WSPCZESNE ZARZDZANIE 2/2013

CONTEMPORARY MANAGEMENT QUARTERLY 2/2013

17

Paradygmaty nauk o zarzdzaniu

ukasz Sukowski*
Sowa kluczowe: paradygmaty, nauki o zarzdzaniu, paradygmaty nauk spoecznych
Key words: paradigms, management sciences, paradigms of social sciences
Synopsis: W artykule scharakteryzowano rne typologie paradygmatw organizacji. Przedstawione
zostay m.in.: paradygmaty nauk spoecznych, paradygmaty nauk o zarzdzaniu, perspektywy poznawcze w teorii organizacji wedug M.J. Hatch oraz paradygmaty poznawcze zarzdzania wedug P. Johnsona i J. Duberly. Nastpnie przeprowadzono analiz moliwoci zastosowania paradygmatw G. Burrella i G. Morgana w teorii i metodologii nauk o zarzdzaniu.

Wstp
Przedmiotem artykuu jest analiza paradygmatw w naukach o zarzdzaniu. W pierwszej
kolejnoci poddano analizie rne moliwe typologie paradygmatw organizacji i zarzdzania, dokonujc wyboru najbardziej adekwatnej z punktu widzenia celw artykuu, zaproponowanej przez G. Burrella i G. Morgana. Nastpnie scharakteryzowano kady z paradygmatw, opisujc jego rozwj teoriopoznawczy i metodologiczny.
Paradygmat oznacza zesp poj i teorii, ktre s powszechnie akceptowane przez rodowisko naukowe specjalistw z danej dziedziny. Paradygmat nauki stanowi historycznie
zmienny consensus omnium wsplnoty badaczy konkretnej dyscypliny. Umoliwia postp
wiedzy, rozwizywanie kolejnych problemw oraz nie wracanie do kwestii ju rozstrzygnitych [Kuhn, 1998, s. 33]. Porwnujc rozwj nauk o zarzdzaniu do modelu T. Kuhna, trzeba
zastanowi si, czy nasza dyscyplina posiada paradygmat oraz czy jest to jeden paradygmat
[Hatch, 2002, s. 4962]. Pogldy badaczy s tutaj podzielone, cho wikszo uznaje, e
zarzdzanie jest nauk wieloparadygmatyczn. Inne zdanie maj niektrzy przedstawiciele
dominujcego nurtu optujcy za jednym paradygmatem oraz niektrzy postmodernici diagnozujcy, i jestemy w stadium postparadygmatycznym [Clegg, Hardy, 1997, s. 517].

Wrd bardzo licznych propozycji zrnicowania paradygmatw wskaza mona na kilka wybranych podej, ktre s czsto wykorzystywane przez badaczy organizacji
i zarzdzania w Polsce oraz na wiecie:
podzia przedmiotowy zgodny z subdyscyplinami nauk o zarzdzaniu,
szkoy zarzdzania w ujciu chronologicznym wedug M. Bielskiego,
paradygmaty nauk spoecznych wedug G. Burrella i G. Morgana,
paradygmaty zarzdzania wedug M.J. Hatch,
epistemologie bada zarzdzania wedug P. Johnsona i J. Duberly,
ramy poznawcze rozumienia organizacji wedug L.G. Bolmana i T.E. Deala,
metafory organizacji wedug G. Morgana.

Klasyfikacje paradygmatw zarzdzania

Prof. dr hab. ukasz Sukowski, Uniwersytet Jagielloski.

18

. Sukowski, Paradygmaty nauk o zarzdzaniu

. Sukowski, The paradigms of management sciences

Dokonanie wyboru pomidzy rnymi klasyfikacjami paradygmatw w naukach o zarzdzaniu nie jest zadaniem atwym zarwno ze wzgldu na wieloznaczno poj, jak
i znaczn liczb proponowanych typologii.
Podzia przedmiotowy (subdyscyplinowy) zarzdzania jako propozycja paradygmatw
Nauki o zarzdzaniu stanowi doskona ilustracj tezy o pogbiajcej si specjalizacji.
W obszarze ich zainteresowa odnajdziemy od kilkunastu do kilkudziesiciu subdyscyplin,
ktre posuguj si zrnicowan metodyk bada, rni si okreleniem swoistoci przedmiotu bada i podejcia badawczego. Mona powiedzie, e tworz one wasne dyskursy, nie
zawsze komplementarne. Subdyscypliny zarzdzania s w rnym stopniu powizane z naukami stanowicymi rdo inspiracji zarzdzania. Przykadowy, z zaoenia niekompletny
wykaz nie do koca rozcznych subdyscyplin nauk o zarzdzaniu moe obejmowa: teori
organizacji, nauk o przedsibiorstwie, zarzdzanie midzynarodowe, zarzdzanie strategiczne, zarzdzanie zasobami ludzkimi, zarzdzanie produkcyjne, zarzdzanie finansami,
rachunkowo zarzdcz, zarzdzanie zmianami w organizacjach, zarzdzanie zasobami
informacji, zarzdzanie marketingowe, zarzdzanie jakoci, zarzdzanie publiczne.
Oznaczaoby to znaczne rozdrobnienie paradygmatw odpowiadajcych wskim grupom
specjalistw od danego typu problemu badawczego. Kady obszar zarzdzania, jak: zarzdzanie strategiczne, zarzdzanie zasobami ludzkimi, marketing, zarzdzanie finansami i inne,
miaby swoje odrbne zaoenia poznawcze, a wic byby innym paradygmatem. Takie rozdrobnienie nie pasuje do szerokiej definicji paradygmatu, gdzie konsensus jest podzielany
przez wiksz wsplnot badaczy, a i w obrbie samych subdyscyplin znajdziemy rne
zaoenia poznawcze, np. funkcjonalistyczny versus interpretatywny paradygmat kultury
organizacyjnej. Co wicej, klasyfikacja subdyscyplin zarzdzania ma rwnie do umowny
i pynny charakter, ktry jest przedmiotem kontrowersji w rodowisku akademickim. Wydaje
si zatem, e subdyscypliny zarzdzania trudno utosamia z paradygmatami tej nauki.

Klasyfikacja szk zarzdzania jako rozrnienie na paradygmaty

W teorii organizacji i zarzdzania powstaway liczne szkoy i nurty wzbogacajce dorobek, ale i komplikujce t problematyk [Koontz, 1961]. Ujcie chronologiczne przyjmuje
kryterium cigoci rozwoju szeregu szk zarzdzania. M. Bielski wyrnia 14 kierunkw
mieszczcych si w 3 nurtach (klasycznym i neoklasycznym, psycho-socjologicznym oraz
systemowym) [Bielski, 1996, s. 42]. Niewtpliwie przykadowo naukowe zarzdzanie
F.W. Taylora, szkoa administracyjna H. Fayola i szkoa relacji spoecznych E. Mayo
rni si znacznie w sferze podstawowych zaoe. Jednak wszystkie te trzy szkoy bazuj
na wsplnej ontologii, aksjologii i koncepcji prawdy. Podobn analiz mona byoby przeprowadzi w odniesieniu do podziau na nurty: klasyczny, neoklasyczny, psychospoeczny
oraz systemowy. Zatem podobnie jak w przypadku subdyscyplin wydaje si, e przydatne
byoby oglniejsze kryterium wyrniania paradygmatu.
Paradygmaty wedug G. Burrella i G. Morgana
Jedno z najbardziej rozpowszechnionych podej, zaproponowane przez G. Burrella
i G. Morgana, definiuje cztery podstawowe paradygmaty dominujce nie tylko w zarzdzaniu, ale w ogle w naukach spoecznych. Kryteriami wyrniania tych paradygmatw miayby by: orientacja spoeczna (regulacja a zmiana) oraz zaoenia dotyczce poznania (obiektywne a subiektywne). Ze skrzyowania tych wymiarw powstaj cztery niewspmierne
paradygmaty: funkcjonalistyczny, radykalny strukturalizm, interpretatywny oraz radykalny
humanizm [Burrel, Morgan, 1979].

WSPCZESNE ZARZDZANIE 2/2013

CONTEMPORARY MANAGEMENT QUARTERLY 2/2013

19

Paradygmaty zarzdzania wedug M.J. Hatch

M.J. Hatch, czc perspektyw historyczn z paradygmatami Burrella i Morgana, proponuje wyrnienie czterech paradygmatw w naukach o zarzdzaniu: klasycznego, modernistycznego, interpretatywno-symbolicznego oraz postmodernistycznego.
Klasyczny paradygmat, obejmujcy m.in. F.W. Taylora, M. Webera, H. Fayola oraz
Ch. Barnarda, czerpie podstawy poznawcze z neopozytywizmu [Sukowski, 2004]. Modernizm, ktrego przedstawicielami s H. Simon, J. March i L. Bertalanffy, opisuje organizacj
w kategoriach funkcjonalistycznych i systemowych [March, Simon, 1964]. Podejcie interpretatywno-symboliczne, reprezentowane przykadowo przez P. Seleznicka, P. Bergera,
T. Luckmana oraz E. Hoffmana, opisuje organizacj jako proces konstruowania i odczytywania spoecznej rzeczywistoci organizacji [Berger, Luckmann, 2010]. Postmodernizm
akcentuje defragmentacj, relatywizm kulturowy i epistemologiczny, wystpujce np.
w podejciach tekstualnych i narracyjnych [Hatch, 2002, s. 204238]. Stanowisko postmodernistyczne reprezentuj np. G. Burrell, K. Dale, N. Monin czy B. Czarniawska-Jorges
[Burrell, Dale, 2002]. Podzia paradygmatw zaproponowany przez M.J. Hatch jest swoisty
dla nauk o zarzdzaniu i uwzgldnia historyczny rozwj naszej nauki. Z drugiej strony jednak nie bierze pod uwag specyfiki nurtu krytycznego, ktry zdaniem badaczy Critical Management Studies tworzy odrbny paradygmat.

Paradygmaty poznawcze zarzdzania wedug P. Johnsona i J. Duberly

Typologia epistemologii bada zarzdzania zaproponowana przez P. Johnsona
i J. Duberly jest zakorzeniona w filozofii i wyrnia pi typw refleksji w badaniach
w zarzdzaniu lecych na skrzyowaniu wymiarw ontologicznych oraz epistemologicznych. W podziaach zaproponowanych przez P. Johnsona i J. Duberly nowe w stosunku do
Burrella i Morgana s: pozytywizm i neopozytywizm, konwencjonalizm, a take pragmatyzm [Johnson, Duberley, 2005, s. 180191]. Obiektywistyczna ontologia i epistemologia
cechujca stanowisko pozytywistyczne i neopozytywistyczne jest odpowiednikiem funkcjonalizmu u Burrella i Morgana oraz szkoy klasycznej i modernistycznej w klasyfikacji
M.J. Hatch. Konwencjonalizm czcy podobnie jak postmodernizm subiektywistyczn ontologi i epistemologi pozwala na wzrost refleksyjnoci poprzez zestawianie nieporwnywalnych metafor lub paradygmatw organizacji i zarzdzania, nurt krytyczny i pragmatyzm
opieraj si za na zaangaowanym poznawaniu i opisie istniejcej rzeczywistoci,
a wic operuj na gruncie obiektywistycznej ontologii i subiektywistycznej epistemologii.
Koncepcja P. Johnsona i J. Duberly stanowi swoiste uzupenienie paradygmatw Burrella
i Morgana z punktu widzenia kwestii refleksyjnoci badania w naukach o zarzdzaniu.
Z drugiej strony jednak jest to koncepcja wzgldnie nowa i sabo rozpoznawana w naukach
o zarzdzaniu, nie wspominajc o innych naukach spoecznych.
Ramy poznawcze wedug L.G. Bolmana i T.E. Deala
L.G. Bolman i T.E. Deal proponuj cztery ramy poznawcze pozwalajce na wszechstronne ujcie procesu zarzdzania organizacjami. Obejmuj one podejcia: strukturalne,
zarzdzania zasobami ludzkimi, polityczne oraz symboliczne [Bolman, Deal, 2003]. Ramy
poznawcze stanowi prb skrzyowania dominujcego rozumienia problematyki paradygmatu w naukach spoecznych (strukturalizm, podejcie symboliczne) z podejciem subdyscyplinarnym (ujcie polityczne oraz zarzdzania zasobami ludzkimi). Propozycja autorw
jest ilustrowana szeregiem problemw zarzdzania wpisujcych si w zaproponowany schemat. Wad tej koncepcji jest brak zakorzenienia w szerszym dyskursie rnych innych dyscyplin nauk spoecznych. Wydaje si rwnie, e jest to klasyfikacja niewyczerpujca bogactwa perspektyw poznawczych w naukach o zarzdzaniu. Trudno byoby w zaproponowanym
schemacie znale miejsce na nurt krytyczny zarzdzania, inkrementalne koncepcje strategii
czy podejcie neoewolucyjne.

20

. Sukowski, Paradygmaty nauk o zarzdzaniu

. Sukowski, The paradigms of management sciences

Wskazane prby wyodrbnienia perspektyw poznawczych w naukach o zarzdzaniu nie

wyczerpuj oczywicie wszystkich propozycji. D. Remenyi, B. Williams, A. Money oraz
E. Swartz proponuj dwie uzupeniajce si perspektywy bada w zarzdzaniu, tzn. pozytywizm i fenomenologi [Remenyi, Williams, Money, Swartz, 2005, s. 3237]. M.C. Jackson,
eksploatujc szeroko rozumiane mylenie systemowe, dokona prby opisania podstawowych zaoe poznawczych zarzdzania, opierajc si na 12 sposobach rozumienia systemu
organizacyjnego [Jackson, 2003]. Wasne sposoby rozumienia paradygmatw zarzdzania
proponuj rwnie: Ch. Knudsen i H. Tsoukas oraz B. Czarniawska [Knudsen, Tsoukas,
2005, s. 136]. Wida zatem, e wybr typologii paradygmatw w naukach o zarzdzaniu
wie si z podobn wieloci i wieloznacznoci koncepcji jak opisane wczeniej problemy
teoretyzowania oraz definiowania zarzdzania i organizacji.

Wrd wielu propozycji wyodrbnienia paradygmatw w naukach o zarzdzaniu za nabardziej uyteczn poznawczo uwaam koncepcj G. Burrella i G. Morgana, przede wszystkim ze wzgldu na jej oglno i moliwo zastosowania nie tylko w odniesieniu do nauk
o organizacji i zarzdzaniu, ale waciwie w odniesieniu do wikszoci nauk spoecznych
rozpatrujcych podobne problemy takich jak: socjologia, antropologia kulturowa, jzykoznawstwo, a z pewnymi ograniczeniami rwnie psychologia i ekonomia. Po drugie, jest to
koncepcja gboko zakorzeniona w filozofii nauki i sigajca do rde podstawowego dylematu poznawczego stawiajcego w opozycji obiektywistyczn (neopozytywistyczn) wizj
nauki opart na metodologii przyrodoznawstwa oraz subiektywistyczny (lub intersubiektywistyczny) projekt czerpicy z tradycji hermeneutyki i dcy do zastosowania metod rozumiejcych. Po trzecie, przedstawienie wymiaru: orientacja na status quo versus orientacja
na zmian trafnie oddaje jeden z podstawowych dylematw poznawczych uprawiania nauk
spoecznych, a wic i zarzdzania. Rzeczywicie wikszo badaczy naszej dyscypliny,
w zalenoci od wiadomie lub podwiadomie przyjtego ideau nauki, wybiera postaw
albo biernego opisu zastanego stanu organizacji, albo ingerencji w badan rzeczywisto
prowadzc do jej zmiany. Poza tym propozycja Burrella i Morgana jest do powszechnie
i twrczo wykorzystywana w naukach o zarzdzaniu.
W stosunku do propozycji pierwotnej autorw z roku 1979 proponuj zmodyfikowa nazwy paradygmatw, patrzc na klasyfikacj paradygmatw z perspektywy historycznej,
uwzgldniajcej rozwj nauk o zarzdzaniu i pokrewnych nauk spoecznych na przeomie
XX i XXI w. Dla potrzeb analizy na obszarze nauk o zarzdzaniu proponuj wykorzystanie
4 paradygmatw:
1. Paradygmat neopozytywistyczno-funkcjonalistyczno-systemowy czcy obiektywizm z regulacj.
2. Paradygmat interpretatywno-symboliczny stanowicy poczenie subiektywizmu
z regulacj.
3. Paradygmat radykalnego strukturalizmu (nurt krytyczny) tworzcy si na styku
obiektywizmu z radykaln zmian.
4. Podejcie radykalnego humanizmu (postmodernizm) czcego subiektywizm
z radykaln zmian.

Paradygmaty wedug G. Burrella i G. Morgana

Paradygmat neopozytywistyczno-funkcjonalistyczno-systemowy
Epistemologi neopozytywistyczno-funkcjonalistyczno-systemow (NFS) cechuje orientacja na tworzenie zintegrowanych systemw i weryfikacj prawdy przy pomocy obiektywnych metod ilociowych. Kluczowe jest podejcie analityczne, zakadajce moliwo uoglniania i matematycznego modelowania wynikw badawczych. Procesy spoeczne maj
obiektywny, przyczynowo-skutkowy charakter. Przyjmowane s zaoenia: neutralnoci
aksjologicznej nauki i nieingerencji badacza, tworzenia najbardziej oglnych teorii spoecz-

WSPCZESNE ZARZDZANIE 2/2013

CONTEMPORARY MANAGEMENT QUARTERLY 2/2013

21

nych oraz modelowania matematycznego rzeczywistoci nauk spoecznych. Funkcjonalici

w naukach spoecznych posuguj si czsto perspektyw poznawcz samoregulujcych si
systemw spoecznych.
W naukach o zarzdzaniu NFS jest dominujc formacj poznawcz. Wikszo teorii
dy do ziszczenia neopozytywistycznego ideau nauki. Wiedza ma mie charakter obiektywny i uniwersalny. Tworzone teorie naukowe mona przedstawi jako sekwencje zmiennych powizanych przyczynowo, ktre przynajmniej potencjalnie poddaj si formalizacji
matematycznej. Wobec teorii zarzdzania postulowana jest wysoka oglno i moc predykcyjna, a take weryfikacjonizm. Najsilniej zakorzenione w tej perspektywie s nurty bezporednio zwizane z klasyczn ekonomi oraz naukami technicznymi, ktre zwizane s
z narodzinami nauki o zarzdzaniu. Zwizki z mikroekonomi ujawniaj si najwyraniej
w prbach skierowania rozwoju zarzdzania na ciek nauk o przedsibiorstwie [Lichtarski, 2007, s. 13]. Systemowej i funkcjonalnej wizji organizacji towarzyszy obraz czowieka
bliskiego kategoriom homo oeconomicus. Metodologia ilociowa zajmuje znaczc pozycj
w takich subdyscyplinach zarzdzania jak: rachunkowo zarzdcza, zarzdzanie logistyk
czy zarzdzanie informacj.
Krytycy orientacji funkcjonalistyczno-systemowej w zarzdzaniu zwracaj uwag, e jest
to wizja oparta na epistemologii nauk przyrodniczych, wywodzca si z paradygmatu mechanicyzmu, ktry w fizyce zosta wyparty przez paradygmat teorii wzgldnoci czy mechaniki kwantowej [Wheatley, 1999, s. 1011]. Funkcjonalizm atakowany jest za statyczno
obrazu organizacji oraz brak autonomii podmiotu spoecznego. W nauce o przedsibiorstwie
jest to wizja czowieka skazanego na hiperracjonalno. W rzeczywistej organizacji konflikty, procesy dezintegracyjne i dziaanie w warunkach braku rwnowagi s znacznie czstsze
ni homeostatyczna harmonia [Holmwood, 2005, s. 87109]. Caociowa wizja adu organizacyjnego moe przesania elementy konstytucji sensu zachodzce na poziomie zachowa
i interakcji. Zagubione mog zosta interpretacje procesw: ustanawiania i sprawowania
wadzy oraz wasnoci, komunikowania si jednostek i grup, ksztatowania si elementw
kultury czy nadawania sensu rzeczywistoci organizacyjnej.

Paradygmat interpretatywno-symboliczny (IS)

Paradygmat interpretatywno-symboliczny powsta w opozycji do funkcjonalizmu. Najwaniejszymi rdami inspiracji s nauki spoeczne i humanistyczne takie jak: socjologia,
psychologia, nauki polityczne i antropologia kulturowa. Prba rekonstrukcji zaoe paradygmatu interpretatywno-symbolicznego w zarzdzaniu prowadzi do kilku punktw obejmujcych: konstruktywizm spoeczny, kognitywn rol jzyka w tworzeniu rzeczywistoci spoecznej oraz uwikanie dziaalnoci poznawczej w praktyk. Te zaoenia epistemologiczne
realizuj si w programach badawczych opartych na jakociowej metodologii zaczerpnitej
przede wszystkim z nauk humanistycznych [Blumer, 1969].
Teorie interpretatywne koncentruj si na opisywaniu wspzalenoci w zoonych
strukturach spoecznych i organizacyjnych, odchodzc od przyczynowo-skutkowego schematu neopozytywizmu. Kluczem do tworzenia teorii naukowej jest zrozumienie, uchwycenie
sensu z punktu widzenia zaangaowanego obserwatora lub czonka organizacji [Sukowski,
2009]. Teorie nie maj by tworzone w duchu obiektywizmu i neutralnoci aksjologicznej,
lecz powinny wydobywa intersubiektywne zrnicowanie sensw i interpretacji rnych
aktorw organizacyjnych. W naukach o zarzdzaniu wiele teorii zwizanych z kultur organizacyjn, zarzdzaniem zasobami ludzkimi, procesami kierowania czy zarzdzania zmianami opiera si na zaoeniach podejcia interpretatywnego. Przykadami mog by: teoria
ustanawiania K. Weicka, teoria zarzdzania znaczeniami G. Morgana i L. Smircich, tosamo organizacji wedug S. Alberta i D.A. Whettena czy sieci wadzy J. Pfeffera
i G.R. Salancika [Weick, 1979; Smircich, 1983, s. 5565; Pfeffer, Salancik, 1978]. Podstaw
teorii interpretatywnej jest zaoenie o konstruktywistycznym i konwencjonalnym charakterze rzeczywistoci spoecznej i organizacyjnej [Hatch, 2002, s. 24, 56]. ad organizacyjny

22

. Sukowski, Paradygmaty nauk o zarzdzaniu

. Sukowski, The paradigms of management sciences

nie istnieje obiektywnie, lecz jest wci podtrzymywany, rekonstruowany i modyfikowany

przez jednostki i grupy dziaajce w i wok organizacji. Organizacja i procesy zarzdzania
s tworzone przez grupy w procesach instytucjonalizacji, uprawomocnienia i internalizacji
i maj charakter umowny s zbiorowym konsensem [Berger, Luckmann, 1966]. Interesy
ekonomiczne oddziauj na rwni z wpywami politycznymi, spoecznymi i psychologicznymi. Czowiek w organizacji jest poszukiwaczem sensu, zorientowanym na wartoci i angaujcym si w sytuacj badawcz. Akt poznawania jest uwikany w jzyk i zrelatywizowany kulturowo, stanowi dziaanie symboliczne. Rezultaty badania nie maj statusu obiektywnego, lecz s jedynie intersubiektywnie komunikowalne. Widoczna jest koncentracja na
kategoriach ycia potocznego obejmujcych: postrzeganie, interpretowanie, definiowanie,
sprawdzanie przydatnoci oraz dziaanie (epistemologia codziennoci [Suk-Young Chwe,
2001, s. 7982; Deschamps, 1996, s. 220221]).
Krytyka interpretatywnego teoretyzowania, prowadzona przede wszystkim na gruncie
neopozytywistyczno-funkcjonalistycznym, nawizuje do problemu braku oglnoci teorii
naukowej. Jeeli bowiem badania i analizy organizacji prowadz jedynie do jednostkowych
opisw, np. studiw kulturowych, to bardzo problematyczna jest kwestia rozwoju nauki,
ktra jak wskazuje dowiadczenie wielu dziedzin poda w kierunku rosncego stopnia
oglnoci.

Paradygmat radykalnego strukturalizmu, nurt krytyczny

Paradygmat radykalnego strukturalizmu (CMS od angielskiego Critical Management
Studies), nazywany rwnie nurtem krytycznym, opiera si na zaoeniu istnienia obiektywnej rzeczywistoci spoecznej, ktra wymaga jednak fundamentalnej przebudowy. Prawdy
spoeczne s ukryte we wszechobecnych mikro- i makrostrukturach wadzy. Rola nauk spoecznych polega na odkrywaniu zakamuflowanych mechanizmw wadzy, dominacji oraz
nierwnoci spoecznej, a take dokonywaniu zmian wiadomoci i rzeczywistoci spoecznej. Paradygmat radykalnego strukturalizmu przyjmuje nastawienie krytyczne wobec spoecznego status quo oraz dorobku nauk spoecznych. Rol badacza jest poznanie mechanizmw spoecznych, a przede wszystkim zmiana rzeczywistoci spoecznej. Metodyka bada
ma charakter jakociowy i opiera si na metodach zaangaowanych.
Nurt krytyczny w naukach o zarzdzaniu siga do rde filozoficznych przyjmujcych
radykaln wizj rozwoju organizacji i zarzdzania uwaanych za rda dominacji i wadzy.
Jest to idea sigajca jeszcze do benthamowskiej metafory Panopticonu i koncepcji walki
klas Karola Marksa. W XX w. krytyk opresyjnych wymiarw organizowania podejmowali:
szkoa frankfurcka, neomarksici, poststrukturalici i postmodernici [Benhabib, 1986].
Wanym punktem odniesienia jest rwnie krytyczna teoria komunikacji J. Habermasa
[1985]. M. Foucault, uznawany za prekursora postmodernizmu, podejmowa problem wadzy
i dominacji jako podstawowego motoru dziaa spoecznych (np. koncepcja wiedzy-wadzy)
oraz powszechnej inwigilacji i nadzoru jako metod wymuszania posuszestwa w organizacjach i w spoeczestwie [Foucault, 1976]. Wanym teoretykiem opisujcym obiektywnie
interpretowane mechanizmy nierwnoci, dominacji i wadzy by P. Bourdieu, ktry posugiwa si pojciem przemocy symbolicznej [Bourdieu, 1990]. Wspczenie kontynuacj
tego mylenia jest krytyczne podejcie do mediw i komunikacji spoecznej S. Halla oraz
S. Deetza [Deetz, 1995]. Innym nurtem jest neomarksistowski feminizm opisujcym sytuacj
kobiet jako grupy kulturowo zdominowanej przez faszyw wiadomo, manipulacje tosamoci oraz przemoc symboliczn [Oakley, 2000].
Teorie tworzone na gruncie paradygmatu radykalnego strukturalizmu (CMS) opieraj si
na kilku zaoeniach:
1. Wsplna jest problematyka bada obejmujca mechanizmy: wadzy, opresji,
instrumentalizmu i dominacji w organizacjach i zarzdzaniu.
2. CMS jest zaangaowany i opowiada si po stronie grup poddanych opresji.
W organizacjach mamy do czynienia z nierwnoci i uprzywilejowaniem jednych

WSPCZESNE ZARZDZANIE 2/2013

CONTEMPORARY MANAGEMENT QUARTERLY 2/2013

23

grup kosztem innych. Nierwne relacje spoeczne s kamuflowane, racjonalizowane

i zideologizowane w dyskursie nauk o zarzdzaniu oraz w dyskursie menederskim.
Zadaniem CMS jest odkrywanie opresyjnoci, dominacji i niesprawiedliwoci
prowadzce do emancypacji grup defaworyzowanych w organizacjach i yciu spoecznym.
3. Wyrana jest orientacja aksjologiczna badacza i menedera, ktra oznacza,
e zarwno poznanie organizacji, jak i zarzdzanie jest nieuchronnie uwikane
w wartoci. Jzyk i kultura nie s neutralnym medium, lecz stanowi narzdzia
dominacji i przemocy symbolicznej.
4. Wszyscy badacze CMS uznaj, e dominujca w naukach o zarzdzaniu teoria
i praktyka stanowi racjonalizacj istniejcego, niesprawiedliwego status quo oraz
konserwuje reprodukcj niesprawiedliwego porzdku i ideologii menederyzmu.
Oznacza to denie do radykalnej krytyki dotychczasowego dyskursu zarzdzania.
5. Moliwoci zmiany opresyjnego, niesprawiedliwego i czsto zakamuflowanego
porzdku spoecznego s zwizane ze stosowaniem zaangaowanych metod
poznania i zmiany organizacyjnej, ktre prowadz do odrzucenia faszywej
wiadomoci.
Nurt krytyczny zarzdzania jest do kontrowersyjny, poniewa zaoenia lece
u jego podstaw maj charakter ideologiczny. Zarzdzanie, opisywane jako perswazyjny dyskurs podtrzymujcy opresyjne struktury spoeczne, postrzegane jest jednostronnie i ideologicznie. Jednoczenie Critical Management Studies maj ambicje naukowe, odwoujc si do
obiektywizmu neomarksizmu. Marksizm postulowa naukowo wasnego dyskursu, przy
czym nigdy nie zdoa wyj poza ideologi.

Podejcie radykalnego humanizmu, postmodernizm (POST)

Zaproponowany przez Burrella i Morgana paradygmat radykalnego humanizmu wydaje
si by najbliszy postmodernizmowi, ktry stanowi jeden z najbardziej wpywowych nurtw wspczesnej humanistyki. Postmodernizm to najmniej jednorodne podejcie poznawcze. Jest on na tyle niespjny, e stosowanie wobec niego okrelenia paradygmat jest nieco
na wyrost. Wsplnymi elementami postmodernizmu s: subiektywizm, relatywizm poznawczy, programowa niespjno oraz nieufno wobec nauki. Wrd waniejszych autorw
przyjmujcych stanowisko poststrukturalistyczne, a pniej postmodernistyczne wskaza
mona: M. Foucaulta, J.-F. Lyotarda, F. Jamesona, R. Rorty'ego, J. Baudrillarda, J. Derrid
oraz Z. Baumana. Postmodernici kwestionuj moliwo dotarcia do obiektywnej prawdy
[Hollinger, 1994; Boje, Gephart, Thatchenkery, 1996; Welge, Holtbrugge, 1999, s. 305322;
Burrell, Cooper, 1998, s. 91112].
Postmodernizm w zarzdzaniu zajmuje miejsce marginalne i podobnie jak w innych naukach spoecznych stanowi rodzaj skrajnej reakcji na wczeniejsze ambicje neopozytywistyczne. Postmodernizm wnosi do zarzdzania element krytyki, ktra nie powoduje dekonstrukcji przedmiotu zarzdzania, ale przyczynia si do postawienia na pierwszym planie
problematyki poznania oraz procesw spoecznych. Postmodernizm przedstawiony jest jako
realtywistyczna, subiektywistyczna i antyintuicyjna koncepcja, kcca si z potocznymi
odczuciami wikszoci specjalistw od zarzdzania. Sdz, e nurt postmodernistyczny
w zarzdzaniu mona traktowa jak swoist prowokacj intelektualn w przerysowany sposb zwracajc uwag na kluczowe epistemologiczne i etyczne problemy. W tym tkwi jego
rzeczywista warto. Stajemy wobec dylematw relatywizmu poznawczego i kulturowego,
problemw zaangaowania badacza, subiektywizmu i kontekstu etycznego, ktre powinny
by przedmiotem refleksji [Scheurich, 1997].

. Sukowski, Paradygmaty nauk o zarzdzaniu

. Sukowski, The paradigms of management sciences

24

Paradygmat jako podstawa teorii i metodologii

Podzia na paradygmaty ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia tworzenie teorii
i doboru metod bada w naukach o zarzdzaniu. Wybr paradygmatu w duej mierze determinuje podejcie do teoretyzowania, problematyk bada, preferowan metodyk, a take
orientacj aksjologiczn (tab. 1).
Tab. 1. Struktura teorii naukowej w zalenoci od paradygmatu (The structure of the scientific theory depending on the paradigm)
Kryterium
Elementy
teorii

Rezultaty
teoretyzowania

Paradygmat
funkcjonalno-systemowy
1.Twierdzenia
i definicje
2. Hipotezy
3. Zdania o
faktach
4. Zmienne
5. Relacje
przyczynowe
Sekwencyjne
zwizki
zmiennych
przyczynowo-skutkowych

Interpretatywno
-symboliczny

Nurt krytyczny
w zarzdzaniu

1. Konstrukty
teoretyczne
2. Interpretacje
3.
Wspzalenoci
4. Opisy i studia

1. Konstrukty
teoretyczne
2. Zdania o
faktach
3. Aktorzy i grupy
4. Struktury
wadzy i interesy

1. Narracje
2. Dyskursy
3. Glossy
4. Konstrukty
teoretyczne

Interpretacje
aktorw
organizacyjnych
zanurzonych w
sieciach znacze

Demaskatorskie
opisy
zakamuflowanyh
relacji wadzy
i opresji
prowadzce do
dziaa
Intersubiektywizm
Wzrastajca

Autopoietyczne
dyskursy
prowadzce do
refleksji etycznej

Interpretatywizm
lub saby
weryfikacjonizm
1. Czowiek w
organizacji
2. Wadza,
opresyjno,
manipulacja
3. Ideologia
menederyzmu
4.
Denaturalizacja
zarzdzania

Konstruktywizm

Obiektywizm
teorii
Rola danego
paradygmatu w
zarzdzaniu
Weryfikacja
i falsyfikacja
teorii
Kluczowe
wtki
teoretyczne

Obiektywizm

Weryfikacjonizm
lub
falsyfikacjonizm
1. Strategia
2. Struktura
3. Funkcje
zarzdzania
4. Teoria
organizacji

Interpretatywizm
i konstruktuwizm

Dominujca
metodyka
Stosunek do
wartociowania

Ilociowa

Jakociowa

Jakociowa

Neutralno
aksjologiczna

Umiarkowana
neutralno
aksjologiczna

Zaangaowanie w
wartociowanie

1. Jzyk
2. Kultura
organizacyjna
3. Zachowania
organizacyjne

Dominujca

Intersubiektywizm
Wzrastajca

Postmodernim
w zarzdzaniu

Subiektywizm
Marginalna

1. Tekstualizm
organizacji
retoryka, poetyka,
archetypy,
metafory,
paradoksy
2. Moralne
problemy
menederyzmu

Brak lub
jakociowa
Zaangaowanie
w wartociowanie

rda: opracowanie wasne.

Teorie w naukach o zarzdzaniu mog opiera si na rnych paradygmatach, co znajduje

swj wyraz w ich elementach, rezultatach, kluczowych wtkach, jak i w postawie badacza
czy preferowanej metodyce. Zatem ocena wartoci poznawczej teorii zarzdzania wymaga

WSPCZESNE ZARZDZANIE 2/2013

CONTEMPORARY MANAGEMENT QUARTERLY 2/2013

25

identyfikacji paradygmatu, ktry posuy implicite lub explicite jako punkt odniesienia.
W przypadku wyboru paradygmatu dominujcego nie jest wymagane uzasadnienie metodologiczne, poniewa jest to sprawdzony i przyjmowany domylnie jako naukowy sposb rozumienia i badania rzeczywistoci organizacyjnej. Przyjcie jako podstawy poznawczej teorii
paradygmatw alternatywnych wymaga zazwyczaj szerszego uzasadnienia metodologiicznego.

Uwagi kocowe
Przyjte zaoenie wykorzystania jako matrycy poznawczej w naukach o zarzdzaniu
koncepcji paradygmatw Burrella i Morgana ma swoje konsekwencje. Przede wszystkim jest
to ujcie do oglne, ktre stosowa mona wobec kilku nauk spoecznych, a wic obok
zarzdzania w: socjologii, antropologii kulturowej i psychologii. Ta oglno jest zalet, ale
jednoczenie ograniczeniem. Z jednej strony podkrela ona wtki interdyscyplinarne, z drugiej jednak przesania swoisto kadej z dyscyplin naukowych.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.

16.
17.

15.

14.

18.
19.
20.

Benhabib S., (1986), Critique, Norm, and Utopia: A Study of the Foundations of Critical Theory,
Columbia University Press.
Berger P.L., Luckmann T., (1966), The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology
of Knowledge, Doubleday, Garden City.
Berger P.L., Luckmann T., (2010), Spoeczne tworzenie rzeczywistoci, PWN, Warszawa.
Bielski M., (1996), Organizacje: istota, struktury, procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu
dzkiego, d.
Blumer H., (1969), Symbolic Interactionism: Perspective and Method, University of California
Press, Berkeley.
Boje D.M., Gephart R.P. Jr, Thatchenkery T.J., (1996), Postmodern Management and Organization Theory, Sage Publications, Thousand Oaks.
Bolman L.G., Deal T.E., (2003), Reframing Organisations. Artistry, Choice and Leadrship,
Jossey-Bass, San Francisco.
Bourdieu P., (1990), Animaadversiones in Mertonem, [w:] R.K. Merton, Consensus and Controversy, J. Clark, C. Modgil, S. Modgil (eds.), The Falmer Press, LondonNew York.
Burrel G., Morgan G., (1979), Sociological Paradigms and Organisational Analysis, Heinemann,
London.
Burrell G., Cooper R., (1998), Modernism, Postmodernism and Organizational Analysis: An Introduction, Organization Studies vol. 9, no. 1.
Burrell G., Dale K., (2002), Utopiary: Utopias, Gardens and Organization, [w:] M. Parker (ed.),
Utopia and Organization, Blackwell, Oxford.
Clegg S., Hardy C., (1997), Relativity Without Relativism: Reflexivity in Post-Paradigm Organization Studies, British Journal of Management vol. 8, Special Issue.
Deetz S., (1995), Transforming Communication, Transforming Business: Building Responsive and
Responsible Workplaces, Cresskill, Hapton.
Deschamps J.-C., (1996), Les thories de lattribution, [w:] J.-C. Deschamps, J.-L. Beauvois
(eds.), Des attitudes aux attribution. Sur la construction de la ralit sociale, Presses
universitaires de Grenoble, Grenoble.
Habermas J., (1985), The Theory of Communicative Action, Volume 1: Reason and the Rationalization of Society, translated by Thomas McCarthy, Beacon Press, Boston.
Hatch M.J., (2002), Teoria organizacji, PWN, Warszawa.
Holmwood J., (2005), Functionalism and its Critics, [w:] A. Harrington (ed.), Modern Social
Theory: an introduction, Oxford University Press, Oxford.
Jackson M., (2003), Systems Thinking: Creative Holism for Managers, Wiley, John & Sons Ltd.
Johnson P., Duberley J., (2005), Understanding Management Research, Sage, London.
Knudsen Ch., Tsoukas H. (eds.), (2005), The Oxford Handbook of Organization Theory: Metatheoretical Perspective, Oxford University Press, OxfordNew York.

26

. Sukowski, Paradygmaty nauk o zarzdzaniu

. Sukowski, The paradigms of management sciences

21. Koontz H., (1961), The Management Theory Jungle, Journal of the Academy of management
vol. 4, no. 3.
22. Kuhn T., (1998), Struktura rewolucji naukowych, PIW, Warszawa.
23. Lichtarski J. (red.), (2007), Podstawy nauki o przedsibiorstwie, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej, Wrocaw.
24. March J.G., Simon H.A., (1964), Teoria organizacji, PWN, Warszawa.
25. Michel F., (1976), Histoire de la sexualit, volume 1: La volont de savoir, Gallimard, Paris.
26. Oakley A., (2000), Experiments in Knowing. Gender and Method in the Social Sciences, The New
Press, New York.
27. Pfeffer J., Salancik G.R., (1978), The External Control of Organisations: A Resources Dependence Perspective, Harper and Row, New York.
28. Remenyi D., Williams B., Money A., Swartz E., (2005), Doing Research in Business and Management. An Introduction to Process and Method, Sage, London.
29. Scheurich J.J., (1997), Research Method in the Postmodern, Falmer Press, London, Washington,
DC.
30. Smircich L., (1983), Organisations as Shared Meaning, [w:] Organisationa Symbolism, JAI Press,
Greenwich.
31. Suk-Young Chwe M., (2001), Rational Ritual. Culture, Coordination and Common Knowledge,
Princeton University Press, Princeton and Oxford.
32. Sukowski ., (2004), Neopozytywistyczna mitologia w nauce o zarzdzaniu, Organizacja
i Kierowanie nr 1 (115).
33. Sukowski ., (2009), Interpretative Approach in Management Sciences, Argumenta Oeconomica nr 2.
34. Weick K., (1979), The Social Psychology of Organising, Addison-Wesley, Reading, Mass.
35. Welge M.K., Holtbrugge D., (1999), International Management under Postmodern Conditions,
Management International Review vol. 39, no. 4.
36. Wheatley M.J., (1999), Leadership and the New Science. Discovering Order in a Chaotic World,
Berret-Koehler Publishers, San Francisco.

The paradigms of management sciences

Summary
This paper presents an analysis of paradigms of management sciences. First of all the author presents the various possible typologies of organization and management paradigms and
chooses the most adequate, in terms of the purposes of the article, approaches of G. Burrell
and G. Morgan. Then each of the paradigms are characterized by describing its methodological development. Then on the canvas the concept of the paradigms of G. Burrell and G. Morgan, an analysis of their applicability into the theory and methodology of management science.
The author presents four paradigms: the Interpretive-Symbolic paradigm which combines
subjectivism with regulation, the Neo-positivist-Functionalist-Systems paradigm which
combines objectivism with regulation, radical humanism (postmodernism) a paradigm
combining subjectivism with radical change, the paradigm of radical structuralism (Critical
Management Studies), formed at the meeting point of objectivism and radical change.
Theories in the sciences of management may be based on different paradigms, which can
be seen in the elements, results, key topics and the attitude of the researcher and the preferred
methodology.