I.

Zielinko

Iwona Zielinko

Tajemnica dziennikarska w prawie prasowym

Streszczenie
Artyku porusza problematyk tajemnicy dziennikarskiej, uregulowanej
w ustawie Prawo prasowe, w ujciu teoretycznym i praktycznym. Autorka
szeroko omawia definicj tajemnicy dziennikarskiej w tej ustawie, poruszajc
rozmaite aspekty tej kwestii i wtpliwoci zwizane z wymogami zachowania
tajemnicy dziennikarskiej. W celach prawno-porwnawczych przedstawia
regulacje tego problemu obowizujce w Wielkiej Brytanii, co jest uzasadnione z jednej strony faktem wysokiej oceny niezalenoci brytyjskich mediw, z drugiej odrbnoci systemu brytyjskiego na tle reszty Europy.
Autorka zajmuje si take zagadnieniem tzw. anonimatu i gwarancji tej instytucji, z czym wie si rwnie poruszony nastpnie problem ochrony rde
informacji. W podsumowaniu wyraa ocen o potrzebie zastpienia prawa
prasowego now regulacj i formuuje niektre postulaty, dotyczce ksztatu
tej regulacji. Dotyczy to szczeglnoci zdefiniowania niektrych poj, jak:
dziennikarz, redakcja, redaktor, materia prasowy.
Prawne aspekty funkcjonowania prasy i wolnoci wypowiedzi w ogle
stanowi we wspczesnym spoeczestwie bardzo doniose zagadnienia.
Dziaalno rodkw masowego komunikowania w istotnej mierze rzutuje na
jako ycia demokratycznego spoeczestwa. Do zada prawa naley
optymalne uregulowanie relacji na linii pastwospoeczestwoobywatel.
Aktualnie na amach prasy, w rodowisku politykw, a take w literaturze
przedmiotu oraz w orzecznictwie sdowym toczy si oywiony dyskurs powicony okreleniu gwarancji wolnoci wypowiedzi z jednej strony, a z drugiej strony okreleniu niezbdnych ogranicze tej wolnoci oraz rygorw
prawnych, ktrym winni sprosta dziennikarze. Rzecznik Praw Obywatelskich, Janusz Kochanowski, zauway, e w Polsce moe pojawi si zarwno zagroenie wolnoci sowa, jak i jego naduycie. Wskaza, e s to
dwie ekstremalne strony tego samego zagadnienia1. Jeli bdziemy chcieli
ukrci naduywanie wolnoci sowa, musimy pamita, e istnieje bardzo
cienka granica, za ktr pojawiaj si ju zagroenia dla tej wolnoci.
Europejski Trybuna Praw Czowieka w Strasburgu susznie wskazuje, e
prasa odgrywa zasadnicz rol w spoeczestwie demokratycznym. Prasa
1

Rzeczpospolita z dnia 10 lipca 2007 r., nr 159/06, s. C4.

148

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

Tajemnica dziennikarska w prawie prasowym

urzeczywistniajca wolno wypowiedzi jest staym i niezbdnym elementem

demokratycznego pastwa. Z tej racji media zostay wyposaone w szereg
prerogatyw, gwarancji prawnych i przywilejw. Faktyczny i prawny wpyw
dziennikarzy na rzeczywisto jest wielki, co powoduje, e okrela si ich
jako czwart wadz.
Wikszo badaczy zdaje sobie jednak spraw z koniecznoci ujcia
dziennikarstwa w takie ramy, ktre pozwol innym podmiotom ycia spoecznego na zasadzie partnerskiej i rwnoprawnej prezentowa swoje racje
i broni swojego interesu w obliczu dziaa prasy.
Powszechna dostpno prasy i organizacja sterowania pras stworzyy
potrzeb nowych regulacji prawnych w tym wzgldzie. Pojawia si swoista
moda na prawo prasowe, gdy ksztatowane t drog stosunki prawne
sprzyjay ochronie wartoci oglniejszych, w tym bezporednio dbr osobistych obywateli.
Prawo prasowe to zesp przepisw, konkretyzujcych konstytucyjne
pojmowanie wolnoci sowa i druku oraz regulujcych funkcjonowanie obywatelskiego prawa do informacji. W tym ujciu identyfikujemy funkcje spoeczne prawa prasowego z realizacj dwch, zblionych do siebie, praw
obywatelskich z prawem do wolnoci sowa i prawem do informacji. Prawo
prasowe okrela nieprzekraczalne granice wolnoci sowa i druku oraz zasady prawne funkcjonowania prasy i status dziennikarza. Podstawowe cele
prawa prasowego wynikaj z przedmiotu regulacji tego prawa. Wynikaj one
z filozoficznych i socjologicznych pogldw na wolno sowa i prawo do
informacji. S one nastpujce:
1) wyrazi przez instytucje prawne konstytucyjne pojmowanie wolnoci sowa i druku, nieprzekraczalne granice tej wolnoci;
2) stworzy warunki prawne i gwarancje prawne realizacji prawa czowieka
do wszechstronnej i rzetelnej informacji;
3) utrwali prawnie pozycj zawodu dziennikarza i ukierunkowa spoecznopolityczne funkcje tego zawodu2.

Definicja tajemnicy dziennikarskiej z art. 15 prawa prasowego

Art. 15 ustawy Prawo prasowe z dnia 26 stycznia 1984 r.3 w sposb
generalny normuje tajemnic zawodow dziennikarza. Tajemnic dziennikarsk objte s zarwno informacje odnoszce si do konkretnych osb,
jak i dane, ktre nie dotycz bezporednio osb, ale ktrych ujawnienie mogoby te osoby wskaza; przy czym jednakowo chroniona jest informacja
2
3

J. B a f i a, Prawo o wolnoci sowa, Warszawa 1988, s. 7273.

Na potrzeby niniejszej pracy bd posugiwa si skrtem: pr.pr. na okrelenie przedmiotowej ustawy; Dz. U. z 1984 r., Nr 5, poz. 24 z pn. zm.

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

149

I. Zielinko

uzyskana w drodze stara i zabiegw dziennikarza, jak i taka, ktr powierzono mu z inicjatywy innej osoby. Po wejciu w ycie tej ustawy dominujcy
w doktrynie sta si pogld, e tajemnica dziennikarska jest tajemnic zawodow, zwizan z wykonywaniem zawodu lub funkcji. Stanowi j wiadomoci, ktre zostay uzyskane przez dziennikarza w zwizku z wykonywanym
zawodem lub penion funkcj. W doktrynie podkrela si, e tajemnica
dziennikarska ma na celu: (1) zapewnienie anonimowoci, (2) ochron rde informacji dziennikarskiej, (3) zapobieganie naruszeniom prawem chronionych interesw osb trzecich4. Naley zgodzi si z B. Michalskim, ktry
zasad tajemnicy dziennikarskiej interpretuje w ten sposb, e jest ona nie
tyle przywilejem dziennikarza, co uprawnieniem spoeczestwa, realizowanym przez pras za porednictwem dziennikarza5. Tajemnica dziennikarska
jest prawn gwarancj zaufania i intymnoci w stosunkach prasowych, midzy dziennikarzem a autorem materiau prasowego6.
Zgodnie z art. 15 ust. 1 pr.pr., autorowi materiau prasowego przysuguje
prawo zachowania w tajemnicy swego nazwiska (tzw. prawo do anonimatu).
Jednoczenie na dziennikarzy zosta naoony obowizek nieujawniania
wszelkich danych, na podstawie ktrych moliwa byaby identyfikacja autora
materiau prasowego, listu do redakcji lub innego materiau o tym charakterze, jak rwnie identyfikacja innych osb, udzielajcych informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeeli osoby te zastrzegy
nieujawnianie powyszych danych (art. 15 ust. 2 pkt 1 pr.pr.). Poza tym
dziennikarz ma obowizek zachowania w tajemnicy wszelkich informacji,
ktrych ujawnienie mogoby narusza chronione prawem interesy osb trzecich (art. 15 ust. 2 pkt 2 pr.pr.).
W wietle art. 15 ust. 3 pr.pr. obowizek, o ktrym mowa w art. 15 ust. 2
pr.pr., dotyczy rwnie innych osb zatrudnionych w redakcjach, wydawnictwach prasowych i innych prasowych jednostkach organizacyjnych. Wobec
tego tajemnica ta wie nie tylko dziennikarza, a tym bardziej redaktora naczelnego, lecz take wszystkie osoby zatrudnione w redakcji, niezalenie od
stanowiska i charakteru zatrudnienia. Tajemnic dziennikarsk moe naruszy ujawniajc dane osobowe autora materiau prasowego, ktry zastrzeg sobie anonimowo zarwno sekretarka, jak i telefonistka czy goniec. Pracownicy niebdcy dziennikarzami, wykonujc czynnoci techniczne: czc rozmowy telefoniczne, przepisujc teksty na maszynie, otwierajc
listy itd. mog sta si depozytariuszami tajemnicy dziennikarskiej, co oznacza, e odnosz si do nich te same obowizki, jakie w tym zakresie ustawodawca naoy na dziennikarzy, ale rwnie te same prawa. Depozytariu4

J. S o b c z a k, Prawo prasowe, Warszawa 2000, s. 313315.

Dyskusja redakcyjna o Prawie prasowym Zamach na tajemnic, Prasa Polska 1988, nr 2,
s. 45.
6
J. B a f i a, Dziennikarska tajemnica zawodowa, Prasa Polska 1988, nr 2, s. 8.
5

150

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

Tajemnica dziennikarska w prawie prasowym

szami tajemnicy dziennikarskiej mog w pewnych sytuacjach okaza si jednostki poczty i telekomunikacji oraz tzw. operatorzy sieci telefonicznych7. Szeroki zakres podmiotowy tajemnicy dziennikarskiej uzasadnia posugiwanie si
przez cz doktryny niezbyt cisym terminem tajemnicy redakcyjnej8.
Dziennikarz jest zwolniony od zachowania tajemnicy zawodowej, o ktrej
mowa w art. 15 ust. 2 pr.pr., w razie gdy informacja, materia prasowy, list do
redakcji lub inny materia o tym charakterze dotyczy przestpstwa okrelonego w art. 240 Kodeksu karnego albo autor lub osoba przekazujca taki
materia wycznie do wiadomoci dziennikarza wyrazi zgod na ujawnienie
jej nazwiska lub materiau (art. 16 ust. 1 pr.pr.). Zwolnienie, o ktrym mowa
w ust. 1, dotyczy rwnie innych osb zatrudnionych w redakcjach, wydawnictwach prasowych i innych prasowych jednostkach organizacyjnych
(art. 16 ust. 2 pr.pr.). Redaktor naczelny powinien by w niezbdnych granicach poinformowany o sprawach zwizanych z tajemnic zawodow dziennikarza; powierzon mu informacj albo inny materia moe ujawni jedynie
w wypadkach okrelonych w ust. 1 (art. 16 ust. 3 pr.pr.).
Zwolnienie dziennikarza od obowizku zachowania w tajemnicy danych
umoliwiajcych identyfikacj autora materiau prasowego, listu do redakcji
lub innego materiau o tym charakterze, jak rwnie osb udzielajcych informacji, moliwe jest tylko wwczas, gdy informacja dotyczy przestpstwa,
o ktrym mowa w art. 240 k.k. W odniesieniu do tych przestpstw wyczona
jest ochrona tajemnicy dziennikarskiej zarwno od strony rda informacji,
jak i autora anonimatu. Ratio legis tego rozwizania sprowadza si do tego,
aby przy najciszych przestpstwach uzyska ze strony dziennikarza pene
dane (pod warunkiem spenienia wymogw z art. 180 2 k.p.k.). Ucilajc
daleki od precyzji tekst art. 16 pr.pr., wypada zauway, e dziennikarz
zwolniony jest od obowizku zachowania tajemnicy wwczas, gdy powemie
na podstawie listu do redakcji lub jakiegokolwiek materiau o charakterze
prasowym wiadomo o karalnym przygotowaniu albo usiowaniu lub dokonaniu przestpstw okrelonych w artykuach: 118, 127, 128, 130, 134,
140, 148, 163, 166, 252 k.k. Z chwil powzicia przez dziennikarza wiarygodnych wiadomoci o ww. przestpstwach, ma on obowizek zawiadomienia o nich organw powoanych do cigania (policji, prokuratury).
Tajemnica zawodowa dziennikarza nie zwalnia go od obowizku okrelonego w art. 240 k.k. z tego powodu, e art. 16 ust. 1 pr.pr. wyranie wskazuje,
i dziennikarz zwolniony jest od zachowania tajemnicy zawodowej, gdy powzi informacj, ktra dotyczy przestpstwa okrelonego w art. 240 1 k.k.
Warto zwrci uwag, i ustawodawca nie okreli sposobu zawiadomienia
organw cigania. W zwizku z tym naley przyj, i kady skuteczny spo7
8

J. S o b c z a k, Tajemnica dziennikarska, Studia Medioznawcze 2005, nr 1, s. 2325.

J. S o b c z a k, Prawo prasowe, Warszawa 2000, s. 314.

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

151

I. Zielinko

sb zawiadomienia organw cigania jest spenieniem naoonych obowizkw. W doktrynie przyjmuje si, e take anonimowe zawiadomienie czyni
zado obowizkowi z art. 240 1 k.k. Wtpliwoci moe budzi sformuowanie wiarygodna wiadomo. Wiarygodny oznacza to samo, co zasugujcy
na zaufanie, pewny, niekwestionowany. Wobec tego wiadomo musi by
wiarygodna zarwno z subiektywnego, jak i z obiektywnego punktu widzenia.
Musz istnie przesanki wskazujce na fakt, e przestpstwo zaistniao albo
moe zaistnie, a ponadto dziennikarz powinien mie przekonanie, e przestpstwo zostao popenione. Wiarygodna wiadomo to niekoniecznie ta,
ktra jest bezwzgldnie prawdziwa, lecz wiadomo, ktrej tre wskazuje na
to, e jest ona prawdziwa. W doktrynie przyjmuje si, e wiarygodna wiadomo to wiadomo, w ktr uwierzyby kady rozsdnie mylcy czowiek.
Po powziciu wiarygodnej informacji o czynach wymienionych w art. 240
1 k.k. dziennikarz powinien zawiadomi organ cigania niezwocznie,
a wic natychmiast po powziciu informacji. Wystpek z art. 240 1 k.k.
zagroony jest kar pozbawienia wolnoci od miesica do trzech lat. Wyczenie przestpczoci czynu nastpuje wtedy, gdy osoba posiadajca wiadomo, o ktrej mowa w art. 240 1 k.k. (dziennikarz), nie dopenia obowizku doniesienia, majc dostateczne podstawy ku temu, aby przypuszcza, e organ powoany do cigania wie o przygotowywanym, usiowanym
lub dokonanym przestpstwie, a take wtedy, gdy zapobiega ona popenieniu przygotowywanego lub usiowanego przestpstwa. Zwolnieniem od zachowania tajemnicy dziennikarskiej, zwanej niekiedy redakcyjn, w okolicznociach, o jakich mowa w art. 16 ust. 2 pr.pr., objci s rwnie pracownicy
redakcji, wydawnictw prasowych oraz innych prasowych jednostek organizacyjnych, nie bdcy dziennikarzami9.
Na tle art. 16 ust. 1 pr.pr. in fine mog powsta wtpliwoci co do treci
terminu osoba przekazujca. Zdaniem J. Sobczaka pod pojciem osoby
przekazujcej materia naley rozumie taki podmiot, ktry wprawdzie sam
materiau prasowego nie stworzy, ale uzyska go, a nastpnie powierzy
dziennikarzowi. Naley podzieli ten pogld jako odpowiadajcy wykadni
jzykowej terminu osoba przekazujca. Wedug Sownika jzyka polskiego
sowo przekazywa oznacza 1. powierzy komu co; 2. powtrzy komu
jak informacj, czyje polecenie, sowa itp.; 3. wysa jaki bodziec, sygna, impuls od jakiego urzdzenia, narzdu itp.10. Osoba przekazujca
materia prasowy nie jest autorem, lecz moe mie interes w jego opublikowaniu.
Warto podkreli, e z mocy art. 16 ust. 1 pr.pr. dziennikarz podobnie
jak kada osoba posiadajca wiedz o okolicznociach wymienionych w art.
9
10

J. S o b c z a k, Prawo prasowe, Warszawa 2000, s. 323325.

http://www.sjp.pwn.pl/lista.php?co=przekazywa%E6.

152

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

Tajemnica dziennikarska w prawie prasowym

16 pr.pr. jest obowizany do zoenia zezna w razie wezwania go w charakterze wiadka. W odniesieniu do tej materii nie moe by mowy o prawie
odmowy zezna przez dziennikarza czy o zwolnieniu go z obowizku zachowania tajemnicy dziennikarskiej11.
Od tajemnicy zawodowej dziennikarza naley odrni tajemnic wydawnicz, wynikajca z faktu, i wydawnictwo oraz redakcja s jednostkami prowadzcymi swoist dziaalno gospodarcz. Na stray tajemnicy wydawniczej stoj przepisy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Tajemnica wydawnicza nie jest chroniona dyspozycj art. 15 i 16 pr.pr. Obejmuje ona m.in. informacje o skadzie redakcji (nazwisko redaktora naczelnego musi by podane
do publicznej wiadomoci, za zwyczajowo w treci impresum wskazuje si
kierownikw dziaw, a czsto nawet wszystkich pracownikw i wsppracownikw), formach zatrudnienia, zasadach organizacyjnych pisma, sposobie
finansowania, kapitale, wacicielach, o udziale podmiotw zagranicznych itd.
Od rozumianej w ten sposb tajemnicy wydawniczej zwolni moe osoby zatrudnione w redakcji w trybie art. 180 k.p.k. zarwno sd, jak i prokurator.
Dziennikarz powinien poinformowa redaktora naczelnego o sprawach
zwizanych z tajemnic zawodow w niezbdnych granicach. Jednak redaktor naczelny rwnie posiada obowizek zachowania takiej tajemnicy,
a powierzon mu informacj albo inny materia moe ujawni jedynie
w przypadkach wskazanych w art. 16 ust. 1 pr.pr. (art. 240 k.k.). Z faktu, i
redaktor naczelny powinien by poinformowany w niezbdnych granicach
o sprawach zwizanych z tajemnic zawodow dziennikarza, nie mona
wywodzi, e ma on lub powinien mie wyczerpujc orientacj co do
wszelkich sytuacji, wchodzcych w zakres tajemnicy dziennikarskiej kierowanej przez siebie redakcji. Przepis art. 16 ust. 3 pr.pr. tworzy tzw. norm
niedoskona, gdy nakada na dziennikarza obowizek informowania redaktora naczelnego w niezbdnych granicach o sprawach zwizanych
z tajemnic zawodow, ale nie przewiduje sankcji w przypadku, gdyby dziennikarz nie wywiza si z tego obowizku. Sformuowanie w niezbdnych granicach wydaje si nader nieostre i pozwala na swobodne eby nie napisa:
dowolne interpretacje. Rozlego tych granic bdzie okrela sam dziennikarz, ktremu pozostawiono rwnie interpretacj pojcia niezbdnoci.
Dokonujc wykadni art. 16 ust. 3 pr.pr., w doktrynie wskazano, i sformuowanie pozwalajce redaktorowi naczelnemu na ujawnienie powierzonej mu
informacji albo innego materiau jedynie w przypadkach okrelonych w art.
16 ust. 1 pr.pr. nie moe by rozumiane jako sformuowanie oznaczajce
(a contrario) bezwzgldny zakaz dowodowy, odnoszcy si do wszystkich
innych sytuacji. Sowo jedynie zawarte w art. 16 ust. 3 pr.pr. naley zdaniem judykatury uzna po prostu za dalsze ograniczenie (adresowane do
11

J. S o b c z a k, Prawo prasowe, Warszawa 2000, s. 26.

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

153

I. Zielinko

redaktora naczelnego) moliwoci ujawnienia powierzonej mu tajemnicy

dziennikarskiej (z tym, e na inny uytek ni w postpowaniu karnym)12.
Zdaniem judykatury, zakres tajemnicy zawodowej redaktora naczelnego nie
rni si od zakresu tajemnicy zawodowej dziennikarza niepenicego takiej
funkcji. Wobec tego redaktor naczelny moe by zwolniony przez sd od
obowizku zachowania tajemnicy dziennikarskiej w warunkach, ktre precyzuje art. 180 k.p.k. Ponadto w judykaturze susznie wskazywano, e o takim
rozumieniu sowa jedynie na gruncie art. 16 ust. 3 pr.pr. przekonuje argument,
e byoby nielogiczne zaoenie, i na osobie wtrnie informowanej spoczywa
obowizek o bardziej bezwzgldnym charakterze i odmiennym, bardziej restrykcyjnym zakresie ni obowizek spoczywajcy na dziennikarzu bezporednio stykajcym si z materiaem prasowym lub z osob informatora13.
Regulacje zawarte w ustawie Prawo prasowe, dotyczce tajemnicy
dziennikarskiej, s dalekie od precyzji. W art. 16 ust. 1 pr.pr. znajduje si
zapis, i dziennikarz jest zwolniony od zachowania tajemnicy zawodowej,
gdy informacja, materia prasowy, list do redakcji lub inny materia o tym
charakterze dotyczy przestpstwa okrelonego w art. 254 k.k. Jest to przykad niedbalstwa legislacyjnego, gdy w rzeczywistoci chodzi o art. 240 k.k.
(art. 254 d. k.k.). Poza tym, jak wskazywaam powyej, przepis nie precyzuje, w jakim czasie od uzyskania informacji o popenieniu przestpstwa z art.
240 k.k. i w jakiej formie dziennikarz powinien powiadomi organy cigania.
Normy dotyczce tajemnicy dziennikarskiej w obowizujcym ksztacie
nie zawieraj zapisu, i ochrona tajemnicy zawodowej dziennikarza obejmuje take wszelkie materialne noniki informacji, utrwalonej przez dziennikarza, ktry byby bardzo podany. Zapobiegaby bowiem moliwoci naruszenia tajemnicy dziennikarskiej przez nieostrone zachowanie dziennikarza, wyraajce si np. niestosowaniu odpowiedniego oprogramowania
komputerowego. Obowizujca ustawa Prawo prasowe jest wanym pomostem, podkrelajcym historyczn czno PRL-u z Trzeci Rzeczypospolit, ale wymaga dostosowania do wspczesnych realiw (powstaa pod
rzdami Konstytucji z 1952 r.).

Regulacje prawne dotyczce prasy w prawie Wielkiej Brytanii

W celu prawnoporwnawczym odwoam si do uregulowania tajemnicy
dziennikarskiej i wolnoci prasy w prawie Wielkiej Brytanii. Synna niezaleno brytyjskich mediw jest najczciej wizana i utosamiana z wolnoci
prasy. Prasa brytyjska jest uwaana za dokadn, bezstronn i obiektywn.
12
13

J. S o b c z a k, Tajemnica dziennikarska, Studia Medioznawcze 2005, nr 1 (20), s. 2526.

Uzasadnienie uchway siedmiu sdziw Sdu Najwyszego z dnia 19 stycznia 1995 r., I KZP
15/94, OSNKW 1995, nr 12, poz. 1.

154

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

Tajemnica dziennikarska w prawie prasowym

Obecnie funkcjonujcy w Wielkiej Brytanii system regulacji prasowych

zacz si ksztatowa po drugiej wojnie wiatowej. Wtedy to, w 1947 r., powstaa Royal Commission on the Press, zajmujca si sprawami prasy, ktra
ju dwa lata pniej doprowadzia do powstania General Council of the
Press. General Council of the Press nie tylko nie cieszy si akceptacj, ale
wrcz poddawany by do ostrej krytyce, w wyniku czego doszo do jego
zreformowania i ustanowienia The Press Council.
Media, a zwaszcza prasa w Wielkiej Brytanii, nie s objte kontrol
szczegowych, odnoszcych si jedynie do dziaalnoci dziennikarskiej,
aktw prawnych. Ustawodawstwo brytyjskie nie zgromadzio take w jednym
akcie zasad odnoszcych si cznie zarwno do prasy, jak i radia oraz telewizji. Zasady funkcjonowania mediw wyznaczane s na podstawie rnych przepisw. Prasa drukowana nie jest obwarowana wymogami w zakresie prowadzenia dziaalnoci koncesjonowanej, a o istnieniu tytuw prasowych decyduj wycznie prawa wolnego rynku. Dziaalno prasy regulowana jest przez przepisy prawne, ktre wyznaczaj zasady uczciwej konkurencji. Podstawowe znaczenie maj tutaj dwie ustawy: Fair Trading Act
(1973 r.) oraz Competition Act (1980 r.), dajce szerokie uprawnienia w zakresie czuwania nad prawidowoci funkcjonowania mechanizmu przemysu i handlu, co realizowane jest za pomoc Urzdu do spraw Handlu (Office
of fair trading), Komisji do spraw Fuzji i Monopoli (The Monopolies and Mergers Commission), a take Sekretarza Stanu do spraw Przemysu i Handlu
(The Secretary of State for Trade and Industry)14.
Wolno prasy jest w Wielkiej Brytanii cile zwizana z wolnoci sowa
i, pomimo braku konkretnych regulacji w tym zakresie, pojcie wolnoci prasy sprecyzowane zostao w wydanym w 1977 r. owiadczeniu czonkw
Third Royal Commision on the Press, ktrzy stwierdzili: Definiujemy wolno prasy jako taki stopie swobody, jaki jest niezbdny dla umoliwienia
wacicielom tytuw, wydawcom i dziennikarzom dziaania w interesie publicznym, poprzez publikacj faktw i opinii, bez ktrych demokratyczny
elektorat nie mgby formuowa odpowiedzialnych sdw15.
Aby media brytyjskie nie byy pozostawione same sobie i nie dziaay wedug wasnego uznania oraz bez nadzoru, w Zjednoczonym Krlestwie powstaa instytucja tak zwanej samoregulacji prasy. Organizacja pod nazw
Press Complaints Commision16 (PCC), czyli Komisja Skarg Prasowych, ma
za zadanie sprawowa nadzr nad tym, by rodki przekazu same dbay
o etyk swojej dziaalnoci bez uprzedniej ingerencji, na przykad ze strony
rzdowej. PCC jest niezalenym ciaem, zajmujcym si rozpatrywaniem
skarg publicznych w zakresie dziaa prasy. W celu ograniczenia narusze
14
15
16

C. C o u r t n e y, D. N e w e l l, S. R a s a i a h, The Law of Journalism, Londyn 1995, s. 24.

G. R o b e r t s o n, A. N i c o l, Media Law, Londyn 1992, s. 1.
http://www.pcc.org.uk; data pobrania 10 wrzenia 2007 r.

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

155

I. Zielinko

dokonywanych przez pras, a take swego rodzaju zdyscyplinowania rodkw przekazu, zosta wprowadzony Editors Code of Practise, czyli skodyfikowane zasady postpowania dla rodkw masowego przekazu. Zadaniem
tego swoistego Kodeksu jest ochrona praw zarwno jednostki, jak i publicznych organw, oraz zagwarantowanie im prawa do zdobywania informacji.
Cae rodowisko mediw brytyjskich jest zobowizane do przestrzegania
zasad zawartych w Kodeksie. Gwnym celem takiej kodyfikacji jest ochrona
przed ujawnianiem informacji mylcych, nieprawdziwych, prowadzcych
w sposb umylny do niejednoznacznych interpretacji. Kodeks przyznaje
prasie prawo do stronniczoci, niemniej jednak nakazuje jej jednoczenie
rozgraniczenie komentarza od stwierdzenia faktu oczywistego.
W 1981 r. przyjto Contempt of Court Act, ktry stanowi podstaw roszcze z tytuu naruszenia tajemnicy dziennikarskiej. Ustawa wymienia tylko
trzy sytuacje, w ktrych nastpuje naruszenie tajemnicy dziennikarskiej
i zwizane s one z: (1) interesem sprawiedliwoci, (2) bezpieczestwem
narodowym, (3) zapobieganiem przestpczoci.
Contempt of Court Act zawiera jednoznaczn i zarazem jedyn,
w przypadku powoywania si przez dziennikarzy, gwarancj ochrony tajemnicy rde prasowych poprzez stwierdzenie, i aden sd nie ma prawa
da i nie dopuci si obrazy sdu adna osoba, ktra odmwi ujawnienia rde informacji zawartych w publikacji, za ktr jest odpowiedzialna,
chyba e zostanie ustalone, i ujawnienie rda jest potrzebne, czy to
w interesie sprawiedliwoci, czy narodowego bezpieczestwa, czy te zapobiegania nieporzdkowi publicznemu lub przestpczoci17.
Bardzo specyficznym organem, ktry dziaa w Zjednoczonym Krlestwie
jest Defence, Press and Broadcasting Advisory Committee18, ktry jest ciaem doradczym, zoonym z wyszych rang urzdnikw pastwowych,
przedstawicieli si zbrojnych, instytucji prasowych. Organ ten ma za zadanie
doradza wydawcom oraz nadawcom w kwestiach publikacji informacji tajnych oraz informacji, ktre s wane z punktu widzenia bezpieczestwa
narodowego. Komisja ta wydaje wskazwki, ktre dotycz okrelonych danych oraz tematw uznanych przez rzd za istotne w kwestii bezpieczestwa kraju. Komisja jest organem typowo doradczym, co nie oznacza, i
zgaszanie si do niej w celu uzyskania wskazwek odnonie postpowania
jest obligatoryjne. Przedstawiciele mog zgasza si do Komisji na zasadzie

17
18

G. R o b e r t s o n, A. N i c o l, Media Law, Londyn 1992, s. 409.

13 reprezentantw jest wybieranych przez: BBC, ITV, ITN, Sky Tv, Periodical Publishers
Association (dwch reprezentantw), Newspaper Publishers Association (3 reprezentantw),
Newspaper Society (2 reprezentantw), Press Association, Scottish Daily Newspaper Society. Z wasnej woli swojego reprezentanta nie ma, ani nie bierze udziau w dziaalnoci i pracach tej organizacji Publishers Association; data pobrania 17 wrzenia 2007 r.

156

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

Tajemnica dziennikarska w prawie prasowym

dobrowolnoci, natomiast uwagi, jakie zwrotnie otrzymaj, nie maj adnej

mocy obowizujcej i czsto nie wywouj adnych konsekwencji prawnych.
Celowo odwoaam si do regulacji dotyczcych tajemnicy dziennikarskiej
i wolnoci prasy, obowizujcych w Wielkiej Brytanii. To wanie w Wielkiej
Brytanii i generalnie za Zachodzie odkryto, e wolna, niezalena i silna ekonomicznie prasa jest warunkiem prawa. Wprawdzie czsto utrudnia rzdzenie, ale w rezultacie je umoliwia. Wolna prasa w demokratycznym spoeczestwie powinna by soczewk, w ktrej skupiaj si wszystkie pogldy
i idee19. Dlatego zachodnie pastwa demokratyczne, rozwijajce od stuleci
swj system polityczny, tak wielk wag przywizuj do koncepcji wolnoci
prasy. D rwnie do zapewnienia prasie maksymalnie niezalenego od
pastwa dziaania. Nie moe by wtpliwoci co do faktu, e tam, gdzie istnieje prasa zalena, czy to od rzdu, czy od pastwa, nie ma wiarygodnych
rde informacji, a w konsekwencji szerzy si niedowiarstwo i zabobon polityczny20. Media musz bezporednio suy demokracji, umoliwia uczestnictwo w niej, by miejscem jej praktykowania.
W opracowaniach zachodnich w odniesieniu do wolnej prasy stosuje si
okrelenie watch dog, czyli psa acuchowego, stojcego na stray demokracji, ktry zaczyna ujada, gdy co lub kto prbuje jej zagrozi. Watch
dog czuwa nad przestrzeganiem demokracji i kontroluje osoby odpowiedzialne za jej funkcjonowanie. Obywatele demokratycznego spoeczestwa
maj prawo zarwno do nieskrpowanego otrzymywania informacji, jak i do
wygaszania swoich sdw i opinii, a wic i do krytyki. W demokracji media
winny by porednikiem midzy rzdzcymi a rzdzonymi, winny umoliwia
i gwarantowa oglny dialog, a w momentach kryzysowych wystpowa
w roli mediatora midzy zwanionymi stronami, a nie podegacza. Rol prasy jest ksztatowanie postaw, opinii i wzorcw zachowa charakterystycznych dla demokracji, bez ktrych trudno mwi o jej funkcjonowaniu. Podzielam zdanie M. Szulczewskiego, e rol prasy winno by take pobudzanie
potrzeb i wskazywanie drg ich zaspokajania, jak rwnie wzbudzanie
w odbiorcy postawy aktywnej, zwizanej z poczuciem wspdziaania. Zgadzam si, e prasa powinna spenia rol nonika tradycji pomostu midzy
dniem wczorajszym a dniem dzisiejszym21.
Powysze wywody odnosz si rwnie do prasy w Trzeciej Rzeczypospolitej, dla ktrej model brytyjski winien by modelem wzorcowym, celem
do jakiego powinnimy zmierza. Nie chodzi o to, aby przeszczepia regulacje brytyjskie na polski grunt, poniewa z pewnoci odniosoby to skutek
odwrotny do zamierzonego. Rzecz w tym, aby stworzy rwnie potn pras, jak w Wielkiej Brytanii, drog ewolucji, przeksztacania obowizujcych
19
20
21

B. B l a d o c h a, Wolno sowa w systemie medialnym Wielkiej Brytanii, Toru 2003, s. 92.

Tame, s. 9293.
M. S z u l c z e w s k i, Polityka informacji, Warszawa 1977, s. 2627.

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

157

I. Zielinko

aktw prawnych i dostosowywania ich do realiw demokratycznego pastwa. Z samej definicji ewolucja jest procesem dugotrwaym, rozcignitym
w czasie. Jednak wydaje si, e w Trzeciej Rzeczypospolitej kraju od kilkanastu lat odchodzcym od komunizmu nie moe by skuteczniejszej
metody zbudowania wolnej, niezalenej prasy.

Prawo do anonimatu i jego gwarancje

Kwestia anonimatu jest jednym z fundamentalnych zagadnie prawa prasowego. Chodzi tu o przysugujce prasie uprawnienie niewymieniania
w tekcie pisma autora publikacji.
Pojcie prasa jest terminem ustawowym, zdefiniowanym w ustawie
Prawo prasowe z dnia 26 stycznia 1984 r. Zgodnie z art. 7 ust. 2 pkt 1 teje
ustawy, prasa oznacza publikacje periodyczne, ktre nie tworz zamknitej,
jednorodnej caoci, ukazujce si nie rzadziej ni raz do roku, opatrzone
staym tytuem albo nazw, numerem biecym i dat, a w szczeglnoci:
dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, stae przekazy teleksowe, biuletyny, programy radiowe i telewizyjne oraz kroniki filmowe; pras s take
wszelkie istniejce i powstajce w wyniku postpu technicznego rodki masowego przekazywania, w tym take rozgonie oraz tele- i radiowzy zakadowe, upowszechniajce publikacje periodyczne za pomoc druku, wizji,
fonii lub innej techniki rozpowszechniania. Prasa obejmuje rwnie zespoy
ludzi i poszczeglne osoby, zajmujce si dziaalnoci dziennikarsk.
Gdy autor publikacji z powodu opublikowanego tekstu moe by naraony na niebezpieczestwo nacisku z zewntrz, nie sposb da od niego
heroizmu. Rygorystyczny wymg ujawnienia nazwiska autora w kadym
artykule prowadziby do zmniejszenia cennych informacji w prasie i zredukowaby liczb krytycznych wystpie na jej amach. W rezultacie aktywno
prasy ulegaby znacznemu zmniejszeniu i przyniosoby to spoeczestwu
wicej szkody ni poytku.
Zgodnie z art. 15 ust. 1 pr.pr., kademu autorowi materiau prasowego,
w tym take dziennikarzowi, przysuguje prawo zachowania w tajemnicy
swego nazwiska. Podkreli przy tym naley, i w wietle art. 7 ust. 2 pkt 4
pr.pr. bezspornym jest zarwno w doktrynie, jak i w judykaturze i materiaem prasowym jest kady opublikowany lub przekazany do opublikowania
w prasie tekst albo obraz o charakterze informacyjnym, publicystycznym,
dokumentalnym lub innym, niezalenie od rodkw przekazu, rodzaju, formy, przeznaczenia czy autorstwa. W orzecznictwie Sdu Najwyszego podkrela si, i listy do redakcji stanowi materia prasowy w rozumieniu art. 7
ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe22 pod wa22

Dz. U. z 1984 r., Nr 5, poz. 24 ze zm.

158

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

Tajemnica dziennikarska w prawie prasowym

runkiem, e przesane zostay do redakcji w celu ich opublikowania. Za publikacje materiaw prasowych odpowiedzialno ponosi redaktor naczelny.
Opublikowanie listu do redakcji poprzedza wic musi wymagane w art. 12
ust. 1 Prawa prasowego szczeglnie staranne i rzetelne sprawdzenie informacji zawartych w licie do redakcji. Zamieszczanie listu do redakcji nie
stanowi cytowania cudzej wypowiedzi, a co za tym idzie nie zwalnia redaktora naczelnego od odpowiedzialnoci23.
Naley zwrci uwag, e rozcignicie przez art. 15 ust. 3 pr.pr. tajemnicy dziennikarskiej na technicznych pracownikw redakcji byo podyktowane chci rzeczywistego zagwarantowania dyskrecji w sprawach, o ktrych
traktuje tre art. 15 ust. 1 i 2 pr.pr. Denie to nie moe mie charakteru
iluzorycznego i nie sposb przekreli go wzgldami organizacyjnymi.
W dzisiejszym wiecie moe si okaza, e wspomniane czynnoci techniczne peni osoby, ktrych w rozumieniu prawa pracy nie sposb zaliczy
do pracownikw redakcji i ktre formalnie rzecz biorc nie s zatrudnione w redakcjach, wydawnictwach prasowych i innych prasowych jednostkach organizacyjnych. Wiadomoci objte tajemnic dziennikarsk mog
by interesujce dla wielu podmiotw, w tym take dla organw cigania,
prokuratury i wymiaru sprawiedliwoci. Nie mogc uzyska objtych tajemnic dziennikarsk informacji co do danych umoliwiajcych identyfikacj autora materiau prasowego, listu do redakcji oraz osb udzielajcych informacji dziennikarzowi, ani nie majc moliwoci zwolnienia dziennikarza od tej
tajemnicy, organy prokuratury i wymiaru sprawiedliwoci mog by kuszone
moliwoci obejcia prawa i uzyskania takowych danych drog poredni.
Niektrzy zdaj si widzie tak sposobno w moliwoci oceny treci
billingw telefonicznych, pozwalajcych na zbadanie krgu rozmwcw
dziennikarza. Jest oczywistym, e po ustaleniu takiego krgu wytypowanie
ewentualnego informatora jest ju tylko kwesti czasu. Opowiadajcy si za
kwesti ujawnienia billingw przechodz do porzdku dziennego nad problemem tajemnicy korespondencji, na ktrej stray stoj m.in. postanowienia
Konstytucji, podnoszc, e billingi nie bd mogy by wykorzystywane
w postpowaniu karnym jako dowody tosamoci informatorw prasy z powodu zakazu dowodowego, sformuowanego w treci art. 180 k.p.k.
W zwizku z tym samo danie jest bezprawne i niedopuszczalne. Na podstawie art. 218 k.p.k. mimo istnienia tajemnicy korespondencji urzdy
i podmioty prowadzce dziaalno w dziedzinie poczty lub dziaalno telekomunikacyjn obowizane s wyda sdowi lub prokuratorowi na danie zawarte w postanowieniu korespondencje i przesyki oraz wykaz pocze telekomunikacyjnych, z uwzgldnieniem czasu ich dokonania i innych
23

Wyrok Sdu Najwyszego Izba Karna z dnia 28 wrzenia 2000 r., V KKN 171/98, OSNKW
2001, nr 34, poz. 31; Biuletyn Sdu Najwyszego 2001, nr 2, s. 14; Radca Prawny 2001,
nr 3, s. 142.

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

159

I. Zielinko

informacji zwizanych z poczeniem, niestanowicych treci rozmowy telefonicznej, jeeli maj znaczenie dla toczcego si postpowania. Naley
podkreli, i dyspozycja art. 218 1 k.p.k. nie uchyla zakazu sformuowanego w art. 180 3 k.p.k. Wobec tego naley podzieli pogld A. Bojaczyka24, e danie od operatora wydania billingw, ktre miaoby prowadzi do
identyfikacji dziennikarskich informatorw, jest prawnie niedopuszczalne25.
W doktrynie wskazuje si na istnienie prawa do anonimatu w znaczeniu
formalnym (prawo zamieszczania materiaw prasowych bez podawania
nazwiska autora) i w znaczeniu materialnym (realne gwarancje, ktre mog
zapewni urzeczywistnienie prawa do anonimatu w znaczeniu formalnym).
J. Sawicki zwrci uwag, i formalnie przyznana autorowi publikacji mono ukrycia tosamoci ma niewielk warto, o ile sd (lub prokurator)
moe wymc od osb odpowiedzialnych za druk czasopisma lub uczestniczcych w procesie jego produkcji ujawnienie imienia i nazwiska oraz wszelkich danych, okrelajcych tosamo autora26.
Na gruncie Prawa prasowego z dnia 26 stycznia 1984 r. materialn gwarancj dla rzeczywistej ochrony tzw. prawa do anonimatu jest tajemnica
dziennikarska, a nawet tajemnica redakcyjna.
W doktrynie wskazuje si, i w sytuacji, gdy opublikowany materia prasowy autorstwa dziennikarza posugujcego si pseudonimem naruszy dobra osobiste osb trzecich, autor tego tekstu nie moe by rwnie wskazany przez redakcj. W takiej sytuacji odpowiedzialno cywiln na zasadach przewidzianych w art. 38 ust. 1 pr.pr. poniesie redaktor naczelny, co
nie wycza odpowiedzialnoci wydawcy. Zgodnie z art. 38 ust. 1 pr.pr., odpowiedzialno cywiln za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem
materiau prasowego ponosz autor, redaktor lub inna osoba, ktrzy spowodowali opublikowanie tego materiau; nie wycza to odpowiedzialnoci wydawcy. Natomiast w zakresie odpowiedzialnoci majtkowej odpowiedzialno tych osb jest solidarna.
Sd Najwyszy uzna, e wzajemna relacja przepisw ustawy z dnia
26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe i przepisw Kodeksu cywilnego, regulujcych ochron dbr osobistych (art. 23 i 24 k.c.) oparta jest na kumulatywnym zbiegu przepisw. Moliwe jest zatem kumulatywne lub alternatywne stosowanie rodkw ochrony przewidzianych w przepisach obu tych
ustaw, przy czym wybr naley do osoby zainteresowanej. Natomiast naruszenie dbr osobistych okrelonej osoby moe nastpi take wwczas, gdy
dziennikarz przedstawia fabularne wersje przebiegu zdarzenia27.
24

A. B o j a c z y k, Billingi na specjalnych prawach, Rzeczpospolita z dnia 3 grudnia 2004 r.

J. S o b c z a k, Tajemnica dziennikarska, Studia Medioznawcze 2005, nr 1 (20), s. 2526.
26
J. S a w i c k i, Tajemnica zawodowa lekarza i dziennikarza, Warszawa 1960, s. 62.
27
Wyrok Sdu Najwyszego Izba Cywilna z dnia 8 lutego 1990 r., II CR 1303/89, OSNCP
1991, nr 89, poz. 108.
25

160

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

Tajemnica dziennikarska w prawie prasowym

W obowizujcym Kodeksie karnym28 znajduj si art. 212 i art. 216, dotyczce zniesawienia (pomwienia) i zniewaenia, ktre w pewnych okolicznociach bywaj wykorzystywane jako straszak na dziennikarzy, zwaszcza na osoby wykonujce zawd dziennikarza ledczego. Aktualnie
zwaszcza przy okazji absurdalnych wyrokw sdowych toczy si dyskusja
w kwestii celowoci dalszego obowizywania ww. przepisw. W tym miejscu
odwoam si do trzech procesw karnych z oskarenia prywatnego, o przebiegu ktrych na bieco informoway rodki masowego przekazu w Polsce.
Po pierwsze, przed jednym z sdw warszawskich toczy si proces byego redaktora naczelnego tygodnika Przekrj oraz byego reportera tego
tygodnika, oskaronych o zniewaenie prokuratora sowem podupady
(cztery rodkowe litery w tekcie zostay wyrnione). W 2005 r. reporter
Przekroju opisa ledztwa prowadzone przez prokuratora z Grjca, Grzegorza T., ktry oskara m.in. o napad z broni w rku historyka sztuki. Historyk
sztuki zosta uniewinniony przez sd, ktry zasdzi mu odszkodowanie za
niesuszne aresztowanie. Prokurator Grzegorz T. poczu si uraony okreleniem podupady i zoy zawiadomienie o przestpstwie zniewaenia
funkcjonariusza publicznego w zwizku z penieniem przeze obowizkw
subowych. Prokuratura uznaa to za tak zniewag, i wysaa akt oskarenia wobec dziennikarzy do sdu. Sd umorzy spraw po wyroku Trybunau Konstytucyjnego, ktry uzna w 2006 r., e ciganie przez prokuratur za
zniewaenie funkcjonariusza nie podczas penienia obowizkw godzi w konstytucyjn zasad swobody wypowiedzi. Wwczas z oskarenia usunito sowa w zwizku z penieniem obowizkw subowych, a akt oskarenia zmieniono z publicznego na prywatny, do ktrego przyczya si prokuratura29.
Po drugie, synna bya take zawisa w 2007 r. przez warszawskim sdem sprawa z oskarenia prywatnego spki TVN S.A., ktra oskarya
dziennikarzy Gazety Polskiej za artyku pt. WSI na wizji (Gazeta Polska,
nr 40, z dnia 4 padziernika 2006 r.) zdaniem TVN zarzucajcy wpyw
Wojskowych Sub Informacyjnych na dziennikarzy telewizyjnych i producentw programu Teraz My. Zdaniem oskaryciela prywatnego, dziennikarze
Gazety Polskiej pomwili go o takie postpowanie i waciwoci, ktre mogy
poniy go w opinii publicznej oraz narazi na utrat zaufania potrzebnego
dla rodzaju prowadzonej przez niego dziaalnoci. Na rozprawie gwnej nie
stawio si dwoje z oskaronych, nie usprawiedliwiajc swojej nieobecnoci.
W zwizku z tym sd zarzdzi ich zatrzymanie i doprowadzenie na nastpn rozpraw. W rodkach masowego przekazu wywizaa si dyskusja, dotyczca nadmiernej surowoci sankcji, zastosowanej przez sd. Oskaryciel

28
29

Dz. U. z dnia 6 czerwca 1997 r., Nr 88, poz. 553 z pn. zm.
www.wiadomosci.wp.pl; data pobrania 8 lipca 2007 r.

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

161

I. Zielinko

prywatny na znak protestu przeciwko stosowaniu wobec dziennikarzy tak

dotkliwych sankcji odstpi od oskarenia30.
Po trzecie, w 2006 r., Europejski Trybuna Praw Czowieka w Strasburgu
stwierdzi, e uznanie przez polski rzd samorzdowca i dziennikarza
z Ostrdy Olgierda D. winnym zniesawienia byego wiceburmistrza tego
miasta naruszyo zapisane w Europejskiej Konwencji Praw Czowieka prawo
do swobody wypowiedzi. Sprawa dotyczya trzech artykuw, napisanych
przez Olgierda D. i opublikowanych we wrzeniu 1998 r. w Dzienniku Pojezierza, dotyczcych postpowania karnego przeciw wczesnemu burmistrzowi. Chodzio o lokaln telewizj kablow TVK Vectra. W artykule pt.
Koniec kariery wiceburmistrzawamywacza? Olgierd D. napisa, e sd
w Ostrdzie uzna, i wiceburmistrz (wraz z innymi osobami) wdar si
w 1995 r. do siedziby prywatnej telewizji kablowej TVK Vectra (lokalne wadze chciay wwczas uniewanienia umowy z Vectr). Olgierd D. napisa
w swoim artykule, e jeeli wyrok dla wiceburmistrza zostaby podtrzymany
przez sd apelacyjny, straciby on swoje stanowisko i byby to koniec jego
omioletniej, burzliwej i lukratywnej kariery w lokalnym samorzdzie. Wiceburmistrz skierowa do sdu prywatny akt oskarenia o zniesawienie, utrzymujc, e artyku zawiera szereg pomwie. W 2000 r. dziennikarz Olgierd
D. zosta uznany winnym zniesawienia. Postpowanie warunkowo umorzono, zobowizujc go do zapaty 1 tys. z na cele charytatywne i pokrycia
kosztw sdowych. Dziennikarz bezskutecznie odwoywa si od tego wyroku. W 2002 r. Olgierd D. zoy skarg do Trybunau w Strasburgu. Trybuna
uzna, i dziennikarz moe ucieka si do pewnej przesady. Poza tym Trybuna stwierdzi, e sdy krajowe nie wziy pod uwag, e wiceburmistrz
bdc politykiem powinien wykaza wikszy stopie tolerancji na krytyk31.
Przedstawione powyej tylko przykadowo sytuacje s przejawem absurdu i patologii, do jakich niekiedy prowadzi stosowanie przepisw art. 212
i 216 k.k. Procesy karne przeciwko dziennikarzom ujawniajcym nieprawidowoci zwizane z dziaalnoci osb penicych funkcje publiczne, funkcjonujcych w aparacie wadzy czy biznesie w Polsce, maj miejsce od lat
i czasem s wykorzystywane przez opisywane w publikacjach osoby jako
tzw. knebel dla dziennikarzy. Naley mie na uwadze, e przedstawiciele
mediw wykonuj zwizan z zawodem dziennikarza funkcj spoecznego
kontrolera, a do ich obowizkw naley: publikowanie, pisanie o podejrzeniach nieprawidowych dziaa urzdnikw, politykw itd.
Problem konstytucyjnoci przepisw art. 212 1 i 2 k.k., kryminalizujcych dwie postacie zniesawienia w sensie systemowym, rozstrzygnity zo30
31

Sygn. III K 286/07, Sd Rejonowy dla m.st. Warszawy, Wydzia III Karny.
http://wiadomosci.wp.pl/wiadomosc.html?kat=1342&wid=8649857&rfbawp=1166546192.558,
data pobrania 19 grudnia 2006 r.

162

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

Tajemnica dziennikarska w prawie prasowym

sta wyrokiem Trybunau Konstytucyjnego z dnia 30 padziernika 2006 r.32.

Wyrokiem tym Trybuna, po rozpoznaniu pytania prawnego przedstawionego
przez jeden z sdw, orzek, e: Art. 212 1 i 2 ustawy z dnia 6 czerwca
1997 r. Kodeks karny33 s zgodne z art. 14 i art. 54 ust. 1 w zw. z art. 31
ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Nie wchodzc w tym zakresie
w nazbyt dogbne rozwaania, warto przytoczy podniesiony przez Trybuna Konstytucyjny w uzasadnieniu powoanego wyroku pogld, e brak jest
jednoznacznych podstaw do przyjcia, e ochrona dbr osobistych na gruncie prawa cywilnego w obecnych warunkach funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci moe by uznana za rwnie skuteczn ochron czci i dobrego
imienia jak kryminalizacja zniesawienia34, przy rwnoczesnym zaakcentowaniu, i zniesawienie naley do takich dziaa, ktrych skutki s w znacznym stopniu nieodwracalne. Moliwe jest wynagrodzenie (naprawienie)
szkody majtkowej przez przywrcenie stanu poprzedniego lub zapat odszkodowania pieninego, ale nie jest w peni moliwa kompensacja wszystkich negatywnych psychicznych oraz yciowych konsekwencji zniesawienia35.
Ministerstwo Sprawiedliwoci opracowao Projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postpowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektrych
innych ustaw (projekt w wersji skierowanej do rozpatrzenia przez Rad Ministrw, stan na dzie 16 padziernika 2008 r.)36, zakadajcy zniesienie kary
pozbawienia wolnoci za zniesawienie (art. 212 k.k.), take dokonane za
porednictwem rodkw masowego przekazu.
Od wielu lat midzynarodowe instytucje, monitorujce przestrzeganie
praw czowieka, w tym organy ONZ, zwracaj uwag na kontrowersje zwizane z zagroeniem w polskim Kodeksie karnym kar pozbawienia wolnoci
przestpstw zniesawienia, szczeglnie w odniesieniu do dziennikarzy. Postulowane jest pozostawienie wycznie cywilnoprawnej ochrony przed zniesawieniem. Stosowanie kary pozbawienia wolnoci wobec dziennikarzy za
rzekome zniesawienia bywa praktyk prowadzc do powanych naduy
w pastwach powszechnie oskaranych o amanie praw czowieka.
W tej sytuacji rezygnacja z pozbawienia wolnoci jako kary przewidzianej
w polskim prawie za zniesawienie, jak te rezygnacja z typu kwalifikowanego, okrelonego w 2 art. 212 k.k., moe wywrze pozytywny skutek jako
element oddziaywania spoecznoci midzynarodowej na pastwa po32

Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 30 padziernika 2006 r., sygn. P 10/06; Dz. U. Nr
202, poz. 1492.
33
Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.
34
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 30 padziernika 2006 r., sygn. P 10/06; Dz. U. Nr
202, poz. 1492.
36
http://www.ms.gov.pl/projekty/proj0821d.rtf.

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

163

I. Zielinko

wszechnie oskarane o amanie praw czowieka, naduywajce instrumentw

prawa karnego do tumienia niezalenoci rodkw masowego przekazu.

Ochrona rde informacji

W Polsce, po 1989 r., zarzuty niewiarygodnoci wobec dziennikarzy
(suszne i niesuszne, zweryfikowane i niezweryfikowane) byy wypowiadane
przez przedstawicieli wszystkich rzdzcych w tym czasie ugrupowa politycznych. Naley oczekiwa, e ta tendencja utrzyma si w przyszoci.
Dzieje si tak z tego powodu, e dziennikarze w swojej pracy ustosunkowuj
si do najbardziej istotnych, lecz nie zawsze do koca ustalonych i wyrazicie wyartykuowanych interesw politycznych partii, gabinetw rzdzcych
i grup wpywu politycznego. W zwizku z tym oddziauj na nasze opinie
i zachowania, nie zawsze dysponujc pen informacj, tym samym ryzykujc sw profesjonaln wiarygodno37.
Polskie prawo prasowe zapewnia ochron osb informujcych dziennikarzy, wsppracujcych z nimi lub udzielajcych im wywiadw, zobowizujc
jednoczenie dziennikarza do okrelonego postpowania wobec tych osb.
Dziennikarz bez zgody swojego informatora nie moe rozpowszechnia
utrwalonych zapisw fonicznych oraz wizualnych. Samo podstpne nagrywanie rozmowy czy filmowanie moe zosta uznane za naruszenie dbr
osobistych rozmwcy. W zwizku z tym, nagrywajc rozmow czy filmujc
i nagrywajc czyj wypowied, dziennikarz winien uzyska zgod na publikacj lub rozpowszechnianie tych nagra. W konstrukcji art. 14 ust. 1 pr.pr.
widoczne jest niedbalstwo legislacyjne38. Uycie w niniejszym artykule spjnika i zamiast lub czy bd moe prowadzi do mylnego wniosku, e
tre tego przepisu dotyczy informacji utrwalonych jednoczenie na wizji
i fonii. Ratio legis przepisu byo objcie nim zarwno nagra na tamie magnetofonowej, jak i utrwale na tamie filmowej czy magnetowidowej (take
nagra dokonanych za pomoc urzdze cyfrowych) i w tym te duchu naley interpretowa ten przepis.
Dziennikarz przed rozpoczciem wywiadu czy rozmowy powinien lojalnie
pouczy informatora, ktremu co do zasady nie s znane zapisy Prawa prasowego, o prawie dania autoryzacji. Wprawdzie ten obowizek nie wynika
bezporednio z ustawy, ale mona go wyprowadzi z zasad etycznych, wicych dziennikarza. Dziennikarz ma obowizek zabiega o autoryzacj
37

T. S a s i s k a - K l a s, Dziennikarstwo zawd czy wyzwanie?, (w:) Z. B a u e r (red.),

Dziennikarstwo i wiat mediw, Krakw 2004, s. 354355.
38
Art. 14 ust. 1 Prawa prasowego z dnia 26 stycznia 1984 r.: Publikowanie lub rozpowszechnianie w inny sposb informacji utrwalonych za pomoc zapisw fonicznych i wizualnych
wymaga zgody osb udzielajcych informacji.

164

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

Tajemnica dziennikarska w prawie prasowym

wwczas, gdy wypowied informatora cytuje dosownie. Jednak nie wymagaj autoryzacji takie dosowne wypowiedzi, ktre byy ju uprzednio opublikowane w jakiejkolwiek formie (art. 14 ust. 2 pr.pr.39). Nie mona uzna za
opublikowan dosownej wypowiedzi, zawartej w maszynopisie czy rkopisie, choby bya ona czytana przez wiele osb. Jakkolwiek dziennikarz nie
ma obowizku uzgadnia z informatorem treci wypowiedzi, ktra nie jest
dosownie cytowana, to jednak w sytuacji, gdy przedmiotem wypowiedzi s
kwestie wymagajce wiedzy specjalistycznej, uzgodnienie wypowiedzi ley
w interesie dziennikarza.
Naczelny Sd Administracyjny stan na stanowisku, e osoba udzielajca wywiadu dziennikarzowi (art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r.
Prawo prasowe) jest rdem informacji podanej w szczeglnej formie, natomiast autorem jest osoba, ktra wywiad przeprowadzia40. Okoliczno, e
przedmiotem opublikowania w prasie jest wywiad nieopatrzony komentarzem redakcyjnym, nie zwalnia wydawcy od odpowiedzialnoci za naruszenie dbr osobistych wypowiedzi osoby udzielajcej wywiadu41.
Osoba udzielajca informacji nie moe uzaleni jej udzielenia od sposobu skomentowania ani zastrzec sobie moliwoci wczeniejszego sformuowania tekstu dziennikarza (art. 14 ust. 4 pr.pr.). Zakaz ten dotyczy zarwno
podmiotw, na ktrych ciy prawny obowizek udzielania informacji z mocy
art. 4 ust. 1 i 5 pr.pr., jak i osb udzielajcych informacji w trybie art. 5 ust. 1
pr.pr. Zastrzeenia dotyczce moliwoci opublikowania informacji pod warunkiem uzgodnienia sposobu komentowania czy ustalenia tekstu wypowiedzi godziyby w wolno prasy. Moliwe jest jednak zastrzeenie terminu
publikacji i zakresu, przy czym zastrzeenie to moe wynika tylko z wanych powodw spoecznych lub osobistych (art. 14 ust. 3 pr.pr.). Pojcie
wanego powodu naley interpretowa wsko, ograniczajc je do oczywistej
wanoci, nie budzcej wtpliwoci ze spoecznego punktu widzenia. Informacjami, co do ktrych mog istnie wane powody spoeczne, przemawiajce przeciwko ich publikacji przed uzgodnionym terminem, mog by np.
wiadomoci o toczcych si tajnych rozmowach dyplomatycznych czy wymianie pienidzy. Informacjami, odnonie ktrych mog istnie wane powody osobiste, przemawiajce przeciwko ich publikacji przed uzgodnionym
terminem, mog by np. wiadomoci o spodziewanej mierci czy planowanym lubie42.
39

Art. 14 ust. 2 ww. ustawy: Dziennikarz nie moe odmwi osobie udzielajcej informacji
autoryzacji dosownie cytowanej wypowiedzi, o ile nie bya ona uprzednio publikowana.
40
Postanowienie Naczelnego Sdu Administracyjnego z dnia 6 kwietnia 1989 r., II SA 374/89.
41
Wyrok Sdu Najwyszego Izba Cywilna z dnia 11 padziernika 2001 r., II CKN 559/99,
OSNC 2002, nr 6, poz. 82; Biuletyn Sdu Najwyszego 2002, nr 2, s. 12; Jurysta 2002, nr 4,
s. 21; Glosa 2002, nr 9, s. 48; OSP 2002, nr 12, poz. 161; Monitor Prawniczy 2003, nr 5,
s. 222; Glosa 2003, nr 3, s. 50.
42
J. S o b c z a k, Prawo prasowe, Warszawa 2000, s. 332333.

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

165

I. Zielinko

Dziennikarz nie moe publikowa informacji uzyskanych od osoby, ktra

udzielajc mu ich, zastrzega, e stanowi one tajemnic subow lub zawodow (art. 14 ust. 5 pr.pr.). Bez zgody zainteresowanego dziennikarz nie
moe publikowa informacji, dotyczcych prywatnej sfery ycia. Wyjtek
stanowi informacje, w ktrych sytuacje wi si bezporednio z dziaalnoci publiczn takiej osoby (art. 14 ust. 6 pr.pr.).

Podsumowanie
Nie ulega wtpliwoci, e aktualnie obowizujce Prawo prasowe jest
przestarzae w takim sensie, e nie odpowiadajce ani rzeczywistoci spoeczno-politycznej, ani wolnemu rynkowi prasy ze swobod form i technik
przekazu.
Zarwno parlamentarzyci, jak i Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich
pozostaj zgodni co do tego, e potrzebne jest nowe prawo prasowe nowoczesne, to znaczy uwzgldniajce cigy proces zmian w formach organizowania i prowadzenia dziaalnoci wydawniczej, publikacji, rozpowszechniania materiaw prasowych, informacji, technologiach stosowanych przez
rne zmieniajce si media.
Prawo prasowe powinno zatem by regulacj, ktrej celem jest: (1) zapewnienie wolnej przestrzeni przepywu informacji i wymiany pogldw, jak
najbardziej bezkolizyjnie; (2) jak najbardziej rzetelne informowanie; (3) nie
naruszanie dbr jednostki. W zwizku z tym mona napisa, e obszar regulacji bdzie wyznaczany podmiotowo przez zakres poj prasa i dziennikarz, a przedmiotowo przez zakres wypowiedzi prasowej, a wic materiau
prasowego oraz odpowiedzialnoci za jego tre. Prawo prasowe pochodzi
z 1984 r., definiuje najwaniejsze pojcia, np. prasa, materia prasowy,
dziennikarz, okrela zadania i obowizki dziennikarza.
Majc na uwadze wrcz ekspresowe zmiany w kulturze materialnotechnicznej i fakt ksztatowania si uniwersalnych, multimedialnych rodkw
przekazu oraz upowszechniania informacji, uwaam, e naley maksymalnie
ogranicza formalizm, kazuistyk regulacji, definicji, opierajc si na normach generalnych, zasadach, komplementarnych do podstawowych regulacji kodeksowych prawa cywilnego, karnego, procesowego czy administracyjnego. W pierwszej kolejnoci naley rozway potrzeb definiowania i zakres nastpujcych poj:
Dziennikarz. Wydaje si, e konieczne jest zdefiniowanie dziennikarza
przynajmniej dla wyranego odniesienia praw i obowizkw oraz odpowiedzialnoci, regulowanych ustaw. Nie ma przy tym jak si wydaje potrzeby formalizowania przesanek typu przynalenoci do organizacji (korporacji), rda zarobkowania, zatrudnienia w prasie. Wybr przesanek
przedmiotowo istotnych bdzie decydowa o wskim, formalnym lub szero-

166

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

Tajemnica dziennikarska w prawie prasowym

kim, funkcjonalnym charakterze definicji. Opierajc si na przedmiocie prasy, tj. materiale prasowym, programie, dziennikarz to autor materiau prasowego, programu, a opierajc si na stosunku powizania z pras, wydawc,
dziennikarz to osoba tworzca, opracowujca tekst, materia audiowizualny,
zbierajca informacj lub przygotowujca lub prowadzca program dla wydawcy (nadawcy). W tym ostatnim przypadku nacisk (konieczna przesanka)
pooony byby na sformalizowany stosunek relacji wydawca dziennikarz
(choby zlecenie, umowa o dzieo). Jeeli przyj, e dziennikarz pisze na
zamwienie prasy, agencji informacyjnej, to osoba piszca bez takiego zamwienia lub zatrudnienia, piszca wedle wasnego zamiaru i sprzedajca
(licencjujca) teksty, program, wypowied, prasie lub agencji informacyjnej,
mogaby by zaliczana do niezalenych publicystw. Do zastanowienia pozostaje, czy taki publicysta musiaby by definiowany, czy te tylko wskazany dla potrzeb objcia podmiotowo tajemnic dziennikarsk i obowizkami
co do starannoci zawodowej.
Redakcja. Pojcie redakcji nie wymaga definiowania, a jeeli by uznano,
e zachodzi taka potrzeba, to definicja musi by szeroka na tyle, aby obj
rne formy i rodzaj mediw i uwzgldni zasad swobody prowadzenia
dziaalnoci, a wic i swobody organizowania dziaalnoci wydawniczej. Decydujcy powinien by zwyczaj, praktyka, co do organizowania dziaalnoci
w obszarze wydawania prasy (publikacji, emisji, rozpowszechniania) ograniczone tylko nielicznymi obowizkami. Redakcja (zawsze w ujciu przedmiotowym) moe by pojciem obejmujcym od strony formalnej organizacyjnie
wyodrbnion struktur, w ramach ktrej przygotowuje si i wydaje tytu
prasowy, program, bez wzgldu na liczb i zakres jednostek organizacyjnych, ktr kieruje redaktor naczelny, a od strony funkcjonalnej zespoem
osb zbierajcych, tworzcych, oceniajcych i opracowujcych materiay
prasowe dla danego tytuu, programu.
Redaktor. Wydaje si, e nie ma potrzeby definiowania i stosowania
w Prawie prasowym pojcia redaktor. Praktyka pokazuje, e funkcj redaktora w znaczeniu dotychczasowego art. 7 ust. 2 pkt 6 wykonuj rne osoby,
nie tylko dziennikarze rozumiani jako tworzcy, redagujcy materiay prasowe, ale take rnego typu kierownicy, naczelnicy lub osoby, ktrych gwnym zakresem pracy s rne sprawy redakcyjne. Bez adnego uszczerbku
dla regulacji mona w ustawie posugiwa si okreleniem osoby odpowiedzialnej za publikacj (decydujcej o publikacji), gdy wane jest, kto decyduje (czsto np. wydawca, czonek jego zarzdu), a nie, jaki tytu mu przypisano, czy jak funkcj sprawuje. Oczywicie wydawcy w ramach tworzonych
struktur mog w praktyce posugiwa si pojciem redaktor, lecz
w znaczeniu pracownika redakcji bez koniecznego przypisywania funkcji
decyzyjnej.

Prokuratura
i Prawo 78, 2009

167

I. Zielinko

Materia prasowy. Przy zaoeniu, e jest to pojcie kluczowe dla definicji prasy i dziennikarza oraz formuowania kryteriw odpowiedzialnoci, termin ten wymagaby definicji typu funkcjonalnego, otwartej, a nie sformalizowanej. Ponadto do rozstrzygnicia pozostaje, czy materia prasowy moe
by traktowany wsko jako produkt dziennikarza lub publicysty, prasy drukowanej, czy te szeroko jako kady tekst, wypowied prasowa wczeniej
zredagowana, bez wzgldu na autora, publikowana w prasie, za ktrego
publikacj prasa odpowiada. To ostatnie ujcie aktualnie obowizujce
w wietle obowizujcego prawa i orzecznictwa nie wydaje si do utrzymania bez wprowadzenia przynajmniej podziau na materiay pochodzce od
redakcji i osb, za ktre odpowiada (ktrymi si posuguje), i materiay innych osb, ktrym swoich am udziela43.

Journalists professional secrets in press law

Abstract
This article addresses the issue of theoretical and practical aspects of
journalists professional secrecy regulated by the Press Law Act. It broadly
discusses the definition of a journalists professional secret, contained in the
Act, and touches upon various aspects thereof and doubts connected with
requirements to respect a journalists professional secret. For the purpose of
a comparative legal analysis, the author hereof presents relevant regulations
in force in Great Britain, which selection is justified, on the one hand, by considerably high independency reported for British media, and, on the other
hand, by specificity of the British system when compared to other European
solutions. This article also discusses the issue of anonymity and guarantees
pertaining thereto, as well as the issue of protection of information sources.
Concluding, the author presents her opinion about the need to replace press
law with a new regulation, and formulates some postulates for the said new
regulation, focusing on definitions of such terms as journalist, editorial
board, editor, and press material.

43

http://www.spl.top.pl/dokumenty/jakie_prawo_prasowe.pdf; J. A. S t e f a n o w i c z, Jakie
prawo prasowe?

168

Prokuratura
i Prawo 78, 2009