POLSKA

AKADEM IA

NAUK

INSTYTUT

NAUK

PRAWNYCH

M arek Piechowiak

W POSZUKIWANIU
ONTOLOGICZNYCH
PODSTAW PRAWA
Arthura Kaufmanna teoria sprawiedliwoci

A rthur Kaufmann urodzi si

w 1923 roku. Ma za sob zarwno
studia prawnicze, jak i filozoficzne.
W latach 1952 56 byl sdzi Sdu
Krajowego w Karlsruhe. H a b ilito
w a si w 1960 roku u Gustava
Radbrucha w zakresie prawa karne
go, prawa procesowego i filozofii
prawa. W nastpnych latach w y
kada te przedmioty na U niw ersy
tecie Saarlandu w Saarbrucken. Od
roku 1 969, a do przejcia na eme
rytur tj. do 1 988 roku, w ykada na
Uniwersytecie M onachijskim , kie
rujc Instytutem Filozofii Prawa
i Inform atyki Prawniczej. Jest h o
norow ym doktorem Uniwersytetu
w Tokio i w Atenach, czonkiem
Bawarskiej Akademii Nauk oraz
w ielu zagranicznych akademii i to
w arzystw naukowych. Bibliografia
jego publikacji obejm uje okoo 350
pozycji, z ktrych w iele doczekao
si licznych w znow ie i przekadw
na jzyki obce (na amerykaski, an
gielski, chiski, francuski, grecki,
hiszpaski, japoski, koreaski,
polski, portugalski, serbski, wgier
ski, w o ski). W tw rczoci Kauf
manna, obok publikacji przezna
czonych dla specjalistw, znale
mona rwnie prace o charakte
rze publicystycznym . Problematyk
prawn podejmuje Kaufmann w
rnych aspektach
poczwszy
od spraw z zakresu dogm atyki pra
wa, poprzez konkretne problemy
prawne zaangaowane filo /o ficz-

W POSZUKIWANIU
ONTOLOGICZNYCH
PODSTAW PRAWA

POLISH ACADEM Y OF SCIENCES INSTITUTE OF LEGAL STUDIES

M arek Piechowiak

IN SEARCH
FOR ONTOLOGICAL
FOUNDATIONS OF LAW
Arthur Kaufmanns
Theory of Justice

W a rsz a w a

P o z n a 1992

POLSKA

AK ADEM IA

NAUK

INSTYTUT

NAUK

PRAWNYCH

M arek Piechowiak

W POSZUKIWANIU
ONTOLOGICZNYCH
PODSTAW PRAWA
Arthura Kaufmanna
teoria sprawiedliwoci

W arszawa Pozna 1992

Redaktor:
Lidia Dondajewska

Projekt okadki:
Teresa Labuda

Instytu t Nauk Prawnych Polskiej Akadem ii Nauk 1992

Na okadce w ykorzystano
siedem nastow ieczny em blem at w e du g Typot/usa

Ksika do tow a na
przez Fundacj P rom ocja Praw C zow ieka Badania i Nauczanie"

ISBN 8 3 -0 0 -0 3 6 2 1 -0

DTP: POLSOFT U sugi Informatyczne, Pozna

Druk: Drukarnia Uniwersytetu im. Adama M ickiew icza w Poznaniu

SPIS TRECI

W s t p ........................................................................................................................................

C z I: W s t p n a d e te r m in a c ja m e to d y , p rz e d m io tu i c e l u ..........................
1. Koncepcja filo z o fii p ra w a ................................................................................
2. Filozofia prawa w o be c sporw w o k prawa n a tu ra ln e g o .........................................

23
27 {

C z II: S c h e m a t p ro c e s u u rz e c z y w is tn ia n ia p r a w a ....................................
1. P ozytyw no prawa. Trzy paszczyzny procesu ............................................................
2. P odstaw ow e zalenoci midzy
ogln zasad, norm i konkretnym p ra w e m ................................................................
3. Istota procesu. Podstaw ow a struktura prawa.................................................................

40
42

C z III: A n a lo g ia n a rz d z ie m w y ja n ia n ia p r a w a .........................................
A nalogiczno prawa ...........................................................................................................
Praw niczy argum ent z analogii ..........................................................................................
W nio skow a nie z analogii .....................................................................................................
Pojcia analogiczne ..............................................................................................................
A nalogiczno bytu ...............................................................................................................

47
47
50
55
62
65

C z IV : O n to lo g ic z n e p o d s t a w y p r a w a .............................................................
1. N a tu ra rzeczy" i sposb jej is tn ie n ia ..............................................................................
2. Koncepcja osoby ...................................................................................................................
3. Prawo a m o ra ln o ................................................................................................................

69
69
79
83

U w a g i p o d s u m o w u j c e .................................................................................................

93

B i b l i o g r a f i a ...........................................................................................................................

99

A. Prace Arthura Kaufmanna .............................................................................................

Ksiki .......................................................................................................................................
A rtyku y ..................................................................................................................................
W ydane pisma ......................................................................................................................
Recenzje .................................................................................................................................
M iscellanea ...........................................................................................................................

99
99
102
114
117
119

1.
2.
3.
4.
5.

1.
2.
3.
4.
5.

37
37

B. Literatura pom ocnicza ..................................................................................................

1. Zagadnienia o g ln e .............................................................................................................
2. A nalogia ........................................................,........................................................................
3. Analogia w p r a w ie ..............................................................................................................

123
123
130
132

Summary ..................................................................................................

135

TABLE OF CONTENTS

In troduction .................................................................................................................
Part I: Prelim inary d eterm ination o f m ethod, subject and aim
1. C onception o f ph ilo sop hy of la w ...................................................................................
2. Philosophy of law and the dispute around natural la w ...........................................

Part II: O utline o f th e process o f realisation of la w

1. Positiveness of Law. Three levels of the p ro c e s s .......................................................
2. Basic correlations between general principle, norm and concrete law
3. G ist of process. Fundam ental structure o f l a w ...........................................................

1.
2.
3.
4.
5.

7
23
23
27

37
37
40
42

Part III: Analogy as a tool fo r explanation o f la w

47

A nalogy of la w .....................................................................................................................
Legal argum ent of a n a lo g y ...............................................................................................
Inferring from a n a lo g y ........................................................................................................
A nalogical c o n c e p ts ............................................................................................................
A nalogy of being .................................................................................................................

47
50
55
62
65

Part IV: O ntological foundations o f l a w ....................................................

69

1. N a tu re of th in g " and manner o f its e x is te n c e ...........................................................

2 Concept of person ...............................................................................................................
3. Law and m o ra lity ...............................................................................................................

69
79
83

Concluding R e m a rk s ..............................................................................................

93

Bibliography ..............................................................................................................

99

A. A rthu r Kaufm ann's w orks ............................................................................................

B o o k s ......................................................................................................................................
Articles .................................................................................................................................
Issued texts .........................................................................................................................
Reviews ...............................................................................................................................
M iscellanea .........................................................................................................................

99
99
102
114
11 7
119

1.
2.
3.
4.
5.

B A uxiliary Literature .....................................................................................................

1. General .................................................................................................................................
2. A na lo gy
3. A na lo gy in la w

Summary

123
123
130
132
135

W stp

Co to jest prawo? Skd si ono bierze? Jakie s podstaw y jego

obowizywania? Czy jego tre jest oparta tylko na pewnej konw encji,
czy te raczej ma swoje podstaw y w czym, co niezalene od ludzkiego
stanowienia? Gdzie znale podstaw odrniania spraw iedliw oci od
krzywdy wyrzdzanej w majestacie p ra w a "? W Europie refleksja teore
tyczna nad podstawam i prawa narodzia si wraz z refleksj teoretyczn
nad otaczajc czowieka rzeczywistoci. Wraz z o dm itolo g izo w yw a niem obrazu wiata, procesowi temu podlega rwnie i sposb pa
trzenia na prawo. Dociekania nad tym, co jest podstaw zasad, ktre
obow izuj niezalenie od zawieranych przez ludzi um w, niezalenie
od postanow ie ludzkiej w o li, okrelane byy zw ykle jako badania nad
prawem naturalnym 1. Pierwsza ze znanych nam teoretyczna koncepcja
prawa natury2 powstaa ju w VII w. przed Ch., a jej tw rc by grecki
filo z o f Anaksymander z M iletu. Refleksja nad prawem nie jest oczy
w icie jedynie domen filo zo fii, prowadzona bywa w ramach rnych
dyscyplin naukow ych. Jednak pytania o to, co jest lub byo uwaane za
spraw iedliw e, jakie s zalenoci midzy procesami spoecznymi lub
psychicznym i a prawem, jaka jest struktura systemu prawnego itp.,
zakadaj ju pewne rozumienie prawa, przyjmuj prawo jako co za-

1 To, co zw yko si okrela m ianem p ra w o naturalne" wraz z dziejam i ku ltu ry przechodzio zmienne
koleje losu. Szerok panoram sp o so b w rozum ienia tego term inu daje W o lf: N atu rrech t, szp. 560
nn., tene: Das P roblem der N aturrechtslehre, passim. Pene dane biblio graficzn e podaj w b ib lio
grafii. W skazujc w przypisach prace A rthura Kaufmanna podaj ty tu oraz rok pierw szego w y d a
nia: jeli nie o d w o u j si do w ydan ia pierwszego, podaj d o d a tk o w o dat pu blikacji w ydania,
z ktrego korzystam: k wskazuje, i pozycja w ydana bya w postaci ksiki.
2 Na tem at rnej kon otacji okrele p ra w o n a tu ry" i p ra w o na tura ln e" por. S z y s z k o w s k a : Teorie
praw a n a tu ry X X w ieku w Polsce, s. 53. Rozrnienia tego nie uznaem w niniejszej pracy za istotne
i term iny p ra w o na tury", p ra w o natura ln e" uywam w zasadzie zam iennie.

W stp

stanego. Filozofia stawia pod adresem prawa bardziej podstaw ow e

pytania: czym jest prawo, dlaczego jest sprawiedliwe, jaka jest ostatecz
na podstawa susznoci lub niesusznoci osdw dokonyw anych
przez ludzi? Zmierza do wskazania rzeczywistoci, ktra jest fundam en
tem prawa, podstaw jego istnienia i treci3. Innym i sow y filozofia
poszukuje ontologicznych podstaw prawa4. Sposb pojm ow ania pra
wa i jego podstaw jest kadorazowo w yznaczony kontekstem system o
w ym , w jakim problematyka ta jest podejm ow ana5. Pord wieloci
teorii uznajcych inne podstaw y prawa ni ludzkie stanow ienie byy
takie, ktre rda treci prawa upatryw ay w powszechnym prawie
kosmicznym, w Bogu czy wreszcie w ludzkim rozumie6.
Filozoficzna refleksja nad podstaw am i prawa podejm owana bywa
w ramach rnych dyscyplin filozoficznych, najczciej w ramach an
tro p o lo g ii filozoficznej, etyki i filo z o fii prawa. Podejmowana przeze
mnie problematyka naley zasadniczo do filo zo fii prawa, rozumianej
jako dyscyplina filozoficzna wyrastajca z refleksji nad prawem pozyty
w n y m 7. W prbach teoretycznego ujcia podstaw prawa stanow ionego
w sposb szczeglnie wyrany zarysowaa si alternatywna propozycja
w obec tych wszystkich koncepcji, ktre poszukiw ay fundam entw

3 Por. S z y s z k o w s k a : F ilozo fia prawa, s. 20 n n W o lf : N aturrecht, szp. 560.

4 Term in O n tolog iczn e uywam zam iennie z term inem b y to w e ", w znaczeniu: nalece do
kategorii bytu. Nie w yd a j si by stosow ne term iny: o n ty c z n e , m etafizyczn e . Kaufmann,
ktrego teoria bdzie przedm iotem analiz, ogranicza obszar stosow ania pierw szego z nich do tego,
co fa k ty c z n e " (p rzeciw staw ion e n o rm a ty w n e m u "), por. K a u fm a n n : Das S chuldprinzip
(1 9 7 6 /1 9 6 1 k), s. 32 nn. A u to r ten, akceptujc zblione do tra dycyjneg o rozum ienie metafizyki
(tame, s. 39), na okrelenie nauki o byto w ych podstaw ach prawa zdecydow an ie preferuje jednak
term in o n to lo g ia praw a , uwaajc term in m e ta fiz y k a za nazbyt si kojarzcy ze statyczn
koncepcj bytu. Por. M a y s o w n ik te rm in w i p o j filozoficzn ych, szp. 211 n 255 n.
5 Por. T o k a rc z y k : Praw a w ierne naturze, s. 20, z licznym i w skazw kam i bibliograficznym i: por.
take S z y s z k o w s k a : Teorie praw a natury X X w ieku..., s. 27 n 39 n.
6 Por. L lo m p a r t: Die geschicht/iche u n d ub erge schichtliche U n b e lih ig ke it im N aturrechtsdenken
der G egenwart, s. 102: ze w zgldu na to, co okrela tre prawa naturalnego Llom part w yrnia trzy
w ie lk ie koncepcje: greck (p raw o kosmiczne, przyroda), scholastyczn (porzdek Boski i w ola
Boa), w ie c k " n o w o ytn (rozum i racjonalno): por. K r p ie c : C zow iek i p ra w o naturalne,
s. 55 nn. Systematyzacj koncepcji prawa naturalnego z m arksistow skiego punktu w idzenia
p ropon uje T o k a rc z y k : F ilozoficzna system atyzacja do ktryn praw a natury. Inne prby klasyfikacji
w polskiej filo z o fii prawa por. S z y s z k o w s k a : Teorie praw a natury o zm ie n n e j tre ci a dynamiczne
teorie praw a natury, s. 183: ta: Teorie praw a na tury X X wieku..., s. 55, 65. Syntetyczne ujcie
historii prawa naturalnego: S tra u s s : P raw o naturalne w w ietle histo rii, W e lz e l: N atu rrech t u n d
m ateriale Gerechtigkeit.
7 P odejm ow an w takim aspekcie problem atyk prawa naturalnego okrela si niekiedy mianem
p ra w n icze j nauki o praw ie na turalnym " (ju ris tis c h e N aturrechtslehre ); L lo m p a r t: D ie geschicht/iche..., s. 102 n.; autor ten w yrnia jeszcze trzy inne sposoby p o dejm o w ania problem atyki
prawa naturalnego etyczny, teo logiczny i m etafizyczny, tame. Por. S z y s z k o w s k a : Filozofia
praw a i filo zo fia czow ieka, s. 16 nn. Por. take haso filo z o fia praw a" w : M a y sow nik..., szp. 112.

W stp

prawa w rzeczywistoci niezalenej od w o li czowieka. Podstaw ow y

w caych dziejach europejskiej filo zo fii prawa problem hasowo mona
zawrze w pytaniu: afirm acja prawa naturalnego czy pozytywizm
prawniczy?". Z jednej strony wskazywano na rozmaicie pojm ow ane
prawo naturalne jako podstaw obow izyw ania i kryterium spraw ied
liw oci prawa stanow ionego, z drugiej za strony, akcentow ano fakt
form alnego jego stanowienia. Tak jak nie mona poda jednego
okrelenia prawa naturalnego, a co za tym idzie jednego okrelenia
koncepcji afirm ujcych prawo naturalne, tak te nie mona poda je d
nego uniwersalnego okrelenia, czym jest pozytywizm praw ny8. P ierw
sze w iadectw o postawienia problemu prawa stanow ionego przez
czowieka, w kontekcie prawa niezalenego od takiego stanowienia,
znajdujemy w tekstach Heraklita9. Do XVII wieku prawo natury har
m onijnie czono z prawem pozytyw nym i zasadniczo jednakow o o b y
dwa ceniono. W XVII i XVIII w ieku, w epoce bezgranicznego zaufania
do rozumu, prawo naturalne wyranie dom inow ao nad prawem pozy
tyw n y m 10. Do XIX wieku teorie prawa naturalnego stanowi istotn
cz europejskiej filo zo fii pastwa i prawa. W XIX w ieku po raz p ie rw
szy w historii europejskiej myli filozoficznopraw nej dom inujc ko n
cepcj staje si pozytywizm prawniczy, uznajcy fakt form alnego sta
now ienia za decydujcy dla obow izyw alnoci prawa. Bya to g w nie
reakcja na dom inacj skrajnie racjonalistycznych system w prawa na
tury, ktrych owocem , ale i jednoczenie zamkniciem, byy w ielkie
W yodrbnianie dyscyplin filozoficzn ych zaley od przyjm ow anej koncepcji filo z o fii i jest spraw
dyskusyjn. N iekiedy w ogle neguje si istnienie problem atyki filozoficzn ej w teoretycznej refleksji
nad prawem . Podejcie takie d o m in o w a o w polskiej myli p row enie ncji m arksistow skiej przynaj
mniej d o lat siedem dziesitych (za przeom ow e uznawane s prace H. Ja n kow skiego ).
8 Por. O p a e k : Zagadnienia te o rii praw a i te o rii p o lity k i, s. 65 nn. Przegld rnych koncepcji
pozytyw izm u praw nego daje O tt: D er R echtspositivism us, por. tene: Was h e i t R e c h ts p o s itiv is
m us"?, K o lle r : Z u r V ertrglichkeit von R echtspositivism us u n d N aturrecht, s. 337 nn., L lo m p a r t:
D ie geschichtliche..., B ro e k m a n : M inim a ln a zaw arto p o zytyw izm u. P ozytyw izm w praw ie
i w te o rii praw a.
y w i si bo w ie m w szystkie prawa ludzkie jednym bo skim ", D ie ls : Fragm ente der Vorsokratiker,
fragm. 114; por. fragm. 102. Term in p ra w o p o z y ty w n e " pochodzi p ierw otnie od lac. iu s p o s itiv u m ". Pojcie praw a po zytyw nego ro zw in ite zostao dopiero w redniow ieczu, na jp ra w d o p o d o
bniej za spraw pochodzcego z pocztku V w . komentarza do Tim ajosa Platona, autorstw a
Calcidiusa, ktry od r n i iu s titia na tu ra lis" od iu s titia p o s itiv a " jako tej, qua hom ines utuntur.
Pojcie praw a p o zytyw nego o b e jm ow a o nie ty lk o praw o s tan ow ione (iu s p o s itu m ", od leg em
ponere" ) , ale i praw o oparte na zw yczaju i na autorytecie ksig praw niczych, praw o majce swe
rdo w jakiej ludzkiej dziaalnoci (zgodnie z pnoklasycznym rozum ieniem term inu p o s iti
v u s ", okrelajcego to, co Istnieje nie na m ocy samej natury, lecz co kon stytuow a ne jest przez
ustanow ienie lub sztuk); B l d o r n /J a m m e : Positiv, P ositivitt, szp. 1106 n 1109 n por.
O p a e k : Zagadnienia..., s. 218.
10 T o k a rc z y k : Praw a w ierne naturze, s. 16.

10

W stp

kodyfikacje prawa ( Codex M axim ilianeus Bavaricus Civi/is 1756,

Preuisches A llgem eines Landrecht 1794, Code C iv il czyli tzw. Code
N apoleon 1804, czy sterreichsches A llgem eines Gesetzbuch
1811). W drugiej poow ie XIX w . pozytywizm przyjm uje sw kla
syczn posta: jedynie prawo pozytyw ne (stanow ione) jest prawem
i kade prawo pozytyw ne jest prawem. Jego przedstawiciele nie wahaj
si uzna i tej konsekwencji, i najpodlejsze prawo musi zosta uznane
za wice, o ile tylko pow stao w sposb form alnie p o p ra w n y"11.
Jednak dom inacja pozytywizm u nie trw aa dugo, bow iem ju w kocu
XIX w ieku mona zaobserwowa przybierajce na sile ponow ne d o
chodzenie do gosu koncepcji afirm ujcych istnienie prawa natural
nego. Obok tradycyjnych koncepcji praw nonaturalnych powstaj n o
we, przede wszystkim kantowskiej p ro w en ie n cji12. Ten okres zw yko si
nazywa pierw szym odrodzeniem prawa natu ra ln eg o "13. Do drugiej
w o jn y w iatow ej pozytywizm praw ny pozostaje jeszcze nurtem d o m i
nujcym. W okresie m idzywojennym posiada tak w yb itn ych przed
staw icieli jak Hans Kelsen, czy Gustav Radbruch. Jednak reakcja ze
strony kierunkw afirm ujcych istnienie prawa naturalnego przybiera
w ci na sile, rw nie jako reakcja na pow staw anie pastw to ta lita r
n ych14. Druga w o jn a w iatow a sp o w od o w a radykaln zmian sytuacji
na korzy prawa naturalnego, dajc impuls do tzw . d ru g ieg o o d
rodzenia" prawa naturalnego15. Rozpoczo si ono w Stanach Zjed
noczonych, g w n ie z in icja tyw y nau ko w c w europejskich przeby
w ajcych tam w czasie w ojny. Po zakoczeniu dziaa w ojennych,
11 B e rg b o h m : J u risp rud enz u n d R echtsphilosophie, t. I, s. 144 (jeli nie w skazuj autora przekadu,
c yto w a n y tekst przytaczam w przekadzie w a s n y m ); inne okrelenia po zytyw izu : U n te r ju ris ti
schem Positivism us versteht man jene Rechtstheorie, die nur positives Recht als R e c h t begreift
und jede soziale O rdnung, auch w enn sie im Sprachgebrauch als R e c h t bezeichnet w ird, w ie
insbesondere das N a tu rre c h t , nicht als R e c h t gelten l t", K e ls e n : Was ist juristisch er
P ositivism us, s. 465; U n te r Gesetzespositivism us versteht man die A uffassung, da jedes o rd
nungsgem zustandegekom m ene Gesetz oh ne R cksicht auf seinen In h a lt verbindlich ist",
E lls c h e id : Das N aturrechtsproblem , s. 143. Por. haso P o z ytyw izm p ra w n y " w : M aiym s o w
niku..., szp. 285.
12 W a k ie w ic z : D ru g ie od ro d ze n ie " praw a na turalnego, s. 116.
12 L a renaissance du d ro it na ture l" to ty tu pracy J. Charm onta ogoszonej w 1910 r.
14 Rola, jak odegra po zytyw izm praw ny w po w sta n iu zbrodniczych system w praw nych
w pastw ach to ta lita rn ych jest przedm iotem dyskusji; wskazuje si na obecno w III Rzeszy
niektrych m o m entw charakterystyczych dla argum entacji praw non aturalnej, np. uznaw anie
interesu narodu niem ieckiego za p o dstaw ow e kryterium susznoci praw a, por. E lls c h e id : Das
N aturrechtsproblem , s. 147 n.; T o k a rc z y k : P raw a w ierne naturze, s. 39 nn.; S z y s z k o w s k a : Teorie
praw a natury X X w ieku..., s. 41 n.
15 Por. W a k ie w ic z : D ru g ie odrodzenie"..., passim. T o k a rc z y k : Prawa w ierne naturze, s. 39 n n
dzieli przyczyny o d ro d z e n ia " na praktyczne i teoretyczne.

W stp

11

obok Stanw Zjednoczonych16, najwikszy w kad w badania nad pro

blematyk prawa naturalnego w n io sy kraje, ktre u w o ln iy si spod
reimu faszystowskiego Niemcy, Austria i W och y17. Koncepcje
uznajce istnienie prawa naturalnego staj si powszechnie akcepto
wanym i, a samo prawo naturalne w chodzi do oglnej wiadom oci
spoecznej18. W 1 941 roku zostaje wydana Karta A tlantycka, a w 1948
ONZ ogasza Powszechn Deklaracj Praw Czowieka. Najwysze sdy
Republiki Federalnej Niemiec (m. in. Bundesgerichtshof19) w uzasad
nianiu sw ych rozstrzygni p ow oyw ay si bezporednio na prawo
naturalne. Ju niedaleka przyszo pokazaa, e now e idee w p ro w a
dzone pod hasem uznania ponadpozytyw nych podstaw prawa nie
przyniosy oczekiwanej o d n o w y mylenia ani w teorii prawa, ani w pra
ktyce prawniczej. O dw oyw anie si w orzecznictwie sdowym w prost
do prawa naturalnego w y w o a o sprzeciw tak praw nikw , jako uzasad
nianie na podstaw ie czego spoza systemu prawa, jak i teoretykw
prawa wskazujcych na liczne trudnoci stosowania takiej argum en
tacji w praktyce prawniczej (przede wszystkim problem intersubiektyw nej poznawalnoci norm prawa naturalnego sucych jako podstawa
orzecze)20. Tak pojte prawo naturalne spotkao si rwnie z krytyk
ze strony filo z o fii spoecznej, g w nie w zwizku z pojawieniem si
koncepcji spoeczestw a o tw arte g o". Okazao si, e nie ma teorii
prawa naturalnego mogcej powanie konkurow a z teoriami pozyty
w istycznym i. Jednej z przyczyn takiego stanu rzeczy mona si d o p a t
rywa w tym , e koncepcja prawa naturalnego przyjmowana w praktyce
prawniczej, nawizywaa do zdew aluowanej ju w filo zo fii koncepcji
wiata wartoci, pojm ow anego jako istniejca sama w sobie rzeczywis
to idealna. Natom iast wraz z powszechnym odejciem myli europej
skiej od arystotelesow sko-tom istycznej koncepcji filo zo fii, pojcie na
tury utracio sw tradycyjn konotacj i zaplecze systemowe. Doszo do

18 Przegld uj prawa naturalnego patrz O p a e k /W r b le w s k i: W spczesna teoria i socjolo gia

praw a w S tanach Z jednoczonych A m e ry k i P nocnej, zw l. s. 28.
17 D orobek obszaru niem ieckojzycznego byt w po rw na niu z W ocham i znacznie bogatszy tak pod
w zgldem zakresu poruszanych problem w , jak i rnorodnoci uj, por. W a k le w ic z : D rugie
odrodzenie"..., s. 130 nn.
18 K h l: N a tu rre c h t, szp. 615; por. B c k e n f rd e : K ritik der W ertbegrndung des Rechts, s. 1 n.
19 Por. np. Entscheidungen des B undesgerichtshofs in Strafsachen (A m tlich e S am m lung), 1954, 6
47; 6 ,1 4 7 ; W e in k a u ff: D er N aturrechtsgedanke in der R echtsprechung des Bundesgerichtshofs,
por. K a u fm a n n : P roblem geschichte der R echtsphilosophie (1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 87; Gesetz u n d R echt
(1 9 6 6 /1 9 6 2 k ), s. 9.
20 Por. B c k e n f r d e : Kritik..., passim.

12

W stp

tego, e p ow oyw anie si na prawo naturalne zaczto traktow a jako

przejaw naukowego obskurantyzmu. W 1980 roku A rthu r F. Utz pisa
z ironi: F ilo z o fo w i prawa albo pra w nikow i, ktry chce by obecnie
pow anie traktow any w wiecie nauki, nie w o ln o w adnym wypadku
m w i o prawie naturalnym "21.
Wspczesny pozytywizm praw ny zw rcony jest przede wszystkim
przeciwko tym koncepcjom prawa naturalnego, ktre uznaj istnienie
innego obok pozytyw nego i konkurujcego z pozytyw nym , o b o
w izujcego porzdku prawnego. Z w ykle te w spczesny pozytywizm
praw ny okrela si w opozycji do koncepcji prawa naturalnego rac
jonalistycznej prow eniencji, uznajcych istnienie prawa naturalnego
oglnie wanego i historycznie niezmiennego. Zauway trzeba, e tak
pojm ow any pozytywizm prawny rni si w sposb zasadniczy od
klasycznego pozytywizm u prawnego koca XIX i pocztku XX wieku.
Zgadza si z nim w uznawaniu pozytyw nego porzdku prawnego za
jedyny obowizujcy, jednak prawo pozytywne nie jest utosamiane
z prawem stanow ionym , lecz Pozytywno prawa znaczy tyle, co jego
realno, faktyczno22. Koncepcja pozytyw noci jako faktycznoci ak
ceptow ana jest te powszechnie przez tych, ktrzy deklaruj si dzi
jako zw olennicy prawa naturalnego. Jedni i drudzy zgodziliby si
rw nie i w tym punkcie, e nie kady form alnie popraw ny akt stano
w ienia prowadzi do powstania obow izujcego prawa, czyli e mog
zaistnie ustawy niesprawiedliwe. Pozytywizm kadzie jednak akcent
na trudnoci z podaniem operatyw nych kryteriw spoza o bow izu
jcego systemu prawnego.
Jako cech charakterystyczn dla koncepcji naturalnoprawnych
przytacza si dzi najczciej uznawanie momentu niedyspozycyjnoci", przejawiajcego si w koniecznoci brania pod uwag przy
okrelaniu treci prawa, obok w a ru n k w form alnych i jego uytecz

21 R e ch ts th e o rie " 11 (1 9 8 0 ), s. 282, podaj za Z a ja d o : be rw in d u n g des R echtspositivism us als

G ru ndw ert des Grundgesetzes, s. 207.
22 Por. O p a e k : Zagadnienia..., s. 223 nn.; autor przedstawia rw nie rne koncepcje realnoci
prawa i zwizane z nim i trudnoci; por. te P e re lm a n : Logika praw nicza, s. 182. M am y tu do
czynienia z nawizaniem do znaczenia term inu p o s itiv u s " w yksztacon ego dopiero w czasach
now o ytnych. N iekiedy p o jm ow an ie po zytyw noci jako realnoci w izane je st z w p yw e m po zyty
w izm u filozoficznego, w a rto jednak zw rci uw ag, e ju na pocztku XVII w ieku sow a p o s iti
vus" uyw ano na okrelenie tego, co rzeczywiste w przeciw iestw ie d o tego, co jedynie p o
mylane, przypisyw ane czemu; B l h d o r n /J a m m e : Positiv, P ositivitt, szp. 1107. Na tem at
dyskusji dotyczcej zw i zk w midzy pozytyw izm em praw niczym i filo zo ficzn ym por. O p a e k :
Zagadnienia..., s. 67 nn.

W stp

13

noci, rw nie w ym o g w tak lub inaczej rozumianej spraw iedliw oci.

w m om ent n ie dyspozycyjnoci" zwykle nie jest wizany z innym
porzdkiem prawnym , ktry byby pojm ow any jako zesp norm sta
now icych kryterium dla prawa stanow ionego. Jako takie kryteria
w ym ienia si natomiast: natur rzeczy, natur czowieka, jego g o d
no, osob, struktur instytucji prawnych, okrelone elementy sytu
acji historycznej itp.23 Pojawia si tu jednak problem bliszej deter
m inacji sposobu rozumienia n ie dyspozycyjnoci", jej podstaw
i rde. Jeeli przyjmie si sam n iedyspozycyjno" jako zasad
nicze i jedyne kryterium decydujce o zaliczeniu danej koncepcji do
nurtu naturalnoprawnego, trudno w ogle wskaza teori prawa, ktra
dopuszczaaby cakow it dow olno w ksztatowaniu prawa (naw et
tzw . szkoa historyczna, ktra ksztatowaa si w opozycji do szkoy
prawa naturalnego musiaaby zosta uznana za koncepcj naturalnop raw n)24.
Istotnym momentem wspczesnej dyskusji nad prawem naturalnym
jest nacisk kadziony na zagadnienie poznawalnoci susznego prawa.
Przyjmujc, e nie dysponujem y treciowym i kryteriami pozwalajcymi,
okreli, co jest suszne, poszukuje si procedur, ktrych zastosowanie
w m oliw ie duym stopniu gw arantow a bdzie dojcie do susznego
prawa. Ten kompleks zagadnie okrela si niekiedy mianem problemu
prawa naturalnego d ru g ie g o " lub w ysze g o" stopnia25 i zalicza do
filozofii, w zgl. teorii pastwa. Rwnie na tej paszczynie trudno o je d
nom ylno w okrelaniu teorii bd to jako naturalnoprawnej, bd
jako pozytywistycznej. Dyskusja dotyczy, w mniejszym czy wikszym
stopniu, form alnych kryteriw susznoci prawa, a zatem kryteriw
charakterystycznych dla pozytywizm u prawniczego. Z drugiej jednak
strony dy si do znalezienia kryteriw pozwalajcych prawo stano
w ione krytykow a ze w zgldu na rzeczywisto niezalen od ludz
kiego stanow ienia (rozmaicie pojm ow an). Opcj pozytywistyczn
wie si na tej paszczynie z uznawaniem legalnoci ustaw odaw cy za
wystarczajcy w arunek dla uznania susznoci prawa, natomiast opcj
prawnonaturaln wie si z kwesti legitym izacji ustaw odaw cy26.

Por. L lo m p a rt: D ie geschichtliche..., s. 100 n., E llscheid: Das N aturrechtsproblem , s. 148 n.

Na tem at elem ent w na turalnopraw nych w teoriach p o z y ty w is t w ju np. H aym an n : Kants
K ritism us u n d die naturrechtlichen S trm ung en der G egenw art (1 9 2 4 ), por. K ielski: Recenzja...,
s. 715 n.; por. K rpiec: C zow iek i p ra w o naturalne, s. 56 n.
Por. E llscheid : Das N aturrechtsproblem , s. 152.
** Legalno oznaczaaby zgodno dziaania (tu: praw oda w czego) z porzdkiem praw nym , n a to
m iast legitym izacja w izaaby si z usp raw ied liw ien iem w adzy i uzasadnieniem jej roszcze do

14

Wstp

Poza wyej zarysowanymi liniami podziau midzy tendencjam i p o

zytyw istycznym i a naturalnoprawnym i istnieje jeszcze jedna istotna
linia podziau: midzy koncepcjami traktujcym i (explicite lub im p lic i
te) sprawiedliwo, suszno, jako cechy pochodne pew nego typu
uytecznoci27, a koncepcjami bronicymi spraw iedliw oci jako specy
ficznej i podstaw ow ej w aciw oci i wartoci prawa.
Podsum owujc trzeba stwierdzi, e nie ma obecnie powszechnie
akceptowanych, jednoznacznych kryteriw pozwalajcych zaklasyfi
kowa jak teorijako naturalnoprawn lub pozytywistyczn. Gosi si
dzi niekiedy koniec sporu pozytyw izm praw ny prawo naturalne"28.
Dla uniknicia nieporozumie zwizanych z uyciem term inw , pro
blemy, ktre pozostay, podejm owane s pod hasem poszukiwania
trzeciej d ro g i" lub w ramach problematyki spraw iedliw oci29. Niemniej
jednak poszczeglni autorzy odw ouj si zwykle do tych dw ch typ w
koncepcji prawa i bd samych siebie, bd innych zaliczaj do jednego
z nich. Tak te czyni autor teorii wybranej przeze mnie do analiz.
Zarwno zw olennicy koncepcji naturalnoprawnych, jak i wspczeni
pozytyw ici prawni, uznaj prawo pozytywne (w sensie: faktyczne) za
jedyne prawo obowizujce. Podobnie te dystansuj si do tra dycyj
nej koncepcji prawa naturalnego, rozumianego jako przedm iotow o
dany porzdek wartoci czy norm. Powszechnie jest te akceptowana
m oliw o zaistnienia prawa pozytyw nego (stanow ionego), bdcego
u sta w o w ym bezpraw iem "30. Wskazanie kryteriw spraw iedliw oci
(susznoci) innych ni legalne ustanowienie jest gw nym celem, jaki
stawiaj sobie koncepcje opowiadajce si za prawem naturalnym. Za
w spln cech mylenia naturalnoprawnego uznaje si jego funkcj
krytyczn w obec prawa obowizujcego w danym spoeczestwie
i w obec obowizujcych procedur prawodawczych (funkcja le g itym i
zacji w a d zy)31. Pozytywizm wie si przede wszystkim z krytyk
m oliw oci znalezienia innych ni legalno, efektywnych kryteriw

27
28
29
30

91

posuszestwa jej nakazom, na innej podstaw ie ni ty lk o zgodno z porzdkiem praw nym . Por.
W r te n b e r g e r : Legalitt, L e gitim itt, passim.
Klasycznym przykadem tego typu teorii jest fun kcjonalizm Luhmanna, niezw ykle szeroko dzi
dysku to w a n y w obszarze jzyka niem ieckiego; por. H ffe : Politische G erechtigkeit, s. 171 nn.
Por. Z a ja d o : berw indung..., s. 207; por. H ffe : N aturrecht, szp. 1297.
Por. H ffe : Naturrecht, szp. 1 297.
W prow adzenie do wspczesnej dyskusji term inu u s ta w o w e bezpraw ie" przypisuje si G. R adb r u c h o w i, ktry uy tego term inu w sw ym synnym w ystp ie niu U staw ow e bezpraw ie i po nadu sta w o w e praw o (1 946).
Por. W o lf : Naturrecht, szp. 565; Z a ja d o : berw indun g..., s. 26.

W stp

15

sprawiedliwoci prawa albo z tendencjam i redukcjonistycznym i, za

poznajcymi sw oisto spraw iedliw oci jako w aciw oci prawa.
Wybrana przeze mnie do analiz teoria proponowana przez Kaufmanna jest o tyle typow , e znajdziemy w niej wszystkie wskazane tu
zasadnicze rysy wspczesnej dyskusji w filo zo fii prawa. Swoj teori
zarysowuje w kontekcie sporu midzy klasycznym pozytywizm em pra
wniczym i tzw. szko prawa naturalnego. W ypracow ujc pew nego
lypu proceduraln koncepcj spraw iedliw oci, stara si zdystansowa
wobec teorii redukujcych spraw iedliw o do li tylko uytecznoci lub
iraktujcych sam proces urzeczywistniania prawa jako rdo jego
susznoci (chodzi tu przede wszystkim o funkcjonalistyczno-systemow interpretacj prawa, reprezentowan w niemieckim obszarze
lzykowym przez N. Luhmanna i, czciowo, o koncepcje nawizujce
do teorii racjonalnego dyskursu). Cho Kaufmann uznaje p ra w o n atu
ralne za synonim term inw p ra w o spraw iedliw e", czy po prostu
p ra w o ", jak wikszo wspczesnych autorw podejm ujcych p ro
blematyk bytow ych podstaw prawa, unika okrelania swojej teorii jako
teorii prawa naturalnego. W oli m w i o poszukiwaniu przez siebie
trzeciej d ro g i" lub o budow aniu teorii spraw iedliw oci. Naley on
o tyle do nurtu naturalnoprawnego, ze podstaw ow ym fenomenem do
wyjanienia jest dla niego fakt ustaw ow ego bezprawia, a jednym z p o d
staw ow ych celw , jakie sobie stawia, jest wskazanie podstaw n ie dyspozycyjnoci" treci prawa, zabezpieczajcych prawo przed jego nad
uyciem przez siy polityczne. Poszukuje on rwnie uzasadnienia dla
krytycznej postaw y w obec prawa nakazujcej cige jego reinterpretowanie. Centralnym zagadnieniem filozoficznym podejm owanym przez
Kaufmanna jest w anie problem ontologicznych podstaw obow izywalnoci prawa, bytow ych podstaw susznego prawa i sp ra w ie dli
woci. Analizuj koncepcj Kaufmanna pod ktem rozwizania tego
zagadnienia.
Kaufmann naley do tradycji kantowskiej, najbardziej dzi znaczcej
w filo zo fii prawa (i etyce) na kontynencie europejskim 32. Poprzez
nauczyciela i mistrza, Gustawa Radbrucha, korzenie filozoficznej
twrczoci Kaufmanna sigaj p oudniow o-zachodniej linii neokantyzmu Emila Laska, Heinricha Rickerta i W ilhelm a W indelbanda. Z d ru
giej strony nawizuje on do szkoy marburskiej korzystajc przede
Por. S z y s z k o w s k a : N eokantyzm , passim: tam rw nie liczne w skazw ki bibliograficzne.

16

Wstp

wszystkim z prac Karla Engischa, wczajc si tym samym do nurtu

hermeneutycznego w teorii prawa. Kaufmann nawizuje te czsto do
hermeneutyki filozoficznej Hansa-Georga Gadamera, w ktrego sem i
nariach niegdy uczestniczy33. Do tych kierunkw trzeba jeszcze doda
filozofi klasyczn, arystotelesowsko-tom istyczn, na ktr Kaufmann
w ielokrotnie si pow ouje, i za ktrej kontynuatora si uwaa.
Dlaczego w ybr pad wanie na Kaufmanna? Filozofia prawa nie
mieckiego obszaru jzykow ego jest obecnie najbardziej w p y w o w na
kontynencie europejskim. Kaufmann za naley do grona najbardziej
znaczcych autorw w sptw orzcych wspczesn filo zo fi prawa
w Niemczech (nie bez znaczenia jest tu te fakt dugoletniego kierow a
nia przez niego Instytutem Filozofii Prawa i Inform atyki Prawniczej na
Uniwersytecie M onachijskim ). Znany jest take szeroko poza granicami
Niemiec, w tym rwnie i w Polsce34, ktr kilkakrotnie odwiedza.
M im o, e mona m w i o znacznej popularnoci Kaufmanna jest on
autorem czsto cytow anym i dyskutowanym nie ma jak dotd
wikszej pracy kom pleksow o analizujcej jego propozycj rozwizania
podstaw ow ych zagadnie filozofii prawa. Za wyborem Kaufmanna
przemawia take sposb, w jaki autor ten podejmuje podstaw ow e
problem y filozofii prawa. Zna prawo i problem y z nim zwizane od
strony praktyka. Uprawiajc filozofi stara si mie na uwadze kon
kretn rzeczywisto. Bdc spadkobierc Radbrucha staje on
w rzdzie filo zo f w prawa o ambicjach maksymalistycznych: nie tylko
stawia pytania o ostateczne podstawy prawa, ale i podejm uje w prost
problem y teoriopoznawcze i Ontologiczne35. Kaufmann zmierza do w y

33 Por. H a s s e m e r: Die H erm eneutik im Werk A rth u r Kaufm anns, passim; S te lm a c h : Co to je st

herm eneutyka, s. 36; tene: D ie herm eneutische A uffa ssung der R echtsphilosophie, passim, zwt.
s. 130. W nurcie hermeneutyki filozoficznej um iejscaw ia siebie sam Kaufmann por. np. K a u f
m a n n : R echt u n d G erechtigkeit in schematischer D arstellung (1 9 7 7 ), s. 283, jednak w nowszych
pracach zrezygnow a w okrelaniu sw ojej koncepcji z term inu herm e neu tyka" czy h erm e neu tyczn y", na rzecz okrelenia u g ru n to w a n a w osobie proceduralna teoria sp ra w ie d liw o c i", P ro
blem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 139 nn.; w w yd. z 1989 r, Kaufmann zrezygnow a te z term inu
p row enie ncji hermeneutycznej, jakim jest W irku n g sg e sch ich te " zastpujc go okreleniem H i
storischer Diskurs".
3* W polskim przekadzie ukazay si prace: Rechtsphilosophie... (1 9 7 7 ), ber die W issenschaftlich
k e it der R echtswissenschaft (1 9 8 6 ), Vorberlegungen zu einer juristisch en L o g ik u n d O ntologie
der R elationen (1 9 8 6 ); dane dotyczce przekadw znajduj si w b iblio grafii. P ublikacje w c a o
ci pow icone Kaufm annow i: S k p s k a /S te lm a c h : Stare i n o w e interpretacje filo z o fii praw a
A rthu ra Kaufmanna, P e s z k a /G iz b e r t- S tu d n ic k i: Recenzja, por. P ie c h o w ia k : Recenzja.
33 Por. G ils o n : Jed no dow iadczenia filozoficznego. W spraw ie stosunku midzy teori poznania
a m etafizyk por. S t p ie : O m etodzie te o rii poznania, tene: Rola dow iadczenia w punkcie
w yjcia metafizyki, K r p ie c : Realizm ludzkiego poznania.

W stp

17

pracowania propozycji, ktra czyaby w sobie to, co trafne w rnych

aktualnych dzi nurtach filo zo fii prawa, propozycji, ktra nie byaby
lednak jedynie zlepkiem rnych teorii. W ypracow ujc sw koncepcj
Kaufmann stara si wzi pod uwag zaleno midzy system owym
kontekstem filozoficznym suponow an koncepcj bytu i jego p o
znania a koncepcj prawa. Podejmujc te zagadnienia, nawizuje do
bliskiej piszcemu te sowa tradycji arystotelesow sko-tom istycznej.
Wydaje si w ic rzecz poyteczn w n ik liw ie j przyjrze si propozycji
Kaufmanna, w ypeniajc w ten sposb pewn luk w literaturze nauko
wej. Poniewa jest on przedstawicielem w p yw o w e g o nurtu w spcze
snej filozofii, praca moja stanow i take przyczynek w badaniach nad
oglnym stanem wspczesnej filo zo fii prawa, a w pewnym sensie
rwnie etyki i antropologii filozoficznej, nierozdzielnie zwizanych
z zagadnieniami podstaw prawa. Nie jest celem tej pracy analizowanie
zalenoci pogldw Kaufmanna od innych autorw, ani e w olucji tych
pogldw w czasie. W takim sensie praca moja nie ma charakteru
historyczno-filozoficznego. To, co jest przedmiotem m ojego zaintere
sowania, to sam problem ontologicznych podstaw prawa. Staram si
zrekonstruowa Kaufmanna koncepcj prawa jako pewn spjn, osa
dzon system owo cao, wskazujc jej w ewntrzn logik i w y p ro w a
dzajc dalsze konsekwencje, istotne z punktu widzenia m oliw oci
uznania propozycji za poprawn. Zwracam przy tym uwag przede
wszystkim na rozwizania podstaw ow ych problem w filozoficznych.
Przyjmowana, explicite lub im plicite, koncepcja filozofii, bytu i p o
znania w zasadniczy sposb rzutuje na m oliw o udzielania p o p ra w
nych odpow iedzi na pytania stawiane w filozofii prawa. Praca niniejsza
|est zatem, w moim zamyle, przyczynkiem rwnie do zagadnienia
znaczenia fundam entalnych rozstrzygni metafizycznych i teoriopoznawczych dla m oliw oci rozwizywania podstaw ow ych problem w
filozofii prawa. Zasadniczo zamierzam przeprowadzi krytyk immanentn teorii Kaufmanna, kierujc si przede wszystkim pytaniem, czy
proponowane przez niego rozwizania dotyczce bytow ych podstaw
prawa pozwalaj w sposb zadowalajcy rozwiza te problemy, dla
ktrych rozwizania Kaufmann w ypracow a swoj koncepcj, przede
wszystkim za, czy pozwalaj zadowalajco w yjani fenomen n ie d y spozycyjnoci" treci prawa i u sta w o w e g o bezprawia". Praca moja ma
charakter filo zoficzny i nie podejm uj problem w nalecych cile do
teorii prawa, zagadnienia teoretycznoprawne pojawiaj si jako punkt
wyjcia lub ilustracja zagadnie filozoficznych.

18

W stp

Analizujc Kaufmanna koncepcj ontologicznych fundam entw

prawa, staram si uw zgldni wszystkie opublikow ane prace tego au
tora, ktre s istotne dla podjtego przeze mnie zagadnienia36. W cze
niejsze prace interpretuj z punktu widzenia pogldw prezentow a
nych w najnowszych jego pracach, publikow anych w latach osiem
dziesitych. Nie prezentuj i nie analizuj tych wczesnych pogldw,
ktre nie znalazy dalszej kontynuacji. Korzystam przede wszystkim
z prac: Das Schuldprinzip (1 961), najobszerniejszej pracy w naukowym
dorobku Kaufmanna, zawierajcej m. in. systematyczny w ykad p o d
staw filo zo fii prawa37; z pracy z roku 1965 Analogie u n d ,,N atur der
S ach e ''36 oraz z licznych artykuw, z ktrych za najistotniejsze dla
interpretacji uznaem: ber die W issenschaftlichkeit der Rechtsw issen
schaft. Anstze zu einer Konvergenztheorie der Wahrheit (1986) i Vor
berlegungen zu einer juristischen Logik und O ntologie der Relationen
(1986).
Praca skada si z czterech zasadniczych czci. W czci pierwszej
przedstawiam przyjmowan przez Kaufmanna koncepcj filo zo fii i kon
cepcj poznania, wyznaczajce perspektyw postawienia i rozw izy
wania problemu podstaw prawa; wstpn charakterystyk prawa
rzeczywistoci bdcej przedmiotem analiz; oraz stawiane przez
Kaufmanna wymagania pod adresem poprawnego rozwizania pro
blemu.
Kaufmann opowiada si za filozofi stawiajc pytania o ostateczne
podstaw y rozumienia rzeczywistoci. Przyjmuje konw ergencyjn kon
cepcj prawdy o tym, jaka jest rzeczywisto i co jest rzeczywiste
w nioskuje si na podstaw ie zgodnoci szeregu aktw poznawczych.
Poznanie rzeczywistoci dokonuje si wycznie poprzez tre zawart
w materiale pojciow ym . Dwa podstaw ow e pytania stawiane w filo z o
fii prawa to: c o to jest suszne prawo?" i ja k suszne prawo jest
urzeczywistniane?". Pytanie drugie jest pytaniem o proces dochodzenia
do rozstrzygnicia konkretnego przypadku. O dpowied na pytanie
Zasadniczo, zostay uw zgl dnion e prace, ktre ukazay si do 1989 roku w cznie. W ostatnich
pracach Kaufmanna nie p o ja w iy si now e elementy, ktre nakazywayby reinterpretacj m ojego
stanow iska.
37 Kaufm ann w pniejszych pracach re w id ow a niektre z po g l d w zaw artych w tej ksice (np.,
pokrew ne R adbruchow i przekonanie o m oliw oci w ypro w adza nia treci norm praw nych z sa
m ych og lnych zasad, jak np. z zasady w in y "), jednak w pracy tej zaw ar w ikszo idei
dotyczcych podstaw filo z o fii prawa, ktre pniej rozw in.
38 W jednej ze sw ych najnow szych prac pisze o tej ksice, e w dalszym cigu uwaa przedstawione
w niej stanow isko za trafne, K a u fm a n n : R echtsphilosophie in der N a ch -N e u ze it (1 9 9 0 k), s. 13.

W stp

19

o sposb urzeczywistniania prawa ma zasadnicze znaczenie dla o d

powiedzi na pytanie o samo prawo, gdy zdaniem Kaufmanna nie
ma prawa poza procesem jego urzeczywistniania. Prawo w penym tego
sowa znaczeniu to konkretne rozstrzygnicie, stwierdzajce co tu i te
raz jest suszne. Pretendujca do poprawnoci filozoficzna koncepcja
prawa musi uw zgldnia m om ent n ie dyspozycyjnoci" treci prawa,
ktry jest, zdaniem Kaufmanna, decydujcy dla m oliw oci wyjanienia
u staw ow e g o bezprawia"; musi uw zgldni Pozytywno prawa, ktra
gwarantuje bezpieczestwo prawne nalece do istoty prawa; oraz
musi wskaza na podstaw y historycznej zmiennoci treci prawa.
W czci drugiej przedstawiam proponow an przez Kaufmanna re
konstrukcj procesu urzeczywistniania prawa. Jest to jednoczenie
blisza determinacja rozumienia prawa, dookrelenie punktu wyjcia
filozoficznego wyjaniania. Kaufmann wyrnia trzy paszczyzny tego
procesu. Na najwyszej le podstaw ow e zasady prawne, na drugiej
normy prawne, na trzeciej konkretne rozstrzygnicia. Podstawow e
zasady prawa s na tyle oglne, e nie mog by w prost sto so w a n e "
do konkretnych w a ru nk w ycia, odgrywaj natomiast istotn rol
w ustalaniu treci norm. Stanowienie prawa polega na sprowadzaniu
do wzajemnej odpow iednioci podstaw ow ych zasad prawnych i m o li
wych w a ru nk w ycia. Urzeczywistnianie konkretnego prawa polega
natomiast na sprowadzeniu do wzajemnej odpow iednioci norm i ko n
kretnych w a ru nk w ycia. Proces urzeczywistniania prawa jest spro
wadzaniem do odpow iednioci tego, co norm atywne i tego, co faktycz
ne p ra w o to wzajemna odpow iednio bytu i p ow inn o ci".
Prawo jako cao to nie zesp norm, ale jedno stosunkw , a je d
no stosunkw to nic innego jak analogia. Powinno i byt w konkret
nym rozstrzygniciu ani si ze sob nie utosamiaj, ani nie s radykal
nie rne stanow i jedno analogiczn. Zagadnienie analogii jest
przedmiotem analiz w trzeciej czci mojej pracy. Analogia, bdc jedn
z centralnych kategorii, wystpuje w teorii Kaufmanna w rozmaitych
kontekstach. Problem analogicznej struktury prawa czy Kaufmann
z problematyk prawniczego argumentu z analogii i w nioskow ania
przez analogi, te za zagadnienia wie z problematyk analogicznoci
orzekania, bytu i jego poznania. Istot analogicznoci upatruje w p ro
porcjonalnoci. Kaufmann wskazuje, e analogiczn struktur ma sam
proces urzeczywistniania prawa oparty na swoicie pojm ow anym
w nioskow aniu z analogii. Proces ten staje si dla niego faktem do

20

W stp

wyjanienia. Pyta on, jak naley pomyle rzeczywisto, aby proces ten
m g zachodzi. Pierwszym krokiem jest wskazanie na analogiczno
jzyka (poj) jako na co, co um oliwia w nioskow anie z analogii.
Nastpnie na podstawie struktury rozumowania i jzyka w nioskuje
o analogicznoci bytu. M om ent istnienia w bycie pojawia si jako
warunek m oliwoci jednoci poznania.
W czci trzeciej poka zwizki midzy koncepcj analogicznoci
prawa a jego koncepcj osoby i moralnoci, oraz wyeksplikuj niektre
trudnoci zwizane z konsekwencjam i przyjcia proponow anej przez
Kaufmanna teorii osoby. Wskazawszy na analogiczn struktur prawa
prawo to oparta na proporcji relatywna jedno normy i w arunkw
ycia, Kaufmann stawia pytanie o to, ze w zgldu na co owa proporcja
ma miejsce. Odpowiada, i u jej podstaw tkw i natura rzeczy" pojta
jako se n s", w ktrym norma prawna i w arunki ycia musz by iden
tyczne, aby m ogy by sprowadzone do odpow iednioci. N atura rze
czy" jest realn relacj midzy jakoci norm atyw n i warunkam i ycia
(faktycznoci). Relacja ta jest ustalana w procesie urzeczywistniania
prawa, a w ynik uzyskany w tym procesie nie jest dow olny. Zarwno
sam proces, jak i to, co w tym procesie jest przeksztacane, s czym
okrelonym, zastanym. Kaufmann pyta o Ontologiczne podstaw y tego
procesu, o byt, ktry gw arantow aby jedno procesu. Tym bytem jest,
jego zdaniem, osoba pojta jako zesp relacji, w ktrych czowiek
znajduje si do innych ludzi i do rzeczy. Jednoczenie osoba jest
m iejscem " sprowadzania do odpow iednioci bytu i pow innoci. O so
ba jest c o " i ja k " procesu urzeczywistniania prawa. Std te Kauf
mann okrela swoj koncepcj mianem u g ru nto w a ne j w osobie p ro
ceduralnej teorii spraw iedliw oci". Zaznacza on przy tym, e osoba to
nie jest em piryczny czow iek", osoba istnieje p o m i d zy", jest
ukadem relacji. C zow iekow i nie przysuguj z natury" cechy osoby,
jak godno, zupeno i podm iotow o prawa, w tradycyjnym ich
rozumieniu. Prawo jest w ujciu Kaufmanna ukadem stosunkw w za
jem nie siebie warunkujcych, w kadym rozstrzygniciu uczestniczy
cay system prawa. Osoba, bdc podstaw procesu urzeczywistniania
prawa i gwarancj jednoci tego procesu, musi obejm owa wszystkie
relacje i determ inowa wszystkie procedury. Bytow o usamodzielnia si
system. Osoba jest rozumiana jako rzeczywisto ponadindyw idualna,
tosama z relacjami konstytuujcym i prawo. Pojawia si problem, d la
czego tak pojta osoba ma by realizowana przez konkretnego

W stp

21

czowieka, a zatem i pytanie, dlaczego prawo zobowizuje konkretnego

czowieka.
Na zakoczenie w yeksplikuj konsekwencje, jakie przyjm owane
przez Kaufmanna rozwizania teoriopoznawcze i metafizyczne maj dla
m oliwoci rozwizania problem w , ktre pojaw iy si w sporze p o z y
tywizm prawny prawo naturalne". Eksplikacji tej dokonuj analizujc
miejsce epikei w teorii Kaufmanna oraz ujcie przez niego relacji midzy
prawem a moralnoci. Okazuje si, e Kaufmann, mimo i wskazuje
pewne podstaw y n ie dysp o zycyjn oci" treci prawa, nie daje system o
w ych podstaw rozumienia fenom enu u sta w o w e g o bezprawia". A n a li
zy wskazuj, e proponowana przez Kaufmanna teoria nie realizuje
postawionych przed ni celw. Przyczyny tego tkw i, moim zdaniem,
przede wszystkim w przyjtej przez Kaufmanna koncepcji dobra
i w koncepcji filo z o fii uwzgldniajcej poznanie zaporedniczone
w pojciach za jedyne rdo poznania.

W stpna determ inacja

przedm iotu,
m e to d y i celu

W pierwszej czci w stpnie scharakteryzuj przyjmowan przez

Kaufmanna koncepcj filozofii, przede wszystkim koncepcj poznania
i rozumienie przedm iotu filo zo fii, a nastpnie, na tle ujcia przez niego
sporu pozytywizm praw ny prawo naturalne i jego analiz procedural
nych teorii spraw iedliw oci, przedstawi zadania, jakie stawia o m aw ia
ny autor przed filo zo fi prawa.

1. K on cepcja filo z o fii p ra w a

Kaufmann uwaa poznanie filozoficzne za poznanie naukowe

w penym tego sowa znaczeniu: jest ono przedm iotowym poznaniem
rzeczywistoci zdobyw anym w sposb metodyczny, a przez to intersubiektywnie dostpnym i sprawdzalnym 39. W przeciw iestw ie do nauk
szczegowych filozofia nie ma okrelonego przedmiotu form alnego, jej
celem nie jest badanie rzeczywistoci w jednym, okrelonym aspekcie40,
lecz pyta o to, co to jest b y t w o g le ", byt w caoci" czy jak to jest
w przypadku filo z o fii prawa co to jest prawo w caoci", prawo w
o g le "41. Ani ca o b ytu ", ani cao praw a" nie s nigdy dane

W issenschaft ist jede sachgebundene Erkenntnis der W irklichkeit, die m ethodisch ge w o nne n und
daher allgem einzugnglich is t", K a u fm a n n : Das S chuldp rinzip (1 97 6 /1 9 6 1 k), s. 62; por. tene:
ber die W issenschaftlichkeit... (1 9 8 6 ), s. 245 nn.
40 s o ist das W esen der P hilosophie durch die T o ta lit t ihres Form alobjekts gekennzeichnet", tene:
R echtsphilosophie... (1 9 8 9 /1 9 7 7 ), s. 4.
41 Tame: s. 1, 3 nn., zw . s. 4, 6. Por. H e id e g g e r: K ant a problem m etafizyki, s. 13 nn.

24

W stpna determ inacja przedm iotu, m etody i celu

wprost. Do istoty ludzkiego poznania naley to, e rzeczywisto ujm o

wana jest aspektownie, nieadekwatnie42. Punktem wyjcia dla filo zo fii
jest zawsze co konkretnego. W zasadzie wychodzc od kadego
szczegu mona podejm ow a pytanie o cao. Kaufmann pisze, e
n a w e t zdajcy si by czysto techniczny przepis nakazujcy jecha
praw stron ulicy moe posuy jako punkt wyjcia do odpow iedzi
na pytania filozoficzne o sens, istot i znaczenie n o rm y prawnej
w o g le "43. Poniewa ca o " nie jest nigdy dana bezporednio,
odpow iedzi na pytania filozoficzne s zawsze jedynie czciowe.
Odsaniajc pewne aspekty caoci, trzeba z koniecznoci zaniedba
inne, niedostrzegalne w danych okolicznociach i przy danym sposobie
podejcia44. To, ktre aspekty s podejm owane zaley w duej mierze od
sytuacji historycznej45. Tak na przykad jednostronne podkrelanie
racjonalistycznych i idealnych m om entw prawa przez szko prawa
naturalnego doprow adzi musiao do szkoy historycznej i dziew itnas
tow iecznego pozytywizm u, ktry doprow adzi z kolei do odrodzenia
w XX w. problematyki treciow ych kryteriw prawa i zagadnienia su
sznoci niezalenej od stanowienia46. Dowiadczenie historyczne
(dowiadczenie historii) ma ogromne znaczenie dla docieka filo z o fi
cznych, wskazuje na istotne momenty badanego zagadnienia. Rne
koncepcje pojawiajce si w historii odsaniaj czstk praw dy o jednej
rzeczywistoci47.
Historyzm poznania wie Kaufmann z przyjmowan przez siebie
konw ergencyjn teori prawdy. Dowiadczenie historyczne bdce
rdem wiedzy o tym, jak inni w idzieli dane zagadnienie, nie tylko
zwraca uwag na istotne aspekty, ale jest nieodzown pomoc w oce
nie praw dziw oci poznania rzeczywistoci. Prawdziwo wiedzy
mona bowiem , zdaniem Kaufmanna, oceni jedynie porw nujc w y
niki a kt w poznawczych rnych pod m io t w poznajcych lub d o ko n y
wanych w rnym czasie. Kaufmann stoi na stanowisku, e do istoty
mylenia naley to, e nie moe by skierowane na nic, ale zawsze

42
43
44
45

Por. K a u fm a n n : Das S c h u ldp rinzip (1976/196 1 k), s. 73 nn.

Tene: R echtsphilosophie... (1 9 8 9 /1 9 7 7 ), s. 6.
Tame, s. 7.
A by od pow ied zie na aktualne problem y kada epoka musi na n o w o pisa sw oj filo zo fi prawa;
tame.
46 Tame.
47 Kaufm ann nawizuje tu do Radbrucha, por. M a r ty n ia k : Recenzja: Gustav R adbruch, Zarys
filo z o fii praw a, s. 545.

Koncepcja filo z o fii prawa

25

kieruje si na jaki byt48. Idc za Hartmannem, za przekonujce o obieklyw noci (realnoci) tego co poznajemy, uznaje Kaufmann opr, jaki
.lawia aktyw noci podm iotu to, co realne. Chodzi tu o fenomen napo
tykania czego, natrafiania na co, co jest takie a nie inne, niezalenie od
w oli podm iotu49. Bytem moe by co materialnego, danego zm ysowo,
jak i co d uchow ego bdcego jedynie przedmiotem mylenia50. w
fenomen natrafiania na co jest w koncepcji Kaufmanna cakow icie
w trny w obec ujcia pewnych treci51. Przyjmuje on, e caa tre
kadego praw dziw ego poznania dotyczy bytu52. Na osignicie p ra w
dy skada si w ielo wzajemnie niezalenych w y n ik w poznania
lego samego przedm iotu przez rne podm ioty poznajce53. Zdaniem
Kaufmanna, rnice midzy poszczeglnymi rezultatami mog by uza
sadnione jedynie tym, e w kadym poznaniu subiektyw ny m oment
pochodzi z innego rda, natomiast moment obiektyw ny pochodzi
od tego samego bytu, bdcego przedmiotem poznania. M om enty
subiektywne nie bd si zespala w pewn cao, ale bd si w za je
mnie osabia lub znosi. Natom iast momenty obiektyw ne pokazuj
pewn jednolito, wzajemnie si potwierdzaj. Konwergencja jest nie
tylko rodkiem poznania konkretu, ale stanowi rwnie kryterium p ra w
dy54.
Trzeba tu zauway, e zgodnie z konw ergencyjn koncepcj p o
znania, na podstaw ie zgodnoci pew nych treci poznawczych, w ska
zujcej na niedysp o zycyjn o" danej treci, w nosi si nie tylko o tym,
laka jest realna rzeczywisto, ale i o tym, co jest bytem w sobie. O tym,
ze co jest bytem, dow iadujem y si na podstawie pewnej treci p o
wtarzajcej si w szeregu a ktw poznawczych. Zasadnicz rol w ko n
stytucji treci przedm iotu odgryw a zasada niesprzecznoci, bdca je
dynym kryterium pozwalajcym okreli, jaka tre stanow i jedno
wskazujc na byt. Proces uzgadniania treci i elim inow ania ele
m entw niezgodnych jest jedyn drog docierania do rzeczywistoci.

01

K a u fm a n n : Das S ch u ld p rin z ip (1 97 6/19 61 k), s.. 52 n.

Tame, s. 71 n.; por. H a rtm a n n : Zur G rundleg ung der O ntologie, s. 177.
K a u fm a n n : Das S ch u ld p rin z ip (1 9 7 6 /1 9 6 1 k), s. 71.
Nie ma miejsca na pie rw o tn e ujcie bytu jako istniejcego, w zgl. bytu jako dobra, tak jak to ma
miejsce w tom izm ie egzystencjalnym ; por. K r p ie c : M atafizyka, s. 106 nn., 178 nn.
02 K a u fm a n n : Das S c h u ld p rin z ip (1 9 7 6 /1 9 6 1 k), s. 52 n.
" T e n e : ber die W issenschaftlichkeit... (1 9 8 6 ), s. 441; por. tene: Das S chuldp rinzip,
(1 9 7 6 /1 96 1k), s. 76 n.
Tene: ber die W issenschaftlichkeit... (1 9 8 6 ), s. 441; por. G a d a m e r: W ahrheit u n d M ethode,
s. 332 n.

26

W stpna determ inacja przedm iotu, m etody i celu

Rzeczywisto jest tu zatem pojm owana jako korelat jednoci treci

konstytuow anej przez podm iot. Koncepcja bytu jest u Kaufmanna nabudowana na koncepcji poznania55.
Rwnie poznanie w nauce prawa jest, zdaniem Kaufmanna, p o
znaniem bytu. Autentyczna problematyka prawa naturalnego (nauka
prawa naturalnego) jest m oliwa jedynie tam, gdzie prawo ujm owane
jest jako rzeczywisto istniejca ze swej istoty niezalenie od naszego
mylenia i chcenia, gdzie nie jest negowana bytow o prawa. Nie moe
by innej podstawy obow izyw ania prawa naturalnego, jak b y t".
Std te nauka prawa naturalnego jest ostatecznie zawsze ontologi praw a". Filozofia prawa poszukujca podstaw jego o bo w i zyw a
nia jest ontologi prawa, pytajc o jego bytow e (Ontologiczne) p o d
staw y56.
W edug Kaufmanna term in p ra w o " w zasadniczym tego sowa
znaczeniu odnosi si do konkretnego stanu rzeczy, okrela to, co tu
i teraz jest suszne. Zauwaa on, e dla danego przypadku nie moe
istnie podw jne prawo, jedno suszne", drugie niesuszne". Prawo
w penym tego sowa znaczeniu, jest to zawsze prawo suszne lub,
innymi sowy, prawo naturalne57. Pojcie niesusznego prawa to c o n t
radictio in adiecto58. Prawo, ktre nie jest obiektyw nie suszne, nie jest
prawem, ale bezprawiem59.
Zdaniem Kaufmanna podstaw ow e problem y filo zo fii prawa w yzn a
czaj dwa pytania: co to je s t suszne p raw o ? " i jak suszne p ra
55 To, co jest przedm iotem filo z o fii jest u Kaufmanna pew nego rodzaju konstruktem . Jako pierw otne
dane uznaje on nie konkretny, istniejcy byt, ktrego w yjanienie byoby zadaniem filo z o fii, ale
pie rw o tn e s akty poznawcze, a b yt jest korelatem treci ty c h aktw . M w i c nieco skr tow o: to, co
Kaufm ann uwaa za byt, ktrego teori buduje, to w zasadzie up rzedm iotow ion e pojcia.
56 K a u fm a n n : R echtsphilosophie... (1 9 8 9 /1 9 7 7 ), s. 14. W Das S chu/d prinzip (1 9 7 6 /1 9 6 1 k)
okrela on filo zo fi prawa jako o n to lo g i regionaln" w sensie Heideggera, od pow iad ajc na
pytanie: czym ze swej istoty jest prawo? , przy czym w od pow ied zi ch o d zio b y raczej
o w e w n trzn struktur bytu prawa, a nie o wskazanie innego bytu, od ktrego praw o pochodzi.
Polem izow a w tym punkcie z M ajhoferem , dla ktrego podstaw ow e pytanie filo z o fii prawa
brzmiao: d la czego praw o w og le istnieje, a nie raczej nic?", i ktry w yjaniajc praw o w skazyw a
na czow ieka, jako na jego podstaw : s. 97 n. Jednak w pniejszych pracach Kaufm ann sam
w skazuje na osob, jako na b y to w y fenom en, w ktrym u g runtow ane jest praw o. Pytanie o istot
prawa jest w gruncie rzeczy pytaniem o to, co n ie d y s p o z y c y jn e ", a to, co n ie d ysp o zycyjn e "
w skazuje na jaki byt. Kaufmann o tyle pozostaje w iern y pierw otne j perspektyw ie podejm ow ania
tem atu, e chce rozwiza problem y filo z o fii prawa jedyn ie w oparciu o dane otrzym ane z analizy
bytu, jakim jest prawo, proces je g o urzeczyw istniania (zasadnie bdzie mona te pyta, czy
z system ow ego punktu w idzenia osoba nie jest identyczna z praw em ).
BI R e c h t und N aturrecht sind dasselbe , tene: Gesetz u n d R echt (1 9 6 6 /1 9 6 2 k ), s. 31.
68 Tame.
59 Tame, s. 10. M w ie nie o praw ie susznym jest jednak n iekiedy wskazane dla u n ikn icia nieporozumie.

Filozofia prawa w o b e c sp o r w w o k prawa naturalnego

27

w o je s t p o zn a w a n e w z g l. u rze c zy w is tn ia n e ? "60. Pytania te p ro

wadz do problemu spraw iedliw oci, rozumianej jako kryterium oceny
prawa pozytyw nego, a tym samym do zagadnienia podstaw obow izywalnoci prawa61. A by uzyska poprawne odpow iedzi, trzeba posta
wione pytania rozpatrywa cznie, co zdaniem om awianego autora
nie byo jak dotd w sposb wystarczajcy brane pod uwag62.
O dw oujc si do w y n ik w hermeneutyki filozoficznej, Kaufmann
uwaa, e czenie tych pyta jest konieczne z tego wzgldu, e p o
znanie nie jest po prostu odbiciem przedmiotu w wiadom oci, ale
raczej poznajcy, zwaszcza poznajcy prawo, wkracza w poznanie
aktywnie je ksztatujc"63. S form uow ane pytania wyznaczaj te
podw jn perspektyw, w jakiej Kaufmann prezentuje sw oj k o n
cepcj: z jednej strony jest to krytyczna analiza sporu midzy pozytyw iz
mem prawniczym i koncepcjami prawa naturalnego, z drugiej za p ro
ceduralne koncepcje spraw iedliw oci, w ktrych suszno prawa
wizana jest nie tyle z treci, co z procedur dochodzenia do rozstrzy
gnicia. W ten sposb Kaufmann zmierza do swoistej syntezy zagad
nie prawa naturalnego p ie rw sze g o " i d ru g ie g o " stopnia6.

2. F ilo zo fia p ra w a w o b e c s p o r w w o k p ra w a n a tu ra ln e g o
Przeprowadzone przez Kaufmanna analizy sporu midzy klasycznym
pozytywizmem prawniczym a racjonalistyczn koncepcj prawa natu
ralnego nie s analizami typu historycznego, ale su przede wszystkim
zaprezentowaniu jego w asnego stanow iska65. W kontekcie tego sporu
okrela wym agania, jakie speni pow inna poprawna filozofia prawa,
wskazuje momenty, ktre pow inna ona uw zgldni i wyjani.
W edug klasycznego pozytyw izm u prawnego istota prawa w yczer
pywaa si w pozytyw nie stanow ionych normach prawnych (ustano
wionym porzdku praw nym ). P odstaw ow y dogm at pozytywizm u gosi,
Tene: Problem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 25.
Tame.
2 Tame.
1,3 Tene: Prozedura/e Theorien der G erechtigkeit (1 9 8 9 k ), s. 8.
64 Por. E lls c h e id : Das N aturrechtsproblem , s. 152.
65 Spraw tu drugorzdn jest dyskusyjno je g o interpretacji tego sporu, nie ma to istotnego
znaczenia dla dalszego to k u m oich analiz.

28

W stpna determ inacja przedmiotu, m etody i celu

e ty lk o prawo pozytywne jest prawem i kade prawo pozytyw ne jest

praw em "66. Z punktu widzenia klasycznego pozytywizm u prawnego nie
mona o adnej w sposb form alnie popraw ny ustanowionej normie
ani o adnym zgodnym z prawem stanow ionym rozstrzygniciu p o w ie
dzie, e s niespraw iedliw e67. Kaufmann wskazuje, e pozytywizm
prowadzi do relatywizmu i naraa prawo na wszelkiego rodzaju nad
uycia ze strony rnych si politycznych. Kwestionujc p o zytyw is
tyczn koncepcj prawa, podkrela on spjno tej teorii (zwaszcza
w w ydaniu Hansa Kelsena) i uwaa, e jedynym i argumentami przeciw
ko niej s pewne dane potocznego dowiadczenia, ktrych teoria ta nie
uwzgldnia. Kaufmann zwraca uwag na u sta w o w e bezprawie",
bdce udziaem yjcych w pastwach totalitarnych, jako na nieza
przeczalny fakt historyczny, ktry w rcz z dokadnoci, jak daje
eksperyment przyrodniczy"68 pokaza, e do rzeczywistoci prawa na
ley wicej ni tylko zgodno z ustanow ionym i normami69. Pozyty
wizm praw ny jako teoria prawa zamiast wyjania fakty w yklucza ich
istnienie70. Dowiadczenie pokazuje, e mona i trzeba sensownie pyta
o spraw iedliw o i suszno prawa form alnie poprawnie u sta n o w io
nego. Tam, gdzie pojawia si problem susznoci prawa (problem spra
w ie d liw o c i), trzeba uzna jaki inny m oment okrelajcy prawo, ni
same tylko normy prawne.
Prb rozwizania problemu spraw iedliw oci prawa jest klasyczna,
racjonalistyczna doktryna prawa naturalnego. Za charakterystyczne dla
tej koncepcji uwaa Kaufmann to, i prawo naturalne pojm uje jako
pewnego rodzaju idealne prawo ponadpozytyw ne, ktre istnieje obok
prawa pozytyw nego i ktre w chodzi w jego miejsce, gdy obowizujce
prawo pozytyw ne nie gw arantuje susznego rozstrzygnicia71. Podczas
gdy pozytywizm prawniczy za jedynie istotne dla obow izyw ania pra
wa uwaa jego form, to klasyczna koncepcja prawa naturalnego

66
67
68
69
70

B e rg b o h m : Jurisprudenz..., t. I, s. 144.
Por. K a u fm a n n : Das S chuldp rinzip (1 976/196 1 k), s. 42 n.
Tame, s. 43.
Por. tene: Gesetz u n d R echt (1 9 6 6 /1 96 2k), s. 10.
Kaufmann zauwaza, e trafniejszym okreleniem dla tego rodzaju teo rii byby n e g a tyw izm p ra w
ny albo n ih iliz m p raw ny" (R e chtsne gativism us", R e c h ts n ih ilis m u s "), gdy u jego podstaw
tk w i odrzucanie wszelkiego dow iadczenia niezgodnego ze standardem nauk przyrodniczych,
przez co po zytyw izm nie moe po w ie dzie pozytyw nie nic o istocie prawa; tene: Das S c h u ld p rin
zip (1 9 7 6 /1 9 6 1 k), s. 44 n n zw . s. 48.
71 Por. tene: Gesetz u n d R echt (1 9 6 6 /1 96 2k), s. 9; Kann die N a tu r N orm m enschlichen Verhalten
sein? (1 9 8 7 ), s. 34.

Filozofia, praw a w obe c sp o r w w o k prawa naturalnego

29

akcentuje treciow y aspekt prawa: o tym, czy prawo obowizuje decy

duje tre norm (jej zgodno z treci norm prawa naturalnego).
Zdaniem Kaufmanna koncepcja ta niesie z sob szereg problem w i jest
me do utrzymania. Jeli bow iem przyjmie si rw nolege o bo w i zyw a
nie tak pojtego prawa naturalnego i prawa pozytywnego, mona
spotka si z klasycznym zarzutem pozytyw istw , e nie mog r w n o
czenie obow izyw a dwa porzdki prawne jeden z nich trzeba
uzna za zbdny72. Jeli uzna si nadrzdno tak pojtego prawa
naturalnego, pojaw ia si podstaw ow a trudno wskazania intersubiektyw nie dostpnych metod poznawania szczegowych (treciow o
okrelonych) norm tego prawa73. Dopuszczenie do argum entow ania
z tak pojm ow anego prawa naturalnego, podobnie jak pozytywizm pra
wny, prowadzi moe do naduy prawa, czego przykad da choby
XVIII wiek. Gdzie nie ma m oliw oci intersubiektywnej kontroli, do
gosu dochodzi arbitralno i samowola. Praktyczne konsekwencje
mog w ic by podobne do konsekwencji pozytyw izm u74. Pod znakiem
zapytania staje bezpieczestwo prawne, ktrego warunkiem jest prze
w idyw alno sku tk w prawnych dziaania. Innym problemem, ktrego
racjonalistyczna koncepcja prawa naturalnego, zdaniem Kaufmanna,
nie rozwizuje, jest niezaprzeczalna historyczna zmienno prawa75,
ktra z kolei a tw o daje si w yjani na gruncie pozytywizm u prawnego.
Ten ostatni susznie te akcentuje znaczenie pozytyw noci prawa, jako
momentu, ktry decyduje o tym, e to, co jest prawem jest czym dobrze
okrelonym, konkretnym , a przez to i dostpnym poznaniu, ktre moe
by intersubiektyw nie kom unikow alne i sprawdzalne76. Dziki temu
zagwarantowane jest bezpieczestwo prawne, ktrego respektowanie
naley do natury prawa77. Idealistyczna koncepcja szkoy prawa na
turalnego susznie podkrela niedow olno treci norm okrelajcych
kw alifikacj prawn danego stanu rzeczy, zwracajc tym samym
uwag, e o realnoci prawa (jego obow izyw alnoci) nie moe decy
dow a li tylko w ola ustaw odaw cy i dookrelono przepisw, ale e
72 Tene: Das S ch u ld p rin z ip (1 9 7 6 /1 9 6 1 k), s. 41.
73 Por. B c k e n f rd e : K ritik..., s. 13.
K a u fm a n n : R echtsphilosophie... (1 9 8 9 /1 9 7 7 ), s. 14.
75 Por. tene: N atu rrech t u n d G e s ch ichtlichkeit (1 9 5 7 k ), passim.
76 P ozytyw ici s jednak w bdzie staw iajc nauce prawa rygory cisoci w aciw e naukom fo rm a l
nym, por. tene: ber die W issenschaftlichkeit... (1 9 8 6 ), passim.
77 Negacja bezpieczestwa praw nego jest ostatecznnie negacj samego prawa i spraw iedliw oci:
tene: Gesetz u n d R e ch t (1 9 6 6 /1 9 6 2 k ), s. 19; por. R a d b ru c h : R echtsphilosophie, s. 9, 70 ff, 81,
tene: Grundzge der R echtsph/Iosophies, s. 183.

30

W stpna determ inacja przedm iotu, m etody i celu

z prawem zwizana jest obiektyw na prawda, ktra musi by respek

towana, jeeli prawo ma pozosta prawem. Kada ze stron sporu w ska
zuje na takie momenty prawa, ktre wzajem si dopeniaj i oba s
momentami konstytutyw nym i bytu, jakim jest praw o78.
Kaufmann wskazuje take na w splne w ady obydw u om awianych
koncepcji. Jak przekonanie o m oliwoci dedukcyjnego w yp ro w a dza
nia norm prawnych prawa pozytyw nego (Gesetz) w prost z oglnych
zasad moralnoci i spraw iedliw oci cechuje racjonalistyczne koncepcje
prawa naturalnego, tak pozytywizm prawny zwizany jest z pogldem,
i konkretne rozstrzygnicia dadz si cile logicznie w yprow adzi
z norm prawa pozytyw nego79. Korzenie tych obydw ch p rzeciw staw
nych sobie koncepcji s, zdaniem Kaufmanna, w splne i sigaj do
filozofii racjonalistycznej, ktra zmierzaa do zbudowania zamknitego
systemu, um oliwiajcego m ore geom etrico zdobywanie adekwatnej
i cisej w iedzy o rzeczywistoci80. Ta racjonalistyczna koncepcja w ie
dzy tk w i u podstaw w szystkich w ielkich europejskich kodyfikacji koca
XVII i pocztku XIX wieku, bdcych owocem szkoy prawa natural
nego. Pozytywizm prawny bdc reakcj na racjonalistyczne koncepcje
prawa naturalnego przej, w zasadzie bez zastrzee, koncepcj
porzdku prawnego jako logicznie zamknitego, pozbaw ionego luk
systemu81. Jeeli, jak gosi pozytywizm , ty lk o ustawa jest prawem i (...)
kada ustawa jest prawem 82, to norma prawa stanow ionego jest je d y
nym kryterium w aciw ego rozstrzygnicia prawnego. Kada norma
prawna i tylko norma prawna okrela, co jest prawem. Mamy w ic do
czynienia z utosamieniem Gesetz z Recht. W takim utosamianiu usta
w y z prawem upatruje te Kaufmann istot pozytywizm u praw ne

78 W nawizaniu do term inolo gii scholastycznej Kaufmann okrela Pozytyw no jako E xiste n z"
prawa, natom iast m om ent tre ciow y Essenz"; K a u fm a n n : Das S chuldprinzip (1 97 6 /1 9 6 1 k),
s. 43. W takim pojm ow an iu zoenia bytu z istnienia i istoty Kaufmann nawizuje czciow o do
Heideggera (por. tame, s. 98 nn., z licznym i w skazw kam i b iblio graficzn ym i). Je g o rozum ienie
tego zoenia jest bardzo dalekie od pierw otnego, Tom aszowego, ju choby dlatego, e rw nie
m om ent istnienia wie Kaufmann z pytaniem o istot bytu prawa, pytaniem, ktrego o d p ow ied zi
mona szuka rw nie metod abstrakcji, por. tame, s. 100.
79 Tene: A nalogie... (1 9 8 2 /1 96 5 k), s. 15.
80 Tame.
81 Na tem at luk w praw ie por. Z ie m b i s k i: P odstaw y sp o r w o lu k i w pra w ie ", passim; tene:
Problem y p o d s ta w o w e praw ozna w stw a, s. 21 9 nn.; B y d lin s k i: Gesetzeslcke. 7 A B G B u n d die
R e in e R echtslehre".
82 je d e s Gesetz ist Recht und (...) n u r das Gesetz ist R echt", K a u fm a n n : Gesetz u n d R echt
(1966/1 9 6 2 k ), s. 5.

Filozofia prawa w o b e c s p o r w w o k prawa naturalnego

31

go83. P ra w o nie jest ww czas niczym wicej ni terminem zbiorczym

na okrelenie caoci obow izujcych norm84. Rozstrzyganie polega na
subsumcji danego przypadku pod odpow iedni norm prawn. W ta
kiej perspektywie rola sdziego jest w zasadzie czysto te chn iczn a 85.
Konkretne prawo otrzym ywane jest z norm prawnych za pomoc proce
dur logicznoform alnych. W yrok, rozstrzygnicie w ynika cile logicznie
z dw ch przesanek, z ktrych jedn jest norma prawna, a drug stan
faktyczny86. W takiej sytuacji wszelkie luki w systemie prawnym s
niedopuszczalne. czy si z tym musi przekonanie, e prawo jest
systemem posiadajcym zdolno do uzupeniania si tylko na p o d
stawie samego siebie87. Skoro dla pozytyw isty znajdowanie prawa nie
jest niczym wicej jak tylko stosowaniem ustawy i subsum owaniem
pod pojcia prawa88, to nie ma te miejsca na interpretacj prawa89,
a pojcia prawnicze musz mie tre cile jednoznaczn. Okazuje si
jednak, e w prawie karnym n ie ma dosow nie ani jednego karalnego
czynu, ktrego ko ntury byyby w pozytyw nych ustawach rzeczywicie
ustalone granice s otw arte na wszystkie strony 90. Bez interpretacji
nie mona si obej. Nawet to, co w ydaje si by prostym stosow a
niem prawa zakada interpretacj, p o nie w a samo uznanie, i tekst
w swym d osow nym brzmieniu jest tak jednoznaczny, e jego
w ykadnia jest zbdna (...), oparte jest na interpretacji 91. Problemem
otw artym pozostaje natomiast to, jaki typ interpretacji mona uzna za
dopuszczalny, ze w zgldu na jedn z podstaw ow ych zasad prawnych

83 W as man Rechts- oder Gesetzespositivism us beziechnet, ist nichts anderes als dieses Dogm a der
vllige n Ide ntitt von Gesetz und Recht im Sinne der A lle inm a ge blichkeit des Gesetzes und der
absoluten W esenslosichkeit des R echts", tame.
84 Tame, s. 10.
85 Por. E lls c h e id : Das N aturrechtsproblem , s. 143 n.
86 K a u fm a n n : Gesetz u n d R echt (1 966/1 9 6 2 k ), s. 28 n.
87 Por. B e rg b o h m : Jurisp rud enz..., t. I: d as positive Recht hat berhaupt keine Lcken. (...) Ein
Recht, und w enn es fast nichts an geregelten Stoffen umfat, ist etwas allemal in lckenloser
Ganzheit Dastehendes. W er drfte es auch kom plettieren, ohne sich zur Rechtsquelle aufzuw erfen?
Es bedarf niemals der A u s f llu n g von auen her, denn es ist jeden A u g e n b lick voll, w e il seine innere
Fruchtbarkeit, seine logische Expansionkraft im eigenen Bereich jeden A u g e n b lick den ganzen
Bedarf an R echtsurteilen d e c k t", cyt. za K a u fm a n n : Analogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k), s. 3. Przekonanie
o zupenoci systemu praw neg o znalazo w kodeksie N apoleona wyraz w postaci norm y praw nej
w art. 4: L e juge qui refusera de juger, sous prtexte du silence, de l'obscu rit ou de l'insuffisa nce
de la loi pourra tre p o ursuivi com m e coupable de dni de ju stice ", cyt. za K p is z e w s k i: P raw o
rzym skie a w spczesno, s. 133 n.
88 Por. K a u fm a n n : A nalog ie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 3.
89 W okresie klasycznego po zytyw izm u praw nego mona si spotka naw et z zakazami kom en
tow a nia kodeksu karnego; kom entarze uw aano za zbdne i szkodliw e, tame.
90 Tame, s. 6.
91 Esser: Grundsatz und N orm in der richterlichen F o rtbildu ng des Privatrechts (1 9 7 4 3), s. 253; cyt. za
K a u fm a n n : A nalogie... ( 1 9 8 2 /1 96 5 k), s. 37 n.

32

W .!vi * >i ii <I d l i n i i i u i i m |.i |u /m I n m ilu. m etody i celu

nullum crim en sine le(/e"J. Kaulmimn /w raca uwag, e proponow ane

niekiedy okrelenie d op u s/c/n ln oj mlerpretacji jako takiej, ktra pozos
taje w ramach jasnego i |o d no /m ic/n eg o sensu s w , jest pewnego
rodzaju naduyciem jzykowym , g d y/ tam, gdzie mowa o sensie, tam
nie moe by m owy o je d n o /m ic/n o ci"'. Poniewa terminy stosowane
w ustawach nie mog by r w n ie / interpretowane w sposb d ow olny,
jako wieloznaczne (zanegowane byoby wwczas bezpieczestwo
prawne), praw idow a interpretacja opiera si na analogicznym rozu
mieniu tekstu ustaw"4. Skoro w zasadzie w kadym przypadku koniecz
na jest interpretacja, oznacza to rwnie, ze dla adnego przypadku nie
ma goto w e go prawa. Luki w prawie nie tylko s czym, na co niekiedy
si natrafia, ale, zdaniem Kaufmanna, to sytuacja uznawana pow szech
nie za w yjtkow okazuje si sytuacj n o rm a ln prawo tw orzone
jest dla kadego konkretnego przypadku, zawsze znajdowane jest
w pewnym procesie interpretacji10.
Kaufmann uwaa, ze niedocenianie roli interpretacji w znajdowaniu
prawa, traktow anie go jako zamknitego systemu opartego na je d n o
znacznych zasadach jest w spln cech i wad tak klasycznego pozyty
wizmu, jak i racjonalistycznej koncepcji prawa natury. O bydwie teorie
przyjmuj, e prawo jest ju g o to w e w systemie abstrakcyjnych norm
lub podstaw ow ych zasad. Nie wyjaniaj d o sto so w yw a n ia si o g l
nych zasad i norm do zm iennych w a ru nk w 96.
Zarysowujc swoje stanowisko, Kaufmann nawizuje rwnie do
dyskusji nad prawem naturalnym drugiego stopnia . Zwraca uwag
na tzw. proceduralne teorie sprawiedliwoci, w ktrych spraw iedliw o
ugruntow ana jest w okrelonych procedurach ustalania norm i roz
strzygania konkretnych przypadkw. Teorie te uwzgldniaj i akcentuj
zagadnienie sposobu urzeczywistniania prawa, zagadnienie w zasa
dzie pomijane w wyej om w ionych koncepcjach. O dpowied na p yta
nie, ja k prawo jest urzeczywistniane? jest wedug Kaufmanna
niezbdna dla odpowiedzi na pytanie, co to jest prawo? Dystansuje si
on jednak w obec tych teorii, ktre w pewnego typu procesie zdeter
m inowanym jedynie w sposb formalny upatruj rdo treci prawa
92 Por. K a u fm a n n : Analogie... (1 98 2/1 965k), s. 6.
93 Tame, s. 5; por. E n g is c h : E infh rung in das juristische D enken, s. 82. Kaufmann przyjm uje tu
herm eneutyczne pojcie sensu.
94 K a u fm a n n : Analogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 4 n.
95 Tame, s. 16; por. tame, s. 4 n E h rlic h : Wstp do n a uki o pa stw ie i praw ie, s. 176.
96 K a u fm a n n : Analogie..., s. 15 nn.; R echtsphilosophie... (1 9 8 9 /1 9 7 7 ), s. 17.

Filozofia prawa w obe c s po rw w o k prawa naturalnego

33

i podstaw jego obow izyw ania97. Z jednej strony podejm uje on krytyk
funkcjonalistycznej koncepcji N. Luhmanna98, z drugiej koncepcji
upatrujcych w konsensie kryterium i rdo prawdy i susznoci. Kauf
mann uwaa, e w teorii Luhmanna nie ma w ogle miejsca na
suszno, spraw iedliw o czy prawd, s to raczej symbo.le
porczajce za dobre zamiary lub wyraajce zakadany konsens".
W szechogarniajcy system jest jedynym rdem samego siebie (autopoeza). S p ra w ie d liw y m " jest takie prawo, ktre prowadzi do uprasz
czania stosunkw spoecznych i w tym sensie suy sprawnemu fu n k c
jo n ow a n iu systemu100. P ra w o " peni czysto instrumentaln rol; kryte
rium w aciw ego rozstrzygnicia jest jego uyteczno dla dziaania
systemu. Celem procesu jest nie prawo (spraw iedliw o), ale sp ra w
no funkcjonow ania spoeczestwa. N ie ma w ogle adnego
c o , ktre w yn ika o by z ja k " 101. Kaufmann uwaa to stanowisko,
podobnie jak pozytyw izm w w ydaniu Kelsena, za teoretycznie nieobalalne, niemniej jednak nie do przyjcia ze wzgldu na m oliwe praktycz
ne konsekwencje102.
Spord procesualnych koncepcji, ktre w pewnym stopniu respek
tuj specyfik spraw iedliw oci (susznoci), Kaufmann analizuje dwa
ich typy: jeden oparty na um owie, drugi na racjonalnym dyskursie.
Teorie um ow y traktuj stosunek prawny jako rezultat pewnego k o n
traktu spoecznego. Klasycznym przykadem takiej koncepcji jest dla
Kaufmanna propozycja Johna Rawlsa103. Rawls zastanawia si nad
sytuacj p od m io t w znajdujcych si w hipotetycznym przed-praw nym stanie p ie rw o tn ym ". Aby zapobiec temu, by ktra ze stron
chciaa dla siebie jednostronnych korzyci lub oceniaa tendencyjnie,
Rawls przyjmuje, e partnerzy nie wiedz nic o swych psychicznych
97 Kaufmann dystansuje si te w tym punkcie w obe c niektrych sw oich w asnych p o g l d w
zaw artych w pracy ha bilitacyjnej Das S ch u ld p rin zip (1 9 6 1 ), w ktrej utrzym yw a, i z pojtej
form alnie i absolutnie zasady w in y mona w y p ro w a d z i zdeterm inow ane tre ciow o norm y; por.
tene: Prozedurale... (1 9 8 9 k ), s. 11.
98 Kaufmann o d w o u je si przede w szystkim do: L u h m a n n : L e gitim atio n durch Verfahren, tene:
Positives R echt u n d Ideologie.
99 K a u fm a n n : Prozedurale... (1 9 8 9 k ), s. 11; por. tene: Problem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 131.
M w i si niekiedy o s p ra w ie d liw o c i bez sp ra w ie d liw o c i", por. H ffe : P olitische G erech
tigkeit, s. 171 nn., zw . 183.
100 K a u fm a n n : Prozedurale... (1 9 8 9 k ), s. 11 n.
101 Tame, s. 1 2.
102 Tame. Teoretyczna n ieo bala ln o" u Kaufmanna zwizana jest zasadniczo ze spjnoci teorii.
Niemniej jednak uznaje on m oliw o zakw estionow ania teorii ze w zgldu na dane potocznego
dowiadczenia.
103 Kaufmann opiera si g w n ie na R a w ls : A Theory o f Justice.

34

W stpna determ inacja przedm iotu, m etody i celu

i fizycznych cechach i swych rolach spoecznych w rzeczywistym yciu.

Nie wchodz wwczas w gr momenty siy lub zagroenia. Rawls
uwaa, e w takiej sytuacji partnerzy um ow y bd dyli do uzgod
nienia zasad m inim alizujcych ich wasne ryzyko w rzeczywistym y
ciu104. Rezultaty uzyskane przez Rawlsa wydaj si by do przyjcia.
Jednak, zdaniem Kaufmanna, bynajmniej nie dlatego, e w ynikaj one
z form alnych regu okrelajcych proces uznany za prowadzcy do
powstania prawa. Kaufmann uwaa, e nie mona ustali regu za
chodzenia procesu, nie majc pojcia o tym, co z niego ma w yn ikn 105.
Rekonstrukcja zasad form alnych zakada element materialny. Rawls
ywi okrelone wyobraenia dotyczce spraw iedliw oci, wyobraenia
wsplne amerykaskiemu spoeczestwu dwudziestego wieku. Ostateznie tre norm proponow anych przez Rawlsa ma swe rdo w
wiedzy oraz tak historycznie, jak spoecznie nacechowanemu d o w ia d
czeniu w ysoko wyksztaconego filozofa naszych czasw ''106.
Proceduralne teorie odw oujce si do racjonalnego dyskursu g o
sz, i zdanie normatywne jest suszne (...), gdy moe by ono rezul
tatem okrelonej procedury, m ianow icie racjonalnego d yskursu"107.
Rawls posugiw a si pewn konstrukcj mylow, jak jest stan pier
w o tn y ", tutaj zakada si hipotetyczny idealny dyskurs i idealny konsens. Ten typ teorii Kaufmann ilustruje koncepcj Jurgena Habermasa.
Zdaniem tego ostatniego argumentacja na paszczynie moralnej suy
przywrceniu konsensu, ktry zosta w jaki sposb zakcony108.
Osigany konsens jest ww czas prawom ocny, gdy ustalenia w nim
potwierdzone oparte s na lepszej argumentacji. Kaufmann uwaa, e
Habermas, poza okreleniem form alnych zasad dotyczcych idealnych
w arunkw dyskursu, nie daje adnej wskazwki na czym oparta jest
tre lepszego argumentu, std, ostatecznie, nie wskazuje podstaw
niedow olnoci podstaw prawa109. Dopki teoria odw oujca si do
dyskursu wskazuje jedynie na reguy formalne, moe by ona pomocna
jedynie do ustalenia, czy konsens zosta osignity w sposb form alnie
104
105
106
107

K a u fm a n n : Prozedurale... (1 9 8 9 k ), s. 14.
Tame.
Tame, s. 1 5.
A le x y : D ie Idee einer prozeduraien Theorie der juristisch en A rgu m entation , s. 178; cyt. za K a u f
m a n n : Prozedurale... (1 989k), s. 16.
108 Por. H a b e rm a s : M oralbew utsein u n d kom m unikatives H andeln, s. 76 n.; cyt. za K a u fm a n n :
Prozedurale... (1 9 8 9 k ), s. 16.
109 K a u fm a n n : Prozedurale... (1 9 8 9 k ), s. 18, gdzie Kaufmann p o w o u je si na K e rn : Von Habermas
zu Rawls, s. 93.

Filozofia prawa w obe c s p o r w w o k prawa naturalnego

35

poprawny, nie wskazuje ona jednak podstaw do uznania praw dziw oci
wzgl. susznoci, T o, e w trakcie dyskursu zostaje osignita prawda,
zaley nie tylko i nie w pierwszym rzdzie od obecnoci idealnej sytuacji
do dyskusji, ale przede wszystkim od w ie d zy rzeczowej" i d o w ia d
czenia" partnerw dyskursu, a zatem od czego, co w dyskurs w p ro w a
dzane jest z ze w n trz"110.
Podsumowujc: Kaufmann poszukuje proceduralnej koncepcji pra
wa, ktra zachow yw aaby specyfik spraw iedliw oci i wskazywaa
podstaw y treci prawa. Idea prawa naturalnego nie musi oznacza
ponadpozytyw nego, oglnie wanego i wiecznego prawa, lecz prawo
naturalne jest przede wszystkim pojm ow ane jako prawo obiektyw nie
suszne, zawdziczajce swoj obow izyw alno nie subiektyw nej
w o li ustawodaw cy, ale lecej u podstaw wszelkich postaci prawa,
obiektyw nej p ra w dzie"111. Trzeba zatem wskaza byt bdcy podstaw
prawa. Teoria musi przy tym uw zgldni i pogodzi ze sob: niedyspozycyjno, Pozytywno, konkretno oraz historyczno prawa112.
Podstawowe pytania stawiane w filo zo fii prawa wskazuj na dwa
aspekty poszukiwanych ontologicznych fundam entw prawa: fo rm a l
ny podstaw procedur i materialny podstaw treci.

110 Polem izujc z Habermasem w spraw ie po dstaw prawa Kaufmann jednoczenie w szerokim zakre
sie korzysta z teorii racjonalnego dyskursu, np. K a u fm a n n : G e re ch tich ke it der vergessene Weg
zum Frieden (1 9 8 6 k ), s. 122 nn.
111 Tenze: S chuldp rinzip (1 9 7 6 /1 9 6 1 k), s. 42,
112 Tame, s. 42; por. tene: Gesetz u n d R echt (1 966/1 96 2k), s. 10.

S tru ktu ra
procesu
urzeczyw istniania p ra w a

Po wstpnym okreleniu koncepcji filo zo fii prawa, kolej na zdeter

m inow anie przedm iotu dalszych analiz, na opis prawa jako pewnego
fenomenu dom agajcego si filozoficznego wyjanienia. Poniewa
prawo, zdaniem Kaufmanna, jest w ynikiem pewnego procesu, std
chcc wskaza podstaw ow struktur prawa, trzeba scharakteryzowa
proces jego urzeczywistniania: wskaza zasadnicze elementy biorce
w nim udzia, zalenoci midzy nimi i bliej okreli na czym w proces
polega.

1. P o zy ty w n o p ra w a . T rzy paszczyzny procesu

Przed podjciem analizy proponow anego przez Kaufmanna modelu

urzeczywistniania prawa konieczna jest prezentacja przyjmowanej
przez niego koncepcji pozytyw noci prawa. Jest to wane nie tylko dla
zrozumienia stanowiska, jakie om aw iany autor zajmuje w obec teorii
pozytyw istycznych, ale przede wszystkim dlatego, e ujcie p o zytyw
noci zwizane jest z precyzacj pojcia prawa. Kaufmann uwaa b o
wiem , e do samej natury prawa naley to, e jest ono pozytywne.
Naley on do tych badaczy, ktrzy Pozytywno wi z realnoci
prawa: K oniecznym warunkiem realnoci prawa jest jego P ozytyw
no'"113. Oznacza ona tyle, co jego obecno. P o zytyw no prawa
113 K a u fm a n n : Das S ch u ld p rin zip (1976/1 961 k), s. 41; por. tene, Gesetz u n d R echt (1966/1 96 2 k),
s. 9 n.

38

Struktura procesu urzeczyw istniania prawa

oznacza taki stopie aktualizacji i konkretyzacji jego istoty, e moemy

je ustali, posuy si nim, zastosowa je ''114. Prawo w podstaw ow ym
tego sowa znaczeniu jest w peni konkretne (a tym samym i w peni
rzeczywiste) w tu i teraz podejm owanym rozstrzygniciu prawnym
(Rechtsentscheidung). Nie odnosi si to tylko do rozstrzygnicia d o k o
nywanego przez sdziego, ale rw nie do prawa moralnego, gdzie m a
my do czynienia z rozstrzygniciem dokonyw anym przez konkretnego
czowieka w konkretnej, jednostkow ej sytuacji. Ow rzeczywisto tak
pojtego prawa nazywa Kaufmann pozytyw noci m aterialn''115.
Norma prawna (rwnie norma praw a zw yczajow ego'', lub praw a
sdziowskiego ) jest oglna jest formaln, pojciow konkretyzacj
prawa. Jest ona, jak na to wskazuje pierw otny sens sow a116, kryterium
dla wielu m oliw ych sytuacji, a nie rozstrzygniciem konkretnego przy
padku. Prawo jako norma (Gesetz) nie jest wic pen rzeczywistoci
prawa, ale jedynie m o liw o ci " jego zaistnienia117. W przypadku
normy prawnej Kaufmann proponuje m w i o p o zytyw no ci form a l
nej 118. Pozytywno w penym tego sowa znaczeniu (materialna)
przysuguje konkretnemu prawu, temu, co tu i teraz suszne, samej
rzeczy s p ra w ie d liw e j"119. Kade inne rozumienie pozytywnoci d o k o
nuje si ze w zgldu na to podstaw ow e, std te Pozytywno normy
prawnej nie jest utosamiana z okrelon form jej ustanowienia, ale
zwizana jest z takim stopniem konkretnoci i okrelonoci, ktra
um oliwia jej zastosow anie 120.
Kaufmann podkrela, e tak pojm owana Pozytywno nie jest
utosamiana z aktem form alnego stanowienia norm. Z jednej bowiem
strony istniej normy, ktre s pozytywne, a u podstaw ich p ozytyw
noci nie ley akt stanowienia, z drugiej za strony, istniej form alnie
ustanow ione normy prawne, ktre s tak abstrakcyjne i niedookrelone,
e nie mona na ich podstawie dokona kw alifikacji prawnej konkret114
119
116
117

Tene: Das S c h uldp rinzip (1 976/1961 k), s. 92.

Tene: Analogie... (1 9 8 2 /1 96 5k), s. 10.
Por. tame; K u p is z e w s k i: Praw o rzymskie..., s. 131 n.
das Gesetz [is t] also n ic h t die W irklichkeit, sondern nur die M g lic h k e it von R echt", K a u fm a n n :
Analogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 11. Por. w . T o m a s z z A k w in u : Sum m a Theologica, l l- ll, 57, 1,
ad 1, ad 2: Ita etiam hoc nomen ju s prim o im positum estad significa ndu m ipsam rem iustam. (...) et
ideo lex non est ipsum jus, proprie loquendo, sed aliqualis ratio ju ris ".
118 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 965k), s. 10.
119 Tene: Die psa res iu s ta " (1 9 8 4 /1 9 7 3 ), passim.
120 P o s itiv ist eine Norm vielm ehr nur dann, w enn sie in einem solchen Mae konkretisiert und
bestim m t ist, da sie ju s tiz ia b e l ist, da man sie a n w e n d e n k a n n ", tene: Gesetz u n d R echt
(1 9 6 6 /1 96 2k), s. 33 n.

P ozytyw no prawa. Trzy paszczyzny procesu

39

nych w a ru nk w ycia121. Takie oglne normy, zwane te klauzulami

generalnymi, poniewa nie s pozytywne, nie p ow inn y zatem w ogle
by okrelane mianem prawa122. Klauzule generalne ukazuj, zdaniem
Kaufmanna, naukow nieprzydatno pozytywistycznego pojcia Po
zytywno! wicego Pozytywno normy jedynie z aktem jej ustano
w ie n ia 123. Jednak tego typu oglne zasady prawa, i to bez w zgldu na
to, czy zostay one w sposb form alny wprow adzone do sytemu p ra w
nego czy nie, nie s bynajmniej nieistotne. N ie ulega w tpliw o ci, e
w e wszelkiego rodzaju ustaw odaw stw ie zawsze zakadane s ju, jako
majce by urzeczywistnione, pewne og ln e podstaw ow e zasady
praw a (Erik W o lf), p o d sta w o w e zasady etycznopraw ne (Larenz),
m aksym y spraw iedliw ego postpow ania (W iaecker), a w ic p o d
staw ow e nakazy spraw iedliw oci, moralnoci, bonum co m m u n e "'2*.
Nale do nich na przykad: zasada rwnoci, zasada postpowania
w dobrej wierze, zasada pacta sunt servanda, zasada w iny, zasada
waenia dbr i obo w i zk w (zasada w yboru mniejszego za), zota
regua i in. Kaufmann proponuje okrela je mianem p o n a d p o zytyw nych, podstaw ow ych zasad prawa 125. S one bardzo abstrakcyjne, ale
nie pozbawione treci i znaczenia, okrelaj oglne odniesienie do
wartoci. Ich tre jest czysto idealna w tym sensie, e jako taka nie
jest rzeczywista, nie istnieje sama w sobie126. S p ra w ie dliw o jako
warto z pew noci nie jest ujm owana poprzez pikne przykady
c n o ty , ale przede wszystkim w tedy, gdy jest si samemu wiadkiem
lub ofiar niespraw iedliw ego traktow ania 127. Oglne zasady nale do
id e i prawa 128. Nie mona z nich na drodze dedukcji wyprow adza
norm prawnych (Gesetz), a tym bardziej rozstrzygni dla konkretnych
przypadkw 129.
Kaufmann wskazuje zatem na trzy paszczyzny urzeczywistniania
prawa. Pierwsz stanow i a b strakcyjno -o g ln e , ponadpozytyw ne

121 Jako przykad Kaufm ann w skazuje 242 BGB das G ebot der B ercksichtigung von T reu und
G laube im Rechtsverkehr, tame.
122 Por. tene: A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 10. Std te uwaa on za niesuszne okrelanie przez
n e otom istw tych w anie zasad jako p ra w o naturalne", tame.
123 Tene: Das S c h uldp rinzip (1 9 7 6 /1 9 6 1 k), s. 92.
124 Tene: Analogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 11.
125 Tame, s. 10 nn.
126 Tame, s. 10.
127 Tene: Das S chu ld p rin zip (1 9 7 6 /1 9 6 1 k), s. 72; por. tame, s. 71 n.
128 Tene: A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 12.
129 Tame.

40

Struktura procesu urzeczyw istniania prawa

i ponadhistoryczne podstaw ow e zasady prawa. Drug, o g ln o -k o n kretne , form alno-pozytyw ne normy prawne, ktre nie s ponadhis
toryczne, ale obowizuj w pew nym przedziale czasowym. Trzeci p o
ziom to konkretne, m aterialno-pozytyw ne, w peni historyczne prawo.
Kolejno od najoglniejszych zasad do konkretnych rozstrzygni jest
kolejnoci logiczn. O ntologicznie kolejno jest odw rotna prawo
w peni realne jest tym, co w konkretnej sytuacji jest suszne130.

2. P o d s ta w o w e relacje m id zy o gln zasad, norm a k o n

k re tn y m p ra w e m

Jak rol peni wyrnione paszczyzny w procesie urzeczywist

niania prawa, w procesie dochodzenia do konkretnego rozstrzygnicia?
Zdaniem Kaufmanna dla urzeczywistniania prawa kady z tych p o
ziom w jest niezbdny: adna norma prawna nie moe by w yp ra co
wana bez udziau podstaw ow ych zasad prawa (id e i prawa ) i adne
rozstrzygnicie bez normy prawnej. Z drugiej za strony, aden z p o
ziom w logicznie niszych nie moe by w ydedukow any jedynie
z wyszego, czyli: adna norma prawna nie moe zosta w yw iedziona
z samych oglnych zasad prawa, a konkretne rozstrzygnicie nie moe
by podjte jedynie na podstaw ie normy praw nej131.
Uznajc nieodzowno kadego z poziom w, Kaufmann chce zdys
tansowa si w obec wszystkich tych teorii (i unikn trudnoci z nimi
zwizanych), w edug ktrych do konkretnego prawa mona doj nie
zajmujc uprzednio okrelonego stanowiska co do uznawanych w a r
toci albo bez odw oania si do norm praw nych132. Udzia oglnych
zasad w procesie urzeczywistniania prawa jest w idoczny zwaszcza
przy wyborze metod interpretacji przepisw praw nych133. Przyjcie
m oliwoci rozstrzygania bez pom ocy norm prawnych prowadzioby,
130
131
132
133

Tame.
Tame, s. 12 n.
Kaufmann dystansuje si tu przede w szystkim w obec tzw . s z k o y w o ln e g o orzecznictw a".
Klasycznym przykadem jest sytuacja, gd y mamy do w yboru zastosow anie do danej norm y bd to
praw niczego argum entu z analogii, bd argum entum a contrario, przy czym w iadom o, e kada
z tych metod moe prow adzi do zasadniczo rnych rozstrzygni. Zagadnienie to przyjdzie mi
rozwin w to ku dalszych analiz.

P odsta w ow e relacje m idzy ogln zasad, norm a konkretnym prawem

41

zdaniem Kaufmanna, do sw oistego decyzjonizmu, godzcego w

bezpieczestwo prawne i p odstaw ow y w ym g spraw iedliw oci
rw no134. Uznajc nieodzowno oglnych zasad i norm prawnych,
Kaufmann dystansuje si rwnie w obec wszystkich tych teorii, ktre
w sposb nieuzasadniony w prost od faktycznoci przechodz do p o
w innoci (do tego, co norm atyw ne). Uprzednio okrelonego stano
wiska w obec w artoci przed kolejnym i paszczyznami urzeczyw istnia
nia prawa oznacza, e to co w artociow e nie jest dane jako em piryczna
faktyczno i nie moe by po prostu w yd e stylo w a n e zja kie jko lw ie k
faktycznoci135. Prawo nie moe by traktowane ani jako rezultat za
stosowania siy (sofici, Hobbes), ani w yn ik aktu w o li jednostki lub
w jaki sposb okrelonej wikszoci (w oluntaryzm pnej scholastyki,
szkoa w olnego prawa). Za jedyne momenty okrelajce prawo nie
mona te uzna interesw grup spoecznych, oczekiwa, naw ykw ,
rl spoecznych itp. (fu n kcjo n a lizm )136. Tam, gdzie si przypuszcza, e
z jakiego faktu otrzym ao si autentyczn jako norm atyw n nie ma
si nigdy do czynienia z czysto empirycznym faktem, ale ze stanem
rzeczy odniesionym ju do w a rto ci137.
Uznanie tw ierdzenia o niewystarczalnoci id e i prawa dla w y p ro
wadzenia norm praw nych i niewystarczalnoci norm dla uzyskania
konkretnych rozstrzygni pozwala, zdaniem Kaufmanna, na w y e lim i
now anie trudnoci, jakie nios z sob stanowiska jednostronnie n o rm atyw istyczne , ktre w sposb nieuzasadniony przeskakuj od idei do
rzeczywistoci, od pow innoci do b ytu 138. Jego zdaniem dzieje si tak
w racjonalistyczno-absolutystycznej doktrynie prawa naturalnego (n o
rmy prawne dedukow ane z podstaw ow ych zasad prawa) i w klasycz
nym pozytyw izm ie prawniczym (rozstrzygnicia konkretnych przy
padkw dedukow ane z systemu norm praw nych). Takie jednostronnie
n o rm a tyw istyczne spojrzenie na prawo znalazo swj typ o w y wyraz
w tzw. jurysprudencji poj, w edug ktrej prawo tw orzone jest przez
system instytucji, poj i sdw. rdem poznania tego, co suszne,
byyby same pojcia, ktre maj jednoznacznie okrelon tre i zawsze
stay zakres. Tw orzyyby one jakby piramid, na ktrej szczycie staoby

134
135
136
137
138

Tame, s. 13.
Tame.
Tame.
Tame, s. 1 3 n,
Tame, s. 14.

42

Struktura procesu urzeczyw istniania prawa

jedno najoglniejsze pojcie. Z tego pojcia m iayby by w yp ro w a dza

ne, bez odw oyw ania si do konkretnej rzeczywistoci, inne pojcia,
a z nich nastpne, treciow o coraz bardziej okrelone. W ten sposb
w ypracow uje si genealogi poj , ktra regu rozstrzygnicia d o
w olnego przypadku pozwala w yprow adzi z oglnego pojcia,
z ktrego w yw o d zi si cay system yjcy sw oim wasnym yciem 139.
Pojcia s twrcze, cz si w pary i rodz n o w e 140.
Podsumowujc, Kaufmann usiuje zdystansowa si w obec tych
wszystkich stanowisk, w edug ktrych na podstaw ie jedynie treci
jednoznacznych poj (i operacji dokonyw anych na tych pojciach)
mona by orzeka o realnej rzeczywistoci. Dy do znalezienia stano
wiska uwzgldniajcego konkretno sytuacji. Jednak w zwizku
z przyjm owanym twierdzeniem , e w dojciu do konkretnego, w peni
realnego prawa nieodzown rol maj do spenienia uprzednio (w sen
sie logicznym ) dane normy, z ca ostroci pojawia si problem nie
tylko pochodzenia treci norm i oglnych zasad prawa, ale i pochodze
nia samej norm atyw noci jako w aciw oci tej treci.
Przedstawiem jakie znaczenie przypisuje Kaufmann kademu
z trzech stopni biorcych udzia w procesie urzeczywistniania prawa.
Na czym jednak sam ten proces dokadniej polega?

3. Is to ta procesu. P o d s ta w o w a s tru k tu ra p ra w a
Skoro idea prawa (oglne zasady) i normy prawne s jedynie
m oliwoci prawa, to pojawia si pytanie, skd si bierze pena jego
realno, gdy dotyczy konkretnego przypadku. Kaufmann uwaa, e
istnieje na to tylko jedna odpow ied: z konkretnych w arunkw y
c ia "141. Jest on przy tym zdecydowanym przeciwnikiem traktow ania
139 Por. tame, s. 14 n.; tene: P roblem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 109 n.; K u p is z e w s k i: P raw o
rzymskie..., s. 80 n 105 n.
140 R. von Jehring: Geist des rmischen Rechts (1 8 6 6 2), t. I, s. 40; cyt. za K a u fm a n n : P robiem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 110. Por. tene: Analogie... (1 982/1 96 5k), s. 15, gdzie zwraca on
rwnoczenie uw ag na to, e ideologia jurysprudencji poj nie naley bynajm niej do przeszoci,
e i dzisiaj za najwaniejsz cech zdolnego praw nika uwaa si zdolno do budow ania ko n stru k
cji po j ciow ych pozw alajcych z norm y praw nej w yprow adza takie rozstrzygnicia, ktrych nikt,
nawet ustaw odaw ca, by nie podejrzew a.
141 K a u fm a n n : Analogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 18. Termin w a ru n k i ycia " (Lebe nssach verh alt") na
okrelenie konkretnej sytuacji, ktra d o piero ma uzyska no rm atyw n kw alifikacj, zaczerpn
Kaufmann od Engischa, por. E n g is c h : Einfhrung..., s. 32 nn.

Istota procesu. P odstaw ow a struktura prawa

43

procesu znajdowania prawa, jako procesu polegajcego jedynie na

stosowaniu norm do konkretnej sytuacji, na prostej subsum cji142. Pro
ces znajdowania prawa polega na wzajem nym przyrw nyw aniu norm
prawnych i konkretnych w a ru nk w ycia. S u b su m o w a " to sprow a
dzi do wzajemnej odpow iednioci norm, bdc pojciow ym sfor
m uowaniem pow innoci, i konkretne w arunki ycia, nalece do pasz
czyzny empirycznej faktycznoci143. Stan rzeczy okrelony pojciow o
w normie musi zosta odniesiony do rzeczywistych, konkretnych w a
runkw ycia144; musi zosta ustalone podobiestw o midzy nimi,
musz zosta zrwnane ze wzgldu na rationem legis145. W prostych
przypadkach podobiestw o midzy stanem rzeczy opisanym w normie
i konkretnym i warunkam i ycia jest tak rzucajce si w oczy, e praw nik
natychmiast dostrzega relatywn rw no midzy nimi. Niemniej je d
nak i w tych przypadkach, zdaniem Kaufmanna, nie mamy do czynienia
z prostym stosowaniem prawa opartym jedynie na subsum cji146. W p ro
cesie sprowadzania do wzajemnej odpow iednioci normy i konkret
nych w a ru nk w ycia Kaufmann wyrnia dwa zasadnicze aspekty.
Z jednej strony, konkretne w arunki ycia musz uzyska kw alifikacj
norm atywn, musz zosta odniesione do normy. Polega to na tym, e
konkretne w arunki ycia analizowane s z perspektywy okrelonych
w normach stanw faktycznych. W procesie tym w ydobyw ane s o k o li
cznoci istotne ze w zgldu na normy i w ten sposb konstruow any jest
z konkretnych w a ru n k w ycia pewien stan rzeczy''147. Nie sama zna
jom o prawa, ale wanie ta um iejtno analizowania konkretnych
przypadkw z norm atyw nopraw nego punktu widzenia jest istotn
umiejtnoci dobrego praw nika148. Z drugiej strony norma musi zosta
odniesiona do konkretnych w a ru n k w ycia. Konieczne jest ustalenie

142 N aw izuje tu przede w szystkim do prac Karla Engischa, por. np. E n g is c h : E infhrung..., s. 45 n.
143 K a u fm a n n : A nalogie... (1 982/1 96 5 k), s. 37.
144 e rst mu der im gesetzlichen T a tb e s ta n d be g rifflich form ulierte N orm sachverhalt m it dem
w irklich e n konkreten Lebenssachverhalt in eine Relation gebracht w e rd e n ", tame.
145 W pew nym sensie mona t procedur okreli jako teleologiczn, gdy o w o zrw nanie d o
konyw ane jest ze w zgld u na cel prawa, na w artoci, ktrym ma suy. Trzeba jednak tak p o
jt m etod ce lo w o c io w odrni od w y k a d n i c e low o ciow ej, jako jednej z tra dycyjnych
m etod w ykadn i. Kaufm ann dla podkrelenia specyficznego rozum ienia okrelenia m etod a teleolo giczna", so w o te le o lo g ic z n " umieszcza w cudzysow ie, np. K a u fm a n n : A nalogie...
(1982/1 96 5k), s. 37. Tradycyjne rozum ienie w y k a d n i teleologicznej por. np. E h rlic h : Wstp...,
s. 175 n.
146 Por. K a u fm a n n : A nalogie... (1 982/1 96 5 k), s. 40.
147 Tame, s. 38, por. tene: Vorberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 264.
148 Por. tene: A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 15.

44

Struktura procesu urzeczyw istniania prawa

prawnego sensu normy. Normy sform uow ne s przy pom ocy poj
abstrakcyjnych, ktre nie okrelaj jednoznacznie podpadajcych pod
nie przypadkw. A by ustali sens norm trzeba sign do czego naocz
nego. Sens ten mona ustali jedynie poprzez konfrontacj z ko nkret
nymi warunkam i ycia. Innym i sowy, konieczna jest konkretyzacja
normy ze w zgldu na przypadek dany do rozstrzygnicia, konieczne jest
utworzenie odpow iadajcego mu stanu faktycznego". Konstrukcja
stanu rzeczy" i interpretacja norm prowadzce do utworzenia stanu
faktycznego" nie s odrbnymi aktami nastpujcymi jeden po drugim .
S raczej dw om a aspektami jednego procesu, ktry jest niezbdny do
przyporzdkowania do siebie normy i przypadku149. Subsum owo
mona jedynie stany rzeczy pod stany fa ktyczn e "150. Konkretne
prawo jest zatem w swej istocie relacj midzy norm a konkretnym
przypadkiem151. Relacj t charakteryzuje Kaufmann jako w e w
ntrzn", tzn. tak, ktra nie pozostawia niezmienionym tego, co dana
relacja czy (relata)152. K ie d y norma pawna i konkretny przypadek
zostan do siebie przyporzdkowane (...), w w czas ow o przy
porzdkowanie pow oduje, e obydwa elementy ulegaj zmianie: p o
wstaje wany dla tego przypadku jeden i tylko jeden stan faktyczny
i jeden dajcy si pode subsum owa stan rzeczy (niezalenie od
tego odniesienia adne nie jest tym czym je s t)" 153.
Jeli ustalanie konkretnych rozstrzygni praw nych byoby pojte
jako proste stosow anie norm , jako prosta subsumcja, wwczas, zda
niem Kaufmanna, nierozwizywaln zagadk pozostawaby zadzi
wiajcy fenomen, e prawo jest mdrzejsze niz ustawodawca, e na
podstawie ustaw rozstrzygane mog by przypadki, ktrych ustaw oda
wca nie przewidywa. Rozwizanie tej zagadki upatruj niektrzy
w tzw. te o rii w ykadni o biektyw n e j", ktra zorientowana jest nie na
149 Tame, s, 40, por. tene: V orberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 264.
150 Tene: Vorberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 264. W takim kontekcie jak ten, term iny sta n rzeczy"
(S a ch e rh a lt") i s ta n faktyczny" (T a tb e s ta n d ") uywa Kaufmann w cydzysow ie, aby zaznaczy
specyficzny ich sens w jego teorii, gd y oznaczaj one w y n ik procesu konstrukcji przypadku
i interpretacji normy. Term inom T a tb e s ta n d " i S ach verha lt" w ich tradycyjnym znaczeniu n a j
bliej o d p o w ia d a y b y u Kaufmanna o d p o w ie d n io term iny N o rm sa ch ve rh a lt" i L eben ssachve r
ha lt", tum aczone przeze mnie jako s ta n rzeczy okrelony w n o rm ie " i ko nkretne w aru nki ycia".
W tradycyjnym znaczeniu term in T a tb e s ta n d " uyw any jest przez Kaufmanna z przym iotnikiem
g esetzlich", np. K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 96 5k), s. 37, 46; w takim przypadku nie stosuj
cudzysow u.
151 Tene: V orberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 264 nn.
152 Tame, s. 266.
153 Tame, s. 267.

Istota procesu. P odstaw ow a struktura prawa

45

w o l historycznego ustaw odaw cy, ale na zmieniajcy si sens ustaw .

Ale jeli sens u sta w " m iaby by okrelony jedynie przez ustawy, a ich
brzmienie si nie zmienia, to na jakiej podstaw ie m iaby si zmienia ich
sens154?
To, co zostao pow iedziane na tem at relacji midzy paszczyzn
konkretnego prawa i norm prawnych, m utatis m utandis dotyczy relacji
midzy poziomem norm prawnych i oglnych zasad prawa. Gdy tzw.
stosowanie prawa polega na przyrw nyw aniu normy prawnej do ko n
kretnych, rzeczywistych w a ru nk w ycia, to stanowienie prawa jest
przyrw nyw aniem podstaw ow ych zasad prawa (idei prawa) do
przyszych m oliw ych w a ru nk w ycia. Zasady musz zosta skon
kretyzowane, za w arunki ycia musz zosta ujte n o rm a ty w n o -p o j c io w o . W sform uow anym w normie prawnej stanie faktycz
nym 155 ustawodaw ca zbiera pewn grup w arunkw ycia, ktre oka
zuj si r w n e " z jakiego istotnego punktu widzenia, np. ze wzgldu
na specyficzny ukad interesw, kierunki zagroenia jakiego okrelo
nego dobra, i wyznacza dla nich pewien skutek praw ny156. Przy fo r
m uow aniu norm prawa zw yczajow ego funkcj ustaw odaw cy przej
muje du go trw a y zwyczaj zrw nyw ania pewnych w a ru nk w ycia ze
w zgldu na jak podstaw ow zasad prawa. W przypadku rozstrzyga
nia przez sdziego przypadku, dla ktrego wrd obow izujcych
ustaw nie ma oglnej normy, nie moe on orzeka jedynie na podstaw ie
samych w a ru nk w ycia (jak proponuje tzw. w olna szkoa prawa), ale
konieczne jest w ypracow anie odpow iedniej normy. Konkretne w arunki
ycia, ktrych ma dotyczy rozstrzygnicie, przyrwnuje do innych
pomylanych jako m oliw e podobnych w arunkw ycia i d o k o
nuje odpow iedniej generalizacji ze wzgldu na jak ogln, podsta
w o w zasad prawa. Dopiero w ypracow aw szy tak norm moe
w sposb popraw ny podj rozstrzygnicie w danej spraw ie157.
Skoro ani adna norma prawna nie moe by w yprow adzona tylko
z podstaw ow ych zasad prawa, ani adne rozstrzygnicie prawne
(bdce prawem w podstaw ow ym tego sowa znaczeniu) nie moe by
w yprow adzone tylko z norm prawnych (idea prawa i normy prawne
Gesetz s w tym sensie jedynie m oliw oci prawa), to nasuwa si
154
155
156
157

Tene: A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 41 n.
Por. p. 36.
K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 42.
Tame, s. 43.

pytanie, z czego wyrasta pena realno prawa? Zdaniem Kaufmanna

odpowied na to pytanie moe by tylko jedna: z konkretnych w a
runkw ycia, ktre (...) swoj miar i swj porzdek, w stopniu mniej
lub bardziej rozwinitym , nosz ju w sobie''158. Jak normy prawa mog
by dookrelane jedynie ze w zgldu na m oliwe do unorm owania
warunki ycia, tak prawo moe by realizowane jedynie ze w zgldu na
dane pod osd konkretne w arunki ycia. Uznajc, e sens ustaw '' tk w i
nie w samych ustawach, ale rwnie w konkretnych, zmiennych w a ru n
kach ycia, do ktrych s one odnoszone, mona, zdaniem Kaufmanna,
wyjani zmienno sensu praw i w w spom niany wyej fenomen
prawa m drzejszego od ustaw odaw cy159. Na przykad to, jak naley
rozumie sow o b ro uyte w kodeksie karnym, zaley od tego, co tu
i teraz uyte zostaje do zabicia albo zranienia czowieka. Dzi moe by
uznane za bro co, czego jeszcze w ogle nie byo, gdy kodeks by
wydawany, np. jaki rodek rcy. Decydujc rol w zakw alifikow aniu
takiego rodka jako broni odgryw a cel, w jakim zostaje uyty i zwizana
z tym celem ratio Iegis16.
Podsumowujc, w procesie urzeczywistniania prawa Kaufmann
wyrnia trzy zasadnicze paszczyzny: oglne zasady prawa, normy
prawne i konkretne rozstrzygnicie. Kada z tych paszczyzn odgryw a
istotn, nieredukowaln do innej paszczyzny, rol. W procesie urzeczy
wistniania prawa bior udzia jeszcze dwa elementy poredniczce
midzy w yrnionym i paszczyznami: konkretne warunki ycia
i moliwe w arunki ycia. Ustalanie norm prawnych polega na sp ro w a
dzaniu do odpow iednioci oglnych zasad i m oliw ych w a ru nk w
ycia, natomiast znajdywanie rozstrzygnicia konkretnego przypadku,
czyli urzeczywistnianie prawa w penym tego sowa znaczeniu, polega
na sprowadzaniu do odpow iednioci normy prawnej i konkretnych
w arunkw ycia. D o p ie ro gdzie w stosunek wzajemnej o d p o w ie d
nioci wejd norma i konkretne warunki ycia, pow inno i byt, tam
powstaje realne prawo. (...) Prawo to wzajemna odpow iednio p o
w innoci i bytu" \

158 aus den konkreten Lebensverhltnissen, die (...) ihr Ma und ihre O rdnung, w enn auch mehr oder
w eniger e n tw icke lt, schon in sich tra g e n ", tame, s. 18.
159 Tame, s. 42.
160 Tame, s. 39.
161 Tame, s. 18.

A nalogia
narzdziem
w yjaniania p ra w a

Poszukujc istoty prawa i jego byto w ych podstaw (podstaw tego, co

niedyspozycyjne) Kaufmann siga do nauki o analogii. Wskazuje, e
prawo ufundow ane jest na analogicznej jednoci tego, co norm atywne,
z tym, co faktyczne; proces urzeczywistniania prawa jest, w gruncie
rzeczy, procesem w nioskow ania przez analogi, opartym na analogicz
nej strukturze jzyka i poj. N ied ysp ozycyjne m om enty tego procesu
odnosz do bytu i jego analogicznoci.

1. A n a lo g iczn o p ra w a

Skoro prawo jest pew nego rodzaju odpow iednioci, to prawo jako
cao nie moe by pojm ow ane jako zesp norm tworzcych jak
jedno, lecz jest ono jednoci stosunkw sprowadzonych do w zaje
mnej odpow iednioci norm i konkretnych w a ru nk w ycia. Je d no
stosunkw to nic innego jak ana lo g ia 162. Kaufmann p ow ouje si tu
m. in. na okrelenie analogii przez w. Tomasza, ktry charakteryzuje j
jako zgodno w e d ug pewnej p ro p o rcji 163. Dwa podstaw ow e m o
162 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 18.
163 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 19; w. T o m a s z z A k w in u : De veritate, q. 2, a. 11.
W arto przytoczy tu kontekst tego sform uow a nia w. Tomasza: U n d e dicendum est qu od nec
o m nino univoce nec pure aequivoce nom en scientiae de scientiae Dei et nostra predicatur sed
secundum analogiam , qu od n ih il est dictu quam secundum pro p o rtio n e m " (tame, por. tene:
Sum m a theologica, I, q. 13, a. 5c). Przytoczony fragm ent dotyczy analogicznoci orzekania.
Kaufmann nie uwaa tu za istotne uw zgl dnien ie tra dycyjneg o odrnienia analogii orzekania od
analogii proporcjona ln oci i atrybucji; za istot an alogii uwaa proporcjonalno, o d pow ied nio:

48

A nalogia narzdziem w yjaniania prawa

menty konstytuujce prawo norma i konkretny stan rzeczy, p o w in

no i byt w prawie nie s ani identyczne, ani rne, lecz poczone s
analogicznie (: przez o d p o w ie d n io )''164. Kaufmann wyprowadza z te
go wniosek, e ,,praw o je st pie rw o tn ie analogiczne"*, sama rzeczy
wisto prawa ufundowana jest na analogii, a std poznanie prawa jest
zawsze poznaniem analogicznym 166.
M w ic o analogicznoci jako podstaw ow ej strukturze prawa, Kauf
mann nawizuje do arystotelesowskiej koncepcji spraw iedliw oci roz
dzielczej uznajc j za podstaw ow dla rozumienia spraw iedliw oci
w ogle167. Zasadniczym w ym ogiem spraw iedliw oci jest rwno,
rozumiana jako jednakowe traktow anie tego, co jednakowe i rne
traktowanie tego, co rne168. W przypadku spraw iedliw oci rozdziel
czej mamy do czynienia z rwnoci proporcjonaln, analogiczn,
w edug okrelonego stosunku midzy czterema czonam i169. Arystoteles
siga tu do analogii rozumianej jako proporcja geometryczna170. To, co
spraw iedliw e jest rodkiem midzy jakimi skrajnociami (s nimi: to,
czego wicej i to, czego mniej) i jest spraw iedliw e ze wzgldu na co
i dla kogo171. S zatem przynajmniej dw ie osoby, dla ktrych co jest
sprawiedliwe, i dw ie rzeczy172. W przypadku spraw iedliw ego rozdziau,
stosunek midzy ow ym i rzeczami jest rw ny stosunkow i, jaki zachodzi

A u f die alte U nterscheidung von A trib u tio n sa n a lo g ie (...) und P rop ortion alittsa nalog ie (...)
knnen w ir hir n ic h t nher eingehen. Letzten Endes beruht alle A nalog ie auf P roportionalitt,
Verhltnism igkeit, E ntsprechung", K a u fm a n n : Analogie... (1 9 8 2 /1 96 5 k), s. 31. Nie u w z g l d
nianie rnicy m idzy analogicznoci orzekania i innym i typam i analogii ma u Kaufm anna
system owe p o dstaw y w przyjtej przez niego koncepcji filo z o fii, zgodnie z ktr przedm iot filo z o fii
kon stytuow a ny jest przez akty p o dm iotu poznajcego, std problem atyka orzekania o bycie
istniejcym niezalenie od podm iotu, nie moe si pojaw i.
164 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 19.
165 ,,Das R echt is t ursprnglich a n a lo g ", tame.
166 Tame. Chc tu jednak zw rci uwag, i, zgodnie z om aw ian koncepcj, praw o dopiero pow staje
w procesie jego poznaw ania (znajdyw ania, urzeczyw istniania), struktura prawa jest w i c w y
znaczona struktur poznania, struktur dochodzenia do rozstrzygnicia. W zasadzie nie ma rnicy
midzy struktur poznaw ania a struktur b y tu ". Ze sposobu poznania w niosku je si o sposobie
bytow ania. Zasadnie mona pyta, czy na gruncie koncepcji Kaufm anna trafniejsze nie b yob y
stw ierdzenie przeciw ne tu cytow anem u: poniew a poznanie prawa jest poznaniem analogicznym ,
std sama rzeczywisto prawa jest analogiczna.
167 K a u fm a n n : Problem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 35 n.; por. R a d b ru c h : D er Zw eck des Rechts,
s. 90 nn.
168 Por. K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 29.
169 A r y s to te le s : Etyka Nikom achejska, 1131 a 29 nn.
170 Tame.
171 Tame, a 16.
172 Tame, a 18.

A nalo g ic z n o prawa

49

midzy osobam i173. B o jeli nie ma rw noci midzy tym i osobami, to

nie pow inn y te mie rw nych udziaw , i to jest rdem sporw
i skarg, kiedy albo r w n i maj i otrzym uj nierwne udziay, albo na
odw rt, nierw ni maj i otrzymuj rwne. (...) to, co wykracza przeciw
proporcji, jest niespraw iedliw e. Jeden bow iem czon staje si w te dy za
w ielki, drugi za za may, jak to rzeczywicie si zdarza. Bo kto postpuje
niespraw iedliw ie, ma zbyt wiele, a kto jest pokrzywdzony ma za mao
tego, co d o b re ''174.
Kaufmann daje nastpujc ilustracj spraw iedliw oci jako rw noci
stosunkw : m orderstwo do kary za ten czyn ma si tak, jak kradzie do
kary za kradzie175. Postulat spraw iedliw oci wym agajcy proporcjona
lnie rnego (rw n e go ) karania rnych czynw (szerzej: n orm a tyw
nego kw a lifiko w a n ia konkretnych w a ru n k w ycia), nie okrela jednak
konkretnie, w jaki sposb p o w in n o by karane morderstwo. Jeli je d
nak przyporzdkuje si temu czynow i okrelon kar, to innym czynom
musz odpow iada proporcjonalnie inne kary176.
Problemem zasadniczej w agi jest to, ze wzgldu na co owe przy
porzdkowania kar do czynw uwaa si za rwne; co jest m ia r
i podstaw tego przyporzdkow ania177? Arystoteles pisze,'e w spra
w ie d liw ym rozdziale rnice w ynikaj z rnicy w g o d n o c i 178. Czym
jest owa podstawa? Jest to, zdaniem Kaufmanna, centralne zagadnienie
caej problem atyki sp ra w ie dliw o ci179. Jak to pytanie przedstawia si
w kontekcie om awianej teorii? To, co norm atyw ne znajduje si na
innej paszczynie ni to, co faktyczne. Trzeba zatem pyta: na jakiej
podstaw ie okrela si rw no proporcji midzy stanami rzeczy i ich
norm atyw nym i kw alifikacjam i, ze w zgldu na co mona okreli odpow iednio kw a lifika cji norm atyw nej i stanu rzeczy? Pojawia si tu
problem analogii jako zasady jednoczenia tego, co rne. Do istoty
173
174
175
176

Tame, a 21.
Tame, a 21, b 17, przek. D. Gromska, s. 170 nn.
K a u fm a n n : P roblem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 36.
Tame. Jest to analogia pojm ow ana jako proporcja nieciga, ktra ma zawsze przynajm niej
cztery rne elem enty, przy czym dw a rodkow e mona w zajem nie zam ienia (m orde rstw o : kara
za m orderstw o = kradzie : kara za kradzie; m orderstw o : kradzie = kara za m orderstw o : kara za
kradzie).
177 Tame, s. 31; por. R a d b ru c h : D er Zw eck..., s. 90 nn.
178 Por. A ry s to te le s : Etyka N ikom achejska, 1131 a 24. D. Gromska tum aczy w tym miejscu "
jako w a rto " (s. 17 0). Kaufm ann stosuje term in W rd ig k e it", Problem geschichte...
(1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 36. G o d n o " zgodna z tra dycyjnym i aciskim i przekadami Arystotelesa,
ktre w takim kontekcie preferuj term in d ig n ita s " w ydaje si stosow niejsza, gdy nie
w prow adza myli A rystotelesa w obcy jej kontekst now oytnej filo z o fii w artoci.
179 K a u fm a n n : P roblem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 36.

50

A nalogia narzdziem w yjaniania prawa

analogii naley, e nierwne sprowadzane jest do jednoci ze w zgldu

na jaki istotny punkt w idzenia180. Podobiestwo tego, co znajduje si
na paszczynie norm atywnej i tego, co faktyczne, oparte by musi o co
trzeciego, o pewien rodek midzy dwoma rnymi biegunami. O w o
tertium comparationis, ktre bdc zasad jednoci czy skrajnoci,
jest centralnym problemem a nalogii181.
Skoro prawo jest oparte na rw noci stosunkw midzy stanami
rzeczy i ich norm atyw nym i kw alifikacjam i, to trzeba zauway, e Kauf
mann, nawizujc do arystotelesowskiej koncepcji spraw iedliw oci
rozdzielczej i uznajc proporcj geometryczn za podstaw spraw ied
liwoci, stawia jednak problem na innej paszczynie ni ten ostatni.
U Arystotelesa podstaw ow relacj jest relacja czowieka do dobra. Dla
Kaufmanna natomiast podstaw ow a jest relacja stanu rzeczy do normy.
Co jest dobrem w aciw ym dla danej osoby mona ustali dopiero po
wzajemnym przyporzdkowaniu tego, co norm atyw ne z tym, co fa k
tyczne. Proporcjonalno jest tu zasad znajdowania i interpretowania
norm lub innym i sow y sprowadzania do odpow iednioci normy
i konkretnych w a ru nk w ycia. Relacja czowieka do dobra jest w trna
wobec relacji czowieka do norm, m wic dokadniej relacja
czowieka do bytu jako dobra jest wtrna wobec relacji, ktrej jednym
czonem jest relacja czowieka do innych ludzi lub rzeczy, drugim
norma.

2. P ra w n ic z y a rg u m e n t z a n alo g ii
Jeli prawo ma struktur opart na analogii, na analogicznej jednoci
tego, co norm atyw ne i tego, co faktyczne, to proces znajdowania prawa
180 B e i aller A nalogie handelt es sich um eine G leichsetzung von U ngleichem unter einem sich als
w esentlich erweisenden Gesichtspunkt, um eine G leichheit nach Magabe eines bestim m ten
Verhltnisses", K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 96 5k), s. 29.
181 Tame, s. 36. P ojm ow anie analogii jako sposobu znajdyw ania c z n ik a ", pom ostu midzy tym , co
rne nawizuje do pierw otnego, m atem atycznego rozumienia analogii cigej jako stosunku
zachodzcego m idzy trzema liczbami uporzdkow anym i w szereg. Liczba rodkow a czy d w ie
skrajne, jest podstaw ich przyporzdkow ania do siebie; np. liczba 4 jednoczy: 6 i 2 (analogia
arytmetyczna: 6 - 4 = 4 - 2), 8 i 2 (analogia geometryczna: 8 : 4 = 4 : 2) lub 6 i 3 (analogia
harmoniczna: (6 - 4) : 6 = (4 - 3) : 3). A nalogi tr jc z o n o w mona w yrazi w postaci
czteroczonow ej, przez pow trzenie elem entu rodkow ego, co te czyni Arystoteles (Etyka N iko machejska, 1131 a 30 nn.); por. K lu x e n : A n a lo g ie (a), szp. 214 n., 216 n; (a) wskazuje, i pozycja
umieszczona jest w b iblio grafii w dziale dotyczcym analogii.

P raw niczy argum ent z analogi

51

musi mie struktur odpow iadajc rzeczywistoci, jak jest prawo.

Trzeba tu jednak przypomnie, e dla Kaufmanna problem struktury
bytow ej prawa i jego urzeczywistnianie s ze sob sprzone, gdy
skoro prawo dopiero pow staje w procesie jego znajdywania, to struk
tura bytow a jest wyznaczona tym procesem. Prbujc zrekonstruowa
proces urzeczywistniania prawa zwraca on uwag na prawniczy ar
gum ent z analogii182.
Stosowanie praw niczego argum entu z analogii jest uznawane za
jeden z podstaw ow ych sposobw uzupeniania luk w praw ie183. A r
gumentacja ta oparta jest o zasad u b i eadem legis ratio, ib i eadem legis
dispositio. Tradycyjnie stosowanie analogii zalecane jest wwczas, gdy
nie ma obowizujcej normy prawnej, pod ktr podpadaby przypadek
dany do rozstrzygnicia (gdy niem oliwa jest subsumcja). Ze w zgldu
na to, czy zasada, na podstaw ie ktrej znajdowane jest prawo, p o
szukiwana jest w normie regulujcej podobne przypadki, czy w caym
systemie norm praw nych, wyrnia si zwykle analogi ustaw ow
(analogiam legis) i analogi prawa (analogiam iuris). Analogia u sta w o
wa polega na zastosowaniu przepisw prawnych regulujcych stan
faktyczny o cechach najbardziej zblionych do tego, ktry jest przed
miotem rozstrzygnicia''184. A n alog ia prawa (...) polega na skonstruo
w aniu dla nieuregulow anego stanu faktycznego nowej w y p o w ie
dzi norm atywnej, w ysnutej z oglnych zasad caego systemu p ra w a "185.
Zarw no w analogii legis jak i iuris istotne jest znalezienie rationis
legis (iuris) bdcej zasad, na podstaw ie ktrej m oliw e jest doko n a
nie rozstrzygnicia. To, czy owa ratio znajdowana jest na podstaw ie
jednej normy, czy caego ich kompleksu, zdaniem Kaufmanna, nie
odgryw a dla podejm ow anego zagadnienia podstaw prawa istotnej
ro li186. Zauwaa on m ianow icie, e zgodnie z tradycyjnym p o jm o w a
niem prawniczego argum entu z analogii, ratio legis lub iuris, na ktrej
opiera si stosowanie analogii, poszukiwana jest jedynie w ramach
systemu obow izujcych ustaw; znajdowane rozstrzygnicie w y p ro
wadzane jest w ycznie z systemu obow izujcych norm lub zasad187.
182 Na tem at praw niczego argum entu z analogii w jzyku polskim przede w szystkim por. N o w a c k i:
A n a lo g ia legis (ap), z bardzo licznym i w skazw kam i bibliograficznym i.
183 Por. np. E h rlic h : W stp..., s. 176 nn.
184 Tame, s. 177; por. W o lte r /L ip c z y s k a : E lem enty lo g ik i (a), s. 209.
185 Tame.
186 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 36; por. B a ra tta : Juristisch e A n a lo g ie (a p), s. 142 n.
187 K a u ftn a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 96 5k), s. 2.

52

A nalogia narzdziem w yjaniania prawa

Uwaa on, e u podstaw takiego pojm owania analogii tkw i pozytyw is

tyczne przekonanie o zupenoci prawa i zwizany z tym pogld, e
prawo jest ju w caoci gotow e w ustawach. Tym sposobem argum ent
z analogii suy uzgodnieniu pozytywistycznej koncepcji prawa z p o
wszechnie uznawanym faktem istnienia luk w prawie. Tak pojm owana
analogia dochodzi by miaa do gosu jedynie w przypadkach nad
zwyczajnych, kiedy zawiedzie subsumcja n o rm a ln a metoda d o
chodzenia do rozstrzygnicia188.
Niekiedy, chcc zdystansowa si wobec pozytywistycznego d o g
matu o zupenoci prawa, wskazuje si na to, e przy stosowaniu
analogii prawa, ten kto ma rozstrzygn przypadek, dla ktrego brak
wyranego unorm owania, dziaa w zasadzie jako prawodawca i e
w ten sposb, poprzez dopuszczenie analogii przezwyciony jest d o g
mat pozytywizm u o zupenoci prawa189. Jednak przy powyszym sp o
sobie pojm ow ania argumentu z analogii sdzia nie tyle tw o rz y now
norm prawn, ile wyprowadza z obowizujcego sytemu norm, ktra
w irtualnie bya w nim zawarta, tak jak teza zawarta jest w systemie
aksjomatw, choby nikt przedtem faktycznie jej nie w yp ro w a d zi190.
Dla Kaufmanna pozytywistyczny dogmat o zupenoci prawa jest nie
do przyjcia, tym niemniej uwaa on, e prawniczy argument z analogii
wskazuje trafny kierunek w poszukiwaniu filozoficznego wyjanienia
prawa. W tradycyjnej nauce prawa wniosek uzyskany na drodze rozu
mowania przez analogi jest uzasadniany poprzez wskazanie p o d o b
nego przypadku i wsplnej dla obu przypadkw rationis legis (iu ris).
W nioskow anie ujmowane jest w pewien schemat. Kaufmann zwraca
uwag, e wskazanie rationis legis (iuris) i przedstawienie argumentacji
w postaci schematu jest jednak moliwe dopiero w punkcie dojcia
w nioskow ania z analogii, gdy ustalone ju zostanie podobiestw o,
gdy poszczeglne elementy zostan przyrwnane191. Prawomocno
w nioskw uzyskanych w rozum owaniu przez analogi opiera si zatem
nie na zastosowaniu odpow iedniego schematu w nioskow ania, ktrego
poprawno zwizana byaby jedynie z operacjami na zakresach, ale na
188 Tame, s. 2; por. J o s t: Zum A na lo g ie ve rb o t im S trafrecht (ap), s. 369.
189 Art. 1 S zw ajcarskiego kodeksu c y w iln e g o " w przypadku napotkania luki w praw ie nakazuje
sdziemu w y ro k o w a w edu g prawa zw yczajow ego, a w przypadku jego braku w yro ko w a
w edu g reguy, ktr sam by ustanow i, gdyby by praw odaw c; por. E h rlic h : Wstp..., s. 177;
K a u fm a n n : Gesetz un d R echt (1966/1 96 2 k), s. 28.
190 K a u fm a n n : Gesetz un d R echt (1966/1 96 2 k), s. 28.
191 Tame, s. 58.

P raw niczy argum ent z analogii

53

dostrzeeniu pew nych zw izkw treciow ych, ze w zgldu na pewien

w ybrany aspekt. W aciw e w nioskow anie nie jest operacj na p oj
ciach o cile okrelonym zakresie, ale jest rozumowaniem, ktremu
towarzyszy urabianie poj jednoznacznych, ktre mona potem uj
w schematy w n io sko w a n ia 192.
Kaufmann wskazuje na dwupaszczyznow o kadego ywego jzy
ka193. Jedna to paszczyzna horyzontalna lub linearna, zwana przez
niego take racjonalno-kategorialn lub pojciow o-abstrakcyjn; d ru
ga wertykalna lub transcendentalna, okrelana rwnie jako intencjonalno-m etaforyczna lub sym boliczno-obrazow a194. W w arstw ie h o
ryzontalnej poprzez abstrakcj, wprow adzanie odpow iednich regu,
stosowanie jzykw sztucznych zmierza si do cisoci i form a ln olo g icznej jednoznacznoci jzyka195. W arstwa ta zwizana jest z operatywn
funkcj jzyka, pozwala przy jego pom ocy przeprowadza operacje
typu form alnologicznego i niejako czysto mechanicznie ra ch ow a ''196,
i w takim te znaczeniu jzyk dygitalny jest czysto reproduktyw ny197. Na
paszczynie w ertykalnej mamy natomiast do czynienia z jzykiem ana
logicznym 198. Na paszczynie tej chodzi o transcendentalnologiczny
sens jzyka''. Jednoznaczno i ciso jest tu w ykluczona199. Pasz
czyzna ta w prow adza do jzyka element innow acji, nowoci.
Um oliwia otw arcie na konkretn sytuacj. Zagadnienie analogii jako
podstaw y prawa zwizane jest wanie z t paszczyzn jzyka. Dla
znalezienia kw alifikacji norm atyw nej konkretnych w arunkw ycia nie
wystarcza jedynie zastosowanie norm prawnych. W kadym przypadku
prawo jest dopiero w ypracow yw ane. M odelow e jest w ic postpow a
nie tradycyjnie uznawane za w aciw e w przypadku napotkania luki
w prawie. Kaufmann zgadza si, i w aciw metod postpowania w
takim przypadku jest w nioskow anie z analogii, trzeba tylko w sposb
w aciw y je poj. Zamiast interpretowa metod analogii w wietle
'92 Por. tame, s. 40; por. E n g is c h : Logische S tudien, s. 15. Engisch okrela urzeczyw istnianie prawa
jako W e c h s e lw irk u n g zw ischen A uslegung und S ubsu m tion", tame, s. 27.
,<J3 K a u fm a n n : R echt u n d Sprache (1 9 8 3 /1 9 8 4 ), s. 106 nn.; por. tene: D ie Sprache als herm eneutischer H o rizo n t der G esch ic h tlic h k e it des R echts (1 9 7 2 ), s. 343 nn.
Kaufmann zwraca uw ag na zw izek poruszanego tu zagadnienia z rozrnieniem ekstensji i inte nsji znaku jzykow ego. Por. W e in g a r tn e r : E xtension/Intension.
'm K a u fm a n n : R echt u n d Sprache (1 9 8 3 /1 9 8 4 ), s. 106.
'')6 Tame, s. 103; por. tene: E lektronische D atenverarbeitung im R echt Chancen u n d Gefahren
(1 973).
",7 Tene: R echt u n d Sprache (1 9 8 4 /1 9 8 3 ), s. 106.
Tame.
''n Tene: Die Sprache als herm eneutischer H orizont... (1 9 7 2 ), s. 349.

54

Analogia narzdziem w yjaniania prawa

pozytywistycznego modelu prawa, w ktrym prosta subsumcja jest

uznawana za podstaw ow metod znajdowania prawa, naley uzna
struktur w nioskow ania z analogii za m odelow i w jej wietle in te r
pretowa inne metody znajdowania prawa. Subsumcja byaby istotnie
rna od analogii jedynie wwczas, gdyby mona byo w nauce prawa
przeprowadzi granic midzy rwnoci i podobiestwem . Takiej gra
nicy jednak nie ma. Nigdy nie mamy do czynienia z prost subsumcj
konkretnego przypadku pod gotow , dan norm, ktra by go o d
pow iednio regulowaa. Prosta subsumcja, tak jak j si tradycyjnie
pojmuje, musiaaby by w zasadzie operacj typu form alnologicznego,
ktra zawsze oparta jest na pewnej rwnoci. Jednak materialna
rwno jest zawsze tylko podobiestwem , a formalna rwno w rze
czywistoci nie wystpuje, is tn ie je tylko w dziedzinie matema
tycznych (logiczno-form alnych) symboli i liczb200. Std te to, co nazy
wane jest powszechnie subsumcj, oparte jest w gruncie rzeczy na
w nioskow aniu z analogii201. Kaufmann przypomina, e w przeszoci
analogia prawnicza nie zawsze bya pojmowana w duchu pozytyw is
tycznym jako metoda cakow icie immanentna system owi prawa, ale
bya wizana z natur rzeczy, punktem wyjcia i kryterium analogicz
nego stosowania prawa202. Natura rzeczy byaby zatem tym, co w y
kracza poza system norm i okrela konkretne prawo, byaby ow ratio
legis (/uris), na ktrej oparty jest wniosek w prawniczym argumencie
z analogii. Kaufmann nawizuje do tej koncepcji. ,,Natura rzeczy
bdzie dla niego tym, co wykracza poza system norm prawnych i peni
istotne znaczenie w procesie urzeczywistniania prawa, bdc podstaw
analogicznej jednoci normy i w arunkw ycia. Rozumienie n a tu ry
rzeczy jest u Kaufmanna uw ikane system owo203. Przed podjciem
tego zagadnienia trzeba dokadniej przyjrze si rozwinitej przez Kauf
manna problematyce analogii.

200 A nalogie... (1 9 8 2 /1 96 5k), s. 40.

201 Natom iat e x te n s io ", w nauce prawa nazywane tradycyjnie analogi, rni si od innych m etod
interpretacji (zwaszcza od w ykadni ce lo w o c io w e j) jedynie stopniem rozszerzania", a nie lo
giczn struktur; tame. Inaczej np. Z ie m b i s k i: P odstaw ow e problem y..., s. 195.
202 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 96 5 k), s. 1. Kaufmann przytacza tam sow a Puchty: W e n n der
Richter sich von den ueren Quellen verlassen findet, so hat er den anzuw endenden Rechtssatz
aus den Prinzipien des bestehenden Rechts (...) zu schpfen; ausgehend von der Natur der Sache
erhlt er ihn auf dem W ege der juristischen Konsequenz und der A n a lo g ie ", Pandekten (1 8 8 3 ),
s. 22.
203 Dla podkrelenia specyficznego rozum ienia tego term inu w sw ojej teorii Kaufmann umieszcza go
w cudzysow ie.

W n ioskow a nie z analogii

55

3. W n io s k o w a n ie z a n alo g ii

Refleksja nad prawniczym argumentem z analogii doprowadzia

Kaufmanna do stwierdzenia, e w nioskow anie z analogii jest podsta
w o w metod znajdowania (urzeczywistniania) prawa. Chcc znale
inne, od dom inujcego dzi, rozumienie prawniczego argumentu z ana
logii, analizuje on w nioskow anie przez analogi jako pewien typ rozu
mowania (w n io sko w a nia ), w a ciw y nie tylko nauce prawa.
W nioskow anie przez analogi charakteryzuje si zwykle jako rozu
m owanie prowadzce do w n io sk w praw dopodobnych, w ktrym na
podstaw ie podobiestw a zachodzcego midzy A i B stwierdza si, e
B posiada okrelon cech, poniewa ma j A 204; np. na podstaw ie
podobiestwa Ziemi do Marsa i ze znajomoci faktu istnienia ycia na
Ziemi w nioskujem y o obecnoci ycia na Marsie205. Za podstaw w y
cignicia w niosku uznaje si najczciej w spw ystpow anie szeregu
wasnoci: w n io sku je m y przez analogi wtedy, gdy z tego, e ai jest P,
a2 jest P, ..., an jest P, i wiedzc ponadto, e
jest S, a2 jest S, ...,
anjest S oraz an+1jest S, w nioskujem y o tym, e rwnie an+1jest P, gdzie
a jest wasnoci, P, S przedm iotam i" 206.
Zdaniem Kaufmanna okrelenia tego typu nie wyraaj istoty
mylenia w edug analogii. W nioskow anie analogiczne, we w aciw ym
tego sowa znaczeniu, jest nie tyle wyciganiem w n io sk w na p o d
stawie podobiestw a opartego na podobiestw ie cech, ale jest wanie
procesem ustalania wzgl. ustanawiania tego podobiestw a207. Trzeba
wskaza racje, dla ktrych zwracamy uwag na te, a nie inne cechy
w splne lub podobne, na podstaw ie ktrych dane przypadki uznajemy
za analogiczne. W iadom o bow iem , e charakterystyczne dla analogii
jest rwnie w ystpow anie, obok podobiestwa, istotnych rnic.
Wane jest zatem przede wszystkim znalezienie racji, ze w zgldu na
ktr uwaamy dane elementy za odpowiadajce sobie208. Poznanie

204 Por. M a ty sow nik..., szp. 1 5. H istoryczny przegld rnych sposobw pojm ow an ia w nio sko w a n ia
z analogii, zw izanych z nim i p roblem w oraz propozycja ich rozwizania por. B ie g a s k i: W nios
kow anie z a n a lo g ii (a).
205 Por. K a u fm a n n : A nalogie... (1982/1 96 5k), s. 34.
21,6 A jd u k ie w ic z : Logika p ra g m a tyczn a (a ), s. 149; por. K o ta r b i s k i: E lem enty te o rii poznania, lo g ik i
form alne j i m e to d o lo g ii nauk (a), s. 225 n.
207 Por. K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 96 5k), s. 33.
2(,B Tame.

56

Analogia narzdziem w yjaniania prawa

analogiczne okrela Kaufmann mianem analektyki, umiejscawiajc j

pomidzy logik i dialektyk209. Czysta logika oparta jest, zdaniem
Kaufmanna, na identycznoci210. Jednak w wiecie realnym nigdy nie
mamy do czynienia z absolutn rwnoci midzy bytami (w szerokim
rozumieniu sowa b y t ). A by mc zastosowa logiczne schematy
w nioskow ania, trzeba uprzednio doprowadzi do zrwnania p o
szczeglnych elementw. Zakadana jest zatem analogia, dziki ktrej
dostrzegana jest relatywna rwno. Dialektyka, oparta na zasadzie
sprzecznoci, rwnie nie moe si obej bez analogii, gdy zakada
zawsze jedynie relatywn nierw no przy absolutnym braku p o d o
biestwa brak jest wszelkich powiza, niem oliwe by w ic byo ja kie
kolw iek w n io skow an ie 211. C ae nasze poznanie zakorzenione jest osta
tecznie w analogiach 212. Proces ustalenia analogii jest pierw otny w o
bec w nioskow ania typu form alnologicznego, jest warunkiem m o li
w oci tego ostatniego213. M yle n ie analogiczne (...) nie jest myleniem
logicznoform alnym . Ale nie jest myleniem nielogicznym (...). Jest
myleniem przedlogicznym 214. Dotychczasowe prby sform alizowania
tego procesu lub relacji analogii, bdcej jego podstaw, nie
uwzgldniaj specyfiki mylenia przez analogi215. Zdaniem Kaufmanna
wszelkie tego rodzaju prby s ju z gry skazane na niepow odze
209 Tame, s. 33; term inolo gicznie nieco inaczej w Das S chuldp rinzip (1 976/19 61 k), s. 72; por. tene:
Vorberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 260 nn., gdzie Kaufmann m w i o a b d u k c ji"; por. P rz y w a ra :
A nalogia entis (a), t. 1, s. 65 nn. Por. K lu x e n : A nalogie (a), szp. 225 n.; L a k e b rin k : H egels
dialektische O nto lo g ie u n d die Thom istische A nalektik (a).
210 Por. K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 33.
211 Tame.
212 Tame. Por. B u n g e : M ethod, M o d e l a n d M a tte r (a), s. 125: W ith o u t analogy there m ig h t be no
knowledge: the perception of analogies is a first step tow ards Classification and generalization.
A first step only, fo r a natural dass (...) is an equivalence dass (...). A first role of analogy is to
suggest equivalence, w ith o u t however establishing it", s. 125.
213 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 96 5k), s. 33. Por. B u n g e : M ethod... (a), s. 114 nn.
214 K a u fm a n n : Analogie... (1 9 8 2 /1 96 5k), s. 58; por. tame: V o n der Logik aus gesehen (...) ist der
A nalogieschlu ein V or-U rteil. Doch ohne V or-U rteile g ibt es keine logischen Urteile. Vor allem
logischen Denken steht das wesenhafte D enken"; S te g m lle r: W issenschaftliche Erklrung u n d
B egrndung (a), s. 135: W ill man Phnom ene einer bestimmten A rt X erklren, so mu man nach
Gesetzen suchen unter w elche diese Phnomene subsum ierbar sind bzw. nach einer diese
Phnomene erklrenden Theorie. Die Tatsache, da eine andere klasse von Phnomenen einen
Analogiem odell f r die untersuchten Phnomene bildet, h ilft dabei nicht. Denn der nom ologische
Isom orphism us zw ischen den beiden Klassen von Phnomenen kann erst im nachhinein fe stg e
stellt werden, d. h. erst dann, w enn die Gesetze beider Bereiche bekannt sin d .
215 Kaufmann w skazuje na prby W undta, D robischa i Bocheskiego, K a u fm a n n : A nalogie...
(1 9 8 2 /1 96 5k), s. 33; na tem at koncepcji W und ta i Drobischa por. B ie g a s k i: W nioskow anie...
(a), s. 21 nn. W spczesne prby form alne go ujcia w niosko w ania z analogii zw ykle s sprzone
z prbam i form alne go ujcia analogicznoci rzeczywistoci; B o c h e s k i: Wstp do te o rii a n a lo g ii
(a), ber die A n a lo g ie (a) siga do izom orfii, inaczej D m b s k a : O m etodzie an alo g ii (a), gdzie
analogia ug ru n to w yw a n a jest w ho m om orfii. Por. B u n g e : M ethod... (a), s. 114 n., gdzie w yrnia

W n ioskow a nie z analogi

57

nie216. Mylenie w ramach logiki i dialektyki jest myleniem na za

kresach, mylenie analogiczne jest myleniem treciowym , isto tn o cio
w ym 217. M ylenie analogiczne zwizane jest z konkretem i celem jego
jest uw zgldnienie specyfiki konkretnego przypadku. Jest to mylenie
twrcze, w ktrym pojcia i reguy oglne s przeinterpretowyw ane
i dopasow yw ane do now ych przypadkw 218.
Piszc o rozum ow aniu na podstaw ie analogii, Kaufmann naw izu
je do om awianego przez Arystotelesa w A nalitykach pierwszych i R e
toryce dow odu z przykadu (nocptideiypa)2. W odrnieniu od de
dukcji, ktra jest w nioskow aniem od ogu do szczegu, i in d u k
cji prowadzcej od szczegu do ogu, w nioskow anie z analogii
okrela Arystoteles jako w nioskow anie od szczegu do szczegu.
Arystoteles daje nastpujcy przykad: w iadom ym jest, e tak Pizystrat, jak Teagenes i w ielu innych, zadali dla siebie osobistej stray,
i potem, gdy ta bya im dana, zostali tyranami; std w przypadku
Dionizjusza, m im o e jego zamiar nie jest znany, mona w nioskow a, e
rwnie on, skoro zada osobistej stray, chce ustanow i jedyn ow ad ztw o 220. Arystoteles podkrela, e wszystkie znane przykady
podpadaj pod t sam regu ogln: kto dy do tyranii da stray
osobistej221. Jest to w n io skow an ie ze szczegw o innych szcze
gach, przy porednictw ie reguy oglnej w yprow adzonej ze znanych
szczegw.
Kaufmann zgadza si z ujciem arystotelesowskim w tym punkcie, ze
w nioskow anie z analogii prowadzi od szczegu do szczegu za
porednictwem czego oglnego222. Nie zgadza si jednak na to, e jest
to proste poczenie indukcji z dedukcj, polegajce na tym, e najpierw

216

217
218
219
220
221
222

on trzy ty p y analogii form alnej: p la in fo rm a l an alogy w h e n some elements o f x are paired o ff to

some elements of y ", ho m om o rph ism a ll-s o m e structure-preserving an alogy i isom orphism
p e rfe c t form al analogy; if there is a ho m om orphism from x to y and also one from y in to x".
Por. K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 33; B u n g e : M ethod... (a), s. 130: i t may be
doubted w hether a no ntrivial and general the ory of analogy (as d istin kt from sim ulation and
representation) is possible, given the w eakness o f this relation. (...) argum ents from analogy,
alth ough in jd iv id u a lly analyzable, do not seem am enable to theoretical system atization, and this for
tw o reasons. First, because they are all invalid, so tha t there can be no standards o f form al validity;
second, becouse the ir fru itfulne ss depends on the nature of the case. In short, no logic o f analogy
seems to be possible".
K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 58.
Por. tamze, s. 21; S te g m lle r : W issenschaftliche Erklrung... (a), s. 133 nn.
Por. A r y s to te le s : A n a lity k i pierw sze, 69 a n.; tene: Retoryka, 1357b.
Tene: Retoryka, 1 3 57b 30 nn.; por. K a u fm a n n : Vorberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 262.
A r y s to te le s : Retoryka, 13 57b 35 nn.
Por. K a u fm a n n : Vorberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 262; tene. A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k), s. 36.

58

Analogia narzdziem w yjaniania prawa

za pomoc indukcji w yprow adzaoby si regu ogln, a z niej w n io s

kowaoby si o innym szczegle223. To, co we w nioskow aniu z analogii
istotne, nie moe by wyraone z pomoc sylogizm u224. Zdaniem Kaufmanna w nioskow anie z analogii naleaoby raczej okreli jako
rw noczesne , przemienne stosowanie indukcji i dedukcji225. Jest ono
w tym sensie indukcyjne i dedukcyjne, e uzyskany wniosek jest rezul
tatem procesu, w ktrym mona wskaza tak elementy rozumowania od
szczegu do ogu, jak i od ogu do szczegu. Z jednej strony s dane
konkretne w arunki ycia, z drugiej za zesp oglnych norm. Aby
znale prawo dla konkretnego przypadku, trzeba przeprowadzi p ro
ces wzajemnego d o pa so w an ia tego, co faktyczne z tym, co n o r
matywne. W procesie tym z tego, co oglne, z norm, w ydobyw a si to,
co istotne ze wzgldu na konkretn sytuacj; natomiast z konkretnej
sytuacji, z w a ru nk w ycia w yd o byw a si to, co istotne ze w zgldu na
normy. Z jednej strony dokonyw ana jest k o n s tru k c ja przypadku,
tzn. opracowanie tych jego elem entw, ktre s is to tn e ze w zgldu
na norm, i utworzenie z konkretnego przypadku stanu rzeczy,
z drugiej za strony wymagana jest in terpretacja normy, m ianow icie
jej konkretyzacja ze wzgldu na dany przypadek, i utworzenie z normy
stanu fa ktyczn e g o 226. Konkretny przypadek i norma spotykaj si
z sob, o d po w ia d aj sobie wanie jako stan rzeczy i stan faktycz
ny , ktre s konkretniejsze ni oglne normy i bardziej oglne ni
konkretne w arunki ycia. Dla kadego przypadku trzeba na now o w y
223 Por. B ie g a s k i: W nioskowanie... (a), s. 18 n. Krytykujc arystotelesow skie ujcie w nio sko w a n ia
przez analogi Biegaski wskazuje, e charakterystyczne dla w n io sko w a n ia z analogii jest w anie
to, e w n iosku je si z jednego szczegu o innym bez porednictw a w ypro w adzo nej reguy og lnej,
gdy reguy takiej nie mona indu kcyjnie w y pro w adzi ze w zgldu na przypadki z ni sprzeczne.
Biegaski daje nastpujcy przykad: ze szczegw, e Piotr, Pawe i inni, grajc hazardow o
w karty stracili majtek, wnosz o Janie, ktry rwnie hazardow o gra w karty, e zru jn uje si
materialnie. W yprow adzajc w niosek co do Jana w iem skdind, e inny dug oletn i hazardow y
gracz nie straci m ajtku. Ten sprzeczny fakt nie pozwala w y p ro w a d zi reguy, e wszyscy hazar
d o w i gracze dochodz do ruiny. Ale poniew a w iem , e Jan ze sw ego charakteru, usposobienia
i sposobu gry w karty jest w icej po d o b n y do Piotra i Pawa, anieli do Karola, to w tym w anie
p o dobie stw ie pom idzy szczegami znanym i a szczegem obecnym znajduj zasad do w n io s
kow ania, e Jan straci majtek; Sam Kaufm ann nie przeprowadza w sw ych pracach szczegow ej
krytyki ujcia arystotelesow skiego koncentrujc si raczej na przedstaw ieniu na jej tle sw ojej
odm iennej propozycji. Nie w nikajc w rnice midzy ujciem Kaufmanna i Biegaskiego, chc tu
zw rci uw ag na to, e ten drugi r w n ie przechodzi od szczegu do szczegu korzystajc
z oglnych zasad, m ianow icie tych, ktre dotycz relacji m idzy charakterem, usposobieniem ,
sposobem gry w karty z jednej strony, i m oliw oci przegranej z drugiej. Por. C z e o w s k i:
Indukcja a rozum ow a nie przez analogi (a); G o s ie w s k i: O analogii, in d u k c ji i d e dukcji (a).
224 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 33.
225 Por. tene: Voruberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 264.
226 Tame.

W nioskow a nie z analogii

59

pracowa stan rzeczy" i stan faktyczny". R w n ie stwierdzenie, e

jaki przypadek jest taki sam (cile mwic: podobny) jak dopiero co
rozstrzygnity, wym aga takiej operacji m ylo w e j"227. W kadym akcie
urzeczywistniania prawa normy (Gesetz) s inaczej rozumiane,
a konkretny przypadek, choby by bardzo podobny do wczeniejszego,
zyskuje now y w ym iar ju choby dlatego, e wanie podobny przypa
dek by ju osdzony. Ujawnia si tu historyczny charakter prawa
(procesu jego urzeczywistniania), historyczno okazuje si by m o
mentem strukturalnym prawa228. Kaufmann korzysta z hermeneutyki
filozoficznej H.-G. Gadamera229, ktry analizujc transcendentalne w a
runki m oliw oci rozumienia tekstu (jzyka) wskazuje, i jednym z p o d
staw ow ych m om entw struktury rozumienia jest przesd23. Termin
przesd nie ma tu znaczenia w artociujcego231. Wrd przesdw s
zarwno takie, ktre w procesie rozumienia peni funkcj pozytywn,
jak i takie, ktre ten proces zakcaj232. Zgodnie z program owo asystem ow ym i ateoretycznym podejciem hermeneutyki filozoficznej, Gadamer nie podaje definicji przesdu. W stpnie okrela go jako sd,
ktry zosta w ydany przed ostatecznym przebadaniem wszyskich roz
strzygajcych m om entw rzeczow ych"233. Gadamer zauwaa, e kady
tekst, aby m g zosta zrozumiany, musi by czytany z pewnym i
okrelonymi ju oczekiwaniam i odnonie jego sensu. Konieczne jest
posiadanie pew nego p rojektu sensu czytanego tekstu, wstpne rozu
mienie tego, o czym tekst traktuje. To wstpne rozumienie, w projekt,
dotyczy zarwno caoci, jak i kadego fragmentu czy sowa. Sens
fragmentu okrelony jest rozumieniem caoci, sens caoci okrelony
jest rozumieniem fragm entu. Kady interpretujcy w chodzi w proces
rozumienia z wasnym i, in dyw idualnym i projektami rozumienia, a to
sprawia, e tekst otrzymuje swj niepowtarzalny sens. Jednoczenie
tekst oddziayw uje na interpretujcego. W trakcie procesu rozumienia,

227 Tame.
228 Por. tame.
229 Por. tene: Gedanken zu einer o n tologisch en G ru ndleg ung der ju ristisch en H erm eneutik (1 9 8 2 ),
s. 540 nn.; Vorberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 264 nn.
230 Etym ologia tego term inu i jego historia por. B ro n k : Rozum ienie, dzieje, jzyk, s. 260 nn.
231 N iem iecki w yraz V o ru rte il"; przedrostek v o r " w skazuje w jzyku niem ieckim na takie znaczenie
term inu V o ru rte il , ktre po zw a laoby na przeoenie tego term inu polskim p rze d -s d ". T u m a
czenie takie g u b io b y jednak pew ne intu icje w ystpujce w analizach Gadamera i w pro w adza o by,
bez koniecznej potrzeby, neologizm ; por. B ro n k : Rozum ienie..., s. 260, 538.
232 G a d a m e r: W ahrheit..., s. 255.
233 Tame, s. 255, przek. za B ro n k : R ozum ienie..., s. 268.

60

A nalogia narzdziem w yjaniania prawa

w miar zagbiania si w sens przekazu, projekt sensu podlega cigej

rewizji; elim inow ane s przesdy faszywe, a praw dziw e ulegaj m o d y
fikacji. Przesdy nie s produktem przey jednostki, wynikiem jej in
dyw idualnej historii ycia, ani nie s w ytw orem dziaa podm iotu, lecz
rdo swoje maj w tradycji, do ktrej naley rozumiejcy234. Podkreli
jednak trzeba, e przesdy jako takie nie stoj do dyspozycji interpre
tujcego tak, aby mg on uprzednio, przed przystpieniem do tekstu,
oddzieli przesdy produktyw ne (praw dziw e), ktre rozumienie
umoliwiaj, od nieproduktyw nych (faszyw ych), ktre przeszkadzaj
w rozumieniu i prowadz do nieporozumie. Przesdy nie s dane
przedm iotowo. Niemoliwa jest ich obiektywizacja, gdy zdanie sobie
sprawy z bycia uw arunkow anym jakim przesdem i jego zrozumienie
odbywa si zawsze poprzez inne przesdy. W eryfikacja przesdw
dokonuje si dopiero w samym procesie rozumienia235. Proces ten
polega na poszukiwaniu w aciw ego projektu i jest procesem nigdy nie
zakoczonym.
W yniki Gadamera Kaufmann stosuje do hermeneutyki prawniczej.
Uwaa, e ,,to, co sdziemu jest ob ie ktyw n ie dane, abstrakcyjna
norma prawna i amorficzny przypadek, ani kade z osobna, ani razem,
nie daj jeszcze prawa. Aby pow sta z nich ukonkretyzow any stan
faktyczny i norm atywnie kw a lifiko w a n y stan rzeczy, norma i przy
padek musz zosta o dpow iednio obrobione, musi doj do gosu ich
sens''236. Nie moe si to jednak dokona w dw ch izolowanych aktach,
ale w majcym struktur koa hermeneutycznego przechodzeniu tam
i z powrotem od normy do przypadku i od przypadku do norm. T o, czy
sens normy dotyczy danego przypadku, zalene jest od uprzedniego
rozumienia przypadku, jak i z drugiej strony, sens danego przypadku nie
da si z niego w yw ie bez przedrozumienia n o rm "237. Sens norm jest
zawsze zrelatywizowany do ich zastosow a (konkretnych lub je d y

234 G a d a m e r: W ahrheit..., s. 277. Std te naleymy do historii, w pew nym sensie jestem y jej
winiam i. To ona okrela przesdy determ inujce rozumienie (tame, s. 261). Przesdy bdc
historyczn rzeczywistoci bycia jedn ostki maj prewag nad w ydaw a nym i przez ni sdami,
wyraajcymi w gruncie rzeczy jedynie to, co przemijajce, ulotne, zmienne, przypadkow e. To
zanurzenie w histo rii jest nie tylko niezbdnym warunkiem , ale s tan ow i take szans dla rozum ienia,
bow iem przesdy s wyrazem nieprzerwanej tradycji, ktra w bezporedni sposb niedostpny
dla rozum iejcego po dm iotu jest zjednoczona z rzecz, ktrej dotyczy proces rozumienia (tame,
s. 279).
235 Tame, s. 279.
236 K a u fm a n n : Gedanken... (1 982), s. 541.
237 Tame.

W nioskow a nie z analogii

61

nie pom ylanych). Gdy analizujemy konkretne w arunki ycia, zw raca

my uwag na te elementy, z ktrym i zwizane s kw alifikacje n o r
matywne przypisywane im przez normy, zakadane jest ju zatem
wstpne rozumienie norm238. W takim te znaczeniu znajdowanie prawa
nie jest w yprow adzaniem rozstrzygni z oglnych regulacji, ale jest
sprowadzaniem do wzajemnej odpow iednioci norm i konkretnych
w a ru nk w ycia na podstawie innych relacji odpow iednioci midzy
tego typu elementami, jest przechodzeniem od zn a nych rozstrzygni
do nowych.
Kaufmann zwraca uwag i na to, e przed zakoczeniem procesu nie
jest ustalone, ktre normy odegraj gw n rol w ocenie danego
przypadku. Ponadto rozumienie kadej z norm uwikane jest w rozum ie
nie innych. Zasadniczo cay ich system jest istotny. P ra w o jest splotem
stosunkw , ktre wszystkie od siebie zale i wzajemnie si w arunkuj.
(...) Kiedy si stosuje pew n norm prawn, stosuje si caociow y
ukad w s zy s tk ic h norm praw nych 239.
Zasadnicze pytanie brzmi: jaka jest podstawa w ypracow yw ania s ta
nu rzeczy i stanu faktycznego ? Dziki czemu proces urzeczyw ist
niania prawa, w ktrym uczestniczy cay splot relacji jakim jest prawo,
doprowadza do okrelonego rozstrzygnicia, ktrego poprawno jest
intersubiektyw nie kontrolowalna? Co jest tym, do czego odnoszone s
zarwno oglne normy, jak i konkretne warunki ycia; ze wzgldu na co
uznawane s one za sobie odpowiadajce? Dla ustalenia ow ego p o d o
biestwa i dla dokonania relatywnego zrwnania niezbdne jest tertium
comparationis. Wyznacza ono punkt widzenia, z ktrego dokonyw ane
jest porwnanie. w punkt widzenia nie jest czym z gry ustalonym
i nie daje si go okreli na podstaw ie jakich kryteriw form alnych, tym
niemniej ma zasadnicze znaczenie dla treci wyciganego w niosku. Od
tego punktu widzenia zaley, czy stwierdzim y podobiestw o, czy
rnic. Na przykad to, czy kobieta jest podobna, czy niepodobna do
mczyzny, niedwied do psa, lub sam olot do okrtu, zaley od aspek
tu pod jakim ma nastpi porwnanie. Z punktu widzenia logiki, tam
gdzie mona zastosowa w nioskow anie z analogii mona te zastoso
wa argum entum a co ntra rio 2. Co mona powiedzie o owym ,,ter-

238 Tene: l/oruberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 267.

239 Tame, s. 266. Por. G a d a m e r: W ahrheit..., s. 278 n n gdzie Gadamer pisze o tzw . antycypacji
penoci.
240 Por. K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 36; Kaufmann sam tu take w skazuje dyskusyjno
tego zagadnienia. Por. W o lte r /L ip c z y s k a : E lem enty lo g ik i (a), s. 211; autorzy wskazuj, e

62

A nalogia narzdziem w yjaniania prawa

tiu m "? Czym ono jest? W jaki sposb mona je ustali? Pytanie to,
bdc pytaniem o podstawy, na jakich opiera si w nioskow anie, jest
rwnoczenie pytaniem o podstaw y obowizujcego prawa. Poszu
kujc na nie odpowiedzi Kaufmann analizuje to, co podlega o b r b c e "
w tym w nioskow aniu biorce w nim udzia pojcia.

4. P ojcia an alo g iczn e

Majc zarysowan ogln struktur w nioskow ania z analogii, o d

grywajcego, zdaniem Kaufmanna, podstaw ow rol w procesie znaj
dowania prawa, trzeba sign gbiej i spyta o struktur treci o b
rabianych" w tym w nioskow aniu. Oglnie mona powiedzie, e anali
zowane w nioskow anie jest procesem przeksztacania pewnych treci,
a dokadniej m wic jest operacj na pew nych elementach, stano
wicych jedno okrelonych treci. Jaka jest struktura tych elem entw
umoliwiajca w nioskow anie z analogii? Jak struktur maj pojcia
wystpujce w tym wnioskow aniu? W koncepcji Kaufmanna jest to
pytanie o pojcia analogiczne241. Charakteryzuje on je jako pojcia
bdce niejako pomidzy pojciami jednoznacznymi i wieloznacznym i.
Jego zdaniem w przypadku poj analogicznych mamy do czynienia
z obrazowym, symbolicznym, metaforycznym sposobem wyraania, np.
g b ia " duszy, ch o ro b a " sztuki, m ikka " muzyka242. P ojcie analo
giczne z jednej strony przedkada jaki stay element decydujcy o je d
noci, (...) w przeciwnym razie nie mona by byo przy jego pom ocy
niczego p o j ", z drugiej strony pojcie takie musi by zdolne do
przyjmowania rnych znacze, w przeciwnym razie nie m ogoby
czy tego, co w rnorodnoci pod o bn e "243.

okrelenie tego, czy w danym przypadku naley stosow a argum ent z analogii, czy a rg u m e n tu m
a c o n tra rio ", byob y m oliw e na podstaw ie form y zdania tw orzcego norm bdc przesank
w n iosko w ania, gdyby w jzyku usta w odaw cy odrniano cile fu n kto ry im plikacyjne zaw sze
jeli p, to q " od ty lk o jeli p, to q ". Ten ostatni postulat, ze w zgld u na analogiczno rzeczyw is
toci i praw w ydaje si by niem oliw ym do spenienia. Por. Z ie m b i s k i: P roblem y p o d s ta w o
we..., s. 294.
241 Por. K a u fm a n n : Analogie... (1 9 8 2 /1 96 5 k), s. 31; idc za B ocheskim (Form ale Logik, 1956,
s. 205 nn.), zwraca on uwag, ze w sensie logicznym mianem p o j c ie " okrela si jedyn ie pojcia
jednoznaczne, jednak uycie w tym miejscu okrelenia w yra enie analogiczne nie o d daw ao by
w sposb w a c iw y intencji autora, dla ktrego istotny jest sens, znaczenie wyrae.
242 Tame.
243 Tame.

Pojcie analogiczne

63

Jedna z podstaw ow ych funkcji poj analogicznych polega, zda

niem Kaufmanna, na um oliw ieniu przenoszenia okrele z jzyka d o
tyczcego tego, co zm ysowo postrzegalne, na to, co duchowe. Ponie
wa wszelkie poznanie w yw o d zi si z ogldu poprzez zmysy, adne
pojcie nie moe si obej bez elementu w yobraeniowego. Nie mamy
ogldu czysto duchow ego, nie mamy wic poj w aciw ych do
okrelania fenom enw d u ch o w ych 244. Dlatego te, zdaniem Kaufman
na, o przedmiotach niedostpnych zmysowemu ogldow i mona
m w i jedynie posugujc si pojciami analogicznym i. Istnieje jednak
zawsze niebezpieczestwo, e przedm iotow i, ktrego dotyczy pojcie
analogiczne, przypisane zostan w aciw oci przedmiotu, od ktrego
pochodzi moment w yobraeniow y, ogldow y, np. gdy osobie prawnej
przypisuje si cechy ,,osoby naturalnej''245.
Odniesienie do czego duchow ego, wykraczajcego poza to, co
pochodzi z ogldu zm ysowego, uwaa Kaufmann za charakterystyczny
moment poj analogicznych. W przypadku prawa owym elementem
duchow ym jest m om ent norm atywny. Praktycznie wszystkie pojcia
prawne, rwnie tzw. deskryptywne, s pojciami analogicznym i''246.
Sens poj prawnych wspokrelany jest zawsze elementem norm aty
wnym , wyznaczonym przez kontekst, w ktrym zostay uyte. Na p ie rw
szy plan w ysuw a si prawny, norm atyw ny aspekt ich treci. Tak na
przykad za rzecz w sensie prawnym mona uzna elektryczno, a to ze
wzgldu na norm zakazujc kradziey247.
W arto tu zauway, e mimo, i Kaufmann piszc o analogii odw ouje
si do tekstw w. Tomasza z A kw in u, w odrnieniu od niego uwaa
analogiczno za w aciw o poj zwizan z ich wewntrzn stru k
tur, podczas gdy u w. Tomasza analogiczno poj zwizana bya
z orzekaniem o rzeczywistoci248.
Kaufmann analogiczno poj wie z tym typem analogii, ktry
zwykle okrelany jest mianem analogii metaforycznej. Zgodnie z tra d y
cyjnym ujciem analogia metaforyczna oparta jest na relacjach kategorialnych249, a od analogii proporcjonalnoci w sensie w aciw ym rni
M
745
746
747
48

Tame, s. 32.
Tame.
Tame. W yjtek stan ow i ty lk o okrelenia liczbow e, tame, s. 31.
Por. tame, s. 32.
Por. Tame, s. 19, 31. Por. K r p ie c : Jzyk i w ia t realny (a), s. 215 nn.; K lu x e n : A nalog ie (a),
szp. 223; K a m i s k i: Pojcie na uki i
klasyfikacja
nauk, s.
11 n.
49 Por. K r p ie c : A n a lo g ia (a), szp. 494 n.; H e rb u t: W spraw ie a n a lo g ii ODartei na relacjach k a te g o
ria Iny ch (a).

64

A nalogia narzdziem w yjaniania prawa

si przede wszystkim tym, e w tej ostatniej tre oznaczona wspln

nazw zrealizowana jest niezalenie od ludzkiego poznania, podczas
gdy w metaforze, dla samego faktu zaistnienia tego typu analogii, musi
zaistnie dziaanie poznawcze czowieka250. W analogii metaforycznej
przeniesienie nazwy z przedm iotw, w ktrych orzekana tre realizuje
si w sposb w aciw y (np. um iech dziecka , um iech dziew czy
ny ) na inne przedmioty (np. um iech soca , um iech ki ) za
chodzi ze w zgldu na swoiste efekty poznawcze lub p oznaw czo-w olitywne, ktre w yw o u j w podm iocie dane przedm ioty251. W koncepcji
Kaufmanna nie mona w ogle m w i o analogii proporcjonalnoci
w aciw ej. W nioskow anie z analogii, na ktrego tle jest rozumiana
analogiczno poj, jest w jego teorii procesem przeksztacania relacji,
kontekstw, do jakich okrelone treci s odniesione. U Kaufmanna
analogiczno poj ma swoje rdo w relacjach midzy sensami
(norm atyw nym i a nienorm atyw nym i) rozumianym i jako niesprzeczne
jednoci treci. Zasadza si na relacjach midzy pojciam i252, na relac
jach w ew ntrz jzyka, a nie na relacjach treci poj do przedm iotw,
o ktrych orzekaj. Przedmiot jest w zasadzie dopiero konstytuow any
w procesie rozumienia, a o jego strukturze w nosi si na podstawie
struktury poj. Trudno tu zatem m w i o relacji midzy pojciem
(zwizanym z procesem poznania) a istotnie w swym istnieniu rn od
niego rzeczywistoci przedm iotow. Kaufmann sam zreszt przyznaje,
e tradycyjne przeciwstawienie podm iot przedm iot traci na znacze
niu, a w gruncie rzeczy w ogle traci sens253. Mona co najwyej m w i
o zastanej relacji midzy pew nym i sensami i tw orzeniu nowej relacji.
Takie rozumienie poj analogicznych jest cile zwizane z koncepcj
w nioskow ania z analogii. Pojcie analogiczne jest tym postulowanym
we w nioskow aniu czn ikie m , ktry jednoczy norm atywno z faktycznoci. W tym te sensie tak rozumiane pojcia analogiczne s
warunkiem m oliwoci w nioskow ania z analogii, a tym samym i za
chodzenia procesu znajdowania (urzeczywistniania prawa). Nie s
jednak warunkiem najbardziej podstaw ow ym . Kaufmann pyta dalej; co

250 Tame, szp. 495; por. B ejze: A n a lo g ia p ro p o rcjona ln oci i je j odm iany (a).
251 Por. K r p ie c : Jzyk... (a), s. 230 nn.
252 Jest to oczyw icie jedynie przyblione okrelenie sensu. Sens jest w hermeneutyce filozoficznej
pojciem pierw otnym , nied efinio w a lnym . Kaufmann nie podejm uje explicite zagadnienia rnicy
midzy pojciem i sensem. W ydaje si, e chodzi mniej w icej o to samo, o pew n jedno treci,
a so w o s e n s " w porw naniu ze sow em p o j c ie " bardziej podkrela uw ikan ie tej treci w proces
rozumienia.
253 Por. K a u fm a n n : Gedanken... 1982, passim, zw. s. 545 nn.

A nalog iczno bytu

65

jest tym czym, ze w zgldu na co okrelone w arunki ycia czone s

w pojciu analogicznym z pewn kw alifikacj normatywn? Kaufmann
pyta o bytow e podstaw y poj analogicznych, podstaw y u g ru n to
wujce niedow olno relacji zwizanych z pojciem analogicznym .
Jest to nieco inna wersja pytania o wspom niane wyej tertium co m
parationis, o n a tu r rzeczy". N iedow olno (inaczej: niedyspozycyjno) wskazuje, zgodnie z konw ergencyjn koncepcj poznania, na
byt. Analogiczna struktura poj wskazuje w tej teorii na analogiczno
bytu. Problematyka analogicznoci bytu pojawia si zatem w ko n
tekcie pytania: jak naley pomyle rzeczywisto, aby zagw arantow a
na bya m oliw o w nioskow ania analogicznego o wyej zrekonstru
owanej strukturze?

5. A n a lo g iczn o bytu

W ychodzc od procesu urzeczywistniania prawa, dc do wskaza

nia ontologicznych podstaw w nioskow ania przez analogi i poj ana
logicznych, Kaufmann proponuje okrelon koncepcj analogicznoci
bytu. Koncepcja ta pretenduje w ramach jego teorii do bycia je d n o
czenie koncepcj bytu jako bytu. Rozumienie bytu jest spraw p ie rw
szorzdnej w agi dla zagadnienia ontologicznych podstaw prawa, gdy
wyznacza w duej mierze sposb rozumienia ow ych podstaw w danej
teorii, a to z kolei okrela perspektyw teoretycznego ujcia spraw ied
liw oci i w konsekw encji rwnie m oliw oci przezwycienia tru d
noci klasycznego pozytywizm u prawnego i wyjanienia np. u s ta w o
w ego bezprawia".
Kaufmann uwaa, e cho koncepcja analogicznoci bytu znajdo
waa w tradycji sw oje zwieczenie w koncepcji bytu absolutnego, to
jednak g w n y punkt cikoci nauki o analogii ley w sferze tego, co
skoczone. Problem istnienia Boga mona wiza z zagadnieniem, czy
analogiczno bytu skoczonego i analogiczno ludzkiego poznania
jest zasadniczo defektem, czy te nie. Niemniej jednak, czy si w Boga
wierzy, czy nie, nie zmienia to jednak nic w strukturze bytu skoczone
go, sposobie naszego mylenia, naszego poznawania i naszego m w ie
n ia "254.
254 Tene: A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 20. Kaufm ann o d w o u je si tu do K rin g s : Wie is t A n a lo g ie
m glich? (a), s. 110. Herm ann Krings nie w spom ina w tym miejscu o analogicznoci bytu, a jedynie

66

A nalogia narzdziem w yjaniania prawa

Analogiczno bytu charakteryzuje Kaufmann nawizujc do tra dy

cyjnego pojm ow ania tego typu analogii. Poszczeglne byty istniej
partycypujc w jednym byciu, ale w rny sposb255. B ycie jest jedno
jedyne, ale przysuguje w ielu bytom w niejednakowy sposb, tzn.
w rzeczach stworzonych urzeczywistnione jest jedynie analogicz
nie 256. Bycie i treci bytow e urzeczywistnione s w wiecie w p ro
porcjonalnych s to p n ia ch ", ktrym odpow iada hierarchia b yto w a 257.
Tej konstatacji dotyczcej o nto lo gii odpowiada, zdaniem Kaufmanna,
konstatacja teoriopoznawcza: istot jakiego bytu poznajemy poprzez
porwnanie z innym bytem, ktry (przynajmniej z punktu widzenia
porw nania) jest bardziej znany ni byt, ktry ma by poznany.
Zakadana jest przy tym analogia bytu: zgodno i rnica, jedno
i mnogo bytu. Rwno i odm ienno zachodzi jedynie pod p e w
nym wzgldem. Tak cakow ita rwno, jak i cakow ita odm ienno
dw ch b y t w (wzgl. stanw rzeczy), nie zachodz nigdy w rzeczy
wistoci lecz s wynikiem abstrakcji, dotycz poznawczego ujcia rze
czywistoci: pierwsza wie si z identycznoci, druga ze sprzecz
noci. Kaufmann stwierdza, e w rzeczywistoci nie istniej dwa
cakow icie odmienne byty, gdy wsplne wszystkim bytom jest to, e
s258. Bezporednio dana jest nie rwno czy odmienno, ale analogiczno bytu, poniewa zanim jeszcze uwiadom iona zostanie
jaka zasada zrwnania lub odrniania, ujm owane s rzeczy w ich
podobiestw ie i o dm iennoci"259. Analogiczno bytu jest warunkiem
m oliw oci dojcia w naszym poznaniu i w naszych stosunkach do
jakiegokolw iek porzdku. Gdyby nie byo rnic, bezsensowne
i w ogle niem oliwe byoby tworzenie rnych sw i rnych norm.
Gdyby za, z drugiej strony, nie byo w rzeczach niczego w splnego,
musielibymy mie dla kadej rzeczy odrbn nazw i dla kadego
ludzkiego dziaania osobn norm260. W szelki porzdek, take

!55
256
257
258
259
260

o analogicznoci ludzkiego mylenia i jzyka. Krings konkluduje, e analogiczno jest nie tylko
m oliw a, ale i konieczna jako transcendentalny w arunek m o liw o ci poznania, nie w yciga on
jednak w n io s k w dotyczcych stru ktury bytu.
K a u fm a n n : A nalogie... (1982/1 9 6 5 k ), s. 21; ujcie partycypacji bytu w tom izm ie egzystencjal
nym por. Z d y b ic k a : Partycypacja bytu , passim.
K a u fm a n n : Analogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 21.
S o besteht, indem das Sein und S eingehalte in verhltnism igen S tu fe n im Universum
ve rw irk lic h t sind, eine S tu fe n o rd n u n g des Seins", tame, s. 21 n.
Tame, s. 29.
Tame, s. 30.
Tame.

A nalog iczno bytu

67

porzdek prawny istnieje tylko dziki analogii bytu, ktra jest rodkiem
midzy identycznoci i sprzecznoci, midzy rwnoci i o dm ien
noci 261. Bez zgodnoci, tzn. przy penej heterogenicznoci rzeczy
i braku zw izkw midzy nimi, nie byoby adnej m oliw oci p o r w n a
nia, a tym samym i adnej m oliw oci poznania 262. Gdyby w ielo bya
skrajnym pluralizmem, midzy poszczeglnymi bytami nie byoby ad
nego powizania, rwnie mylnego. Natomiast bez rnorodnoci
wszystko sprowadzaoby si do jednego i mielibym y tylko pozbawione
wartoci poznawczej powtarzanie tego samego263. Trzeba zauway, e
w analizach proponow anych przez Kaufmanna pierw otn dan do
wyjanienia jest poznanie. M om ent istnienia w bycie pojawia si jako
warunek gw arantujcy jedno poznania wiata. czc zagadnienia
analogii bytu, poznania, orzekania czy te w nioskow ania z analogii,
Kaufmann zaciera tradycyjnie uznawane rnice w pojm ow aniu tych
zagadnie264. Zwizane jest to z zacieraniem granic midzy epistem olo
gi i teori bytu265. Kaufmann przyjmuje, e sposb poznawania rzeczy
w istoci i orzekania o niej okrelony jest sposobem bytowania; r w n o
czenie jednak o sposobie bytow ania w nioskuje ze struktury poznania
i struktury jzyka. Ostatecznie to koncepcja poznania wyznacza k o n
cepcj bytu. Koncepcja bytu ja w i si jako odpow ied na pytanie o trans
cendentalne w arunki m oliw oci dowiadczenia, poznania. Na p o d
stawie struktury poznania Kaufmann w nioskuje o strukturze rzeczywis
toci266.
Z system owego punktu widzenia, zgodnie z przyjm owan przez
Kaufmanna konw ergencyjn koncepcj prawdy, stwierdzenie istnienia
czego oparte jest jedynie na zgodnoci treci szeregu aktw p oznaw
czych, jako postulow any warunek m oliwoci jednoci poznania.
W perspektywie omawianej teorii owa jedno jest pochodn k o n
figuracji treci przesdw, sensw, poj. Proces dochodzenia do p ra
w d y polega u Kaufmanna na elim inow aniu z projektu rozumienia tych
treci, ktre s z sob sprzeczne, na takim przeinterpretowyw aniu, ktre
261
262
263
264

Tame.
Tame, s. 22.
Tame.
Znamienne, e naw izujc do tradycji filozoficzn ej nie zawsze zwraca uwag, jakiego typu analogii
dotyczy w p ie fw o tn y m tekcie przytaczany fragm ent; np. piszc o analogicznej strukturze b yto w ej
o d w o u je si do fra g m e n t w dotyczcych analogicznoci orzekania, por. tame, s. 18.
265 Por. tene: Gedanken... (1 9 8 2 ), passim. Jest to ty p o w e dla filo z o fii kan io w skiej prow enie ncji; por
B ro n k : Rozum ienie..., s. 439 n.
266 Na tem at sub ie ktyw izacji bytu jako przedm iotu filo z o fii por. K r p ie c : M etafizyka, s. 99 nn.

pozwala na spjne rozumienie, na sprowadzenie do odpow iednioci.

Podstaw jednoci jest zatem niesprzeczno, spjno treci bdcych
produktem procesu rozumienia. Rwnie stwierdzenie in d y w id u a l
noci i samoistnoci podm iotu moe by oparte tylko na konfiguracji
okrelonych sensw. Kaufmann jest konsekwentny uznajc tradycyjne
przeciwstawienie podm iot przedmiot za nietrafne267. Ostateczne b o
wiem podstaw y rozumienia bytu i czowieka jako podm iotu nie znajduj
si w realnie istniejcej rzeczywistoci (istniejcej niezalenie od p ro
cesw poznawczych), ale w strukturze procesu przeksztacania sensw
i w jzyku wyznaczajcym zmienne sensy. Spjno okazuje si ostate
cznym kryterium istnienia i zasad konstytucji bytu. Skoro byt u grun
tow any jest w spjnoci procesw poznawczych, to trudno oczekiwa
w danej teorii, aby wskazaa inne, poza spjnoci, podstaw ow e czyn
niki ugruntow ujce niedyspozycyjno prawa, sprawiedliwo. Pro
blem ten bdzie si przewija w trakcie moich dalszych analiz.

267 Por. K a u fm a n n : Gedanken... (1 9 8 2 ), passim, zw. s. 545.

O ntologiczne
p o d sta w y
p raw a

Majc zarysowane Kaufmanna rozumienie prawa oraz cay kontekst

system owy podejm ow anego problemu podstaw rozumienia prawa, p o
ra na przedstawienie proponow anych przez omawianego autora k o n
kretnych odpow iedzi na pytanie o bytow e podstaw y prawa. Najpierw
podejm zagadnienie rozumienia n a tu ry rzeczy", ktra bdc p o d
staw sprowadzenia do odpow iednioci normy i konkretnych w a
runkw ycia, jest te podstaw prawa. Zasadniczym pytaniem w ko n
tekcie problemu m oliw oci przezwycienia pozytywizm u bdzie p y
tanie o sposb jej istnienia. N atura rzeczy" w teorii Kaufmanna nie jest
jeszcze ostateczn bytow podstaw prawa, podstaw t jest osoba.
Zanalizowawszy koncepcj osoby, przejd do przedstawienia n ie kt
rych konsekwencji proponow anej przez omawianego autora teorii,
prbujc da odpow ied na pytanie: czy i na ile jego propozycja p o
zwala unikn trudnoci, jakie nis klasyczny pozytywizm prawny?
Uczyni to w kontekcie zagadnienia relacji prawa do moralnoci,
zagadnienia, ktrego ujcie jest niejako testem kontrolnym rozwizania
problemu klasycznego pozytywizm u prawnego.

1. N a tu ra rz e c z y i sposb jej istnienia

a. N atura rzeczy" i typ

Znajdowanie konkretnego rozstrzygnicia, w peni rzeczywistego
prawa jest sprowadzaniem do wzajemnej odpow iednioci norm p ra w

70

O ntologiczne podstaw y prawa

nych i rzeczywistych w a ru nk w ycia. Proces stanowienia prawa ma

tak sam struktur z tym, e jest wzajemnym dostosow yw aniem do
siebie idei prawa i m oliw ych przyszych w a ru nk w ycia. Pojawia si
wic pytanie o co trzeciego, tertium, w ktrym zgodne s idea prawa
wzgl. norma z warunkami ycia (m oliw ym i wzgl. konkretnym i), p yta
nie o porednik pozwalajcy sprowadzi do wzajemnej odpow iednioci
znajdujce si na jakociow o rnych paszczyznach pow inno i byt.
Porednik, ktry w rwnej mierze reprezentowaby to, co oglne i to, co
szczegowe, norm i fakt.
Kaufmann w swej analizie procesu w nioskow ania analogicznego
wskazuje, i norma prawna i konkretne w arunki ycia spotykaj si
w w ytw orzonych w tym procesie stanie faktycznym i stanie rzeczy .
O m awiany autor stawia pytanie o to, co jest podstaw ich utworzenia.
Czym jest stan rzeczy ? Jest sensem konstruowanym z konkretnych
w arunkw ycia ze wzgldu na normy. Czym jest stan faktyczny ? Jest
sensem w yinterpretow anym z normy prawnej ze wzgldu na konkretne
warunki ycia. Norm prawn i konkretne w arunki ycia czy zatem
jeden w sp lny dla nich sens w ypracow any w procesie urzeczyw ist
niania prawa (mutatis m utandis dotyczy to procesu stanowienia pra
wa). A zatem tym tertium , porednikiem, tak procesu stanowienia
prawa jak i jego znajdowania, jest sens, w ktrym idea prawa wzgl.
norma prawna i warunki ycia musz by identyczne, aby m ogy by
sprowadzone do wzajemnej o d p o w ie d n io ci (...) Ten sens nazywa
ny te bywa natur rzeczy. N atura rzeczy jest owym topos,
w ktrym spotyka si byt z pow innoci, jest metodycznym miejscem
powizania rzeczywistoci zw a rto ci 268. (...) N atura rzeczy stano
w i sedno w nioskow ania z analogii, a tym samym jest podstaw stano
wienia i znajdowania prawa. W nioskow anie od stanu rzeczy do normy,
wzgl. od normy do stanu rzeczy jest zawsze w nioskow aniem poprzez
natur rzeczy. Jest ona w aciw ym nonikiem obiektyw nego sensu
prawnego, o ktry chodzi przy wszelkim poznaniu prawa 269. W n a tu

268 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 44. Z w rot natara rzeczy uyw any jest przez Kaufmanna zawsze w cudzysow ie, aby zdystansow a si od tra dycyjneg o rozumienia tego term inu tak
w nauce prwa, jak i w filo zo fii, w ktrej natura zwizana jest z koncepcj substancji i pojm ow ana
jest jako istota bytu, o ile jest on w dziaaniu; por. tame, s. 74, wraz z licznym i w skazw kam i
biblio graficzn ym i dotyczcym i zagadnienia natury rzeczy; w jzyku polskim por. R in k : K oncepcje
natury rze czy" we w spczesnej filo z o fii praw a] G iz b e r t- S tu d n ic k i: K oncepcje na tury rzeczy"
w zach odnio niem ie ckiej filo z o fii praw a.
269 K a u fm a n n : A nalogie... (1982/1 9 6 5 k ), s. 44.

N atura rzeczy" i sposb jej istnienia

71

rze rzeczy" z jednej strony idea prawa ukazuje si w m aterialnej

okrelonoci , w swej o tw a rto ci na materi", w ktrej pow inna si
urzeczywistni, a norma prawna jako odnoszca si do bytu; z drugiej
za strony w arunki ycia ukazuj si w swojej typow oci, jako o krelone przez id e "270, odniesione do w a rto ci"271. Kiedy mylimy na
podstawie n a tu ry rzeczy", jestemy rwnoczenie przy konkretnych
warunkach ycia i przy wartoci, dowiadczam y analogicznoci rzeczy
wistoci i jej polarnoci rwnoczesnego odniesienia do bytu i p o w in
noci, dow iadczam y w zajem nego splotu struktur bytu i p o w in
n o ci"272. W rzeczywistoci nie ma granicy midzy bytem i wartoci.
W oln e od w artoci w arunki ycia i wartoci oderwane od bytu s
tw oram i czysto m y lo w ym i"273. Pytanie, czy natura rzeczy" stanow i
u/timam rationem w ykadni prawa i jest tylko rodkiem do uzupeniania
luk w prawie274, czy te jest jednym ze rde prawa275, uwaa Kaufamann za le postawione. N atura rzeczy" ani nie suy jedynie uzu
penianiu luk, ani nie jest rdem prawa, tak jak jest nim np. norma
prawna, ale jest pew nego rodzaju katalizatorem " koniecznym tak
w kadym akcie stanowienia prawa, jak i rozstrzygania konkretnego
przypadku276.
Zdaniem Kaufmanna problem n a tu ry rzeczy", bdcy jednym z n aj
bardziej aktualnych problem w filo zo fii prawa, czy si z niemniej dzi
aktualnym w teorii prawa zagadnieniem typu 277. Proponowana przez
niego teoria typu jest egzem plifikacj koncepcji analogicznoci prawa
na terenie teorii prawa. Stany faktyczne, o ktrych m w i si w prawie
karnym, uwaa Kaufmann za stypizow ane antyw artociow e w arunki
ycia278. Mylenie typologiczne jest myleniem w oparciu o natur
rzeczy". Typ znajduje si pomidzy tym, co oglne i tym, co szcze

270 Tame, s. 46; por. M a ih o fe r : Die N a tu r der Sache, s. 150.

271 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 96 5k), s. 46; por. R a d b ru c h : R echtsphilosophie, s. 87 nn., 114,
119, 217 n., tene; Vorschule der R echtsphilosophie, s. 33f.
272 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 46.
273 Tame.
274 Por. R a d b ru c h : N etu e der Sache, s. 15.
275 Por. M a ih o fe r : D ie N a tu r der Sache, s. 172; por. G iz b e r t- S tu d n ic k i: Koncepcje n a tu ry rze
czy"..., s. 142 nn.
276 K a u fm a n n : A nalogie... (1 982/1 96 5 k), s. 57.
277 Term iny n a tu r a rz e c z y " i ty p " uyw ane s przez Kaufmanna czsto zamiennie. Przed
m io to w o chodzi o to samo. M w i c o n aturze rzeczy" Kaufmann podkrela aspekt m a te ria ln y",
znaczenie dla determ inacji treci prawa; m w i c o typie podkrela aspekt form alny, miejsce
w strukturze prawa; por. tene: R echtsphilosophie... (1 9 8 9 /1 9 7 7 ), s. 12.
278 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 96 5k), s. 47.

72

O ntologiczne podstaw y prawa

gowe. Typ norm atywny, tak jak go rozumie Kaufmann, nie jest typem
opartym o to, co przecitne, lub co zachodzi najczciej; rni si take
od typu idealnego w rozumieniu M. Webera. Typ rni si od poj
oglnych, ktre poprzez pewn liczb izolowanych c e c h " okrelaj
wyranie zakres desygnatw, do ktrych si odnosz. Typ przystoso
wuje si do rnorodnej rzeczywistoci, czy to, co rne, uwiadamia
zwizki sensw; to, co oglne jest w nim ujmowane ogldow o
i c a o c io w o "279. Typ jest bliszy rzeczywistoci, jest bogatszy trecio
w o i nie jest, tak jak abstrakcyjne pojcie, ostro przeciw staw iony temu,
co ogldowe. Nie daje si jednak zdefiniowa, lecz jedynie mona go
opisywa, w y ja n ia "280. Nie okrela w sposb cisy zakresu stanw
rzeczy, ktrych jest typem. Brak w konkretnym stanie rzeczy ktrego
z elem entw, za pomoc ktrego opisywany jest typ, nie musi p ro w a
dzi do niezaliczenia tego stanu rzeczy do danego typu. Dlatego te
niemoliwa jest prosta subsumcja jakiego przypadku pod okrelony
typ, stan rzeczy moe by jedynie przyporzdkowany jakiemu ty p o
w i281. Typ rni si te istotnie od tego, co jednostkow e. O typow oci
mona jedynie m w i tam, gdzie mamy do czynienia z p o r w n yw a
niem282.
Typ nie jest w prawdzie czym niezmiennym, sztywnym, ale nie moe
by d ow oln ie konstruowany. W stosunku do stanowienia prawa jest
czym uprzednio danym. Zadaniem ustaw odaw cy jest wanie o pisy
wanie ty p w norm atywnych. Powodzenie czy niepowodzenie tak usta
w odaw stw a, jak i znajdowania konkretnych rozstrzygni zale, zda
niem Kaufmanna, od w aciw ego ujcia typw . Typy mog by opisy
wane jedynie przy pom ocy poj, ktre zawsze s oglne. Cho opis
taki nie bdzie nigdy precyzyjny, to jednak pojcia s niezbdne i peni
wan rol przy form uow aniu prawa, daj mu form i zapewniaj
pewno (bezpieczestwo) prawa283. Ustawodawca moe zrezygno
wa z opisu typu zadawalajc si jego nazwaniem i przyporzdkowujc
kar. Wie si to jednak z zagroeniem pewnoci prawa i z m oliw oci
jego naduycia. Z drugiej strony, ustawodawca moe prbow a
279 Tame, s. 48. Na okrelenie typu uyw a Kaufmann takich te rm in w jak: O rd n u n g s b e g riff
F u n k tio n s b e g riff", S in n b e g riff", dla podkrelenia specyficznego rozumienia sow a B e g riff"
stosuje cud zys w . Por. L a z a ri-P a w o w s k a : O p o j ciu typ o lo g iczn ym w hum anistyce (a).
280 K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 47.
281 Tame, s. 48.
282 Tame.
283 Por. tame, s. 49.

N atura rzeczy" i sposb jej istnienia

73

m oliw ie precyzyjnie okreli stan faktyczny podlegajcy karze, g w a

rantujc w ten sposb pewno prawa, ale moe prowadzi to do
nieyciowych rozwiza. Trzeci m oliwoci, za ktr opowiada si
Kaufmann jako za najbardziej zgodn z analogiczn struktur prawa,
jest przyjcie m e to d y egzem plifikujcej , ktra polega na opisaniu
jakiego przykadu danego typu i zaleceniu znajdowania prawa w opar
ciu o analogi284. W procesie urzeczywistniania prawa mamy do czynie
nia z cigym to zamykaniem, to znw otwieraniem poj p ra w
nych 285. Ustawodaw ca stara si m oliw ie precyzyjnie uj za pomoc
poj typow e w arunki ycia. Jednak niekiedy, aby mc odda spraw ie
dliw o konkretnej rzeczywistoci, przy podejm ow aniu rozstrzygni
pojcia te trzeba, zdaniem Kaufmanna, niejako rozerw a . Znajduje to
potem odzw ierciedlenie w komentarzach, ktre owe m odyfikacje zn o
w u staraj si uj jednoznacznym i pojciami, co z kolei znajduje w y
raz w s ko ryg o w a n ych definicjach. Te zm odyfikow ane definicje
w konfrontacji z rnorodnoci ycia musz po pewnym czasie ustpi
now ym 286. Dla zapewnienia spraw iedliw ego rozstrzygania niezbdne s
zarwno pojcia, jak i typy. Trawestujc Kanta Kaufmann pisze:
P ojcia bez ty p w s puste; typy bez poj s lepe 287. Kaufmann
konkluduje, e uznanie zasady nullum crimen sine lege nie moe p o
ciga za sob zakazu analogii, gdy zakaz taki zakada, e w stanie
faktycznym normy (hipotezie) przestpstwo mona w sposb d o
m knity zdefiniow a za pomoc jednoznacznych poj. Uznanie zasa
dy n ullum crimen sine lege wymaga raczej, aby typ podlegajcego ka
rze dziaania by ustalony w form alnej ustawie, tzn. musi by opisany
w sposb mniej lub bardziej peny. Typ te okrela granice stosowania
analogii w prawie karnym288.
b. Spr o uniwersalia
Istotnym problemem, zwaszcza dla zagadnienia przezwycienia
pozytywizm u prawnego, jest problem sposobu istnienia typu i n a tu ry
284 Tame, s. 50.
285 Tame.
286 Tame, s. 52. Przykadem przytoczonym przez Kaufm anna jest ew olu cja w ie lo kro tn ie zmienianej
w niem ieckim praw ie karnym de fin ic ji pojcia G e w ahrsa m ", ktre odnosi si do typu, jakim jest
sfera spokoju przysugujca osobie.
287 Tame, s. 51.
288 Tame, s. 52.

74

O ntologiczne podstaw y prawa

rzeczy". Przede wszystkim chodzi o to, czy w przypadku ich ustalania

mona m w i o poznawaniu, czy te jest to sprawa subiektyw nego
mniemania. Zdaniem Kaufmanna dochodzi tu do gosu tradycyjny spr
0 uniwersalia289. Problem uniw ersaliw to problem stosunku tego,
co oglne do tego, co szczegowe, i cile z nim zwizany problem
stosunku pow innoci do b y tu "290. Oglne zasady prawne i norm y s
tym, co oglne, w arunki ycia tym, co szczegowe. Przedsta
wiajc problem, Kaufmann nawizuje do dokonanej przez Kanta krytyki
metafizyki racjonalistycznej291. Racjonalizm zmierza do jednoznacz
nego poznania istoty b yt w (c/are et d is tin c te "). Nauka miaaby
posugiw a si pojciami jednoznacznym i, ktre jednoznacznie orze
kayby o rzeczywistoci, a poprzez quasi matematyczne ra ch o w a n ie
takimi pojciami {m o re g eo m e trico " ) mona by byo uzyskiwa now
wiedz o realnym wiecie. Pojciom tym miaaby odpow iada realna
rzeczywisto. Kaufmann uwaa, e n iew tpliw zasug Kanta byo
wykazanie niem oliwoci jednoznacznego, na w zr matematyki i czys
tego przyrodoznawstwa, poznawania istoty b yt w realnych, a przez to
1 nietrafnoci metafizyki racjonalizmu. Krytyka dokonana przez Kanta
nie uderza, zdaniem Kaufmanna, w metafizyk klasyczn, ktra r w
nie odrzuca m oliwo takiego typu poznania rzeczywistoci. Kant
przyjm owa istnienie rzeczy samych w sobie i uznawa m oliw o u j
cia istoty rzeczy wanie na drodze analogii z tym, e nie nazywa
tego poznaniem. Jeli Kant nie uznaje metafizyki jako nauki, to wie
si to przede wszystkim z zawon koncepcj nauki, a nie z k o n
cepcj poznania292. Po Kancie za rzeczywiste uznano jedynie p o
szczeglne przedmioty, zanegowano natomiast realno istoty rzeczy
i tego, co bdc oglne, jest podstaw podobiestw a midzy p o
szczeglnymi przedmiotami. Zdaniem Kaufmanna tak pojty nom inalizm prowadzi do pogldu, e w ogle nie jest m oliwe poznanie
rzeczywistoci, a to, co nazywamy poznaniem jest w gruncie rzeczy
jedynie arbitralnym wyobraeniem, fikcj, ktra z jaki w zg l d w jest
uyteczna293.
289 Na ten tem at przede wszystkim tame, s. 55 nn.; por. tene: Das S chuldp rinzip (1 9 7 6 /1 9 6 1 k),
s. 93 nn., Vorberlegungen..., s. 271 n.
290 Tene: A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 55.
291 Tame; por. tene: Das S chuldp rinzip (1976/196 1 k), s. 56 nn.
292 Por. tene: A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 23.
293 Tame, s. 24, jako ty p o w y przykad wskazuje Kaufmann fikcjo n a lizm Vaihingera.

Natura rzeczy" sposb jej istnienia

75

Omawiane zagadnienie ilustruje Kaufmann przedstawiajc spr o

istot i sposb istnienia tzw. osoby prawnej294. Osoba prawna jest
czym, co w prawie okrela si mianem fikcji prawnej. Fikcja prawna,
przy rozstrzyganiu okrelonej grupy przypadkw, odsya, w imi e kon o
miki prawa i dla uniknicia powtrze, do innego przypadku, ktrego
nastpstwa prawne zostay ju okrelone295. Jakie s jednak podstaw y
tego typu konstrukcji? Niekiedy, zgodnie z koncepcj racjonalistyczn,
osoba prawna bywa traktowana jako osoba zbiorow a bdca, tak jak
czowiek, bytem substancjalnym i posiadajca cechy osoby ludzkiej296.
Konsekwentnie trzeba by uzna, e osoba prawna, w takim samym
znaczeniu jak osoba naturalna, zdolna jest do wiadom ego postpow a
nia, dokonyw ania przestpstw, posiada godno itd. S tanowisko takie
nazywa Kaufmann o n to lo g izm e m racjonalistycznym ''297. Przeciwsta
w ne stanow isko traktuje osob prawn jedynie jako czyst fikcj, w y
mylon konstrukcj, ktrej nie przysuguje adna realno298. Jednak
przyjcie takiej koncepcji nie pozwala, zdaniem Kaufmanna, na
okrelenie istoty osoby prawnej w oparciu o jakie kryteria rzeczowe.
Jak to si ma do tradycyjnego sporu o uniwersalia? Nominalizm
zaprzecza realnemu istnieniu tego, co oglne: to, co oglne is tn ie je
jedynie p osf rem, jako pojcie, pomylana idea lub jedynie jako nazwa.
Podobiestwo, typow o, natura rzeczy nie byyby niczym wicej jak
tylko w ytw orem ludzkiego umysu. N a tu r rzeczy" trzeba by uzna za
w yn ik samej aktyw noci podm iotu kw alifikujcego norm atyw nie fakty
i nadajcego im coraz to now y sens299. W zwizku z tym sens nie byby
czym, co jest dane, ale byby jedynie p rzy p is y w a n y faktom ; to, co
norm atyw ne byoby czysto subiektyw ne300. W takim przypadku nie ma
w aciw ie poznania prawa, a to, co nazywne jest poznaniem prawa
byoby w ytw orem samego poznajcego301. Z cile nom inalistycznego
punktu widzenia, poznanie jest w ogle niemoliwe: to, co w sensie
absolutnym jednostkow e, nie zawierajce w sobie nic oglnego, jest
in e ffa b ile "302.

294
295
296
297
298
299
300
301
302

Tame, s. 25 nn.
Por. H and w rte rb u ch der R echtsw issenschaft, t. II, s. 415.
Tak na przykad O tto n von Gierke, por. K a u fm a n n : A nalogie... (1 9 8 2 /1 9 6 5 k ), s. 25.
Tame.
Tak zdaniem Kaufm anna np. S avigny i W indscheid, tame.
Tame, s. 55.
Tame.
Tame, s. 56.
Tame.

76

O ntologiczne podstaw y prawa

Przeciwstawny do nom inalizm u skrajny realizm gosi, e to, co

oglne istota, istnieje realnie i substancjalnie ante rem. Stanowiska
tego nie potwierdza dowiadczenie. W naszym wiecie s tylko p o
szczeglne, jednostkow e byty; og jako taki nie wystpuje. N ie dys
ponujem y bezporednim, adekwatnym, jednoznacznym poznaniem
ogu, istoty, rzeczy w sobie, w artoci 303.
Kaufmann proponuje rozwizanie oparte na jego koncepcji analogii
i okrela je nawizujc do um iarkowanego realizmu (um iarkow anego
idealizmu). O g ani nie istnieje ante rem, ani nie jest obecny jedynie
p ost rem, ale jest in re, jako noszona przez realne jednostki istota,
urzeczywistniona analogicznie w rnych bytach 304. Zdaniem Kaufmanna tak samo urzeczywistnia si w poszczeglnych bytach to, co
normatywne. Ani typ, ani natura rzeczy" nie istniej same w sobie.
N atura rzeczy jest zachodzc w rzeczywistoci relacj midzy b y
tem i pow innoci, midzy warunkam i ycia i jakoci norm atyw n 305.
Kaufmann argumentuje, e poniewa warto urzeczywistnia si analo
gicznie w bycie, zatem we w nioskow aniu z n a tu ry rzeczy mamy do
czynienia z autentycznym poznaniem, a nie ze stanowieniem p o d m io
tu 306. Przy takim ujciu istota fikcji polega na tym, e to, co rne,
zrwnuje si ze wzgldu na jaki istotny punkt widzenia fikcja jest
zrwnaniem rnorodnych w arunkw ycia ze wzgldu na ich
okrelony stosunek do pew nych norm307. Koncepcja analogicznego
pojm ow ania osoby prawnej pozwala traktow a osob prawn jako co
realnego nie jest dow olna relacja pew nych w a ru nk w ycia do
okrelonego zespou norm. Tylko ze wzgldu na te normy mona m w i
o osobie prawnej.
Poniewa relacja w a ru nk w ycia do kw alifikacji norm atywnej nie
jest dow olna, std te tw orzenie tego, co nazywane tu jest fikcj (i w
ogle w prow adzanie now ych poj) nie jest dow olne. Oparcie ko n

303
304
305
306

Tame.
Tame.
Tame, s. 56 n.
Pamita jedn ak trzeba, e o b y c ie " i o rzeczyw istoci" w iadczy n ie d ysp o zycyjn o sk o n
stru ow anych sensw. Kaufmann w ychodzc od struktury poznania, a dokadniej: ze struktury
poj, w n io sku je o strukturze rzeczywistoci. Skrajny realizm w iza si z uznaniem jednoznaczych
poj jako istotn ych w procesie poznania i pojciom tym m iaby odpow iad a b y t" o jedn ozna cz
nie, og lnie okrelonej treci. Kaufm ann po dstaw ow fu n kcj w poznaniu przypisuje pojciom
analogicznym (specyficznie po jm o w a n ym ) i na podstaw ie ich stru ktury w niosku je o strukturze
rzeczywistoci pozapojciow ej.
307 Tame, s. 26.

,,Natura rzeczy" i sposb jej istnienia

77

cepcji fikcji prawnej o analogi pozwala unikn zagroe zwizanych

z niedostrzeganiem istotnych rnic midzy osob prawn, a osob
ludzk308. Wystpujca rnica jest niemniej wana ni podobiestw o
okrelone stany faktyczne traktuje si jako rwne jedynie pod p e w
nym wzgldem (w przypadku prawa jedynie ze w zgldu na relacj do
pewnych norm )309.
Koncepcja n a tu ry rzeczy umieszczona przez Kaufmanna w k o n
tekcie sporu o uniwersalia domaga si komentarza. Po pierwsze, tru d
no na gruncie jego teorii uzna za przekonywujc argumentacj na
rzecz odrzucenia skrajnego realizmu, w ktrej odw ouje si on, jako na
rozstrzygajce, na potoczne dow iadczenie niewystpowania w w i
cie o g w samych w sobie. Mona bowiem zasadnie pyta jak istniej
zastane przesdy (przed-sdy), jak istniej sensy jednoci treci,
ktre wchodzc w proces rozumienia (sprowadzania do o dp o w ie dnioci) ulegaj, co prawda, m odyfikacji, ale w decydujcej mierze de
term inuj w yn ik ow ego procesu. S one w obec niego uprzednie. Pier
w otnie dana w procesie jest relacja konkretu do oglnych norm, poj,
ktre s rwnie n ie d ysp o n o w a ln e . Konsekwentnie naleaoby
uzna, e to, co norm atyw ne istnieje take ante rem. W wczas pojawia
si problem bytow ego ugruntow ania tego, co oglne i podstaw o b o
wizywania odzielonego od konkretu ogu. Nawet jeli uzna za p o
prawn odpow ied, ktr daje teoria na pytanie j a k dochodzi do
powizania bytu i pow innoci, to trudno znale zadowalajc o d
pow ied na pytanie: dlaczeg o do niego dochodzi, dlaczego to, co
pow inne jest powinne?
Uwaga druga, Kaufmann uznaje natur rzeczy za uniwersale in re,
co pow innego w bycie 310. Trzeba tu jednak pamita o teoretycznym
kontekcie tego stwierdzenia. To, co jest dane to pewien proces
m ylowy i na jego podstawie w nioskuje si o rzeczywistoci. Proces
urzeczywistniania prawa, i bdcy jego podstaw proces sprowadzania
308 Tame, s. 32.
309 Por. tame, s. 25 n. Kaufm ann przytacza jeszcze szereg przykadw tego typu analogii stosow anych
w niem ieckim praw ie c y w iln y m i karnym, na przykad dziecko pozamaeskie tra ktow an e jest
w w ietle prawa ro dzinnego jako niesp okre w nione z ojcem. Oznacza to, e pod w zgldem
stosu nkw okrelanych przez praw o rodzinne, i ty lk o pod tym w zgldem , dziecko takie zrw nane
jest z innym i niesp okre w nionym i z ojcem osobam i. Na tak rozumianej analogii oparta jest, zdaniem
Kaufmanna, rw nie m etoda polegajca na w skazaniu szczeglnie cikich p rzyp a d k w " ja k ie
go przestpstwa i pow ierzenie sdziemu zadania karania w po dobn y sposb przypadkw danego
rodzaju, czyli przypadkw analogicznych, por. tame, s. 26, 28.
310 Tame, s. 44.

78

O ntologiczne podstaw y prawa

do odpow iednioci norm i konkretnych w a ru nk w ycia, jest majcym

struktur analogii procesem hermeneutycznym. O konkretnych w a ru n
kach ycia wchodzcych w ten proces mona tylko m w i jako o p e w
nym sensie, okrelonym ukadzie treci, ktry jest pewnym projektem
rozumienia. Podobnie norma moe wej w proces urzeczywistniania
prawa jako projekt rozumienia tekstu prawnego. Proces hermeneutyczny, prowadzcy do sprowadzenia do odpow iednioci norm i w a ru nk w
ycia, ze swej istoty jest procesem, w ktrym przemianie, o b r b c e
podlegaj sensy (projekty sensw). Projekty rozumienia norm i w a
runkw ycia podlegaj interpretacji, ktrej celem jest w ypracow anie
jednego w s p ln e g o sensu. Poniewa ustalenie tego sensu jest niedow olne i intersubiektyw nie kontrolow alne (w takim znaczeniu, e
inne podm ioty dojd do podobnego rezultatu), zatem, zgodnie z przyj-
mowan przez Kaufmanna koncepcj prawdy, powtarzalnemu ze
spoow i treci odpowiada byt. Z systemowego punktu widzenia n a tu
ra rzeczy jest rezultatem konstrukcji, ktrej zasad jest jedno rozu
mienia sensw ("n ien o rm a tyw nych i n o rm a tyw n ych ), a nie trans
cendentna w obec ukadw sensw rzeczywisto. Sprowadzenie do
odpow iednioci bytu i pow innoci tego, co faktyczne, z tym, co
norm atywne jest w ynikiem pewnego procesu, ktry jest dzieem
podm iotu. Poza tym procesem realne prawo (a jest nim wanie odpow iednio bytu i pow innoci) nie istnieje, std mona te m w i
0 akcie tw rczym 311. Bytowa podstawa n a tu ry rzeczy jest w gruncie
rzeczy korelatem skonstruowanego sensu. Podm iot urzeczywistniajcy
prawo wprowadza moment subiektyw ny przede wszystkim w takim
znaczeniu, e kontekst, w ktrym interpretuje normy, jest wanie jego
wasnym i niepowtarzalnym . Jednak normy i kontekst wyznaczajcy
sens (przede wszystkim przesdy w znaczeniu hermeneutycznym) s
czym zastanym, czym d ow oln ie m anipulow a nie mona, cho w
kontekst zmienia si wraz z kadym aktem podm iotu.
W teorii proponowanej przez Kaufmanna koncepcja n a tu ry rzeczy
nie daje jeszcze podstaw do ostatecznego rozumienia niedow olnoci
prawa, gdy mona pyta, co jest m ateriaem w yjciow ym procesu
1co jest podstaw regularnoci jego zachodzenia w spgranie tych
dw ch elem entw sprawia, e w ynik procesu jest niedow olny. Pytanie
o ostateczne, bytowe podstaw y prawa jest p yta n ym o ostateczne
311 Tame, s. 57.

Koncepcja osoby

79

podstaw y niedow olnoci, n ie dyspozycyjnoci prawa (w yn iku p ro

cesu jego urzeczywistniania). Pojawia si pytanie o rzeczywisto,
ktrej dotyczy prawo i o podm iot urzeczywistniajcy prawo.

2. K oncepcja osoby

N atura rzeczy nie jest w koncepcji Kaufmanna ostateczn, bytow

podstaw prawa. Najwaniejsze pytanie pozostao jeszcze bez o d p o
wiedzi. Jeeli ten cay ukad stosunkw , jakim jest prawo, nie ma si
rozsypa a to znaczy: jeli nie ma by m oliwe dow olne nazywanie
go p ra w e m w w czas musi by jaki bytow y fenomen, d ow oln ie
nie dajcy si m anipulow a, konstytuujcy tosamo, ktry jest
rwnoczenie obecny tak w ewntrz, jak i poza procesem urzeczyw ist
niania prawa i ktry zabezpiecza proces praw ny; fenomen, ktry sam
musi mie ze swej istoty charakter relacyjny i by procesualny i his
toryczny. Jest to pytanie o b y to w y c h a ra k te r relacji (...). Ostatecz
nie jest to pytanie o rzeczywisto 312. Jaka jest ostateczna podstawa
tego, co nazywamy prawem? Co jest t rzeczywistoci, tym przed
miotem, ze w zgldu na ktry prawo jest sprawiedliwe, suszne?313 O d
powied Kaufmanna jest nastpujca: tym poszukiwanym m oe by
tylko czowiek, ale nie czow iek empiryczny, ale czow iek jako osoba,
tzn. jako zesp relacji, w ktrych czow iek znajduje si do innych ludzi
lub do rzeczy 314. To czego dotyczy konkretne prawo, ,,ipsa res usta" ,
to ko n kre tn y osobow y stosunek midzy ludmi i rzeczami 315. P od
staw legitym izacji prawa, tym, co decyduje o jego spraw iedliw oci,
jest przyznawanie kademu tego, co mu si jako osobie naley316. Te
zgodne z tradycyjnym pojm ow aniem spraw iedliw oci stwierdzenia na
bieraj w teorii Kaufmanna sw oistego znaczenia. Osoba jest tym
porednikiem, w ktrym to, co istotnie rne norma i stan rzeczy,
sprowadzane jest do odpow iednioci. Osoba jako tak rozumiany p o d

312
313
314
315
316

Tene: Voruberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 270.

Por. tene: P roblem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 139.
Tame, s. 140.
Tene: Gedanken... (1 9 8 2 ), s. 547.
Por. tene: P roblem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 4 ), s. 140; Voruber!egungen... (1 9 8 6 ), s. 275.

80

O ntologiczne podstaw y prawa

m iot jest wanie tym, co dane, co stae w procesie urzeczywistniania

prawa. Z jednej strony jest m iejscem ", w ktrym dokonuj si procesy
urzeczywistniania prawa: osoba jest tym, co Kaufmann okrela jako
ja k (...) dyskursu n orm atyw nego"317, tym, co p o za " procesem
okrela procedur318. Ten aspekt osoby jest zwizany z momentem
form alnym prawa. Z drugiej strony osoba determ inuje tre prawa319,
jest przedm iotem " prawa. Kaufmann okrela ten aspekt jako c o "
procesu urzeczywistniania prawa. Osoba to wanie te relacje, ktre
w procesie podlegaj o b r b ce ". Osoba, bdc jednoczenie ja k "
i c o " procesu urzeczywistniania prawa, jest te, m wic innymi sowy,
strukturaln jednoci relacji i tego, midzy czym ta relacja zachodzi320.
Osoba nie jest ani przedmiotem, ani podmiotem. Nie jest substancj.
Prawo jest relacj bytu i pow innoci. To, co pow inne zwizane jest
z tym, co oglne. To, co oglne nie istnieje samo w sobie, nie jest
realne321. Std te osoba jako taka" rwnie nie jest realna322. P ra w o
nie obow izuje nigdy dla pojedynczego czowieka, ale zawsze tylko dla
s to s u n k u , w jakim ludzie znajduj si midzy sob i w obec rze
czy"323. Osoba istnieje tylko pom idzy". O soba jest relacjonalna,
dynamiczna, historyczna. Osoba nie jest stanem, ale wydarzeniem,
osoba jest aktem "324. Tak scharakteryzowana osoba jest, zdaniem Kaufmanna, podstaw do przezwycienia trudnoci racjonalistycznych
koncepcji prawa naturalnego, a rwnoczenie jest tym, co dane, co nie
stoi do dow olnej dyspozycji i gwarantuje m oment niedyspozycyjnoci" prawa, a tym samym uniknicie trudnoci klasycznego p ozyty
wizmu.
Wskazanie na osob, jako bytow podstaw prawe^ jest w nioskiem
zwieczajcym analizy Kaufmanna. Okrela on swoj teori jako u gruntow an w osobie proceduraln teori sp ra w ie d liw o ci"325. Idea
prawa jest ide osobowego czowieka albo jest niczym 326.
317 Tene: Problem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 4 ), s. 140.
318 Por. tene: Vorberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 275.
319 Por. tame.
320 S tru k tu re in h e it von Relatio und Relata", tame.
321 Por. tame, s. 272.
322 Ic h gehe sogar sow eit, da ich d ie Person als s o lc h e nich t als real ansehe", tame.
323 Tame s. 273.
324 Tame, s. 274.
325 e in e personal fundierte Theorie der G erechtigkeit", tene: Problem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 5 ),
s. 141.
326 Tene: Vorberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 276; Problem geschichte... (1 9 8 9 /1 9 8 5 ), s. 141; por. tene:
Kann die Natur... (1 987), s. 51: W e n n es so etwas gibt, w ie eine Id e e , eine N a t u r des
Rechts, dann ist sie die Idee, die N atur des poersonalen Menschen. Oder sie ist gar n ichts".

Koncepcja osoby

81

Osoba uznana za podstaw prawa jest rzeczywistoci postulow an

w analizach procesu urzeczywistniania prawa, jest w arunkiem m o li
woci tego procesu (z jednej strony zapewniajcym jego jedno,
z drugiej gw arantujcym m om enty niedow olnoci stwierdzone
w tym procesie). Byt, jakim jest osoba, jest w omawianej teorii tosamy
z prawem. Nie moe by ona niczym ponad to, co dane w prawie, czego
prawo dotyczy, o czym traktuje. Nadanie zespoowi relacji miana osoby
trzeba uzna za zabieg arbitralny. Kaufmanna pojcie osoby niewiele
ma w splnego z tradycyjnym pojm ow aniem osoby jako jednostkow ej
substancji natury rozum nej327. Kaufmann odrzuca substancjalno i jednostkowo. Jeli osoba jako zesp relacji jest podstaw prawa, to
pojaw i si musz trudnoci w ynikajce z pierwszestwa przed k o n
kretnym czowiekiem tego, co ponadjednostkow e328. Trudno w takiej
teorii wskaza ostateczne podstaw y odrzucenia system w praw nych
typu totalitarnego. To prawo okrela cele waciw e czo w ie ko w i jako
osobie. Cele realizujce dany byt s pochodn istoty tego b ytu 329.
Ustalenie tego co dobre dla osoby ludzkiej, co spraw iedliw e, co si
naley osobie, moe by w om awianej koncepcji oparte jedynie o za
stany system norm i ich aplikacji do konkretnych sytuacji. Jeli bycie
osob uzna si za istot czowieczestwa, to konsekwentnie trzeba by
uzna, e szeroko rozumiane praw o okrela istot bytu ludzkiego. Istota
czowieka byaby funkcj prawa. Cel, ktry okrelaj normy, nie jest
okrelany bytem czowieka podm iotu, lecz jest determ inow any
czym zew ntrznym zastanymi, zmieniajcymi si w kadym m o
mencie relacjami330.
Kaufmann nie wskazuje n ie dysp o zycyjn ych , bytow ych podstaw
w czowieku dla bycia osob. C zo w ie k nie jest z n a tu ry osob.
Osobami staj si ludzie przez to, e uznaj si nawzajem za osoby
(przez co rwnoczenie uznaj p ra w o ) 331. 0 tym, kim jest osoba decy

127 ,,Persona est rationalis naturae ind iv id u a s ub stantia ", jest to okrelenie Boecjusza z ksigi De
duabis naturis.
728 Konkretny czow iek nie jest tu byto w po dstaw dla uznania p o dstaw ow ych cech de cydujcych
o jego transcendendencji w o b e c spoeczestw a: go dnoci, zupenoci i p o d m io to w o c i prawa,
w tradycyjnym rozum ieniu tych sw , por. K r p ie c : C zow iek i pra w o naturalne, s. 151 nn.
729 W ydaje si, e godzi si na to rw nie Kaufm ann stw ierdzajc, i czow iek realizuje si poprzez
sw oje dziea, por. K a u fm a n n : R echt u n d S itt/ic h k e it aus re chtsph ilo soph isch er S ic h t (1 9 8 2 ),
s. 57.
730 Nie byob y w bycie czow ieka po dstaw jego godnoci bdcej podstaw zakazu tra kto w a n ia
czow ieka w ycznie jako rodka, por. K r p ie c : C zow iek i praw o naturalne, s. 152 n.
731 K a u fm a n n : V orberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 274 n.

82

O ntologiczne podstaw y prawa

duj w gruncie rzeczy relacje prawne, ktrych tre nie stoi do dys
pozycji czowieka332. Ludzie wchodz w te relacje poprzez wzajemne
uznanie si jako osoby, uznanie prawa333. Nie ma zatem systemowych
podstaw zabezpieczajcych przed uznaniem, e to prawo okrela do
piero, kto z ludzi jest osob.
Czowiek jako osoba jest podmiotem prawa o tyle, e urzeczywist
niajc prawo obrabia" zastane sensy, zalenie od ich aktualnej kon
figuracji334. Ponadto trzeba pamita, e w teorii Kaufmanna czowieko
wi przysuguj realnie prawa dopiero wtedy, gdy zostanie on uznany za
osob i sam uzna innych za osoby338. Pojawia si tu te pytanie, czy
mona u Kaufmanna powiedzie, e czowiek jest osob. Uznanie tego
ostatniego prowadzioby do twierdzenia, e czowiek nie jest sub
stancj, i do paradoksu, e ludzie istniej relacyjnie pomidzy" sob.
Bycie osob jest w tej teorii jedynie relacyjn waciwoci bytu ludz
kiego.
Warto te zwrci uwag na konsekwencje uznania osoby za feno
men bytowy jednoczcy cao prawa. Prawo jest ukadem sto
sunkw, ktre wszystkie od siebie na wzajem zale i wzajemnie si
warunkuj"336. Osoba to ukad relacji. Std osoba, ktra ma by on
tyczn podstaw prawa, istniejc pomidzy", musi zawiera w sobie
cao, wszystkie relacje. Bdc te owym jak" procesu urzeczywist
niania prawa, jeli ma gwarantowa jego jedno, musi by wsplnym
rdem wszystkich procedur. Podmiotem prawa byaby wic jed n a
osoba. Prawo tworzc osob jako przedmiot i podmiot prawa, bytowo
si usamodzielnia. Bytowo usamodzielniaj si relacje i one okrelaj
byt substancjalny" konkretnego czowieka. Kaufmann nie wska
zuje te ostatecznych podstaw rozumienia, skd si bierze normatywny,
zobowizujcy charakter sensw, wobec ktrych staje i ktre konstru
uje empiryczny czowiek". Pojawia si pytanie, dlaczego cele stawiane
w prawie, maj by celami empirycznego czowieka"? Dlaczego w
empiryczny czowiek" ma by karany w imi tak pojtej osoby? Poja

888 Por. tamie, s. 273.

888 Por, tame, s. 275.
884 Jest to zupenie inne od tradycyjnego rozumienie podmiotowoci prawa, por. K r p ie c: Czowiek
i prawo naturalne, s. 151 n.
888 Godzi to wprost we wszystkie trzy tradycyjnie wymieniane cechy osoby odrniajce j od
spoeczestwa.
888 K au fm a n n : Voruber!egungen. (1986), s. 266.

Prawo a m oralno

83

wia si problem stosowalnoci wypracowanej teorii do rzeczywistoci,

ktrej teori pretenduje ona by do rzeczywistoci konkretnego
czowieka stojcego wobec prawa.

3. P ra w o a m o ra ln o

Koncepcja osoby znajduje dookrelenie przy podejmowaniu przez

Kaufmanna zagadnienia moralnoci. Ujcie moralnoci i jej relacji do
prawa ma kapitalne znaczenie dla problematyki sprawiedliwoci, gdy
czy si z zagadnieniem oceniania susznoci prawa. Analizujc
pogldy Kaufmanna dotyczce relacji prawo moralno, bd si
stara dopeni zarysowan koncepcj podstaw rozumienia prawa i w yeksplikowa dalsze jej konsekwencje.
a. Charakterystyka oglna
Kaufmann pisze, e nie mona poda definicji moralnoci, mona j
jedynie na rne sposoby charakteryzowa przede wszystkim przez
porwnanie do dziedzin pokrewnych, zwaszcza prawa337. Moralno
okrela on wstpnie jako sposoby zachowania wsplne jakiemu na
rodowi lub plemieniu, do ktrych niedostosowanie si pociga za sob
sankcj338, lub jako pewnego typu reguy zachowania339. Takie okre
lenie wskazuje na pokrewiestwo z dziedzin prawa orzekanego przez
wymiar sprawiedliwoci. Bdne s wedug niego tak stanowiska
uznajce cakowit odrbno dziedzin prawa i moralnoci, jak i te kon
cepcje, ktre uznaj ich tosamo. Teori pierwszego typu jest, jego
zdaniem, klasyczny pozytywizm, drugiego racjonalistyczna koncep
cja prawa naturalnego340. Relacj midzy prawem a moralnoci chara
kteryzuje jako polarn", jako relatywne przeciwiestwo i cisy rze
czowy zwizek"341. Jedno tych dziedzin ugruntowana jest w osobie:

337
338
339
340
341

Por. K au fm a n n : M o ra I (1 9 8 6 ), szp. 1219; por. Fuchs: Glaube, S ittlich ke it, Recht.

K a u fm a n n : R echt u n d E thik (1 9 8 6 ), s. 381.
Por. tame.
Por. tene: M o ra l (1 9 8 7 ), szp. 1219 n.
Tame, szp. 1220.

84

O ntologiczne podstaw y prawa

Je li relacj prawa do m oralnoci pojmuje si jako polarny (...) ukad

stosunkw , wwczas pow staje pytanie o punkt odniesienia, z ktrego
ten ukad stosunkw musi by okrelony. (...) Czowiek jako osobowa
istota jest tertium com parationis relacji midzy prawem i m oral
noci"342. Kaufmann ma tu na myli stosunek midzy prawem in
stytucjonalnym " a moralnoci. Pamita jednak trzeba, e prawo in
stytucjonalne" byo dla niego jedynie punktem wyjcia dla rekonstruk
cji struktury procesu urzeczywistniania prawa w ogle. Czy rozstrzy
gnicie podejmuje sdzia, czy konkretny czowiek, struktura procesu
wizania bytu i pow innoci si nie zmienia. M oralno rwnie jest
prawem, std w yniki uzyskane w analizie urzeczywistniania prawa
in stytu cjo n a ln e g o zachowuj w zasadzie swoj wano, a w anali
zach moralnoci peniej zarysowuje si uniwersalny wym iar tych w y n i
k w 343.
Kaufmann odrzuca te koncepcje, ktre przeciwstawiaj prawo m ora
lnoci. Jego zdaniem nie jest trafne uzasadnianie tego przeciwstawienia
odw oujce si do odm iennoci przedmiotu tych dziedzin: prawo
stosunki midzyludzkie, moralno czow iek jako istota je d n o
stkowa, osoba. To, co specyficznie osobowe charakteryzuje Kaufmann
jako zd olno do duchow ej sam owiadomoci i do w ynikajcego
z niej sam oposiadania"344. Czowiek jest osob, tzn. jest istot skiero
wan ku samookreleniu i sam orealizacji"345. B y osob (...) oznacza
zdolno i zadanie opowiadania si za samym sob 346. Takie ujcie
osoby nie jest niezgodne z tym zarysowanym uprzednio w kontekcie
analizy prawa. Podkrelona jest tu nieodzowno czowieka w procesie
urzeczywistniania prawa, jego rola jako m ie jsca " samorozumienia i sa
morealizacji osoby. Nie ma tu jednak elem entw pozwalajcych prze
zwyciy wczeniej zarysowane trudnoci z powizaniem istoty oso4 by, jako zespou realacji, z konkretnym czowiekiem . Tym, co pierwsze
pozostaje proces urzeczywistniania prawa i zesp relacji. Znajdow anie
rozstrzygnicia, pojm owane jako w ypracow anie sensu pozwalajcego
na spjne rozumienie caoci systemu, zakada wanie rozumienie
caoci prawa, czyli rozumienie osoby; suszne rozstrzygnicie w yp ra

342 Tene: R echt u n d S ittlichkeit..., (1 9 8 2 ), s. 55 n.

343 Por. tene: Analogie... (1982/1 9 6 5 k ), s. 11.
344 Tene: D ie ontologische S truktur der H and lung (1 96 6), s. 101.
345 Kaufmann: Recht u n d S ittlichkeit... (1 982), s. 56 n.
346 Tame, s. 57.

Prawo a moralno

85

cow yw ane jest w oparciu o prawo jest opowiedzeniem si za pra

wem jako systemem relacji, czyli opowiedzeniem si za osob. To, co
okrela czowieka jako osob jest poza nim. Akcent jest cigle pooony
na system relacji, do ktrego czow iek si podcza". Konkretny
czow iek m oe si wczy do systemu jako podm iot dokonujcy
procesw rozumienia i m oe by do niego w czony jako element
relacji branych pod uwag w tych procesach. Jego istota zdaje si by
jednak okrelana przez ca o ". Kaufmann pisze: P oniew a czow iek
z natury skierowany jest na (...) peni istoty, a jako jednostka moe
osign ten cel tylko w czci, dlatego czy si z innymi, aby w ten
sposb osign zwikszon peni sw ojego b y tu "347. Istota konkret
nego czowieka w ydaje si tu by utosamiana z istot osoby w y
znaczon caoci relacji prawnych. M ocno zarysowuje si tu problem
nadrzdnoci zespou spoecznie ukonstytuow anych relacji przed istot
konkretnego czowieka i problem bytow ych podstaw, zabezpiecza
jcych system prawa przed przeksztaceniem si w system zbrodniczy
wobec jednostki.
Niczego now ego w tej sprawie nie w nosi stwierdzenie, i osobowa
samorealizacja czowieka we w spyciu z innymi m oliwa jest jedynie
wtedy, g d y w jego historycznym byciu zostanie mu zapewnione to, co
mu si naley"348. Zapewnienie tego jest wanie podstaw ow ym celem
prawa. P ra w o skierowane jest w ic na cel moralny. (...) Prawo moe
i musi (...) w takiej mierze stworzy w o ln o zewntrzn, aby moga si
rozwija w ewntrzna w olno speniania moralnej p o w in n o c i"349. Po
stulat ten, jako nadrzdny, mona i trzeba w idzie w kontekcie w a
runkw zachodzenia procesu urzeczywistniania prawa. Prawo istnieje
bowiem tylko jako akt osoby, optymalizacja w olnoci jest optymalizacj
w arunkw zachodzenia procesu urzeczywistniania prawa, brak w o l
noci niszczy ja k " tego procesu. Std postulat zabezpieczania w o l
noci aktw osobow ych moe by, spjnie z analizowan teori, in ter
pretowany jako postulat, ktrego celem ostatecznym jest sam proces
147 Tame, s. 57. Por. K a n t: Uzasadnienie m e tafizyki m oralnoci, 430, prze. M. W artenberg, s.,64:
c o do (...) ob ow izku w zgldem samego siebie, to nie wystarcza, e czyn nie sprzeciw ia si
czow ieczestw u w naszej osobie, jako ce lo w i samemu w sobie, lecz musi si take z nim zgadza.
W czow ieczestw ie tk w i zadatki wikszej doskonaoci, ktre nale do celu przyrody ze w zgldu
na po dobie stw o w podm iocie, ktrym jestemy; zaniedbyw anie ich zgadzaoby si moe z bied
z utrzym aniem ludzkoci jako celu samego w sobie, ale nie z krzewieniem tego celu .
148 K a u fm a n n : R echt u n d E thik (1 9 8 6 ), s. 382.
149 Tame, s. 383; por. tene: R echt u n d S ittlic h k e it... (1 9 8 2 ), s. 58; p ra w o moe um oliw ia moralne
w ypen ienie p o w in noci, i to te musi czy n i ", tame, s. 59.

86

O ntologiczne podstaw y prawa

urzeczywistniania prawa jako caoci, przede wszystkim realizacja pra

wa, a nie czowieka. Nie s te ukazane Ontologiczne podstaw y przy
znania kadem u czow iekow i prawa do o so bo w e j realizacji .
Analizujc argumenty za przeciwstawieniem prawo moralno,
Kaufmann zwraca uwag na przytaczane zwykle w argumentacji opo
zycje: nakaz powinno, zewntrzno wewntrzno i heteronomia autonomia, i wskazuje, e nie stanowi one o istotnej rnicy
midzy prawem i moralnoci. Po pierwsze, niesuszny jest jego zda
niem pogld, jakoby prawo uzasadniao nakazy (Imperative), za ktrymi
stoi przymus i sankcja, natomiast etyka powinnoci350. Rwnie
prawo jest tylko dlatego powinne, e u jego podstaw tkwi warto; (...)
ostatecznie, wica moc etyki, tak samo, jak i prawa, moe by ugrun
towana jedynie w wartoci, ktra wie sumienie351. Z drugiej za
strony, sankcja nie jest obca moralnoci, np. wyrzuty sumienia
i potpienie spoeczne. Po drugie, istotnej rnicy nie mona rwnie
upatrywa przyznajc prawu kompetencje w zakresie tego, co
zewntrzne, natomiast moralnoci tego, co wewntrzne. Rwnie
w prawie due znaczenie maj procesy wewntrzne, takie jak wiedza,
wola, zamiar, dobra wiara, pomyka, zgoda, brak zgody; cho prawd
jest i to, e nigdy nie chodzi jedynie o dziaania wewntrzne. Z drugiej
za strony, nie jest jeszcze moralnym osigniciem sama dobra w ola,
pobone yczenie, za ktrymi nie nastpuje czyn352.
Zdaniem Kaufmanna nietrafne jest rwnie stanowisko upatrujce
istotn rnic midzy omawianymi tu dziedzinami w tym, e moralno
miaaby by ugruntowana w autonomii, za prawojw heteronomii.
W ynikiem heteronomicznego uzasadniania prawa nie moe by auten
tyczna norm atywna obowizywalno, powinno. Ze zwykego fak
tu, jak nakaz albo konsens, nie wynika nigdy powinno"353. Tego, co
* normatywne nie mona te oprze na autonomii pojtej w sposb
skrajny. Jeli czowiek sam tworzy zasady moralne i poza nim samym nie
ma innego prawodawcy, wwczas nierozwizywalny pozostaje pro

350 Tame, s. 385.

351 Tame, s. 385, por. tame, s. 384. Stad te zdania praw ne nie s
praw o jest norm, nie moe si za d o w o li legalnoci, gdy norma
s. 385.
352 Tame. Kaufm ann nie zagbia si w struktur czynu i przytoczone
tru d n o np. od m w i w artoci moralnej zwizanej z ju podjt
m o liw iy niespodziewane o ko liczn oci zewntrzne.
353 Tame, s. 383.

nakazami, ale norm am i: S ko ro

domaga si m o ralno ci", tame,
stw ierdzenie jest upraszczajce,
decyzj, ktrej realizacj u n ie

Prawo a moralno

87

blem uoglniania384. Poszukujc waciwego ujcia autonomii, Kauf

mann siga do Kanta analiz woli powszechnie prawodaczej: Wola (...)
nie tylko podlega prawu, ale podlega mu tak, e naley j uwaa take
za nadajc sobie samej prawa i wanie dlatego dopiero podleg
prawu (za ktrego twrc sama moe si uwaa)''355. Autonomia
oznacza udzia w powszechnym prawodawstwie356. Ale Kaufmann za
raz podkrela, e autonomia, o ktrej mwi Kant, nie przysuguje
czowiekowi jako fizycznej istocie zmysowej, ale jedynie czow ie
czestwu w nim . Zatem dopiero tam, gdzie zostaj zerwane granice
indywidualnoci i dokonany jest przeom do ponadindywidualnej
oglnoci, pojawia si kantowska idea autonomii a przez to zarazem
godno i nienaruszalno ludzkiej osoby''357. Tak rozumiana autono
mia dotyczy tak prawa instytucjonalnego, jak i prawa moralnego. To,
co Kant okrela tu mianem czowieczestwa, Kaufmann okreliby
zapewne mianem osoby . W innym kontekcie powraca tu myl, e
co ponadindywidualnego konstytuuje godno i nienaruszalno
konkretnego czowieka.
Generalnie mona powiedzie, e Kaufmann nie wprowadza istot
nych rnic strukturalnych pomidzy prawem i moralnoci. W anali
zach dotyczcych moralnoci przyjmuje koncepcj osoby wypraco
wan w oglnej analizie prawa. Jedyn znaczniejsz rnic midzy
prawem instytucjonalnym a moralnoci, o ktrej omawiany autor
wyranie mwi, jest to, e prawo nie ma do czynienia z caym komplek
sem wartoci moralnych, ale tylko z jedn jedyn ze sprawiedli
woci, ktra wcale nie jest najwysz z wartoci podstawowych, a jest
raczej najnisz, ale za to najbardziej elementarn i najbardziej znaczc
dla ludzkiego wspycia. Co moe i musi by w kadym razie wymaga
ne od wszystkich przez prawo (...), to mog by tylko pewne proste
czyny moralne, ktre dotycz najkonieczniejszych warunkw ludzkiego
wspycia358. Jak to rozumie w kontekcie caoci teorii? Prawo
instytucjonalne ma zapewni to, co umoliwia osobow samoreali
zacj czowieka, zabezpieczy wolno niezbdn dla procesu urzeczy
354 Tame. Z n ow u ty p o w y dla Kaufmanna to k rozum ow ania: jak trzeba pom yle rze czyw isto ", aby
unikn okrelonych tru dno ci epistem ologicznych.
355 K ant: Uzasadnienie..., 431, prze. M. W artenberg, 65 n.; por. K au fm a n n : R echt u n d E thik (1 9 8 6 ),
s. 383.
356 K a u fm a n n : R echt u n d E thik (1 9 8 6 ), s. 384; por. Kant: Uzasadnienie..., 435.
397 K a u fm a n n : R echt u n d E thik (1 9 8 6 ), s. 383.
358 K a u fm a n n : R echt u n d S ittlichkeit... (1 9 8 2 ), s. 62.

88

O ntologiczne podstaw y prawa

wistniania prawa w szerokim znaczeniu. Wskazywana przez Kaufmanna

rnica nie jest te podstaw do przeciwstawiania dziedziny prawa
moralnoci. W proces rozumienia prowadzcy do rozstrzygnicia w pra
wie in stytu cjo n a ln ym wchodz rwnie relacje do norm (i ich ap
likacji) spoza tego prawa. Pojawia si tu istotne zagadnienie e w e ntu al
nego konfliktu midzy rozstrzygniciem na podstawie norm prawa
in stytu cjo n a ln e g o , a rozstrzygniciem na podstawie innych norm.
Problem ten prowadzi do zagadnienia tzw. epikei i do problem atyki
prawa do sprzeciwu w obec wadzy.

b. Epikeia. Prawo do sprzeciwu

Zagadnienie stosunku prawa do moralnoci oraz problem podstaw
spraw iedliw oci, zwizane z m oliwoci oceny susznoci prawa p o
zytyw nego (stanowionego, zw yczajow ego), niejako ogniskuj si
w zagadnieniu prawoci, oraz prawa do sprzeciwu wobec wadzy.
Prawo ( e m e i K e i a ) pojm ow a Arystoteles jako korektur sp ra w ie d li
woci pozytywnej, ktra konieczna jest ze wzgldu na niem oliwo
ujcia w oglnych normach zasad oceny wszystkich m oliw ych przy
padkw konkretnych. W ujciu Arystotelesa, przez wzgld na prawo,
spraw iedliw e moe si okaza postpowanie sprzeczne z liter pra
w a359. Jak to zagadnienie przedstawia si w analizowanej koncepcji?
W Kaufmanna teorii prawa nie jest w adnym przypadku m oliwa ocena
konkretnego stanu rzeczy bez oglnych norm, ktr s pierw otn p o d
staw dla okrelenia susznoci lub niesusznoci. Rezygnujc z norm
zawartych w ustawach trzeba przyj inne norm y360. Ich podstaw nie
moe by jego zdaniem indyw idualny osd, ktrego tre w aspekcie
norm atywnym pochodziaby z poznawanego stanu rzeczy. Kaufmann
m wi o tym bardzo wyranie, kiedy dyskutuje z tzw. szko w olnego
orzecznictwa, goszc, e konkretna sytuacja niesie w sobie rwnie
i prawo, a ustawy s jedynie niezobowizujcym i zaleceniami dla
sdziego. Polemizujc z takim pogldem Kaufmann pisze: W o ln e
znajdowanie prawa przez sdziego bez jakiej normy oglnej nie
byoby adnym znajdowaniem p raw a, ale aktem sam owoli przy
359 Por. Arystoteles: Etyka Nikom achejska, 1137b 12 n.; K r p ie c : C zow iek i p ra w o naturalne,
s. 241 n.
360 Por. K a u fm a n n : Analogie... (1 98 2/1 965k), s. 11.

Prawo a m oralno

89

czym nie mona zaprzeczy, e niekiedy akt sam owoli moe wypa
sp ra w ie d liw ie j ni orzeczenie osignite w sposb m etodyczny''361.
P ostulow anie znajdowania prawa bez oparcia si o ustawy nie moe
(...) oznacza, e prawo m ogoby by znalezione bez oglnej normy,
jed yn ie z konkretnej na tu ry rzeczy, lecz oznacza raczej, e sdzia
zamiast ustawami pastw ow ym i kieruje si wasnym i normami, n or
mami swojego wyczucia spraw iedliw oci i wyczuciem p raw a''362.
Mona u Kaufmanna m w i o przeksztacaniu sposobu rozumienia
ustaw (norm ) ze wzgldu na konkretny przypadek. Kady proces znaj
dow ania prawa odnoszcy oglne ustawy do konkretnych sytuacji jest
zawsze m odyfikacj ustaw i przystosowaniem tego, co oglne do k o n
kretnych w a ru nk w ycia. I w tym sensie mona te m w i u Kaufman
na o prawoci, jako dostosow yw aniu oglnie sform uow anych norm
do konkretnych sytuacji. Nie ma jednak kryterium konkurencyjnego
wobec prawa in s ty tu cjo n a ln e g o , ktre pozw alaoby w imi spraw ie
dliw oci odrzuci rozstrzygnicie uzyskane przez interpretacj norm
stanowionych. K o n flik t midzy ustaw i sumieniem nie moe by
rozwizywany w ten sposb, e sdziemu w o ln o by byo zlekceway
ustaw, aby urzeczywistni prawo. (...) To wanie myl przewodnia
prawa zobowizuje sdziego w jego sumieniu pj za obowizujcym
prawem rwnie tam, gdzie w pojedynczym przypadku nie jest to
sprawiedliwe. Chodzi w ic tu w rzeczywistoci o ko nflikt sumienia
z sob samym. Dlatego ko nflikt ten jest ostatecznie nierozw izyw al
ny 363. Znow u proces urzeczywistniania prawa ma pierwszestwo
przed jednostk.
W cigej m odyfikacji sposobu rozumienia stanow ionych norm pra
w nych upatruje te Kaufmann istot funkcjonow ania praw a do sprze
c iw u . Miejsce na jego oddziayw anie w idzi on w systemie fu n k c
jonow ania prawa w kadym p ra w ie spraw iedliw ym spoeczestw ie
(pena spraw iedliw o jest nieosigalnym ideaem w ypracow anie
projektu rozumienia pociga za sob, w imi spjnoci, potrzeb ko le j
nego aktu sprow adzania do o dp o w ie dn io ci ). Wskazuje on, e tra d y
cyjna nauka o prawie do sprzeciwu, jako praw a do c yw iln e j obrony
przed zbrodnicz wadz zwierzchni, ktra sprawuje swoj wadz
w ten sposb, e prowadzi to do fizycznego lub psychicznego za
361 Tame, s. 43.
362 Tene: R echt u n d Gesetz (1 9 6 2 ), s. 20 n.; por. tene: R echt u n d S ittlichkeit..., (1 9 8 2 ), s. 60.
363 Tame.

90

O ntologiczne podstaw y prawa

groenia narodu364, nie daje si pogodzi z wynikami jego wasnych

analiz368. Zgodnie z klasyczn koncepcj, jak dugo porzdek pa
stwowy utrzymuje si jeszcze w granicach prawa, albo przynajmniej
najbardziej elementarne zasady pastwa prawa nie s cakowicie
przekrelone, nie zachodzi jeszcze sytuacja szczeglna, do ktrej ogra
niczone powinno by prawo do sprzeciwu; bezpieczestwo prawne
musi mie pierwszestwo przed moliwymi niepokojami zwizanymi ze
zwalczaniem bezprawia. Natomiast wtedy, gdy pozostaoci pastwa
prawnego zostaj odrzucone i umocni si panowanie przemocy, sprze
ciw nie ma ju sensu, gdy nie ma perspektyw powodzenia (...), co
wicej jest niedozwolony, gdy sprzeciw jest uprawomocniony tylko
wwczas, gdy ma szanse powodzenia366.
Gdzie zatem jest miejsce na prawo do sprzeciwu? Wskazuje on, e
niebezpieczestwo powstania systemu prawa perwersyjnego zaczyna
si tam, gdzie prawo i pastwo prawa traktuje si jako pewien stan,
(...) jako osignity cel, na ktrym mona poprzesta. Konsekwencj
takiego sposobu mylenia jest z koniecznoci skostnienie (...), a przez
to i alienacja prawa, gdy tylko wtedy prawo pozostaje prawem,
kiedy yje, tzn. nieustannie jest formowane i ksztatowane. ywe za
jest jedynie to, co niegotowe, procesualne"367. Prawo do sprzeciwu
powinno by pojmowane jako strukturalny moment prawa gwaran
tujcy jego modyfikacj, gwarantujcy nieprzerwan, ewolucyjn
zmian prawa368.
Skoro prawo to odpowiednio bytu i powinnoci osignita przez
uzgodnienie w jednym sensie naturze rzeczy sensw normatyw
nych i opisowych, i skoro prawo jest ukadem obejmujcym relacje
midzy wszystkimi sensami, to kady akt urzeczywistniania prawa jest
prb wytworzenia sensu spjnego ze wszystkimi innymi elementami
systemu, jakim jest prawo. Modyfikacja dokonuje si ze wzgldu na
384 Tene: Das W iderstandsrecht in G eschichte u n d G rundgesetz (1 9 8 6 ), s. 62.
366 Por. tame.
388 Tame. Kaufm ann w ie lokrotnie przytacza w sw ych pracach, jako dobrze charakteryzujce jegc
koncepcj, sow a Ericha Kstnera w ygoszone przez niego na posiedzeniu P EN -Klubu w 1953 r.
w 25 rocznic publicznego spalenia ksiek przez faszystw : Zdarzeniom lat 1 9 3 3 -1 9 4 5 mona
byo zapobiec najpniej do 19 28 roku. Potem byo za pno. Nie w o ln o czeka, a w alka
o w o ln o zostanie nazwana zdrad pastwa. Nie w o ln o czeka, a kulka niegu zm ieni si
w lawin. (...) Law iny nikt ju nie zatrzyma. Ustaje ona do piero w w czas, gdy w szystko pod sob
pogrzebie", cyt. za K au fm a n n : Das W iderstandsrecht der K leinen M nze (1 9 8 1 ), s. 93.
387 K a u fm a n n : Das W iderstandsrecht in Geschichte... (1 9 8 6 ), s. 65.
388 Std u lu b ione przez Kaufmanna okrelenie praw sprzeciw u jako das W iderstandsrecht der kleinen
M nze, por. np. ty tu : Das W iderstandsrecht der kleinen M nze (1 9 8 1 ).

Prawo a m oralno

91

spjno rozumienia pojawiajcych si projektw rozumienia (sen

sw). Byt jest wtrny wobec konstruowanych sensw, jest ich korelatem. Bezpieczestwo prawne odgrywa w takiej perspektywie pierw
szorzdn rol. Wystpienie przeciwko bezpieczestwu prawnemu jest
u Kaufmanns rwnoznaczne z negacj prawa w ogle (rwnie prawa
moralnego), gdy zanegowanie bezpieczestwa jest rwnoczenie po
zbawieniem podstaw zachodzenia procesu urzeczywistniania prawa.
Brak by wwczas byo punktu odniesienia gwarantujcego moliwo
spjnego interpretowania sensw normatywnych i nienormatywnych,
brak by byo podstaw ich jednoci. Stojce, zdaniem Kaufmanns,
u podstaw sprawiedliwoci bezpieczestwo prawne nie pozwala
kwestionowa obowizujcych norm. Rwnie wtedy, gdy obowi
zujce normy oparte s na sile, ktra zdolna bya je wprowadzi i egzek
wowa nie ma bowiem podstaw, by je kwestionowa, jeli sprzeciw
nie ma szans powodzenia. To wanie sia wydaje si ostatecznie
okrela, ktry z nie dajcych si pogodzi systemw normatywnych
jest prawem, a ktry nie. Prawomocny jest taki sprzeciw, ktry prowadzi
do sukcesu, a zatem wtedy, gdy ten system, przeciwko ktremu si
wystpuje, jest sabszy. Takie postawienie sprawy niesie te inne kon
sekwencje, ktre trudno pogodzi z uznanym do wyjanienia faktem
ustawowego bezprawia. Waciwie adne wprowadzanie prawa si nie
jest wystpieniem przeciw obowizujcemu prawu, ale jest realizacj
prawa. W momencie wkroczenia nowej siy nioscej system prawny,
poprzednie ustawy przestaj by ustawami, a prawo znajdowane na ich
podstawie przestaje by prawem, nie mona zatem w zasadzie nigdy
mwi o aktualnym systemie jako niesprawiedliwym. O niesprawied
liwoci mona jedynie mwi z punktu widzenia nowego systemu,
z tym, e niesprawiedliwy znaczy waciwie tylko tyle, e poprzedni
system nie dawa si spjnie poczy z nowym. Jednak u podstaw
obowizywalnoci ostatecznie stoi sia potwierdzajca rnice
i wyczajca z procesu urzeczywistniania prawa okrelone normy i ich
interpretacje. Nie wida te moliwoci pogodzenia tych konsekwencji
omawianej teorii ze stwierdzeniem, e rdem obowizywalnoci pra
wa nie moe by faktyczno.
Poza tym warto zauway, e z puntu widzenia podstaw omawianej
teorii nie istniej racje upowaniajce do radykalnego zakwestionowa
nia wanoci jakiejkolwiek ustawy. Jej tre mogaby by zakwestiono

wana jedynie w imi spjnoci systemu praw nego369. W iadom o jednak,

e zgodno zachodzi zawsze jedynie w pewnym aspekcie i jest
zwizana z okrelon interpretacj, zmieniajc si w kadym now ym
procesie rozumienia. Kada nowa norma staje si rw nopraw n czci
systemu norm. Dyskusyjna moe by jedynie interpretacja norm i ich
stosowalno do danych w arunkw ycia (m oliw ych lub konkret
nych) dotyczy to jednak wszystkich norm bez wyjtku. To, co jest
zasad znalezienia spraw iedliw ego prawa, to spjna interpretacja.
Now norm trzeba zinterpretowa w wietle innych, ale i te domagaj
si reinterpretacji ze wzgldu na now. Nie ma zatem podstaw do
uznania jakiejkolw iek ustaw y za zbrodnicz lub niesprawiedliw. Kate
goria spraw iedliw oci ma pene zastosowanie jedynie w odniesieniu do
konkretnego rozstrzygnicia. Poprawna, a zatem i spraw iedliw a in ter
pretacja (i aplikacja) to taka, ktra uwzgldniajc konkretne w arunki
ycia tak m odyfikuje rozumienie norm, e m oliwe jest utw orzenie
jedngo sensu, w ktrym sp o tka si to, co norm atywne z tym, co
faktyczne. W arunkiem w ypracow ania tego sensu jest znalezienie niesprzecznej interpretacji systemu norm370. Sprzeczno rozstrzygni
uzasadnionych rnymi normami nie jest podstaw do zakw estionow a
nia norm, lecz jedynie do zakwestionowania sposobu ich interpretacji
(rozum ienia). N iespraw iedliw e rozstrzygnicie to jedynie takie,
u ktrego podstaw tkw i jakie uchybienia w procesie urzeczyw ist
niania prawa.

369 Jedyne ograniczenie m ogoby d o tyczy norm sprzecznych z ju obow izujcym i. Przy uznaniu
jednak, i kontekst determ inuje znaczenie, konstrukcja norm y cakow icie sprzecznej z ktr
z dotychczasow ych jest w zasadzie niem oliw a, gdy niem oliw e jest w pro w adze nie zdania
o identycznym znaczeniu z k t ry m k o lw ie k innym , a tym samym niem oliw e jest w pro w adze nie
sprzeczoci.
370 W en n man eine Gesetzesnorm anw endet, w endet man das Gesamtgefge aller Gesetzesnormen
an ", tene: Vorberlegungen... (1 9 8 6 ), s. 266. M w i c jzykiem herm eneutyki Gadamera, zada
niem znajdujcego praw o jest do konanie stopienia historycznego horyzontu rozum ienia
w chodzcych w gr norm z aktualnym horyzontem rozum ienia, w yznaczonym aktualn sytuacj
hermeneutyczn; por. G a d a m e r: W ahrheit u n d M ethode, s. 286 ff.

U w a g i podsum ow ujce

Poszukiwanie podstaw tego co niedyspozycyjne w prawie, p o

szukiwanie ontologicznych podstaw prawa, w io d o Kaufmanna od
rekonstrukcji procesu urzeczywistniania prawa, poprzez analiz zagad
nienia analogicznoci, do wskazania na osob (specyficznie pojt),
jako na ostateczny, b yto w y fundam ent prawa. Podstawow e pytanie,
ktre kierowao tym i poszukiwaniam i, mona sform uow a jako pytanie
0 w arunki m oliw oci zachodzenia procesu urzeczywistniania prawa.
Innymi sowy, o rzeczywistoci tkw icej u podstaw prawa w nioskuje
Kaufmann kierujc si pytaniem: jak naley pomyle rzeczywisto,
aby m oliw y by proces znajdowania prawa. Proponowana rekonstruk
cja procesu jest oparta o analiz prawa in stytu cjo n a ln e g o , ktrego
ujcie staje si dla Kaufmmanna paradygmatem pojm ow ania prawa
w ogle. Znajdow anie prawa jest w swej istocie procesem rozumienia
zmierzajcym do spjnej interpreacji zastanych treci norm atyw nych
1faktycznych. Kaufmann przyjmuje konw ergencyjn koncepcj prawdy
(i poznania), zgodnie z ktr niedyspozycyjno treci aktw poznaczych wskazuje i okrela byt. Analogiczna struktura prawa ufundow ana
jest na analogicznej strukturze procesu jego urzeczywistniania, proce
su, ktry oparty jest na w n io skow an iu z analogii. W nioskow anie to
wskazuje na analogiczo jzyka, poj i bytu jako na w arunki
m oliw oci tego typu w nioskow ania. Struktura poznania i treci aktw
poznawczych wyznaczaj struktur sw ych bytow ych podstaw. W takiej
perspektywie pojaw ia si koncepcja n a tu ry rzeczy jako bytow ej p o d
stawy prawa, ktra jest pojm ow ana jako korelat sensu konstruow anego
w procesie sprowadzenia do odpow iednioci normy i konkretnych
w a ru nk w ycia. Ostateczn, zdaniem Kaufmanna, ontologiczn p o d

94

U w agi podsum ow ujce

staw prawa jest osoba pojta jako zesp relacji skadajcych si na

prawo jako cao. Osoba pojawia si w teorii jako warunek jednoci
procesu urzeczywistniania prawa i bytowy korelat treci obecnych
w tym procesie.
Teoria wskazuje na struktur urzeczywistniania prawa ujaniajc
proces dostosowywania oglnych norm prawnych do konkretnej sytu
acji. Analiza wykazaa, e propozycj omawianego autora trudno jednak
uzna za zadowalajc odpowied na pytanie o bytowe podstawy
prawa.
Teoria nie daje podstaw rozumienia fenomenu ustawowego bez
prawia", ktrego wyjanienie byo jednym z gwnych celw Kaufmanna. Znajdujcy prawo sprowadza do odpowiednioci konkretny przy
padek z ju zastanym i normami, dc do utworzenia sensu spjnego
z rozumieniem innych rozstrzygni w ramach obowizujcego sys
temu. Uznanie realnego istnienia korelatu tego sensu natury rzeczy"
nie jest wskazaniem niczego, co byoby czym niezalenym od sys
temu i procesw w nim zachodzcych. Podstaw wypracowania roz
strzygnicia jest ju dany system norm i ich aplikacji oraz zasada niesprzecznoci. Nie wskazuje zewntrznej, wobec systemu obowizu
jcego prawa, podstawy sprawiedliwoci podejmowanych rozstrzyg
ni. Aby zapewni moliwo spjnej interpretacji (i reinterpretacji
zwizanej z kolejnymi rozstrzygniciami), ktra jest warunkiem konie
cznym, aby prawo w ogle mogo istnie, pierwszorzdn rol trzeba
przyzna bezpieczestwu prawnemu, ktrego gwarantem jest prawo
zinstytucjonalizowane. Okazuje si, e za obowizujcy trzeba zawsze
uzna ten system, ktry przede wszystkim gwarantuje bezpieczestwo
prawne, a zatem sia stoi u podstaw obowizywania danego prawa.
Konsekwencja ta kci si w sposb oczywisty z intencjami twrcy
teorii, ktry dy do dowartociowania elementu treciowego. Kon
cepcja Kaufmanna nie dopuszcza moliwoci zakwestionowania bez
pieczestwa prawnego, na co wyranie wskazuje sposb ujcia przez
omawianego autora prawa do sprzeciwu wobec wadzy. Spjno
interpretacji caoci jako zasada znajdowania rozstrzygni, czy to przez
ustawodawc, czy przez sdziego, w duej mierze gwarantuje ewolucyjno zmian i przewidywalno rozstrzygni. Teoria nie wskazuje
jednak jakichkolwiek podstaw wyznaczajcych granice owym zmia
nom. W zasadzie kada formalnie ustanowiona norma staje si czci
systemu. Ograniczenia dotycz jedynie jej interpretacji: musi ona by

U w agi po dsum o w ujce

95

tak rozumiana, aby cao bya spjna. Kada norma nakazuje reinterpretacj innych elementw systemu i jest rwnoprawn jego czci;
nie ma podstaw do kwestionowania wprowadzonej normy jako nie
sprawiedliwej (cho mona oczywicie wysuwa zastrzeenia co do jej
przydatnoci, precyzyjnoci sformuowania itp.). Kwestionowa mona
tylko rozstrzygnicia.
Uznajc ontologiczny fundament prawa osob za ukad relacji
tosamy z caoci relacji skadajcych si na prawo, uznaje si tym
samym za ostateczne rdo prawa pewn rzeczywisto ponadindywidualn. Rzeczywisto ta ma pierwszestwo przed jednostk. Z ontologicznego punktu widzenia nie to, kim jest czowiek, decyduje, e dane
prawo jest suszne, ale to prawo jako system okrela rozumienie czo
wieka. Urzeczywistnianie prawa w dziaaniu czowieka, jako urzeczywi
stnianie osoby jest urzeczywistnianiem jednej ponadindywidualnej
istoty.
Kaufmann nie ugruntowuje tego, co normatywne w strukturze bytu
ludzkiego. To, co normatywne jest pierwotn dan. W ogle nie podej
muje on pytania, skd w ogle si bierze normatywno jako specyficz
na waciwo pewnych treci. Jest to pytanie zasadniczej wagi dla
rozumienia konkretnego czowieka stojcego wobec prawa, gdy do
piero odpowied na nie pozwoli zrozumie, dlaczego w ogle co
powinienem. Relacja czowieka do konkretnego bytu jako dobra jest
w analizowanej teorii wtrna wobec procesu urzeczywistniania prawa,
ktrego wynik determinowany jest konfiguracj elementw zastan ych
przez czowieka. Nie zostay wskazane bytowe podstawy treci dobra
okrelonego przez prawo jako treci, do ktrych realizacji przy
porzdkowany jest konkretny czowiek. Jeli bowiem nawet poznaje on
tre powinn do realizacji, to dlaczego, w jakim celu ma on j realizo
wa? Podstawowe pytanie, jakie tu si pojawia, mona sformuowa
nastpujco: dlaczego czowiek przyporzdkowany jest do waciwego
sobie dobra jako celu dziaania? Jeli zatem uzna si, e prawo jest
pierwotne wobec przyporzdkowania konkretnego czowieka do bytu
jako dobra, e przyporzdkowanie to konstytuowane jest w procesie
urzeczywistniania prawa, wwczas albo pojawi si trudno w uzasad
nieniu, dlaczego obowizuje ono konkretnego czowieka, albo trzeba
uzna, e to, kim jest czowiek, determinowane jest przez nadrzdny
wobec niego system. W tym ostatnim przypadku czowiek rozumiany
by musi jako jedynie cz caoci, a wtedy brak podstaw zakazu

96

U w agi podsum ow ujce

instrum entalnego traktow ania czowieka i otwarta jest droga do w szel

kich przejaw w totalitaryzm u.
W jakim kierunku trzeba szuka m oliwoci przezwycienia tru d
noci? Przyjmujc normy czy pow inno za punkt wyjcia dla ro
zumienia dobra, bierzemy za przedmiot analiz nie byt, w ktrym
uprzedm iotowane jest dziaanie, ale sam porednik, poprzez ktry dane
jest dobro jedynie od strony treciowej. Wskazywana w takiej per
spektywie bytowa podstawa pow innoci bdzie zawsze korelatem
pewnej treci, ktra przedm iotow o dana jest jedynie w wiadom oci
(tak te jest w przypadku sensu zwanego przez Kaufmanna natur
rzeczy ). Jeli interpretowane normy (praw o) konstytuuj dobro,
bdce celem dziaania, to tym samym determinuj rozumienie na
tury bytu dziaajcego, ktry w takiej perspektywie jest jedynie fu n k
cj systemu prawa. rde problemu wyjanienia obow izyw ania pra
wa dla konkretnego czowieka mona si dopatrywa wanie w
redukowaniu podstawy rozumienia dobra do ujmowanej w autoreflek
sji treci pow innoci. Redukcja ta jest konsekwencj przyjcia przez
Kaufmanna konwergencyjnej koncepcji prawdy, a przez to uznania
zaporedniczonego w pojciach, treciowego ujcia rzeczywistoci
za podstaw ow e i jedyne, na ktrym moe by oparta teoria bytu i pra
wa. Przy takim podejciu analogiczno prawa, poj i bytu jest w a
runkiem m oliwoci procesu przeksztacania sensw, ktrego celem
jest w ypracow anie spjnej interpretacji caoci prawa. Istnienie, jako
moment konstytutyw ny bytu, jest warunkiem poznania, jest postu
lowane ze wzgldu na m oliw o jednoci dowiadczenia i poznaw a
nia.
M oliw e jest jednak i inne podejcie do problemu rozumienia bytu
i dobra. W poznaniu spontanicznym afirmujemy byt przede w szyst
kim nie jako pewn niesprzeczn, zdeterminowan tre, ale jako co
istn iejceg o. Wraz z pewn treci (dan za porednictwem poj)
w spdane jest te bezporednio istnienie bytu371. Nie spjno treci,
jak to ma miejsce w teoriach wychodzcych od analizy procesw
poznawczych, ale aktualizujcy tre akt istnienia jest podstaw je d
noci bytu. Takie spojrzenie umoliwia te wyjcie poza konw ergencyjn koncepcj prawdy. Mona take wskaza, e o przyporzdkowa
niu podm iotu dziaajcego do dobra dow iadujem y si nie tylko poprzez
371 Por. K r p ie c : C zow iek i p ra w o naturalne, s. 106 nn.

U w agi po dsum ow ujce

97

ujcie pow innej treci. W spontanicznym poznaniu dane jest rwnie

przyporzdkowanie podm iotu do bytu jako celu jego dziaania
(dziaania w najszerszym tego sowa znaczeniu). Stwierdzenie, e co
jest dobrem, jest pierw otne w obec treciowej determinacji tego dobra.
Poznawane dobro ma zawsze jak tre, nie ma jednak podstaw, aby
koncepcj dobra opiera wycznie na treciowym , zaporedniczonym
w pojciach, poznaniu. Zwaszcza w poznaniu samego siebie w k o n
tekcie sw ojego dziaania dostrzegalne jest koniecznociow e przy
porzdkowanie potencjalnoci bytu ludzkiego do aktualizujcego go,
wspm iernego przedm iotu dziaania. Podstawow relacj jest relacja
czowieka do dobra, a nie czowieka do prawa. O w o przyporzdkow a
nie do dobra znajduje wyraz w kadym w ydaw anym przez nas sdzie
praktycznym, determ inujcym co i jak naley w danym momencie czy
ni372. Wyjaniajc tego rodzaju dane, mona te znale podstaw y
rozumienia prawa i jego analogicznoci. Analogiczna jest wanie
transcendentalna relacja monoci do aktu: konieczna relacja bytu lu d z
kiego do proporcjonalnego, aktualizujcego go przedmiotu dziaania,
przy czym relacja ta nigdy nie konkretyzuje si w identyczny sposb.
Przyporzdkowanie to mona wyrazi zasad dobro naley czyni.
Zasada ta nie jest w takim ujciu uoglnieniem szeregu norm trecio
w ych, ktrych przedm iot (to, co pow inne do w ykonania) okrela
w splna nazwa d o b ro . Pojcie dobra otrzymane przez uoglnianie
norm treciowych jest w zasadzie puste, gdy nie ma choby bardzo
ubogiej, wsplnej wszystkim normom treci. Natomiast w ujciu alter
natywnym zasada ta jest swoistym streszczeniem sdw, stw ie r
dzajcych przyporzdkowanie czowieka do dobra, ktre rozumiane jest
jako byt bdcy celem dziaania. W takiej perspektywie problem
przejcia od bytu do pow innoci w ogle si nie pojawia. Treciowa
determinacja pow innoci okazuje si jedynie wyrazem aspektowego
ujcia treci bytu jako przedmiotu dziaania. Podstaw relatywnej je d
noci normy i w a ru nk w ycia nie jest spjna interpretacja prowadzca
do konstrukcji n a tu ry rzeczy , lecz konieczne, bo oparte na p ote ncjal
noci bytu ludzkiego, przyporzdkowanie czowieka do dziaania reali
zujcego jego monoci.
Kaufmann, nie bez racji, wskazuje na donios rol, jak odgrywaj
normy w ocenie konkretnej sytuacji, w poszukiwaniu (treciow ym
172 Por. K r p ie c : C zow iek i w artoci, s. 44 n.

doprecyzow yw aniu) przez czowieka w aciw ego jemu dobra. Zrekon

struowana przez niego struktura procesu dochodzenia do okrelenia
prawa dla konkretnej sytuacji w duej mierze odpowiada procesom
znajdowania rozstrzygni, majcym miejsce nie tylko w nauce prawa.
Kaufmanna analizy procesu urzeczywistniania prawa ukazuj zoo
no struktury tych procesw i wskazuj na istotne momenty pozw a
lajce lepiej rozumie prawo, nie mog by jednak podstaw b u d o w a
nia filozoficznej teorii prawa i czowieka, pretendujcej do wskazania
ostatecznych, bytow ych podstaw rozumienia prawa. W yniki Kaufm an
na mog nabra penej w artoci dopiero w oglniejszej perspektywie,
obejmujcej szersze dowiadczenie w punkcie wyjcia.

B ib lio grafia

A. PRACE A R T H U R A K A U F M A N N A
W niniejszej b ibliog rafii zmierzaem do wskazania w szystkich prac Arthura Kaufm an
na, ktre ukazay si w jzyku niem ieckim do 1989 roku wcznie, oraz do wskazania
w szystkich miejsc pu blikacji danej pracy*. B ibliografia obejm uje tez waniejsze prace
o publikow ane pniej.

I. K s i k i

D as Unrechtsbew utsein in der Schuldlehre des Straf rechts. Zu gleich ein Leitfaden durch
die moderne Schuldlehre, M ainz 1949, Krach; przejrzane w znow ienie, Aalen 1985,
Scientia.

Naturrecht und G eschichtlichkeit, Tbingen 1957, M ohr (Recht und Staat in G eschichte
und Gegenwart, z. 1 97); w: R echtsphilosophie im W andel (1 972); w yd. 2, zm ie nio
ne, 1 984, s. 1 nn.

Die eigenm chtige H eilbehandlung, Z e its c h rift fr die gesamte S trafrechtsw issen
scha ft" 1961, s. 341 nn.; Sonderdruck: Berlin 1961, Gruyter; w : Schuld und Strafe
(1 9 6 6 ), s. 193 nn.; w yd. 2, przejrzane, 1983, s. 165 nn.

Das Schuldprinzip. Eine strafrechtlich-rechtsphilosophische Untersuchung, H eidel

berg 1961; w yd. 2, przejrzane i uzupenione dodatkiem , Heidelberg 1976, W in
ters (Heidelberger rechtsw issenschaftliche Abhandlungen, t. 9). Cz o p u b li
kowana pt. Rechtspositivism us und Naturrecht in erkenntnistheoretischer Sicht
(1972).

* W yrazy podzikow ania kieruj w tym miejscu do prof. A rthura Kaufmanna, ktrego yczliw a pom oc
um oliw ia przygoto w a nie tej biblio grafii.

100

Prace Arthura Kaufmanna

Gesetz un d Recht, w: Existenz und Ordnung. Festschrift fr Erik W olf zum 60. Ge
burtstag, wyd. T. W rtenberger, W. M aihofer i A. Hollerbach, Frankfurt am M.
1962, Klostermann, s. 357 nn.; Saarbrcken 1966 (Saarbrcker Universittsreden,
z. 4); w: Rechtsphilosophie im W andel (1972), s. 135 nn.; wyd. 2, zm ienione, 1984,
s. 131 nn.

R echt und Sittlichkeit, Tbingen 1964, M ohr (Recht und Staat in G eschichte und
Gegenwart, z. 2 8 2 /2 8 3 ); R ivista Internationale di Filosofia Politica e S ociale 1966,
s. 46 nn., 211 nn., 361 nn.; w: Rechtsphilosophie im Wandel (19 72 ), s. 219 nn.;
w yd. 2, zmienione, 1984, s. 201 nn.

Analogie u n d Natur der S a c h e . Zu gleich ein Beitrag zur Lehre vom Typus, Karlsruhe
1965, M ller Jur. (S chriftenreihe der Juristischen Studiengesellschaft Karlsruhe
1 9 6 5 /6 6 ), wyd. 2, popraw ione i uzupefnone postowiem , Heidelberg 1982, Dekker & M ller (Heidelberger Forum, 12); w: Rechtsphilosophie im W andel (19 72 ),
s. 272 nn.

A lternativ-Entw urf eines Strafgesetzbuches. Allgem einer Teil, wsptaut.: J. Baumann

i in., T bingen 1966 (1 9 6 9 2 1. 1), Mohr.

S c h u ld u n d Strafe. Studien zur Strafrechtsdogmatik, Kln 1966; wyd. 2, przejrzane, 1983,

Heymanns.

Alternativ-Entw urf eines Strafgesetzbuches. Besonderer Teil: Politisches Strafrecht,

wsptaut.: J. Baumann i in., Tbingen 1968, M ohr.

Alternativ-Entw urf eines Strafgesetzbuches. Besonderer Teil: Sexualdelikte. Straftaten

gegen Ehe, Familie und Personenstand. Straftaten gegen den religisen Frieden und
die Totenruhe, wsptaut.: J. Baumann i in., T bingen 1968, Mohr.
Alter nativ-Entw urf eines Strafgesetzbuches. Besonderer Teil: Straftaten gegen die P er
son, t. 1, wsptaut.: J. Baum ann i in., Tbingen 1970, Mohr.
Alternativ-Entw urf eines Strafgesetzbuches. Besonderer Teil: Straftaten gegen die P e r
son, t. 2, wsptaut.: G. Arzt i in., Tbingen 1971, M ohr.
Grundproblem e der zeitgenssischen Rechtsphilosophie und Rechtstheorie. Ein L e it
faden, wsptaut.: W. Hassemer, Frankfurt am M. 1971, Athenum.
Das Studium an der juristischen Fakultt der Ludw ig-M axim ilians-U niversitt M nchen,
wsptaut.: E. Behrendt, M nchen 1971 (197 22), Boorberg.

Wozu Rechtsphilosophie heute?, Frankfurt am M. 1971, Athenum ; w: Beitrge zur

Juristischen Hermeneutik (1 9 8 4 ), s. 1 nn.

Rechtsphilosophie im Wandel. Stationen eines Weges, Frankfurt am M. 1972, Athenum ;

wyd. 2, zmienione, Kln 1984, Heymanns.

Alternativ-Entw urf eines Strafvollzugsgesetzes, w sptaut.: G. Arzt i in., Tbingen 1973,

M ohr.

Fachstudienfhrer: Rechtsw issenschaft, wsptaut.: E. Behrendt, G rafenau-D fflingen

19 73 (1 9 7 7 2), Lexika (Fachstudienfhrer: 2. Rechtswissenschaft).

Ksiki

101

Entw urf eines Gesetzes gegen Ladendiebstahl, w spaut.: G. Arzt i in., T bingen 1974,
Mohr.

Entw urf eines G esetzes zur Regelung der Betriebsjustiz, w spaut.: G. Arzt i in., Tbingen
1975, M ohr.

Tendenzen im Rechtsdenken der Gegenwart, T bingen 1976, M ohr (Recht und Staat in
Geschichte und Gegenwart, z. 4 6 4 /4 6 5 ); w: Beitrge zur Juristischen Hermeneutik
(1 9 8 4 ), s. 127 nn.

Beziehungen zw ischen R e ch t un d Novel/istik, ,,Neue Juristische W oche nsch rift 1982,

s. 606 nn.; S tuttg art 1987, Boorberg.

Die Parallelwertung in der Leiensphre. Ein sprach ph ilo sop hisch er Beitrag zur allgem ei
nen Verbrechenslehre, M nchen 1982, Verlag der Bayerischen Akademie der W is
senschaften (Bayerische Akadem ie der W issenschaften. Philosophisch-historische
Klasse, S itzungsberichte Jg. 1982, z. 4).

Strafrecht zw ischen Gestern un d Morgen. Ausgew hlte Aufstze u n d Vortrge, Kln

1983, Heymanns.

Beitrge zur Ju ristisch e n Herm eneutik sow ie weitere rechtsphilosophische A b h a n d

lungen, Kln 1984, Heymanns.
Theorie der Gerechtigkeit. Problem geschichtliche Betrachtungen, Frankfurt am M. 1984,
M etzner (W rzburger Vortrge zur R echtsphilsophie, Rechtstheorie und Rechts
soziologie, z. 1).

Alternativ-Entwurf. N ovelle zur Strafprozeordnung. Reform der Hauptverhandlung,

w spaut., opra, zesp niem ieckich i szwajcarskich w y k a d o w c w prawa karnego
(Arbeitskreis AE), Tbingen 1985, M ohr.

Alternativentwurf eines G esetzes ber Sterbehilfe (A E -S terbehilfe), w spaut., oprac.

zesp profesorw prawa karnego i m edycyny oraz ich w sp p ra co w n ik w , w yd.
J. Baumann, H. J. B ochnik i A.-E. Brauneck, Stuttgart 1986, Thieme.

Gerechtigkeit der vergessene Weg zum Frieden. Gedanken eines R echtsp hiloso phen
zu einem politischen Thema, M nchen 1986, Piper (SP 47 8). Cz o p u b liko w n a pt.
Die K om unikationsgem einschaft der V ernnftigen (1986).

Gesetz und Evangelium , w spaut.: W. Pannenberg, M nchen 1986, Verlag der Bayeri
schen Akadem ie der W issenschaften (Bayerische Akadem ie der W issenschaften.
P hilosophisch-historische Klasse, S itzungsberichte Jg. 1986, z. 2.), s. 25 nn.

Gustav Radbruch: Rechtsdenker, Philosoph, Sozialdemokrat, M nschen 1987, Piper

(SP 5247).

Prozedurale Theorien der Gerechtigkeit, M nchen 1989, Verlag der Bayerischen A ka

demie der W issenschaften (Bayerische Akademie der W issenschaften. P hiloso
phisch-historische Klasse, Sitzungsberichte Jg. 1989. z. 7).

102

Prace Arthura Kaufmanna

Das G ew issen und das Problem der Rechtsgeltung, Heidelberg 1990, M ller Jur. (S c h rif
tenreihe der Juristischen Studiengesellschaft Karlsruhe, t. 190).

Rechtsphilosophie in der N ach-N euzeit. A bschiedsvorlesung, Heidelberg 1990, Decker

& M ller (Heidelberger Forum, t. 64).

Vom Ungehorsam gegen die Obrigkeit. Aspekte des W iderstandsrechts von der antiken
Tyrannis bis zum Unrechtsstaat unserer Zeit, vom leidenden Gehorsam bis zum zivilen
Ungehorsam im m odernen Rechtsstaat, Heidelberg 1990, Decker & M ller (H e id e l
berger Forum, t. 64).

II. A r t y k u y

Zur Lehre von den negativen Tatbestandsmerkmalen, Ju riste n ze itu n g 1954, s. 653 nn.;
w: S chuld und Strafe (1 9 6 6 ), s. 102 nn.; wyd. 2, przejrzane, 1983, s. 79 nn.

Um das Gesetz gegen jugendgefhrdende Schriften. Z u einer bedeutsamen Entscheidung

des Bundesgerichtshofs, S tim m en der Z eit" 1 9 5 5 /5 6 , s. 421 nn.
Zur w iedergutm achungsrechtlichen Stellung der Zeitbeamten, Z e itsch rift f r Beam ten
recht" 1955, s. 331 nn.

Tatbestand, Rechtfertigungsgrnde und Irrtum, J u ris te n z e itu n g " 1956, s. 353 nn.,
393 nn.; w: Schuld und Strafe (1 966), s. 1 22 nn.; w yd. 2, przejrzane, 1 983, s. 99 nn.

Um die Todesstrafe, R u pe rto Carola" M itteilungen der Vereinigung der Freunde der
S tudentenschaft der Universitt Heidelberg e. V., 1957, t. 21, s. 44 nn.; w : Schuld und
Strafe (1 9 6 6 ), s. 13 nn.; w yd . 2, przejrzane, 1983, s. 1 nn.

rztliche Sch w eigepflich t und bonum commune, D ie neue O rdnu ng " 1958, z. 2,
s. 189 nn.; A rzt und C h rist" 1959, s. 51 nn.

Binding, Karl, w: Staatslexikon, w yd. Grres-Gesellschaft, wyd. 6, t. 2, Freiburg 1958,

Herder, szp. 33 nn.

Der M ensch im Recht, R u p e rto Carola" M itteilungen der Vereinigung der Freunde der
S tudentenschaft der Universitt Heidelberg e. V., 1958, t. 23, s. 72 nn.; w:
Rechtsphilosophie im W andel (1 972), s. 24 nn.; w yd. 2, zmienione, 1 984, s. 23 nn.

R echt als M a der Macht, S tim m en der Z e it" 1 9 5 8 /5 9 , s. 22 nn.; w: R echtsphilosophie

im W andel (19 72 ), s. 35 nn.; wyd. 2, zmienione, 1984, s. 33 nn.

Zur Rechtsm ittelbeschrnkung in Jugendstrafsachen, Ju riste n ze itu n g " 1958, s. 9 nn.

Feuerbach, Paul Jo h a n n A nselm , w: Staatslexikon, w yd. Grres-Gesellschaft, w yd. 6,
t. 3, Freiburg 1959, Herder, szp. 254 nn.; wyd. 7, cakow icie na now o opracowane,
t. 2, 1 986, szp. 565 nn.

Gedanken zur berw indung des Rechtsphilosophischen Relativismus, A rc h iv fr

Rechts- und S ozialphilosophie" 1960, s. 553 nn.; w: Rechtsphilosophie im W andel
(1 9 7 2 ), s. 53 nn.; wyd. 2, zmienione, 1984, s. 51 nn.

103

A rty k u y

Liszt, Franz von, w: Staatslexikon, w yd. G rres-G esellschaft, w yd. 6, t. 5, Freiburg 1960,
Herder, szp. 404 nn.; w yd. 7, cakow icie na no w o opracowane, t. 3, 1987, szp.
927 nn.

Zu r Frage der B eleidigung von Kollektivpersnlichkeiten, Z e itsch rift fr die gesamte

S trafrechtsw issenschaft" 1960, s. 418 nn.; w:
s. 237 nn.; w yd. 2, przejrzane, 1983, s. 205 nn.

Schuld

und

Strafe

(1 9 6 6 ),

Die Bedeutung hypotetischer Erfolgsursachen im Strafrecht, w: Festschrift fr Eber

hard Schm idt zum 70. Geburtstag, G ttingen 1 9 6 1 (1 9 7 1 ), Vandenhoeck & R up
recht, s. 200 nn.; w : Schuld und Strafe (1 9 6 6 ), s. 67 nn.; wyd. 2, przejrzane, 1983,
s. 49 nn.

Radbruch, Gustav, w: Staatslexikon, w yd . Grres-Gesellschaft, w yd. 6, t. 6, Freiburg

1961, Herder, szp. 579 nn.; wyd. 7, cakow icie na now o opracowane, t. 4, 1988,
szp. 624 nn.

Die ontologische Struktur des Rechts, po raz pierwszy opublik. pt. La struttura ontolo gica
del diritto, R ivista Internationale di Filosofa del D iritto " 1962, s. 549 nn.; w: Die
ontologische B egrndung des Rechts, w yd. A. Kaufmann (1 9 6 5 ), s. 470 nn.; w:
Rechtsphilosophie im W andel (1 97 2), s. 1 04 nn.; w yd. 2, zmienione, 1 984, s. 101 nn.

Todesstrafe, w: Staatslexikon, w yd. G rres-G esellschaft, w yd. 6, t. 7, Freiburg 1962,

Herder, szp. 1002 nn.; w yd. 7, ca kow icie na now o opracowane, t. 5, 1989, szp.
482 nn.

Unrecht und S c h u ld beim

D elikt der Volltrunkenheit, J u ris te n z e itu n g " 1963,

s. 425 nn.; w: Schuld und Strafe (1 9 6 6 ), s. 264 nn.; w yd. 2, przejrzane, 1983,
s. 229 nn.

Zum Irrtum beim unechten Unterlassungsdelikt, J u riste n ze itu n g " 1963, s. 504 nn.; w:
Schuld und Strafe (1 9 6 6 ), s. 146 nn.; w yd. 2, przejrzane, 1983, s. 121 nn.

Zu r rechtsphilosophischen Situation der Gegenwart, Ju riste n ze itu n g " 1963, s. 1 37 nn.;

w: Rechtsphilosophie im Wandel (1972), s. 172 nn.; wyd. 2, zmienione, 1984, s. 167 nn.

Fr u n d wider Strafrechtsreform, S aarbrcker Z e itu n g " 19 64 nr 50, z dnia 2 9 .II.,

nr 52, z dnia 3 .III., nr 58, z dnia 10. I I I n r 59, z dnia 11.111.

Gedanken zur Strafrechtsreform, C iv ita s " Jahrbuch fr christliche G esellschaftsord

nung, 1964, s. 22 nn.; w: Schuld und Strafe (19 66 ), s. 292 nn.

Gesetzesstaat Richterstaat Rechtsstaat, po raz pierwszy opublik. pt. S ta to della

legge" e sta to di d iritto ", w: Dom m atica, Teoria Generale e Filosofa del D iritto; Stato
di D iritto e Statao di Giustizia. A tti del VI Congresso Nazionale di Filosofa del D iritto,
I Com m unicazion, M ilano 1964, s. 214 nn.; w: R echtsphilosophie im W andel
(1 9 7 2 ), s. 207 nn.

D ie Irrtumsregelung im Strafgesetz-Entw urf 1962, Z e itsch rift fr die gesamte S traf

rechtsw issenschaft" 1964, s. 543 nn.; w: Schuld und Strafe (1 9 6 6 ), s. 154 nn.;
wyd. 2, przejrzane, 1983, s. 129 nn.

104

Prace Arthura Kaufmanna

Der praktische Fa ll Strafrecht: D er berfallene Spaziergnger, wspaut.: W. Hassemer,

Ju ristisch e S chu lu ng" 1964, s. 151 nn.

Die Strafrechtsreform, D e utsche Polizei" Beilage, Landesbezirk Saarland, 1964, z. 7,

s. 51 nn.

D ie arztrechtlichen Bestim m ungen im Strafgesetz-Entw urf 1962, M e d izin isch e K linik"

Die W ochenschrift fr K linik und Praxis, 1965, s. 431 nn., 474 nn.

Freirechtsbew egung lebendig oder tot? Ein Beitrag zur Rechtstheorie und M ethoden
lehre, w: E. Fuchs, Gerechtigkeitswissenschaft. A usgew hlte Schriften zur Frei rechtslehre, wyd. A. S. Foulkes i A. Kaufmann, Karlsruhe 1965, M ller Jur., s. 1 nn.;
Ju ristisch e S chu lu ng" 1965, s. 1 nn.; w: Rechtsphilosophie im W andel (1 9 7 2 ),
s. 251 nn.; wyd. 2, zm ienione, 1984, s. 231 nn.

Problem e des Arztstrafrechts unter besonderer B ercksichtigung der rztlichen A u f

klrungspflicht und der rztlichen Schw eigepflicht, Saarlndisches rzteb latt"
1965, s. 550 nn.

D ie ontologische Struktur der /Handlung. Skizze einer personalen Flandlungslehre, w:

Beitrge zur gesamten Strafrechtswissenschaft. Festschrift fr Helm uth M ayer zum
70. G eburtstag am 1.5.1965, w yd. F. Geerds i W. Naucke, Berlin 1966, Duncker
& H um blot, s. 79 nn.; w: S chuld und Strafe (1 9 6 6 ), s. 25 nn.; wyd. 2, przejrzane,
1983, s. 11 nn.

ber G rund u n d Zw eck der Strafe, w: Schuld und Strafe (1 9 6 6 ); wyd. 2, przejrzane, 1983,
s. 8 nn.; B o tsch a ft und D ienst" 1984, nr 5, s. 8 nn.

Dogm atische und krim inalpolitische Aspekte des Schuldgedankens im Strafrecht, J u r i

stenzeitung" 1967, s. 553 nn.; w: Programm fr ein neues Strafgesetzbuch, wyd.
J. Baumann, Frankfurt am M. 1968, Fischer Bcherei (9 5 2 ), s. 56 nn.; w: Strafrecht
zwischen Gestern und M orgen (1983), s. 9 nn. Cz op ub liko w n a pt. Einige
Bemerkungen zum Thema W ille n sfre ih e it" (1 9 7 2 ).

Die finale Flandlungslehre u n d die Fahrlssigkeit, Ju ristisch e S c h u lu n g " 1967,

s. 145 nn.; w: Strafrecht zw ischen Gestern und M orgen (1983), s. 99 nn.

Der Alter nativ-Entw urf eines Strafgesetzbuches und das Erbe Radbruchs, w: G edchtnis
'

schrift f r Gustav Radbruch, w yd. A. Kaufmann (1 9 6 8 ), s. 324 nn.; w : M i lin g t die

Strafrechtsreform?, wyd. J. Baumann, Neuwied 1969, s. 93 nn.; w: Strafrecht z w i
schen Gestern und M orgen (1 9 8 3 ), s. 31 nn.

Betrifft: Strafrechtsreform, S p e c u lu m " Saarbrcker Studentenzeitung, 1968, nr 3.

Martin Luther King. Gedanken zum Widerstandsrecht, J u n g e Kirche" Eine Z eitschrift
europischer Christen, 1968, s. 51 2 nn.; Saarbrcker Z eitun g" 1968, nr 104, z dnia
5 ./6 .V., s. 11; z nieznacznymi zmianami w: Rechtsphilosophie im W andel (1 9 7 2 ),
s. 326 nn.; w yd. 2, zm ienione, 1984, s. 251 nn.; w: Vom Ungehorsam gegen die
O brigkeit (19 91 ), s. 1 nn.

Probleme des rztlichen Strafrechts, F orum des praktischen Arztes" 1968, z. 5, s. 11 nn.,
z. 6, s. 9 nn.; w: Die F unkpostille Saarlndischer R undfunk, 1 9 6 8 /6 9 s. 142 nn.

A rty k u y

105

Die ultima irratio, S p e cu liip Y ' Saarbrcker Studentenzeitung, 1968, nr 4, s. 10 n.; w:

Rechtsphilosophie im W andel (1 9 7 2 ), s. 334 nn.; w: Vom Ungehorsam gegen die
O brigkeit (1 9 9 1 ), s. 9 nn.

Die G eschichtlichkeit des R e ch ts im Lich t der Hermeneutik, w: Festschrift fr Karl Engisch

zum 70. Geburtstag, w yd. P. Bockeim ann, A. Kaufmann i U. Klug (1 9 6 9 ), s. 274 nn.;
z nieznacznymi zm ianami w tekcie i z pom iniciem niektrych w skazw ek b ib lio
graficznych, w: Rechtstheorie. Anstze zu einem kritischen Rechtsverstndnis, w yd.
A. Kaufmann (1 9 7 1 ), s. 81 nn. W now ym opracow aniu: Die Sprache als herm eneutischer Horizont der G eschichtlichkeit des Rechts (1972).

Schuldstrafrecht und Resozialisierung, R a d iu s " 1970, nr 2, s. 37 nn.; w: Strafrecht

zwischen Gestern und M orgen (1 9 8 3 ), s. 43 nn.

D er S ch u tz von Ehe u n d Fam ilie im kom m enden Strafrecht, w: Tagung der Ersten
A rbeitsgruppe der R abanus-M aurus-Akadem ie, 1970, s. 2 nn.

Bem erkungen zur Reform des 2 1 8 S tG B aus rechtsphilosophischer Sicht, w: Das

Abtreibungsverbot des 218 StGB. Eine Vorschrift,*die mehr schadet als ntzt, wyd.
J. Baumann, Darmstadt 1971; w yd. 2, poszerzone, 1972, Luchterhand (Dem okratie
und Rechtsstaat. Kritische A bhandlungen zur Rechtsstaatlichkeit in der Bundes
republik, wyd. F. Benseler, t. 20), s. 46 nn.; w: Strafrecht zwischen Gestern und
M orgen (1 9 8 3 ), s. 187 nn.

Strafrecht und Strafvollzug, w: Die Strafvollzugsreform . Eine kritische Bestandsauf

nahme, w yd. A. Kaufmann (1 9 7 1 ), s. 35 nn.; w: Strafrecht zwischen Gestern und
M orgen (1 9 8 3 ), s. 53 nn.

Die verworfene Vergeltung, S ddeutsche Z e itu n g " 1971, nr 68, z dnia 2 0 ./2 1 .III.,
s. 113 nn.

Vorschlge zur Neugestaltung des 2 1 8 S tG B , A rz t und C hrist" 1971, s. 1 51 nn.; w:

Strafrecht zwischen Gestern und M orgen (1 9 8 3 ), s. 195 nn.

D ie Aufgabe der Ph ilo soph ie im kybernetischen Zeitalter, w: R echtsphilosophie im W a n

del (1 9 7 2 ), s. 369 nn.; w yd. 2, zm ienione, 1984, s. 259 nn.

Einige Bem erkungen zum Thema W illensfreiheit", w: Rechtsphilosophie im W andel

(1 9 7 2 ), s. 321 nn. W ycig z: Dogm atische und krim inalpolitische Aspekte des
Schuldgedankes im Strafrecht. Ein Beitrag zur Strafrechtsreform (19 67 ).

Ethische Normen im W andel aus der S ic h t des Juristen, F orum Haus O rtlo h n "
Freundesbrief 1972, nr 1 (68 ): Normen im W andel, s. 19 nn.

Das R e ch t im Sp an nun gsfeld von Identitt u n d Differenz. M editationen ber ein unauslotbares Thema, w: Recht als instrum ent van behoud en verandering. Opstellen

106

Prace Arthura Kaufmanna

aangeboden aan Prof. mr. J .J .M . van der Ven, w yd. A. G. de Groot, Deventer 1972,
Kluwer, s. 65 nn.; w: Beitrge zur Juristischen Herm eneutik (19 84 ), s. 161 nn.

Rechtsfreier Raum und eigenverantwortliche Entscheidung. Dargestellt am Problem des

Schw angerschaftsabbruchs, w: Festschrift fr Reinhart Maurach zum 70. G eburts
tag, w yd . F.-C. Schroeder i H. Zipf, Karlsruhe 1972, M ller Jur., s. 327 nn.; w:
Strafrecht zwischen Gestern und M orgen (1 9 8 3 ), s. 147 nn.

Rechtspositivism us und Naturrecht in erkenntnistheoretischer Sicht, w: R echtsphiloso

phie im W andel (19 72 ), s. 71 nn.; wyd. 2, zmienione, 1984, s. 69 nn. Nieznacznie
zm ieniony w ycig z: Das S chuldprinzip (19 61 ), s. 44 nn.

Die Sprache als herm eneutischer H orizont der G eschichtlichkeit des Rechts, w : Rechts
philosophie im W andel (1 9 7 2 ), s. 338 nn. Nowe opracowanie: Die G eschichtlichkeit
des Rechts im Licht der Herm eneutik (1969).

D urch Naturrecht und Rechtspositivism us zur juristischen Hermeneutik, po raz pierwszy

opublik. pt. Dal G iusnaturalism o e dal Positivism o G iuridico all'Erm eneutica, R ivista
Internationale di Filosofia del D iritto " 1973, s. 712 nn.; J u ris te n z e itu n g " 1975,
s. 333 nn.; w: Beitrge zur Juristischen Herm eneutik (19 84 ), s. 79 nn.

Elektronische Datenverarbeitung im R echt Chancen und Gefahren, w: M nchener

Ringvorlesung. EDV im Recht. M glichkeiten und Probleme, wyd. A. Kaufmann
(1 9 7 3 ), s. 1 nn.; w: Beitrge zur Juristischen Herm eneutik (1984), s. 153 nn.

Die ipsa res iusta", w: Festschrift fr Karl Larenz zum 70. Geburtstag, w yd. G. Pau
lus, U. Diderichsen i C.-W . Canaris, M nchen 1973, Beck'sche V erlagsbuchhand
lung, s. 27 nn.; w: Beitrge zur Juristischen Herm eneutik (1984), s. 53 nn.

Klausur Nr. 7 Thema: Strafrecht un d Strafvollzug, w: W ahlfach-Exam inatori um. WEX 3.

Strafvollzug, wyd. R. M aurach i E. Behrendt, Karlsruhe 1973, M ller Jur., s. 110 nn.

M ensch u n d R echt in einer paradoxen Welt, R a d iu s" 1973, nr 2, s. 36 nn.

ber den Zirkelschlu in der Rechtsfindung, w: Festschrift fr W ilhelm Gallas zum 70.
Geburtstag, wyd. K. Lackner i in., Berlin 1973, Gruyter, s. 7 nn.; w: Beitrge zur
Juristischen Hermeneutik (1 9 8 4 ), s. 65 nn.

Verfhrung Minderjhriger was heit das heute noch?, E lte rn " 1973, nr 15,
s. 45 nn.

Rechtsphilosophie der H offnung, w: Dimensionen des Rechts. G edchtnisschrift fr

Ren Marcie, wyd. M. Fischer i R. Jacob, t. 1, Berlin 1974, Duncker & H um blot,
s. 101 nn.

A rty k u y

107

Richterpersnlichkeit u n d richterliche Unabhngigkeit, w: Einheit und V ielfalt des Strafrechts. Festschrift f r Karl Peters zum 70. Geburtstag, w yd. J. Baumann i K. Tiedemann, Tbingen 1974, M ohr, s. 295 nn.

Subsidiarittsprinzip u n d Strafrecht, w: G rundfragen der gesamten S trafrechtsw issen

schaft. Festschrift f r Heinrich Flenkel zum 70. Geburtstag, w yd. C. Roxin, Berlin
1974, Gruyter, s. 89 nn.; w: Strafrecht zwischen Gestern und M orgen (1 9 8 3 ),
s. 81 nn.

Werner Bergengruen vor dem Forum der Strafrechtslehre H ans Welzels, w: Festschrift
fr Hans Welzel zum 70. Geburtstag, w yd. G. Stratenwerth i in., Berlin 1974, Gruyter,
s. 1 97 nn.

Lebenslnglich, R a d iu s 1975, nr 1, s. 44 nn.; w: Strafrecht zwischen Gestern und

M orgen (1 9 8 3 ), s. 1 nn.

Eine Chance fr den Schuldigen. Pldoyer wider die lebenslange Freiheitsstrafe,

S ddeutsche Z e itu n g " 1976, nr 11 2, z dnia 1 5./1 6.V., s. 101 n.

Friedrich Carl von Saw igny, w: Die Groen der W eltgeschichte, w yd. K. Fassmann,
t. 7, Zrich 1976, Kindler, s. 402 nn.

Prfungsgesprch ber das W iderstandsrecht, w: W ahlfach-Exam inatorium . R echtsphi

losophie, w yd. R. M aurach i E. Behrendt, w sp w yd. A. Kaufmann i in., Karlsruhe
1976, M ller Jur., s. 141 nn.

Sch uld prinzip und Verhltnismigkeitsgrundsatz, w: Festschrift fr Richard Lange zum

70. Geburtstag, w yd . G. Warda i in., Berlin 1976, Gruyter, s. 27 nn.; w: S traf
recht zwischen Gestern und M orgen (1 9 8 3 ), s. 69 nn.

R echt und Gerechtigkeit in schem atischer Darstellung, w: Einfhrung in R echtsphiloso

phie und Rechtstheorie der Gegenwart, w yd . A. Kaufmann i W. Hassemer (1 9 7 7 ),
s. 273 nn.

Rechtsphilosophie, Rechtstheorie, Rechtsdogm atik, w: Einfhrung in Rechtsphilosophie

und Rechtstheorie der G egenwart, w yd. A. Kaufmann i W. Hassemer (1 9 7 7 ); w e r
sja poszerzona i zm ieniona, w yd. 5, 1 989, s. 1 nn.; w jz. poi.: Filozofia prawa, teoria
prawa, dogm atyka prawa, prze. J. Stelm ach, w: Wspczesna teoria i filo zofia prawa
na zachodzie Europy. W ybr tekstw , w yd . T. G izbert-S tudnicki i in Krakw 1985,
s. 7 nn.

Strafrechtspraxis un d sittliche Normen, Ju ristisch e S ch u lu n g " 1978, s. 361 nn.; w:

Strafrecht zw ischen Gestern und M orgen (1 9 8 3 ), s. 167 nn.

Einige Bem erkungen zur Frage der W issenschaftlichkeit der Rechtsw issenschaft, w:
Festschrift fr Paul Bockeim ann zum 70. Geburtstag, wyd. A. Kaufmann i in. (1 9 7 9 ),
s. 67 nn.; w: Beitrge zur Juristischen Herm eneutik (1 9 8 4 ), s. 11 9 nn.

108

Prace A rthura Kaufmanna

Der praktische F a ll Strafrecht: D er vorgetuschte Selbstm ord, wspfaut.: U. Neumann,

Ju ristisch e S chu lu ng" 1981, s. 670 nn.

Das W iderstandsrecht der kleinen Mnze, S ddeutsche Z eitun g" 1981, nr 300, z dnia
31.1 2.1 981 /1.1.1 982, s. 45 n.; w: O bjektivierung des Rechtsdenkens. G edchtnis
schrift f r llm ar Tammelo, w yd . W. Krawietz, T. M aye r-M aly i 0. W einberger, Berlin
1984, Duncker & H um blot, s. 85 nn.; w: Beitrge zur Juristischen Hermeneutik
(1 9 8 4 ), s. 197 nn.

Gedanken zu einer ontologischen Grundlegung der juristischen Hermeneutik, w: Euro

pisches Rechtsdenken in Geschichte und G egenwart. Festschrift f r Helm ut Coing
zum 70. Geburtstag, w yd. N. Horn, M nchen 1982, Beck, t. I, s. 537 nn.; w: M e
moria del X Congresso M un dial O rdinario de Filosofia del Derecho y Filosofia Social
Coordinada por Jos Luis Curiel B Vol. VI, M exico 1982, Universidad Nacional
A utonpm a de M exico, s. 5 nn.; w: Das Naturrechtsdenken heute und morgen.
G edchtnisschrift fr Ren M arcic, wyd. D. M aye r-M aly i P. M. Simons, Berlin 1 983,
D uncker 8t Hum blot, s. 597 nn.; w: Beitrge zur Juristischen Herm eneutik (19 84 ),
s. 89 nn.

Gutachten zur Frheuthanasie'', G ynko lo gie und G eburtshilfe" 1982, nr 2, s. 21 nn.

R e ch t u n d Sittlichkeit aus rechtsphilosophischer Sicht, w: Recht und S ittlich keit, wyd.
J. G rndel, Freiburg (S chw eiz) 1982, Universittsverlag Freiburg Schweiz, Herder
(S tudien zur theologischen Ethik, t. 10), s. 48 nn.

Zu r ethischen und strafrechtlichen Beurteilung der sogenannten Frheuthanasie, J u r i

sten zeitun g" 1982, s. 481 nn.; w: Strafrecht zwischen Gestern und M orgen (19 83 ),
s. 117 nn.

Euthanasie Selbstttung Ttung auf Verlangen, w: Contemporary Problems in

Crim inal Justice. Essays in H onour of Professor Shigem itsu Dando, Tokyo 1983,
s. 97 nn.; M e d iz in re c h t" 1983, s. 121 nn.; w: Strafrecht zwischen Gestern und
M orgen (19 83 ), s. 137 nn.

Die Idee der Toleranz aus rechtsphilosophischer Sicht, w: Festschrift fr U lrich Klug zum
70. Geburtstag, wyd. G. Kohlm ann, t. 1, Kln 1983, Deubner, s. 97 nn.; w: T radition
and progress in modern legal cultures, Beiheft des A rch ivs fr Rechts- und Sozial
p h ilo sop hie", nr 23, S tuttgart 1985, Steiner, s. 1 8 nn.; w: Beitrge zur Juristischen
Herm eneutik (1984), s. 209 nn.

Paul Jo h a n n Anselm Feuerbach: D ie hohe Wrde des Richteramts'', w: Festschrift fr

Karl Larenzzum 80. G eburtstag am 23. April 1983, w yd. C.-W . Canaris i U. Diderichsen, M nchen 1983, Beck'sche Verlagsbuchhandlung, s. 319 nn.; Vom Ungehorsam
gegen die O brigkeit (1 9 9 1 ), s. 25 nn.

A rtyku y

109

R echt und Gnade in der Literatur, K e io Law Review 1983, nr 4, Special Issue. In
Com m em oration of the 125th Anniversary of Keio University Tokyo, s. 1 nn.; N e ue
Juristische W o ch e n sch rift" 1984, s. 1062 nn.; w: Beitrge zur Juristischen H er
meneutik (1 984), s. 227 nn. Wersja skrcona zob.: S chw ert und Palmenzweig. Recht
und Gnade als M otive der Literatur (1 9 8 5 ).

R echt und Sprache, w : Sprache und W issenschaft, wyd. U. D m ller i M. Svilar, Bern
1983, Haupt (Berner Universittsschriften, z. 30), s. 9 nn.; w: Beitrge zur J u ris ti
schen Herm eneutik (1 9 8 4 ), s. 101 nn.

R echtsphilosophie und Nationalsozialism us, w: Recht, Rechtsphilosophie und N a tio n a l

sozialismus, Beiheft des A rch ivs fr Rechts- und S ozialphilosophie", nr 18, w yd.
H. Rottleuthner, S tuttg art 1983, Steiner, s. 1 nn.; P o litik und K ultu r" 1983, z. 2,
s. 13 nn.; In fo rm a tio n P hilosophie" 1984, nr 3, s. 3 nn.; w: Beitrge zur Juristischen
Herm eneutik (1 9 8 4 ), s. 173 nn.

Gesetz und Evangelium , w: G edchtnisschrift f r Peter Noll, w yd. R. Hauser, J. Rehberg

i G. Stratenwerth, Zrich 1984, Schulthess Polygraphischer, s. 61 nn.

Paul Jo h a n n Anselm v. F e u rb a ch Ju ris t des Kritizismus. Eine Skizze, w. Land und Reich
Stamm und Nation. Probleme und Perspektiven bayerischer Geschichte. Festgabe
fr Max Spindler zum 90. Geburtstag, w yd. A. Kraus, t. 3: Vom Vormrz bis zum
G egenwart, M nchen 1984, Beck'sche V erlagsbuchhandlung, s. 181 nn.

D as Prinzip Toleranz. Ein Kapitel praktischer R echtsphilosophie, S ddeutsche Z e itu n g "

1984, nr 214* z dnia 15 ./1 6 .IX ., s. 139.

ber den W esensgehalt" der G rund- u n d M enschenrechte, A rc h iv fr Rechts- und

S ozialphilosophie" 1984, s. 384 nn.

Der entfesselte Prometheus. Fragen der Hum angenetik un d der Fortpflanzungstech

nologien aus rechtlicher Sicht, w: G enforschung Fluch oder Segen? Interdiszi
plinre Stellungnahm en, w yd. R. Flhl, M nchen 1985, Schweizer (G entechnologie
Chancen und Risiken, t. 3), s. 259 nn.; Sonderausgabe, 1986; z nieznacznymi
zmianami pt. H um angenetik und F ortpflanzungstechnologien aus rechtlicher, in s
besondere strafrechtlicher Sicht, w : Festschrift fr Dietrich Oehler zum 70. G eburts
tag, w yd. R. D. Herzberg, Kln 1985, Heymanns, s. 649 nn.

Gustav Radbruch u n d die koreanische Rechtsphilosophie. Eine Skizze anhand dreier

Dissertationen, w: G edchtnisschrift fr Zong U kT jo ng , w yd. H.-H. Jescheck, T okio
1985, Seibundo, s. 112 nn.

Kritisches zur Risikoerhhungstheorie, w : Festschrift fr Hans-H einrich Jescheck, t. 1,

w yd. T. Vogler, Berlin 1985, Duncker & H um blot, s. 273 nn.

110

Prace Arthura Kaufmanna

Das Problem der Abhngigkeit des Strafrichters vom m edizinischen Sachverstndigen,

J u ris te n z e itu n g " 1985, s. 1065 nn.; w: Technologischer Fortschritt als Rechtsproblem. S tudium Generale Universitt Heidelberg. W intersemester 1 9 8 4 /8 5 , H eidel
berg 1 986, s. 11 0 nn.

Problem geschichte der R echtsphilosophie, w: E infhrung in Rechtsphilosophie und

Rechtstheorie der Gegenwart, wyd. A. Kaufmann i W. Hassemer (1 9 7 7 ), wyd.
4 (1 9 8 5 ), s. 23 nn.; wersja zmieniona: wyd. 5, 1989, s. 25 nn.

Der prom etheische Traum des M enschen. Fortpflanzung zw ischen Technik u n d Strafrecht, F rankfurter Allgem eine Z eitun g" 1985, nr 288, z dnia 12.XII., s. 10 n.
S c h u ld u n d Prvention, w: Festschrift fr R udolf Wassermann zum 60. G eburts
tag, w yd. Ch. Broda, E. Deutsch i H. J. Vogel, Neuwied 1985, Luchterhand, s. 889 nn.

Schw ert un d Palmenzweig. R e ch t und Gnade als M otive der Literatur, N rnbe rge r
Z e itu n g " 1985, nr 159, z dnia 1 3.VII. Wersja skrcona pracy: Recht und Gnade in der
Literatur (1983).

Handlungstheorie im Strafrecht, w: Staatslexikon, w yd. Grres-Gesellschaft, w yd. 7, c a

kow icie na now o opracowane, t. 2, Freiburg 1986, Herder, szp. 1190 nn.

Hegelianism us, w: Ergnzbares Lexikon des Rechts, G ruppe 2: Rechtsphilosophie, wyd.

N. Achtenberg, Neuwied 1986, Luchtehand, 180, s. 1 nn.

H istorische Rechtsschule, w: Ergnzbares Lexikon des Rechts, Gruppe 2: R echtsphiloso

phie, w yd . N. Achtenberg, Neuwied 1986, Luchtehand, 200, s. 1 nn.

Kantianism us, w: Ergnzbares Lexikon des Rechts, Gruppe 2: Rechtsphilosophie, wyd.

N. A chtenberg, Neuwied 1986, Luchtehand, 260, 1 nn.

Die Kom unikationsgem einschaft der Vernnftigen, M n c h n e r Forum ", Ju n i 1986,

s. 53 nn. (M nchner Diskussionsforum fr E ntw icklungsfragen e. V., Berichte und
Protokolle, z. 82). W ycig z: Gerechtigkeit der vergessene Weg zum Frieden
(1986).

Lebenslnglich?, w: Umfrage: Lebenslnglich?, Z u k u n ft" 1986, nr 2, s. 1 9 n. Umfrage,

s. 1 9 nn.

R echt u n d Ethik, w: H andw rterbuch religiser Gegenwartsfragen, w yd. U. Ruh,

D. Seeber i R. Walter, Freiburg 1986, Herder , s. 381 nn.

R echtsphilosophische Aspekte w issenschaftlicher Tierversuche, w: Tierversuche und

m edizinische Ethik. Beitrge zu einem Heidelberger Symposion, w yd. W. Hardegg

A rty k u y

111

i G. Preiser, Hildesheim 1986 W eidm ann (Frankfurter Beitrge zur Geschichte,

Theorie und Ethik der M edizin, t. 3), s. 11 8 nn.

ber die gerechte Strafe. Ein rechtsphilosophischer Essay, w: G edchtnisschrift fr Hilde

Kaufmann, w yd. H. J. Hirsch, G. Kaiser i H. M arquart, Berlin 1986, Gruyter, s. 425 nn.

ber die W issenschaftlichkeit der Rechtsw issenschaft. Anstze zu einer K onverg en z

theorie der Wahrheit, A rc h iv fr Rechts- und S ozialphilosophie" 1986, s. 425 nn.;
z nieznacznymi zmianami pt. Die Rechtswissenschaft in der Spannung zwischen
N orm ativitt und W issenschaftlichkeit, w: Z ukun ft der W issenschaften. Studium
Generale. Sommersemester 1986, Heidelberg 1986, R uprecht-K arls-U niversitt,
s. 24 nn.; w jz. pol.: 0 naukow oci nauk prawnych. Podstawy konw ergencyjnej
teorii prawdy, prze. G. Skpska (w skrconej w ersji), C o llo q u ia C om m unia"
19 8 8 /8 9 , nr 6 /1 , s. 83 nn.

Unzeitgeme Betrachtungen zum Schuld grund satz im Straf recht, J u ra " 1986,
s. 225 nn.

Vorberlegungen zu einer juristischen Lo g ik u n d Ontologie der Relationen. G rundlegung

einer personalen Rechtstheorie, R e ch tsth e o rie " Z eitschrift fr Logik, M e th o d e n lehre, Kybernetik und S oziologie des Rechts, 1986, s. 257 nn.; w jz. pol.: Rozwaania
wstpne nad logik prawnicz i o n to lo g i relacji. Zaoenia personalistycznej teorii
prawa, prze. G. Skpska (w skrconej w e rsji), C o llo q u ia C om m unia" 1 9 8 8 /8 9 ,
nr 6 /1 , s. 93 nn.

D as W iderstandsrecht in G eschichte und Grundgesetz, w: Der Rechtsstaat und seine

Feinde, Beitrge der Tagung R echtsstaat und seine Feinde" der Akademie fr P olitik
und Zeitgeschehen der H a ns-S e ide l-S tiftu ng , w yd. B. Rill i R. Scholz, Heidelberg
1986, Decker & M ller (Heidelberger Forum, t. 40), s. 57 nn.; w: Vom Ungehorsam
gegen die O brigkeit (1 9 9 1 ), s. 37 nn.

Zur Ethik der Genetik, W id e rsp ru ch " M n chn er Z eitschrift fr Philosophie, 1986,
nr 1, s. 24 n.

Einige Anm erkungen zu Irrtmern ber den Irrtum, w: Festschrift fr Karl Lackner zum 70.
Geburtstag am 1 8. Februar 1987, w yd. W. Kper, I. Puppe i J. Tenckhoff, Berlin 1 987,
Gruyter, s. 1 85 nn.

Feindbilder, w: Denkanste '88. Ein Lesebuch aus Philosophie, Natur- und H um an

wissenschaften, w yd . H. B oh ne t-vo n der Thsen, M nchen 1987, Piper (SP 727),
s. 87 nn.

112

Prace Arthura Kaufmanna

Gustav Radbruch Leben u n d Werk, w: G ustav-Radbruch-G esam tausgabe, t. 1:

Rechtsphilosophie I, w yd. A. Kaufmann (1 9 8 7 ), s. 17 nn.

Gustav R adbruch: Leben u n d Werk im Sp ie ge l der Gesamtausgabe, F rankfurte r R u nd

schau" 1987, nr 161, z dnia 16.VI., s. 11; R e ch t und P o litik" 1987, nr 3, s. 117 nn.

Hnde weg von sym bolischen Gesetzen!, rztlich e Praxis" 1987, s. 205.
Kann die Natur Norm m enschlichen Verhaltens sein? Zum Naturbegriff in R e ch t und
Philosophie, w: Was ist das: die Natur? ber einen schw ierigen Begriff, wyd.
W. Bhme, Karlsruhe 19 87 (Herrenalber Texte, t. 77 ), s. 33 nn.; Z e itw e n d e " 1989,
s. 3 nn.

Moral, w: Staatslexikon, wyd. Grres-Gesellschaft, w yd. 7, cakow icie na no w o opraco

wane, t. 3, Freiburg 1987, Herder, szp. 1219 nn.

Der praktische F a ll Strafrecht: D er versicherte Lastzug, Juristische S ch u lu n g " 1987,

s. 306 nn.

R echtsphilosophische Reflexionen ber Biotechnologie und Bioethik an der Sch w elle

zum dritten Jahrtausend, J u ris te n z e itu n g " 1987, s. 837 nn.; Beiheft des A rc h iv s fr
echts- und Sozialphilosophie", nr 39, wyd. T. D. Campbell i in., S tuttgart 1991,
Steiner, s. 13 nn.

Der Bundesgerichtshof und die Sitzblockade, N e ue Juristische W o ch e n sch rift" 1988,

s. 2581 nn.; w: Vom Ungehorsam gegen die O brigkeit (19 91 ), s. 51 nn.

Die G eschichtlichkeit des R e ch ts unter rechtstheoretisch-m ethodologischem Aspekt,

A rc h iv fr Rechts- und S ozialphilosophie" Suplem entum II, 1988, s. 114 nn.

Moderne Strafrechtsprobleme u n d die katholische Kirche, T he Review of Comparative

La w " 1988, vol. 1, Lublin 1988, Redakcja W y d a w n ic tw Katolickiego U niw ersytetu
Lubelskiego, s. 125 nn.

Naturrechtslehre nach 1945. D ie Naturrechtsrenaissance der ersten Nachkriegsjahre

un d was daraus gew orden ist, A nst e " Zeitschrift der Evangelischen Akadem ie
Hofgeismar, 1988, z. 1, s. 14 nn.

R echt und Rationalitt. Gedanken beim Wiederlesen der Schriften von W. Maihofer, w:
Rechtsstaat und M enschenwrde. Festschrift fr W erner M aihofer, w yd. A. Kauf
mann (1 9 8 8 ), s. 11 nn.

Rechtsphilosophie, w: Staatslexikon, wyd. Grres-Gesellschaft, wyd. 7, cakow icie na

no w o opracowane, t. 4, Freiburg 1988, Herder, szp. 705 nn.

113

A rty k u y

Strafrecht und Freiheit, F undam enta Psychiatrica. Psychiatrie in Theorie und Praxis"
1988, nr 3, s. 146 nn.

Gerechtigkeit, in: Brockhaus-Enzyklopdie, w yd. 19, t. 8, M annheim 1989, Brockhaus,

szp. 346 nn.

Gerechtigkeit Aspekte aus der S ic h t von Rechtsphilosophie un d Rechtspraxis, w:

G erechtigkeit aktuelle Dim ensionen einer G rundkategorie, w yd. T. Evers, H o fg eis
mar 1989, Evangelische Akademie (Hofgeism arer Protokolle, t. 25 5 ), s. 7 nn.

Lt sich die Hauptverhandlung in Strafsachen a/s rationaler D iskurs auffassen?, w:

Dogm atik und Praxis des Strafverfahrens, w yd. H. Jung i H. M ller-D ietz, Kln 1989,
Heymanns, 1 5 nn.

M oderne Rechtsproblem e und die katholische Kirche unter besonderer B e r ck sich

tigung des Strafrechts, w: Kirche im Kontext der modernen Gesellschaft. Zur S tru k
turfrage der rm isch katholischen Kirche, w yd. H. J. Pottmeyer, Freiburg im B.
1989, Schnell & Steiner, s. 35 nn.; w : Vom Ungehorsam gegen die O brigkeit (1 99 1),
s. 61 nn.

Die N atur in rechtsw issenschaftlichen u n d rechtsphilosophischen Argum entation, w:

Mensch

und

Natur.

Auf

der

Suche

nach

der

verlorenen

Einheit,

w yd.

G. Fuchs, Frankfurt am M. 1989, Knecht, s. 1 21 nn.; w: Was lehrt uns die Natur? Die
Natur in den Knsten und W issenschaften. Eine Ringvorlesung der Universitt
M nchen, w yd. V. Schubert, St. O ttilien 1989, Eos (W issenschaft und Philosophie
Interdisziplinre Studien, t. 6), s. 191 nn.

Das Problem der S c h u ld aus strafrechtlich-rechtsphilosophischer Sicht, w: Schuld

Strafe Vershnung, w yd. A. Kopeke-D uttler, M ainz 1989.

ber das Problem der rechtsw issenschaftlichen Erkenntnis, w: G edchtnisschrift fr

Arm in Kaufmann, w yd. G. Dornseifer i in., Kln 1989, Heymanns, s. 1 nn.

Vierzig Ja h re R echtsentw icklung dargestellt an einem Satz des Grundgesetzes, w: Ein

ganz normaler Staat? Perspektiven nach 40 Jahren Bundesrepublik, w yd. W. Bleek
i H. M aull, M nchen 1989, Piper (SP 10 28 ), s. 51 nn.

R ichtiges R echt eine Skizze, U n ive rsita s" 1990, s. 150 nn.
Die Bedeutung Gustav R a dbruchs fr die Rechtsphilosophie im A usgang des Keiserreichs, Beiheft des A rch ivs fr Rechts- und Sozialphilosophie", nr 43, w yd.
G. Sprenger, S tuttg art 1991, Steiner, s. 101 nn.

114

Prace A rthura Kaufmanna

c nfundvierzig Ja h re erlebte R echtsphilosophie, w: Rechts und Sozialphilosophie in

Deutschland heute, Beiheft des A rch ivs fr Rechts- und Sozialphilosophie", nr 44,
wyd. R. Alexy, R. Dreier i U. Neumann, S tuttgart 1991, Steiner, s. 144 nn.

Gustav Radbruch, w: Kindlers neues Literatur Lexikon, red. R. Radler, t. 13, wyd.
W. Jens, M nchen 1991, Kindler, s. 886 n.

Ju ristisch e berlegungen im Um kreis von Sterbehilfe un d Frheuthanasie, w: S o ll das

Baby leben?" ber Frheuthanasie und M enschenwrde, Beitrge einer Tagung der
Evangelischen Akademie Baden vom 5.-7. September 1990 in Bad Herrenalb, Karls
ruhe 1991, Evangelische Akadem ie Baden (Herrenalber Protokolle 75; Schriftenreihe
der Evangelischen Akadem ie Baden, t. 80), s. 10 nn.

Die Naturrechtsdiskussion in der R e ch ts- und Staatsphilosophie der Nachkriegszeit,

Beilage zur W ochenzeitung D a s Parlament" 1991, nr 33, z dnia 6.VIII., s. 3 nn.

ber die Tapferkeit des Herzens. Zum Gedchtnis der W eien R ose", A rc h iv fr
Rechts- und S ozialphilosophie" 1991, s. 1 nn.; w : Vom Ungehorsam gegen die
O brigkeit (19 91 ), s. 81 nn.

Widerstand im Dritten R e ic h " am B eispiel der M nchener Studentengruppe W eie

R ose", w: 15. W eltkongre fr Rechts- und Sozialphilosophie. Plenarreferate,
G ttingen, 18.-24. A ugust 1991, s. 265 nn.

III.

W y d a n e p is m a

Gustav Radbruch: Aphorism en zur Rechtsw eisheit, G ttingen 1963, V andenhoeck & Ru
precht (Kleine Vandenhoeck-R eihe 162,163).

Ernst F u ch s: Gerechtigkeitswissenschaft. Ausgew hlte Schriften zur Freirechtslehre,

w sp w yd.: A. S. Foulkes, Karlsruhe 1965, M ller Jur.

Gustav Radbruch: Vorschule der Rechtsphilosophie, w yd. 3, zm ienione i uzupenione

wykazem literatury, G ttingen 1965, Vandenhoeck & Ruprecht.

D ie ontologische Begrndung des Rechts, Darmstadt 1965, W issenschaftliche B u ch

gesellschaft (W ege der Forschung, t. 22).

D ie Peinliche Gerichtsordnung Keiser Karls V. von 1532 (Carolina). Erlutert von Gustav
Radbruch, wyd. 3, S tuttgart 19 67 (19 846), Reclam.

115

W ydane pisma

Gustav Radbruch: D er H andlungsbegriff in seiner Bedeutung fr das Strafrechtssystem.

Zu gleich ein Beitrag zur Lehre von der rechtswissenschaft/ichen Systematik. Im
Anhang: Zur System atik der Verbrechenslehre sow ie: Klassenbegriffe un d O rd
nungsbegriffe im Rechtsdenken, Darmstadt 1967, W issenschaftliche B uchgesell
schaft.

Gedchtnisschrift fr Gustav Radbruch, G ttingen 1968, Vandenhoeck & Ruprecht.

Festschrift fr Karl E n g isch zum 70. Geburtstag, w sptw yd.: P. Bockeim ann i U. Klug,
Frankfurt am M. 1969, Klostermann.

Die Funktion des R e ch ts in der modernen Gesellschaft, w sptw yd.: W. M aihofer i in.,
Ja h rb u ch fr Rechtssoziologie und R echtstheorie", t. 1, Bielefeld 1970.

Gustav Radbruch: Kulturlehre des Sozialism us. Ideologische Betrachtungen, w yd. 4,

Frankfurt am M. 1970, Athenum .

Rechtspolitik u n d Gesetzgebung. Eine Schriftenreihe, w sptw yd.: E. Gessler i in.,

t. 1, Bad H om burg 1970; t. 2 n n Frankfurt am M. 1971 nn., Gehlen.

M nchner Universittsschriften. Ju ristisch e Fakultt. A bhandlungen zur rechtsw issen

schaftlichen Grundlagenforschung. Eine Schriftenreihe, w sptw yd.: S. Gagner i
D. Nrr, t. 1-26, Berlin 19 7 1 -1 9 7 6 , t. 27 n n Ebelsbach 1977 nn., Gremer.

Rechtstheorie. Anstze zu einem kritischen Rechtsverstndnis. Eine Einfhrung, Karls

ruhe 1971, M lle r Jur.

D ie Strafvollzugsreform. Eine kritische Bestandsaufnahm e, Karlsruhe 1971, M ller Jur.

Rechtstheorie

a/s

Grundlagenw issenschaft

der

Rechtsw issenschaft,

w sptw yd.:

W. M aihofer i in., Ja h rb u ch fr Rechtssoziologie und Rechtstheorie'', t. 2, Dssel

dorf 1972.

Z u r Effektivitt des R echts, w sptw yd.: W. M aihofer i in., Ja h rb u ch fr Rechtssoziologie

und R echtstheorie", t. 3, Dsseldorf 1973.

Widerstandsrecht, w sp tw yd .: L. E. Backm ann, Darmstadt 1972, W issenschaftliche

Buchgesellschaft (W ege der Forschung, t. 173),

M nchener Ringvorlesung: E D V und R e ch t M glichkeiten und Problem e, Berlin 1973,

Schweizer.

Internationales Ja h rb u c h fr interdisziplinre Forschung, w sptw yd.: R. Schwarz i in.,

Berlin 1974 nn.

116

Prace A rthura Kaufmanna

W ahlfach-Examinatorium. Rechtsphilosophie, wyd. R. M aurach i E. Behrendt, w sp w yd. A. Kaufmann i in., Karlsruhe 1976, M ller Jur.

Zur So ziolo gie des Gerichtsverfahrens, w spw yd.: W. M aihofer i in., J a h rb u c h fr

Rechtssoziologie und R echtstheorie , t. 4, Opladen 1976.

Einfhrung in Rechtsphilosophie und Rechtstheorie der Gegenwart, w sp w yd.:

W. Hassemer, Heidelberg 19 7 7 ( 19813) ; wyd. 4, cakow icie na now o opracow ane
i poszerzone, 1985; wyd. 5, poszerzone i zmienione, 1989, M ller Jur.

Rechtsbedrfnis und Rechtshilfe. Em pirische Anstze im internationalen Vergleich,

w sp w yd.: W. M aihofer i in., Ja h rb u ch fr Rechtssoziologie und Rechtstheorie",
t. 5, O pladen 1978.

Festschrift fr Paul Bockeim ann zum 70. Geburtstag, w spw yd.: G. Bemmann,
D. Krau i K. Volk, M nchen 1979, Beck'sche Verlagsbuchhandlung.

Alternative Rechtsform en und Alternativen zum Recht, w spw yd.: W. M aihofer i in.,
Ja h rb u ch f r Rechtssoziologie und R echtstheorie", t. 6, Opladen 1980.

Argum entation und Recht, Beiheft des A rchivs fr Rechts- und Sozialphilosophie",
nr 14, w sp w yd.: W. Hassemer i U. Neumann, W iesbaden 1980, Steiner.

Organisation

und

Recht.

Organisatorische

Bedingungen

des

Gesetzesvollzugs,

w sp w yd.: W. M aihofer i in., Ja h rb u ch fr Rechtssoziologie und Rechtstheorie",

t. 7, O pladen 1980.

Rechtsform en der Verflechtung von Staat und Wirtschaft, w spw yd.: W. M aihofer i in.,
J a h rb u c h fr Rechtssoziologie und Rechtstheorie", t. 8, Opladen 1982.

G egentendenzen zur Verrechtlichung, w spw yd.: W. M aihofer i in., J a h rb u c h fr

Rechtssoziologie und Rechtstheorie", t. 9, Opladen 1983.

Karl En g isch : Beitrge zur Rechtstheorie, w spw yd.: P. Bockeimann i U. Klug, Frankfurt
am M. 1984, Klostermann.

D as sogenannte Rechtsgefhl, w sp w yd.: W. M aihofer i in., Ja h rb u ch fr R echtssozio

logie und Rechtstheorie", t. 10, Opladen 1985.

G ustav-Radbruch-Gesam tausgabe, Bd. 1: Rechtsphilosophie I, Heidelberg 1987, M ller

Jur.

Implementation von G erichtsentscheidungen, w sp w yd.: W. M aihofer i in., Ja h rb u ch

fr Rechtssoziologie und Rechtstheorie", t. 11, O pladen 1987.

117

Recenzje

G esetzgebungstheorie u n d Rechtspolitik, w sp fw yd .: W. M aihofer i in., J a h rb u c h fr

Rechtssoziologie und Rechtstheorie'', t. 13, Opladen 1988.

G ustav-Radbruch-G esam tausgabe, Bd. 16: B iographische Schriften, Heidelberg 1988,

M ller Jur.

Rechtsstaat und M enschenw rde. Festschrift fr Werner M aihofer zum 70. Geburtstag,
w sptw yd.: E.-J. Mestm cker i H. F. Zacher, Frankfurt am M. 1988, Klostermann.

M oderne M edizin u n d Straf recht. Ein Vadem ecum fr rzte und Ju riste n ber strafrecht
liche Grundfragen rztlicher Ttigkeitsbereiche, Heidelberg 1989, M ller Jur. ( M o ti
ve, Texte, M aterialien, t. 47).

IV. Recenzje

Gustav Radbruch: D er G eist des englischen R e ch ts (1 9 5 6 3), R u p e rto Carola" M it

teilungen der V ereinigung der Freunde der S tudentenschaft der Universitt H eidel
berg e. V. 1957, t. 21, s. 246 nn.

Gustav Radbruch: Pa ul Jo h a n n A nselm v. Feuerbach Ein Juristenleb en (1 9 5 7 2),

R u p e rto C arola" M itte ilu n g e n der Vereinigung der Freunde der Studentenschaft
der Universitt Heidelberg e. V. 1957, t. 21, s 245 n.

R en M arcic: Vom Gesetzesstaat zum Richterstaat. R e ch t als Ma der Macht. Gedanken

ber den dem okratischen R e ch ts- u n d Sozialstaat (1 9 5 7 ), A rc h iv fr Rechts- und
Sozialphilosophie" 1959, s. 134 nn.

Philosophie und Recht. Festschrift zum 70. Geburtstag von Carl A u g u st Em ge (1 9 6 0 ),

wyd. U. Klug, A rc h iv fr die zivilistische Praxis" 1961, s. 71 nn

H orst Franzheim : D ie Teilnahme an unvorstzlicher Haupttat (1 9 6 1 ), J u ris te n z e itu n g "

1962, s. 782 n.

S c h u ld und S hn e Dreizehn Vortrge ber den deutschen Strafproze, hrsg. v.

Burghard Freudenfeld (1 9 6 0 ), D ie neue O rd n u n g " 1962, s. 455 nn.
Erich Haag: Die Entw icklu ng der Neueren katholischen Naturrechtslehre (1 9 6 2 ), Z e it
schrift der S a vig n y-S tiftu n g fr R echtsgeschichte" 1963, t. 80, Kanonistische A b
teilung XLIX, s. 505 nn.

H ans Roem er: Die rztliche A ufklrungspflicht vom Standpunkt u n d aus der Erfahrung
des Arztes; Georg Sch w alm : G renzen der rztlichen A ufklrungspflicht aus der S ic h t
des Juriste n (1 9 6 1 ), Ju ristisch e R undschau" 1963, s. 158 n.

118

Prace A rthura Kaufmanna

Pier Lu ig i Zampetti: II problema del/a guistizia neI protestantesimo tedesco contem poraneo (1 9 6 2 ), A rc h iv f r Rechts- und S ozialphilosophie" 1963, s. 114 nn.
Giorgio D e l Vecchio: Grundlagen u n d Grundfragen des R echts R echtsp hiloso phische
A bhandlungen (1 9 6 3 ), A rc h iv fr Rechts- und S ozialphilosophie" 1964, s. 127 nn.
H einz M /Ier-Dietz: Grenzen des Schuldgedankens im Straf recht (1 9 6 7 ), Straf begriff und
Strafrechtspflege (1 9 6 8 ), Ju riste n ze itu n g " 1970, s. 388 n.
Zo ng Uk Tjong: D er Weg des rechtsphilosophischen Relativism sus bei Gustav Radbruch
(1 9 6 7 ), A rc h iv fr Rechts- und Sozialphilosophie" 1970, s. 596 nn.
Dieter M oench: Die m ethodologischen Bestrebungen der Freiheitsbew egung auf dem
Wege zur M ethodenlehre der Gegenwart (1 9 7 1 ), N e u e Juristische W o ch e n sch rift"
1972, s. 1265.

H a n s-Jo a ch im Rudolphi: Unrechtsbewutsein, Verbotsirrtum und Vermeindbarkeit des

Verbotsirrtums (1 9 6 9 ), J u ris te n z e itu n g " 1974, s. 269 n.
J rg e n Sa nd w eg: Rationales Naturrecht a/s revo/uzionre Praxis. U ntersuchungen zur
Erklrung der M enschen- un d Brgerrechte" von 1789 (1 9 7 2 ), A rc h iv fr Rechts
und S ozialphilosophie" 1974, s. 590 nn.

Gnther Kchenhoff: R echtsb esinn ung Eine Rechtsphilosophie (1 9 7 3 ), J u ris te n

zeitu ng " 1975, s. 646 n.

R einh old Zippelius: Rechtsphilosophie. Ein Studienbuch (1 9 8 2 ), N eue Juristische

W och e n sch rift" 1983, s. 1102 n.

Thodor B lank: Die strafrechtliche Bedeutung des Art. 20 IV G G (W iderstandsrecht)

(1 9 8 2 ), N e ue Juristische W oche nsch rift" 1984, s. 1673 n.
Troike-Strom baci, H .-E. Helffrich-M ariani: Wrterbuch des italienisch-deutschen Privatund Wirtschaftsrechts, t. 2: Italienisch-D eutsch (1 9 8 5 ), J u ris te n z e itu n g " 1985,
s. 1 044 n.

Grzegorz Le o p o ld Seid/er: R echtssystem und Gesellschaft (1 9 8 5 ), A rc h iv fr Rechts

und S ozialphilosophie" 1986, s. 545 nn.

Theorie der Normen. Festgabe fr Ota Weinberger zum 65. Geburtstag, hrsg. v. Werner
Krawietz, Helm ut Schelsky, Gnther Winkler (1 984), Z eitschrift fr R echtspolitik"
1986, s. 323 n.

Walter Grasnik: ber Schuld, Strafe und Sprache (1 9 8 7 ), N eue Juristische W ochen
schrift" 1988, s. 2785 n.

119

Miscellanea

Rechtsphilosophie oder Rechtstheorie?, hrsg. v. Gerd Roellecke (1 9 8 8 ), Z eitschrift fr

R echtspolitik" 1989, s. 230.

V. Miscellanea

Gustav Radbruch zum Gedchtnis, Badische Neueste Nachrichten 1949, z dnia 25.XI.,
s. 2.

Zum 100. Geburtstag von Kart Lilienthal, R u pe rto Carola" M itteilungen der Vereinigung
der

Freunde

der

Studentenschaft

der

Universitt

Heidelberg

e.

V.,

1953,

t. 11/12, s. 56 n.

Repetitor und studentische Arbeitsgem einschaften, Juriste nze itung " 1955, s. 77 n.
Anm erkung zu dem B esch lu des O L G Nrnberg Strafsenat vom 7.08.1956 Ws
267/56 betr. rztliches Berufsgeheim nis: Frage der Beschlagnahm efhigkeit von
Krankenpapieren nach Entbindung von der Schw eigepflicht, N e ue Juristische W o
chenschrift" 1958, s. 272 n.

Anm erkung zu dem Urteil des Bundesgerichtshofs vom 21.11.1958 7 S tR 458/58

betr. Fortsetzungszusam m enhang zw ischen einfacher und schw erer Bestechlichkeit,
Juriste nze itung " 1958, s. 375 nn.

Ein Leben im Geiste Zum 80. Geburtstag von Gustav Radbruch (21. Novem ber 1958),
Heidelberger T ageblatt" 1958, nr 266, z dnia 18.XI., s. 6.

Einleitung, w: G. Radbruch: Aphorismen zur Rechtsweisheit, wyd. A. Kaufmann (1963)

s. 5 nn.

Eine katholische Universitt?, F rankfurter Allgem eine Z eitung" 1964, nr 217, z dnia 18 .IX.
Konsequenzen

des

Schu/dstrafrechts,

Frankfurter

Allgemeine

Z eitun g"

1964,

nr 44, z dnia 21 .II., s. 9.

Einleitung, w: E. Fuchs: Gerechtigkeitswissenschaft. Ausgew hlte Schriften zur Freirechts

lehre, wyd. A. S. Foulkes i A. Kaufmann (19 65 ), s. 1 nn.

Einleitung, w: Die ontologische Begrndung des Rechts, wyd. A. Kaufmann (1965),

s. 1 nn.

Offener Brief an Bundesjustizm inister Dr. B cher betr. Streit um die Verjhrungsfrist,
Saarbrcker Z eitun g" 1965, nr 34, z dnia 10.M.; S p e cu lu m " Saarbrcker S tuden
tenzeitung, 1965, nr 2, s. 6 n.; F rankfurter Rundschau" 1965, nr 41, z dnia 18.M., s. 7.

120

Prace Arthura Kaufmanna

Die Alternative: Konservierung oder Reformierung des Strafrechts, S p e cu lu m "

Saarbrcker Studentenzeitung, 1967, nr 6, s. 8.

Einleitung, w : G. Radbruch: Der Handlungsbegriff in seiner Bedeutung fr das Strafrechtssystem. Zugleich ein Beitrag zur Lehre von der rechtswissenschaftlichen Systematik,
wyd. A. Kaumann (1967), s. VII nn.

Schuldstrafrecht und Alternativ-Entwurf , D er Spiegel 1967, nr 20, z dnia 8.V., s. 14 n.

Einleitung, w: Gedchtnisschrift fr Gustav Radbruch, wyd. A. Kaufmann (1968),
s. 11 nn.

Zum Widerstandsrecht, Saarbrcker Zeitung" 1968, nr 121, z dnia 15./16.V.

Ist Frigiditt ein Scheidungsgrund?, E ltern " 1969, nr 4, s. 242 n.; E s" 1969, z, 6,
s. 84 n.

Perversitt in der Ehe ein Scheidungsgrund?, E ltern " 1969, nr 7, s. 189.

Einleitung, w: G. Radbruch: Kulturlehre des Sozialismus. Ideologische Betrachtungen,
wyd. A. Kaufmann (1970), s. 5 nn.

Offener B rief an Bundeskanzler Willy Brandt betr. Reform der sogenannten D em on

strationsdelikte, A be nd zeitu ng" 1970, z dnia 31.1./1.11., s. 4.
Zu Martin B uchhorn: Helft denen im Labyrinth Strafvollzug: Mitverantwortung einsehen
lernen, Saarbrcker Z eitung" 1970, z dnia 18 ./1 9.XI.
Zu 184 S tG B : Verbreitung unzchtiger Schriften, E lte rn " 1970, z dnia 1 .VI., s. 235 n.
Brief an einen Bischof. Offener B rief an Ju liu s Kardinal Dpfner betr. 2 1 8 StG B ,
w: Das A btreibungsverbot des 21 8 StGB. Eine Vorschrift, die mehr schadet als ntzt,
wyd.

J.

Baumann,

Darmstadt 1971,

Luchterhand

(Demokratie

und

Rechts

staat. Kritische Abhandlungen zur Rechtsstaatlichkeit in der Bundesrepublik, t. 20);

wyd. 2, poszerzone, 1972, s. 149 nn.

Einleitung, w : Rechtstheorie. Anstze zu einem kritischen Rechtsverstndnis. Eine Ein

fhrung, wyd. A. Kaufmann (1971), s. 1 nn.

Fristen-Lsung. Zum Sp iegel-G esprch mit Bundesjustizm inister Jah n, ein Leserbrief
(Stellungnahm e zu 2 1 8 S tG B ), D er Spiegel" 1971, nr 49, z dnia 29.XI., s. 8, 10.
Stellungnahme zur Gefangenen-Zeitung, G efangenen-Zeitung" 1971, nr 1, s. 5 n.
Wer ist Je s u s von Nasareth fr mich?, M itte n in der W elt" Hefte zum christlichen
Leben, 1971 /72 , s. 72; w: W er ist Jesus von Nasareth fr mich? 100 zeitgenssische
Zeugnisse, wyd. H. Spaemann, M nchen 1973 (19 742), Ksel, s. 72 n.

121

Miscellanea

Vorwort, w: Die Strafvollzugsreform. Eine kritische Bestandsaufnahme, w yd. A. Kaufmann

(1971), s. 7 nn.

Einleitung, w: W iderstandsrecht, wyd. A. Kaufmann (1972), s. IX nn.; pt. Vom u n

zeitigen" W iderstand, w: Vom Ungehorsam gegen die O brigkeit (1991), s. 13 nn.

Geleitwort, w: L. Ernst: Der Verkehr der Strafgefangenen mit der Auenwelt, Berlin 1972,
Schweizer, s. VII n.

Marxistische Rechtstheorie, Z u r Debate" Themen der Katholischen Akademie in Bay

ern, 1973, nr 8, s. 8.

Vorwort zum Neudruck, w: L. Cardanus: Die Lehre vom Widerstandsrechts des Volks gegen
die rechtmige O brigkeit im Luthertum und im Calvinismus des 16. Jahrhunderts,
Neudruck der Dissertation Bonn 1903, Darmstadt 1973, W issenschaftliche B uch
gesellschaft, s. V nn.; pt. Das W iderstandsrecht in der Luther-Zeit, w: Vom Ungehorsam
gegen die O brigkeit (19 91 ), s. 19 nn.

Vorwort, w: M nchener Ringvorlesung: EDV und Recht M glichkeiten und Probleme,

wyd. A. Kaufmann (19 73 ), s. 1.

Geleitwort, w: D. Gernert: Einfhrung in die Datenverarbeitung fr Juristen. Ein Pro

grammierkurs m it juristischen Beispielen, M nchen 1974, Beck'sche Verlagsbuchhan
dlung, s. V n.

Der W unsch zu sterben. Bem erkungen zu 2 1 6 S tG B

(Ttung auf Verlangen),

Sddeutsche Z e itu n g " 31 (1975), nr 38, z dnia 1 5 ./1 6 .II.

Vorwort, w: T. Hobbes: Naturrecht und allgemeines Staatsrecht in den Anfangsgrnden,

Darmstadt 1976, W issenschaftliche Buchgesellschaft, s. V nn.

Bem erkung zu Art. 109 Abs. 2 der Weimarer Reichsverfassung, M n che ner Katholische
Kirchen-Zeitung" 1977, z dnia 2.X., s. 10.

Geleitwort, w: A. Ollero: Rechtswissenschaft und Philosophie G rundlagendiskussion in

Deutschland, Frankfurt 1978, Gremer, s. IX.

Bem erkung zu: ErtI zollt Sch nh ub er R espekt, Sddeutsche

Z eitung"

1982,

nr 71, z dnia 2 6 .III., s. 12.

Anm erkung zum Problem der Ttung auf Verlangen durch Unterlassen (zu Lambert
Krause Ju ristische S ch u lu n g "

1983, H.

10), Juristische

S chu lu ng"

1983,

s. 975.

Humanae vitae eine inhumane Enzyklika, S ddeutsche Z eitung" 1984, nr 190, z dnia
18./1 9.VIII., s. 91.

122

Prace A rthura Kaufm anna/U teratura pom ocnicza

Sucher nach Gerechtigkeit. Zum 85. Geburtstag des Rechtsphilosophen Karl Engisch,
S ddeutsche Z eitung" 1984, nr 63, z dnia 15.111., s. 14.

Toleranz und R echt durch Liebe, Sddeutsche Z eitung" 1984, nr 238, z dnia 13./14.X.,
s. 9.

Vorwort, w : S hing-I Liu: W rterbuch der Rechts- und W irtschaftssprache, Teil II:
Deutsch-Chinesisch, M nchen 1984, Beck.

Nachruf fr Walter Gustav Becker, A rch iv fr Rechts- und Sozialphilosophie" 1985,

s. 545.

Erklrung zu der von der Bundesregierung geplanten Einfhrung des Kronzeugen",

D o kum en t und Analyse" 1986, nr 12, s. 10; D ie Z e it" 1986, nr 47, z dnia 14.XI.,
s. 8; i w innych gazetach niemieckich.

Sterbehilfe kann nur Leidenshilfe sein, rztliche Praxis" 1986, s. 1719.

Unchristliche Schaltstellen der Macht, Sddeutsche Z eitun g" 1986, nr 185, z dnia
14./1 5.VIII., s. 23.

Vorwort, w: S hing-I Liu: W rterbuch der Rechts- und W irtschaftssprache, Teil I: Chine
sisch-Deutsch, Mnchen 1986, Beck.

Geleitwort, w: K. Engisch: Die Einheit der Rechtsordnung, niezmieniony przedruk wydania

z 1935, Heidelberg 1987, W inters, s. V n.

Nachruf fr A lw in Diemer, A rchiv fr Rechts- und Sozialphilosophie" 1987, s. 541 n.

Zum Sp iegel-G esprch mit Bundesinnenm inister Friedrich Zimmermann ber Koalition
und Sicherheitspolitik (D e r Sp ie g e l" 1986, N r 4 9 ), ein Leserbrief (betr. K ron zeu
gen), D e r Spiegel" 1987, nr 1, s. 12.
Bloe Teilnahme nicht bestrafen. Z u 125 S tG B , P ro -C o n tra " Das M einungsm agazin
1988, nr 6, s. 12.

Forum G entechnologie (Interview ), X O O M " Das Hochschulm agazin 1988, nr 7,

s. 10 nn.

Kuriose W issenschaft aus Bremen, S ddeutsche Z e itu n g " 1988, nr 148, z dnia 30.VI.,
s. 44.

Das Lebensrecht des ungeborenen Kindes, S ddeutsche Z eitun g 1988, nr 88, z dnia
16./17.IV ., s. 175.

N achruf fr Jo s e p h J . M. van der Ven, A rc h iv fr'R echts- und S ozialphilosophie" 1988,

s. 414 nn.

Zagadnienia oglne

123

N achruf fr Paul Bockeim ann, w: Bayerische Akademie der W issenschaften, Jahrbuch

1987, M nchen 1988, s. 278 n.

Vorwort, w: Vom Recht des W iderstehens, w yd. A. Kpcke-D uttler i G. Metz, Frankfurt
am M. 1988, Haag & Herchen, s. 1.

D as wre liberale Politik. Offener B rie f an Bundesjustizm inister H ans A. Egelhard, F ra n k

furter Rundschau 1988, z dnia 2 9 .III., s. 4.

Einleitung zum 5. Kapitel, w: M oderne M edizin und Strafrecht. Ein Vademecum fr rzte
und Juristen ber strafrechtliche G rundfragen rztlicher Ttigkeitsbereiche, w yd.
A. Kaufmann (1 9 8 9 ), s. 231 n.

Erwiderung. Religise Intoleranz? (zu Norbert Hoerster, Ju riste n zeitu n g '' 1989, S. 3 8 2 ),
J u ris te n z e itu n g " 1989, s. 681 n.

G l ckw unsch : Karl E n g isch 90. Ja h re alt, J u ris te n z e itu n g " 1989, s. 286.
Vorwort, w: M oderne M edizin und Strafrecht. Ein Vademecum fr rzte und Juristen ber
strafrechtliche G rundfragen rztlicher Ttigkeitsbereiche, w yd. A. Kaufmann (1 9 8 9 ),
s. V n.

Wie wenig m en sch lich es Leben gilt, S d de utsche Z e itu n g " 1989, nr 99, z dnia
2 9 ./3 0 .IV./1 .V.

B. LITERATURA P O M O C N IC ZA

Zagadnienia oglne

Alexy R.: D ie Idee einer prozeduralen

Theorie der juristischen Argum entation,

R e chtsth eo rie" B eiheft 2, 1981, s. 177 nn.

Arystoteles: Analityki pierw sze, w: tene: Dziea wszystkie, t. 1, prze. K. Leniak,

Warszawa 1990, s. 127 nn.

Arystoteles: Etyka Nikom achejska, prze. D. Gromska, Warszawa 1982.

Arystoteles: Metafizyka, prze. K. Leniak, Warszawa 1983.
Arystoteles: Retoryka. Poetyka, prze. H. Podbielski, Warszawa 1988.

124

Literatura pom ocnicza

Baratta A.: Natur der Sache u n d Naturrecht, w: D ie ontologische B egrndung des

Rechts, w yd. A. Kaufmann, Darmstadt 1965 (1959, w jz. w .), s. 104 nn.
Bergbohm K.: Jurisprud en z u n d Rechtsphilosophie, t. 1, Leipzig 1892; niezm ieniony
przedruk, Glashtten im Taunus 1973.

Blhdorn J .-G ./Jam m e Ch.: Positiv, Positivitt, w : H istorisches Wrterbuch der P h ilo
sophie, t. 7, wyd. J. Ritter i K. Grnder, Basel 1989, szp. 1106 nn.
B ckenfrde E.-W.: Kritik der Wertbegrndung des Rechts. berlegungen zu einem
Kapitel R echtsphilosophie", w : Oikeiosis. Festschrift fr Robert Spaem ann, wyd.
R. Lw , W einheim 1987, s. 1 nn.

Broekman . M. : Minimalna zawarto pozytyw izm u. Pozytyw izm w prawie i teorii

prawa,

prze.

M.

Z irk-S adow ski,

S tu d ia

P raw no-E konom iczne",

1987,

s. 7 nn.

Bronk A.: Rozum ienie, dzieje, jzyk. Filozoficzna hermeneutyka H .-G . Gadamera, Lublin
1982.

Buczyska H.: Peirce, Warszawa 1965.

Bydlinski F.: Gesetzes/tcke. 7 A B G B und die R ein e Rechtslehre", w : G edenk
schrift fr Franz Geschnitzer, Insbruck 1969, s. 101 nn.
D eitz L.: Physis/Nom os, Physis/Thesis, w: H istorisches Wrterbuch der Philosophie,
t. 7, w yd . J. Ritter i K. Grnder, Basel 1989, szp. 967 nn.

Delhaye Ph.: Perm anenc du droit naturelle, Louvain 1967.

Diels H.: D ie Fragmente der Vorsokratiker, Berlin 19 224.
D im ensionen der Hermeneutik. Arthur Kaufmann zum 60. Geburtstag, w yd. W. Hassemer,
Heidelberg 1 984.

Ellscheid G.: Hermeneutik zw isch e n Lebensw elt u n d System , w. D im ensionen der

Hermeneutik. Arthur Kaufm ann zum 60. Geburtstag, wyd. W. Hassemer, Heidelberg
1 984, s. 29 nn.

Ellscheid G.: D as Naturrechtsproblem. Eine system atische Orientierung, w: Einfhrung

in Rechtsphilosophie u n d Rechtstheorie der Gegenwart, wyd. A.
i W. Hassemer, M nchen 1989, s. 143 nn.

Ehrlich S.: Wstp do nauki o pastw ie i prawie, Warszawa 1979.

Engisch K.: Einfhrung in das juristische Denken, S tuttgart 1959 (1956).

Kaufmann

Zagadnienia oglne

125

Gadam er H.-G.: Wahrheit und Methode. G rundzge einer philo sop hisch en H erm eneu
tik, w yd. 3, rozszerzone, Tbingen 1972 (19 60 ).
Gilson E.: Je d n o dow iadczenia filozoficznego, Warszawa 1968.
G izb ert-S tu d n icki T.: Koncepcje natury rze czy" w zachodnioniem ieckiej filozofii
prawa, E tyka 19 (1 9 8 1 ), s. 133 nn.
Habermas J.: M oralbew utsein u n d kom m unikatives Handeln, Frankfurt am M.
1983.

H andw rterbuch der Rechtsw issenschaft, w yd. F. S tier-S om olo i A. Elster, Berlin 1927.
H artm ann IM.: Zu r G rundlegung der Ontologie, Berlin 1948.
Hassemer W.: D ie Herm eneutik im Werk Arthur Kaufmanns, w: Dim ensionen der
Hermeneutik. Arthur Kaufm ann zum 60. Geburtstag, wyd. W. Hassemer, Heidelberg
1 984, s. 1 nn.

Haymann F.: Kants Kritism us und die naturrechtlichen Strm ungen der Gegenwart,
Berlin 1924.

Heidegger M.: Kant a problem metafizyki, prze. B. Baran, Warszawa 1989.

H ffe O.: M oral u n d R echt: p h ilo sop hisch e Perspektive, w: R e ch t und Sittlichkeit, w yd.
J. Grndel, Freiburg im B. 1982, s. 19 nn.

H ffe O.: Naturrecht, w: Staatslexikon, w yd . Gres-Gesellschaft, t. 2, Freiburg im B.

19867, szp. 1296 nn.

H ffe O.: D as Naturrecht angesichts der Herausforderung durch den R e ch tsp o sitivis
mus, w: D as Naturrechtsdenken heute und morgen. G edchtnisschrift fr Rene
Marcie, w yd. D. M a ye r-M a ly i P. M. Simons, Berlin 1983, s. 303 nn.
H ffe O.: Naturrecht und positives R echt: Wieder eine gngige Alternative, M e r
kur-D eutsche Z eitschrift fr europisches Denken 1983, s. 613 nn.

H ffe O.: Politische Gerechtigkeit. G rundlegung einer kritischen Philosophie von R e ch t

u nd Staat, Frankfurt am M. 1987.
Je n se its des Funktionalism us. Arthur Kaufm ann zum 65. Geburtstag, w yd. L. Philipps,
Heidelberg 1991, Decker & M ller (H eidelberger Forum, t. 61).

Kamiski S.: Pojcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin 1970.

Kant I.: Uzasadnienie m etafizyki m oralnoci, prze. M. W artenberg, Warszawa 1984.

126

Literatura pomocnicza

Kelsen H.: Was ist juristischer Positivism us?, Ju riste n ze itu n g '' 1965, s. 465 nn.
Kern L.: Von Habermas zu Ra w/s. Praktischer D iskurs und Vertragsmodell im ent
scheidungslogischen Vergleich, w: Gerechtigkeit D iskurs oder Markt? D ie neuen
Anstze in der Vertragstheorie, wyd. L. Kern i H.-P. M ller, Opladen 1986.
Kielski A.: Recenzja: F. Haymann, Kants Kritismus u n d die naturrechtlichen Str m u n
gen der Gegenwart, Berlin 1924, R u ch Prawniczy, Ekonomiczny i S o cjo lo g iczn y"
1925, s. 715 n.

Kleppel E.: Autonom ie und Anerkennung. Eine Untersuchung des Verhltnisses der
Grundlagen der sdw estdeutschen Kantschule zum Sittlichkeitsbegriffe Kants,
Frankfurt am M. 1 978.

Koller P.: Zu r Vertrglichkeit von Rechtspositivism us un d Naturrecht, w: D as N atur

rechtsdenken heute und morgen. G edchtnisschrift fr Ren Marcie, w yd. D. M aye r-M a ly i P. M. Simons, Berlin 1983, s. 337 nn.

Krpiec M . A.: Realizm ludzkiego poznania, Pozna 1959.

Krpiec M . A.: Czow iek i prawo naturalne, Lublin 1986 (1975).
Krpiec M . A.: Metafizyka, Lublin 1978.
Krpiec M . A.: Czow iek i wartoci, w: tene: Czow iek kultura uniwersytet, Lublin
1 982, s. 43 nn.

Khl K.: Naturrecht. Neuere D iskussion, w: Historisches Wrterbuch der Philosophie,

t. 6, w yd. J. Ritter i K. Grnder, Basel 1984, szp. 609 nn.

Kupiszewski H.: Prawo rzym skie a w spczesno, Warszawa 1988.

Larenz K.: Methodenlehre der Rechtsw issenschaft, Berlin 1960.
Langrod J. S.: O tzw. prawie sdziow skim , P a stw o i Praw o" 1946, nr 8, s. 1 7 nn.
Litauer J. J.: O metodzie wypeniania luk w prawie, P a stw o i Praw o" 1947, nr

7-8,

s. 14 nn.

Llom part J.: D ie geschichtliche u n d bergeschichtliche Unbeliebigkeit im Naturrechts

denken der Gegenwart. Eine rechtsphilosophisch-ideengeschichtliche Skizze, w:
Das Naturrechtsdenken heute und morgen. Gedchtnisschrift fr Ren Marcie,
wyd. D. M ayer-M aly i P. M. Simons, Berlin 1983, s. 97 nn.

Luhmann N.: Legitimation durch Verfahren, Darmstadt 1978 (1969).

Zagadnienia oglne

127

Luhmann IM.: Positives R e ch t und Ideologie, A rc h iv fr Rechts- und S o zialphilo

sophie'' 1967, s. 567 nn.

M a ih o fe r W.: D ie Natur der Sache, A rc h iv f r Rechts- und S ozialphiloso ph ie" 1 958,

s. 145 nn.

May sow nik term inw i p o j filozoficznych, opra. A. Podsiad i Z. W ickow ski, W a r
szawa 1 983.

M arcie R.: Vom Gesetzesstaat zum Richterstaat. R e ch t als Ma der Macht, Berlin 1957.
M a rtyn iak Cz.: R ecenzja: G. Radbruch, Zarys filozofii prawa, Warszawa 1938, R u ch
Prawniczy, Ekonom iczny i S o cjo lo g iczn y" 1939, s. 543 nn.

M ehrheitsprinzip, K o n se n s u n d Verfassung, w yd. H. Hattenhauer i W. Kaltefleiter, H eidel

berg 1 986.

Naturrecht oder Rechtspositivism us?, w yd. W. M aihofer, Darmstadt 1981 (1962).

D as Naturrechtsdenken heute u n d morgen. Gedchtnisschrift fr R en Marcie, w yd.
D. M aye r-M aly i P. M. Simons, Berlin 1983.

Naucke W.: K onsens a/s Quelle richtigen R echts; R ich tig es R e ch t als Grenze des
Konsens, w: M ehrheitsprinzip, K o nse ns und Verfassung, w yd. H. Hattenhauer
i W. Kaltefleiter, Heidelberg 1986, s. 47 nn.

Ollero A.: Rechtsw issenscha ft und Philosophie. G rundlagendiskussion in D eutschland,

z hiszp. prze. W. Paul, Ebelsbach am M. 1978.

Opaek K.: Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa 1 986.

Opaek K ./W r b le w sk i J.: W spczesna teoria i socjologia prawa w Stanach Z je d
no czo nych Am eryki Pnocnej, W arszawa 1 963.
O tt W.: D er Rechtspositivism us, Berlin 1976.
O tt W.: Was heit R ech tsp o sitivism u s'7, w: D as Naturrechtsdenken heute und morgen.
G edchtnisschrift fr R en Marcie, w yd. D. M aye r-M aly i P. M. Simons, Berlin 1983,
s. 41 3 nn.

Perelman Ch.: Gesetz u n d Recht, w: D as Naturrechtsdenken heute u n d morgen. G e

dchtnisschrift fr R en Marcie, w yd. D. M aye r-M aly i P. M. Simons, Berlin 1983,
s. 427 nn.

Perelman Ch.: Logika prawnicza. N ow a retoryka, prze. T. Pajor, Warszawa 1984 (1979,
w jz. fr.).

128

Literatura pomocnicza

P iechow iak M.: Recenzja: Einfhrung in Rechtsphilosophie und Rechtstheorie der

Gegenwart, wyd. A. Kaufmann i W. Hassemer, Heidelberg 1989, Pastw o i Praw o"
1990, z. 5, s. 101 nn.

Peszka K ./G izb ert-S tu dn icki T.: Recenzja: A. Kaufmann, Rechtsphilosophie im

Wandel, Frankfurt am M. 1972; Beitrge zur Juristischen Hermeneutik, Kln 1984,
P a stw o i Praw o" 1987, z. 4, s. 118 nn.

Radbruch G.: Zarys filozofii prawa, prze. Cz. Znamierowski, Warszawa 1938 (1914,
w jz. niem.).

Radbruch G .: Rechtsidee und R echtsstoff, A rc h iv fr Rechts- und W irtschaftsphiloso

p h ie " 1 9 2 3 /2 4 , s. 343 nn.

Radbruch G.: Rechtsphilosophie, Stuttgart 197 33 (193 2).

Radbruch G.: D er Zw eck des R e ch ts (1 937), w: tene: Der M ensch im Recht, G ttingen
1961, s. 90 nn.

Radbruch G.: Ustawowe bezprawie i ponadustaw ow e prawo (1946), prze. Cz. Tarnogrski, w: M. Szyszkowska: Dociekania nad prawem natury czyli o potrzebach

czow ieka, Warszawa 1972, s. 147 nn.

Radbruch G.: Vorschule der R echtsphilosophie, Gttingen 196 53 (1947).
Radbruch G.: D ie Natur der Sa ch e als juristische Denkform, Darmstadt 1960 (1 948).
Rawls .: A Theory o fJu stice , Cambridge Mass. 1971.
Rink E.: K on ce p cje natury rzeczy" we w spczesnej filozofii prawa, Roczniki F ilo zofi
czne" 1974, z. 2, s. 123 nn.

Skpska G ./S te l mach J . : Stare i now e interpretacje filozofii prawa Arthura Kauf manna,
C o llo q u ia Com m unia" 1 9 8 8 /8 9 , nr 6/1 , s. 75 nn.

Spaemann R.: D ie Aktualitt des Naturrechts (19 73 ), w: tene: Zur Kritik der politischen
Utopie. Zehn Kapitel politischer Philosophie, S tuttgart 1977, s. 183 nn.
S telm ach .: C o to jest hermeneutyka?, W rocaw 1989.
Stelm ach J.: D ie hermeneutische Auffassung der Rechtsphilosophie, Ebelsbach am
Main 1 991.

Stpie A . B.: O metodzie teorii poznania. Rozwaania wstpne, Lublin 1966.

Stpie A . B.: Rola dowiadczenia w punkcie wyjcia metafizyki, Zeszyty Naukowe
K U L" 1974, z. 4, s. 29 nn.

Zagadnienia oglne

129

Strauss L.: Prawo naturalne w wietle historii, prze. T. Grski, W arszawa 1969.
S tuder H.: Begrndungsproblem e des ontologischen Naturrechts, w: D as Naturrechts
denken heute un d morgen. G edchtnisschrift fr Ren Marcie, w yd. D. M aye r-M aly
i P. M. Simons, Berlin 1983, s. 651 nn.

Szyszkowska M .: Neokantyzm. Filozofia spoeczna wraz z filozofi prawa natury

0 zm iennej treci, Warszawa 1970.
Szyszkowska M.: Teorie prawa natury X X wieku w Polsce, Warszawa 1982.
Szyszkowska M.: Teorie prawa natury o zm iennej treci a dynam iczne teorie prawa
natury, S tu d ia Filozoficzne" 1985, nr 2-3 , s. 179 nn.
Szyszkowska M.: Filozofia prawa i filozofia czowieka, Warszawa 1989.
Tomasz z A kw inu: D e Verdate, Taurini 1931.
Tomasz z A kw inu: Sum m a Theologica, Taurini 1932.
Tokarczyk R.: Prawa wierne naturze, Lublin 1980.
Tokarczyk R.: Filozoficzna systematyzacja doktryn prawa natury, S tu d ia F ilozoficzne"
1 985, nr 2-3, s. 161 nn.

U tz A. F.: A u f der S u c h e nach der Natur des M enschen. Ein Beitrag zum B eg riff der N a
tur in der Naturrechtslehre, w: D as Naturrechtsdenken heute u n d morgen. G e
dchtnisschrift fr R en Marcie, w yd. D. M a ye r-M aly i P. M. Simons, Berlin 1983,
s. 941 nn.

van der Ven J. J. M .: Grundrechte und G eschichtlichkeit, M arburg 1960.

van der Ven J. J. M .: Recht, M ensch, Person. Eine rechtsanthropologische Anfrage
an die Rechtsvergleichung, w: M ehrheitsprinzip, Konsens und Verfassung, w yd.
H. Hattenhauer i W. Kaltefleiter, Heidelberg 1986, s. 15 nn.

W akiew icz H.: D ru g ie odrodzenie" prawa naturalnego, R o czniki F ilozoficzne"

1 962, z. 2, s. 11 5 nn.

W e im ar R.: Grundlagen einer E in h e it" materialer Rechtsbegrndung im N aturrechts

denken und Positivism us, w : Das Naturrechtsdenken heute un d morgen. G e
dchtnisschrift fr R en Marcie, w yd. D. M a ye r-M aly i P. M. Simons, Berlin 1983,
s. 473 nn.

W e in g artn er P.: Extension/Intension, w: H an db uch W issenschaftstheoretischer B e

griffe, t. 1, w yd. J. Speck, G ttingen 1980, s. 217 nn.

130

Literatura pomocnicza

W ein kau ff H.: Der Naturrechtsgedanke in der R echtsprechung des B und esgerichts
hofs, N e u e Juristische W oche nsch rift 1966, s. 1689 nn.
W elzel H.: Naturrecht und materiale Gerechtigkeit, G ttingen 1980 (19 51 ).
W o lf E.: D as Problem der Naturrechtslehre. Versuch einer Orientierung, Karlsruhe 196 33.
W o lf E.: Naturrecht. Abri der Wort-, Begriffs- und Problem geschichte, w: H istori

sches Wrterbuch der Philosophie, t. 6, wyd. J. Ritter i K. Grnder, Basel 1984,

szp. 560 nn.

W spczesna filozofia prawa na zachodzie Europy. W ybr tekstw, wyd. T. G izbert-S tud nicki i in Krakw 1985.

W rten b erg er T.: Legalitt, Legitimitt, w: Staatslexikon, w yd. G res-Gesellschaft,

t. 2, Freiburg im B. 19867, szp. 873 nn.

Zajado .: berw indung des R echtspositivism us als Grundw ert des Grundgesetzes,
D e r Staat 1987, z. 2, s. 207 nn.

Zdybicka Z.: Partycypacja bytu, Lublin 1972.

Ziembiski Z.: Podstaw y sporw o lu ki w prawie", P a stw o i Praw o" 1966, z. 2,
s. 205 nn.

Ziembiski Z.: Problem y podstaw ow e prawoznawstwa, Warszawa 1980.

Analogia

A jdukiew icz K.: Logika pragmatyczna, Warszawa 1965.

Bejze B.: Analogia proporcjonalnoci i je j odmiany, R o czn iki Filozoficzne 1962, z. 1,
s. 105 nn.

Biegaski W.: W nioskowanie z analogii, Lw w 1909.

Biela A.: Analogia w nauce, Warszawa 1989.
Bocheski I. M.: ber die Analogie, w: Lo g isch -p h ilo so p h isch e Studien, wyd.
A. Menne, Freiburg 1959 (1948, w jz. ang.), s. 107 nn.

Bocheski I. M.: Wstp do teorii analogii, R o czniki Filozoficzne 1948, z. 1, s. 64 nn.

131

A nalogia

Bocheski I. M.: Gedanken zur m athem atisch-logischen Analyse der Analogie, S tu

dium Generale 1956, s. 121 nn.

Bunge M.: Method, M od el and Matter, D ordrecht 1973.

Coreth E.: Dialektik u n d Analogie des Seins. Zum Seinsproblem bei H egel und in der
Scholastik, S c h o la s tik 1951, s. 57 nn.
Czeowski T.: Indukcja a rozum owanie przez analogi, w: tene: Filozofia na rozdrou,
Warszawa 1965, s. 82 nn.

Dmbska I O m etodzie analogii, w: ta: D w a studia z teorii naukow ego poznania, Toru
1962.
Dmbska I.: Kilka uw ag o rozum ow aniach na podstaw ie analogii, w: Rozpraw y lo g ic z
ne. Ksiga pamitkowa ku c zc i prof. K. Ajdukiew icza, Warszawa 1967, s. 31 nn.
Empacher A.: Potga analogii, Warszawa 1964.
Gosiewski W.: 0

analogii, in du kcji i dedukcji, Przegld

Filozoficzny

1909,

s. 373 nn.

H edw ig K.: H u sse rlu n d d ie Analogie, Z e its c h rift fur philosophische F orschung" 1982,
s. 77 nn.

Herbut J.: O formalnym ujciu analogii transcendentalnej, R o czniki F ilozoficzne"

1963, z. 1, s. 24 nn.

H erbut J.: Kilka uw ag o definicji analogii, R o czniki Filozoficzne" 1966, z. 1,

s. 115 nn.

H erbut J.: W sprawie analogii opartej na relacjach kategorialnych, S tu d ia Philosophie

Christianae 1967, nr 1, s. 264 nn.

K lu b e rtan zG . P.: St. Thomas A quinas on Analogy. A Textual A nalysis and System atic
Synthesis, Chicago 1960.
Kluxen W.: Analogie, w: Historisches Wrterbuch der Philosophie, t. 1, w yd. J. Ritter,
Basel 1971, szp. 214 nn.

Kotarbiski T.: Elem enty teorii poznania, lo giki form alnej i m etodologii nauk, Warszawa
19863 (1929).
Krpiec M . A.: Teoria analogii bytu, Lublin 1959.
Krpiec M . A.: J z y k i wiat realny, Lublin 1 985.

132

Literatura pom ocnicza

Krings H.: Wie ist Analogie m glich?, w: Gott in Welt. Festgabe fr Karl Rahner, t. 1,
w yd. H. Vorgrimler, Freiburg im B. 1964, s. 97 nn.

Lakebrink B.: Flegels dialektische Ontologie und die Thom istische Analektik, Ratingen
1968 (1 9 5 5 ).

Lazari-Paw ow ska I.: O po jciu typologicznym w hum anistyce, w: Log iczn a teoria
nauki, W arszawa 1966, s. 639 nn.
Przywara E.: Analogia entis, M nchen 1932.
Puntel L.: Analogie und G eschichtlichkeit, t. 1: P h ilo soph ie-geschichtlich -kritischer
Versuch ber das Grundproblem der Metaphysik, Freiburg im B. 1969.
Stegm ller W.: W issenschaftliche Erklrung und Begrndung, Berlin 1969.
W o lte r W ./Lipczynska M.: Elem enty logiki. Wyklad dla prawnikw , W arszawa 1 976.

A nalogia w praw ie

B aratta A.: Ju ristisch e A nalogie u n d Natur der Sache, w: M ensch und Recht. Festschrift
fr Erik W olf zum 70. Geburtstag, Frankfurt am M. 1972, s. 137 nn.
Caiani L.: Analogia. Teoria generale, w: Enciclopedia deldiritto, t. 2, wyd. D. M archetti,
Varese 1958, s. 348 nn.

Falek J D ie Analogie im Recht. Eine Studie zur neueren Rechtsgeschichte, M ainz 1906.
Jost A.: Zu m Analogieverbot im Strafrecht, S chw eizerische Zeitschrift f r S trafrecht"
1950, z. 3, s. 358 nn.

Kaser M .: Zu r M ethode der rm ischen Rechtsfindung, w: Nachrichten der Akadem ie

der W issenschaften in Gttingen, P hilologisch-historische Klasse, G ttingen 1962,
s. 49 nn.

N ow acki J.: Analogia legis. Zagadnienia teoretyczno-prawne, Warszawa 1966.

S te in w e rte r A.: Prolegomena zu einer G eschichte der Analogie, w: Festschrift fr Fritz
Sch u lz, t. 2, W eimar 1951, s. 345 nn.
S te in w e rte r A.: Analoge Rechtsanw endung im rm ischen Recht, w: S tu d i Em ilio
Albertario, t. 2, s. 103 nn.

A nalogia w praw ie

133

W oleski J.: Lo g iczn e problem y wyklac/ni prawa, Krakw 1972.

W r b lew ski J.: Interpretatio extensiva, R u c h Prawniczy, Ekonom iczny i S o cjo lo g icz
ny 1965, s. 111 nn.

Sum m ary

A rthur Kaufmann is one of the most prom inent figures among the contem porary
philosophers of law in German speaking countries. For many years he was a director of the
Institute of P hilosophy of Law and Com puter Sciences for Law at the University in
M unich. Presently, he is a retired professor of this university. Rare in the contem porary
legal tho ugh t, A rthur Kaufm ann's ph ilo sop hy of law is one w ith the highest am bitions it
aspires to p in p o in t the ultim ate fou nda tion s of law by e xp licitly proposing an ontology,
a general theory of kno w le dg e and concept of a person. Kaufmann's w o rk derives, first of
all, from the th in kin g of Gustav Radburch, his teacher, and then from ideas of Karl Engish
and Hans-Georg Gadamer. The ph ilo sop hy undertakes to pursue the ultim ate fo u nda tion
of law, law w h ich is understood by Kaufmann, first of all, as a "concrete ju d g e m e n t" tha t
is, w h at is right in a concrete situation. Justice belongs to the essence of law and "u n ju s t
la w " is contradictio in adiectio. Kaufmann opposes all those theories, w h ich as the only
fou nda tion for establishing just law (R echt) adopt legal norms (Gesetz). In Kaufmann's
op in ion , such theories are powerless in the face of all types of distortions of law rendered
by political forces. He suggests that the basic phenom enon w h ich needs to be explained
and w h ich cannot be disregarded by a philosopher of law is so-called "legal lawlessness"
("G estzliches U n re ch t"). "L eg al lawlessness" w h ich forms a part of life experience for the
people of tw e n tie th century totalitarian states. It proved "w ith the accuracy of scientific
experim ent" that the reality of law consists of som ething more than bare con form ity w ith
legal norms. The existence of lex corrupta indicates that law contains som ething
"n o n -d is p o s itiv e " w h ic h requires ackn ow led gm e nt of both law -m aker and judge.
Kaufmann, accepting the convergent concept of truth and cog nition, assumes that
"n o n -d is p o s itiv e " content, em erging as the con form ity of a num ber of cognitive acts of
different subjects (in te r-sub jective com m unicativeness and ve rifia b ility), indicates the
presence of being in this cog nition. The questions "W h a t is law ?" and "W h a t are the
principles of a ju st so lu tio n ? " lead straight to the on to lo g y of law, to the question about
the ontolo gica l fou nda tion s of law. Kaufmann discerns the on tolo gica l fou nda tion s of law
in the specifically understood "n ature of th in g s " and, ultim ately, in a "p e rso n ". He
proposes a procedural theory of justice, founded on a "p erson ".
In my w ork, I undertake to reconstruct the train of th o u g h t w h ich led Kaufmann to the
recognition of a "p e rs o n " as the on tolo gica l fou nda tion of law. In the first part, the

136

Summary

conception of philosophy adopted by Kaufmann, initial characteristics of law of reality

w h ich is the subject of analysis, as w ell as, the requirements for proper ph ilosophical
explanation of law posed by Kaufmann are introduced. In the second, Kaufmann's
reconstruction of the process of the realisation of law is presented. Next, the conception of
analogy w h ich Kaufmann uses w h en explaining law is analyzed. In the fou rth part,
Kaufmann's conception of ontolo gica l foundations of law is discussed. A critical analysis
is carried out in w h ich I dem onstrate that the theory of the ontological fo u nda tion of law
proposed by Kaufmann and the concept of a person included in it do not a llo w a satisfac
tory explanation of the phenom enon of "legal lawlessness" and lead to a num ber of
difficu ltie s in the philosophical explanation of law. Finally, the perspectives of a proper
form ulation of the issue of the on tolo gica l foundations of law are drafted in the context of
the analyzed theory. M y interest is centered on the conception of philosophy adopted by
Kaufmann, according to w h ich the existence of the reality is inferred on the basis of
a certain con figu ration of the con tent o f consciousness, whereas at the point of departure
of philosophy of law, the data to be explained is a certain process, w h ich is, basically,
a process of cog nition, w h ile the reality appears only as a con dition for the po ssib ility of
the occurrence of the process. I w ish to argue that the d ifficu ltie s w h ich appear in the
explanation of law are a consequence of the assumed fundam ental philosophical s o lu
tions, w h ich seem to be characteristic, though usually not assumed explicitly, in ph ilo so
phy and theory o f law dom inant at present in continental Europe. Thereby, I w ish to show
the significance of ontological and epistem ological solutio ns to the possibility of a proper
form ulation of the problems posed by philosophy and theory of law.
Kaufmann proclaim s himself in favour of a philosophy w h ich poses questions about
the ultim ate foundations of understanding of the reality. In epistem ology, he assumes that
answers to the questions "W ha t is reality like?" and ultim ately "W ha t is real?" are inferred
on the basis of uniform ity of a cog nitive acts of different subjects. C ognition of the reality
is accom plished exclusively th ro u g h the content of conceptual material. The tw o
fundam ental questions posed by ph ilo sop hy of law are "W h a t is just law?" and "H o w is
the just law enacted?" The latter is a question about the process of achieving a solutio n to
a concrete case. Since, in Kaufm ann's opinion, law does not exist apart from the process
o f its realisation, an answer to the question about the manner of realisation of law is of
fundam ental significance to answ ering the question: "W h a t is law?" and to the
explanation of the question about the ontological gro un din g of law, w h ich is, as w ell, the
fou nda tion of justice. The proper solution has to take into account the m om ent of
"n o n -d is p o s itiv e " content of law; its positiveness understood as the reality and, at the
same time, it has to point to the principles of the historical transform ation of the content.
Law, in the primary meaning o f the w ord, always pertains, in Kaufmann's op in ion , to
a concrete case. A legal norm is solely the "p o s s ib ility " of law and the entirely real law is
ipsa res iusta, that w h ich is just in a given situation. Determ ination of w h at is just takes
place in a certain type of process performed by a ju dg e (or by man con fro nted w ith
a choice). Kaufmann aims to reconstruct this process. A question about the on tolo gica l
foundation o f law is a question ab ou t the ontological fou nda tion s of this process. In the
analyzed theory it is form ulated as a question about the transcendental conditions,
necessary for the possibility of the occurrence of the process: how the reality should be
tho ugh t to make possible the reconstructed process of the realisation of law.

Sum m ary

137

Kaufmann rejects the model for fin d in g a concrete solution based on sim ple subsum p
tion and proposes a model in w h ich concrete law ensues, based on inference by analogy,
throu gh the process of "b rin g in g to c o n fo rm ity " tha t w h ich is norm ative w ith that w h ich
is factual. Kaufmann distinguishes three levels in the process of the realisation of law. On
the highest level, there are the fundam ental legal principles, on the second legal norms, on
the third concrete solutions. The fundam ental principles of law are general inasmuch as
they cannot be "a p p lie d " directly to concrete con ditions of life, however, they play an
im portant part in establishing norms. A ju d g e encounters a concrete situation and
a system of legal norms. A life situation and norms are situated on inherently different
levels of factua lity and normativeness. In order to acquire a definite law both a norm
(system of norms) and a life situation (Lebenssachverhalt) should undergo a kind of
"tre a tm e n t" w h ich w o u ld a llo w a m utual co n fo rm ity to be brought to them. Legal norms
and definite con ditions o f life come together in the process of analogical inference in
w h ich the "factua l state" ("T a tb e sta n d ") w h ic h represents a norm, and in the "state of
th in g s " ("S a ch ve rh a lt") w h ich represents a specific situation are constructed.
A "factua l state" is a sense interpreted from a norm w ith respect to specific con ditions of
life. The "state of th in g s is a sense constructed on the basis of concrete con ditions of life
w ith respect to norms (system of norms). Legal norms and concrete con ditions of life
meet in one com m on sense established during the process of realisation of law. Mutatis
m utandis the same refers to the process of com p osition of legal norms: as the acquisition
of concrete law consists in a m utual "s yn ch ro n iza tio n " of norms and concrete con ditions
of life, so acquisition of legal norms consists of bringing to con form ity fundam ental
principles and possible co n d itio n s of life. A ccord in g to Kaufmann, both of these
processes are based on inference throu gh analogy. As this inference is the heart of these
processes it is sim ultaneously a fo u n d a tio n fin d in g just law and justice. H o w does
Kaufmann understand such an inference? As the basis for all justice he assumes
a specifically interpreted distribu tive justice grounded on proportionality. Equality of
relations is required between life co n d itio n s and their normative qualification. Concrete
con ditions of life are ascribed norm ative q u a lifica tio n not through simple application of
a general norm. M ore likely, w hen w e look fo r a solution w e go from one concrete
norm ative qualified case to another, th ro u g h already know n "a p p lic a tio n s " of norms to
a new "a p p lic a tio n ". The relation between life con ditions and their norm ative q u a lific a
tio n has to be proportional to other, earlier or possible (th o u g h t of) assignments of that
w h ich is factual to that w h ich is norm ative. Law as a w hole does not consist of a set of
norms, but only of a u n ity of relations.
Since law is a, based on proportion, relative unity of a norm and con ditions of life, in
order to explain law in philosophical manner, the question about on tolo gica l base of this
un ity has to be asked. W hat is it tha t makes the relation between a norm and co n d itio n s of
life "n o n -d isp o sitive "? W hat is the basis fo r such an interpretation of a norm and case
w h ich makes it possible to bring a norm and co n d itio n s of life into m utual "c o n fo rm ity "?
This is a question about a third th in g (next to norms and con ditions of life), w ith respect to
w h ich the relative id e n tity between a norm and con ditions of life occurs, about the
interm ediary between tha t w h ic h is norm ative and that w h ich is factual and w h ich
provides for the process of establishing of norms, as w ell as, fin d in g solutions. It is the
"sense" in w h ich the idea of law or legal norm and con ditions o f life have to be identical to

138

Summary

be brought to m utual "c o n fo rm ity ". In Kaufmann's op in ion such a sense is no thin g else
but the "n ature of th in g s" w h ich determines the norm ative qualification of the reality.
Since establishm ent of this "sense" appears to be "n o n -d is p o s itiv e " and controlled
-inter-subjectively (namely, other subjects w ill reach a sim ilar result) so, in c o n fo rm ity w ith
the convergent concept of truth, the "nature of th in g s " must be assigned a certain
ontological status. According to Kaufmann this is a real relation w h ich occurs between
being and ob lig atio n, between the con ditions of life and normative quality. However, it
should be underlined that from the p o in t of view of the analyzed system the "n ature of
th in g s " is a correlate of constructed sense, a result of a construction w h ich is based on the
principle of consistent understanding of senses ("n o n -n o rm a tiv e " and "n o rm a tiv e ") and
is not a reality w h ich is transcendent against the arrangement of senses. In Kaufm ann's
theory, inference from analogy appears to be a process of reshaping the concepts (senses)
governed by tendency to understand the contents appearing in relations between that
w h ich is factual and that w h ich is norm ative in a consistent way. The analogical structure
of language (concepts) and reco gn ition of being as composed of an essence and
existence is an indispensable requirem ent for the po ssib ility of the realisation of law,
based on specifically understood inference from analogy. It is necessary to assume
a moment of existence w ith o u t con tent w h ich ensures unity of cognition. Existence
emerges thus as a con dition of the possibility of cog nition.
A ccording to Kaufmann, the "n ature of th in g s is the heart of inference throu gh
analogy and the basis for establishm ent of find in g of law. Inference from the "state of
th in g s" to a norm or from a norm to the "state of th in g s " always means inference through
the "nature of th in g s". The "n ature of th in g s " is the proper medium of objective legal
sense sought in every cog nition of law. In Kaufmann's view , the question w hether the
"nature of th in g s " is ultima ratio of interpretation of law or is only a means of supplem ent
gaps in law or w hether it is one of the sources of law, is posed w rongly. The "n ature of
th in g s " serves neither to supplem ent the gaps nor is it a source of law as, for example,
a legal norm may be. It is a certain kind of "ca ta lyst" necessary in every act of m aking law
and solving a concrete case. O w in g to "nature of th in g s " it is possible to bring to a m utual
conform ity the idea of law and possible conditions of life or legal norms and concrete
conditions of life.
In Kaufmann's conception the "nature of th in g s " is not yet the ultim ate basis for
understanding the "n o n -d isp o sitive n e ss" of law. The relation between ob lig a tio n and
being is determ ined in the process of the realisation of law. Both the process itself and that
w h ich is transform ed in this process are given. A question about the on tolo gica l bases of
"m a te rial" contents undergoing "tre a tm e n t" in the process of the realisation of law and
about being w h ich is the basis of regularity of the occurrence of the process arises. O nly
this w ill a llo w an explanation tha t the result of the process is not optional. Thus, a question
about reality to w h ich law refers and about the subject realising the law has to be form ed.
To this, Kaufmann gives the fo llo w in g answer: that w h ic h is missing is man but not
"em pirical m an" but man as a "p e rso n ". A "p e rso n " understood as a set of relations
between man and other people and things. A "p e rso n " is the intermediary between those
things w h ich are different norm and case are brought to conform ity. A "p e rs o n " is that
w h ich is given and permanent in the process of the realisation of law. It determ ines the
content of law, is "su b je ct" of law; this aspect is described by Kaufmann as the " w h a t" of

Summ ary

139

the process of realisation of law. A "p e rs o n " consists of precisely just these relations
w h ich undergo "tre a tm e n t" in the process. On the other hand, a "p e rso n " is "a place" in
w h ich the processes of realisation of law occur, it is the " h o w " of norm ative discourse,
a "p e rso n " is that w h ic h determines the procedure of the process, being "o u ts id e " of it.
This aspect of a "p e rs o n " is connected w ith the form al m oment of law. A "p e rso n " being,
at the same time, the " h o w " and the "w h a t" of the process of the realisation of law, is also,
to put it differently, a structural unity of relation and that w h ich constitutes this relation
(u n ity oirelatio and relata). A ccord in g to this approach a "p e rso n " is neither an object nor
a subject. It exists on ly "in betw een". It is not substance. Law is the relation between
being and obligation. That w h ich is ob lig atory is connected w ith that w h ich is general.
That w h ich is general does not exist on its ow n, it is not com pletely real. A ccordingly,
a "p e rso n " as such is also not real. It is relational, dynam ic and historical. A "p e rso n " is not
a state but an event. In Kaufm ann's op in ion , such a concept of a "p e rso n " helps to avoid
the difficu ltie s connected w ith the fu n g ib ility of law in classical legal positivism .
A "p e rso n " is that w h ich is given, w h ich is not at free disposal and secures the m om ent of
"n o n -d isp o sitive n e ss" of law. Kaufmann concludes: "The idea ( n a tu re ) of law is
either the idea of a personal man or is n o th in g ".
Theory points at the structure of realising law and explains the process of adoption of
general legal norms fo r a concrete situation. The analysis has show n however, tha t in this
theory a satisfactory answer to the question about the ultim ate fou nda tion s of law is not
given. It seems that in the analyzed theory the understanding of human being takes place
throu gh understanding of law. W hat is good for man as a "p erson ", w h a t is just, w h at
a "p e rso n " deserves may be determ ined on ly against the existing system of law. A "p e r
so n " adopted as a basis of law is the reality postulated in the analysis of the process of the
realisation of law. It is a co n d itio n of po ssib ility of this process ( explaining, on one hand,
its unity and, on the other hand, the no n-d ispo sitive moments stated in this process).
A "p e rso n " in the discussed theory is entirely defined by the structure of law, it can be
n othing more than tha t w h ich is given in law, w h a t law refers to, w h at law is about. Being,
w h ich is a "p e rso n ", is con stituted by relations between people and objects, the relations
w h ich are based on fundam ental links between norms and con ditions of life established in
a process of bringing them to conform ity. It has to be assumed that man as a "p e rso n " is
a subject of law only as far as realising law "tre a ts" given senses according to their current
configuration. The system of law is a starting po in t and it describes in content w h a t man is
as a "p erson ".
Moreover, being a "p e rs o n " is the co n d itio n for entering legal relations. Consistently,
Kaufmann writes that "e m pirical m an" is not the subject of law, man is not " o u t of nature"
a "p erson ". People become "p erson s" due to the fact that they acknow ledge each other
as "p erson s" ackn ow led ging, at the same time, law. This acknow ledgem ent is a c o n
d itio n of existence, of the po ssib ility o f the occurrence of process of realisation of law and
of con stitu tin g legal relations w h ich ultim ately constitute a "p erson ". Kaufmann assumes,
tha t law tends tow ards a moral aim: it may and must create an external freedom , w ith o u t
w h ich the internal freedom to fu lfil moral obligations cannot develop. However, this
postulate is not based on the necessary structure of human being. From the p o in t of vie w
of his system, it is no thin g more than on ly a co n d itio n for the possibility of the occurrence
of the process of the realisation of law lack of freedom w o u ld destroy the " h o w " of this

140

Summary

process. Thus, the postulate to protect the freedom of personal acts has to be interpreted,
in accordance w ith the analyzed theory, as a postulate, the fu lfilm e n t of w h ic h aims
ultim ately at the accom plishm ent of the very same process of realisation of law itself and
not the realisation of a given man.
Kaufmann considers a "p e rso n " to be an element w h ich unites the system of law as
a w hole. Law is a structure of relations, w h ich are interdependent and in te r-con tinge nt.
Consequently, a "p e rso n " w h ich is to form the on tolo gica l basis of law has to be entity
consisting of all relations. Being also the "h o w " of the process of realisation of law, if
a "p e rso n " is to warrant its unity, it has to be a com m on source for all procedures. Hence,
a single "p e rso n " w o u ld constitute a subject of law. Man appears to be only a m om ent of
a certain entirety, realisation of w h ic h should be an aim of his actions. Law, creating
a "p e rso n " as an object and subject of law becomes a primary entity. In the analyzed
theory, the basis for determ ination of aims w h ich law sets to man is not the allocation of
m an-subject to som ething w h ich improves him but rather, such relation is on ly just
constituted by law. A question appears, w h y should aims set in law also be the aims of
"em pirical m an"? W hy is this "e m pirical m an" to be punished in the name of a "p e rso n "
understood in such a way? If, however, it is assumed tha t w h a t is man is determ ined by
a system w h ich is superior to him, then man has to be understood only as a part o f a w h ole
and there are no grounds to p ro h ib it instrum ental treatm ent of man and so the road to all
aspects of totalitarianism m ight be opened. A problem of the application of created theory
to the reality arises, the reality w h ic h the theory pretends to explain.
U ltim ately in his theory Kaufmann does not give any systemic grounds fo r a radical
questioning of the validity of any legal norms. Every new norm becomes an equal part of
system of norms. It is only its interpretation and application to given con ditions o f life that
may be disputable, however, this refers to all norms w ith o u t exception. Cohesive in te r
pretation of norms and applications is necessary and su fficie n t for the acquisition of just
law. New norms have to be interpreted in the light of others, correspondingly, the other
norms require reinterpretation in the lig h t of the new ones. C ontradiction in interpretation
of a norm does not form a basis for questioning norms but may serve only to question the
manner of the ir interpretation (understanding). Therefore, no grounds exist to assume any
legal norm as crim inal or unjust, and in consequence, to question any consistently realised
system based on form ally, properly established norms, as "legal lawlessness".
As law and a "p erson " do not exist w ith o u t the process o f realisation of law, the role of
legal safety becomes crucial as the con dition for the po ssib ility of the occurrence of the
process of realisation of law. Denying legal safety w o u ld be tantam ount to negation of law
in general (also of moral law) as negation of safety takes away, at the same time, the basis
for occurrence of the process of realisation of law. M oreover, any lack of legal safety
w o u ld also mean lack of a basis for the existence of man as a "p erson ". Kaufmann's thesis,
that civil disobedience is legalized on ly w hen it has a chance to lead to success, consistent
w ith his concept of the foundations of law, seems to p o in t directly to conclusions w h ich
deny the facts taken under consideration and doubtlessly Kaufmann's ow n intentions,
since it w o u ld have to be assumed that accordingly there are no grounds to question
a legal system in force based on violence w h ich secures its operation. Force fin a lly seems
to determ ine w h ich one of the m utua lly irreconcilable norm ative systems con stitute law
and w h ich does not. A legitim ate position is one w h ich leads to success, it is the weaker

Sum m ary

141

system w h ich is negated. If so, then basically vio len t im position of law is not an act
directed against the law in force but, to the contrary, realisation of law. In the context of
the new system the form er system of law may be talked about as unjust solely in the sense
of being incapable of being consistently united w ith the new. However, at the base,
ultim ately, lies force w h ic h reaffirms differences and excludes from the process of
realisation of law certain norms and their interpretations.
Kaufmann was aim ing at grounding of that w h ich is "n o n -d is p o s itiv e " in a certain
given fram ew ork of interpretation. Nevertheless, he does not provide fou nda tion s for the
understanding of phenom ena, w h ich he undertakes to explain at a p o in t of departure.
Instead of explaining them the theory negates the possibility of their existence. The reality
postulated in regard to "n o n -d is p o s itiv e " m om ents of the reconstructed process of
acquiring law consist o f a specifically understood "p erson ", w h ich appears in Kaufmann's
conceptions as a co n d itio n of the po ssib ility of the realisation of law. A ccording to this
approach understanding of a "p e rso n " may be only a fu n ctio n of law. To understand
"legal lawlessness" and fou nda tion s of justice it is necessary to look for such theory of law
in w h ich understanding of man as a "p e rs o n " and being is not a fun ction of understanding
of law (in w h ich a "p e rs o n " is not only a co n d itio n for possibility of reconstructed process
of realisation of law; fo r possibility of c o g n itio n processes). It seems necessary to start
from theory of being and a "p e rso n " based on broader experience than the one assumed
by Kaufmann and reconstruct the on tolo gica l fou nda tion s of the process of realisation of
law only in such perspective. Kaufmann points out tha t that to w h ich law refers is ipsa res
iusta a concrete relation of man to other people and things. This relation, in his theory,
appears to be basically only ju st constituted by law (norm ative senses "a p p lie d " to
con ditions of life). Therefore, understanding the relation between a given man and other
people and things w h ic h con stitute the aim of his actions, that is understanding of good,
is enacted against the background of co n stitu tio n of senses; co n stitu tio n w h ich is a result
of a process aim ing tow a rds consistent understanding of particular contents (o f n o r
mative and non-n orm ative senses). "B e in g " is secondary tow ards constructed senses it is
only their correlate. The prim ary relation consists of relation of a man to law (system of
norm s), w h ile the secondary relation is one of man to som ething w h ich is the aim of his
action (relation between man and g o od ). Considering such approach it is d iffic u lt to
envision a satisfying answer to the fundam ental question: w h y does law put concrete man
under any ob lig atio n to obey it?

*
The source of this problem can be seen in reduction of the base for understanding
good to content of o b lig a tio n form ulated in auto-reflection. Such reduction seems to be
a consequence of Kaufm ann's adoption of "co nvergent concept of tru th " and in c o n
sequence his reco gn ition of indirect, essentialistic grasp of reality form ulated in concepts
as the basic and on ly fo u nda tion of theory of being and of law. In vie w of such an
approach, analogy of law, concepts and being is the con dition for the possibility of the
process of transform ation of senses w h ic h aims at consistent interpretation of all law.
Existence is postulated w ith respect to the po ssib ility of unity of experience and cog nition.
However, also a diffe re nt approach to understanding of the problem of being and good is

142

Summary

possible. In spontaneous co g n itio n being is affirmed, first of all, not as a certain,

no n-contradictory, determined content, but as som ething existing. Together w ith a cer
tain content (passed indirectly th ro u g h notions) existence of being is co-given. The basis
for unity of being is not formed by the consistence of content, as it is in the case of the
theories departing from the analysis of cog nition processes, but by an act of existence
realising con tent (essence). Such an approach makes it also possible to go beyond the
convergent concept of truth. It is w o rth m entioning that allocation of an agent to good is
realised not on ly by the content of duty. A statement th a t som ething is good is primary
w ith respect to determ ination of this good in content. The recognised good always bears
some content, however, there are no reasons to base the concept of good exclusively on
indirect, form ulated in concepts cog nition. As primary, can be adopted the relation of man
to good and not of man to law. Determ ination in content appears to be only an articulation
of aspectual co g n itio n of being, as an object of action. In such a case the basis for relative
unity of norm and conditions of life is not the "nature of th in g s " understood as correlate of
sense but it is relation to good based on internal co n stitu tio n of man as potential, not
self-su fficien t being. It does not mean, that the moments of the process of realisation of
law singled ou t by Kaufmann are not im portant to determ ination of w h at is just. He, quite
rightly, points to significant role played by norms in the evaluation of concrete situations,
in man's search for closer specification in content of good innate to him. The structure of
process of determ ining law for a concrete situation, to a great degree corresponds to the
processes of determ ining law w h ich take place not only in the legal sciences. Kaufm ann's
analyses of the process of realisation of law show the com p le xity of the structure of these
processes and po in t tow ards im portant moments a llo w in g a better understanding of law
and man. Nevertheless, these analyses cannot be a basis for construction of ph ilosophical
theory of law, theory w h ich hopes to po in t out the ultim ate, ontological fou nda tion s for
understanding law. Kaufmann's results may become fu lly valid only in a more general
perspective in clud in g broader experience at the point of departure.

Prze/ozy/a
Cecy/ia Gorzoh

nie, jak np. reforma prawa karnego,

prawna regulacja eutanazji i abor
cji, prawo do sprzeciwu wobec
wadzy, zagadnienie w iny, az po za
gadnienia sensu stricto filo z o fic z
ne: co to jest prawo? jaka jest jego
struktura bytowa? jakie s podsta
w y spraw iedliw oci prawa i jej kry
teria? Do najwaniejszych p u b lika
cji dotyczcych podstaw ow ych
zagadnie filo zo fii prawa nale:
Naturrecht und G eschichtlichkeit
(1 957), Das S chuldprinzip (1 961),
Ana tog ie u nd N atur der S ache"
(1 9 65 ), Theorie der G erechtigkeit
(1984), Vorberlegungen zu einer
juristischen Logik und O ntologie
der Relationen (1986) R echts
philosophie in der N ach-N euzeit
(1 9 90 ), zbiory artykuw : Rechts
philosophie im Wandel (1972)
i Beitrge zur Juristischen Herm e
neutik (1984), Vom Gehorsam g e
gen die O brigkeit (1991). A rthur
Kaufmann jest tez w ydaw c dzie
wszystkich
swego
nauczyciela
Gustava Radbrucha, oraz a u to
rem licznych prac na jego temat.

A rthu r Kaufmann naley do najw ybitniejszych w spczesnych teo retyk w i filo z o f w prawa
niem ieckiego obszaru jzykow ego. Ucze i kon tynua tor Gustava Radbrucha poszukuje od pow ied zi
na fundam entalne pytania co to je s t p ra w o ? i ja kie s p o d sta w y je g o ob o w i zyw a n ia ? Prace
A. Kaufmanna, czsto cytow a ne w polskiej literaturze przedm iotu, nie doczekay si jak dotd
pogbionej analizy i oceny ze strony teo retyk w prawa. Tym wiksze uznanie musi budzi podjcie si
tego trudnego, i jake fascynujcego poznaw czo i intelektualnie zadania, nie przez praw nika, lecz przez
m odego filozofa. A utor, rekonstruujc koncepcj Kaufmanna, koncentruje si na tym jej aspekcie,
ktry dotyczy o n to lo g iczn ych (b y to w y c h ) podstaw prawa. Dow iadczenie zbrodni do konyw an ych
w majestacie prawa kae uzna, i praw o to co w icej ni form alnie ustanow ione normy. Kaufmann
proponuje u g runtow a spraw iedlio w specyficznie pojtej osobie. Rzetelna i precyzyjna analiza tej
teorii prow adzi autora ksiki do w niosku, e koncepcja Kaufmanna nie w yjania w zadow alajcy
sposb fenom enu u s ta w o w e g o bezpraw ia i prow adzi do trudnoci charakterystycznych dla
klasycznego pozytyw izm u praw nego.
Praca stanow i bez w tp ie nia w any w kad do toczcych si u nas dyskusji na tem at podstaw
prawa i jego mocy wicej. Ukazuje tez jak duze znaczenie maj z pozoru tylko oderw ane od
konkretnych p roblem w dzisiejszego czow ieka filozoficzne zagadnienia nalece do o n to lo g ii
i teorii poznania.
Ksika zawiera przygotow an z du starannoci bibliografi nieocenion pom oc dla
w szystkich zainteresow anych tw rczoci A rthura Kaufmanna i filo zo fi prawa.
R om an W ieruszew ski

D r M a r e k P ie c h o w ia k jest
adiunktem w Zespole Praw C zo
w ieka Instytutu Nauk Praw nych
PAN w Poznaniu. Jest on a b s o l
w entem W ydziau F ilozofii K a to lic
kiego U n iw e rsytetu Lubelskiego.
Prezentowana praca pow sta a w
oparciu o o b ronion na tym U n i
w ersytecie rozpraw doktorsk pt.
A rth u ra Kaufm anna koncepcja
prawa naturaln ego , ktrej p ro m o
torem by prof. dr hab. M. A. Krpiec. W arto podkreli, ze praca
uzyskaa bardzo p ozytyw n e recen
zje prof. dra hab. J. W. G a k o w
skiego i prof. dra hab. M. Z irka-S adow skieg o. P rzygotow ujc roz
praw do druku, autor przyj nieco
inn perspektyw badawcz.

ISBN 8 3 -0 0 -0 3 6 2 1 -0