormalizowanych systemw zarzdzania. Pomimo, e przeprowadzone badania dotyczyy systemu
zarzdzania jakoci, rodowiskowego i bhp a uwzgldniajc fakt, e wszystkie trzy systemy oparte s na
zblionych zaoeniach, wniosku z bada zostay odniesione do obszaru bhp.

140

denci oglnie charakteryzuj system jako sformalizowany, co potwierdzaj wypowiedzi: system jest teraz bardziej sformalizowany (B), w przedsibiorstwie wystpuje
zwikszona liczba dokumentw, za duo dokumentw w systemie (B), mamy wicej papierowej roboty (B), system to biurokratyzacja spowodowana nadmiern
dokumentacj (C), duo dokumentw. Nie wszyscy lubi elektroniczne wersje dokumentw, preferuj wydruki (C), Biurokratyzacja, na wszystko musi by papier
(D), rozbudowany system dokumentacji (E).
Problemem dostrzeganym przez niektrych badanych jest fakt, e dokumentacja
w pewnych sytuacjach zastpuje czowieka pozbawiajc go indywidualnego sposobu
postpowania. Potwierdzaj to nastpujce wypowiedzi: niektrzy pracownicy
przyjmuj postaw, e robi tylko to co jest napisane w procedurze czy instrukcji i nic
poza tym. W pewnym sensie ogranicza to inwencj, co moe stanowi problem dla
pracodawcy (A), w sytuacji gdy s procedury opisujce jak co robi to dla dyrekcji
czowiek jest mniej wany ni procedura. Wydaje si, e procedura jest najwaniejsza
(A), dokumentacja ogranicza moliwoci pracownikw (A), system opiera si na
sztywnych procedurach (B).
Czsto krytykowany system dokumentacji jest przez niektrych respondentw
usprawiedliwiany. W wielu przypadkach biurokratyzacja traktowana jest jako wada
konieczna. Odzwierciedlaj to wypowiedzi typu: na pocztku uderzya ogromna liczba dokumentw ale w wikszoci okazaa si przydatna, wiksza biurokratyzacja
jest to uciliwe, ale potrzebne, dokumenty maj swoje dobre i ze strony, kady
dokument jest jednak w jaki sposb potrzebny, wikszy nakad pracy zwizany
z biurokratyzacj na pewno jest uzasadniony w przeciwnym przypadku powstayby
inne koszty zwizane z brakiem dokumentacji (A).
Pomimo krytyki istniejcego systemu dokumentacji czsto jako jedn z korzyci
systemu wskazywano uporzdkowanie systemu dokumentacji. Potwierdzaj to nastpujce wypowiedzi:
Przedsibiorstwo A wzory gotowych dokumentw uatwiaj przepyw informacji. Dokumentacja szczeglnie uatwia prac nowym pracownikom. Wszystko jest
wyjanione. Oszczdno czasu innych pracownikw, dokumentacja zmniejsza
niepewno na stanowisku pracy w szczeglnoci modych staem pracownikw,
nie musz pamita wszystkiego, bo jest zapisane dokadnie co, kto, kiedy mam
zrobi, system jest dostosowany do potrzeb pracownikw i ma na celu uatwienie dziaania, procedury uatwiaj zapanowanie nad pewnymi sytuacjami,
zawsze mona skorzysta z opracowanych dokumentw bdcych rdem wiedzy, dokumentacja jest pomocna w razie wtpliwoci, wszystko opisane w instrukcjach, nic si nie dzieje bezwolnie, ustandaryzowana dokumentacja pozwala na zatrudnianie pracownikw z mniejszym dowiadczeniem, bo wszystko jest
w dokumentacji zapisane;
Przedsibiorstwo B dziki dokumentacji i okrelonej odpowiedzialnoci pracownicy wiedz jakie czynnoci maj wykonywa w okrelonych sytuacjach, procedu141

ry s rdem informacji, systemy wymuszaj powstanie, zapisanie procedur postpowania, dziki tym procedurom uzyskuje si, e kady wie co ma robi, system wpywa na kultur organizacji firmy; poprawia szeroko rozumian kultur,
dokumentacja gwarantuje powtarzalno, systemy zapewniaj lepsza organizacj pracy, wiele rzeczy jest opisanych w instrukcjach i mona do nich sign,
system zmusi by wszystko byo przeoone na papier; mona do nich zajrze;
to co jest napisane jest robione; kady wie co ma robi jak robi i gdzie znale.
Przedsibiorstwo C system zapewnia sprawniejszy nadzr nad dokumentacj,
nastpia poprawa systemu obiegu dokumentacji, dokumentacja zapewnia
z gry ustalony sposb postpowania (z problemami) co pozwala unika nieprawidowoci, Procedury okrelaj sposb postpowania, krok po kroku, nie trzeba zapamitywa, Jednoznaczne okrelenie obowizkw, uprawnie w oparciu
o dokumentacj, Uporzdkowanie procesw w firmie. Dokumentacja suy uporzdkowaniu;
Przedsibiorstwo D dokumentacja jest tak przygotowana, e gdy pracownikowi
co si stanie maj zabezpieczenie dla siebie. Jest okrelona odpowiedzialno,
mamy procedury a to daje gwarancj bezpieczestwa, nic nie jest nas w stanie
zaskoczy (adna kontrola zewntrzna nie ma uwag), system usystematyzowa
dokumentacj, dokumentacja uatwia odtworzenie pewnych zdarze, pewne
gotowe formularze uatwiaj prac,
Przedsibiorstwo E system porzdkuje, usprawnia, pracownicy maj wiedz
co i jak robi, dokumenty pomagaj odtworzy histori zdarze, ktre miay
miejsce, system usprawnia przepyw informacji i zapewnia ujednolicone zasady
dziaania, system porzdkuje dokumentacj w firmie i wskazuje drogi postpowania w sytuacjach awaryjnych.
Przeprowadzone badania potwierdziy, e prawidowo wdroony system dokumentacji moe zdecydowanie usprawni procesy zarzdzania.
Zarzdzanie ryzykiem zawodowym
Obowizek dokonywania oceny ryzyka na stanowisku pracy wynika z oglnych przepisw w zakresie bezpieczestwa pracy. Artyku 226 Kodeksu pracy zobowizuje pracodawc do:
oceny i dokumentowania ryzyko zawodowe zwizanego z wykonywan prac
oraz stosowania niezbdnych rodkw profilaktycznych zmniejszajcych ryzyko;
informowania pracownikw o ryzyku zawodowym, ktre wie si z wykonywana prac oraz o zasadach ochrony przed zagroeniami.176
Celem spenienia powyszych obowizkw niezbdne jest dokonanie oceny, ktra
dostarczy informacji o zagroeniach wystpujcych na stanowisku pracy i zwizanego
176

Obwieszczenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 23 grudnia 1997 r. w sprawie ogoszenia
jednolitego tekstu ustawy Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 nr 21 poz. 94, z pn. zm.).

142

z nim poziomu ryzyka zawodowego akceptowalnego lub nie. Bezporednio na oddziaywanie czynnikw szkodliwych czy niebezpiecznych w rodowisku pracy naraeni
s pracownicy. Z przedstawionych zapisw aktw prawnych jednoznacznie wynika,
e ocena ryzyka zawodowego powinna by przeprowadzona na wszystkich stanowiskach pracy (stacjonarnych, i niestacjonarnych). W celu usprawnienia przebiegu oceny
i skrcenia czasu jej przeprowadzania dopuszcza si, jeeli to moliwe, wyrnienie
grup stanowisk pracy, na ktrych wykonywane s w tych samych warunkach te same
zadania i na ktrych wystpuj te same zagroenia.177
Zgodnie z norm PN-N-18002 ryzyko zawodowe jest to prawdopodobiestwo wystpienia niepodanych zdarze zwizanych z wykonywan prac powodujcych
straty, w szczeglnoci wystpienia u pracownikw niekorzystnych skutkw zdrowotnych w wyniku zagroe zawodowych wystpujcych w rodowisku pracy178 lub sposobu wykonywania pracy. Przegld definicji ryzyka zawodowego przeprowadzony
przez Z. Pawowsk przedstawiono w tabeli 3.3. Brak informacji o wypadkach przy
pracy, maa liczba wypadkw przy pracy lub maa ciko wypadkw nie mog nasuwa przypuszczenia o maym ryzyku.179
Tabela 3.3. Przegld definicji ryzyka zawodowego
Definicja ryzyka zawodowego
Kombinacja prawdopodobiestwa wystpienia
zdarzenia zagraajcego oraz cikoci urazu lub
pogorszenia stanu zdrowia pracownikw, powodowanego tym zdarzeniem
Kombinacja prawdopodobiestwa wystpienia
i nastpstw okrelonego zdarzenia zagraajcego
zdrowiu lub bezpieczestwu
Prawdopodobiestwo wystpienia niepodanych
zdarze zwizanych z wykonywan prac powodujcych straty, a w szczeglnoci wystpienia u
pracownikw niekorzystnych skutkw zdrowotnych
w wyniku zagroe zawodowych wystpujcych w
rodowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy

rdo
Wytyczne do systemw zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. ILOOSH 2001, CIOP, Warszawa 2001
BS 8800: 1996 Guide to occupational Health and
safety management system

Obwieszczenie
Ministra
Gospodarki,
Pracy
i Polityki Spoecznej z dnia 28 sierpnia 2003 r.
w sprawie ogoszenia jednolitego tekstu rozporzdzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej
w sprawie oglnych przepisw bezpieczestwa
i higieny pracy (Dz.U. Nr 169, poz. 1650 z pn zm.)
oraz PN-N-18002: 2000 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Oglne wytyczne do
oceny ryzyka zawodowego. PKN, Warszawa 2000
Prawdopodobiestwo, e w okrelonych warun- Guidance on risk assessment at work, European
kach eksploatacji i/lub naraenia istnieje moliwo Commission, Directorate General V.
powstania szkody i moliwy rozmiar tej szkody

rdo: Podstawy systemowego zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy, red. D. Podgrski, Z. Pawowska, CIOP, Warszawa 2004, s. 52.
177
PN-N-18002 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Oglne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego, PKN, Warszawa 2000.
178
rodowisko pracy to zbir okrelonych przestrzennie i organizacyjnie miejsc, w ktrych pracownicy wykonuj swoje czynnoci zawodowe.
179
L. Pietrzak, Ocena ryzyka zawodowego. Poradnik 139. Wyd. Biblioteczka Prawnicza, Warszawa 2002.

143

Przepisy dotyczce oceny ryzyka zawodowego zostay wprowadzone w ramach

wdraania do prawa polskiego wymaga dyrektywy 89/391/EWG o wprowadzeniu
rodkw w celu zwikszenia bezpieczestwa i poprawy zdrowia pracownikw podczas
pracy. Artyku 2 dyrektywy podkrela, e dotyczy ona wszystkich sektorw dziaalnoci, zarwno publicznej, jak i prywatnej (sektora przemysowego, rolniczego, handlowego, administracji, sektora usug, edukacji, kultury i innych).
Podstawowym elementem systemu zarzdzania bhp jest identyfikacja zagroe180
i ocena ryzyka zawodowego w caej organizacji. Zarzdzaniu ryzykiem zawodowym
zosta powicony punkt 4.4.6. normy. Zgodnie z zapisami organizacja powinna ustanowi i utrzymywa udokumentowane procedury identyfikacji zagroe oraz oceny
zwizanego z nim ryzyka zawodowego. Procedury te powinny dotyczy zagroe wystpujcych na stanowiskach pracy w organizacji oraz innych zagroe zwizanych
z jej dziaaniami. Wyniki przeprowadzonej analizy w zakresie identyfikacji zagroe
i oceny ryzyka stanowi podstaw planowanych dziaa w kierunku ustalenia celw
oglnych i szczegowych.
Identyfikacja zagroe i ocena ryzyka zawodowego powinny by przeprowadzane
okresowo, z uwzgldnieniem wspudziau pracownikw lub ich przedstawicieli.
Na podstawie wynikw tej oceny organizacja powinna planowa i wdraa odpowiednie rozwizania techniczne i organizacyjne w celu zapobiegania i ograniczania ryzyka
zawodowego. Zgodnie z norm PN-N 18001 rozwizania te powinny:
by dostosowane do zagroe i ryzyka zawodowego wystpujcego w organizacji;
by okresowo przegldane i w razie potrzeby modyfikowane;
spenia wymagania krajowych przepisw prawnych oraz by zgodne z dobr
praktyk;
uwzgldnia aktualny stan wiedzy, ktrej rdem s raporty inspekcji pracy,
sub bezpieczestwa i higieny pracy i innych waciwych sub.
Identyfikacja zagroe oraz ocena ryzyka zawodowego powinny by wykonywane
przed i po kadej modyfikacji stanowisk pracy lub po wprowadzeniu nowych metod
pracy, materiaw, procesw i maszyn. Organizacja powinna ocenia wpyw zmian
wewntrznych i zewntrznych na stan i warunki bezpieczestwa i higieny pracy
na terenie organizacji. Wrd zmian wewntrznych naley uwzgldnia zmiany struktury organizacyjnej, zmiany w stanie osobowym zaogi lub wprowadzanie nowych
technologii, procesw i procedur. Analiza zmian zewntrznych (w otoczeniu) powinna
obejmowa zmiany wynikajce z nowelizacji lub uzupenie krajowych przepisw
prawnych oraz z rozwoju wiedzy i technik w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy.
Pojawienie si jakichkolwiek zmian powinno by zwizane z podjciem odpowiednich

180

Zagroenie stan rodowiska pracy mogcy spowodowa wypadek lub chorob. Identyfikacja zagroe proces rozpoznawania tego, czy zagroenie istnieje oraz okrelenie jego charakterystyk.

144

dziaa zapobiegawczych oraz poinformowaniem, a jeli to konieczne, szkoleniem pracownikw i ich przedstawicieli.
Organizowanie prac i dziaa zwizanych ze znaczcymi aspektami
Wszelkie dziaania organizacji powinny by w pierwszej kolejnoci ukierunkowane na
te prace i obszary dziaa, ktre s zwizane ze znaczcymi zagroeniami. Prace i dziaania zwizane ze znaczcymi zagroeniami powinny zosta zaplanowane. Narzdziem
wykorzystywanym do planowania s:
udokumentowane procedury i instrukcje;
okrelone w tych procedurach lub instrukcjach sposoby pracy, postpowania
i nadzorowania zapewniajce zgodno z wymaganiami bezpieczestwa i higieny pracy.
Wypadki przy pracy i powaane awarie
Zgodnie z wymogami normy PN-N 18001 organizacja powinna wprowadzi i utrzymywa rozwizania organizacyjne w zakresie zapobiegania, gotowoci i reagowania
na wypadki przy pracy i powane awarie. Rozwizania te powinny obejmowa:
identyfikacj moliwych do wystpienia sytuacji wypadkowych i awaryjnych;
rodki zapobiegajce sytuacjom wypadkowym i awaryjnym, czyli rodki
zmniejszajce poziom ryzyka zawodowego.
Powysze rozwizania powinny ponadto by dostosowane do wielkoci i rodzaju
dziaalnoci organizacji. W szczeglnoci powinny one:
gwarantowa niezbdne informacje, komunikacj wewntrzn oraz koordynacj w celu ochrony wszystkich pracownikw i innych osb przebywajcych
na terenie organizacji w przypadku wystpienia wypadku przy pracy lub powaanej awarii w miejscu pracy;
zapewnia dostarczanie informacji oraz komunikowanie si z waciwymi
kompetentnymi wadzami, ssiednimi organizacjami i podmiotami oraz subami ratowniczymi;
zapewnia pierwsz pomoc i pomoc medyczn, realizacj akcji przeciwpoarowych oraz ewakuacj wszystkich pracownikw z miejsc pracy;
zapewni odpowiednie informacje i szkolenia wszystkim czonkom organizacji
na wszystkich jej poziomach, z uwzgldnieniem regularnych wicze w zakresie procedur zapobiegania, gotowoci i reagowania na wypadki przy pracy i na
powane awarie.
Zakupy
Norma PN-N-18001 wprowadza szczegowe wymagania dotyczce kontroli zakupywanych materiaw, wyposaenia i usug, pod wzgldem ich wpywu na stan bezpieczestwa i higieny pracy. Zgodnie z zapisami normy organizacja powinna ustanowi
i utrzymywa procedury zapewniajce, e:
145

zgodno z wymogami bezpieczestwa i higieny pracy obowizujcymi w organizacji zostanie okrelona, oceniona i wczona do specyfikacji dotyczcych
zakupw i umw leasingowych;
wymagania krajowych przepisw prawnych oraz wewntrzne wymagania organizacji dotyczce bezpieczestwa i higieny pracy zostan zidentyfikowane
przed zakupem towarw i usug;
przed uyciem zakupionych towarw i usug zostan wprowadzone rozwizania zapewniajce zgodno z wymaganiami w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy.

Podwykonawstwo
Organizacja powinna wprowadzi i utrzymywa rozwizania organizacyjne zapewniajce, e wewntrzne jej wymagania w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy lub inne
przynajmniej rwnorzdne wymagania, s stosowane w stosunku do podwykonawcw i ich pracownikw. Zgodnie z norm PN-N 18001 tego typu rozwizania powinny:
uwzgldnia kryteria dotyczce bezpieczestwa i higieny pracy podczas oceny
i wyboru podwykonawcw;
wprowadza, przed rozpoczciem prac, skuteczne metody staego komunikowania i wsppracy pomidzy waciwymi poziomami organizacji i podwykonawc, uwzgldniajce zasady informowania o zagroeniach oraz zwizanych z nimi rodkach zapobiegawczych i ochronnych;
obejmowa rejestrowanie wypadkw przy pracy, chorb zawodowych i zdarze potencjalnie wypadkowych wrd pracownikw podwykonawcw podczas wykonywania pracy na rzecz organizacji;
w razie potrzeby zapewnia podnoszenie wiadomoci zagroe na stanowiskach pracy oraz szkolenia w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy podwykonawcom i ich pracownikom przed rozpoczciem pracy oraz w trakcie jej
wykonywania;
zapewnia okresowe monitorowanie dziaa podwykonawcy pod ktem bezpieczestwa i higieny pracy;
zapewnia przestrzeganie przez podwykonawc obowizujcych na terenie
organizacji procedur i rozwiza organizacyjnych w zakresie bezpieczestwa
i higieny pracy.
Monitorowanie
Wymagania w zakresie realizacji procesu monitorowania zostay przedstawione
w punkcie 4.5.1. normy PN-N-18001. Wyrnia si dwa typy monitorowania:
monitorowanie aktywne czyli biece dziaania majce na celu sprawdzanie,
czy rodki ochronne i zapobiegawcze przed zagroeniami i zwizane z nim ryzyko zawodowe, jak rwnie stosowane rozwizania organizacyjne suce

146

wdroeniu systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy, speniaj

okrelone wymagania;
monitorowanie reaktywne polegajce na sprawdzaniu, czy nieprawidowoci w zakresie rodkw zapobiegawczych i ochronnych przed zagroeniami
i zwizane z nimi ryzyko zawodowe oraz niezgodnoci w systemie zarzdzania
bezpieczestwem i higien pracy, ktre ujawniy si wystpieniem wypadkw
przy pracy, chorb zawodowych i zdarze potencjalnie wypadkowych, s zidentyfikowane i s przedmiotem odpowiednich dziaa.
Zgodnie z wymogami normy, organizacja powinna ustanowi i utrzymywa udokumentowane procedury monitorowania bezpieczestwa i higieny pracy. W celu zapewnienia moliwoci ledzenia stanu bezpieczestwa i higieny pracy oraz podejmowanych dziaa, procedury te powinny obejmowa zapisywanie i przechowywanie
wynikw monitorowania.
Monitorowanie bezpieczestwa i higieny pracy powinno:
by wykorzystywane do oceny stopnia wdroenia polityki i realizacji celw
w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy;
obejmowa monitorowanie aktywne, jak i reaktywne, nie opierajc si wycznie na statystykach dotyczcych wypadkw przy pracy, chorb zawodowych i zdarze potencjalnie wypadkowych;
by udokumentowane poprzez odpowiednie zapisy.
Proces monitorowania powinien:
by rdem informacji zwrotnej na temat stanu bhp w organizacji;
pozyskiwa informacj pozwalajc ustali, skuteczno stosowania w trakcie
biecej dziaalnoci rozwiza organizacyjnych dotyczcych identyfikacji zagroe oraz zapobiegania i ograniczania ryzyka zawodowego;
stanowi podstaw podejmowanych decyzji dotyczcych doskonalenia procesu identyfikacji zagroe i ograniczania ryzyka zawodowego oraz funkcjonowania systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy.
Badanie wypadkw przy pracy, chorb zawodowych
i zdarze potencjalnie wypadkowych
W obowizujcej od 2004 roku wersji normy PN-N-18001 obowizkiem badania zostay objte, obok rejestrowanych wypadkw przy pracy, zdarzenia potencjalnie wypadkowe.181 Takie podejcie pozwoli organizacji na pozyskiwanie informacji o wszystkich
nieprawidowociach w funkcjonowaniu systemu zarzdzania bhp.
Badania przyczyn wypadkw przy pracy, chorb zawodowych i zdarze potencjalnie wypadkowych powinny suy identyfikowaniu wszelkich niezgodnoci w systemie
zarzdzania bhp. Powinny by prowadzone przez kompetentne osoby przy odpowied181

Zdarzenie potencjalnie wypadkowe, w odrnieniu od wypadku przy pracy, charakteryzuje si

brakiem wystpienia urazu u pracownika. PN-N 18001 Systemy zarzdzania , op. cit.

147

nim wspudziale pracownikw i ich przedstawicieli. Wyniki bada powinny by dokumentowane, przedstawione osobom odpowiedzialnym za dziaania korygujce,
pracownikom i ich przedstawicielom oraz powinny stanowi podstaw podejmowania
dziaa korygujcych i zapobiegawczych.
W celu uniknicia powtrnego wystpienia wypadkw przy pracy, chorb zawodowych i zdarze potencjalnie wypadkowych naley wdroy dziaania korygujce
wynikajce z prowadzonych bada. W trakcie bada naley uwzgldnia raporty opracowywane przez zewntrzne organy kontroli, inspekcje pracy czy instytucje ubezpiecze spoecznych.
Kady wypadek przy pracy powinien by analizowany indywidualnie gwnie
w kontekcie przyczyn wypadkw przy pracy, ktre z kolei wska niezbdne dziaania
korygujce i zapobiegawcze. W organizacji o wysokim poziomie kultury bezpieczestwa wypadki zdarzaj si sporadycznie a w sytuacji wystpienia wypadku, kierownictwo i pracownicy staraj si wycign wnioski na przyszo (nauka na bdach). Problem jakim jest wypadek przy pracy traktowany jest jako wyzwanie. Kultura organizacji powinna sprzyja zgaszaniu przez pracownikw zauwaonych problemw. Etapy
procesu rozwizywania problemw (wypadkw przy pracy) oraz zasoby niezbdnej
wiedzy przedstawiono w tabeli 3.4.
Tabela 3.4. Wiedza w procesie rozwizywania problemw
Etap procesu rozwizywania
problemu
Dostrzeenie problemu
Opis problemu
Identyfikacja przyczyn problemu
Analiza potencjalnych rozwiza
problemu
Wdroenie optymalnych
rozwiza
Ocena skutecznoci
wprowadzonych zmian

Zasoby niezbdnej wiedzy

Wiedza umoliwiajca odrnienie sytuacji problemowych od
innych wystpujcych w organizacji
Wiedza pozwalajca stwierdzi, e zaistniaa sytuacja jest problemem
Wiedza o samym problemie
Wiedza o rzeczywistych i potencjalnych (wewntrznych i zewntrznych) przyczynach sytuacji problemowej
Wiedza o istniejcych rozwizaniach problemu, niezbdnych zasobach, metodach, narzdziach
Wiedza umoliwiajca wybr optymalnego rozwizania i jego wdroenie
Wiedza o skutecznoci wprowadzonych zmian, umiejtno obserwowania zmian, oceny ich skutecznoci

rdo: opracowanie wasne.

Proces postpowania powypadkowego, jak kady proces rozwizywania problemw powinien mie charakter uporzdkowany. Najistotniejsz kwestia wydaje si by
zidentyfikowanie sposobw rozwizania danego problemu, ich wdroenie i poddanie
ponownej ocenie. Dziaania te powinny w szczeglnoci mie charakter zarwno dziaa korygujcych, jak i zapobiegawczych.

148

Audytowanie, niezgodnoci oraz dziaania korygujce i zapobiegawcze

Audyty wewntrzne s podstawowym narzdziem doskonalenia zarwno systemw
zarzdzania, jak i dotychczas realizowanej dziaalnoci organizacji w kontekcie bhp.
Audyty wewntrzne, ktre w zasadniczy sposb rni si od typowego procesu kontroli, s realizowane przez pracownikw organizacji posiadajcej systemy przez audytorw wewntrznych.
Proces audytowania danej jednostki organizacyjnej powinien angaowa wszystkich pracownikw. To zaangaowanie powinno by widoczne zarwno po stronie
audytowanego, jak i osb audytowanych. Z uwagi na fakt, e w obszarze bezpieczestwa i higieny pracy pracodawca jest czsto poddawany kontrolom warunkw rodowiska pracy przeprowadzanych przez Pastwow Inspekcj Pracy, Pastwow Inspekcj Sanitarn, konieczne wydaje si od samego pocztki wdraania systemw audytw wewntrznych wskazywanie rnic w zaoeniach pomidzy kontrolami a wanie
wdraanymi audytami wewntrznymi. Najistotniejsze rnice pomidzy kontrol
i audytem przedstawiono w tabeli 3.5.
Tabela 3.5. Rnice pomidzy kontrol i audytem w obszarze bhp
Kontrola
Jest przeprowadzana czsto bez uprzedzenia,
z zaskoczenia
Najczciej realizowana przez instytucje zewntrzne przy niewielkim zaangaowaniu pracownikw
danej organizacji
Celem kontroli jest wyszukiwanie niezgodnoci,
nieprawidowoci, brakw
Wzbudza niepokj i poczucie zagroenia wrd
pracownikw
Istnieje obawa przed wnioskami, wynikami kontroli

Audyt
Jest dziaaniem systematycznym, przeprowadzanych w cile okrelonych odstpach czasowych,
bez zaskoczenia
Przeprowadzane przez pracownikw wasnej organizacji, przy ich duym zaangaowaniu i zrozumieniu celw audytw
Celem audytu jest poszukiwanie potwierdzenia
zgodnoci z przyjtymi kryteriami audytu
Powinien by akceptowany przez pracownikw
rozumiejcych ide audytw
Wnioski z audytw stanowi podstaw procesw
doskonalenia

rdo: opracowanie wasne.

Uwzgldniajc istniejce obawy przez wdraanym w organizacji systemem audytw, audytorzy powinni by odpowiednio przygotowani do ich realizowania, a pracownicy uwiadomieni o celach takich audytw. Naley uwiadomi wszystkim pracownikom, e audyty s narzdziem doskonalenie, a wyniki audytw wskazuj obszary
poprawy.
Zgodnie z wymogami normy PN-N 18001 organizacja powinna ustanowi i utrzymywa udokumentowane procedury suce przeprowadzaniu okresowych audytw
majcych na celu ustalenie, czy system zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy
oraz jego elementy s wdroone, waciwe i skuteczne dla zapewnienia bezpieczestwa i ochrony zdrowia pracownikw. W tym celu niezbdne jest ustanowienie pro-

149

gramu prowadzenia audytw, obejmujcego zdefiniowanie kompetencji audytorw,

zakresu audytw, ich czstotliwoci, metodologii i dokumentowania wynikw.
Udokumentowane wyniki audytu powinny okrela, czy poszczeglne elementy
wdroonego systemu zarzdzania bhp:
zapewniaj skuteczn realizacj polityki i celw organizacji w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy;
gwarantuj peny wspudzia pracownikw;
uwzgldniaj wyniki monitorowania bezpieczestwa i higieny pracy i poprzednich audytw;
stwarzaj moliwo przestrzegania krajowych przepisw prawnych;
uwzgldniaj zasad cigego doskonalenia i stosowania najlepszych praktyk
w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy.
Podstaw formaln prowadzenia audytw stanowi obecnie dwie normy:
PN-N 18011 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wytyczne
audytowania;
PN-EN ISO 19011 Wytyczne dotyczce audytowania systemw zarzdzania jakoci i/lub zarzdzania rodowiskowego.
Pierwsza z wymienionych norm jako norm powoan wskazuje norm PN-EN ISO
19011, w ktrej zostay zawarte terminy i definicje, zasady audytowania, zarzdzanie
programem audytw oraz dziaania audytowe. Norma PN-N 18011: 2006 w sposb
szczegowy precyzuje kompetencje audytorw z punktu widzenia audytowania systemu zarzdzania bhp. W wietle zapisw normy zaleca si, aby audytorzy systemu
zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy mieli wiedz i umiejtnoci dotyczce
rodzaju audytowanej dziaalnoci w zakresie:
wymaga prawnych oraz zasad bezpieczestwa i higieny pacy, a take ergonomii;
terminologii z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy,
czynnikw szkodliwych, uciliwych i niebezpiecznych;
identyfikacji zagroe oraz oceny ryzyka zawodowego i zasad jego ograniczania poprzez stosowanie rodkw technicznych i organizacyjnych;
analizy przyczyn wypadkw przy pracy, zdarze potencjalnie wypadkowych
i chorb zawodowych oraz zasad ich dokumentowania.
Pomimo, e podstawowym celem audytw jest poszukiwanie zgodnoci badanego obszaru, elementu systemu z przyjtymi kryteriami audytu, nie do uniknicia jest
wykrycie niezgodnoci. Przykady niezgodnoci wykrytych w trakcie przeprowadzania
audytu systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy mog dotyczy obowizkw pracownikw i pracodawcy w razie wypadku przy pracy. Nale do nich:
zgoszenia wypadku przy pracy przez poszkodowanego w odlegym terminie;
nierejestrowanie wszystkich wypadkw;
niesporzdzenie karty statystycznej wypadku przy pracy dla GUS-u;
nieprawidowe sporzdzenie karty statystycznej wypadku przy pracy;
150

nieprzekazanie w terminie karty statystycznej wypadku przy pracy;

nieprzystpienie przez zesp do ustalenia okolicznoci i przyczyn wypadkw;
ustalenie wnioskw profilaktycznych nieadekwatnych do przyczyn wypadkw;
nieustalenie przez zesp wszystkich przyczyn wypadkw przy pracy;
ustalenie tylko okolicznoci w jakich wystpi wypadek, bez podawania przyczyn wypadkw przy pracy;
nieprawidowy skad zespou powypadkowego.
Wyniki audytu systemu zarzdzania bhp powinny stanowi podstaw podejmowanych dziaa korygujcych i zapobiegawczych. W tym celu kada organizacja wdraajca system zgodny z wymogami normy PN-N-18001 powinna ustanowi i utrzymywa udokumentowane procedury dotyczce realizacji dziaa korygujcych i zapobiegawczych, ktre powinny obejmowa:
identyfikacj i analiz przyczyn niezgodnoci z przepisami w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy i/lub wymaganiami dotyczcymi systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy;
podejmowanie dziaa majcych na celu zmniejszenie skutkw zwizanych
z ujawnionymi niezgodnociami;
inicjowanie, planowanie, wdraanie, sprawdzanie skutecznoci oraz dokumentowanie dziaa korygujcych i zapobiegawczych, w tym dziaa dotyczcych
zmian w systemie zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy.
Przegld zarzdzania
Ostatnim elementem systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy jest przegld zarzdzania. Najwysze kierownictwo powinno w okrelonych przez siebie odstpach czasu przeprowadza przegld systemu zarzdzania bhp w celu oceny i zapewnienia jego staej przydatnoci i skutecznoci w zakresie spenienia wymaga normy,
a take do ustanowionych przez organizacj polityki i celw.
Przegld wykonywany przez kierownictwo powinien uwzgldnia w szczeglnoci:
wyniki audytw wewntrznych;
wyniki dziaa korygujcych i zapobiegawczych;
zmieniajce si okolicznoci wewntrzne i zewntrzne, wpywajce na wymagania bezpieczestwa i higieny pracy;
wyniki analiz wypadkw przy pracy, chorb zawodowych i zdarze potencjalnie wypadkowych.
Zgodnie z norm PN-N 18011 przegld wykonywany przez najwysze kierownictwo powinien zapewni:
ocen zdolnoci systemu zarzdzania bhp do speniania oglnych potrzeb organizacji i wszystkich zainteresowanych stron, wczajc w to jej pracownikw i odpowiednie wadze;

151

ocen potrzeb zmian w systemie zarzdzania bhp, w tym zamian w polityce

i celach bezpieczestwa i higieny pracy;
ocen postpw w realizacji celw w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy
oraz w realizacji dziaa korygujcych;
ocen skutecznoci dziaa przeprowadzanych w wyniku wczeniejszych
przegldw zarzdzania wykonywanych przez najwysze kierownictwo.
Wyniki przegldu zarzdzania powinny by dokumentowane oraz formalnie zakomunikowane:
osobom odpowiedzialnym za poszczeglne elementy systemu zarzdzania
bhp, aby umoliwi im podjcie odpowiednich dziaa;
pracownikom lub ich przedstawicielom oraz komisji do spraw bezpieczestwa
i higieny pracy, jeeli taka zostaa powoana.
Cige doskonalenie
Oglna potrzeba doskonalenia systemw zarzdzania bhp wynika z nastpujcych
przesanek:
cige doskonalenie jest formalnym wymogiem normy PN-N 18001 stanowicych podstaw ich certyfikacji;
znormalizowane systemy s systemami otwartymi wymagajcymi cigego dostosowywania si do zmian zachodzcych wewntrz organizacja i w otoczeniu;
zaoenia systemw uniemoliwiaj osignicie stanu idealnego.
Wytyczne w zakresie doskonalenie systemw zarzdzania bhp zostay zawarte
w normie PN-N 18001. Norma ta wskazuje, e cige doskonalenie systemu zarzdzania bhp uzyskuje si za pomoc oceny efektw dziaa w celu identyfikacji moliwoci
poprawy w ramach systemu zarzdzania bhp w odniesieniu do polityki bhp oraz przez
wyznaczenie i realizacj nowych celw w zakresie bhp. Proces cigego doskonalenia
systemu zarzdzania bhp moe w szczeglnoci obejmowa:
identyfikacj obszarw, gdzie moliwa jest poprawa skutecznoci i efektywnoci systemu zarzdzania bhp;
denie do identyfikacji w coraz szerszym zakresie i ograniczania wystpowania czynnikw uciliwych w rodowisku pracy;
ustalenie wyszych kryteriw przy wyznaczaniu dopuszczalnoci ryzyka zawodowego;
stosowanie metod i organizacji pracy z uwzgldnieniem potrzeb pracownikw;
stosowanie rodkw ochrony w celu poprawy warunkw bhp, z uwzgldnieniem najnowszych osigni nauki i techniki;
dostosowywanie stanowisk pracy do potrzeb pracownikw.
Oglne wymagania sformuowane w normach PN-N 18001 oraz PN-N 18004 stwarzaj przedsibiorstwom swobod w dostosowywaniu ich do istniejcej rzeczywici
i uwarunkowa organizacyjnych (wewntrznych i zewntrznych) w ramach procesw
doskonalenia.
152

Proces doskonalenia jako wymg formalny normy PN-N 18001 zosta zawony
do dwch obszarw. Pierwszy obszar doskonalenia polega na realizacji okrelonych
w ramach systemu celw bhp. Drugi obszar doskonalenia dotyczy sytuacji zwizanych
z niespenieniem wymaga prawnych i innych, wystpieniem niezgodnoci, pojawieniem si sytuacji problemowych czy sytuacji awaryjnych. W powyszym ujciu uwaga
zostaje skoncentrowana na wewntrznych przesankach procesw doskonalenia.
Doskonalenie jako proces nie powinno zosta ograniczone tylko do sytuacja bodziereakcja, ale powinnien by procesem wybiegajcym w przyszo, przewidujcym
zmiany i dostosowujcym organizacj do najnowoczeniejszych trendw. Procesy
doskonalenia znormalizowanych systemw zarzdzania od samego pocztku powinny
akcentowa, e systemy to kolejny etap na drodze do doskonaoci. Zatem procesy
doskonalenia mog by rozpatrywane w dwch perspektywach:
wskiej w ktrej celem procesw doskonalenia jest eliminowanie sabych
stron i wad stosowanych rozwiza oraz wzmacnianie i akcentowanie elementw wewntrznych decydujcych o sukcesie;
szerokiej w ktrej celem procesw doskonalenia jest wykorzystywanie istniejcych szans w otoczeniu, wyznaczanych przez trendy rozwojowe i koncepcje zarzdzania.
W wskim znaczeniu doskonalenie jako fundamentalna zasada znormalizowanych
systemw zarzdzania PN-N 18001 polegajce na stopniowym poprawianiu procesw
i produktw mona traktowa jako proces rozwizywania problemw. Problem natomiast mona rozpatrywa w kategoriach:
wystpujcych rozbienoci pomidzy tym co wymagane (zaoone), a tym co
zostao osignite;
poszukiwania moliwoci zwikszenia skutecznoci i efektywnoci realizowanych procesw;
sytuacji awaryjnych, nieoczekiwanych odbiegajcych od zakadanych zaoe.182
W celu rozwizania problemu potrzebna jest wiedza o procesie lub obiekcie, ktrego problem dotyczy, narzdziach i metodach postpowania oraz umiejtnociach
ich waciwego wykorzystania. Szczeglnie cenna w procesie rozwizywania problemw jest umiejtno ich waciwego dostrzegania. Kultura bhp organizacji powinna
sprzyja zgaszaniu przez pracownikw zauwaonych problemw.
W szerokim ujciu procesy doskonalenia znormalizowanych systemw zarzdzania bhp powinny polega na ukierunkowaniu zainteresowania si problematyk projektowania (design for safety) na rzecz bezpieczestwa i higieny pracy, pomiaru kultury bezpieczestwa czy zainteresowania koncepcj Spoecznej Odpowiedzialnoci Biznesu (Corporate Social Responsibilities CSR).

182

Hamrol A., Zarzdzanie jakoci z przykadami, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.

153

3.3. Motywy wdraania systemu

zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy
Przesanki zainteresowania si organizacji znormalizowanymi systemami zarzdzania
w pniejszym okresie funkcjonowania systemw pozwalaj na okrelenie relacji pomidzy zakadanymi do osignicia wynikami, a uzyskiwanymi w rzeczywistoci rezultatami. Jednoczenie przesanki wdraania mog stanowi podstaw analizy sabych
stron stosowanych rozwiza.
Przesanki wdraania systemw zarzdzania determinuj korzyci pojawiajcych
si po wdroeniu systemu. Jeli uzyskiwane przez organizacj korzyci pokrywaj si z
pierwotnymi przesankami (oczekiwanymi korzyciami) to oznacza, e stosowane
rozwizania speniajc swoj funkcj prowadzc do podanych i oczekiwanych rezultatw. Czsto jednak okazuje si, e pierwotnie oczekiwane korzyci rozmijaj si
z rzeczywistymi rezultatami generowanymi przez systemy183 powodujc tym samym
rosnce niezadowolenie kadr zarzdzajcej.
Czsto pierwotne motywy wdraania systemw zarzdzania majce charakter marketingowy, zwizane z oczekiwanym wzrostem sprzeday, oczekiwan zmiana wizerunku organizacji na zewntrz s zdominowane przez korzyci dotyczce sfery zarzdzania
przy trudnych do zmierzenia korzyciach marketingowych (rysunek 3.7).

Rysunek 3.7. Przesanki wdraania a uzyskiwane korzyci

rdo: Urbonavicius S., ISO system implementation in small and medium companies from new EU member
countries: A tool of managerial and marketing benefits development Research in International Business
and Finance 2005 Vol. 19, No. 3.
183
S. Urbonavicius, ISO system implementation in small and medium companies from new EU member countries: A tool of managerial and marketing benefits development Research in International Business and Finance 2005 Vol. 19, No. 3.

154

Badania dotyczce czynnikw wpywajcych na wdraanie systemu zarzdzania

bhp byy realizowane przez Centralny Instytut Ochrony Pracy w ramach wieloletniego
programu Dostosowanie warunkw pracy do standardw Unii Europejskiej. W ramach
realizowanego projektu badaniami objto 40 przedsibiorstw posiadajcych wdroony system zarzdzania bhp wedug PN-N 18001. W wyniku przeprowadzonych bada
wskazano, e decyzje o wdroenie systemu zarzdzania bhp s zrnicowane w zalenoci od grup pracownikw. Do wyrnionych grup nale: przedstawiciele najwyszego kierownictwa, penomocnicy najwyszego kierownictwa do bhp, kierownicy
i pracownicy suby bhp, spoeczni inspektorzy pracy i pozostali pracownicy.
Autorzy bada dokonali podziau czynnikw wpywajcych na decyzje o wdroeniu systemu zarzdzania bhp na dwie grupy:
czynniki wewntrzne znajdujce si po stronie organizacji, najczciej wyraane w formie opinii, podejmowania dobrowolnych inicjatyw pracownikw;
czynniki zewntrzne wynikajce ze spoeczno-ekonomicznego otoczenia
przedsibiorstwa. 184
Szczegowa klasyfikacja czynnikw wpywajcych na decyzje o wdroeniu systemu zarzdzania bhp zostaa przedstawiony w tabeli 3.6.
Tabela 3.6. Klasyfikacja czynnikw wpywajcych na decyzje o wdroeniu systemu zarzdzania bhp
Obszar

Uwarunkowania
Zewntrze Wewntrzne
Denie do uzyskania zgodnoci z krajowymi przepisami
X
prawnymi
Uwarunkowania Denie do uzyskania zgodnoci z wymaganiami prawnymi
X
prawne
dyrektyw UE
Udzia kadry kierowniczej w szkoleniach okresowych
X
z zakresu bhp
Ustanowienie i upowszechnianie norm dotyczcych systeX
mu zarzdzania bhp
Uwarunkowania Udzia przedsibiorstw w programach promocji systemu
X
zarzdzania bhp
normatywne
Proponowanie wdroenia systemu zarzdzania bhp przez
(normalizacja,
X
Pastwow Inspekcj Pracy
promocja
I certyfikacja
Proponowanie certyfikacji systemu zarzdzania bhp przez
X
systemw
jednostk certyfikujc
zarzdzania
Proponowanie certyfikacji zintegrowane systemu zarzdzaX
bhp)
nia przez firm certyfikujc
Proponowanie wdroenia systemu zarzdzania bhp przez
X
zewntrznych konsultantw

184
D. Podgrski, R. Bojanowska, Analiza wynikw bada ankietowych i opracowanie wytycznych do
promocji systemw zarzdzania bezpieczestwem i higiena pracy. Raport z 3 etapu zadania VI-12.01
Badania wpywu czynnikw motywujcych, mechanizmw decyzyjnych i rozwiza organizacyjnych
w przedsibiorstwach na proces wdraania i doskonalenia systemw zarzdzania bezpieczestwem
i higien pracy, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa 2004.

155

Obszar
Uwarunkowania
normatywne
(normalizacja,
promocja
I certyfikacja
systemw
zarzdzania bhp)

Uwarunkowania
Oczekiwania waciciela koncernu, holdingu lub potencjalnych inwestorw
Udzia kadry kierowniczej w szkoleniach specjalistycznych
nt. systemu zarzdzania bhp

Zewntrze Wewntrzne

Udzia pracownikw suby bhp w szkoleniach specjalistycznych nt. systemu zarzdzania bhp

Oczekiwania klientw w zakresie wdroenia systemu

zarzdzania bhp
Uwarunkowania Denie do poprawy wizerunku publicznego
spoeczne
Troska kierownictwa o popraw warunkw bhp
i etyczne
Nage pogorszenie si stanu bhp

Aspekty
ekonomiczne
Systemu
zarzdzania bhp

Oczekiwania pracownikw i ich przedstawicieli w zakresie

poprawy warunkw bhp
Denie kierownictwa do usprawnienia zarzdzania przedsibiorstwem
Przekonanie kierownictwa, e system zarzdzania bhp
bdzie rdem korzyci ekonomicznych z tytuu zmniejszenia liczby wypadkw przy pracy i chorb zawodowych
Przekonanie kierownictwa, e system zarzdzania bhp
bdzie rdem korzyci ekonomicznych z tytuu zmniejszenia innych strat materialnych
Przekonanie kierownictwa, e system zarzdzania bhp
bdzie rdem korzyci ekonomicznych z tytuu wzrostu
jakoci i wydajnoci pracy
Przewidywane wprowadzenie w Polsce systemu zrnicowanej skadki ubezpieczenia wypadkowego

X
X
X
X
X
X
X
X

X
X

rdo: D. Podgrski, R. Bojanowska, Analiza wynikw bada ankietowych , op. cit.

Wnioski z przeprowadzonych bada byy nastpujce:

czynniki zewntrzne:
- najwikszy wpyw na wdroenie systemu zarzdzania bhp maj dwa czynniki: denie do uzyskania zgodnoci z przepisami prawnymi oraz denie
do poprawy wizerunku firmy w odbiorze przez spoeczestwo,
- najmniejszy wpyw na wdroenie systemu zarzdzania bhp maj czynniki:
proponowanie certyfikacji systemu zarzdzania bhp przez jednostk certyfikujc, proponowanie wdroenia systemu zarzdzania bhp przez konsultantw,
- niskie znaczenie oczekiwa klientw odnonie wdroenia systemu zarzdzania bhp;
czynniki wewntrzne:
- najwikszy wpyw na wdroenie systemu zarzdzania bhp miay trzy
czynniki: denie kierownictwa do usprawnienia zarzdzania przedsibiorstwem, troska kierownictwa o popraw warunkw bhp oraz udzia
156

pracownikw suby bhp w szkoleniach specjalistycznych z zakresu systemu zarzdzania bhp,

- najmniejszy wpyw na wdroenie systemu zarzdzania bhp miay dwa czynniki: nage pogorszenie si stanu bhp w przedsibiorstwie oraz oczekiwania
pracownikw i ich przedstawicieli w zakresie poprawy warunkw bhp,
- stosunkowo duy wpyw na decyzje dotyczce wdroenia systemu zarzdzania bhp miay oczekiwane korzyci ekonomiczne,
- przedstawiciele pracownikw postrzegaj wdroenie systemu zarzdzania bhp jako dziaania zarzdu umotywowane potrzeb zysku, a nie jako
denie do poprawy warunkw pracy,
- potencjalna rola pracownikw we wdraaniu systemu zarzdzania bhp
jest niedoceniana przez pozostae badane grupy.185
Przeprowadzone przez CIOP badania oraz dowiadczenia autorw wskazuj,
e czsto przedsibiorstwa decydujce si na wdroenie znormalizowanych systemw
zarzdzania bhp dostrzegaj w nich narzdzie zapewniajce osignicie i utrzymywanie zgodnoci z obowizujcymi przepisami prawnym z zakresu bhp. Mona by wycign wnioski, e dotychczas brak byo tej zgodnoci. Wskazywane przez przedsibiorstwa pierwotne motywy wdraania mog jednoczenie wynika z braku wiedzy szczegowej w zakresie systemw. Jednoczenie naley zdawa sobie spraw, e systemy te
charakteryzujce si procesem cigego doskonalenia wymuszaj stae dziaania dostosowawcze do zmieniajcych si warunkw otoczenia zewntrznego (na przykad zmiany
przepisw prawnych) i wewntrznego (na przykad wprowadzenia nowych stanowisk
pracy). W tych zmianach doskonalcych naleaoby upatrywa przyszych korzyci generowanych przez system zarzdzania bhp.

3.4. Mocne i sabe strony

systemw zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy
Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy wedug normy PN-N 18001,
najczciej funkcjonuj w organizacjach w ramach zintegrowanych systemw zarzdzania, odnoszcych si do problematyki zarzdzania jakoci, zarzdzania rodowiskowego
obok zarzdzania bhp. Wymagania systemw zarzdzania jakoci i zarzdzania rodowiskowego zostay okrelone w midzynarodowych normach:
PN-EN ISO 9001 Systemy zarzdzania jakoci. Wymagania;
PN-EN ISO 14001 Systemy zarzdzania rodowiskowego. Wymagania i wytyczne stosowania.186

185

D. Podgrski, R. Bojanowska, Analiza wynikw bada ankietowych, op. cit.

157

W praktyce rzadko zdarzaj si przedsibiorstwa posiadajce tylko system zarzdzania bhp. Podobiestwa wszystkich trzech systemw, wsplna filozofia cigego
doskonalenia, integracja dokumentacji systemowej powoduj, e systemy i ich elementy przepltaj si midzy sob. Z tych te powodw mocne i sabe strony systemw zarzdzania bhp, mona analizowa przez pryzmat sabych i mocnych stron zintegrowanych systemw zarzdzania, uwzgldniajc jednak specyfik obszaru bhp.
Z przeprowadzonego przegldu literatury wynika, e systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy ukierunkowane na popraw warunkw rodowiska pracy
generuj korzyci w postaci: poprawy bezpieczestwa pracy187, zmniejszenie wskanika wypadkw przy pracy188, obnienia stawki ubezpieczeniowej ZUS oraz obnienia
skadek na ubezpieczenia majtkowe.189
W systemie zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy najwikszym problemem
jest wiadomo pracownikw, niskie zaangaowanie pracownikw, umiejtno okrelenia mierzalnych celw w obszarze bhp oraz koszty wdroenia systemw.190
Przeprowadzone badania literaturowe nie wyczerpuj problematyki dotyczcej
oceny stosowania systemw zarzdzania bhp. Dotychczas prowadzone badania
w gwnej mierze koncentroway si na badaniach ilociowych, z wykorzystywaniem
kwestionariuszy badawczych skierowanych do wybranych przedstawicieli jednostek
organizacyjnych posiadajcych znormalizowane systemy zarzdzania potwierdzone
posiadanym certyfikatem. Najczciej respondentem w badaniach jest osoba odpowiedzialna za wdraanie systemw w organizacji, posiadajca cile okrelony zasb
wiedzy na temat systemw. Brak jest natomiast bada angaujcych w proces badawczy inne grupy pracownikw odgrywajcych istotn rol w procesie wdraania, a nastpnie doskonalenia znormalizowanych systemw zarzdzania. Poznanie opinii i stopnia zaangaowania wszystkich pracownikw organizacji posiadajcej znormalizowane
systemy zarzdzania moe zosta wykorzystane w procesie oceny stosowanych rozwiza. Przedmiotem dotychczas prowadzonych bada byy najczciej efekty uzyskiwane
przez organizacj w zwizku z posiadaniem systemw zarzdzania, szczegowej ocenie
nie poddawano opinii pracownikw na temat funkcjonowania systemw.
Przeprowadzone przez autork badania191 w formie studiw przypadkw miay na
celu zidentyfikowanie mocnych i sabych stron znormalizowanych systemw zarzdzania postrzeganych przez pracownikw organizacji posiadajcych systemy.
186
Autorka w dalszej czci pracy uywa skrtu systemy ISO, co oznacza znormalizowane systemy zarzdzania jakoci (ISO 9001), zarzdzania rodowiskowego (ISO 14001) oraz zarzdzania bhp (PN-N 18001).
187
M. Urbaniak, Korzyci wynikajce z wdroenia systemw zarzdzania Problemy Jakoci 2006 nr 6.
188
Z. Pawowska, M. Pcio, G. Dudka, Badanie wpywu zarzdzania bezpieczestwem i higiena pracy
na wskaniki wypadkw przy pracy Bezpieczestwo Pracy 2001 nr 1.
189
B. Wgrzyn, Zintegrowany system zarzdzania etapem ksztatowania w przedsibiorstwie zarzdzania przez jako (TQM) Przegld Organizacji 2007 nr 6.
190
M. Urbaniak, Bariery zwizane z wdraaniem systemw zarzdzania, Problemy Jakoci 2006 nr 8.
191
Badania zostay przeprowadzone przez autork w 2007 roku w piciu przedsibiorstwach posiadajcych certyfikowany zintegrowany system zarzdzania jakoci, zarzdzania rodowiskowego i zarzdza-

158

Respondentw poproszono o udzielenie odpowiedzi na pytanie typu otwartego:

Jakie dostrzega Pan/Pani mocne strony funkcjonujcych w przedsibiorstwie znormalizowanych systemw ISO? Na podstawie postrzeganych przez respondentw korzyci
opracowano propozycj ich klasyfikacji. Korzyci zwizane z funkcjonowaniem znormalizowanych systemw zarzdzania ISO zostay podzielone na dwie podstawowe
kategorie: korzyci zewntrzne zwizane z dostosowaniem si do wymaga otoczenia oraz korzyci wewntrzne dotyczce wewntrznych procesw doskonalenia organizacji. Do kategorii korzyci zewntrznych zaliczy mona wskazywane przez respondentw zapewnienie zgodnoci z obowizujcymi przepisami prawnymi, spenienie
wymaga rynku oraz popraw wizerunku organizacji na rynku. W grupie korzyci wewntrznych wyszczeglnione zostay korzyci bezporednie i porednie. Zaproponowan klasyfikacj korzyci przedstawiono na rysunku 3.8.

Rysunek 3.8. Klasyfikacja korzyci zintegrowanego systemu zarzdzania

rdo: opracowanie wasne.

nia bhp. Podstawowym celem bada byo zidentyfikowanie postrzeganych przez pracownikw mocnych
i sabych stron funkcjonujcych w organizacji systemw zarzdzania. Badaniami objto wszystkich pracownikw przedsibiorstw. czna liczba przeprowadzonych wywiadw wyniosa 335 osb.

159

Korzyci bezporednie zostay przyporzdkowane do piciu obszarw: zarzdzanie

operacyjne, procesy doskonalenia, jako wyrobw, ochrona rodowiska, bezpieczestwo pracy. Wrd korzyci zaliczonych do obszaru zarzdzanie operacyjne mona
zaliczy: usprawnienie systemu dokumentacji, popraw komunikacji (przepyw informacji), jasno zdefiniowan odpowiedzialno, popraw szybkoci zaatwiania spraw,
uporzdkowanie dziaa i procesw.
Respondenci wskazujc na powysze kategorie korzyci formuowali swoje wypowiedzi nastpujco: system poprawia komunikacj midzy dziaami, wzory gotowych dokumentw uatwiaj przepyw informacji. Dokumentacja szczeglnie uatwia
prac nowym pracownikom. Wszystko jest wyjanione. Oszczdno czasu innych
pracownikw, dokumentacja zmniejsza niepewno na stanowisku pracy w szczeglnoci modych staem pracownikw, nie musz pamita wszystkiego, bo jest
zapisane dokadnie co, kto, kiedy mam zrobi, system jest dostosowany do potrzeb
pracownikw i ma na celu uatwienie dziaania, szybsze zaatwianie spraw, dokumentacja jest dostpna, jasno okrelona odpowiedzialno, wiadomo do kogo
zwrci si z problemem, procedury uatwiaj zapanowanie nad pewnymi sytuacjami, zawsze mona skorzysta z opracowanych dokumentw bdcych rdem
wiedzy, dokumentacja jest pomocna w razie wtpliwoci, wszystko opisane
w instrukcjach, nic si nie dzieje bezwolnie, ustandaryzowana dokumentacja pozwala na zatrudnianie pracownikw z mniejszym dowiadczeniem, bo wszystko jest w
dokumentacji zapisane, system poprawia organizacj pracy,
Korzyci dotyczce obszaru procesy doskonalenia wskazyway fakt, e systemy zarzdzania oparte na normach krajowych lub midzynarodowych identyfikuj sytuacje
problemowe, zapewniaj szybk wykrywalno wad, zapewniaj realizacj polityki
zapobiegania. Systemy w opinii badanych s narzdziem weryfikacji, zapewniaj
wzrost wiadomoci pracownikw oraz motywuj do doskonalenia.
Identyfikujc powysze korzyci respondenci badanych przedsibiorstw wskazywali, e:
Przedsibiorstwo A Audyty wewntrzne s narzdziem doskonalenia dziaa
a nie kontrolowania, w ramach ZSZ organizowane s szkolenia zwizane ze zdobywaniem uprawnie, system wywiera presj na pracownikw, jest bat do pracy, dua liczba zapisw umoliwia identyfikacj bdw i ich wyeliminowanie
w przyszoci i poprawienie, pracownicy zwracaj uwag na sposb wykonania
czynnoci, s bardziej staranni, system zapewnia wykrywanie bdw prawie w
100%, systemy daj moliwo odtworzenia czynnoci z przeszoci z historii
urzdzenia co pozwala wykluczy wady w procesie produkcyjnym, ZSZ s kolejn rzecz ktrej trzeba si nauczy ale ronie przez to wiadomo (wiedza) pracownikw, Systemy ISO s zgodne z yciow filozofi = cigego doskonalenia,
wiedza pracownikw wzrastaa skokowo od pierwszych szkole prowadzonych
przez prezesa, pracownicy s wiadomi, e popeniajc bd konsekwencje jego
bd przenoszone dalej i nawet mog zagraa yciu. Wane jest uwiadomienie
160

pracownikom tej odpowiedzialnoci, ronie zaangaowanie pracownikw,

wdroenie systemu wymaga cigego doskonalenia jest wic staa motywacja
do zmian.
Przedsibiorstwo B systemy zapewniaj wiksz wiadomo pracownikw,
przy kolejnych Audytach system jest doskonalony, poprawiony, systemy zapewniaj wykrywanie stref kopotw, ktre mona usprawni, dziki systemom
firma si rozwija
Przedsibiorstwo C system zapewnia samodoskonalenie trzeba si uczy, wykonywa swoje obowizki naleycie, ISO jest narzdziem doskonalenia a nie
zem koniecznym, system spowodowa, e cz pracownikw to kompetentne
osoby do doskonalenia systemu, system gromadzi dowody na niezgodnoci.
Przedsibiorstwo D pracownicy nie boj si audytw i kontroli bo s do nich
przyzwyczajeni, system zapewnia wzrost wiadomoci pracownikw, ISO pomaga zbiera dowody by udowodni podstaw reklamacji,
Przedsibiorstwo E system wyznacza kierunki doskonalenia, system gwarantuje wzrost wiadomoci pracownikw, dziki dokumentacji mona odtworzy
histori, szkolenia podnosz wiadomoci pracownikw,
Pozytywny wpyw zintegrowanego systemu zarzdzania na obszar jako wyrobw odzwierciedlay nastpujce wypowiedzi respondentw:
Przedsibiorstwo A systemy zapewniaj powtarzaln jako, system to wysza jako produktw, system to poprawa jakoci wykonywanych czynnoci
(jakoci pracy), w oparciu o dokumentacj techniczn doskonalone s wyroby,
Przedsibiorstwo B systemy zapewniaj wiksz dbao o jako, systemy
poprawiaj jako produktw, system to dowd, e firma robi dobry produkt,
sprawdzanie jakoci wiksze, poprawio si podejcie do jakoci, zwraca si
wiksz uwag na jako, wiksze wymagania w stosunku do jakoci, bardziej
rygorystyczne podejcie do jakoci, pracownicy wiksz wag przywizuj
do jakoci, bardziej dba si o jako i klienta, wicej zwraca si uwag na parametry jakociowe, kiedy nie dbalimy tak o jako towarw; on schodzi
bo by zbyt, zwraca si uwag na jako, trzeba zrobi raz a dobrze, bo to ma
wpyw na jako.
Przedsibiorstwo C dziki systemowi nauczylimy si jakoci, dyscypliny, system
identyfikuje przyczyny reklamacji ze stron klientw, systemy gwarantuj jako.
Przedsibiorstwo D brak reklamacji ze strony klientw to wynik poziomu jakoci.
Znormalizowane systemy zarzdzania jakoci, rodowiskowego i bhp generuj
korzyci w obszarze ochrona rodowiska, co potwierdziy nastpujce wypowiedzi
badanych osb:
Przedsibiorstwo A systemy s rdem korzyci rodowiskowych wynikajcych
z sortowania odpadw, systemy poprawiy gospodark odpadami system sam
funkcjonuje, kady si przyczynia do efektu kocowego maym nakadem kosztw, dziki systemom wzrosa wiadomo ekologiczna pracownikw, system
161

uwiadomi, e ochrona rodowiska jest wana, system to odpowiedzialny sposb postpowania z odpadami, systemy minimalizuj zagroenia dla rodowiska, to ochrona rodowiska poprzez wiadom gospodark odpadami, wzrost
wiadomoci ekologicznej zwizany z wdroeniem gospodarki odpadami, podniesienie poziomu wiadomoci ekologicznej, przejawiajce si w przenoszeniu
pewnych zachowa do domu.
Przedsibiorstwo B system to segregacja odpadw, sprawy ochrony rodowiska s uregulowane, nastpia poprawa w zakresie ochrony rodowiska, systemy ureguloway gospodark odpadami, to dbao o rodowisko, wzrost
wiadomoci ekologicznej powoduje dbao o rodowisko, system to uporzdkowana gospodarka odpadami; kiedy kady rzuca mieci byle gdzie.
Przedsibiorstwo C systemy zapewniaj stae podnoszenia wiadomoci ekologicznej, zmniejszenie uciliwoci dla rodowiska, funkcjonuje sortowanie odpadw,
Przedsibiorstwo D ochrona rodowiska jest podstawow dziaalnoci, system zapewnia monitorowanie aspektw rodowiskowych, systemy do dbao
o rodowisko i wzrost wiadomoci pracownikw.
Przedsibiorstwo E system zapewni racjonaln gospodark zasobami rodowiska oszczdzanie, zmniejszenie zuycia zasobw, to redukcja negatywnego
wpywu na rodowisko, system wdroy selektywna zbirk odpadw.
Ostatni kategori korzyci generowanych przez znormalizowane systemy zarzdzania s korzyci w obszarze bezpieczestwa pracy. W kadym z badanych przedsibiorstw systemy wpyny na ogln popraw warunkw bhp, co potwierdzaj nastpujce wypowiedzi: dziki systemowi wzrosa wiadomo pracownikw zagroe
dla zdrowia (A), system poprawi warunki pracy (A), pracownicy uywaj rodki
ochrony indywidualnej (A), system zapewnia, e dane stanowisko pracy jest bezpieczne i dostosowane do indywidualnych potrzeb pracownika (A), systemy zapewniaj zmniejszenie wypadkowoci (B), system spowodoway, e trzeba dba o porzdek na stanowiskach pracy (B), bezpieczna praca (B), w wikszym stopniu
zwraca si uwag na bhp (B), system w lepszym stopniu umoliwia ochron pracownikw i korzystanie ze rodowiska, umiejtno posugiwania si chemikaliami,
wiadomo wzrasta (B), zwraca si wiksza uwag na zagroenia na stanowiskach
pracy; jest ocena ryzyka zawodowego (B), dziki systemom jest czyciej, s lepsze
warunki sanitarne, poprawia si jako pracy (B), nastpia poprawa warunkw
pracy (C), wiksza wiadomo pracownikw w zakresie bhp (C), mamy procedury
a to daje gwarancj bezpieczestwa, nic nie jest nas w stanie zaskoczy (adna kontrola zewntrzna nie ma uwag), W obszarze bhp ISO okrela, definiuje sposb zabezpieczenia pracownikw przed zagroeniami (D), w obszarze bhp ISO poprawio si wyposaenie pracownikw (D), pracodawca dba o pracownikw, nastpia poprawa warunkw pracy (D), w organizacji dba si o czysto i porzdek (D), systemy zapewniy
zmniejszenie wypadkowoci i awaryjnoci (E), dba si o pracownika (E).
162

Korzyci porednie s trudne do bezporedniego okrelenia po zrealizowaniu

okrelonego przedsiwzicia, pojawiaj si w duszej perspektywie czasowej, trudno
jest je jednoznacznie przypisa okrelonym dziaaniom. Wskazywane przez respondentw korzyci porednie zwizane byy z postrzeganymi efektami ekonomicznymi
realizowanych dziaa (pewnie firma ma wiksze zyski (A), Widoczne korzyci ekonomiczne dla firmy w duszej perspektywie czasowej (A), powstaj oszczdnoci
(B), mniejsze koszty za wypadki; mniejsze problemy z zastpstwami; koszty bhp s
mniejsze (B)) oraz popraw reimu technologicznego (polepszyo si wyposaenie
warsztatu (C), Nowe pojazdy (C), w obszarze bhp ISO poprawio wyposaenie
pracownikw, (D)).
Celem realizowanych bada oprcz identyfikacji korzyci, byo poznanie opinii
pracownikw badanych przedsibiorstw na temat postrzeganych sabych stron systemw. Respondentw poproszono o udzielenie odpowiedzi na pytanie typu otwartego: Jakie dostrzega Pan/Pani sabe strony funkcjonujcych w przedsibiorstwie
znormalizowanych systemw ISO?
Sabe strony systemw zarzdzania byy wskazywane zarwno przez respondentw ktrzy nie dostrzegali korzyci, ale rwnie przez respondentw, ktrzy wskazywali na istniejce korzyci. Analiza uzyskanych w trakcie wywiadw odpowiedzi pozwolia na przyporzdkowanie wskazywanych sanych stron do jednej z czterech grup:
zbiurokratyzowany i sformalizowany system dokumentacji;
wysokie koszty zwizane z wdroeniem i utrzymaniem systemu;
wymagany dodatkowy nakad pracy;
brak wiadomoci i odpowiedniego systemu motywacji pracownikw (wewntrznej i zewntrznej).
W kadym z badanych przedsibiorstwa do najczciej wskazywanych sabych
stron zaliczono zbiurokratyzowany i sformalizowany system dokumentacji. Procent
wskaza tej kategorii sabej strony waha si od 34,3% w przedsibiorstwie B
do 60,0% w przedsibiorstwie D ogu badanych w danym przedsibiorstwie. wiadczy to o zrnicowanym podejciu do budowania systemu dokumentacji w organizacji.
Znormalizowane systemy zarzdzania s czsto postrzegane jako rozwizania, ktre
w praktyce wymagaj od pracownikw wikszego zaangaowania i wynikajcego
z niego dodatkowego nakadu czasu pracy. W zalenoci od przedsibiorstwa procent
wskaza tej kategorii sabej strony waha si od 5,7% w przedsibiorstwie A, do 36,4%
w przedsibiorstwie E. W opinii czci badanych respondentw znormalizowane systemy postrzegane s jako rozwizania generujce dodatkowe koszty, najczciej zwizane z procesem certyfikacji i jej utrzymania. Odsetek osb wskazujcych na t sab
stron systemw waha si od 5,7% w przedsibiorstwie B, do 33,3% w przedsibiorstwie C. Na problem jakim jest w opinii respondentw brak wiadomoci i systemu
motywacyjnego wskazywao od 2,% badanych w przedsibiorstwie A do 20,0%
w przedsibiorstwie D.

163

3.5. Znormalizowane systemy zarzdzania bhp

narzdziem oceny kultury bezpieczestwa
Dotychczas realizowane badania naukowe dotyczce funkcjonowania systemw zarzdzania bhp koncentroway si na poszukiwaniu zalenoci pomidzy stopniem
spenienia wymaga normy PN-N 18001 a wskanikiem wypadkowoci. Badania realizowane przez CIOP potwierdziy, e w przedsibiorstwach przemysu hutniczego,
w ktrych system zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy jest w znacznym stopniu zgodny z norm PN-N-18001, wskaniki wypadkw byy ponad trzykrotnie mniejsze ni w przedsibiorstwach, ktrych funkcjonowanie w zakresie BHP jest nastawione
przede wszystkim na spenienie wymaga obowizujcych przepisw. Natomiast
w przedsibiorstwach reprezentujcych dziaalno usugow i handlow, ktre charakteryzuj si wysoka ocen systemu zarzdzania BHP wskaniki wypadkw s o
okoo 30% nisze ni w przedsibiorstw handlowych i usugowych, w ktrych zgodno systemu zarzdzania z polsk norm zostaa oceniona nisko.192 W ksice przedstawiono wyniki bada dotyczce wpywu znormalizowanych systemw zarzdzania
na ksztatowanie kultury bezpieczestwa w organizacji.
Trudna do jednoznacznego zdefiniowana i pomiaru kultura bezpieczestwa
w organizacji moe by poddawana analizie porednio, poprzez ocen stosowanych
w organizacji rozwiza ksztatujcych kultur bezpieczestwa. Poszukiwanie korelacji
pomidzy stosowanym przez przedsibiorstwa systemowym podejciem do zarzdzania bhp a trudn do zmierzenia kultur bezpieczestwa stanowio cel zrealizowanych
bada. W rozdziale przedstawiono wyniki bada wasnych przeprowadzonych na prbie 123 pracownikw suby bhp. Badania dotyczyy oceny funkcjonowania wyrnionych na podstawie normy PN-N-18001 elementw systemu zarzdzania bhp oraz
postrzeganego poziomu kultury bezpieczestwa.
W badaniach potraktowano system zarzdzania bhp (SZBHP) jako narzdzie oceny
kultury bezpieczestwa w organizacji w sposb poredni. Sformuowano nastpujce
pytania problemowe:
Jak respondenci oceniaj poziom wdroenia elementw systemu zarzdzania
bhp w swoich przedsibiorstwach? (poziom dojrzaoci systemu)
Jaki jest poziom kultury bezpieczestwa w organizacji?
Czy istnieje zaleno pomidzy dojrzaoci funkcjonowania systemu zarzdzania bhp a poziomem kultury bezpieczestwa w organizacji?

192

D. Podgrski, Z. Pawowska, L. Pietrzak, Informacja na temat wdraania systemw zarzdzania

bezpieczestwem i higien pracy w przedsibiorstwach. Informacja przygotowana na posiedzenie Rady
Ochrony Pracy przez Centralny Instytut Ochrony Pracy 30 czerwca 2004 roku, Pastwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2004.

164

Ocena funkcjonowania systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy

Ocena elementw systemu zarzdzania bhp dotyczya systemu funkcjonujcego
w przedsibiorstwie, reprezentowanym przez respondenta. Respondentw poproszono o ocen w skali od 1 do 5 stopnia wdroenia wyrnionych na podstawie normy
PN-N 18001 elementw systemu zarzdzania bhp w przedsibiorstwie, w ktrym s
zatrudnieni. Przeprowadzenie analizy statystycznej uzyskanych wynikw zostao poprzedzone ocen jakoci skali zastosowanej w kwestionariuszu. Zastosowano ocen
rzetelnoci skali za pomoc okrelenia spjnoci wewntrznej z wykorzystaniem
wspczynnika -Cronbacha. Wspczynnik -Cronbacha przyjmuje warto od 0 do 1.
Na wysok rzetelno skali wskazuj wartoci wysze ni 0,7. Do obliczenia wskanika wykorzystano procedur pakietu Statistica 8.0. Warto wspczynnika dla przyjtej skali wyniosa 0,75.
Porwnania pomidzy elementami systemu zarzdzania bhp dokonano z wykorzystaniem wskanika relatywnej oceny (WRO). Wyniki tej oceny przedstawiono
w tabeli 3.7.
n

WRO

w
i 1

wmax N

(1)

gdzie:
WRO wskanik relatywnej oceny,
ocena przypisana przez poszczeglnych respondentw w skali od 1 do 5,
wi
wmax maksymalna warto oceny wmax = 5,
N
liczba wskaza, liczba respondentw = 123.
Wrd elementw systemu zarzdzania bhp funkcjonujcych w organizacjach
i najwyej ocenianych przez respondentw znalazy si:
zarzdzanie ryzykiem zawodowym (identyfikacja zagroe i ocena ryzyka zawodowego);
system zapobiegania, gotowoci i reagowania na wypadki przy pracy i powane awarie;
jasno okrelone procedury dotyczce szkole w obszarze bhp; dostosowanie
programw szkoleniowych do potrzeb poszczeglnych grup pracownikw.

165

Tabela 3.7. Ocena funkcjonowania elementw systemu zarzdzania bhp

Elementy systemu zarzdzania bezpieczestwem i higiena pracy
Zarzdzanie ryzykiem zawodowym (identyfikacja zagroe i ocena ryzyka
zawodowego)
System zapobiegania, gotowoci i reagowania na wypadki przy pracy
i powane awarie
Jasno okrelone procedury dotyczce szkole w obszarze bhp.
Dostosowanie programw szkoleniowych do potrzeb poszczeglnych grup
pracownikw
Nadzorowanie dziaa zwizanych ze znaczcymi zagroeniami
dla zdrowia i ycia czowieka w rodowisku pracy
System dokumentacji i nadzoru nad dokumentacj dotyczc bhp

Wskanik relatywnej oceny

0,629
0,584
0,576
0,572
0,566

Monitorowanie stanu bezpieczestwa i higieny pracy

0,540

Zaangaowanie najwyszego kierownictwa w obszarze bhp

0,533

System komunikacji wewntrznej (bhp)

0,524

Nadzorowanie zakupw w aspekcie warunkw bhp

Przedstawiciel najwyszego kierownictwa odpowiedzialny
za wdroenie i utrzymywanie systemu zarzdzania bhp
Cele oglne i szczegowe w obszarze bhp (czy s jasno okrelone, mierzalne)

0,493

System komunikacji zewntrznej (bhp)

Plany osigania celw (zawierajce zadania, terminy,
odpowiedzialno i rodki na realizacje zada)
Zaangaowanie pracownikw w procesach wdraania i utrzymywania SZBHP

0,467

Polityka bhp (jako dokument)

0,439

Nadzorowanie podwykonawcw w aspekcie warunkw bhp

Przegldy zarzdzania systemu zarzdzania bhp (przeprowadzane przez
przedstawicieli najwyszego kierownictwa)
Procedury realizacji dziaa korygujcych i zapobiegawczych
wynikajcych z monitorowania, Audytw i przegldw zarzdzania
Audyty wewntrzne systemu zarzdzania bhp

0,429

0,483
0,478

0,465
0,444

0,423
0,410
0,380

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw bada.

Naley zaznaczy, e najwyej ocenione przez respondentw elementy systemu s

jednoczenie elementami wymaganymi przez system prawa pracy w Polsce. Bez
wzgldu na to, czy jednostka organizacyjna ma sformalizowany system zarzdzania
bhp zgodny z wymogami normy PN-N 18001, czy nie posiada systemu wskazane elementy systemu powinny funkcjonowa organizacji.
Suma ocen czstkowych 19 elementw stanowia podstaw oceny dojrzaoci systemu zarzdzania bhp. Najnisza suma ocen wskazanych przez respondentw wyniosa 19 (minimum), a najwysza 84 (maksimum). Ponad poowa respondentw ocenio funkcjonujcy system na przeszo 46. Rozkad cechy: dojrzao systemu przedstawiono na histogramie (rysunek 3.9).

166

Histogram: Dojrzao SZBHP

Dojrzao SZBHP = 123*10*normal(x; 47,1707; 14,352)
35
26%
30

23%

22%
Liczba respondentw

25
20
15

11%
9%

10
6%
5
2%
0

10

2%
20

30

40

50

60

70

80

90

100

Dojrzao SZBHP

Rysunek 3.9. Rozkad cechy dojrzao systemu

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw bada.

Przez 26% respondentw dojrzao systemu zarzdzania bhp zosta oceniona

pomidzy 50-60 punktw, przy moliwej maksymalnej ocenie 95 pkt (19 ocenianych
elementw razy 5 pkt). W przypadku zaledwie 2% respondentw poziom oceny dojrzaoci systemu uksztatowa si powyej 80 pkt. wiadczy to moe o rednim poziomie dojrzaoci systemu.
Poziom kultury bezpieczestwa w organizacji
Wykorzystujc metodyk zaproponowan przez G. Grot i C. Kunzler193 poziom kultury
bezpieczestwa w organizacji zosta oceniony z wykorzystaniem 13 par stwierdze,
odzwierciedlajcych stosowane w organizacji rozwizania i strategie w obszarze zarzdzania bhp. Dla kadego ze stwierdze podany zosta negatywny i pozytywny opis
zjawiska. Respondenci stosujc 5-stopniow skal Likerta oceniali sytuacj w swojej
organizacji wskazujc, czy ta sytuacja jest bardziej odzwierciedlona przez pozytywn
(warto 5), czy negatywn wypowied (warto 1). Podana przez respondentw warto 5 wskazywaa na pen zgodno ze stwierdzeniem pozytywnym, podczas gdy
warto 1 odzwierciedlaa pen zgodno ze stwierdzeniem negatywnym.
Przeprowadzenie analizy statystycznej uzyskanych wynikw zostao poprzedzone
ocen jakoci skali zastosowanej w kwestionariuszu. Zastosowano ocen rzetelnoci
193

G. Grote, C. Knzler, Diagnosis of safety , op. cit.

167

skali za pomoc okrelenia spjnoci wewntrznej z wykorzystaniem wspczynnika

-Cronbacha. Warto wspczynnika dla przyjtej skali wynis 0,75. Uzyskane
wyniki przedstawiono w tabeli 3.8.
Tabela 3.8. Ocena elementw kultury bezpieczestwa w organizacji
Negatywne stwierdzenie
Inwestycje w bezpieczestwo
realizowane s gwnie
po wypadkach
Pracownicy s separowani
od zagadnie bezpieczestwa
poprzez cis kontrol
Bezpieczestwo jest zapewniane
przez specjalnie wyszkolone
suby bhp
Cele bhp s stale dostosowywane
do zmieniajcych si regulacji
prawnych
Technologia jest stosowana
by zastpi czowieka
Pracownicy nie musz bra
udziau w operacjach krytycznych
z punktu widzenia
bezpieczestwa
Podczas dezorganizacji
procesw pracownicy musz
postpowa zgodnie
z procedurami i instrukcjami
Problemy dotyczce danej
jednostki s rozstrzygane
przez inne jednostki
Instrukcje nie s przedmiotem
pyta i dyskusji
Procedury s opracowane przez
ekspertw
Szkolenia bhp mog zosta
pominite

rednia

Odchylenie
standardowe

2,984

1,180

3,220

1,004

3,244

1,190

Cele bhp s aktywne i wynikaj

z inicjatyw organizacji

2,935

1,092

Technologia jest wykorzystywana

by pomc czowiekowi w realizacji zada

3,740

1,031

Pracownicy s wykwalifikowani
by aktywnie uczestniczy poprawie
bezpieczestwa operacji

3,195

1,192

Podczas dezorganizacji procesw

pracownicy mog podejmowa wasne
decyzje

3,057

1,035

Problemy dotyczce danej jednostki

s rozwizywane wewntrz tej jednostki,
w porozumieniu z jednostkami
zewntrznymi

3,634

1,002

Zapytanie dotyczce instrukcji s wskazane

3,057

1,256

2,967

1,234

3,650

1,241

3,033

1,093

3,317

1,147

Pozytywne stwierdzenie
Zawsze s wystarczajce zasoby
na inwestycje z zakresu bhp
Pracownicy s motywowani do dziaa
na rzecz bezpieczestwa poprzez system
informacji
Wszyscy pracownicy s odpowiedzialni
za bezpieczestwo, a suby bhp su
pomoc

Procedury s opracowane
w cisej wsppracy z pracownikami
Szkolenia z zakresu bhp podlegaj d
oskonaleniu i poszerzeniu
Pracownicy produkcyjni mog
Pracownicy produkcyjni nie mog
interweniowa w automatyzacj procesw
interweniowa w automatyzacj
w celu zapewnienia jakoci
procesw
i bezpieczestwa operacji
Pracownicy czuj si zastraszeni
Pracownicy czuj si swobodnie
przed zgaszaniem propozycji
w zgaszaniu propozycji udoskonale
udoskonale w obszarze bhp
dotyczcych warunkw bhp

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw bada.

168

W wietle przeprowadzonych bada, wynika, e respondenci stosunkowo wysoko

pozytywnie ocenili fakt, e w ich organizacji technologia jest wykorzystywana by pomc czowiekowi w realizacji zada (rednia 3,74), szkolenia z zakresu bhp podlegaj
doskonaleniu i poszerzeniu (3,65), problemy dotyczce danej jednostki s rozwizywane wewntrz tej jednostki, w porozumieniu z jednostkami zewntrznymi (3,63),
a pracownicy czuj si swobodnie w zgaszaniu propozycji udoskonale dotyczcych
warunkw bhp (3,32).
Rozkad cechy: oglna ocena kultury bezpieczestwa przedstawiono na histogramie (rysunek 3.10).
Histogram: Oglny poziom kultury bezpieczestwa
Suma kultura= 123*5*normal(x; 42,0325; 9,2346)
30

23%

28
26
24
Liczba respondentw

19%

18%

22
20
18

13%

16
14

11%

12
10
8
6

3%

2%

2
0
Suma K:

7%

6%

15

20

25

30

35

40

45

50

55

60

65

Suma
K
N = 123; rednia = 42,0325; Odch.std.
= 9,2346;
Maks = 60; Min = 20

Rysunek 3.10. Rozkad cechy oglna ocena kultury bezpieczestwa

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw bada.

Oglny poziom bezpieczestwa zosta oceniony jako suma ocen czstkowych 13

wyrnionych elementw (stwierdze). Najnisza suma ocen wskazanych przez respondentw wyniosa 20 (minimum), a najwysza 60 (maksimum). Ponad poowa
respondentw ocenio poziom kultury bezpieczestwa na przeszo 42, co oznacza,
e poowa badanych respondentw ocenia poziom kultury bezpieczestwa powyej
redniej.

169

Dojrzao systemu zarzdzania bhp

jako czynnik ksztatujcy kultur bezpieczestwa
Przeprowadzone badania pozwoliy na ocen zalenoci poziomu kultury bezpieczestwa od poziomu dojrzaoci systemu zarzdzania bhp. W tym celu zastosowano regresj wielorak. Otrzymane wyniki wskazuj na siln korelacj pomidzy dojrzaoci
systemu zarzdzania bhp (mierzon sum ocen czstkowych dla 19 elementw systemu) a poziomem kultury bezpieczestwa (mierzonej sum ocen czstkowych dla 13
stwierdze). Do wizualizacji zalenoci pomidzy dwiema zmiennymi dojrzao systemu i
poziom kultury bhp wykorzystano dwuwymiarowy wykres rozrzutu (rysunek 3.11).

Kultura bhp = 21,0946+0,4439*x

65
60
55

Kultura bhp

50
45
40
35
30
25
20
15
10

20

30

40

50

60

70

80

90

Dojrzao SZBHP

Rysunek 3.11. Wykres rozrzutu dwch zmiennych: dojrzaoci i kultury bezpieczestwa

rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw bada.

W badanych przedsibiorstwach wyszej dojrzaoci systemu zarzdzania bhp odpowiada wyszy poziom kultury bezpieczestwa w organizacji. Znormalizowane systemy zarzdzania bhp i ocena funkcjonowania poszczeglnych elementw wymaganych norm PN-N-18001 mog by zatem w przyszoci wykorzystywane porednio
do oceny trudnej do zmierzenia kultury bezpieczestwa w organizacji.

170

BIBLIOGRAFIA

Aaltio-Mariosola J., Cultural Change in a Business Enterprise. Studying a Major Organizational

Change and its Impact on Culture, The Helsinki School of Economics and Business Administration, Helsinki 1991.
Barling J., Loughlin C., Kelloway K., Development and test of a model linking safety-specific
transformational leadership and occupational safety Journal of Applied Psychology 2002
Vol. 87.
Brounstein M., Communicating effectively for dummies, Wiley Publishing, New York 2001.
Bury P., Zdarzenia wypadkowe w miejscu pracy zasady postpowania i dochodzenia powypadkowego [w:] Edukacja bez granic mimo barier, red. P. Bura, D. CzajkowskaZiobrowska, Wyd. Wyszej Szkoy Bezpieczestwa, Pozna 2008.
Bust P.D., Gibb A. G.F., Pink S., 2008, Managing construction health and safety: Migrant workers and communicating safety messages Safety Science" 2008 Vol. 46, No. 4.
Cambridge Advanced Learner's Dictionary, Cambridge University Press, Cambridge 2003.
Cameron K.S., Quinn R.E., Kultura organizacyjna-diagnoza i zmiana, Oficyna Ekonomiczna,
Krakw 2003.
Cheyne A., Cox S., Oliver A., Tomas J.M., Modelling safety climate in the prediction of levels of
safety activity Work &Stress 1998 Vol. 12, No. 3.
Chmielewski J., Instrukta stanowiskowy a kultura bezpieczestwa Pedagogika Pracy 2006 nr 49.
Chmielewski J., Kultura bezpieczestwa i higieny pracy Praca i Zdrowie 2009 nr 10.
Cox S.J., Cheyne A.J.T., Assessing safety culture in offshore environments Safety Science" 2000
Vol. 34, No. 1-3.
Dbrowski M., Listy kontrolne do analizy stanu bezpieczestwa w indywidualnych gospodarstwach wiejskich Bezpieczestwo Pracy 2008 nr 2.
Deshapande R., Parasurman R., Linking Corporate Culture to Strategic Planning Organizacja
i Kierownictwo 1987, nr 6.
Ejdys J., Lulewicz A., Obolewicz J., Zarzdzanie bezpieczestwem w przedsibiorstwie, Wyd.
Politechniki Biaostockiej, Biaystok 2008.
Encyklopedia, PWN, Warszawa 2002.
Ergonomiczna lista kontrolna, ergonomiczne rozwizania na rzecz poprawy warunkw pracy,
bezpieczestwa i zdrowia pracownikw, Wyd. ILO, Geneva 1996.
Fernndez-Muiz B., Montes-Pen J. M., Vzquez-Ords C. J., Safety culture: Analysis
of the causal relationships between its key dimensions Journal of Safety Research 2007
Vol. 38, No. 6.
Flejterska E., Gracz L., Rosa G., Smalec A., Marketing partnerski. Wybrane problemy, Wyd.
Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 2008.

171

Flin R., Mearns K., O'Connor P., Bryden R., Measuring safety climate: identifying the common
features Safety Science" 2000 Vol. 34, No. 1-3.
Garlicki J., Rynek bada marketingowych w Polsce Marketing i Rynek 2001 nr 10.
Geller E.S., The psychology of safety, Chilton Book Company, Radnor, Pennsylvania 1996.
Geller E.S., Williams J. H., Ty mwisz, ja sucham Promotor 2008 nr 12.
Geller E.S., Working safe: how to help people actively care for health and safety, CRC Press,
Florida 2001.
Gherardi S., Niccolini D., The organizational learning of safety in communities of practice Journal of Management Inquiry 2000 Vol. 9, No. 1.
Glendon A.I., Stanton N.A., Perspectives on safety culture Safety Science 2000 Vol. 34, No. 1-3.
Global Strategy on Occupational Safety and Health, ILO, Geneva 2004.
Gordon R., Kirwan B., Perrin E., Measuring safety culture in a research and development centre:
A comparison of two methods in the Air Traffic Management domain Safety Science
2007 Vol. 45, No. 6.
Grska E., Diagnoza ergonomiczna stanowisk pracy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1998.
Goszczyska M., Czowiek wobec zagroe. Psychospoeczne uwarunkowania oceny i akceptacji
ryzyka, Wyd. ak, Warszawa 1997.
Grabarek I., Wykorzystanie technik modelowania w metodyce diagnozowania ergonomicznego
ukadu operator-maszyna-otoczenie Inynieria Rolnicza 2005 nr 8 (68).
Grdziel P., Wypadki przy pracy. Choroby zawodowe. wiadczenia odszkodowawcze, Orodek
Szkolenia PIP, Wrocaw 2005.
Green P.E., Full D.S., Research for Marketing Decision. Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New
Jersey 1966.
Grote G., Knzler C., Diagnosis of safety culture in safety management audits Safety Science"
2000 Vol. 34, No. 1-3.
Guidance on Safety Performance Indicators Guidance for Industry, Public Authorities and
Communities for Developing SPI Programmes Related to Chemical Accident Prevention,
Preparedness and Response, Environment, Health and Safety Publications, OECD, Paris
2003.
Guldenmund F.W., The use of questionnaires in safety culture research an evaluation Safety
Science 2007 Vol. 45, No. 6.
Guldenmund F., The nature of safety culture: a review of theory and research Safety Science
2000 Vol. 34, No. 1-3.
Hale A.R., Glendon A.I, Individual Behaviors in the control danger, Elsevier, Amsterdam 1987.
Hamrol A., Zarzdzanie jakoci z przykadami, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Hansen A., Bezpieczestwo i higiena pracy, Wyd. WSiP, Warszawa 1998.
Harms-Ringdahl L., Relationships between accident investigations, risk analysis, and safety
management Journal of Hazardous Materials 2004 Vol. 111, No. 1-3.
Haukelid K., Theories of (safety) culture revisitedAn anthropological approach Safety Science 2008 Vol. 46, No. 3.
Hofstede G., Cultures consequences. International differences in work-related values, Sage,
Beverly Hills, CA 1980.
Hofstede G., Hofstede G.J., Kultury i organizacje, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.

172

Horbury C.R., Bottomley D.M., Research into health and safety in the paper industry, Health
&Safety Laboratory, IR/RAS/98/2, Buxton 1997.
Hudson P., Implementing a safety culture in a major multi-national Safety Science 2007
Vol. 45, No. 6.
ILOOSH 2001 Guidelines on Occupational Safety and Healthy Management System, ILO, Geneva 2001.
Ishikawa K., What is Total Quality Control?, Prentice Hall Inc., Englewood Cliffs, New Jersey
1985.
Javasevic-Stojanovic M., Stojanovic B., Performance indicators for monitoring safety management systems in chemical industry Chemical Industry and Chemical Engineering Quartely
2009 Vol. 15(1).
Jdrychowski W., Podstawy epidemiologii, Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2002.
Jrgensen K., A systematic use of information from accidents as a basis of prevention activities
Safety Science" 2008 Vol. 46, No. 2.
Jucha F., Kultura bezpieczestwa i higieny pracy w szkole Pedagogika Pracy 2005 nr 46.
Jucha F., Oleszak W., Bezpieczestwo przede wszystkim: seminarium podstawowe, Wyd. Pedagogiczne ZNP, Kielce 1996.
Kaczmarczyk S., Badania marketingowe. Metody i techniki, PWE, Warszawa 2003.
Kdzia B.B., Zagadnienie kultury bezpieczestwa w systemie owiaty Bezpieczestwo Pracy
2003 nr 1.
Kdzior K., Karcz K., Badania marketingowe w praktyce, PWE, Warszawa 2007.
Kdzior Z., Badania rynku. Metody i zastosowania, PWE, Warszawa 2005.
Kennedy R., Kirwan B., Development of a Hazard and Operability-based method for identifying
safety management vulnerabilities in high risk systems Safety Science" 1998 Vol. 30, No. 3.
Konarska M., Listy kontrolne jako narzdzia do oceny warunkw pracy Bezpieczestwo Pracy
2001 nr 2.
Krvers P.M.W., Sonnemans P.J.M., Accidents: A discrepancy between indicators and facts!
Safety Science" 2008 Vol. 46, No. 7.
Kostera M., Zarzdzanie midzykulturowe [w:] Zarzdzanie. Teoria i praktyka, red. A. K. Komiski,
W. Piotrowski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Kowal E., Ekonomiczno-spoeczne aspekty ergonomii, PWN, Warszawa-Pozna 2002.
Kowalewski I., Klimat spoeczny i rodowisko pracy na wyszej uczelni [w:] Edukacja w spoeczestwie ryzyka. Bezpieczestwo jako warto, red. M. Gwodzicka-Piotrowska, J. Woejszo,
A. Zduniak, Wyd. Wyszej Szkoy Bezpieczestwa, Pozna 2007.
Kowalik K., Od mody na bezpieczestwo pracy do kultury bezpieczestwa pracy Praca
i Zdrowie 2009 nr 4.
Kowalkw A., Norma PN-N 18001: 2004 naturaln i skuteczn metod doskonalenia systemw
zarzdzania bezpieczestwem i higien zgodnych z wytycznymi Midzynarodowej Organizacji Pracy [w:] Dowiadczenia i efekty funkcjonowania systemw zarzdzania jakoci
w przedsibiorstwach, red. M. Gierzyska-Dolna, B. Kondyba-Szymaski, Wyd. Politechniki
Czstochowskiej, Czstochowa 2004.
Kolik M., Kompleksowe podejcie do bezpieczestwa pracy Przyjaciel przy Pracy 2008 nr 10.
Komiski A.K., W. Piotrowski, Zarzdzanie. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2000.
Kroeber A.L., Kluckhohn C., The Study of Culture [in:] The Policy Science, eds. D. Lerner,
H.D. Laswell, Stanford University Press, Palo Alto 1951.

173

Krzykw B., Partycypacja pracownicza w dziedzinie bezpieczestwa i higieny pracy aspekty

prawne Bezpieczestwo Pracy 2007 nr 1 (424).
Lardner R., Fleming M., Joyner P., Towards a Mature Safety Culture. Institution of Chemical
Engineers Conference, Symposium Series No. 148, Manchester 2002.
Lee T., Harrison K., Assessing safety culture in nuclear power station Safety Science 2000
Vol. 34, No. 1-3.
Lewandowski J., Zarzdzanie bezpieczestwem pracy w przedsibiorstwie, Politechnika dzka,
d 2000.
Luria G., Rafaeli A., 2008, Testing safety commitment in organizations through interpretations
of safety artifacts Journal of Safety Research" 2008 Vol. 39, No. 5.
Mazurek-opaciska K., Badania marketingowe. Podstawowe metody i obszary zastosowa,
Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocaw 1999.
McDonald N., Corrigan S., Daly C., Cromie S., Safety management systems and safety culture in
aircraft maintenance organizations Safety Science 2000 Vol. 34, No. 1-3.
McKay M., Davis M., Fanning P., Sztuka skutecznego porozumiewania si, Gdaskie Towarzystwo Psychologiczne, Gdask 2005.
Mearns K., Flin R., Gordon R., Fleming M., Measuring safety climate on offshoring installations
Work &Stress 1998 Vol. 45, No. 2.
Mearns K.J., Flin R., Assessing the state of organizational safety culture or climate? Current
Psychology 1999 Vol. 18, No. 1.
Michalik J. S., Zapobieganie powanym awariom przemysowym. Zalecenia i wytyczne dla zakadw duego ryzyka, Gwny Inspektorat Pracy, Warszawa 2005.
Milczarek M., Kultura bezpieczestwa pracy, Wyd. CIOP, Warszawa 2002.
Milczarek M., Kultura bezpieczestwa w organizacji a zachowania bezpieczne jednostki poza
prac, II etap programu wieloletniego Dostosowanie warunkw pracy w Polsce do standardw Unii Europejskiej, CIOP-PIB, Warszawa 2004.
Milczarek M., Kultura bezpieczestwa w przedsibiorstwie nowe spojrzenie na zagadnienia
bezpieczestwa pracy Bezpieczestwo Pracy 2000 nr 10.
Milczarek M., Modzi pracownicy bezpieczny start, Bezpieczestwo Pracy 2006 nr 1.
Milczarek M., Najmiec A., The Relationship Between Workers. Safety Culture and Accidents,
Near Accidents and Health Problems, International Journal of Occupational Safety and Ergonomics (JOSE) 2004 Vol. 10, No. 1.
Milczarek M., Ocena poziomu kultury bezpieczestwa w przedsibiorstwie Bezpieczestwo
Pracy 2001 nr 5.
Mullen J., Investigating factors that influence individual safety behavior at work Journal of
Safety Research 2004 Vol. 35, No. 3.
Najmiec A., Milczarek M., Indywidualne uwarunkowania bezpiecznych zachowa pracownikw
Bezpieczestwo Pracy 2003 nr 6.
Niczyporuk Z., Przenniak W., The consequences of work-related accidents as a factor motivating staff to safe behaviors Archives of Mining Sciences 2007 Vol. 52, No 4.
OHSAS 18001 Occupational health and safety management systems Requirements, BSI, London 2007.
Oleksyn T., Praca i paca w zarzdzaniu, Wyd. Midzynarodowa Szkoa Menederw, Warszawa 1997.
Pacana A., Stadnicka D., Wdraanie i Audytowanie Systemw Zarzdzania Jakoci Zgodnych
z Norm ISO 9001:2000, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw 2007.

174

Parasuraman A., Marketing Research, Reading, MA., Addison-Wesley Publishing Company, USA
1991.
Pawowska Z., Ksztatowanie kultury bezpieczestwa w: Pedagogika pracy wobec problemw
ochrony pracy, red. H. Bednarczyk, I. Woniak, ITE, Radom 2004.
Pawowska Z., Pcio M., Dudka G., Badanie wpywu zarzdzania bezpieczestwem i higiena
pracy na wskaniki wypadkw przy pracy Bezpieczestwo Pracy 2001 nr 1.
Pcio M., Skuteczno procesw zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy a korzyci ekonomiczne przedsibiorstwa Bezpieczestwo Pracy 2005 nr 11(410).
Pidgeon N. F., Safety culture: a key theoretical issues, Work & Stress 1998 Vol. 12, No. 3.
Pidgeon N. F., Safety culture and risk management in organizations Journal of Cross-Cultural
Psychology 1991, Vol. 22, No.1.
Pietrzak L., Ocena ryzyka zawodowego. Poradnik 139. Wyd. Biblioteczka Prawnicza, Warszawa
2002.
Pilch T., Metodologia pedagogicznych bada rodowiskowych, PAN, Warszawa 1971.
PN-N 18011 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wytyczne audytowania.
PKN, Warszawa 2006.
PN-N-18001 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wymagania, PKN, Warszawa 2004.
PN-N-18002 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Oglne wytyczne do oceny
ryzyka zawodowego. PKN, Warszawa 2000.
PN-N-18004 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wytyczne, PKN, Warszawa
2001.
PN-EN ISO 19011, Wytyczne dotyczce audytowania systemw zarzdzania jakoci i/lub zarzdzania rodowiskowego, PKN, Warszawa 2003.
Pocztowski A., Zarzdzanie zasobami ludzkimi, PWE, Warszawa 2003.
Podgrski D., Bojanowska R., Analiza wynikw bada ankietowych i opracowanie wytycznych
do promocji systemw zarzdzania bezpieczestwem i higiena pracy. Raport z 3 etapu zadania VI-12.01 Badania wpywu czynnikw motywujcych, mechanizmw decyzyjnych
i rozwiza organizacyjnych w przedsibiorstwach na proces wdraania i doskonalenia systemw zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy, Centralny Instytut Ochrony Pracy,
Warszawa 2004.
Podgrski D., Pawowska Z., Pietrzak L., Informacja na temat wdraania systemw zarzdzania
bezpieczestwem i higien pracy w przedsibiorstwach. Informacja przygotowana na posiedzenie Rady Ochrony Pracy przez Centralny Instytut Ochrony Pracy 30 czerwca 2004 roku, Pastwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2004.
Podstawy systemowego zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy, red. D. Podgrski,
Z. Pawowska, CIOP, Warszawa 2004.
Rao S., Safety culture and accident analysisA socio-management approach based on organizational safety social capital Journal of Hazardous Materials 2007 Vol. 142, No. 3.
Rapacki R., Problemy ksztatowania si kultury przedsibiorstwa w Polsce w okresie transformacji, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1995.
Rasmussen J., Risk management in a dynamic society: a modelling problem Safety Science"
1997 Vol. 27, No. 2-3.
Reiman T., Oedewald P., Assessment of complex sociotechnical systems Theoretical issues
concerning the use of organizational culture and organizational core task concepts Safety
Science 2007 Vol. 45, No. 7.

175

Report on the priorities for Occupational safety and Heath research in the EU25. Working paper. European Agency for Safety and Health at Work. Bilbao, Spain 2004.
Reykowski J., Zasady motywowania kadr w przedsibiorstwie Personel 1998 nr 1.
Romhert W., Landau K., A new technique for job analysis, Taylor and Francis, London 1983.
Roughton J.E., Mercurio J.J., Developing an effective safety culture: a leadership approach,
Butterworth-Heinemann, Massachusetts 2002.
Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie bada i pomiarw czynnikw
szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U. nr 73, poz. 645 z p. zm.).
Sanders M.S., Peay J.M., Human factors in mining (IC 9182). Pittsburgh, Department of the
Interior, Bureau of Mines, PA 1988.
Saurin T.A., Formoso C.T., Cambraia F.B., An analysis of construction safety best practices from
a cognitive systems engineering perspective Safety Science" 2008 Vol. 46, No. 8.
Schaeffer R.T., Lamm R.P., Sociology, Tata McGraw-Hill, New Delhi 1999.
Schaeffer R.T., Lamm R.P., Sociology, McGraw-Hill College, New York 1998.
Schein E. H., Organizational Culture and Leadership, Jossey-Bass Publishers, San Francisco
1992.
Shaw A., Blewitt V., Telling tales: OHS and organizational culture Journals of Occupational
Heath and Safety 1996 Vol. 12, No. 2.
Somka A., Ryzyko zawodowe w budownictwie, Gwny Inspektorat Pracy, Warszawa 2005.
Sorensen J.N., Safety culture: a survey of the state - of-the-art Reliability Engineering and
system Safety 2002 Vol. 76, No. 2.
Sprawozdanie Gwnego Inspektora Pracy z dziaalnoci Pastwowej Inspekcji Pracy w 2008
roku, Pastwowa Inspekcja Pracy, Warszawa 2009.
Stanley D., Wpyw kultury na inicjatywy bezpieczestwa behawioralnego Promotor 2008 nr 11.
Staszewski S., Dostosuj swj zakad do obowizujcego prawa pracy. Lista kontrolna z komentarzem, materia pomocniczy dla pracodawcw, Gwny Inspektorat Pracy, Warszawa
2010.
Staszewski S., Dostosuj swj zakad do obowizujcego prawa pracy, Gwny Inspektorat Pracy,
Warszawa 2005.
Studenski R., Kultura bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwie Bezpieczestwo Pracy 2000
nr 9.
Studenski R., Organizacja bezpiecznej pracy w przedsibiorstwie, Wyd. Politechniki lskiej,
Gliwice 1996.
Studenski R., Psychologia pracy, Politechnika Warszawska, Warszawa 1999.
Studenski R., Techniczne, organizacyjne i psychologiczne uwarunkowania przyczynowoci wypadkowej, Wysza Szkoa Zarzdzania Ochron Pracy, Katowice 2003.
Summary Report on the Post Review Meeting on the Chernobyl Accident., Report by International Nuclear Safety Advisory Group, Safety series N75-INSAG-1, International Atomic Energy Agency, Vienna 1986.
Summary report on the past-accident review meeting on the Czernobyl Accident. Safety Series
75-INSAG-1, International Safety Advisory Group. International Atomic Energy Agency,
IAEA, Vienna 1986.
Safety Culture. Safety Series No 75-INSAG-4, International Nuclear Safety Advisory Group,
International Atomic Energy Authority, IAEA, Vienna 1999.
Szczygielska A., Promowanie bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwach na przykadzie Forum
Liderw Bezpiecznej Pracy Bezpieczestwo Pracy 2009 nr 4.

176

The global challenges of labour inspection. Labour Education 2005; 3-4, ILO, Geneva 2005.
Toft Y., Howard P., Jorgensen D., Changing paradigms for professional engineering practice towards safe designan Australian perspective Safety Science" 2003 Vol. 41, No. 2-3.
Trice H.M., Beyer J.M., The cultures of work organizations, Engelwood Cliffs, Prentice-Hall, New
Jersey 1993.
Tyszka T., Zachowanie niebezpieczne z wyboru [w:] Psychologia i bezpieczestwo pracy, red.
T. Tyszka, Instytut Psychologii PAN, Warszawa 1992.
Urbaniak M., Korzyci wynikajce z wdroenia systemw zarzdzania Problemy Jakoci 2006
nr 6.
M. Urbaniak, Bariery zwizane z wdraaniem systemw zarzdzania, Problemy Jakoci 2006
nr 8.
Urbonavicius S., ISO system implementation in small and medium companies from new EU
member countries: A tool of managerial and marketing benefits development Research in
International Business and Finance 2005 Vol. 19, No. 3.
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. nr 21 poz. 94 z p. zm.).
Welford R., Corporate environmental management, Earthscan Publication, London 1996.
Wgrzyn B., Zintegrowany system zarzdzania etapem ksztatowania w przedsibiorstwie zarzdzania przez jako (TQM) Przegld Organizacji 2007 nr 6.
Wiegmann D. A., von Thaden T. L., A review of safety culture theory and its potential application to traffic safety, University of Illinois, Institute of Aviation, Technical Report, Illinois
2001.
Williams J.H., People-based safety: Ten key factors to improve employees attitudes Professional Safety 2003 No. 2.
Williamson A.M., Feyer A.M., Cairns D., Biancotti D., The development of measure of safety
climate: the role of safety perceptions and attitudes Safety Science 1997 Vol. 25, No 1-3.
Wodarczyk-piewak K., rda informacji na potrzeby badania konsumpcji i ksztatujcych j
czynnikw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, nr 367, Prace Katedry Mikroekonomii nr 8, Szczecin 2003.
Working for a safer railway Safety Culture Bulletin 2002 No. 1.
Wroczyski R., Pilch T., Metodologia pedagogiki spoecznej, Wyd. Akademickie AK, Warszawa
1995.
Wypadki przy pracy w I proczu 2010 r., Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa 2010.
Wytyczne do systemw zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy, ILOOSH 2001, CIOP,
Warszawa 2001.
Zacharek W., Obowizki pracodawcy w zakresie pomiarw i bada szkodliwych czynnikw
w pracy, Zacharek Dom Wydawniczy, Warszawa 2009.
Zbiegie-Macig L., Kultura w organizacji. Identyfikacja kultur znanych firm, PWN, Warszawa
1999.
Zohar D., Safety climate in industrial organizations: theoretical and applied implications Journal of Applied Psychology 1980 Vol. 65, No 1.

177

STRESZCZENIE

Problematyka bezpieczestwa i higieny pracy (bhp) nie naley do najwaniejszych

obszarw badawczych dotyczcych zarzdzania. Zaledwie 1% realizowanych bada
jest zwizanych z t tematyk. Statystyki s bardzo niekorzystne, zwaszcza w aspekcie
wysokich spoecznych i finansowych kosztw zwizanych z bhp. Analizy ekonomiczne
dotyczce warunkw pracy i ich skutkw prowadzone s od lat. Cakowite koszty
zwizane z niewaciwymi warunkami pracy w krajach Unii Europejskiej szacuje si na
2,8% PKB.
Wrd priorytetw badawczych z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy w UE-25
znalazy si badania dotyczce ksztatowania kultury bezpieczestwa i higieny pracy
poprzez wprowadzanie zarzdzania bhp, wzmocnienie roli spoecznej odpowiedzialnoci biznesu oraz rozpowszechnianie odkry nauki oraz przykadw dobrej praktyki .
Gwnym celem opracowania jest usystematyzowanie terminw dotyczcych pojcia kultura bezpieczestwa, narzdzi ksztatowania kultury bezpieczestwa oraz
metod pomiaru poziomu kultury bezpieczestwa w organizacji.
Ksika przeznaczona jest dla pracodawcw, przedstawicieli sub bhp oraz
wszystkich zainteresowanych problematyk ksztatowania kultury bezpieczestwa
i higieny pracy na poziomie organizacyjnym. Poznanie narzdzi ksztatowania waciwej kultury bhp i jej pomiaru stanowi istotny element w procesie cigego doskonalenia organizacji. Podrcznik moe by wykorzystywany w procesie ksztacenia na studiach pierwszego stopnia na kierunku bezpieczestwo i higiena pracy praz na studiach
podyplomowych dotyczcych tej tematyki.

178

SUMMARY
SHAPING OCCUPATIONAL AND SAFETY CULTURE
ON ORGANIZATIONAL LEVEL

The idea of occupational health and safety continues to remain on the sidelines of
research on management. In reality, only 1% of the research being carried out is associated with the issues of occupational health and safety. The aforementioned statistical data is very unfavorable, especially in view of the high social and financial costs
associated with occupational health and safety, costs of accidents at work. Economic
analyses associated with inappropriate work conditions and their effects have been
carried out for years. In the European Union, the total costs of unsuitable work conditions are estimated at 2,8% of the Gross Domestic Product (GDP).
Among research priorities in the area of occupational health and safety in European Union countries is research on developing the safety culture by implementing
occupational health and safety management systems, strengthening the role of social
responsibility of business and dispersing scientific discoveries and examples of good
practices.
Main goal of the book is to order terms and definitions on safety culture, instrument and tools of shaping safety culture and methods of measurement of safety culture level.
Book is intended to employers, workers, safety officers and people interested in
occupational and safety issues. It can be useful for students studying safety management.

179

WYKAZ TABEL

Tabela 1.1. Rola kierownictwa i warunki istnienia kultury bezpieczestwa w organizacji . .

Tabela 1.2. Dziaania ksztatujce kultur bezpieczestwa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 1.3. Krytyczna lista zachowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 1.4. rodki motywujce pracownikw do wykonywania pracy w podany sposb .
Tabela 2.1. Lista kontrolna zagroe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 2.2. Lista kontrolna Podstawowa dotyczca oceny warunkw rodowiska pracy .
Tabela 2.3. Rejestr czynnikw szkodliwych wystpujcych na stanowisku pracy
oraz karta bada i pomiarw czynnikw szkodliwych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 2.4. Definicje klimatu bezpieczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 2.5. Wskaniki oceny strategii bezpieczestwa pracy w organizacji . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 2.6. Czynniki oceny poziomu kultury bezpieczestwa i higieny pracy . . . . . . . . . . . . .
Tabela 2.7. Metodologia Badania Platformy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 2.8. Ukad budowy kwestionariusza w ramach Badania Kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.1. Porwnanie wymaga ILO OSH i OHSAS 18001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.2. Przykady krajowych norm okrelajcych wymagania
dla systemu zarzdzania bhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.3. Przegld definicji ryzyka zawodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.4. Wiedza w procesie rozwizywania problemw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.5. Rnice pomidzy kontrol i audytem w obszarze bhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.6. Klasyfikacja czynnikw wpywajcych na decyzje
o wdroeniu systemu zarzdzania bhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.7. Ocena funkcjonowania elementw systemu zarzdzania bhp . . . . . . . . . . . . . . . .
Tabela 3.8. Ocena elementw kultury bezpieczestwa w organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

180

20
31
48
49
72
74
77
82
102
103
107
115
122
124
143
148
149
155
166
168

WYKAZ RYSUNKW

Rysunek 1. Cechy odzwierciedlajce poziom kultury bezpieczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8
Rysunek 1.1. Piramida kultury organizacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Rysunek 1.2. Czynniki wpywajce na kultur organizacyjn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Rysunek 1.3. Czynniki wpywajce na kultur organizacyjn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Rysunek 1.4. Uniwersalne ujcie kultury bezpieczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Rysunek 1.5. Podstawowe aspekty kultury bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwie . . . . 22
Rysunek 1.6. Ksztatowanie kultury bezpieczestwa pracy przez przywdcw . . . . . . . . . . . . 23
Rysunek 1.7. Warunki skutecznego ksztatowania kultury bezpieczestwa pracy . . . . . . . . 24
Rysunek 1.8. Formua motywacji do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Rysunek 1.9. Model ksztatowania kultury bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwie . . . . 30
Rysunek 1.10. Zaleno bezpieczestwa i higieny pracy od warunkw pracy . . . . . . . . . . . . 32
Rysunek 1.11. Model wpywu kultury bhp na czsto wypadkw i chorb zawodowych . . 34
Rysunek 1.12. Przyczyny wypadkw przy pracy w I proczu 2010 roku [%] . . . . . . . . . . . . . . . 36
Rysunek 1.13. Schemat wpywu czynnikw indywidualnych i rodowiskowych
na zachowania bezpieczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Rysunek 1.14. Poszkodowani w wypadkach przy pracy w I proczu 2010 roku
wedug stau pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Rysunek 1.15. Wpyw dowiadczenia w pracy na poziom zachowa bezpiecznych
za porednictwem kultury bezpieczestwa w miejscu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Rysunek 1.16. Poziom kultury bezpieczestwa w rnych grupach wiekowych . . . . . . . . . . . 40
Rysunek 1.17. Czsto stosowania kar i nagrd wedug opinii ankietowanych . . . . . . . . . . 49
Rysunek 1.18. Opinie modych pracownikw na temat przygotowania do pracy
w trakcie edukacji szkolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Rysunek 2.1. Sekwencja dziaa dotyczcych bezpieczestwa i higieny pracy
w przedsibiorstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Rysunek 2.2. Wybrane narzdzia badania poziomu bezpieczestwa
w przedsibiorstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Rysunek 2.3. rodowisko pracy czowieka w kontekcie kultury bezpieczestwa . . . . . . . . . 70
Rysunek 2.4. Graficzne ujcie definicji audytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Rysunek 2.5. Kultura bezpieczestwa a klimat bezpieczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Rysunek 2.6. Model bezpieczestwa wedug D. Coopera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Rysunek 2.7. Zwizek pomidzy badaniem, informacj i decyzj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Rysunek 2.8. Zakres poruszanej w badaniu tematyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Rysunek 2.9. Etapy procesu przeprowadzania bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Rysunek 2.10. Klasyfikacja metod obserwacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Rysunek 2.11. Siatka Kultury Bezpieczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

181

Rysunek 2.12. Platforma Kultury BHP ukad wsprzdnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rysunek 2.13. Macierz Platformy Kultury BHP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek 3.1. Cykl Deminga uzupeniony przez K. Ishikaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek 3.2. Proces zmian podejcia do zagadnie bhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek 3.3. Model systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek 3.4. Model systemu zarzdzania bhp przyjty w wytycznych MOP . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek 3.5. Hierarchia planw oglnych i szczegowych w zakresie zarzdzania
bezpieczestwem i higien pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek 3.6. Kategorie niezgodnoci w systemach szkole bhp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek 3.7. Przesanki wdraania a uzyskiwane korzyci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek 3.8. Klasyfikacja korzyci zintegrowanego systemu zarzdzania . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek 3.9. Rozkad cechy dojrzao systemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek 3.10. Rozkad cechy oglna ocena kultury bezpieczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rysunek 3.11. Wykres rozrzutu dwch zmiennych: dojrzaoci
i kultury bezpieczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

182

116
117
122
126
127
128
133
136
154
159
167
169
170