Weber (1795-1878) byl tze-
rze psychicanym, Te ,udzkq” strong wrazen i spo- | (5 snuou tramnecioree
strzegania uwzglednia teoria detekeji sygnaléw | Grieci | jednym 2 trzech sy-
(bodécow). nw, Kir 2ostai synnymi
Teoria ta zaklada, Ze natgzenie sygnatu jest tyl- | naukoweami (moina sg tylko
ko jednym z czynnik6w decydujacych 0 powstawa- | Zastanawiag, na jakie znako-
niu wradeh i spostrzeganiu r6énic migdzy nimi, | miteseiwyroshyby jegosiostry,
Drugim czynnikiem jest stopies, w jakim sygnal od-
r6inia sig od szumu, na ktOrego tle wystepuje. E
twiej uslyszeé, co méwi do nas przyjaciel w wyciszonym pokoju niz. w pomiesz
czeniu, w kt6rym wiele oséb méwi réwnoczesnie, i to gloSno stukajac
szklankami, Jeszcze innym czynnikiem jest wrazliwoS¢ sensorycana zmysiow da-
nej osoby i to, czy ta wrazliwose jest w pelni rozwinigta, czy moze przytepiona
przez podeszly wiek.
Teoria detekeji sygnaléw uwzglednia takée takie psychiczne czynmiki, jak mo-
tywacja, oczekiwania i procesy uczenia sig. Na przyktad miejsce, w ktorym czy-
tasz te ksigzke, mote byé wypetnione réznymi sygnatami. Jezeli siedzisz.na dwo-
ze, to moze wieje wiatr, a przemieszczajqce sie chmury rzucajq cienie. Jedeli
jestes w jakims pomieszczeniu, to moga do ciebie docieraé rézne odglosy z kalo-
ryfer6w lub wigczonego w sqsiednim pokoju telewizora, a z kuchni mode docho-
dzié scum lodéwki albo zapachy wlasnie przygotowywanego obiadu. A jednak
skupiasz uwage na czytanej stronie (mam nadzieje!), wskutek ezego pozostale sy-
gnaly zostaja zepchnigte do tla twojej swiadomosci, Jednym z psychicznych czyn-
nik6w decydujacych 0 detekcji sygnal6w jest zawezanie czy skupianie uwagi na
sygnalach, kt6re dana osoba uwaéa za istotne.
Rozwazmy kilka przyklad6w. Ptacz niemowlecia budzi jedno z rodzicéw, pod-
czas gdy drugie pi sobie w najlepsze. Niekoniecznie dlatego, Ze jedno z rodzicow
cechuje sig wrodzona wratliwoscia na déwiek ptaczu (choé niektOrzy mezczyéni
‘moga tak dla wlasnej wygody zakladaé). Powodem moze byé po prostu to, ze ro-
dzice uméwili si, i jedno te} nocy z nich jest odpowiedzialne za opickg nad dziec-
kiem, wskutek czego rosnie jego motywacja do odbierania sygnatu, jakim jest
placz. Podobnie dzieki treningowi malarz jest w stanie dostrzega¢ subtelne linie
czy kolory niezauwazalne dla innej osoby ogladajacej ten sam obraz.
WRAIENIA | SPOSTRZEGANIE 209
PROFILU
ssdyby 2ly w io
‘yeh ezasach),
Unyskal dokto-
ratz fizjologii na
Uniwersytecie
Ww Lipsk, na
‘rym wykdadat
az do emerytury,
Foswiecit sig ba-
daniu wrateh
i spostrzezen,
Drutami dei
aad visrskimi doty-
al plecbw bada-
aych preez sebie osdb ~ po
caym pros je, aby wkazaly
palcem micjsce, w ktérym 20-
stalydotknigt. W ten sposob
badal ludaky wradiwosé na
dotjk Za pomoca cgiark6w
aptekarskich o réine} wadze
‘dal ledwo dostrzegalneréi-
nice ~ najmniejsze s6énice
cigiaru, jakie ludzie moze
spostizec. Wykazat réwnie’,
4 te rice 9 nijednakowe
dla posczeg6Inych emysl6w,
8 wig, He ludekie empty si
nie rina sig wradiwoscg, 210 FSYCHOLOGIA WSPORCTESNA: LEPIEL, WIECEL, PRIYSTEPNIEL
DETEKCJA SYGNALOW
Wykrywanie sygnatow zaledy ie
tylko od ich fizycanych cech, ale
takte od takich psychicenych czyn-
rikow, jak uwaga i motywacja,
Crlowiek preedstawiony na tym
adjgciu jest chuvilowo nastawiony
nna sygnaly z gazety, ane na sygna~
'y pochodzace z toczenia
Zwigzek pomiedzy bodécem fizyeznym a reakcja zmystowa nie ogranicza sig
do mechanicznych oddzialywari i matematycznych zaleznosci. Ludzka zdolnosé
do spostrzegania bodécow, takich jak majgce znaczenie migotania ekranu rada-
ru, zalezy nie tylko od samego natezenia owych drgaf, ale takze od treningu
(proces6w uczenia sie), motywagji (pragnienia, by spostraec majace znaczenie
migotania) i takich stan6w psychicanych, jak czujnose i zmeczenie.
DETEKTORY CECH
Wyobraé sobie, Ze stoisz na krawgéniku ruchliwej ulicy, kiedy nadjezdéa autobus.
Neurony umieszczone w twoich narzadach zmyslow - w tym wypadku w oczach ~
sq stymulowane przez najezdéajacy autobus i przesylaja informacje do czuciowej
Kory mézgowej. Laureaci Nagrody Nobla, David Hubel i Torsten Wiesel (1979),
odktyli, ze r6zne nourony wzrokowej Kory mézgowej wyladowuja sig w reakcji na
okreslone cechy bodéca wizualnego. Na przyklad wiele komérek mézgowych re-
aguje na linie przedstawiane pod réznymi katami — a wige jedne neurony reaguja
na linie poziome, inne ~ na pionowe, jeszcze inne —na linie ukosne. Odrebne neu-
rony wyladowuja si¢ réwnied w reakeji na poszczeg6lne kolory. Poniewaé neuro-
ny tego rodzaju pobudzane sq jedynie przez szczegoine elementy stymulacj, czyli
pojedyncze jej cechy, zostaly nazwane detektorami cech. W wypadku autobusu
detektory poszczegélnych cech wizualnych reaguja na krawedzie autobusu, jego
olor, wskaéniki glebi, szybkos¢ i kierunek ruchu (w gore, w dé, do przodu i do
tylu). Réwniez innym narzqdom zmysi6w odpowiadaja specyficene detektory
cech. Detektory cech zwiqzanych ze zmystem sluchu reaguja na przykiad na wy-
sokosé tonu i glosnos¢ dawigku wydawanego przez jadacy autobus.
ADAPTACJA SENSORYCZNA: CZY COS SIE ZMIENILO?
Nasze narzady zmysiéw doskonale przystosowuja sig do zmian zachodzacych
w Srodowisku zewngtrznym. Odbierajac bodéce 0 malej intensywnosci, stajemy
sig bardziej wradliwi na stymulacje, ale ta wradliwos sig zmnicjsza, jesli odbiera-
my bodice o stalym natezeniu (jak odglosy ulicne docierajace 2za okna). Tego
rodzaju dostosowywanie sig wrazliwoSci zmysl6w do natezenia bodéc6w jest na-
zywane procesem adaptacji sensorycznej
Roawaimy spos6b, w jaki zmyst wzroku przystosowuje sig do zmniejszania sig
natedenia swiatta. Wehodzae do zaciemnionej sali kinowej, poczatkowo widzimy
jedynie obrazy na ekranie. Jednakie w miare uplywu czasu stajemy sig coraz
wrailiwsi na twarze otaczajacych nas Iudzi, a takée na cechy samego pomieszcze-
nia, Ten proces zwigkszania sie wrazliwosci na stymulacje jest nazywany sensy-
tyzacjq (uwradliwieniem), czyli adaptacja pozytywna.
Jednakie w razie oddzialywania bodéc6w o stalym natezeniu nasza wradli-
wosé spada, W miare prayawyczajania sig do Zrddet Swiatla zaczynaja sig one
nam wydawaé coraz slabsze. Gdyby utrzymywa¢ dany obraz ciagle w tym samym
miejscu siatkéwki oka - co w rzeczywistosei jest niemozliwe bez nieruchomego
obrazu i specjalnych urzadzen stabilizujacych ~ obraz zblaklby w ciagu kilku se~
kund i trudno byloby go dostrzec. Podobnie po znalezieniu sig na platy wkrétce
niemal przestajemy slyszeé odgtos fal bijgcych o brzeg. Zyjac w duzym micécie,
stajemy sig niewraéliwi na odgtosy ruchu ulicznego, z wyjqtkiem wyjqcych od cza-
su do czasu syren, A jak zapewne kazdy z was zauwadyi, jesti pracbywamy w swie~
#0 pomalowanym pomieszczeniu, to nasza wraéliwos¢ na nieprzyjemne zapachy
rownic?. dosyé szybko sig zmniejsza, Ten proces stabnigcia wraéliwosci na stymu-
lacie sensoryczna jest nazywany desensytyzacja (odwradliwianiem), czyli ada-
ptacja negatywng,
ZASTANOW SIE
Jakie najstabsze $wiatlo jestes jeszcze w stanie dostrzec? Jaki najcichszy déwigk mo-
4esz uslyszec? Jak na te pytania odpowiadaja psychotizycy?
Czy przychodzi ci na mys! jakis dotyczacy ciebie przyktad ledwo dostrzegainej rézni-
cy? lle musisz przybra¢ lub stracié na wadze, aby zauwazy¢ réznicg? O ile wigce| mu-
sisz pracowaé, by doprowadzi¢ do ledwo dostrzegaine| roznicy w otrzymywanych
stopniach?
Czy kiedykolwiek zdarzyto ci sig by¢ tak bardzo czymé pochtonigty, Ze nie zauwazyles
‘tego, iz w pokoju zrobito sig bardzo clepto lub bardzo zimno? Albo czy udato cl sig
przyzwyczaié do glosnych déwigkOw pociggu lub Swlerszczy | zasnaé mimo halasu?
Jak tego rodzaju dogwiadczenia maja sie do teoril detekcji sygnaléw?
WRAZENIA WZROKOWE:,
ZAWSZE NIECH SWIECI SEONCE
we} wigze sig z funkcjami wzrokowymi (Basic Behavioral Science Task
Force, 1996b). Poniewaz w2rok stanowi nasz najwadniejszy zmyst, Slepota
jest uwazana za najpowatniejszy rodzaj uposledzenia zmyst6w (Moore, 1995)
Aby zrozumieé spostrzeganie werokowe, musimy rozpoczaé od przyjrzenia sig
naturze Swiatla,
N asze oczy stanowia prawdziwe ,okno na swiat”. Ponad potowa kory mézgo-
WRAZENIA | SPOSTRZEGANIE
au ‘202 PSYCHOLOGIA WSPOECZESWA: LEFIED, WIECE, PREYSTEPHIEL
PRZEMYSL.
JESZCZE RAZ:
PRAWDA CLY
FARSZ?.
To prowda, 2 bioteSwiato
slonecane w rneceyisiosci
ska siz wszystich kolo-
6 bay.
rE
Pract ed eed
SWIATEO: JAKA JEST JEGO NATURA?
W prawie wszystkich kulturach Swiatlo jest symbolem boskosci i wiedzy. Czlowie~
ka madrego nazywamy ,,Swiatlym” lub ,,oSwieconym” (glupiego potocznie nazy-
wamy ,ciemnym”, kiedy chcemy go obrazié), méwimy o ,swietlanej” przyszlosci,
~zucaniu na cof éwiatla”, a dobrze przeprowadzone rozumowanie okreslamy
przymiotnikiem ,jasne”, Czym jednak wlaSciwie jest to, co nazywamy swiatlem?
Wraienia wzrokowe wywoluje Swiatlo widzialne. Stanowi ono niewielka
caesé catego widma fal elektromagnetycznych (por. rycina 5.1). Diugosci tych fal
sq bardzo réine - od mifiardowych czesci milimetra (promieniowanie kosmicz-
ne) do wielu kilometréw (niektére fale radiowe). Formami promicniowania
elektromagnetycznego sq take fale wykorzystywane w radarach, mikrofale uzy-
‘wane w kuchence mikrofalowej oraz promieniowanic rentgenowskie.
Na pewno kaidy z was widzial tecze lub Swiatlo slonecane, ktére po zalama-
niu na szybie rozszezepia sig. na wiqzkg Swiatla o wielu barwach. Brytyjski u
ny, sir Isaac Newton, odkryl, Ze Swiatlo mona rozszezepi€ na r6zne kolory za po-
‘mocg tr6jkatne} bryly szklane} zwanej pryzmatem (zob. rycina 5.1), Barwa
Swiatla jest uzalezniona od diugosci fal ~ fale, ktore spostrzegamy jako czerwo-
ne, sq dluisze od pomaraiiczowych, pomaraficzowe sa dluzsze od Z6ttych i tak
dalej wzdtué widma optycznego, az do fiolctu, ktory odpowiada najkrétszej fali
Swiatla widzialnego.
OKO: ZEBY CIE LEPIE) WIDZIEC
Jednym z najwspanialszych wynalazk6w ludzkosci jest aparat fotograficeny po-
zwalajacy rejestrowaé doswiadczenia warokowe. W tradycyjnym aparacie foto-
graficznym Swiatlo odbite od fotografowanego obiektu wpada przez specjalny
otwor i po przejéciu przez. uklad soczewek zostaje skupione na powierzchni bl
ny fotograficznej pokryte} pewnymi substancjami chemicanymi (swiatloczulyi
Docierajgc do tych substangji, Sviatlo powoduje ich zmiany (odtwarza sig na nich
pomniejszony i odwrdcony obraz obiektu, od ktorego odbito sig swiatto), ktore
nastepnie mona utrwalié w postaci fotografi,
Nie mnicj zachwycajacym ,,urzqdzeniem” jest oko - aparat fotograficany,
ww ktéry wyposazony jest nasz organizm. Przyjrzyjmy sig jego glownym czgSciom
przedstawionym na rycinie 5.2. Podobnie jak w aparacie fotograficanym, Swiatlo
‘wpada przez niewielki otwor i jest rzucane na powierzchnig Swiatloczula. Swi
tlo przechodzi najpierw przez okragla, wypukla, przezroczysta rogowke, ktéra
pokrywa zewnetrzna warstwe oka (,bialko” oka, czyli twardowka, sklada sie zsil-
nej nieprzezroczystej tkanki ochronne}). Ilosé swiatla przechodzacego przez r0-
g6wke zalezy od wielkosci drenicy, czyli otworu w centralnej czesci Oka, kt6rego
wielkos¢ jest z kolei uzaledniona od dzialania migSni tecz6wki, stanowiacej ko-
lorowa” czg$é oka. WielkoS¢ Zrenicy dostosowuje sig automatycznie do ilosci
Swiatla docierajacej do oka. Tak wige nie musimy celowo szerze} otwieraé oczu,
aby widzieé w stabszym Swietle. Im wigce} Swiatta, tym mniejsza sig staje zrenica.
Podobnie jest w aparacie fotograficanym, w kt6rym zmieniamy przestong w za-
lednosci od oswietlenia. WielkoSé érenicy zalezy takée od naszego stanu emocjo~
nalnego ~ nasze Zrenice rzeczywiscie moga sig powiekszac, kiedy sig czegos bo-
imy.
Po przejéciu przez. drenice Swiatto trafia na soczewke, kt6ra moze sig akomo-
dowaé poprzez zwigkszanie lub zmniejszanie swe} wypuklosci. Zmiany wypuklo-
Sci soczewki zaleza od odleglosci od oka widzianego przedmiotu i zapewniaja wy-
WRAZEWIA | SPOSTRZEGANIE
Plaka zota
Soczowka ‘ Slathowka
Teczbwka,
Promienie
tronic
slonecane
reek) siatkbwkt
me
Kenia vojom Koda araiynonaKanitahoyzotara
OKO LUDZKIE
Zaréwno w ou, jak i w aparacie fotograficanym swiatlo wpada przez niewielki otw6r i est rzucane na pewna wradlivig po-
wierzchie, W wypadku oka ta Swiatloczutg powierachnia jest slatkowia, deh Ktre| informacje 0 zmieniajacych sig obra-
zach sa przesylane do mézgu. W siatk6wee znaldula sig receptory Swiatiazwane czopkami i precikami. Praesylaja one infor-
macje do mézgu za posrednictwem Komérek dwubiegunowych I zwojowych. Aksony Komérek 2wojowych tworza nerw
\warokowy, ktérym zmystowa stymulacja jest preesylana do kory wzrokowe| w placie potylicanym.
razistoSé obraz6w rzutowanych na siatk6wke. Kiedy przystawisz palec blisko oka
i nan spojrzysz, poczujesz w oku napigcie. To twoje migSnie oka powoduja uwy-
puklenie soczewki, dzi¢ki czemu skupiany przez niq obraz rzutowany na siatkow-
ke zachowuje ostros. Kiedy skupiamy wzrok na bardziej odleglych przedmio-
tach, soczewka staje sig bardziej plaska. Soczewka aparatu fotograficznego nie
ma takiej zdolnosci akomodacji - ostrosé obrazu reguluje sig dzieki zmianom od-
leglosci soczewki od btony filmowe}.
Podobng funkcje do tej, kt6ra pelni film w aparacie, spetnia w oku siatk6w-
ka. Zawiera ona wrailiwe na Swiatlo komérki zwane fotoreceptorami. W ludz-
kim oku wystepuja dwa rodzaje fotoreceptorow: czopki i preciki. Kolejna ~
obok czopkéw i precik6w — warstwe siatkOwki tworza komérki dwubiegunowe
oraz komérki zwojowe (por. rycina 5.2), Wszystkie te kom6rki sq neuronami,
Swiatlo dociera do czopk6w i precik6w, ktore zamieniaja je w impulsy nerwowe
i preesylaja do komérek dwubiegunowych, a te przesylaja je dalej do komérek
REY
213 214 PSYCHOLOGIA WSPOKCZESNA: LEPIEJ, WIECED, PRIYSTEPNIE)
— a
ODNAJDYWANIE PLAMKI SLEPEJ
Jedeli choesz zobaczyé, jak obraz znika wskutek padania na plamke slepa, popatrz najpierw
na rysunek 1, Zamknij prawe oko. Nastepnie preesuwaj ksigeke, zblizajac a do lewego oka
{ oddalajae od niego, jednoczesnie wpatrujac sie w znak plusa. Zauwazysz, 2e w pewnym
‘momencie znika kolo, Oznacza to, 2 jego obraz pada na plamke lepa ~ to miejsce siat-
Kowki lewego oka, w ktérym aksony Komérek Zwojowych zbiegaja sig, by utworzyé nerw
warokowy. Nastepnie zamknij ewe oko. Przybiiza| | oddalaj ksigake w stosunku do prawe-
.g0 oka, wpatrujgc sie w kolo. Kiedy zniknie znak plusa, bedzie to oznaczalo, 2 jego obraz
pada na slepa plamke prawego oka. A teraz spojrz na rysunek 2. Eksperymentujac w po-
dobry spos6d, mazesz spowodowaé ,2niknigete” narysowane| na nim sylwetki udzkie
Nie bedziesz widzies sylwetk, lecz czarna ing - to two} mézg ,wypetnia” fragment obra-
zu raucony na plamkg Slepa. Tego rodzaju dzialanie mézgu jest jednym z powodow, dla
Ktorych 2wykie nie uswiadamiamy sobie, ze mamy plamke slepa
Tae
‘zwojowych. Aksony milionéw komérek zvojowych tworza nerw wzrokowy, kt6-
rym stymulacja jest przesytana do obszaru wrokowego w ptacie potylicanym ko-
ry m6zgowej. Inne neurony siatk6wki ~ kom6rki amakrynowe i horyzontalne
zapewniaja neuronom polaczenia oboczne na poziomie bliskim komérek recep-
torowych oraz na poziomie komérek zwojowych. Dzigki tym polaczeniom w po-
jedyncze} komérce dwubiegunowe} zbieraja sig informacje z licanych czopk6ow
i precikow, a w jedne] kombrce zwojowej zbiegaja sie informacje z licznych ko-
mérek dwubiegunowych. Liczba fotoreceptoréw ponad stukrotnie przekracza
licabe komérek zwojowych.
Plamka Z6Ita jest najbardziej wradliwym obszarem siatk6wki ~ zawiera ona
gesto upakowane ezopki (por. rycina 5.2). Natomiast zupelnie pozbawionym
wradliwosci obszarem jest plamka Slepa — ta czgSé siatkowki, w kt6rej aksony
komérek zwojowych tworza nerw wzrokowy (por. rycina 5.3).
PRECIKI | CZOPKI. W siatkéwce znajdujg sig dwa rodzaje fotoreceptordw: pre
ki icczopki (por. rycina 5.4). Siatk6wka kazdego oka zawiera okolo 125 milionow
precik6w oraz 6,5 miliona ezopkéw (Solomon i in., 1993), Plamka Z6lta zawi
ra niemal wytgcznie czopki, rozsiane coraz rzadziej w miare przesuwania sig od
Srodka siatkowki, w ktorym sig znajduje, do soczewki. Preciki sq w plamce Z6ttej
prawie nieobecne, natomiast pojawia sie ich coraz wigcej w miare przesuwania
sig przez siatkéwke w kierunku soczewki
Preciki sq wradliwe jedynic na natgzenie Swiatla, Pozwalaja takée na widzenie
biato-czarne, Widzenie barw umodliwiaja natomiast czopki. W stabym swietle fa-
Polgczonianerwowe
twie} uzyskaé fotografig czarno-biala ni:
kolorowg. Podobnie i preciki sq wrazliw-
sze na Swiatlo od czopkow. W miare spad-
ku natezenia Swiatla, na prayktad kiedy za-
pada zmierzch, widziane obiekty 2daja sig
owiele szybciej tracié barwe niz kontury.
ADAPTACIA DO SWIATEA. Po wejsciu do sa
likinowej mozemy zobaczyé tak niewiele, ze
poczatkowo nie jestesmy w stanie znalesé
swojego miejsca. Jednak w miare uplywu
czasu, coraz wyrainie} zaczynamy widricé
fotele i ludzi. Ten proces przystosowywa-
nia sig do stabszego Swiatta nazywa sig
adaptacja do ciemnosci.
Rycina 5.5 przedstawia zalednoS¢ nate-
Zenia Swiatla, jakie jest koniecane do jego
wyktycia, od dlugosci czasu spedzonego
w ciemnosciach. Caopki i preciki dostoso-
‘wuja sig do zmienionych warunk6w oSwie-
tlenia w niejednakowym tempie. Umoili-
wiajace spostrzeganie koloru czopki
osiqgzaja maksymalng adaptacje do ciemno-
Sci po okolo dziesigciu minutach. Preciki,
umoiliwiajgce jedynie wrazenie spostrze-
gania Swiatla i ciemnosci, sa wrazliwsze od
czopkéw — adaptuja sig az przez, czterdzie~
Sci pigé minut przebywania w ciemnosci
WwRAieuia | sPosTRZEGANIE 215
PRECIKI | CZOPKI
W. siatk6wce kazdego oka
‘naldule sie okolo 125 milo-
dw peecikow | 6,5. millona
czopkéw. Widzenie barw 2a-
pewniaja jedynie czopki.
Plamka Zola, najwradlvsza,
Srodkowa ozeS6_siatkOwki,
jest ggsto upzkowana samymi
tiemal czopkami,Ktre sq roz-
mieszczone coraz. readzie)
Ww miare preesuweania si od
z0pkt sodka. slatkowki w Kerunku
ooze.
CE
Adaptaca czopkow
Adaptacla preckaw
20 0 0 4
Minuty spedzone w ciemnosct
RYCINA 5.5
ADAPTACJA DO CIENINOSCI
Rycina ta lustre zaleénosé natgdenia Swiatla Koniecanego do jego wykrycia
‘od dlugosci czasu spedzonego w ciemnosciach. Czopk i preciki dostosowuja
sig do zmienionych warunk6w oswietlenia w nielednakowym tempie. Umotl-
\wiajgce spostrzeganie Koloru czopk osiagala maksymaing adaptacie do ciem-
rnogci po okolo dziesigciu minutach. Preciki, umoZiviajacejedyie spostrzega-
nie Swiatai ciemnosci, sq wradliwsze od czopkbw ~ preystosownla sig przez
‘caterdziescipigé minut preebywania w ciemnosci. 216 PSYCHOLOGIA WSPOLCZESNA: LEPIEJ, WIECED, PRIYSTEPWIE!
RYCINA 5.6
PATRZ ZARACZNIK —>
Przystosowanie do wigkszych natezeni swiatla nastepuje znacznie szybcie.
‘Wychodzac z sali kinowej w rozswietlone storicem popoludnie, mozemy byé po-
czatkowo zaskoczeni bezpostaciowym Swiatlem rozlewajacym sig wokol nas.
Przypomina to troche obraz z ekranu telewizora, w ktorym nastawiono jasnosé
na maksimum, kiedy kontury przedmiotow zdajq sig rozplywa¢ w Swictle. Jednak
w przeciggu minuty ,nadjasnosé” widzianych przedmiot6w zanika i odzyskuja
one na powrét swoje normalne zarysy.
WIDZENIE BARW: .
TWORZENIE WEWNETRZNEGO SWIATA KOLOROW
Dia wigkszosci nas swiat jest miejscem wypetnionym soczystymi kolorami ~ blg-
kitem nieba, zielenia drzew, pomaraficzowo-zlota poswiata zachodzacego stori-
ca, czerwienig r6z. Barwy sq emocjonalna i estetyczna czeScia naszych codzien-
nych doznai, W tej czeSci rozwazah prayjrzymy sig niektorym psychologicznym
wymiarom koloru, a nastepnie zajmiemy si wyjaSniajacymi, w jaki spo-
s6b spostrzegamy barwy.
PSYCHOLOGICZNE WYMIARY KOLORU
DiugoS fali Swiatla docierajgcego do naszych oczu decycluje o jego kolorze czy
ted odeieniu. Od natgzenia Swiatla zalezy jasnosé barwy (j
Jezeli ulozymy kolory widma w kole, otrzymamy kolo barw — przedstawione
na rycinie 5.6. Najjasniejseym kolorem jest 26tty. Posuwajge sig po okregu od 26!-
ciw kierunku zgodnym z ruchem wskaz6wek zegara, napotykamy coraz.ciemniej-
sze kolory.
KOLORY CIEPEE | ZIMNE. Kolory po stronic zielono-niebieskiej kola barw sq uwa-
Zane za zimne (chtodne), podezas gdy kolory po stronie zolto-pomaraticzowo-
-czerwonej uwazane sq za gorace (cieple). Byé mode dlatego, Ze ziclony i niebie-
ski kojarza sig z chtodem oceanu i nieba, a przedmioty, kt6re ptona, staja sig 261-
te lub czerwone. W goracy lipcowy dziefi pokoj 0 niebieskim lub zielonym wy-
stroju wnetrza 2daje sie bardziej pociagajacy od pokoju, w ktérym Sciany, firanki
i meble sq czerwone lub 26ite.
Kiedy patrzymy na obraz, cieple kolory zdaja sig do nas zbliZaé, natomiast
zimne ~ oddalaé.
Nasycenie barwy oznacza stopieri, w jakim jest ona ezysta czy tez intensyw-
na. Zalezy to od zr6znicowania dlugosci fal éwietInych, z ktorych dana barwa si¢
sklada (im mnie] zrznicowane dlugosci fal, tym bardziej Kolor jest nasycony).
Barwy najezystsze sq tez najbardzie} jasne. Nasycenie barwy i jej jusnoSé zmanie}-
szajq sie w miare dodawania innych koloréw badé czemni, szarosci czy bieli. Arty-
Sci wytwarzaja rozne odeienie danego koloru, dodajac don czerni, Natomiast na-
sycaja go barwa poprzez dodawanic bieli.
KOLORY DOPELNIAJACE. Kolory umieszczone naprzeciw sicbie w kole barw sq
nazywane dopelniajacymi. Gtownymi parami kolor6w dopetniajacych sq czer-
wony-zielony oraz niebieski-Zétty. Mieszanic kolor6w dopetniajacych prowadzi
do otrzymania szarosci.
Ktos mote jednak sig sprzeciwié, mowigc, ze ,Niebieski i Z6Ity nie moga byé
dopetniajgce sig w stosunku do siebie, gdy2 mieszanie farby niebieskiej i Z6ttej
prowadzi do powstania farby ziclonej, a nie szarej”. To prawda, ale méwiligmy tu-
{aj 0 mieszaniu Swiatel, a nie barwnik6w (pigment6w). Swiatlo jest érodtem
wwszelkich kolor6w. Barwniki r6zniq sie dlugoscia pochtanianych i odbijanych fal
Swiatla. Mieszanie swiatel ma charakter addytywny ~ polega na dodawaniu, Na-
tomiast mieszanie barwnik6w ma charakter subtraktywny, polega na odejmowa-
niu, R6énice przedstawia rycina 5.7.
Barwniki zyskuja kolory, pochtaniajac swiatlo z pewnego obszaru widma,
a odbijajac swiatlo z pozostale} jego czgSci. Na przyklad wigkszoS¢ swiata roslin-
nego widzimy jako zieleh, poniewaz zawarty w roslinach barwnik, chlorofil, po-
chtania wigks20%¢ fal o dlugosci odpowiadajacej barwom: czerwonej, niebieskie}
i fioletowej. Pozostale fale, 0 dlugosei odpowiadajacej kolorowi zielonemu, ule-
gajq odbiciu. Barwnik ezerwony pochlania wigkszos¢ widma, ale odbija fale czer-
wone. Barwnik bialy odbija wszystkie fale w jednakowym stopniu, a czarny -
ww ogéle nie odbija Swiatta,
BARWY PODSTAWOWE, POCHODNE I POSREDNIE. Czerwony, nicbieski i Z6ity sq
barwami podstawowymi. Kolordw tych nie mozna wytworzyé, mieszajac pis
menty innych barw. Natomiast barwy pochodne powstaja w wyniku mieszani
banw podstawowych. Trzy barwy pochodne to pomaraficzowy (iieszanka czer-
wonego i Zéltego), zielony (nicbieski i Z6Ity) oraz fioletowy (niebieski i czerwo-
ny). Barwy posrednie powstaja w wyniku micszania kolor6w podstawowych
z sqsiadujacymi kolorami pochodnymi; sq to na przyklad kolory ZéIto-zielony
i niebiesko-fioletowy.
POWIDOKI, Przed dalsza lekturg tego rozdziatu sprobujmy wykonaé malty ekspery-
ment. Spéjrz na rycing 5.8, przedstawiajgca dziwacena flage. Wpatruj sig w nig
przynajmniej przez pot minuty, a nastepnie skieruj werok na kartke bialego lub sza-
rego papieru. Co sig stato z barwami flagi? Jezeli wpatrywatas sie w nig wystarcza-
jaco dlugo i wszystko jest w porzadku z twoim zmystem wzroku, to powinienes w te}
drugiej fazie zobaczyé flage w jej zwyklych barwach. Flaga, kt6ra widzisz na puste}
artce papieru, jest powidokiem tej poprzedniej, z ksiazki. (Jezeli nie patrzyles na
flage z ksiqzki wystarczajqco dlugo, to sprobuj powtérzyé eksperyment — powinien
sig udaé za kazdym razem).
Powidok polega na utrzymywaniu sig wrazenia barwy dopetniajqcej sig z bar-
wa bodaca widzianego (powidok pojawia sig dopiero po usunigciu bodéca z pola
widzenia). To samo odnosi sig zresztq do czerni i bieli. Wpatrywanie sig w czer
powoduje powidok bialy i na odwr6t, Zjawisko powidoku stalo sig waznym argu-
‘mentem jecnej z teorii widzenia barw, o ktorej niedtugo bedzie mowa.
BARWY ANALOGICZNE. Kolory analogiczne lea obok siebie w kole barw i two-
1724 rodziny kolor6w (np. Z6tty i pomaraficzowy, pomarafiezowy i czerwony, zic-
lony i niebieski). Posuwajac sig po kole barw, widzimy, jak poszczeg6Ine barwy
sdolaczaja” do kolejnych rodzin.
TEORIE WIDZENIA BARW
Osoby doroste o normalnym widzeniu koloréw sq w stanie réénicowaé setki barw
widma optycznego. Réine kolory odpowiadaja falom elektromagnetycznym
© réénych dlugosciach. Choé dtugosé owych fal moze sig zmieniaé w spos6b cia-
WRATEMIA | SPOSTAZEGAIIE 217
Cees
PATRZ ZABACZNIK >
PRZEMYSL
JESZCZE RAZ:
PRAWDA CZY
_ FARSZ?.
To reponda, fe niaszjge
wig nebieskia. 226m
ote. sa
1. Noonins-otaynamy
‘ily. bow miesacge
Danwei ym,
RYCINA 5.8
ered ed 218 PSVEHOLOGIA WSPOLCZESHA: LEPIEL, WIECEI, PRIYSTEFMIEL
PROFILU
W pewaym sen
sie byt troche mu
deiarzem. Uro-
ony w Poceda-
mie w Niom-
czech, byl jako
dziecko slabego
zérowvia. Studio.
wanie medyeyny
‘umoitiwito mu
stypendium 123:
owe, tore spla-
cf tua wan,
Nastepnie zatoayt
rodzing i podjat
pace na uniwersytecie. Wy-
iu osobistym byt uprzejmy
i nieco satywny, Uwielbiat
muzyke powang i piesze wy-
cieczki po gorach, NiektOrzy
uwadajq, iz Hermann von
Helmholtz (1821-1894) byl
najwigkscym uczonym XIX
wieku. Oznaczajace slachec-
two ,von” dodano mu do na
~via w uznania jego castug,
Helmholtz prowaduit swe
bbadania w ezasach, gd ,wtali-
Si? tienda jawiska Zycia
nie moana wyjasnié w katepo-
riach proces6w chemicanych,
Fizyeanych cay biologicrnyeh.
Con)
Pod
gly, wiele zmian koloru ma charakter nieciggly, sko-
Kowy. Na przyktad nasze spostrzeganie koloru zmic-
nia sig nagle z niebieskiego na zielony, mimo de
obicktywna zmiana dlugoSci fali swiatla mogla byé
mniejsza niz zmiana dlugosci fali pomigdzy dwoma
odcieniami niebieskiego.
Zdolnosé spostrzegania kolor6w zalezy od prze-
sylania z oczu do mézgu sygnaléw, kt6re sig zmienia-
ia w miare zmiany dlugosci fal stynmulujacyeh czopki
siatkéwki. Obecnie przyjrzymy sig dwém teoriom
‘wyjasniajacym widzenie barwne — teorii tr6jchroma-
tyczne] i teorii procesow przeciwstawnych,
TEORIA TROJCHROMATYCZNA. Teoria ta opiera sig
na eksperymencie przeprowadzonym przez, brytyj-
skiego uczonego Thomasa Younga w pocaatkach
XIX wieku, Young raucit na ekran trzy Swiatla 0 16
nych barwach w taki sposdb, Ze tylko czeSciowo si
pokrywaly (por. rycina 5.7). Odkryl w ten spos6b, 2
zmicniajgc natgzenie tych Swiatel, mozna utworzyé
dowolng barwe z widma optycznego. Jezeli wszystkie
trzy rodzaje swiatla padaty na ten sam obszar, stawal
sig on bialy czy tez bezbarwny. Swiatla, ktérymi
‘Young manipulowal w swoich badaniach, byly kolo-
ru czerwonego, zielonego i niebiesko-fioletowego.
Niemiecki fizjolog Hermann von Helmholtz doj-
zal w odkryciu Younga wyjasnienic widzenia barw-
nego. Von Helmholtz zatozyl, de w oku musza sig
‘znajdowaé trzy r6zne typy fotoreceptordw, czopkow,
z ktorych kaidy jest odpowiedzialay za odbieranie
wrazenia innego koloru ~ czerwonego, ziclonego
i niebieskicgo. Pozostate barwy widzimy, kiedy Swia~
to dochodzace do siatk6wki réwnoczesnie stymuluje dwa réne typy czopkéw. Na
przyklad wrazenic koloru 26Itego powstaje w wyniku rownoczesne} stymulacji re-
ceptorGw czerwieni i zicleni. Ta trojehromatyczna teoria widzenia barw zna-
na jest jako teoria Younga-Helmboltza.
Oznacaato to po-
Salad te tcc jest
| vison tre:
‘0 ie mona pod.
© dawaénaukowe)
anal, W taki
Srodowiska inte-
lektualay Heim-
holt prowadait
bradania mad niga
Kiem Sviadomo-
Si rubdadem net
‘wow. Wylazal
rigdey innymi,
i impulsy ner-
wowe wedruja walluz net-
wu 2 maaivg do zmierzenia
saybkoscig (okolo 30 metrow
tasekunde ab). Udoskona-
lit Slormulowang preer. Tho-
rasa Younga teore widzenia
‘barw, postulujge stnienie
tezech rodzajow reeepiorGw
koloru w siatkowee (teoria
tréjehromatycana). Zaklada,
i kuidy 7 ich odbierainny
olor podstawowy..W cing
‘miu dni zhudowal pierwsey
oftalmoskop - prarzad, KtG-
‘ym (po udoskonaloniah) le-
arze do dei sic poslugua,
bradajgesiathbwke oka.
TEORIA PROCESOW PRZECIWSTAWNYCH. W roku 1870 Ewald Hering zapropo-
nowat teorig proceséw przeciwstawnych jako wyjasnienic widzenia barw. Teo-
ria ta rownied zaklada istnienie trzech rodzajow receptorow barw, choé glosi, Ze
nie sq one wradliwe na kolory czerwony, zielony i niebieski. Hering zakladal, Ze
powidoki (w rodzaju tych, z kt6rymi eksperymentowalismy, por. rycina 5.8) $4
‘modliwe dzigki istnieniu trzech typ6w receptoréw barw: receptoréw wradliwych
nna pary czerwony ~ zielony, niebieski ~ Z6Ity oraz receptoréw wradliwych na n
teZenie, czyli odpowiedzialnych za spostrzegana jasnosé barw (r6zice w jasno-
kei). Czopek wradliwy na czerwony ~ ziclony nie moze przesylaé jednoczesnie i
formacji zaréwno 0 czerwieni, jak i zieleni. W mysl koncepeji Heringa
wpatrywanie sig przez trzydziesci sekund w czarno-zielona flage zaburza rowno-
wage czynnosci nerwowych, a bialo-czerwony powidok jest wyrazem dazenia oka
do odbudowania tej réwnowagi.
OCENA TEORI! WIDZENIA BARW. Badania empiryczne przemawiajg za czes
stuszoseig obu teorii, Wyniki wskazujg na przyklad, Ze niekt6re czopki istotnie
sq wradliwe na niebieska, inne ~na zielona, jeszcze inne - na czerwona czes¢ wid
|
ma (Solomon i in., 1993). Jednakée badania nad komérkami dwubiegunowymi
i zwojowymi swiadeza o tym, Ze przckazujq one do mézgu informacje o barwach
w spos6b zakladany przez teorig proces6w przeciwstawnych (DeValois, Jacobs,
1984), Niekt6re z tych neuronéw sq pobudzane (,,wlaczane”) przez Swiatlo zielo-
ne, ale hamowane (,wylaczane”) przez swiatto czerwone. Inne zaé na odwrdt.
Jedna grupa komérek reaguje analogicznic na Swiatlo niebieskie i Z6lte, jeszcze
inna grupa ~ na rozjasnianic i przyciemnianie widzianych obraz6w.
Spontanicane pojawianie sig procesu przeciwstawnego pomaga wyjasnié zja-
wisko powidoku, To znaczy, ze aktywnos komérki zwojowej wraéliwe} na zielen
mote zostaé zahamowana po trzydziestu sekundach wpatrywania sig w ten kolor.
W rezultacie widzimy czerwie pod jego nieobecnosé. W ten spos6b mozna wy-
jasnié zaréwno powidoki, jak i wyniki badaf Younga nad mieszaniem swiatel
0 r6inej barwie.
SLEPOTA NA KOLORY
Jezeli potratisz. poprawnie rozrGiniaé barwy widma optycanego, to znaczy, Ze
normalnie widzisz kolory, czyli estes osoba tréjchromatyezna. Oznacza to, Ze
wykazujesz wradliwos¢ na rOznice zar6wno w parach ziclony ~ czerwony, jak
iniebieski —26tty oraz jasny — ciemny. Osoby catkowicie slepe na kolory sq nazy-
wane monochromatykami i sq zdolne jedynie do rozr6énien jasny - ciemny (jak
ogladanie w czarno-bialym telewizorze). Zjawisko catkowitej Slepoty na kolory
jest jednak dosé rzadkie. Czesciej wystepuje natomiast czeSciowa slepota na kolo-
ry, dotykajgca przewainie medczyzn. Osoby takie (dwuchromatyey, potocznie
zwani ,daltonistami”) sq w stanie odrééni¢ pare czerwony - zielony od pary nie-
bieski ~ 26lty oraz kolory powstale z ich wymieszania. Rycina 5.9 ilustruje, jakie-
go rodzaju testy sq uzywane do diagnozowania owej czeSciowej Slepoty na kolory.
Osoba dwuchromatyczna jest w stanie zalozy¢ jedng skarpetke czerwong
a druga zielona i nie widzieé r6énicy migdzy nimi. Jednak nie pomiesza skarpet-
ki czerwongj z niebieska. Natomiast osoba monochromatycana moze pomieszaé
dowolne kolory, jezeli nie r6énig sig one jasnoscia,
ZASTANOW SIE
Jak wyjaSnisz banwnost teczy?
© Czy adarzyto ci sie wejs¢ do ciernne) sali Kinowe i dopiero w miare uplywu czasu 2a-
czaé dostrzagat otoczenie? Jak! proces jest odpowiedzialny za tego rodzalu zmiany?
W jak’ spos6b osoba siepa na kolory maze sie zorientowaé, patrzac na syonalizacie
Swieting, kiedy powinna sig zatreymaé, a kiedy moze ruszy6?
SPOSTRZEGANIE WZROKOWE
postrzeganie jest procesem organizowania i nadawania sensu. wrazeniom
wzrokowym, Choé same wrazenia sq wywolywane przez fale elektromagne-
tycane, jednak spostrzeganie wzrokowe jest uzaleénione takée od naszej wie~
dzy, naszych oczekiwaf i proceséw emocjonalno-motywacyjnych. Podezas gdy
© odbieraniu wrazeni mozna mysleé jak 0 procesie biernym, spostrzeganie jest
znatury aktywnym procesem nadawania znaczef otaczajqcemu nas Swiatu.
WRATENIA | SPOSTRZEGANIE
Caer)
Di raltell eed
19 WRATENIA | SPOSTRZEGAKIE 221
220 PSYCHOLOGIA WSPOECZESWA: LEPIEL, WIECED, PREYSTEPNIED
Na prayktad, co dostrzegase na rycinie 5.10? Czy widzisz praypadko- |
wo raucone na kartke plamy atramentu, czy jeécca na koniu? Jezel wi-
dzisz to drugic, powodem nie sq same wrazenia wywolywane przez ten
rysunek. Kaéda z tych plam jest przeciez sama w sobie bezsensowna,
a tworzony przez nie wzorzec tez daleki od jasnosci. A jednak pomimo
niejasnosei i tak na og6t jestesmy w stanie dojrzeé na rysunku jezdéca
na koniv, Diaczego? Odpowied# na to pytanic ma zwiqzekznaszq og6l- |
nq wiedza i pragnieniem dopasowywania naplywajgcych do nas frag-
mentéw informagji do jakichs sensownych, znanych juz weorc6w. |
\W wypadku jeZdZca na koniu integrowanie bezsensownych fragmen-
Low w majacq znaczenie catose jest wyrazem prawidlowosci, kt6ra psy- +
chologowie postaci nazwali prawem domykania figury. W mysl tej re-
gly nasz umyst uzupeinia brakujgce fragmenty stymulacji zmystowej,
tak by 2lozyly sig one w pewna majaca zmaczenie calosé (figure). Ozna-
cza to, Ze spostrzeganie calosei wykracza poza prosta sume skladaja-
cych sig na nig czeSci. Zbidr ezesci moze byé pozbawiong znaczenia KIELICH RUBINA
»kolekeja” fragment6w. Liczy sig ich uktad. Ulubiona przez psychologéw iustracja zasady podzialu pola spostrzezenioweego na figure i to. CzeSé A jest dwuznaczna — anl
| prof, ari Keich ne stanowiastabine|igury czy stabinego ta, W cz! B figura stale sie Kch, aw cag G~ profile.
a
oe
DOMYKANIE
Bezsensowne plamy atramentu czy jed-
dziec na koniu? Rysunek ten Hustruja
sformutowana przez psychologow po-
stacl prawo domykeniafigury.
RYCINA 5.10
ORGANIZACJA SPOSTRZEZEN
Na poczatku XX wieku psychologowie postaci zauwazyli pewne prawidlowoSci
ww sposobie integrowania dochodzacych do nas fragment6w stymulacji sensorycz~
nej w majace znaczenie calosci. W szczeg6lnosci wiele takich regul organizacji
spostrzezeh wykry! Max Wertheimer. Przyjrzymy sig nicktérym z tych regul,
rozpoczynajac od najbardziej klasyczne} zasady podzialu pola spostrzezeniowego
na figure i tlo. Nastepnie zastanowimy sig na odg6rym i oddolnym przctwarza-
niem informacji.
FIGURA — TO. Patrzgc przez okno, mozesz dostrzec ludzi, budynki, samochody,
ulice, a pewnie tez trawe, drzewa, ptaki i chmury. Wszystkie te przedmioty mogg
byé widziane jako figury na tle. Samochody na tle jezdni tatwiej rozr6énié niz,
raucone jedno na drugie, auta na zlomowisku. Ptaki latwiej zobaczyé na tle nie-
ba ni. krzew6w. Zwykle figury wydaja sig obserwatorowi blizsze od ich tl.
W wypadku dwuznacznej relacji miedzy figura i tlem, czy tez stymulacji moz-
liwej do zinterpretowania na rine sposoby, nasze spostrzezenia staja sig niesta-
bilne, obiekty zmieniajq potozenie wzgledem siebie.
KIELICH RUBINA. Rycina 5.11 przedstawia tak awany kielich Rubina, ktory jest
jedng z ulubionych przez psycholog6w ilustracji zasady podziatu pola spostrzeze-
niowego na figure i tlo, W czeSci A mamy figure dwuznaczng — nie ma zadnych
wskazGwek, co naledaloby uwazaé za figure, a co za tlo, Dlatego tez na zmiang
spostrzegamy jako figure albo kielich, albo dwa profile.
‘Takich trudnosci nie mamy natomiast w wypadku ezesci B. Poniewaé patrza-
comu zdaje sig, Ze figura jest przesunigta do przodu, w jego kierunku, nie ma juz
Klopotu ze spostrzeganiem jej wlasnie jako figury. Natomiast w czesci C obser-
wator bedzie widzieé raczej dwa profile niz kielich, poniewad jego ksztalt jest za-
mazany przez. znajdujace sig za nim” to. (Mozesz poeksperymentowaé na zna-
jomych, pytajac ich, co widza na rysunku A - jednak lepiej zakry¢ dwie pozostale
SZESCIAN NECKERA, Przedstawiony na rycinie 5.12 szescian Neckera jest innym
przyktadem fluktuacji spostrzezeh podczas patrzenia na dwuznaczng figure.
Odsuf ksigéke na dlugosé ramienia i wpatruj sig w Srodek ryciny
przez okoto pol minuty. Probuj rozluénié migsnie oka. Po chili zauwa-
iysz ogromna zmiang w wyglgdzie tych poustawianych na sobie ,.pude-
Ick”. To, co przedtem byto przodem pudetck, nagle staje sig ich tylem
inna odwrot. Tego rodzaju falowanie figury i tla mozliwe jest dzigki ich
dwuznacanosci.
REGULY DOTYCZACE ORGANIZACII SPOSTRZEGANIA. Obok prawa do-
mykania figury psychologowie postaci wykryli takze inne reguly czy pra-
wa raqdzace spostrzeganiem: prawa bliskoSei, podobiefistwa, ,,dobre}
Kontynuacj” i ,wspéIne} drog?
Przed dalsza lektura sprobuj opisaé czgSé A ryciny 5.13. Czy uwa-
iasz, Ze ukazuje ona sze66 linii, czy tex raczej trzy pary linii? Zwykle
skionni jestesmy wybieraé te druga odpowied2, co jest wyrazem dziata-
nia prawa bliskosei, sprawiajqcego, Ze obiekty znajdujgce sig blisko
siebie spostrzegamy jako pewne podgrupy widzianej catosci. Sama dlu-
2086 linii nie wystarcza do takiego ich sklasyfikowania ~ sq one przecied
jednakowe.
A teraz. opisz, co przedstawia cze6é B ~ czy widzisz siatke 2tozong
z szeSciu kolumn i szeSciu rzedw, czy raczej trzy kolumny iks6w i trzy
kolumny kétek? Zwykle wybieramy te druga odpowied#, zgodnie z pra-
wem podobiefistwa, ktére glosi, Ze obiekty podobne do siebie s4 spo-
strzegane jako nawzajem do siebie przynalezace (tworzace figure).
Wreszcie czesé C— czy to okreg 7 dwiema wystajacymi z niego lini
mi, czy raczej linia przechodzaca przez. okteg? Wyb6r drugiej odpowie-
zi jest wyrazem organizowania spostrzezen zgodnie z prawem dobre}
Kontynuagji (lub po prostu kontynuacji) dzigki ktoremu widzimy serie
punktow lub przerwana linig jako pewng calos¢ (figure).
Zgodnic z prawem wspOinej drogi spostrzegamy jako przynaleza-
ce do siebie (tworzace jedna figure) elementy poruszajace sie w tym
mym kicrunku, Na przyklad osoby zmierzajace w jednym kierunku zda-
ia sig tworzyé pewna grupe, calosé.
CED
SZESCIAN NECKERA
Dwuznacenos¢ tego rysunku umodlwia
zamienianie sig rolami przez figure ito.
Tae 222 FSYCHOLOGIA WSPOLCTESMA: LEPIEL, WIECED, PRIYSTEPNIEY
NIEKTORE Z PRAW
PSYCHOLOGII POSTACI
DOTYCZACYCH
SPOSTRZEGANG)
RZECTYWISTOSCI
Rysunki te iustrulg prawa bi
skoSoi, podobiristva, dobre|
ontynuacj | domykania
x
ty
fe
S
x
oe
RYCINA 5.13
CzeS6 D ryciny 5.13 przedstawia jeszcze jedna ilustracjg prawa domykania.
Luki ulozone w ksztalt okregu sq spostrzegane raczej jako okrag (lub okrag na-
rysowany przerywang linia) niz jako seria (ciag) tuk6w.
ODGORNE | ODDOLNE PRZETWARZANIE DANYCH. Wyobraz sobie, ze probujesz.
ulodyé puzzle zlozone z tysigca element6w (czego zwykle unikam pomimo na-
mow moich dzieci). A teraz wyobraé sobie, Ze prObujesz tego dokonaé, gdy ktos
zabral ci pudetko, w ktérym byly puzzle, a wlasnie na nim znajdowal sig wz6r
ukladanego przez ciebie obrazka.
Sytuacja, w kt6rej masz pudetko — to znaczy, kiedy wiesz, jak ma wygladaé
uktadany przez ciebie obraz. (czyli znasz wz6r) ~ jest nazywana przez psycholo-
‘g6w poznawezych odgérnym przetwarzaniem danych. Majac w mézgu og6Iny
obraz konfiguracji, do kt6rej zmierzamy (je; wz6r), mozemy do niego dostosowy-
waé swoje spostrzeganic i dzialania. Nie majac takiego obrazu (cay wzorca), sta~
jemy w obliczu oddolnego przetwarzania danych ~ sytuagji, w ktorej staramy
sig nadaé sens malym fragmentom stymulagji (np. kilkunastu puzzlom), i dopie-
ro po ulozeniu ich w pewng calosé, w ,maty obrazek” stanowiacy czesé ,duzego
obrazka”, wnioskujemy, jakie moze byé ich og6lniejsze znaczenie.
SPOSTRZEGANIE RUCHU
Waznym ér6dlem informagji zmystowej sq obiekty w ruchu — ludzie, zwierzeta,
samochody czy zsuwajace sig ze wzgorza kamienie, Poruszajace sig obiekty przy-
ciqgajq uwage nawet noworodkéw.
‘Aby zrozumieé, w jaki spos6b spostrzegamy ruch, przypomnijmy sobie, jak to
jest, edy siedzimy w pociggu, kt6ry wlasnie rusza, podezas edy pociag znajdujacy
sig na sasiednim torze nadal stoi. Jezeli nie poczulismy szarpnigcia, to mozemy
byé poczatkowo przekonani, Ze to sqsiedni pociag wlasnie ruszyl, albo mozemy
nie byé pewni, ktory z pociggow stoi, a ktory rusza.
Spostrzeganie ruchu opiera sig na zmianie potozenia wrgledem innych przed-
miotw. Dawnym uczonym, postugujacym sig jedynie gotym okiem, naturalne wy-
dawato sig zalozenie, Ze to Storice porusza sig wok61 Ziemi. Ruchu Ziemi wok6t
Slofica nie mozemy bezposrednio zaobserwowaé — mozemy go sobie jedynie wy-
obrazié, preyjmujac jakis hipotetyczny punkt w przestrzeni zewngtrzne}, z ktére-
‘go mozna by dostrzec poruszanie sig naszej planety wok6! gwiazdy.
W jaki zatem sposdb rozstrzygamy, kt6ry z pociagdw sig porusza? Pewna po-
moca bedzie spojrzenie na rzeczy, o kt6rych wiemy, ze na pewno sig nie porusza-
ja - slupy na peronie, budynki czy drzewa. Jezeli nie poruszamy sig w stosunku
do nich, to znaczy, Ze i nasz pociag stoi. Natomiast nie jest dla
nas wskaz6wka obserwowanie os6b znajdujacych sig na peronie,
‘edyé te rowniez moga zmieniaé potozenie w stosunku do nieru-
chomych obiekt6w. Innym sposabem jest podejmowanie préby
wwyezucia ewentualnego ruchu pociggu wlasnym ciatem. Dobrze
znamy te zjawiska z wlasnego doswiadczenia, choé trudno zna-
lefé stowa, ktrymi mozna by je wyjasnié.
Rozwazalismy spostrzeganie rzeczywistego ruchu, ale psy-
chologowie zajmuja sig take badaniem réznego rodzaju ziu-
dzef ruchu, takich jak zjawisko autokinetyczne, ruch strobosko- ZJAWISKO Fl
powy i zjawisko fi.
WRAEENIA | SPOSTRZEGANIE
23
‘awisko f to zudzenie ruchu wywotane zapataniem
‘LJAWISKO AUTOKINETYCZNE. Jezeli przez jakis czas posiedzimy _Si® Koleinych Swiatel. Czgsto jest wykoraystywane
bez ruchu w zaciemnionym pokoju i bedziemy patrzeé na nieru-_ Wlamie.
chomy punkcik swiatla padajgcego na oddalong od nas sciang,
ulegniemy zludzeniu, ze to Swiatlo sig porusza. Ztudzenie to zostalo nazwane
zjawiskiem autokinetycznym, Psychologowie przeprowadzili nad nim wiele in-
teresujacych badari, na przyktad pytajac ludzi, jakie litery ,pisze” na Scianie ta-
kie swiatlo. W rzeczywistosci Swiatio weale sig nie poruszato, a wszystkie jego ru-
chy (,pisane” przez nie slowa) byly wytworem umystow os6b patrzqcych na
Swiatlo,
RUCH STROBOSKOPOWY. Ruch stroboskopowy umoiliwit powstanie sztuki fil-
mowej. Jezeli obtazy (na prayklad fotografie) nieco tylko zmienionych, nieporu-
szajacych sig obiekt6w sq pokazywane jeden po drugim w bardzo szybkim tem-
pie, to ulegamy zludzeniu, Ze te obiekty sig poruszajg. Wyswietlanie filmu polega
na eksponowaniu od szesnastu do dwudziestu dwu klatek na sekunde, a dzigki
niewielkim ~ ale zmierzajacym konsekwentnie w tym samym kierunku ~ r6zni-
com migdzy obrazami taka sekwencja powoduje u widz6w wraéenie ruchu
Jesli wySwietla sig przynajmnie} szesnascie klatek na sekunde to widziany
stuch” wydaje sie plynny i naturalny, jednak pray mniejszej liczbie klatek ,poru-
szajacy sig” Indzie zdaja sig dziwacznie podskakiwaé (ruch wyglada na nienatu-
rainy), To dlatego, aby uzyskaé wrazenie ruchu w zwolnionym tempie, filmuje sig
tylokrotnie wigce] Klatek na sekundg, ilukrotnie pokazany ruch ma byé powol-
niejszy od normalnego.
TAWISKO Fl. Wiele migajacych, ,poruszajacych sig” reklam opiera sig na innym
jeszcze ziudzenin — zjawisku fi, Swiatta zapalajgce sig po kolei wzdtuz.jakiej linii
sprawiaja wrazenic ruchu. Na tym samym zludzeniu opiera sie pozorne ,obieganie”
choinki przez Swiatlo, jezeli odpowiednio nastawimy migajgce lampki choinkowe.
Podobnie jak ruch stroboskopowy, zjawisko fi wywodzi sie z prawa dobre}
kontynuagji. Mamy sktonnosei do spostrzegania kolejno zapalajacych sig Swiatet
jako czeSci jednej figury, ktora zdaje sig poruszac.
SPOSTRZEGANIE GEEBI
Zastanéwmy sig przez chwile nad klopotami, w jakie popadlibysmy, gdybySmy
nie potrafili spostrzegaé glebi i odlegloSci, ZderzalibySmy sig z innymi osobami,
sqdzac, Ze sq dalej od nas niz w rzeczywistosci. Srodkowy napastnik kopalby pil-
ke odlegta o dwa metry, a bramkarz probowalby tapaé ja, edy ta juz wpadia do
siatki. Na szezeScie rééne jedno- i dwuocene wskaéniki glebi pozwalajq nam do-
brze sig w nicj orientowaé. 224 FSYCHOLOGIA WSPOLCLESHA: LEPIEJ, WIGCEL, PRIYSTEFNIEY
WSKAZNIKI JEDNOOCZNE. Skoro juz sig zastanowilismy, jak trudna bylaby co-
dzienna ,nawigacja” bez. umiejetnosei spostrzegania gibi, rozwazmy jeszcze Klo-
poty malarza probujacego przedstawi¢ glebie na dwuwymiarowym plotnie, Moze
on sig postuzyé jednoocznymi wskaznikami giebi, by stworzyé zludzenie glebi
na dwuwymiarowym obrazie. Sq to sygnaly mozliwe do dostrzezenia za pomoca
jednego tylko oka, a naleza do nich: perspektywa, wzaledna wielkos¢ obiekt6w,
wyrazistosé, wzajemne przystanianie sig obiekt6w, Swiattocienie i gradient po-
wierzchni, Wszystkie te elementy sprawiaja, Ze jedne z obiekt6w zdaja sig odle-
glejsze od innych.
Siatkéwkowy obraz obiekt6w odleglych jest mniejszy od obrazu obiektow
bliaszych obserwatorowi. R6wnied. odleglosci migdzy obiektami odleglymi 2daja
sig mniejsze od odleglosci migdzy przedmictami znajdujgcymi sig w poblizu.
Stad tez mamy do czynienia ze zjawiskiem perspektywy. Wydaje sig nam, Ze
rownolegle linie zbiegaja sig w miare jak oddalamy sig od nich ~ niczym tory ko-
Iejowe biegnace po horyzont coraz blizej siebie. Jak jednak sig przekonamy, r02-
patrujac zjawisko stalosci obiektow, doswiadczenie uczy nas, Ze odlegte obiekty
tylko wydaia sig blizsze sobie niz. obiekty bliskie. Dzicki temu wskaznikiem glgbi
staje sig tez wagledna wielkos¢ widzianych obiektow.
Pracdstawiony na rycinie 5.14 akwedukt jest obiektem niemodliwym, wyczaro-
wanym przez. artyste za pomoca pomystowego i mylgcego postugiwania sig wskad-
nikami perspektywy. Escher sprawit, Ze woda z wodospadu zdaje sig odplywaé od
widza zygrakami poniewaé strumieh staje sig coraz. wezs7y (linie go przedstawia-
jace zblizaja sig do siebie), a kamienna obmuréwka jest coraz nizsza. Tak wige
miejsce, z kt6rego woda spada na kolo miyiiskie, powinno byé bardziej oddalone
‘od widza ni: miejsce, w ktorym wplywa ona do akweduktu ~ tak jednak nie jest!
Zgocinic z zasada waglednej wielkosci obiekt6w przedmioty odlegic od ob-
serwatora wygladajg na mniejsze od przedmiot6w tej same} wielkosci, ale znaj-
dujacych sig blisko. Wzrastajgea odlegtosé obiektu sygnalizuje takZe zmni
nie sig jego wyrazistosei — doswiadczenie podpowiada nam, Ze im dalej od nas
“obickt jest polozony, tym stabie] wida¢ jego szczegdly. Zrecany malarz moze wige
zasugerowaé bliskosé pewnych obiektow, przedstawiajac je bardziej szczegolowo
nid inne obiekty znajdujace sig w tej same} co one ,odleglosci” od patrzacego.
CO JEST NIE
‘W PORZADKU
‘TY OBRAZEM?
W jaki sposob holendersk artysta
M. C. Escher na obrazie Wodo-
pad suger, te spadajaca woda
‘wraca 2 powrotem pod gore, by
nastepnie zndw zlecleé w dat?
[EAL
Biate swiatto
‘Swiatto widziaine
Promieniowanie RE ioniowanio EMO
13001000 . 00: 00 300
_ ton. 006F en.
000 i_1 i 400R 4 SDAA ~o00t ‘rm, coo nm.
7
WIDMO OPTYCZNE
Praepuszozalac biale Swiatlo (np. soneczne) przez pryzmat, mozemy dokonaé jego rozszozepienia na barwy widma optyczne-
0. Widma oplyczneslanowi ykoniewieki wyclnek catego widma fl elektromagnetyeznych, w korego sklad wehodza take
fale radiowe, mikrofale, promienie rentgenowske, promieniowanie kosmicane i wile innych. Rézne postaci promieniowania
elektromagnetycznego maja dlugoSci fal o zakresie od miliardowych czeSci metra do tysigcy metrow. Swiatlo widzialne to fale
Zawierajgce si w zakresio 0d 400 do 760 nanometréw (millardowych czesci metra) |
Promenowanie
poderetone
Promieniowane
vacate
Promienie
rerigonowskie
Prominiowaie
Widmo fat elektromagnetycenych
Oe Zeto-zlony
Pomeraiczowo-shy
bx dope sf riebeskin)
Ley
Zelony
Niebiesko-zilon'
(dopenia sie
2 ezerwonyn)
Ceerwony
Zelono-nebieski
Crerwond-foltowy
(Gopetia sig
2 2ielonym)
Niobeski
Fioletowo-niobiesté
(Gopatia sez 26tym) Floletowy
‘Nebieso-foletowy
KOLO BARW
Kolo barw mozna utworzyé, ukladaige barwy widzlainego widma w ksztaltkola | umieszozaiac napraeciw siebie barwy podsta-
Wowe I dopetniajgce (nieKtOrych koloréw migdzy fioletem a czerwienia nie stwierdzono w widmie i musialy zostaé dodane, by
Luzupeini¢ kolo bar). Mieszanie dopelniaigeych sig barw prowadzi do ich ,roztopienia sig" w szaroS¢. Powidoki dopetniaig bar-
Wwe widzlanego przedmiatu. (Dlugos¢ fal podano w nanometrac.
RYCINAS.6:
ADDYTYWNE | SUBTRAKTYWNE
MIESZANIE KOLOROW SWIATEA
1 PIGMENTOW
‘Thomas Young odkry, ze biale swiatlo
i wszystkie barwy widma optyoznego
rmodna wytwarzaé, mieszajac (dodalac
do siebie) w réznych proporejach swia-
ta czerwone, zielone i foletowo-niebie
skie (a takze zmieniagc ich intensyw-
nosci; por. czesé A). CzeSt B ilustuje
natomiast otrzymywanie baw preez
naktadanie barwnikdww (nie Swiatel)
NIECH ZVJE... CZARNO-ZIELONA?
Nie preeimuj sie ~ mazemy latwo powrécié do polskie)
bialo-czerwonej w jejtradycyinych barwach, Pot6t tylko
biala kartke obok ksig2ki. Wpatruj sig w Srodek tej dzi-
wacznej flagi preez ‘rzydziesci sekund. Potem odi6z
ksiadkg i skieruj warok na preygotowana kart. Powidok
flagi powinien mieé bardziej znajome barwy.
STALOSC KOLOROW
Oba pomarafczowe kwadraty mala taka sama barwe,
a jednak kolor pomarafczowego kwadratu umieszczone-
gona ciemniejseym tle wydaje sig czystszy. Dlaczego tak
jest?
GILEAD TABLICE UZYWANE po
DIAGNOZOWANIA SLEPOTY
NA KOLORY
Cay widkisz cytty umieszezone po-
Srodku katdej z tych tablic? Osoba,
Gra nie odr62nia czerwieni 4 zileni,
nie jest W stanie doses cytty 6,
a osoba niezdalna do odré2niania nie-
bieskiego od z6ttego nie zobaczy liczby
12. (Uwaga: reprodukoje te nie. moga
bye uéywane do rzeczywistego dia-
gnozowania Slopoty na kolory)
TIAWISKO INTERPOZYCIE
Wszystkie te catery Kola sa tej same) wilkoSci. Ktére
nich wydaja sig bkésze patragcemu? Praystoigte czy
praystanajgce inne?
SWIATEOCIEN JAKO WSKAZNIK GEEBI
Dziekt Swiatlocieniom kolo znajdulace sie z prawej strony
vwyglada jak hula
WRAIENIA | SPOSTRTESAMIE. 225
TWORZENIE ZEUDZENIA TRZECH WYMIAROW
PRZY UZYCIU DWOCH WYMIAROW
Jake) techniki uzyt autor tej kompozycil, aby wywolaé
ludzenie trdjnymiarowosci?
A jakiej techniki uzyt autor kompozygji przedstawionej na rycinie 5.15?
Wiemy, ie obiekty blizsze przystaniaja widok dalszych, czyli zdajemy sobie
sprawe z interpozycji (zachodzenia na siebie obiektow, wzajemnego przystania-
nia sig). Dlatego ted obiekty zastonigte wydaja sig nam dalsze od tych, kt6re je
zastaniaja (rycina 5.16).
Dodatkowych informacji na temat glebi dostarcza Swiatlociefi, oparty na wy-
Korzystaniu wiedzy 0 tym, ze nieprzezroczyste obiekty pochlaniaja éwiatlo i rzu-
ja cienie. Cienie i swiatto informujq nas o ksztatcie obiekt6w trojwymiarowych
cowieniu érédta Swiatla. Na przyklad predmiot pokazany z lewej strony
ryciny 5.17 jest spostrzegany jako dwuwymiarowe kolo, podczas gdy przedmiot
z prawej jest widziany racze} jako tréjwymiarowa kula z uwagi na oSwietlenie je-
g0 powierzchni i rzucany przez niego cief.. Jego oswietlona czeS¢ Srodkowa wy-
daje sig blizsza patrzqcemu niz krawedzie.
Innym wskaénikiem giebi jest gradient powierzchni (gradient to tyle, co
stopniowe zmiany w jakims kierunku). Przedmioty blizsze sq spostrzegane jako
majace bardziej nier6wna, niejednolita powierzchnie.
WSKAZNIKI RUCHU. Inna grupa wskaénikow jednoocznych sq wskagniki ruchu.
Jezeli kiedy$ podroiowales poza miastem, to pewnie zauwazyles, Ze odlegie
obiekty, takie jak gory czy gwiazdy, zdaja sie poruszaé wraz.z toba. Obiekty w od-
leglosci posrednie} wydaja sie pozostawaé nieruchome, a przedmioty bliskie, na
przyklad znaki drogowe czy drzewa, zdaja sig szybko umykaé w kierunku prze-
ciwnym do tego, w kt6rym sig poruszasz. Sklonnos¢ do spostrzegania obiekt6w
odleglych jako poruszajaeych sig wraz z nami, a bliskich jako poruszajacych si¢
W przeciwnym kierunku jest nazywana paralaksa ruchowa. Uczymy sig wyko-
rzystywa¢ to zjawisko do oceny odlegtosci obiekt6w.
Zauwazylismy juz wezesniej, 4e spostrzeganie obiekt6w bliskich wymaga ako-
modagji, czyli uwypuklenia soczewki oka. Jednoocanym wskaénikiem glebi jest
takze odczucie napiecia migSni oczu, szczegolnie wyradne, gdy to, na co patrzy-
my, zajduje sig w odleglosci mniejszej niz metr.
Danes
CEA
Vere Led
Cea
eee ted 226 PSYCHOLOGIA WSPOLCLESNA: LEPIEJ, WIGCED, PRIYSTEPHIES
Wskaénlobrazowe*
‘Wkatniruchu
Rozbleznost obrazdw
siakowhowyoh
Konwergencla
Porspektywa Spostzeganie lin ownoleglych jako zblegalacych si w mire oddalaia se od nas.
Wpledna wiekose SpostzeganieobieKtom bldsaych nam jako wiekszych.
Wirazistose Spostizeganieoblekto 2 wighsza llzba szozegolow jako biészych,
Interpoayeja Sposteganiepr2edmlotow, kite zstania inne przedmiot jako bliszych nam.
$Swiatcien ‘Spostreganie Swat! clon jako nadaacych glebie (tect wymiar) dunawymiaro=
ym praedmiotom.
Gradlent powierzchn ‘Spostzaganieoblektbw o bard chropowatej powierzcha jako blzszych nam,
Patalaksa ruchowa ‘Spostrzeganleoblektw, kre val sl przesuwat wraz 7 nami, jako odlele-
s1ych, a preedmiotéw zdalacych sig preesuwaé w przeciwnym Kerunky iz my ~
jako bidszych
Spostrzeganie jako blzszych tych obletéw, na Ktbrych shupieie sig wymaga slniejsych ruchow galek ocznych
{aatem pow
oulacych sinlejsze uczuce napgcia mig oc).
% Wiskediktecxesto sq ueywane praez malary dla stworzenia wrateni glebl (r2ecego wyriaru)w caielach dwwymiarowye, taki ak rysun-
cay obra.
WSKAZNIKI DWUOCZNE. Nicktore wsk:
opicraja sig na fakcie, 2e mamy dwoje oczu. Sq to: rozbieznosé obrazow
kowych oraz konwergencja,
‘Wykonaj pewien eksperyment, Wystaw palec wskazujacy na odleglos¢ ramie-
nia, a nastepnie powoli przyblizaj go do oczu, az prawie dotknie nosa. Jezeli uda
i sig rozlugnié migSnie oczu, to zobaczysz nagle dwa palce. Powodem tego zjawi-
ska jest pewna niewielka rozbieznos¢ migdzy obrazami palca padajacymi na siat-
k6wke prawego i na siatkwkg lewego oka, wynikajaca z tego, Ze palec jest widzia-
ny przez kadde z ocau pod innym katem. Owa réznica pomigdzy obrazami jest
nazywana rozbieinoScig obraz6w siatkéwkowych i stanowi dwuoczny wskaznik
glebi. Im blize} oczu znajduje sig widziany obiekt, tym wigksza owa rozbiednosé
i tym bardziej ,oba” palce wydaja sig od siebie oddalone (por. rycina 5.18).
Jezeli chcemy utrzymaé pojedynezy obraz zblizajacego sig palca, to musimy
skierowaé oczy do wewngtr2, jak przy robieniu zeza zbieznego. Ta zbieanoss
(konwergencja) wigze sig z uczuciem napigcia migsni oka, co jest jeszcze jednym
wskaZnikiem glebi. Wskaéniki opierajgce sig na konwergengjii rozbieznosci obra-
z6w siatk6wkowych dziataja najsilnie} w wypadku przedmiotow znajdujgeych sig
blisko oczu,
iki pomagajace nam spostrzega¢ glebig
kow=
PROBLEMY ZE SPOSTRZEGANIEM WZROKOWYM
PROBLEMY Z OSTROSCIA WZROKU. Ostrosé wzroku wigze sig ze zdolnoscia do
odrééniania szczeg6t6w. Jednym z popularnych sposob6w badania ostrosci wzro-
ku sq plansze Snellena. Jezeli stojac w odlegtosci siedmiu metr6w od planszy, je-
ste w stanie dostrzec jedynie litere E, to znaczy, ze dostrzegasz tyle, ile osoba
ROZBIEZNOSC OBRAZOW
SIATKOWKOWYCH | KONWERGENGJA
JAKO WSKAZNIKI GEEBI
Kiedy obiekt biz sie do naszych oczu, zaczy-
amy go widzieé podwélnie ze wagledu na roz-
bieznos¢ obrazow padalacych na siatkOwke
kaédego z oczu. Oczy musza .si¢zbiec" (sku
ie sie) na obiekoie, aby urzymaé spostrzega-
ne jednego, poledynazego obrazu.
REAL
normalnym waroku widzi z odleglosci siedemdziesigciu metrw. Oznaczatoby
to, ze jestes krotkowidzem. Krotkowidz musi by¢ bardzo blisko obiektu, aby
méc rozrGinié jego szczegély. Osoba, kt6ra z odleglosci siedmiu metréw jest
w stanie rozréénié nawet rzad utworzony z najmniejszych liter, ma natomiast
skionnosé do dalekowzrocanosci,
Osoby starsze czesto czytaja gazete czy ksiazke, trzymajac ja w wigkszej odle~
glosci od oczu niz osoby miodsze. Kiedy osiagniesz wiek Sredni, soczewki twoich
‘oczu beda sig stawaly stopniowo coraz mniej elastyczne, wskutek czego bedzie im
trudniej akomodowaé sig do obiektow (czyli ,nastawia€ sig” na obiekty). Ta przy-
padtosé jest nazywana starezowzrocanoscia — cho¢ ta nazwa jest cokolwiek
przesadna, gdyz tego rodzaju objawy pojawiaja sig juz migdzy trzydziestym siéd-
mym a czterdziestym pigtym rokiem Zycia. Starczowzrocznos¢, podobnie jak da-
Iekowzrocznos¢, utrudnia ostre widzenie nieodleglych obiektéw, ale budowa
ezewek os6b dalekowzrocznych jest rézna od budowy soczewek ludzi cierpiacych
na starczowzrocznosé. Ludzie, kt6rzy mieli normalng ostrosé wzroku w mlodosci,
czesto potrzebuja w pOéniejszym wicku okular6w korekeyjnych do czytania,
A osoby dalekowzrocane czasami w p6éniejszym wieku cierpiq na béle glowy
‘awigzane z przecigieniem oczu.
STALOSC SPOSTRZEZEN
Swiat dostarcza nam stale zmieniajacego sie ciqgu wrazefi wzrokowych. Zasta-
néwmy sig nad zamieszaniem, do jakiego by doszlo, gdybysmy nie byli w stanie
spostizec, ze drawi widziane z odleglosci dw6ch metrow i widziane z odlegtosci
chvudziestur metrow sq tymi samymi drawiami —choé ich obrazy padajgce na siat-
kowke bardzo sie r6znia. Albo wyobraémy sobie wlasciciela psa niezdajacego so-
bie sprawy z faktu, ze jego ulubieniec inaczej wyglada z prawej i z lewej strony.
W reczywistosci takie sytuacje na szczeScie sig nie zdarzaja ~ przynajmniej w wy-
padku obiektow, ktére znamy ~ poniewaz staloSé spostrzezefi pozwala nam wi-
dzieé obiekty jako te same, czyli rozpoznawaé je, nawet jesli ich obrazy padajace
na siatkowke rédnig sig ksztaltem czy wielkoscia.
WRAZENIA | SPOSTRZEGAMIE 228 PSYCHOLOGIA WSPOECZESWA: LEPIE), WIECED, PRIYSTEPHIEL
RYCINA 5.19
Deed ed
STALOSC WIELKOSCI. © ludziach, na ktérych patrzymy z duzej wysokoSei, méwi-
my, Ze wygladaja ,jak mrowki”, choé zdajemy sobie sprawe z tego, iz nadal po-
zostajq ludémi, a jedyniv odleglosé doprowadzita do zatarcia szczegGt6w ich ob-
razu. Spostrzegamy ich jako zachowujgcych te sama wielkos, choé obraz
padajacy na siatkéwki naszych oczu wskazuje nam, Ze sq to obiekty nieporéwna-
nie mnicjsze nid ludzie, na ktorych patrzymy z bliska.
Obraz psa widzianego z odlegtosci siedmiu metréw zajmuje mniej wigce} tyle
miejsca na siatkéwce co obraz owada spacerujacego po naszej rece. A jednak nie
spostrzegamy psa i owada jako stworzef o tej same} wielkosci. Dzieki doswiad-
czeniu w spostrzeganiu wyksztatcilismy w sobie stalosé wielkoSei widzianych
obiekt6w — choé wielkosé obrazu obiektu na siatkwce maleje, wiemy, Ze wynika
to z oddalania sig obiektu, a nie z tego, ze 6w obiekt sie zmniejszyl.
STALOSC KOLORU. Inny rodzaj stalosci to statosé koloru — zdolnosé do spostrze-
gania obiekt6w jako majqcych stata barwe pomimo zmieniajacych sig warunk6w
oSwietlenia powodujgcych zmiang ich wygladu. Tw6j pomaraficzowy samochéd
moie sig stawaé coraz bardziej 26ltoszary w miare zapadania zmierzchu. A jednak
kiedy 0 zmierzchu odnajdujesz. sw6j samoch6d na nieoswietlonym parkingu, na-
dal myslisz o nim jako 0 pomaraficzowym, choé weale na taki nie wyglada. Ocze-
kujesz, ze znajdziesz sw] pomaraficzowy samoch6d, wige nadal uwazasz go za
bardziej pomaraficzowy od sqsiadujacych z nim (blado)niebieskich i (blado)ziclo-
nych pojazd6w. Jednakée znacznie trudniej byloby go znalezé noca, gdyby byt za-
parkowany wsréd Z6ttych i czerwonych samochod6w 0 podobnym ksztatcie.
Prayjrzyjmy sig rycinie 5.19. Oba pomaraficzowe kwadraty umieszczone na nie-
bieskich tlach — jasnoniebieskim i ciemnoniebieskim — sq tego samego koloru,
cchoé barwa tego po prawe] stronie, znajdujacego sig na ciemniejszym tle, wyda-
je sig czystsza. Dlaczego? Doswiadezenie uczy nas, ze czystosé koloru blednic
‘Ww miare Sciemniania sig tla. Poniewaz czystoSé barwy (pomaraficzowe}) obu kwa-
drat6w jest taka sama, zakladamy, Ze kolor kwadratu na ciemniejszym tle musi
byé bardziej nasycony. BylibySmy gotowi spostrzegaé te kwadraty jako majace
jednakowo czysta barwe, gdyby barwa tego z lewej strony zostala zlamana pew-
ng domieszka czerni
STALOS€ JASNOSCI, Pocobna do statosci kolor6w jest statosé jasnoSei. Ten sam
szary kwadrat jest spostrzegany jako jasniejszy, gdy sie go umieSei na czarnym tle,
nid gdy znajduje sig na tle bialym (por. rycina 1.2). Rownied tutaj wazna role od-
grywa nasze doswiadezenie, Wiemy, Ze noca to, co jest szare, wydaje sig prawie
czarne, i zdajemy sobie sprawe z tego, ze w lepszym oswietleniu bedzie to ponow-
nie szare. Fakt, 2e szary kwadrat na czamym tle stymuluje nasze oko z jednako-
‘wq intensywnoscig co szary kwadrat na bialym tle, sugeruje, iz ten pierwszy mu-
si byé znacznie jasniejszy od drugiego.
STALOSC KSZTAETU. Mamy takie sklonnosé do spostrzegania obiektow jako 2
chowujacych staly ksztalt, nawet gdy widzimy je z réznych stron (patrzymy na nie
pod réanymi kqtami), co powoduje, Ze ich obraz padajacy na siatkowke bardzo
sig zmienia. Ta zdolnos¢ jest nazywana statosciq ksztaltu, Zawsze spostrzega-
my gorny brzeg filizanki jako majacy ksztatt kola (albo raczej okregu), choé jego
obraz na siatkowce jest kolem tylko wtedy, gdy patrzymy na filizanke z gory, na-
tomiast gdy patrzymy nieco z boku, jego obraz. na siatkGwee ma ksztalt elipsy.
Dlaczego mimo to jestesmy przekonani, Ze obrzeze filizanki ma ksztalt kola? Po
pierwsze, wynika to z doswiadezenia — pamigtamy, Zc filizanka ma taki ksztalt,
gdy patrzymy na nig z g6ry. Po drugie, wazna role odgrywa tez fakt, Ze jej ksztalt
okrestilismy taka wlasnie nazwa, mowimy, Ze filizanka jest kolista czy okragla.
Doswiadezenie i nazwy (etykiety) stabilizujg Swiat doznafi zmystowych. W na-
szym umyéle zapanowalby niezly chaos, gdybysmy przestali uwaiaé, ze przedmio-
ty maja zawsze ten sam ksztalt ~ mimo zmiany ich obrazu siatkéwkowego pod
wplywem zmiany kata, pod ktérym na nie patrzymy.
Przyjrzyjmy sig jeszcze drzwiom z ryciny 5.20. Wiemy, ze drzwi maja prosto-
Katny ksztalt, cho¢ wygladaja na takie tylko wowczas, gdy sq zamknigte (a my je-
stesmy dokladnie na wprost nich); po ich otworzeniu obraz.siatk6wkowy drzvi
przypomina trapezoid, a nie prostokat.
ZKUDZENIA ZMYSLOWE
Zasady organizacji spostracieh sa odpowiedzialne takze za pewne zludzenia, ja-
kkim ulegamy. Psychologowie, niczym magicy, lubia od czasu do czasu wyciagnaé
kr6lika z kapelusza. PozwOlcie, ze zademonstruje wam pewien rodzaj sztuczek
magicanych, wany zludzeniami wzrokowymi.
Ziudzenia Heringa-Helmholtza oraz Milllera-Lyera (zob. rycina 5.21, czeSé
A) zostaly nazwane nazwiskami ich odkrywe6w. W zludzeniu Heringa-Helmholt-
za poziome linic sq proste i rownolegle, a jednak sprawiaja wrazenie wygi¢tych
nna zewnatrz z powodu przecinania sig z liniami rozchodzacymi sig z kota znajdu-
jacego sig w Srodku rysunku. Natomiast w zludzeniu Miillera-Lyera obie piono-
We linie sq jednakowej diugosci, choé prawa linia, z odwréconymi grotami strzat-
ki, wydaje sig dtuésza.
Jak wyjasnié te zludzenia? Z. uwagi na swoje dotychezasowe doswiadczenie
sktonni jestesmy spostrzegaé figure ze zludzenia Heringa-Helmholtza jako tréj-
wymiarowa. Ze wzgledu na sklonnos¢ do spostrzegania poszezegélnych fragmen-
tow stymulagj jako figury na tle, widzimy bial przestrzef w srodku rysunku ja-
ko kolo umieszezone przed rozchodzacymi sig zeft liniami, Z powodu naszych
doswiadczeti z perspektywa spostrzegamy rozchodzace sig linie jako rownolegte.
Widzimy ponadto dwie poziome linie jako przecinajace sie z rozchodzacymi si¢
liniami i wiemy, 2e musza one sig wydawaé wygigte na zewnatrz w Srodku rysun-
ku, jezeli miatyby pozostawaé w jednakowej odlegiosci od Srodka kota,
Z kolei w ztudzeniu Miillera-Lyera linie pionowe sq prawdopodobnie spo-
strzegane jako katy pokoju widzianego z zewnatrz badé tez od wewnatrz (cz@Sé
B). Linia z normainymi grotami strzalki, 2 lewej strony, zdaje sig obrazowaé ze-
STALOSC KSZTAETU
Zamkaigte drewi s@ prostokaine. Jednak po
cotwarciu ich obraz na siatkéwee preypomina
trapezoid, a nie prostokat. Stalosé ksztatty
pozwala nam jednak nadal spostrzegat drewi
jako prostokatne.
WRATENIA | SPOSTRZEGANIE 229,
Deo 230 PSYCHOLOGIA WSPOLCZESNA: LEPIED, WIECES, PRIYSTEPKIED
iudzenie Millera-Lyera
‘ludzenie Heringa-Helmholtza
WA (|Z
= YY
ce SS
7
Caps A
ZTRUDZENIA HERINGA-HELMHOLTZA | MULLERA-LYERA
Czy poziome linie w czesci A sq proste, czy wygigte? Czy w czeSci B linie pionowe maja taka sama dlugos¢?
Ee
wnetrzny rg domu, w ktérym sciany spotykajg sig z dachem i fundamentami. Groty strzatki widzimy jako li-
nie oddalajgce sig od nas i ,wypychajace” r6g domu w naszym kicrunku, Kreska 2 odwréconymi grotami
strzatki zdaje sig przedstawiac linig zetknigcia sig dwch Scian z sufitem i podtoga. Widzimy odwr6cone strzat-
ki jako linie zmierzajace w naszym kierunku i ,odpychajgce” kat pokoju do tylu. W konsekwencji pionowa
nia z prawej strony zdaje sig odleglejsza od nas. Poniewaz obrazy siatkéwkowe obu tych linii pionowych sa jed-
nakowe, czynnikiem decydujacym o powstaniu zludzenia, ze prawa linia wydaje sig nam diudsza, jest stalosé
wielkosci.
Rycina 5.22 przedstawia natomiast zludzenie Ponzo. Dwie linie poziome przedstawione na rysunku w rze-
czywistoSci maja jednakowa diugosé, choé g6rna wydaje sig dluzsza. Dlaczego? Rowniez tutaj ,sprawea” zh
dzenia jest zapewne zasada statosei wielkosci. Zbiegajace sig kreski
pionowe spostrzegamy jako rownolegte linie odbiegajace w glab ob-
razu niceym tory Kolejowe. Wykorzystujac nasze doswiadczenie,
wnioskujemy zatem, Ze linia pozioma umieszczona wyzej jest bar-
dziej oddalona od nas. A zasada stalosei wielkoSci podpowiada nam,
4c jesli dwa obickty zdaja sig mieé tg sama wiclkos, a jeden z nich
jest bardziej oddalony, to ten odleglejszy obiekt musi byé wigkszy.
Dlatego spostrzegamy g6rna linig jako dluésza,
ZASTANOW SIE
© Diaczego tatwie) jest rozpoznaé preylacela, gdy spacerue sam, nit
vwtedy, gdy przechadza sig z grupa innych os6b?
ZO ZERIE FORE) © Czy zaskoczyt cig Kiedyé widok dwéch os6b idacych obok siebie przez
luészy czas, a nastepnie rozstajacych sig bez jednego stowa? Diacze-
go zaktadales, 20 te osoby sie znaja?
Czy zdarzylo ci sie byt w jednym 2 dwéch pociagéw stojacych obok
siebie na staci nie wiedzie¢, Kory znich wtasnie ruszy, a ktory nadal
stoi? Jak wyjasnisz swoja niepewnos6?
Linie poziome na tym rysunku maja taka
‘sama dtugoSé, a jednak gémaz nich wy-
ratnie wydaje sig dtuzsza. Czy mozesz to
‘wyiasnié, opierajac sig na zasadzie sta-
{oscl wielkosci?
eee
WRAZENIA 1 SPOSTRIEGANIE 231
SEUCH
Las sig nad hastem reklamowym filmu Obey: ,W kosmosie nikt nie
ioe uslyszeé twojego krzyku”. To prawda. Przestrzefi kosmicana jest pra
ie doskonala proznia, a slyszenie wymaga osrodka, w kt6rym fale glosowe
mogiyby sie rozchodzi¢, takiego jak powietrze lub woda.
Dawieki, czyli stymulacja stuchowa, podrézuja w powietrzu w postaci fal. Sa
‘wywolywane zmianami w cisnieniu powietrza, ktére powstaja w wyniku wibracji
A te wibracje, z kolei, moga zostaé wywotane drganiami stroika, strun gitary,
strun glosowych lub cisnigciem z trzaskiem ksiq?ki o stot.
Rycina 5.23 ilustruje, w jaki spos6b stroik wytwarza fale dawigkowe. Uderzenie
jakims przedmiotem lub reka w stroik powoduje jego odksztatcenie sprezyste, czyli
‘zmiang polozenia ramion wzgledem siebie — ramiona zaczynaja drgaé w obie stro-
ny. Podezas wibrowania prawe ramig stroika najpierw przesuwa sie w prawo, powo-
dujac Sciesnienie (zageszezenie) popychanych przez siebie czqsteczek powietrza
przylegajacych do niego z prawej strony, a potem wracajac do poprzedniego poto-
Zenia, odchyla sig w lewo, wskutek czego czasteczki powietrza przylegajgce do jego
prawej strony ulegaja rozrzedzeniu, Drgajac w obie strony (tam i z powrotem), oba
ramiona stroika wysylaja tego rodzaju fale w r6énych kierunkach, Jedna fala déwig-
owa to cykl zageszczeh i roztzedzeh czastek powietrza. Takie cykle moga sie po-
‘wtarza¢ wiele razy w ciagu sekundy. Ucho ludzkic jest wradliwe na fale déwigkowe
© czgstotliwosci od dwudziestu do dwudziestu tysigcy drgaf (cykli) na sekunde,
WYSOKOSC | GEOSNOSC DZWIEKU
Dwoma psychologicanymi wymiarami déwigku sq wysokos¢ i glosnosé, Prayjrzyj-
my sig im po kolei.
WYSOKOSC. wysokosé déwieku jest uzalezniona od ezestotliwosei déwieku, czy-
lid liezby cykli na sekunde, wyrazanej w jednostce zwanej hercem (Hz). Jeden
here to tyle co jeden cykl na sekundg. Im wigksza liezba cykli przypada na sekun-
TAWANIE FALI
DZWIEKOWED
\Wibracie stroka powodula na prze-
‘ian zaggszczenie | rozreedzenie
caasteczek powietrza, wysytalac
fale glosowe,
Tee ‘282 PSYCHOLOGIA WSPOLCTESWA: LEPIEL, WIECED, PREVSTEPNIED
de, tym wyészy ton dawigku. Gtos kobiecy jest zwykle nieco wyészy od meskiego,
poniewai kobiece struny glosowe sq z reguly kr6tsze od meskich i dlatego drga-
ia zwyisza czestotliwoscig. Podobnie struny skrzypiec sq krotsze od strun wiolon-
czeli i dlatego drgajg z wyiszq czestotliwoscia, a najniészy dawigk ma kontrabas,
© najdluészych strunach. Wykrywanie réénic wysokosei tonu umodliwiajg nam
znajdujace sig w mézgu detektory wysokosci déwigku (Blakeslee, 1995).
GEOSNOSC. Gtosnosé déwieku jest uzalezniona od amplitudy fali dawigkowej.
Rycina 5.24 przedstawia zapis fal déwigkowych réénigcych sig zar6wno czestotli-
woscig, jak i amplituda. Zauwazmy, ze te dwa roczaje zmiennosci fal glosowych
sq od siebie niezaleine, Déwigki zaréwno wysokie, jak i niskie moga byé zatem
albo glosne, albo ciche.
Giosnosé déwigku jest zwykle wyrazana w decybelach (dB). Ta nazwa wywo-
dai sig od nazwiska wynalazcy telefonu, Alexandra Grahama Bella. Zero decybe-
1i odpowiada progowi styszalnosci. Jaki to déwiek? To, na przyktad, rownowad-
nos¢ tykania zegarka, kt6re slyszymy z.odlegtosci okoto szesciu metrow w bardzo
‘wyciszonym pomieszczeniu.
Niektore znane ci dawigki wyrazone w decybelach przedstawia rycina 5.25.
Dwadziescia decybeli odpowiada glosnosei szeptu slyszanego z odleglosei pélto-
ra metra. Traydziesci decybeli to granica, ktOrej nie powinnismy praekra
w czytelni, jezeli chcemy w niej pozostac. Diugotrwala ekspozyeja na déwigki po-
wyZe] 85-90 dB moze spowodowac trwale uszkodzenie sluchu.
Gdy dwa muzyczne déwieki o réénych wysokosciach (awane takée tonami) sq
wytwarzane rownoczesnie, slyszymy trzeci déwigk, ktGry powstaje wskutek r6zni-
cy miedzy ich czgstotliwoSciami, Jezeli wsp6lbrzmienie tych ton6w jest przyjem-
ne dla ucha, to méwimy, Ze te déwigki sq harmonijne czy tez zgodne (tworza kon-
sonans; to slowo pochodzi od lacifiskich wyraz6w oznaczajacych razem”
i déwiek”). Nieprzyjemne wsp6tbrzmienia lub nastepstwa przynajmnie} dwoch
déwigkow sq nazywane niezgodnymi (inaczej dysonansami; od lacifiskich wyra-
Ow ,przeciwiefstwo” i ,déwick”). Mwigc, ze coS zabrzmiato jak dysonans, ma~
my zwykle na mysli, iz zabramiato to nieprzyjemnie.
FALE DZWIEKOWE 0 ROZNYCH
CLESTOTLIWOSCIACH
1 AMPLITUDACH
Kiore z dewigk6w maja najwyesza wy-
‘soko86? Ktore sq najglosniejsze?
RYCINA 5.24
DECYBELE
Silny bot
140
——— Prog bolu
120
—— Dyskomtort
Uszkodeenie suchu
pray preecutaige}
i okspozyel
Posiom odnlesienia
WRADENIA | SPOSTRTEGAMIE. 233,
ZNAJOME DZWIEKI
W DECYBELACH
Zero decybeli to granica styszalnosci
Praedludajace sig wystawienie na
dwieki 0 glosnosci 85-90 dB mote
\wywolaé trwale uszkodzeniesluchu.
ALIKWOTY I TEMBR. Obok wytwarzania okreglonego nuty déwigku instrument
muzycany wydaje take wiele tonéw 0 wyészej czestotliwosci, czyli alikwotow.
Alikwoty powstaja w wyniku drgai réénych czeSci instrumentu wywotanych roz-
chodzeniem sie po nim fal déwigkowych i powoduja bogactwo déwieku wytwa-
rzanego przez dany instrument, czyli decydujg o jego barwie czy tez tembrze.
SZUM. Z punktu widzenia zmystu stuchu szum jest wspétbrzmieniem niezgod-
nych dawiek6w. Przykladajge spiralng muszle do ucha, slyszymy nie szum morza,
lecz okoliezne szumy odbite we wnetrzu muszli. Ine znaczenie ma natomiast po-
jgcie szumu w kontekscie omawianej poprzednio teorii detekeji sygnat6w. Na
bialy szum skladaja sig liczne déwieki o réinych czgstotliwosciach. Jezeli tylko
nie jest ona zbyt glosna, taka mieszanka dawigk6w dziata usypiajaco.
Prayjrzyjmy sig teraz wspaniatemu instrumentowi, dzieki ktGremu wszystko to
slyszymy — ludzkiemu uchu,
UCHO: ZEBY CIE LEPIEJ SEYSZEC
Ladzkie ucho przydaje sig w wielu sytuacjach ~ podtrzymuje wlosy, by nie opa-
daly na twarz, umodliwia noszenie bizuterii, a czasem stuzy jedynie do zbierania
brudu. Jest takée wspaniale dostosowane do odbierania wrazed awigzanych
DE
PRZEMYSL
JESZCZE RAZ:
_PRAWDA CZY
- FARSZ?
To prow, 2 wyeonane
oszynowo. skrypce 70
sige aoc wytvarza
toi some dig cojo-
ary gana Stotvav 0
Aaya. sey, Skype
Shiai ja jdnok
Logotsie alot, «0 poe
‘wyiszo wartos insrument. 284 PSYCHOLOGIA WSPOLCZESNA: LEPIEL, WIECED, PRIVSTEPNIEI
z. déwigkami. Ucho jest uksztaltowane i zbudowane w taki sposdb, aby mogto wy-
lapywaé fale déwigkowe i przesylaé informacje 0 nich do mézgu. Dzigki temu je-
stesmy w stanie nie tylko slyszeé dawigki, ale réwnie# rozumieé ich znaczenie.
‘Ucho sklada sig z trzech czgSci: ucha wewnetranego, Srodkowego i zewnetrzne-
0 (por. rycina 5.26).
Narzad Cortiogo
Praekrdsimaka
Blona pokrywajgca
Stremigczko
Mlteczok \
Kowadelio \
foray ecw stuchowy
otal
Okienko owalne
‘Nerw stuchowy
Simak
‘Okienko okragle
\
cto srockawe Traba Eustachiusca
Ucho zewngtrane (anal stuchowy)
UCHO LUDZKIE
Ucho zewnetrane praekazuje déwigki do blony bebenkowe). W bionie bgbenkowe) drgania mloteczka, Kowadelka | stremigez-
ka praewodza déwieki do ucha Srockowego. Drgania w slimaku przekazula déwiek do nerwu stuchowego za posrednictwem
btony podstavowej i narzadu Cortieg.
rF
UCHO ZEWNETRZNE. Ucho zewnetrzne ma ksztalt kanalu umotliwiajacego
przedostawanie sig fal déwigkowych do blony bebenkowej, cienkiej blony drga-
jacej w reakcji na dochodzace do niej déwigki. Po odebraniu owych fal biona ta
przekazuje drgania do ucha stodkowego, a stamtad przechodza one do ucha we-
wngtrznego.
UCHO SRODKOWE. Ucho srodkowe zawicra bong bebenkowa i tray mate kostki
sluchowe ~ mloteczek, kowadelko i strzemigezko ~ kt6re réwnied. przewodza
déwigki na zasadzie drgafi. Nazwy tych trzech kostek pochodza od ich ksztalt6w.
Ucho srodkowe dziata jako wmacniacz ~ podnosi cisnienie powietrza wpadajq-
cego do ucha.
Strzemigczko jest potgczone z kolejng drgajgca blona, nazwang okienkiem
owalnym. Zostalo ono pokazane na rycinie 5.26; r6wnowaty cisnienie w uchu
‘wewngtranym dzieki wybrauszaniu sig bad? zapadaniu jego blony.
UCHO WEWNETRZNE. Okienko owaine przesyla drgania do cha wewngtranego,
zawierajacego zbudowany z kosci kanal, zwany slimakiem. Slimak (nazwany tak
dlatego, Ze jego ksztalt przypomina muszle) zawiera dwie podtuzne btony, dzie-
Ice go na trzy komory wypeinione plynem. Jedna z tych blon to blona podstaw-
nna, wrailiwa na wywolywane przez drgania naciski plynu, kt6ry wypelnia komo-
ry Slimaka.
Z blona podstawng polaczony jest narzad Cortiego, zawierajacy tysiace wlo-
sowatych komérek receptorowych drgajacych w gore i w dol w reakcji na drgania
biony podstawne} (Brownell, 1992). Ten ,taniec” komérek receptorowych wy-
‘twarza impulsy nerwowe, przesylane nastepnie do mézgu za postednictwem tr2y-
dziestu jeden tysigcy neuron6w tworzacych nerw stuchowy. Ta stymulacja do-
chodzi do kory stuchowej mézgu, znajdujacej sig w ptatach skroniowych. W korze
powstaja wrazenia sluchowe.
LOKALIZOWANIE DZWIEKOW
Jak ustawiasz balans w twojej wiety stereofonicznej? Siadasz migdzy glosnikami
i tak dlugo manipulujesz pokrettami glosnosci, az 2 obu stron zaczng dochodzi¢é
dévigki o tym samym natedeniu. Jezeli déwiek 2 prawej strony jest glosniejszy, to
wytwarzajgcy go instrument spostrzegasz jako umiejscowiony z prawej strony,
a nie posrodku,
Lokalizowanie déwigku jest podobne do balansowania glosnik6w stereofo-
nicznych. Déwigk slyszany jako gloSniejszy prawem chem jest spostrzegany ja-
ko dochodzacy z prawej strony. Dawigk, ktérego Zrddto jest umieszezone po pra-
Wwe} stronie, szybcie} dobiega do prawego ucha. Wskaénikiem umiejscowienia
Zrédta déwieku jest wigc zarowno zrGénicowanie jego glosnosei w obu uszach, jak
i zréénicowanie szybkosci, z jak dochodzi on do nich.
Zlokalizowanie Zr6dta déwieku umieszczonego doktadnie postodku obw usz
(z przodu, z tylu lub nad glowa) moze jednak sprawia¢ pewne trudnosci. Dawigk
dochodzi wowezas do obu uszu z taka sama szybkoscig i takim samym nateze-
niem. Co wowezas robimy? Po prostu poruszamy glowa, co umo‘liwia wykrycie
niewielkiego zr6nicowania déwigk6w dochodzacych do lewego i prawego ucha.
Jezeli po odwréceniu giowy o kilka stopni w prawo rosnie natezenie déwigk6w
odbieranych uchem lewym, oznacza to, Ze Arédlo dawieku znajduje sie 2 przodu.
Oczywiscie, aby zlokalizowaé érbdto dawigku, czesto postugujemy sig tez wero-
WRATENIA | SPOSTRZESANIE. 235, 236 PSYCHOLOGIA WSPOLCZESNA: LEPIEL, WIECED, PRIYSTEFWIEL
kiem i ogéing wiedza 0 Swiecie. Slyszac wycie silnika odrzutowego, nie musimy
raczej sprawdzaé, cay nie dochodzi ono spod ziemi.
SPOSTRZEGANIE WYSOKOSCI | GEOSNOSCI DZWIEKOW
Wiemy juz, Ze slyszenie déwigk6w jest mozliwe dzieki drganiom pewnych czesci
ucha i przekazywaniu informagji o nich do mézgu. W jaki jednak spos6b naste-
puje réznicowanie wysokosci i glosnosei déwigk6w?
Okazuje sig, ze spostrzeganic wysokosci i glosnosei dawigkOw jest uzaleznio-
ne od liczby pobudzanych receptoréw w narzadzie Cortiego i od czgstosci ich po-
budzania, Dawigk jest spostrzegany jako tym gloSniejszy, im wigcej receptoréw
tego organu nafi reaguje.
Jak pamigtamy, wyjasnienie spostrzegania barw wymagalo az dwéch teorii:
teorii trdjchromatycznej i teorii procesw przeciwstawnych. Podobnie, praynaj-
mniej dwie teorie sq niczbedne, aby wyjasni¢, w jaki sposdb spostrzegamy wyso-
kose déwiekow ~ to znaczy, jak spostrzegamy fale déwickowe o czestotliwosci od
20 do 20 000 Hiz, Sa to teoria miejsca i teoria czestotliwosci.
Do rozwinigcia teorii miejsca prayczynit sie rownied Hermann von Helmholtz
(kt6ry, jak pamigtamy, by! tez wspéltwérca tréjchromatycznej teorii widzenia
barw). Teoria miejsca glosi, ze odezuwanie wysokosci déwigku jest uzaleznione
od tego, kt6ry obszar blony podstawnej reaguje na dang stymulacjg. W klasycz-
nych badaniach swinek morskich i ludzkich zwiok, Georg von Békésy (1957) zna-
lazl dowody na poparcie teorii miejsca. Stwierdzil bowiem, ze neurony w réznych
miejscach blony podstawne} uczynniaja sie w reakcji na dzwigki o réznej wysoko-
Sei, Okazuje sig, Ze neurony receptorowe sq uporzadkowane w niej na podobies
stwo klawiatury fortepianu (Azar, 1996a). Im wyészy ton déwigku, tym blizej
okienka owalnego leéq reagujgce nafi neurony. Jednakéc teoria miejsca znajdu-
je zastosowanie w wypadku davick6w 0 czestotliwosci przynajmniej 4000 Hz,
podezas ady ludzie sq w stanie slyszeé déwigki 0 czgstotlivosci nawet 20 Hz.
Rédnicowanie wysokosei déwick6w o nizszym zakresie czgstotliwosei (ponic]
4000 Hz) wyjasnia teoria czestotliwoSei. Gtosi ona, ze spostrzeganie wysoko:
déwigk6w zalezy od dopasowania czestotliwosci impuls6w nerwowych do czesto-
tliwosci odbieranych fal déwigkowych. To znaczy w reakeji na tony niskie ~ 0 cze-
stotliwosci od dwudziestu do tysigca drgafi na sekunde — komérki wlosowate blo-
ay podstawnej ,rozladowuja sig” z tq samq czestotliwoscig co dochodzace do
nich fale déwiekowe. Jednakée ,,rozladowania” tych neuronéw nie moga naste-
powaé ezeseiej niz tysige razy na sekunde, wobec czego teoria czgstotliwosci mo-
2¢ wyjasnié spostrzeganie dawigk6w jedynie w zakresie od 20 do 1000 Hz, a wla-
Seiwie gorng granica jest tu kilkaset hercow.
Trzecia teorig wyjasniajaca jeszcze jeden proces, dzigki ktéremu dochodzi do
spostrzegania dawiekow o czestotliwosei od kilkuset do 4 000 Hz, jest zasada
salwy (Matlin, Foley, 1995). W reakeji na fale déwigkowe o tym zakresie czesto-
tliwoSci nastepuje naprzemienna aktywnos¢ calych grup komérek nerwowyel
a nie pojedynczych neuronéw (podobnie walezyta niegdys piechota, kiedy to j
den szereg Zolnierzy strzelal salwami, podezas gdy drugi przyklekal, by zatado-
waé broft), W ten spos6b prawdopodobnie jest przewodzona informacja o dawig-
kkach z tego postednicgo zakresu czestotliwosci.
tety nie wszyscy sq w stanic slyszeé déwieki, a wiele os6b nie sly-
szy dawiekow 0 pewnym zakresie czgstotliwosci. Rozwazmy nicktére problemy
ze sluchem, okreslane zwykle wspélng nazwa ~ gluchoty.
GLUCHOTA
Ocenia sig, Ze dwadziescia osiem milionéw Amerykanéw dotykajg r6ine zaburze~
nia sluchu, z ezego dwa miliony cierpia na catkowita gluchote (Nadol, 1993). Po-
zbawia ich to podstawowego Zr6dla informagji o Swiecie, w ktOrym Zyja. Jednak
obecnie spoleczeristwo podejmuje wiele wysitk6w, by ulatwié im kontakt ze swia-
tem. Na przyklad nickt6re programy telewizyjne i filmy sq nadawane ze wstawka
zawierajaca obraz. osoby przekazujacej tresé wypowiadanych st6w za pomoca jg-
zyka migowego. Choé ryzyko dotknigcia gluchota rosnie wraz z wiekiem, wycho-
wawey i nauezyciele sq coraz bardziej Swiadomi tego, Ze problemy ze stuchem mo-
ga sig pojawiaé takze u dzieci.
Sq dwa glowne rodzaje gluchoty — jeden wywoluja zaburzenia w przekazywa-
niu dawigkGw, drugi uszkodzenia sensoryczno-neuronalne.
GEUCHOTA PRZEWODZENIOWA. Gtuchota tego rodzaju wynika z usckodzenia
ucha srodkowego - albo blony bebenkowej, albo jednej z traech kostek przeka-
ujacych (i wamacniajgcych) fale dawigkowe z ucha zewnetranego do wewngtrz-
nego (Nadol, 1993). Ludzie dotknigci tq postacia gluchoty maja podniesiony
prog wradliwosci na céwieki o wszystkich czestotliwosciach. Te przypadlos¢ cze-
sto spotyka sig u os6b starszych, a zwalczaé jq mona skutecznie za pomoca apa-
rat6w sluchowych zastepujacych ucho srodkowe we wamacnianiu dawigk6w.
GEUCHOTA SENSORYCZNO-NEURONALNA. Ta posta¢ gluchoty jest zwykle skut-
kiem uszkodzenia ucha wewnetrznego; najczeSciej wynika z utraty komérek wio-
sowatych, kt6re nie maja zdolnosci do regeneracj w razie uszkodzenia, Glucho-
ta sensoryczno-neuronalna moze ted wynikaé z uszkodzenia nerwu sluchowego
wskutek choroby lub urazu stuchu (diugotrwalej ekspozycji na bardzo glosne
dawigki). Ludzic cierpigcy na ten rodzaj gluchoty bywaja bardzie| wradliwi na
pewne zakresy dwi¢k6w niz na inne. Na przyklad przy jednej z odmian tego za-
burzenia zostaje zachowana wraéliwoSé wytacznie na déwicki o czestotliwosci fal
dawigkowych odpowiadajqcej odglosowi wystrzatu. Utratg sluchu moze takée po-
wodowaé dlugotrwala ekspozycja na déwicki o natgzeniu co najmniej 85 dB — ta-
jest ryzyko czgstego bywania na koncertach muzyki rockowej czy obstugiwa-
nia mfota pneumatycznego. Tak zwane uczucie dzwonienia w uszach, ktre
ezesto bywa nastepstwem narazenia na glosne dawigki, prawdopodobnie oznacza
uszkodzenie pewnych komérek wlosowatych w uchu srodkowym. Pamigtaj, Ze
wrazie naragenia na nagle déwigki skutecznej ochrony dostarczaja ci palce wlo-
one do uszu.
Przeprowadza sig eksperymenty ze ,sztucznym uchem”, czyli implantem
umieszezanym w Slimaku zawierajacym mikrofon, ktéry odbiera déwigki,
i urzgdzeniem elektronicznym przekazujacym je bezposrednio do nerwu stu-
chowego (bez. posrednictwa uszkodzonych komérek wlosowatych). W takich
wielokanalowych implantach prObuje sie wykorzystaé teorie miejsca, aby
umodliwié ludziom z uszkodzeniami sluchu rozréznianie dawig¢kéw niski
i wysokich. Tego rodzaju implanty pomagaja wielu osobom z gluchota senso-
ryczno-neuronalna, jednak nie moga przejaé wszystkich funkeji uszkodzonego
nerwu stuchowego.
Podrozdzial ,,Psychologia a ré#norodnosé swiata” omawia sposoby, w jakie
amerykafiski jezyk migowy probuje likwidowaé stereotypy etniczne.
WRATENIA | SPOsTRZEGANIE 237 238 FSYCHOLOGIA WSPOLCZESNA: LEPIEJ, WIGCE), PRIYSTEFNIED
Jeszeze do niedawna osoba glucha mogta wyrazi¢ stowo ,Japoficzyk”, przyktada-
jac maly palec do zewnetranego kacika oka tak, by stalo sig ono nieco ukosne
(por. rycina 5.27). Obecnie jednak wiele os6b poslugujacych sig amerykafiskim
jgzykiem migowym przestalo uzywaé tego znaku, poniewaz odwoluje sig on do
stereotypowej cechy — skosnych oczu. Zamiast tego nasladuja znak, jakim Japon-
czyey okreslaja samych siebie — przyciskajq do siebie kciuki i palce wskazujqce
obu dloni, a nastepnie rozsuwaja je w spos6b pokazany na rycinie 5.27, cayli kre-
slg w powietrzu ksztalt Japonii (Senior, 1994).
ZNAK SYMBOLIZUJACY JAPONIE LUB JAPONIGZYKA
Stary sposdb Nowy sposob
DAWNE | NOWE ZNAKI SIMBOUZWACE JAPONIE LUB JAPONCZYKOW
W AMERYKANSKIM JEZYKU MIGOWYI
Stary znak symbolizujacy Japoriczyka jest obecnie uwazeny przez wiele os6b za obrafimy,
oniewaz nawigzuje do stereotypowe} cechy ~ skosnych oczu, Nowy znak symbolizule
\wyspy, na ktérych Japonia jst polazona.
RYCINA 5.27
EWOLUOWANIE ZNAKOW SYMBOLIZUJACYCH
‘AFROAMERYKANIVA
1 2
1.Wlatach pgedleslye | sestdele-
say 0 wl wykonywano zak
You might also like
