Adama Smitha Teoria Renty: (1. Sprzeczności U Smitha W Ujmowaniu Zagadnienia Renty)

[ROZDZIA CZTERNASTY]
Adama Smitha teoria renty

[1. Sprzecznoci u Smitha
w ujmowaniu zagadnienia renty]
||619| Nie zatrzymujemy si tu nad ciekawymi wywodami
Smitha, e renta, ktr przynosi gwny rolinny rodek wyy
wienia, reguluje wszystkie inne strictly agricultural rents [ren
ty rolnicze w waciwym znaczeniu tego wyrazu] (w hodowli
byda, lasw, rolin przemysowych), gdy kady z tych dzia
w produkcji mona w ich obrbie przeksztaci w inny. Z tej
reguy Smith wycza ry tam, gdzie stanowi on principal ve
getable means of subsistence [gwny rolinny rodek wyy
wienia], pola ryowe bowiem nie s convertible [zdatne do
przemiany] w ki, w pola, na ktrych uprawia si pszenic
itd., i vice versa.
Smith trafnie okrela rent jako cen, ktr paci si za
uytkowanie ziemi [(Recherches sur la nature et les causes
de la richesse des nations... , Pary 1802], ks. I, str. 299),
gdzie przez sowo ziemia naley rozumie kad si natury
jako tak, a wic rwnie wod itd.
Wbrew dziwacznemu pogldowi Rodbertusa i98' Smith ju
we wstpie rozdziau wylicza pozycje of agricultural capital:
kapita, ktry dostarcza nasiona siewne (surowiec), opaca prac,
kupuje i utrzymuje bydo oraz wszelki inny sprzt rolniczy (tame, str.
299).
Czym wic jest ce prix pay pour lusage de la terre [ta ce

na, ktr paci si za uytkowanie ziemi] ?
441
Rozdzia czternasty
Wszystko, co pozostaje z produktu bd z jego ceny... ponad t
cz" {qui paie le capital avanc [ktra opaca wyoony kapita],
a ponadto zwyky zysk } , bez wzgldu na to, jak wielka jest ta nad
wyka, waciciel Ziemi stara si zatrzyma dla siebie jako rent grun
tow (tame, str. 300).
Nadwyk t mona uwaa zawsze za naturaln rent gruntow"
(tame, str. 300).
Smith oponuje przeciw mieszaniu renty z procentami, ktre

przynosi kapita ulokowany w ziemi.
Waciciel ziemi da renty nawet za ziemi, ktrej nie zmelioro
wano (tame, str. 300/301),
i nawet ta druga forma renty*, dodaje Smith, ma t waciwo,

e procent z kapitau melioracyjnego jest procentem z kapita
u, ktry ulokowa nie propritaire [waciciel], lecz farmer.
O n (le propritaire) da niekiedy renty za to, co zupenie nie
nadaje si do udoskonalenia rk ludzk (tame, str. 301).
Smith kadzie wielki nacisk na to, e la proprit, le pro

pritaire jako taki exige la rente [da renty ]. Rozpatry
wana jako proste nastpstwo de la proprit renta jest cen
monopolow-, zupenie to suszny pogld, gdy tylko za spra
w interwencji de la proprit produkt przynosi wicej ni
cen kosztu, sprzedawany jest wedug swej wartoci.
Renta gruntowa ujmowana jako cena, ktr paci si za uytkowanie
ziemi, jest oczywicie cen monopolow (tame, str. 302).
Jest to w istocie cena, do zapacenia ktrej zmusza jedynie

monopol de la proprit, i wanie jako taka cena monopolowa
rni si ona od prix of industrial products [ceny produktw
przemysowych].
Z punktu widzenia kapitau - a kapita panuje nad pro
dukcj - cena kosztu wymaga jedynie, aby produkt opaca
nie tylko wyoony kapita, ale i average profit [przecitny
* Renta od zmeliorowanego gruntu. - Red.
442
zysk]. W takim wypadku produkt - niezalenie od tego, czy

jest to produit de la terre, czy jaki inny produkt - moe by
dostarczony na rynek .
Jeeli zwyka cena przekracza tak cen, to jej nadwyka pjdzie
oczywicie na rent gruntow. Jeeli jej nie przekracza, to wprawdzie
mona bdzie towar dostarczy na rynek, nie zdoa on jednak zapa
ci renty wacicielowi ziemi. Od popytu zaley, czy cena jest dosta
tecznie wysoka, czy te j ^ t wysza (tame, str. 302/303).
Zagadnienie polega na tym, dlaczego, zdaniem Smitha, ren

ta w inny sposb wchodzi do ceny ni paca robocza i zysk?
Z pocztku Smith susznie rozkada, valeur [warto] na salai
res, profits i rentes [pac robocz, zysk i rent] (pomijamy
kapita stay). Ale zaraz potem obiera przeciwn drog, iden
tyfikuje valeur z prix naturel [cen naturaln] (z ustalon
przez konkurencj przecitn cen, czyli cen kosztu towarw)
i t cen naturaln tworzy z salaire, profit i rente.
T e trzy czci zdaj si stanowi bd bezporednio, bd te
w ostatecznym wyniku ca cen (ks. I, rozdz. V I, str. 101).
A le w spoeczestwach najbardziej zaawansowanych w rozwoju znaj
dujemy zawsze pewn, cho niewielk, liczb towarw, ktrych cena
r o z k a d a s i tylko na dwie czici, na place robocze i Zyski Z ka
pitau, a o wiele jeszcze mniejsz liczb towarw, ktrych cena skada
si jedynie z plac roboczych. W cenie ryb morskich, na przykad, jedna
cz opaca prac rybakw - druga zysk z kapitau ulokowanego
w gospodarce rybnej. Renta rzadko kiedy stanowi cz |]620 j tej ceny...
W niektrych okolicach Szkocji biedacy zajmuj si zbieraniem na
wybrzeu morskim rnobarwnych kamykw, znanych powszechnie pod
nazw agatw szkockich. N a cen, ktr plc im za nie szlifierze ka
mieni, skada si jedynie paca za ich prac; nie skada si na ni ani
renta, ani zysk. Jednake cala cena kadego towaru musi si koniec
kocw rozkada zawsze na t lub ow spord tych czci albo na
wszystkie trzy (ks. I, rozdz. V I, str. 103/104).
W przytoczonych urywkach (jak i w ogle w tym rozdziale

VI, traktujcym o czciach skadowych ceny towarw') nie29 - M arks, Engels - D ziea, 26
445
Rozdzia czternasty
miosiernie popltano rsoudre de la valeur en salaires etc.

[rozkadanie wartoci na plc robocz itd. ] z composition
du prix par le salaire etc. [tworzeniem ceny przez pac ro
bocz itd. ]. (Dopiero w rozdziale V II mowa jest o prix na
turel [cenie naturalnej] i prix de march [cenie rynkowej]).
Pierwsze trzy rozdziay ksigi I traktuj o division du tra
vail [podziale pracy], rozdzia IV traktuje o monnaie [pie
nidzu]. Zarwno w tym, jak i w nastpnym rozdziale war
to okrela si ubocznie. W rozdziale V mowa jest o prix
rel [ cenie rzeczywistej i prix nominal des marchandises [ce
nie nominalnej towarw], o przemianie wartoci w cen; w
rozdziale VI - O czciach skadowych ceny towarw ;
w rozdziale VII - o prix naturel i prix de march. Nastpnie
w rozdziale VIII - o salaires, w rozdziale IX - o profit des
capitaux; w rozdziale X - o salaires et profits dans les divers
emplois du travail et des capitaux \placy i zysku w rnych
dziedzinach stosowania pracy i kapitau] ; wreszcie w roz
dziale X I - o rente de la terre [rencie gruntowej.
Chcemy tu jednak przede wszystkim zwrci uwag na
nastpujc spraw; wedug tez, ktre przytoczylimy wyej,
istniej towary, ktrych cena skada si z samej pacy robo
czej, podobnie jak istniej inne towary, ktrych cena skada
si tylko z pacy roboczej i zysku, wreszcie istnieje trzeci ro
dzaj towarw, ktrych cena skada si z pacy roboczej, zysku
i renty. Tote
caa cena kadego towaru musi si... rozkada zawsze na t lub ow
spord tych czci albo na wszystkie trzy".
Wedug tego nie byoby wic podstaw, aby utrzymywa, e

renta inaczej wchodzi do prix ni zysk i paca robocza * ; nale
aoby natomiast powiedzie, e renta i zysk inaczej wchodz
do ceny ni paca robocza, gdy ta zawsze wchodzi, tamte
za - nie zawsze. Skd wic bierze si ta rnica?
Nastpnie Smith powinien by zbada, czy jest to moliwe,
eby te nieliczne towary, w ktre wchodzi jedynie placa ro
* W rkopisie: rcn a . - R ed.
444
bocz, sprzedawano wedug ich wartoci? Czy owi pauvres

gens [biedacy], ktrzy zbieraj cailloux dcosse [agaty szkoc
kie], nie s raczej robotnikami najemnymi zatrudnianymi przez
lapidaires [szlifierzy kamieni], ktrzy daj im za towar jedy
nie zwyk pac robocz, czyli za cay dzie pracy, nalecy
na pozr do tych biedakw, pac im tylko tyle, ile otrzymuje
robotnik w innych trades, w ktrych cz jego dnia pracy
stanowi zysk i nie naley do robotnika, lecz do kapitalisty?
Smith musiaby bd odpowiedzie na to twierdzco, bd
te owiadczy, e w danym wypadku zysk tylko na pozr
nie rni si od pacy roboczej. Sam on mwi:
K iedy te trzy odmienne rodzaje dochodu nale do rnych osb,
atwo je mona rozrnia; kiedy jednak nale do tej samej osoby,
miesza si je nieraz, przynajmniej w mowie potocznej (ks. I, rozdz. VI,
str. 106).
A tymczasem sprawa przybiera u Smitha tak oto posta:

Jeeli niezaleny robotnik (jak owi pauvres gens en cosse)
stosuje tylko prac (obchodzc si przy tym bez kapitau), sto
suje w ogle tylko wasn prac oraz elementy natury, to cena
sprowadza si jedynie do pacy roboczej. Jeeli w robotnik
stosuje te niewielki kapita, to jednoczy w swej osobie tego,
kto otrzymuje pac robocz, z tym, kto otrzymuje zysk. Jeeli
wreszcie stosuje on wasn prac, wasny kapita i wasn
posiado ziemsk, to czy w swej osobie les caractres de
propritaire, de fermier et d ouvrier [cechy charakterystyczne
waciciela ziemi, farmera i robotnika].
{Z jednego z kocowych zda rozdziau VI ksigi I wida,
jak bardzo niedorzeczne jest Smithowskie ujcie sprawy.
Poniewa w cywilizowanym kraju mona znale bardzo mao to
warw, ktrych cala warto wymienna pochodzi jedynie Z pracy" (iden
tyfikuje si tu travail z salaire), i poniewa na warto wymienn prze
waajcej czci towarw skada si w znacznym stopniu renta i Zysk,
przeto roczny produkt pracy tego kraju" {a wic marchandises [towary]
rwnaj si tu jednak produit du travail [produktowi pracy], chocia
toute valeur de ce produit ne procde du travail seulement [caa war
to tego produktu nie pochodzi z samej tylko pracy]} bdzie zawsze
445
Rozdzia czternasty
wystarcza, aby naby i otrzyma do swej dyspozycji o wiele wiksz
ilo pracy ni ta, ktr trzeba byo zastosowa, eby produkt ten wy
hodowa, przetworzy i dostarczy na rynek (tame, str. 108/109).
Wynika z tego, e produit du travail nie jest identyczny

z valeur de ce produit. Raczej (tak chyba naley rozumie tu
Smitha) ta valeur surcharge par laddition du profit et de la
rente [warto powikszona zostaa przez dodanie zysku i ren
ty], Dlatego produit du travail moe otrzyma do swej dyspo
zycji, kupi wiksz ilo pracy, czyli naby w postaci pracy
wiksz warto od tej, ktr reprezentuje praca zawarta
w produkcie. Teza ta byaby suszna, gdyby j tak ujto:
||6211 Smith mwi-.
Z punktu widzenia samego
Poniewa w cywi
Smitha powinno by to brzmie:
lizowanym kraju mo
Comme dans un pays civilis
na znale bardzo ma
il ny a que trs-peu de marchan
to towarw, ktrych
dises dont toute la valeur chan
cala warto wymien
geable se rsout en salaires seule
na pochodzi jedynie
ment, et que, dans la trs-majeure
Z pracy, i poniewa
partie dentrelles, une forte por
na warto wymienn
tion de cette valeur se rsout en
przewaajcej
czci
rente et profits, il en rsulte que
towarw skada si w
le produit annuel du travail de
znacznym stopniu ren
ce pays suffira toujours pour ache
ta i zysk, przeto rocz
ter et commander une quantit de
ny produkt pracy te
travail beaucoup plus grande que
go kraju bdzie zaw
celle quil a fallu payer [Ponie
sze wystarcza, aby
wa w cywilizowanym kraju mo
naby i otrzyma do
na znale bardzo mao towarw,
swej
dyspozycji
o
ktrych cala warto wymienna
wiele wiksz ilo
sprowadza si jedynie do pacy
pracy ni ta, ktr
roboczej, i poniewa warto wy
trzeba byo zastoso
mienna przewaajcej czci towa
wa, eby produkt
rw sprowadza si do renty i zy
ten wyhodowa, prze
sku, przeto roczny produkt pracy
tworzy i dostarczy
tego kraju bdzie zawsze wystar
na rynek .
cza, aby naby i otrzyma do swej
dyspozycji o wiele wiksz ilo
446
pracy ni ta, ktr trzeba byo

opaci] (a wic i employer [za
stosowa]) pour faire crotre ce
produit, le prparer et lamener
au march [eby produkt ten
wyhodowa, przetworzy i dostar
czy na rynek ].
(Smith powraca tu znw do swego drugiego ujcia wartoci,
o ktrym tak wtym samym rozdziale mwi :
Naley pamita o tym, e rzeczywista warto wszystkich rnych
konstytuujcych czci ceny mierzy si iloci pracy, ktr kada Z nich
moe naby, czyli ktr moe rozporzdza. Praca (w tym znaczeniu)
mierzy warto nie tylko tej czci ceny, ktra sprowadza si do pracy"
(powinno by: do pacy roboczej), ale rwnie tej czci, ktra spro
wadza si do renty, jak i tej, ktra sprowadza si do Zysku (ks, I,
rozdz. VI, str. 100).
W rozdziale VI przewaajeszcze owo rsoudre de la valeur

en salaires, profit etrentes . Dopiero w rozdziale VII, traktu
jcym o prix naturel i prix de march, bierze gr pogld
o composition du prix par ces lments constitutifs [tworze
niu ceny przez te elementy konstytuujce].)
A zatem: La valeur changeable du produit annuel du tra
vail [warto wymienna rocznego produktu pracy] skada si
nie tylko z pacy za travail [prac], zastosowan, aby wytwo
rzy ten produkt, lecz rwnie z zysku i renty. Jednake roz
porzdzanie t prac, czyli jej kupno, dochodzi do skutku za
pomoc tylko tej czci wartoci, ktra sprowadza si do salai
re. Mona wic uruchomi o wiele wiksz ilo pracy, jeeli
mianowicie do rozporzdzania prac, czyli do jej kupna, zasto
suje si pewn cz zysku i renty, tzn. kiedy cz t prze
ksztaci si w pac robocz. Sprawa ma si tedy, jak nast
puje: la valeur changeable du produit annuel du travail se
rsout en travail pay (salaires) et travail non pay (profit et
rente) [warto wymienna rocznego produktu pracy sprowadza
si do pracy opaconej (pacy roboczej) i pracy nieopaconej
(zysku i renty)]. Jeeli wic pewna cz owej czci de la
441
Rozdzia czternasty
valeur, qui se rsout en travail non pay [ktra sprowadza

si do pracy nieopaconej], przeksztaci si w pac robocz,
to mona bdzie acheter une plus grande quantit de travail
[naby wiksz ilo pracy] ni wtedy, kiedy na nowy zakup
pracy przeznacza si tylko t cz de la valeur, ktra skada
si z pacy roboczej.}
Ale wrmy do naszego tematu.
Niezaleny robotnik, posiadajcy niewielki kapita, ktry wystarcza
na zakup materiaw i pozwala swemu wacicielowi utrzyma si a
do czasu, kiedy zdoa on dostarczy swj produkt na rynek, otrzyma za
rwno plc robotnika dniwkowego, pracujcego u majstra, jak i zysk
majstra, ktry ten osignby na produkcie wytworzonym przez robot
nika. Niemniej jednak wszystko, co zarabia w robotnik, okrela si
jako Zysk i take w tym wypadku miesza si pac robocz z zyskiem.
Ogrodnik, ktry wasnymi rkami uprawia swj ogrd, czy jedno
czenie w swej osobie trzy rne cechy charakterystyczne: waciciela
Ziemi, farmera i robotnika. Tote produkt jego ogrodu powinien przy
nosi mu rent pierwszego, zysk drugiego i plc robocz trzeciego.
Jednake cao t uwaa si zwykle za owoc pracy ogrodnika. Rent
i zysk miesza si tu z pac robocz (ks. I, rozdz. V I, str. 108).
Mamy tu rzeczywicie do czynienia z pomieszaniem poj.

Czy owo tout [cao] nie jest owocem pracy ogrodnika ?
I czy, na odwrt, stosunkw waciwych produkcji kapitali
stycznej - w produkcji tej wraz z oddzieleniem pracy od jej
obiektywnych warunkw ouvrier, capitaliste i propritaire wy
stpuj wobec siebie jako trois diffrents caractres [trzy rne
osoby] - nie przenosi si tutaj na tego jardinier [ogrodnika],
kiedy fruit de son travail or rather the value of that produce
is regarded, part of it as wages, in payment of his labour, part
of it as profit, on account of the capital employed, and part
of it as rent, as the portion falling due to the land or rather
the proprietor of the land [owoc jego pracy albo raczej war
to tego produktu uwaa si po czci za pac robocz, jako
wynagrodzenie za jego prac, po czci za zysk z zastosowa
nego kapitau i po czci za rent, ktra przypada w udziale
ziemi, a raczej jej wacicielowi]? W granicach produkcji ka
448
pitalistycznej jest rzecz zupenie suszn, gdy si dla stosun

kw pracy, w ktrych elementy te nie s (faktycznie) od siebie
oddzielone, zakada, i s one oddzielone, i uwaa tym samym,
e ten jardinier jest in una persona [w jednej osobie] swym
wasnym ||622| journalier [robotnikiem dniwkowym] i swym
wasnym propritaire. Ale przewija si tu ju wyranie u Smi
tha wulgarne wyobraenie, e salaire powstaje z pracy, zysk
za i renta - niezalenie od pracy de louvrier - z kapitau
i ziemi jako z samoistnych rde, nie gdy chodzi o przywasz
czenie sobie cudzej pracy, lecz o samo bogactwo. W taki to
dziwaczny sposb pomieszane s u Smitha najgbsze pogldy
z najbardziej niedorzecznymi wyobraeniami, ktre wulgarna
wiadomo tworzy sobie drog abstrakcji z oddzielnych zja
wisk konkurencji.
A wic najpierw Smith rozkada valeur na salaires, profits,
rentes, potem jednak skada, na odwrt, warto z salaire, pro
fit i rente, okrelonych niezalenie od valeur. Zapominajc
tym samym o swych wasnych trafnych wywodach na temat
pochodzenia zysku i renty, moe on teraz powiedzie:
Paca robocza, zysk i renta stanowi trzy prarda zarwno wszel
kiego dochodu, jak i wszelkiej wartoci wymiennej" (ks. I, rozdz. VI,
str. 105).
W myl swych wasnych wywodw Smith powinien by po

wiedzie:
L a valeur d une marchandise procde exclusivement du travail (de
la quantit du travail) fix dans cette marchandise. Cette valeur se
rsout en salaire, profit et rente. Salaire, profit et rente sont les formes
primitives, dans lesquelles louvrier, le capitaliste, et le propritaire
participent ta valeur cre par le travail de louvrier. Dans ce sens
ils sont les trois sources primitives de tout revenu, quoique aucune de
ces soit-disant sources entre dans la constitution de la valeur [W ar
to towaru pochodzi wycznie z pracy (z iloci pracy), ktr zawiera
ten towar. Warto ta rozkada si na pac robocz, zysk i rent. Paca
robocza, zysk i renta s pierwotnymi formami, w ktrych robotnik,
kapitalista i waciciel ziemski uczestnicz w podziale wartoci stworzo
449
Rozdzia czternasty
nej prac robotnika. W tym znaczeniu stanowi one prardla wszelkie
go dochodu, chocia adne z tych tzw. rde nie uczestniczy w two
rzeniu wartoci ].
Przytoczone wyej ustpy mwi nam o tym, w jaki sposb

Smith w rozdziale VI, traktujcym o czciach skadowych
ceny towarw , dochodzi do rozkadania ceny na salaire, je
eli do produkcji wchodzi tylko praca (immdiate [bezpored
nia]), na salaires i profit, kiedy zamiast niezalenego robotni
ka wystpuje journalier zatrudniony przez kapitalist (a wic
kapita), wreszcie na salaires, profit i rent, kiedy oprcz ka
pitau i pracy do produkcji wchodzi terre [ziemia ], przy
czym zakada si jednak, e terre ju jest approprie [zawasz
czona], a wic obok robotnika i kapitalisty wystpuje te wa
ciciel ziemski (chocia Smith nadmienia, e wszyscy oni lub
dwch z nich mog czy si w jednej osobie).
Z kolei w rozdziale VII, traktujcym o prix naturel i prix
de march, Smith zupenie tak samo jak o pacy i zysku mwi
te o rencie jako o partie constituante du prix naturel [kon
stytuujcej czci ceny naturalnej] (kiedy terre wchodzi do
produkcji). Uzasadnienie tego znajdujemy w nastpujcych
ustpach :
(ks. I, rozdzia VII)
K iedy cena towaru nie jest ani wysza, ani nisza od tego, czego
potrzeba, aby opaci wedug naturalnej stopy r e n t g r u n t o w ,
plc robocz i Zysk z kapitau, ktry zastosowano w celu wyhodowa
nia owego towaru, przetworzenia go i dostarczenia na rynek, to towar
ten sprzedaje si po cenie, ktr mona nazwa jego cen naturaln.
Towar sprzedaje si wtedy dokadnie za to, co jest wart (tame, str.
111). (Stwierdza si tu zarazem, e prix naturel i valeur de la marchan
dise s identyczne.)
Cen rynkow kadego poszczeglnego towaru okrela stosunek mi
dzy jego iloci, znajdujc si w danej chwili na rynku, a popytem ze
strony tych, ktrzy gotowi s zapaci jego cen naturaln, czyli ca
warto renty, zysku i pacy roboczej, ktr trzeba opaci, aby towar
trafi na rynek (tame, str. 112).
K iedy ilo towaru dostarczonego na rynek jest mniejsza od rzeczy
450

wistego popytu, to nie wszyscy, ktrzy gotowi s optaci ca warto
r e n t y , pacy roboczej i zysku, stanowic koszt dostarczenia towaru
na rynek, bd mogli zaopatrzy si w t ilo, jaka jest im potrzebna...
Cena rynkowa w wikszym lub mniejszym stopniu przekroczy poziom
ceny naturanej, w zalenoci od tego, czy wieko niedoboru tego to
waru bd te bogactwo i zachcianki konkurentw w wikszym lub
mniejszym stopniu podsyca bd pomie konkurencji (tame, str. 113).
K iedy dostarczona na rynek ilo przekracza rzeczywisty popyt, nie
ca t ilo mona sprzeda tym, ktrzy gotowi s opaci ca warto
renty, pacy roboczej i zysku, stanowic koszt dostarczenia towaru na
rynek... Cena rynkowa spadnie wtedy w wikszym lub mniejszym stop
niu poniej poziomu ceny naturanej, w zalenoci od tego, czy wyso
ko nadwyki w wikszym lub mniejszym stopniu wzmoe konkurencj
midzy sprzedajcymi, czy te bardziej lub mniej bdzie im zaleao na
tym, aby jak najprdzej wyzby si towaru (tame, str. 114).
K iedy dostarczona na rynek ilo w sam raz wystarcza, aby zaspo
koi rzeczywisty popyt, cena rynkowa bdzie oczywicie dokadnie...
odpowiadaa cenie naturanej... Konkurencja midzy rnymi sprzedaw
cami zmusza ich do akceptacji tej ceny, nie zmuszajc jednak do zgody
na nisz (tame, str. 114/115).
|| 6231 Zdaniem Smitha, le propritaire witbdraws his land

or transfers it from the production of one commodity (as
wheat) to that of another (as pasture f. i.) if, in consquence
of the state of the market, his rent sinks below, or rises above,
its natural tax [waciciel wycofuje sw ziemi z produkcji
lub przechodzi od wytwarzania na niej jednego towaru (np.
pszenicy) do wytwarzania innego (np. do gospodarki pastew
nej), kiedy wskutek sytuacji na rynku otrzymywana przeze
renta spada poniej swej stopy naturalnej bd j przekracza],
Jeeli ta (amene au march [dostarczona na rynek]) ilo prze
kracza w cigu jakiego czasu rzeczywisty popyt, to za ktr z konsty
tuujcych czci ceny tego towaru musi si zapaci mniej, ni wynosi jej
stopa naturana. J e e l i c z c i t b d z i e r e n t a , to inte
res wacicieli ziemi nakae im natychmiast, aby cz swojej ziemi wycofai z danej gazi produkcji" (tame, str. 115).
Jeeli natomiast dostarczona na rynek ilo nie wystarcza w cigu
451
Rozdzia czternasty
pewnego czasu do Zaspokojenia rzeczywistego popytu, to niektre kon
stytuujce czci ceny tego towaru musz podnie si ponad sw stop
naturaln. J e e l i t a k c z c i b d z i e r e n t a , to interes
wszystkich innych wacicieli ziemi oczywicie nakae im, aby do pro
dukcji tego towaru przeznaczyli wicej ziemi (tame, str. 116).
Przypadkowe i chwilowe wahania ceny rynkowej towaru odbijaj
si przewanie na tych czciach jego ceny, ktre sprowadzaj si do
pacy roboczej i zysku. W mniejszym stopniu odbijaj si one na tej
czci, ktra sprowadza si do renty (tame, str. 118/119).
W e wszystkich okolicznociach cena monopolowa jest najwysz
cen, jak mona osign. Natomiast cena naturalna, czyli cena kszta
tujca si w wolnej konkurencji, jest najnisz cen, z ktr wprawdzie
nie zawsze, lecz na pewien duszy czas, mona si pogodzi (tame,
str. 124).
Chocia cena rynkowa poszczeglnego towaru moe by przez du
szy czas wysza od jego ceny naturalnej, to rzadko kiedy moe by od
niej przez duszy czas nisza. Bez wzgldu na to, ktr cz tej ceny
opaca si poniej jej stopy naturalnej, osoby, ktrych interesw to doty
ka, poczuj rycho, e poniosy strat, i wycofaj niezwocznie z tej
dziedziny produkcji tyle ziemi lub tyle pracy, lub tyle kapitaw, e do
starczona na rynek ilo odpowiedniego towaru niebawem wystarczy
tylko na pokrycie rzeczywistego popytu. Tym samym cena rynkowa tego
towaru podniesie si wkrtce do poziomu ceny naturalnej-, stanie si to
przynajmniej wszdzie tam, gdzie panuje zupena wolno (tame,
str. 125).
Po takim ujciu sprawy w rozdziale VII trudno zrozumie,

jak Smith w rozdziale X I ksigi I, traktujcym O rencie
gruntowej, moe utrzymywa, e renta nie zawsze wchodzi do
ceny w tych wypadkach, kiedy do produkcji wchodzi une
terre approprie [ziemia, ktr zawaszczono] ; trudno zrozu
mie, jak Smith moe odrnia sposb, w jaki renta wchodzi
do ceny, od sposobu, w jaki do ceny wchodz zysk i paca
robocza, skoro ju w rozdz. VI i VII oznajmi, e renta zu
penie tak samo jak profits i salaires stanowi une partie con
stituante du prix naturel [konstytuujc cz ceny naturalnej],
Ale powrmy do rozdziau X I (ks. I).
Widzielimy, e w rozdz. VI i VII rent okrela si jako
452
nadwyk, ktr pozostawia cena produktu po spaceniu sum

wyoonych przez kapitalist (farmera) plus the average profit.
W rozdziale XI Smith wywraca absolutnie wszystko do g
ry nogami. Renta ju nie wchodzi do prix naturel. Albo raczej
Adam Smith ucieka si tu do prix ordinaire \%wyklej ceny\,
ktra normaliter rni si od prix naturel, mimo e w roz
dziale VII syszelimy, i zwyka cena nigdy nie moe by
przez duszy czas nisza od ceny naturalnej i nigdy nie moe
przez duszy czas opaca jakiejkolwiek konstytuujcej czci
ceny naturalnej poniej jej natural tax [stopy naturalnej],
a tym bardziej nie moe wcale jej nie opaca, jak to si utrzy
muje teraz, gdy chodzi o rent. Smith nie mwi nam te, czy
produkt sprzedaje si poniej jego wartoci, kiedy nie przy
nosi renty, czy te sprzedaje si go powyej jego wartoci,
kiedy przynosi rent.
Przedtem prix naturel de la marchandise okrelano jako
ca warto renty, zysku i pacy roboczej, ktr trzeba opaci, aby
towar trafi na rynek" (tame, str. 112).
Teraz syszymy:
Zazwyczaj mona dostarczy na rynek tylko te czci produktu zie
mi, ktrych zwyka cena wystarcza, aby Zastpi wraz Ze zwykym Zy
skiem kapita niezbdny do dostarczenia ich na rynek" (tame, str.
302/303).
A zatem le prix ordinaire nie jest tym samym, co le prix

naturel, i nie trzeba paci ceny naturalnej, aby towary te
trafiy na rynek.
[|6241 Syszelimy przedtem, e jeeli prix ordinaire (wtedy
mwio si prix de march) nie wystarcza, aby opaci ca
rent (ca warto renty itd.), to z produkcji wycofa si
tyle ziemi, ile potrzeba, aby cena rynkowa osigna poziom
ceny naturalnej i pacia ca rent. Natomiast teraz syszymy:
Jeeli zwyka cena przekracza tak cen (niezbdn, aby remplacer
le capital et payer les profits ordinaires de ce capital [zastpi kapita
i opaci zwyky zysk z tego kapitau]), to jej nadwyka pjdzie oczy-
453
Rozdzia czternasty
wicie na rent gruntow. Jeeli jej nie przekracza, to wprawdzie mona
bdzie towar dostarczy na rynek, nie zdoa on jednak zapaci renty
wacicielowi ziemi. Od popytu zaley, czy cena jest dostatecznie wy
soka, czy te jest wysza (ks. I, rozdz. X I, str. 302/303).
Z konstytuujcej czci du prix naturel renta przeksztaca

si naraz w nadwyk ponad prix suffisant * [wystarczajc
cen], ktrej istnienie lub brak zaley od state of demand
[stanu popytu]. Le prix suffisant jest jednak cen niezbdn,
aby towar trafi na rynek, a wic aby go wyprodukowa, czyli
jest cen produkcji towaru. Cena bowiem, ktra niezbdna
jest, aby moga nastpi poda towaru, aby towar ten w ogle
powsta, ukaza si na rynku w postaci towaru, is of course
[jest, ma si rozumie] jego cen produkcji, czyli cen kosztu.
Stanowi to conditio sine qua non jego istnienia. Z drugiej
strony popyt na niektre produkty ziemi tak si zawsze musi
ksztatowa, eby ich zwyka cena przynosia nadwyk ponad
cen produkcji, czyli rent. Jeeli chodzi o inne produkty zie
mi, to popyt na nie moe ksztatowa si wanie tak albo te
inaczej.
N a niektre produkty ziemi zawsze musi istnie taki popyt, eby
osigay one cen wysz od tej, ktra wystarcza, aby dostarczy je na
rynek. Istniej te inne produkty ziemi, na ktre popyt moe by tak
znaczny, e osiga si za nie t bardziej ni wystarczajc cen, ale
moe by te taki, e ceny tej si nie osiga. Pierwsze musz zawsze
przynosi rent wacicielowi ziemi. Ostatnie, zalenie od rnych oko
licznoci, mog j przynosi albo nie przynosi (tame, str. 303).
A wic zamiast prix naturel mamy tu prix suffisant. Le prix

ordinaire rni si znw od prix suffisant. Jeeli zwyka cena
zawiera rent, to jest wysza od wystarczajcej ceny. Jeeli
jej nie zawiera, to rwna si wystarczajcej cenie. D la wy
starczajcej ceny jest to nawet znamienn cech, e wycza
ona rent. Zwyka cena jest nisza od wystarczajcej, kiedy
beyond the replacement of capital [poza tym, e zastpuje
kapita] nie przynosi average profit. A wic wystarczajca
* W rkopisie', prix ordinaire. - Red.
454
cena jest w istocie cen produkcji, czyli cen kosztu, jak j

z Adama Smitha wyabstrahowa sobie Ricardo i jak ona rze
czywicie prezentuje si z punktu widzenia produkcji kapitali
stycznej, tzn. jest cen, ktra oprcz avances du capitaliste
paye les profits ordinaires [sum wyoonych przez kapitalist
przynosi zwyky zysk]; jest przecitn cen, ktr stwarza
konkurencja midzy kapitalistami w different employments
of capital [w rnych dziedzinach stosowania kapitau]. To
wanie wyabstrahowanie z konkurencji poszczeglnych poj
doprowadza Smitha do tego, e swej cenie naturalnej przeciw
stawia wystarczajc cen, mimo e w swoich wywodach o ce
nie naturalnej owiadcza on, na odwrt, i na dusz met
tylko zwyka cena wystarcza, aby opaca konstytuujce czci
ceny naturalnej: rent, zysk, pac robocz. Poniewa produk
cj towarw kieruje kapitalista, przeto wystarczajc cen
jest ta, ktra wystarcza dla produkcji kapitalistycznej, wystar
cza z punktu widzenia kapitau, a ta wystarczajca dla kapi
tau cena does not include rent, but does, in the contrary, ex
clude it [nie zawiera renty, lecz, przeciwnie, j wycza],
Z drugiej strony okazuje si jednak, e ta wystarczajca ce
na nie wystarcza, kiedy chodzi o niektre produkty ziemi.
Zwyka cena tych produktw musi by dosy wysoka, aby
przynosia nadwyk ponad wystarczajc cen, aby przyno
sia rent wacicielowi ziemi. W stosunku do innych pro
duktw ziemi zaley to od rnych okolicznoci. Sprzeczno,
ktra polega na tym, e the sufficient price [wystarczajca
cena] nie jest sufficient [wystarczajca], e cena, ktra wy
starcza, aby produkt trafi na rynek, nie wystarcza, aby trafi
na rynek, ta sprzeczno nie krpuje Smitha.
A jednak Smith - nie ogldajc si wcale na tre rozdzia
w V, VI i VII - zdaje sobie spraw (widzc w tym wszak
e nie sprzeczno, lecz nowe odkrycie, na ktre niespodzie
wanie natrafi), e ow wystarczajc cen przekreli ca
sw teori o cenie naturalnej.
N aley wic Zwrci uwag na to (w takiej niezwykle naiwnej
formie Smith przechodzi od jednego twierdzenia do drugiego, ktre
stanowi jego zupene przeciwiestwo), e renta w i n n y s p o s b
455
Rozdzia czternasty
w c h o d z i w s k a d ceny towarw ni p a c a r o b o c z a i z y s k .
Wysokie abo niskie stopy pacy roboczej i zysku s p r z y c z y n
wysokiej albo niskiej ceny ||6251 towarw, w y s o k a a b o n i s k a
s t o p a r e n t y jest s k u t k i e m ceny. Cena poszczeglnego towaru
jest wysoka albo niska, gdy aby dostarczy towar na rynek, trzeba da
wa wysokie albo niskie place i Zyski. Ale dlatego, e cena towaru jest
wysoka albo niska, dlatego, e bardzo znacznie lub nieznacznie prze
kracza cen lub zupenie nie przekracza ceny, ktra wystarcza, aby po
kry place i zyski, towar ten przynosi wysok albo nisk rent, albo
wcale jej nie przynosi (tame, str. 303/304).
Przede wszystkim zastanwmy si nad kocowym zdaniem.

Wynika z niego, e wystarczajca cena, cena kosztu, qui ne
paye que salaires et profits [ktra pokrywa tylko place i zy
ski], wycza rent. Jeeli produkt osiga o wiele wicej, ni
wynosi wystarczajca cena, to przynosi wysok rent. Jeeli
osiga niewiele ponad wystarczajc cen, to przynosi niewiel
k rent. Jeeli osiga dokadnie tyle, ile wynosi wystarczajca
cena, to wcale nie przynosi renty. Jeeli rzeczywista cena pro
duktu rwna si jego wystarczajcej cenie, ktra pokrywa zyski
i place, to nie przynosi on renty. Renta jest zawsze nadwyk
ponad wystarczajc cen. Wystarczajca cena sil rzeczy wy
cza rent. Taka jest teoria Ricarda. Aprobuje on ide Adama
Smitha o wystarczajcej cenie, o cenie kosztu; unika niekonse
kwencji, ktr popenia Adam Smith odrniajc wystarczajc
cen od ceny naturalnej, i rozwija konsekwentnie ide wystar
czajcej ceny. Popeniwszy te wszystkie niekonsekwencje, Smith
jest nadal tak niekonsekwentny, e dla niektrych produktw
ziemi domaga si ceny, ktra jest plus fort [wysza] od ich
wystarczajcej ceny. Ale sam ten brak konsekwencji jest z ko
lei nastpstwem pewnego trafniejszego spostrzeenia .
Jednake pocztek zacytowanego ustpu zdumiewa wprost
sw naiwnoci. W rozdziale VII Smith tumaczy, e renta,
zysk i paca robocza jednakowo wchodz w skad ceny natu
ralnej, gdy wczeniej niesusznie przeksztaci ju dissolution
of value into rent, profits and wages [rozoenie wartoci na
rent, zysk i pac robocz] w composition of value by the
natural price of rent, profits and wages [tworzenie wartoci
456
przez naturaln cen renty, zysku i pacy roboczej]. Teraz

Smith utrzymuje, e renta inaczej wchodzi into the composi
tion of the price of commodities ni profits and wages. N a
czym wszake polega w inny sposb, w jaki renta wchodzi
into that composition? N a tym mianowicie, e renta wcale
into that composition nie wchodzi. Dopiero tutaj otrzymuje
my prawdziwe wytumaczenie tego, czym jest sufficient price.
Towary s dlatego drogie lub tanie, cena ich jest dlatego wy
soka lub niska, e paca robocza i zysk - ich natural taxes s wysokie lub niskie. Towaru nie dostarcza si na rynek, nie
produkuje si go, jeeli nie uiszcza si owych wysokich albo
niskich zyskw i pac roboczych. Stanowi one cen produkcji
towaru, jego cen kosztu, a wic rzeczywicie stanowi kon
stytuujce elementy jego wartoci albo ceny. Natomiast renta
nie wchodzi do ceny kosztu, do ceny produkcji. Renta nie jest
konstytuujcym elementem of exchangeable value towaru. Pa
ci si j tylko wtedy, kiedy the ordinary price towaru przekra
cza jego sufficietit price. Jako konstytuujce elementy ceny
zysk i paca stanowi przyczyny ceny; natomiast renta jest
tylko skutkiem, nastpstwem ceny. Nie wchodzi tedy jako ele
ment w jej skad, jak wchodz zysk i paca robocza. A u Smi
tha oznacza to, e renta w inny sposb wchodzi w skad ceny
towaru ni zysk i paca robocza. Smith widocznie wcale tego
nie czuje, e obali ca sw teori ceny naturalnej. Czym bo
wiem bya u niego cena naturalna? Bya orodkiem, do kt
rego ciy cena rynkowa, ow wystarczajc cen, poniej kt
rej nie moe spa cena produktu, jeeli pour un longtemps
[przez dugi czas] ma on trafia na rynek, ma si go wytwa
rza.
A wic renta stanowi teraz nadwyk ponad natural price,
gdy przedtem bya konstytuujc czci of natural price-, jest
teraz skutkiem ceny, gdy przedtem bya jej przyczyn.
Natomiast nie zawiera sprzecznoci twierdzenie Smitha, e
dla okrelonych produktw ziemi okolicznoci rynkowe tak
si zawsze skadaj, i ordinary price tych produktw musi
zawsze przekracza ich sufficient price; innymi sowy, tak si
skadaj, e wasno ziemi wadna jest rubowa cen ponad
degree [poziom], ktry by wystarcza kapitalicie, gdyby nie
4SI
Rozdzia czternasty
natrafia na counteracting influence [przeciwdziaajcy wpyw].

||626| Smith obali w ten sposb w rozdziale X I tre roz
dziaw V, VI i VII, po czym cignie spokojnie dalej: Zabie
rzemy si teraz na dobre do roboty i rozpatrzymy, po pierw
sze, produit de la terre [produkt ziemi], ktry zawsze przy
nosi rent; po drugie, es produits de la terre, ktre niekiedy
przynosz rent, a niekiedy jej nie przynosz; wreszcie po
trzecie, variations [zmiany], ktrych w rnych okresach roz
woju spoeczestwa doznaje wzgldna warto tych dwch ro
dzajw produktw po czci w stosunku do siebie, po czci
za - w ich stosunku do towarw przemysowych.
[2. Teza Smitha o szczeglnym charakterze popytu

na produkt rolny.
Element fizjokratyczny w Smithowskiej teorii renty]
Cz pierwsza [rozdziau XI]. O produktach ziemi, ktre
zawsze przynosz rent .
Smith zaczyna od teorii ludnociowej. rodki wyywienia
zawsze stwarzaj na siebie popyt. Kiedy powiksza si ilo
rodkw wyywienia, powiksza si te liczba ludzi, konsu
mentw rodkw wyywienia. A wic poda tych towarw
stwarza na nie popyt.
Poniewa ludzie, podobnie jak wszystkie inne ywe istoty, rozmna
aj si odpowiednio do rodkw wyywienia, ktrymi dysponuj, prze
to na rodki wyywienia istnieje zawsze wikszy lub mniejszy popyt.
rodki wyywienia mog zawsze naby wiksz lub mniejsz ilo pra
cy, czyli ni rozporzdza, i zawsze znajdzie si kto, kto gotw jest
co przedsiwzi, aby rodki te uzyska (ks. I, rozdz. XI, str. 305).
A le {why [dlaczego]?} Ziemia niemal we wszystkich moliwych
sytuacjach wytwarza wicej rodkw wyywienia, ni potrzeba, aby
utrzyma ca t prac, ktra przyczynia si do dostarczenia na rynek
owych rodkw wyywienia, i to utrzyma nawet wtedy, kiedy prac t
wynagradza si tak hojnie, jak hojnie mona w ogle wynagradza po
dobny rodzaj pracy. A i nadwyka tych rodkw wyywienia zawsze
bardziej ni wystarcza, aby zastpi wraz Z Zyskiem kapita, ktry ow
458

prac uruchamia. A wic zawsze pozostaje jeszcze co na rent dla
waciciela ziemi (tame, str. 305/306).
Powysze zdania maj zupenie fizjokratyczne brzmienie

i nie zawieraj ani dowodu na to, ani te objanienia tego,
dlaczego prix de cette marchandise particulire [cena te
go szczeglnego towaru] przynosi nadwyk ponad prix suf
fisant [wystarczajc cen], czyli przynosi rent.
Tytuem przykadu Smith zaraz potem przytacza pturage
[;pastwiska] i ptures incultes [nieuprawne pustkowia]. Potem
nastpuje zdanie o rencie rniczkowej-.
Renta zmienia si odpowiednio do urodzajnoci ziemi, bez wzgldu
na to, jaki ta ziemia przynosi produkt, i odpowiednio do pooenia zie
mi, bez wzgldu na jej urodzajno (tame, str. 306).
W danym wypadku renta i zysk wystpuj po prostu jako

nadwyka produktu, pozostajca po odjciu tej jego czci,
ktra in natura ywi robotnika. (Jest to waciwie fizjokratyczny pogld, ktry na tym in fact polega, e kiedy panuj
stosunki agrarne, czowiek yje niemal wycznie produktami
rolnymi, a sam przemys, manufaktura, odgrywa rol wiej
skiej pracy ubocznej, exerc sur le produit local de la nature
[stosowanej do lokalnych produktw natury].).
Ten ostatni produkt [gruntu pooonego w wikszej odlegoci od
rynku] powinien utrzyma wiksz ilo pracy i dlatego o tyle musi
zmniejszy si owa nadwyka, z ktrej farmer czerpie zysk przypadaj
cy mu w udziale, a waciciel ziemi - przypadajc mu w udziale rent
(tame, str. 307).
Dlatego te uprawa pszenicy powinna przynosi wikszy

zysk ni pture [gospodarka pastwiskowa].
Pole zboowe o przecitnej urodzajnoci produkuje o wiele wiksz
ilo rodkw wyywienia czowieka ni najlepsze pastwisko o takiej
samej powierzchni .
- M arks, Engels - D ziea, (J. 26
459
Rozdzia czternasty
{Chodzi tu wic nie o cen, lecz o absolutn ilo de la

nourriture pour lhomme [rodkw wyywienia czowieka]
w ich naturalnej postaci.}
Jakkolwiek uprawa tego pola wymaga znacznie wikszej pracy, to
jednak nadwyka, ktra pozostaje po zastpieniu kosztu zasieww
i utrzymania caej pracy, jest jeszcze o wiele wiksza .
(Chocia pszenic otrzymuje si kosztem wikszej pracy, to

jednak nadwyka substancji odywczych, ktr - po opaceniu
pracy - przynosi pole zasiane pszenic, jest znaczniejsza ni
uzyskiwana na ce przeznaczonej do hodowli byda. I nad
wyka ta ma wiksz warto nie dlatego, e pszenica kosztu
je wicej pracy, lecz dlatego, e nadwyka w postaci pszenicy
zawiera wicej substancji odywczych.}
Gdybymy wic zaoyli, e funt misa zwierzt rzenych nigdy nie
jest wart wicej ni funt chleba, to ta wiksza nadwyka" (gdy z takiej
samej powierzchni gruntu otrzymuje si wicej funtw pszenicy ni
misa) miaaby wszdzie wiksz warto {zaoylimy bowiem, e
funt chleba rwna si (pod wzgldem wartoci) funtowi misa i e taka
sama powierzchnia ziemi pozostawia po wyywieniu robotnikw wicej
funtw chleba ni funtw misa} i stanowiaby wikszy fundusz prze
znaczony na zysk farmera i rent waciciela ziemi (tame. str. 308/309).
Smith tedy zamiast prix naturel umieci prix suffisant

i oznajmi, e renta rwna si nadwyce ponad prix suffisant,
po czym zapomina jednak, e chodzi tu w ogle o prix, i wy
prowadza rent ze stosunku midzy rodkami wyywienia,
ktrych dostarcza rolnictwo, a rodkami wyywienia, ktre
musi skonsumowa agricola [rolnik],
In point of fact [W istocie] - jeeli pominiemy powysze
fizjokratyczne objanienie - Smith przypuszcza, e prix pro
duktu rolnego, ktry stanowi gwny rodek wyywienia, przy
nosi prcz zysku rent. Wychodzc z tego zaoenia, rozumuje
on dalej. Wraz z rozwojem kultury obszar pastwisk natural
nych nie bdzie mg wystarczy do chowu byda, do zaspo
kajania popytu na miso zwierzt rzenych. W tym celu trzeba
uciec si do gruntw uprawnych. [|6271 Cena misa bdzie
460
tedy musiaa podnie si do takiego poziomu, aby opaca

nie tylko prac zastosowan do hodowli byda, lecz take
rent, ktr mgby Z tego gruntu osign waciciel ziemi, i zysk.
ktry mgby osign farmer, gdyby ten grunt uprawiano jako ziemi
orn. Bydo hodowane na wcale nie uprawianych torfowiskach sprzeda
je si, zalenie od wagi i jakoci, na tym samym rynku po tej samej
cenie, co bydo hodowane na najstaranniej uprawianych gruntach. Wa
ciciele owych torfowisk cign z tego korzyci i podnosz rent za
swe grunty odpowiednio do cen byda".
(Smith stwierdza tu susznie, e renta rniczkowa pochodzi

z nadwyki wartoci rynkowej ponad warto indywidualn.
W tym jednak wypadku warto rynkowa podnosi si nie dla
tego, e przechodzi si od lepszych do gorszych gruntw, lecz
dlatego, e od mniej urodzajnych gruntw przechodzi si do
bardziej urodzajnych.)
...tak wic wraz z doskonaleniem uprawy ziemi rent i Zysk Z natu
ralnych pastwisk reguluj w pewnym stopniu renta i zysk osigane na
ziemi uprawnej, a te reguluje z kolei renta i zysk, ktre osiga si na
obszarach uprawy zboa" (str. 310/311).
Wszdzie jednak, gdzie podobne lokalne korzyci nie istniej, renta
i zysk przynoszone przez zboe bd przez kady inny produkt rolinny,
ktry suy ludnoci za gwny rodek wyywienia, powinny z natury
rzeczy regulowa rent i zysk, ktre przynosiaby ziemia nadajca si
do uprawy tego produktu, lecz przeksztacona w pastwisko.
Mona by spodziewa si, e uytkowanie sztucznych k, uprawa
rzepy pastewnej, marchwi, kapusty itp. oraz uciekanie si do wszelkich
innych rodkw, stosowanych, aby dany obszar gruntw mg wyywi
wiksz ilo byda ni fest to moliwe na pastwiskach naturalnych,
przyczyni si w pewnym stopniu do obnienia wyszej ceny, ktr
w krajach o wysokim poziomie kultury rolnej osiga z natury rzeczy
miso w porwnaniu z chlebem. Zdaje si, e wynik ten w istocie
osignito itd. (tame, str. 315).
Po takim wyuszczeniu stosunku midzy rent hodowlan

a rent uzyskiwan wskutek uprawy roli, Smith cignie dalej:
461
Rozdzia czternasty
W e wszystkich wielkich krajach przewan cz gruntw upraw
nych przeznacza si na wytwarzanie rodkw wyywienia dla ludzi lub*
zwierzt gospodarskich. Renta i zysk przynoszone przez te grunty re
guluj rent i zysk przynoszone przez wszystkie inne grunty uprawne..
Gdyby jaki poszczeglny produkt przynosi mniej, ziemia, na ktrej
si go uprawia, zostaaby wkrtce zamieniona w pole zboowe lub*
w pastwisko; gdyby za jaki produkt przynosi wicej, cz pl zbo
owych lub pastwisk zuytkowano by wkrtce do uprawy owego pro
duktu (tame, str. 318).
Smith mwi dalej o uprawie latoroli winnej, sadownictwie,,

potager [warzywnictwie] itp.
Chocia w tych dziedzinach produkcji, ktre wymagaj bd wik
szych sum pierwotnie wyoonych na przystosowanie ziemi do odpowied
niej uprawy, bd wikszych dorocznych wydatkw na upraw, renty
i zyski s czstokro o wiele wysze od rent i zyskw, ktre przynosi1
zboe oraz trawa pastewna, to jednak w tych wszystkich wypadkach,
kiedy renty i zyski zaledwie wyrwnuj wyoone sumy lub wydatki
nadzwyczajne, reguluj je w istocie renty i zyski, ktre przynosz te
dwa zwyke produkty rolnictwa (str. 323/324).
Nastpnie Smith przechodzi do uprawy trzciny cukrowej

w koloniach, tytoniu.
T ak oto renta, ktr przynosz grunty uprawne dostarczajce lu
dziom rodkw wyywienia, reguluje rent, ktr przynosi przewana
cz innych gruntw uprawnych (str. 331). W Europie zboe jest
gwnym produktem ziemi, ktry bezporednio suy czowiekowi jako
rodek wyywienia. Tote, z wyjtkiem niektrych szczeglnych oko
licznoci, renta, ktr przynosz pola zboowe, reguluje w Europie
rent, ktr przynosz wszystkie inne grunty uprawne (tame).
Potem Smith powraca znw do teorii fizjokratw w takiej

postaci, jak sam jej nada, a mianowicie do tezy, w myl
ktrej rodki wyywienia same stwarzaj sobie konsumentw462
Gdyby upraw pszenicy zastpia inna uprawa, ktra w taki

sam sposb dostarczaaby na terre la plus commune [najzwy
klejszej ziemi] o wiele wicej rodkw utrzymania,
to renta waciciela ziemi, c z y l i nadwyka rodkw wyywienia,
ktra pozostaje mu po opaceniu pracy i zastpieniu kapitau farmera
wraz ze zwykym zyskiem, musiaaby koniecznie by o wiele wiksza.
Bez wzgldu na to, wedug jakiej stopy w kraju tym utrzymuje si
zazwyczaj prac, ta wiksza nadwyka rodkw wyywienia pozwoliaby
zawsze na utrzymanie wikszej iloci pracy i umoliwiaby wskutek tego
wacicielowi ziemi nabycie wikszej iloci pracy, czyli dysponowanie
wiksz iloci pracy (tame, str. 332).
Smith przytacza tu ry jako przykad.

W Karolinie... plantatorzy, podobnie jak w innych koloniach brytyj
skich, s na ogl jednoczenie farmerami i wacicielami ziemi, tote
wskutek tego renta stapia si Z Zyskiem..." (tame, str. 333).
||6281 Jednake pole ryowe nie

nadaje si ani do uprawy zboa, ani na pastwisko, ani do uprawy
wina, ani w ogle do hodowli jakiegokolwiek innego produktu rolin
nego, ktry by by poyteczny dla czowieka, a grunty, ktre nadaj
si do wyej wymienionych rnych celw, nie nadaj si do uprawy
ryu. Przeto nawet w krajach, w ktrych ry jest gwnym rodkiem
wyywienia, renta z pl ryowych nie moe regulowa renty z innych
gruntw uprawnych, ktrych nigdy nie zdoa si zuytkowa do uprawy
ryu (tame, str. 334).
Drugi przykad - to ziemniaki (przytoczylimy wyej kry

tyczn ocen Ricarda dotyczc tego pogldu Smitha l"l).
Gdyby nie bl [zboe], lecz ziemniaki stay si gwnym rod
kiem wyywienia,
taki sam obszar gruntw uprawnych wyywiby o wiele wiksz
liczb osb, a poniewa robotnicy ywiliby si z reguy ziemniakami,
przeto po zastpieniu kapitau i opaceniu caej pracy zatrudnionej przy
463
Rozdzia czternasty
uprawie ziemniakw pozostaaby o wiele pokaniejsza nadwyka. Wik
sza cz tej nadwyki przypadaby te wacicielowi ziemi w udziale.
Liczba ludnoci wzrosaby, a renty przekroczyyby znacznie swj obecny
poziom (tame, str. 335).
Kilka nastpnych glos o pain de farine, avoine [chlebie

pszennym, owsianym] oraz pommes de terre [ziemniakach]
koczy potem pierwsz cz rozdziau XI.
Widzimy, e pierwsz cz rozdziau, traktujc o pro
duktach ziemi, ktre zawsze przynosz rent, mona tak oto
streci: zakadajc, e istnieje renta, ktr przynosi principal
vgtal [gwny produkt rolinny], Smith tumaczy, jak ta
renta reguluje rent w chowie byda, w hodowli wina, w sa
downictwie itd. O naturze samej renty nie ma tu wcale mowy,
prcz oglnikowego zdania, stwierdzajcego, e - zakadajc
znw, i istnieje renta - degr [wysoko] renty okrelaj fertility i situation. Jednake stosuje si to tylko do rnicy mi
dzy rentami, do rnicy midzy ich wysokoci. Ale dlaczego
produkt, o ktrym tu mowa, zawsze przynosi rent? Dlaczego
jego zwyka cena jest zawsze wysza od jego wystarczajcej
ceny? Smith pomija tu cen i grznie znw w fizjokratyzmie.
Przewija si jednak ustawicznie myl, e demand dlatego jest
zawsze taki znaczny, i produkt sam sobie stwarza demandeurs
[tych, ktrzy na ten produkt reflektuj], sam stwarza sobie
konsumentw. Ale gdy si to nawet zaoy, nie mona jednak
poj, dlaczego demand miaby przekracza supply i wyru
bowa tym samym cen ponad sufficient price? Tu jednak
niepostrzeenie odywa znw wspomnienie o cenie naturalnej,
ktra tak samo zawiera rent, jak zysk i pac robocz i ktr
paci si wtedy, kiedy supply i demand odpowiadaj sobie
wzajemnie.
Kiedy dostarczona na rynek ilo w sam raz wystarcza, aby zaspo
koi rzeczywisty popyt, cena rynkowa bdzie oczywicie dokadnie...
odpowiadaa cenie naturalnej (tamie, str. 114).
Rzecz tu jednak znamienna, e w pierwszej czci rozdziau

XI Smith nigdzie nie wygasza tego pogldu. Stwierdzi on
464
przecie na samym wstpie tego rozdziau, e renta nie wcho

dzi do ceny jako jej cz konstytuujca. Sprzeczno bya zbyt
raca.
[3. Jak Smith tumaczy stosunek midzy pod a popytem,

gdy chodzi o r/te rodzaje produktw ziemi.
Do jakich wnioskw dochodzi tu Smith w zastosowaniu
do teorii renty]
Cz druga: O produktach ziemi, ktre czasami przynosz
rent, a czasami jej nie przynosz".
Waciwie dopiero w tej czci rozdziau X I znajdujemy
roztrzsania o oglnej naturze renty.
rodki wyywienia czowieka s chyba jedynymi produktami ziemi,
ktre zawsze i niezawodnie przynosz wacicielowi ziemi jak rent .
(Nie podano tu, dlaczego zawsze i niezawodnie .) Inne rodzaje
produktw mog, zalenie od okolicznoci, czasami przynosi rent,
a czasami jej nie przynosi (tame, str. 337).
Odzie i mieszkanie stanowi po ywnoci dwie najistotniejsze po
trzeby czowieka (tame, str. 338). Ziemia w swym pierwotnym, nieuprawnym stanie dostarcza materiaw na odzie i mieszkanie dla
wikszej liczby osb, ni moe wyywi . Wskutek takiego nadmiaru
owych materiaw w stosunku do liczby osb, ktre ziemia moe
wyywi, to znaczy w stosunku do liczby ludnoci, matriaux maj nisk
cen albo jej wcale nie maj. Znaczna cz tych materiaw po
niewiera si nie wyzyskana i bez poytku, cen za tych, z ktrych
robi si uytek, uwaa si jedynie Za ekwiwalent pracy i kosztw, po
czonych z doprowadzeniem tych materiaw do stanu uywalnoci ,
Jednake cena ta nie przynosi wacicielowi ziemi renty . Natomiast
kiedy ziemia znajduje si w stanie uprawnym, liczba osb, ktre moe
ona wyywi , tzn. liczba ludnoci, przekracza ilo owych materiaw,
ktre ziemia dostarcza, przynajmniej tego rodzaju materiaw, ktre
potrzebne s owym osobom i za ktre gotowe s one zapaci . Powsta
je wzgldny niedobr tych matires, co nieuchronnie podnosi ich
warto . Czstokro istnieje popyt na wiksz ich ilo ni ta, ktr
mona otrzyma . Paci si za nie wtedy wicej, ni pochaniaj koszty,
465
Rozdzia czternasty
z ktrymi poczone jest dostarczenie ich na rynek, ich cena moe wic
wacicielowi ziemi zawsze przynosi rent" (tame, str. 338-339).
II6291 Smith wywodzi tu wic rent z nadwyki popytu nad

poda, ktr mona dostarczy za prix suffisant.
Pierwszymi materiaami odzieowymi byy futra i skry wikszych
zwierzt . U ludw, ktre trudni si owiectwem i pasterstwem i kt
rych gwnym poywieniem s produkty pochodzenia zwierzcego, ka
dy czowiek zaopatrujcy si w ywno gromadzi jednoczenie wicej
materiau odzieowego, ni moe Zuy . Gdyby nie byo commerce
tranger [handlu zagranicznego], wiksz cz tego materiau wyrzu
cono by jako zbdny. Popyt ze strony commerce tranger podnosi cen
tej nadwyki materiaw ponad poziom kosztu dostarczenia icb na
rynek. Cena ta przynosi wic wacicielowi ziemi jak rent... Kiedy
wena angielska wesza na rynek we Flandrii, podniosa nieco rent
z ziemi, ktra j wytworzya (tame, str. 339/340).
Handel zagraniczny tak podnosi tu cen ubocznego produk

tu rolnego, e ziemia, ktra go wytwarza, moe przynosi some
rent [jak rent].
Materiay budowlane nie zawsze mona transportowa na tak znacz
ne odlegoci, jak materiay odzieowe, i nie tak atwo staj si one
obiektem handlu zagranicznego. Jeeli w produkujcym je kraju ma
teriay budowlane znajduj si w nadmiarze, to nawet przy obecnym
stanie handlu wiatowego nieraz si zdarza, e dla waciciela ziemi
s one pozbawione wartoci". Kamienioom pooony w pobliu Londy
nu moe wic przynosi rent, nie przynosi jej jednak w wielu endroits
d cosse et Wales [miejscowociach Szkocji i Walii]. T ak samo rzecz
si ma z budulcem. Przynosi on rent w kraju gsto zaludnionym i do
brze zagospodarowanym , gnije jednak w wielu okolicach Ameryki
Pnocnej , jeeli pozostawia si go na miejscu. Le propritaire would
be glad to get rid of it [Waciciel ziemi byby szczliwy, gdyby mg
si go pozby]. K iedy istnieje tak wielki nadmiar materiaw budo
wlanych, warto tej ich czci, ktr si uytkuje, rwna si jedynie
pracy i kosztom doprowadzenia tych materiaw do stanu uywalnoci.
466

Cz ta nie przynosi renty wacicielowi ziemi, ktry zezwala zazwy
czaj na jej uytkowanie kademu, kto zada sobie trud, aby go o to po
prosi. Niekiedy jednak popyt ze strony bogatszych narodw moe
sprawi, e bdzie ona wacicielowi ziemi przynosia rent (tame,
str. 340/341).
Ludno kraju nie jest proporcjonalna do liczby osb, ktrym pro
dukty danego kraju dostarczaj odziey i mieszkania, lecz do liczby
osb, ktre mog one wyywi. Jeeli nie odczuwa si braku rodkw
wyywienia, to atwo mona znale przedmioty, ktre su za odzie
i mieszkanie. Mona przedmioty te mie pod rk, a mimo to czsto
dowiadcza si wielkich trudnoci w uzyskaniu rodkw wyywienia.
W niektrych miejscowociach, nawet w Krlestwie Angielskim, jeden
czowiek moe w cigu jednego dnia pracy zbudowa to, co si tam
zowie domem . U peuples sauvages et barbares [ludw dzikich i bar
barzyskich] wystarcza setna cz pracy caego roku, aby sporzdzi
to, czego im potrzeba w zakresie odziey i mieszkania. Pozostae dzie
widziesit dziewi setnych pracy caego roku czstokro wystarcza
jedynie na zaopatrzenie w niezbdne rodki wyywienia. A le kiedy
dziki udoskonaleniu uprawy i jakoci ziemi praca jednej rodziny moe
Zaopatrzy w ywno dwie rodziny, praca jednej poowy spoeczestwa
wystarcza, aby wyywi cae spoeczestwo . Druga poowa moe wtedy
zaspokaja inne besoins et fantaisies [potrzeby i zachcianki] ludzkie.
Les objets principaux [Gwnymi obiektami] tych besoins et fantaisies
s: le vtement, le logement, le mobilier de la maison et ce quon ap
pelle le train ou l quipage [odzie, mieszkanie, umeblowanie oraz tak
zwany przepych, czyli wystawno]. Potrzeby wyywienia s ograniczo
ne. T e inne potrzeby nie maj granic. Ci, ktrzy posiadaj nadwyk
rodkw wyywienia, s zawsze gotowi t nadwyk wymieni . B ie
dota, pragnc otrzyma rodki wyywienia , zabiega o zaspokojenie
tych zachcianek bogaczy i na dodatek wspzawodniczy w tym ze
sob. Liczba douvriers [robotnikw] powiksza si wraz z quantit de
la nourriture [z iloci rodkw wyywienia], czyli odpowiednio do
postpw rolnictwa. Besogne [Zajcie ] robotnikw pozwala na
daleko posunity podzia pracy ; ilo surowcw, ktre robotnicy prze
twarzaj, wzrasta o wiele prdzej ni liczba robotnikw. Wskutek tego
powstaje popyt na wszelkiego rodzaju materiay, ktre wynalazczo
ludzka moe zastosowa do uytku codziennego bd upikszania bu
dynkw, odziey, urzdze lub sprztw domowych; powstaje popyt
467
Rozdzia czternasty
na kopaliny i mineray ukryte we wntrzu ziemi, na metale szlachetne
i drogie kamienie.
A wic rodki wyywienia s nie tylko pierwotnym rdem renty,
lecz rwnie kady inny produkt ziemi, przynoszcy pniej rent, za
wdzicza takie wzmoenie wartoci wzrostowi siy wytwrczej, ktry
w produkcji rodkw wyywienia uzyskuje praca w nastpstwie udosko
nalenia uprawy i jakoci ziemi (tame, str. 342-345).
To, co tu mwi Smith, stanowi rzeczywist podstaw natu

raln fizjokratyzmu: podstaw wszelkiego tworzenia wartoci
dodatkowej (z rent wcznie) jest wzgldna produkcyjno
rolnictwa. Pierwsz realn postaci wartoci dodatkowej jest
surplus of agricultural produce [nadwyka produktw rol
nych] (rodkw wyywienia), a pierwsza realna posta pracy
dodatkowej w tym znajduje sobie wyraz, e praca jednej oso
by wystarcza do wyprodukowania rodkw wyywienia dla
dwch osb. Poza tym nie ma to nic wsplnego z rozwojem
tej szczeglnej postaci of surplus value [wartoci dodatkowej],
z rozwojem renty, ktrej przesank jest istnienie produkcji
kapitalistycznej.
Smith cignie dalej :
T e inne (prcz rodkw wyywienia) produkty ziemi, ktre p
niej przynosz rent, nie zawsze j przynosz. Nawet w krajach, w kt
rych najlepiej uprawia si ziemi, popyt na te produkty nie zawsze
wystarcza, by osign do wysok cen na opacenie pracy, ktra bya
niezbdna do dostarczenia icb na rynek i do zastpienia wraz Ze Zwy
kym Zyskiem kapitau zastosowanego w tym celu. ||630| Od wielu
okolicznoci zaley, czy popyt wystarcza na to, czy te nie wystarcza
(tame, str. 345).
Smith powtarza tu wic znowu: renta std si bierze, e

popyt jest wikszy od poday po wystarczajcej cenie, ktra
nie obejmuje renty, lecz tylko plc robocz i zysk. Czy moe
to oznacza co innego, ni e nie ma renty tam, gdzie poda
produktw ziemi po prix suffisant jest tak znaczna, i la pro
prit nie moe stawia oporu wyrwnywaniu kapitau lub
pracy? e zatem, nawet kiedy la proprit istnieje w sensie
468
Adama Smitha teora renty
prawnym, nie istnieje jednak faktycznie albo nie moe faktycz

nie jako taka dziaa? Bd Smitha polega na tym, e nie do
strzega on, i kiedy proprit sprzedaje produkty powyej
prix suffisant, to sprzedaje je wedug ich wartoci. W prze
ciwiestwie do Ricarda Smith ma wtedy suszno, kiedy do
strzega, e od okolicznoci zaley, czy proprit moe ujawni
sw wag ekonomiczn, czy te nie moe. T cz jego roz
waa naley zatem rozpatrzy krok za krokiem. Smith rozpo
czyna od kopalni wgla, przechodzi potem do drewna, aby
nastpnie powrci do kopalni wgla itd. Zaczniemy przeto
od ustpu o drewnie.
W zalenoci od stanu rolnictwa cena drewna zmienia si z tych
samych powodw, z ktrych zmienia si le prix du btail [cena byda].
W zaraniu rolnictwa przewaay wszdzie obszary lene, stanowice
nuisance [zawad] pour le propritaire, ktry chtnie odstpowa drze
wa kademu, kto tylko gotw by je ci. Postpowi rolnictwa towa
rzyszy clearance of forests [trzebienie lasw] po czci wskutek powik
szenia obszaru uprawnego, po czci za wskutek powikszenia pogowia
byda, ktre poera lub obgryza korzenie drzew oraz mode drzewka.
Chocia zwierzta te nie rozmnaaj si w takim samym stopniu jak
zboe, ktre jest wycznie owocem pracowitoci ludzkiej, to jednak
pomnaaniu si ich rodzaju sprzyja troskliwo i opieka ludzka . W ten
sposb drewno staje si czym rzadkim, co podnosi jego cen. Moe
ono dlatego przynosi tak wysok rent, e grunty orne (albo ziemi
nadajc si do uprawy) przeksztaca si w obszary zalesione. Tak maj
si sprawy in Great Britain. Renta, ktr przynosz lasy, nigdy nie
moe przekracza przez duszy, czas renty osiganej na terre en bl
ou en prairies [gruntach uprawy zboa lub na kach]. Moe jednak tej
rencie dorwna (tame, str. 347-349).
A wic in fact renta, ktr przynosz porby lene, jest

z natury identyczna z rent, ktr przynosz prairies. Zalicza
si do tej samej kategorii, chocia drewno nie suy za nourri
ture [rodek wyywienia]. Kategorii ekonomicznej nie okrela
warto uytkowa produktu, lecz decyduje tu moment, czy
dan ziemi mona przeksztaci w grunty orne, czy te prze
ksztaci jej nie mona, i vice versa.
469
Rozdzia czternasty
Kopalnie wgla. Wydajno bd maa wydajno kopalni

w ogle - stwierdza Smith susznie - zaley od tego, czy za
pomoc takiej samej iloci pracy mona w rnych kopalniach
wydoby wiksz lub mniejsz ilo minerau. M ala wydaj
no kopalni moe paraliowa efekty ich korzystnego pooe
nia, wskutek czego takich kopalni nie mona wcale eksploa
towa. Z drugiej strony, niekorzystne pooenie moe parali
owa dodatnie skutki wydajnoci, wobec czego kopalnia wy
rniajca si naturaln wydajnoci nie jest mimo to zdatna
do eksploatacji. Tak bywa zwaszcza tam, gdzie nie ma ni
bonnes routes ni navigation [ani dobrych drg, ani eglugi]
(tame, str. 346/347).
Istniej kopalnie, ktrych produkt wystarcza jedynie, aby
pokry prix suffisant. Przynosz one wic zysk przedsibiorcy,
nie przynosz jednak renty gruntowej. Musi je dlatego eks
ploatowa sam propritaire [waciciel]. Osignie on wtedy
,.zwyky zysk z zastosowanego kapitau . Duo podobnych
kopalni wgla mamy w Szkocji. Nie zdoano by ich w inny
sposb eksploatowa.
Waciciel Ziemi nie pozwoli nikomu na eksploatacj tych kopal,
jeeli nie otrzyma renty, nikt jednak nie moe jej zapaci" (tame,
str. 346).
Tu Smith trafnie okreli, w jakich warunkach nie paci si

renty, jeeli ziemia jest approprie [zawaszczona]. Zdarza si
to wtedy, kiedy propritaire i entrepreneur s t sam osob.
Ju wczeniej Smith nam owiadczy, e zdarza si to w ko
loniach. Farmer nie moe tu uprawia ziemi, gdy nie moe
paci renty. Ale waciciel ziemi moe j uprawia z zyskiem,
mimo e nie przynosi mu ona renty. Podobne fakty widzimy
np. w koloniach zachodnioamerykaskich, stale bowiem mo
na zawaszcza tam nowe grunty. Ziemia jako taka nie jest
elementem oporu, a konkurencja midzy wacicielami, ktrzy
sami uprawiaj swoj ziemi, jest tu in fact konkurencj mi
dzy robotnikami bd midzy kapitalistami. Kiedy chodzi
o kopalnie wgla lub o kopalnie w ogle, to w supposed case
[wypadku, o ktrym mowa] sprawa ma si inaczej. Warto
470
rynkowa, okrelana prze? kopalnie, ktre wedug tej wartoci

dostarczaj supply *, przynosi mniej wydajnym lub nie tak
korzystnie pooonym kopalniom mniejsz rent albo wcale
jej nie przynosi, pokrywa jednak cen kosztu. Eksploatowa
takie kopalnie mog tutaj tylko osoby, dla ktrych nie istnieje
rsistance de la proprit [opr stawiany przez wasno], wy
woane przez ni wyczenie swobodnego dysponowania zie
mi, a wic osoby, ktre s jednoczenie propritaires i capi
talistes. Eksploatowa takie kopalnie mona tylko w tych wy
padkach, w ktrych znika faktycznie la proprit jako samo
dzielny element stawiajcy kapitaowi opr. Wypadek taki
tym rni si od wypadkw, ktre zdarzaj si w colonies
[koloniach], e tam propritaire nie moe zabroni nikomu
eksploatacji nowych gruntw, gdy tutaj moe zabroni. Tutaj
tylko sobie samemu pozwala na eksploatacj kopalni. Nie
umoliwia mu to otrzymywania renty, lecz umoliwia mu,
z wyczeniem innych osb, ulokowanie w kopalni swego ka
pitau, aby mu przynosi zysk.
To, co Smith mwi tu o regulowaniu renty przez najbar
dziej wydajn kopalni, wyjaniem ju wyej, zastanawiajc
si nad pogldami Ricarda i jego polemik ze Smithem l1001.
Tutaj naley tylko zwrci uwag na nastpujce zdanie:
Najnisza cen (przedtem Smith mwi: sufficient price), po kt
rej mona w cigu duszego czasu sprzedawa wgiel, jest - podobnie
jak to bywa ze wszystkimi innymi towarami - cena, ktra akurat wy
starcza, aby Zastpi wraz Ze Zwykym Zyskiem kapita niezbdny do
dostarczenia wgla na rynek (tame, t. I, str. 350).
Widzimy, e wystarczajca cena zastpia tutaj cen natu

raln. Ricardo zupenie susznie ceny te utosamia.
||6311 Smith utrzymuje, e
renta, ktr przynosz kopalnie wgla, jest znacznie nisza od renty,
ktr przynosz produkty rolne: w rolnictwie renta dosiga zazwyczaj
trzeciej czci produktu brutto, w kopalniach wgla za pita cz
stanowi une rente trs forte [rent bardzo wysok], dziesita za - la
* W rkopisie: demand. - Red.
471
Rozdzia czternasty
rente ordinaire [zwyk rent]. Kopalnie kruszcw nie s w takim stop
niu zalene od pooenia, gdy produkty ich atwiej transportuje si,
maj atwiejszy dostp na rynek wiatowy. Dlatego warto ich jest
bardziej uzaleniona od wydajnoci kopal ni od pooenia, gdy tym
czasem z kopalniami wgla rzecz ma si wrcz przeciwnie. Produkty
najbardziej odlegych (od siebie) kopalni kruszcw konkuruj ze sob.
Tote cena metali zwykych, a w jeszcze wikszym stopniu cena metali
szlachetnych pochodzcych z najbardziej wydajnych kopal musi koniecz
nie wpywa na ceny takich samych produktw kadej innej kopalni na
caym wiecie (tame, str. 351/352).
D latego cen kadego metalu wydobytego w kadej kopalni okrela
w pewnej mierze jego cena w najbardziej wydajnej kopalni na wiecie,
ktra w danym czasie znajduje si w eksploatacji. Wskutek tego w prze
waajcej wikszoci kopal cena ta moe przynosi nie o wiele wicej
,ni Zwrot kosztw wydobycia metalu, a rzadko kiedy moe przynosi
wacicielowi ziemi bardzo wysok rent. Dlatego w wikszoci kopal
renta stanowi zaledwie ma cz ceny zwykych metali, a jeszcze
mniejsz - szlachetnych. Praca i zysk s najwiksz czci jednej i dru
giej ceny (tame, str. 353/354).
Smith objania tu w sposb waciwy przypadek z tabli

cy C *.
Mwic o metalach szlachetnych, Smith powtarza znw
swoje okrelenie prix suffisant, ktrym to pojciem zastpuje
prix naturel, kiedy zastanawia si nad zagadnieniem renty.
Nie jest to mu potrzebne przy wywodach o produkcji nierol
niczej, prix suffisant bowiem - w myl jego owiadczenia na
wstpie - rwna si tu prix naturel; jest to mianowicie cena,
ktra opaca les avances du capital plus the average profit
[wyoony kapita plus przecitny zysk].
Najnisz cen, po ktrej mona w cigu duszego czasu sprzeda
wa metale szlachetne... okrelaj te same zasady, ktre okrelaj naj
nisz zwyk cen wszystkich innych towarw. Cen t okrela kapita,
ktry trzeba zazwyczaj zastosowa, aby dostarczy owe metale z kopalni
na rynek, czyli okrela j kontyngent wyywienia, odziey i mieszka,
ktry jest zazwyczaj w tym celu niezbdny. Owa cena musi co naj
* Patrz wkadk midzy str. 418 i 419. - R ed.
411

mniej wystarcza do zastpienia tego kapitau wraz ze zwykym zy
skiem (tame, str. 359).
Jeli chodzi o drogie

uwag:
mienie, Smith kreli nastpujc
Przyczyn popytu na drogie karcenie jest jedynie to, e s pikne.

Su one tylko do ozdoby, a zalet ich piknoci ogromnie zyskuje
jeszcze wskutek tego, e kamienie te s.rzadkie i e wydobycie ich jest
trudne i kosztowne. Paca robocza i zysk1' stanowi przeto w wikszoci
wypadkw niemal ca wysok cen drogich kamieni. Renta ma w tej
cenie zaledwie bardzo nieznaczny udzia, a nieraz nie ma w niej wcale
udziau i tylko najwydajniejsze kopalnie mog przynosi znaczniejsz
rent (tame, str. 361).
Moliwa tu jest jedynie renta rniczkowa.

Poniewa cen metali szlachetnych i drogich kamieni reguluje na
caym wiecie ich cena w najbardziej wydajnej kopalni, przeto renta,
ktr jakakolwiek z kopalni drogich kamieni i metali szlachetnych mo
e przynosi swemu wacicielowi, nie jest proporcjonalna do jej abso
lutnej wydajnoci, lecz do tego, co moemy okreli jako jej wzgldn
wydajno, czyli do jej przewagi w tym znaczeniu nad innymi kopalnia
mi tego rodzaju. Gdyby odkryto nowe kopalnie, ktre w takim samym
stopniu przewyszayby pod wzgldem wydajnoci kopalnie w Potosi,
jak te przewyszay kopalnie europejskie, warto srebra tak znacznie by
si obniya, e nawet wydobycie w kopalniach Potosi ju by si nie
opacao (tame, str. 362).
Produkty mniej wydajnych kopalni metali szlachetnych

i drogich kamieni nie przynosz renty, gdy warto rynkow
zawsze reguluje najbardziej wydajna kopalnia i uruchamia si
wci nowe, coraz bardziej wydajne kopalnie, proces odbywa
si wci po ascending line [linii wstpnej]. Produkty owych
mniej wydajnych kopalni sprzedaje si tedy poniej ich war
toci, zaledwie w ich cenie kosztu.
Produkt, ktrego warto wynika gwnie z jego rzadkoci, musi
si zdeprecjonowa, kiedy jest w nadmiarze (tame, str. 363).
473
Rozdzia czternasty
Teraz Smith wraca znw do rzeczy rhniej lub bardziej bd

nych.
Inaczej ma si sprawa z posiadociami znajdujcymi si na po
wierzchni ziemi. Warto ich produktu i ich renty jest proporcjonalna
do ich absolutnej, a nie do ich wzgldnej urodzajnoci. Grunt, ktry
produkuje pewn ilo rodkw wyywienia lub materiaw na ubrania
czy na mieszkania, moe zawsze wyywi, odzia i obdarzy dachem
nad gow pewn liczb osb; i bez wzgldu na to, jaki udzia w tym
produkcie moe mie waciciel Ziemi" (zagadnienie na tym wanie
polega whether he takes any share of the produce, and in what pro
portion [czy ma on udzia w tym produkcie i mianowicie jaki]), udzia
ten ||6321 odda mu zawsze do dyspozycji odpowiedni ilo pracy
tych osb oraz towarw, ktre ich praca moe mu wytworzy (tame,
str. 363/364).
Wartoci najbardziej jaowych gruntw nie zmniejsza ssiedztwo
gruntw najbardziej urodzajnych. Wrcz przeciwnie, na og zyskuj
one dziki temu na wartoci. Wielka liczba osb, ktre ywi urodzajna
ziemia, stanowi rynek dla licznych produktw gruntw jaowych-, pro
dukty te nigdy by nie znalazy takiego rynku w rodowisku osb, ktre
by wasny produkt tych jaowych gruntw zdoa utrzyma .
(Tak jednak bywa tylko wtedy, kiedy te jaowe grunty pro

duce (wytwarzaj] nie taki sam produkt, jak les terres fertiles
[urodzajne ziemie] w ich neighbourhood [ssiedztwie]; tak
bywa tylko wtedy, kiedy produkt de terres steriles [jaowych
gruntw] nie konkuruje z produktem de terres plus fertiles
[bardziej urodzajnych gruntw]. W danym wypadku trzeba
przyzna Smithowi suszno i sprawa ta ma w istocie wielk
wag, gdy chodzi o zrozumienie tego, jak the total amount of
rent from different sorts of natural production may increase
in consequence of the. fertility of the soils which yield food
[czna suma renty, ktr przynosz rne rodzaje produktw
ziemi, moe wzrasta dziki urodzajnoci gruntw, produku
jcych rodki wyywienia].)
Wszystko, co dodaje urodzajnoci ziemi, na ktrej uprawia si rod
ki wyywienia, podnosi nie tylko warto tych gruntw, ktre doznay
474

owych ulepsze {wszystko to moe zmniejszy t valuer, a nawet j
zniweczy}, lecz przyczynia \ i te do podniesienia wartoci wielu
innych obszarw stwarzajc nony popyt na ich produkty albo te
ratber des demandes pour des noutsaux produits [raczej popyt na nowe
produkty] (tame, str. 364).
W tych wszystkich wywodach Smitha nie znajdujemy wy

tumaczenia renty absolutnej, ktrej istnienie on zakada, gdy
chodzi o ziemi wytwarzajc food. Smith zaznacza susznie,
e renta absolutna moe nie istnie na innych gruntach, np.
w kopalniach, zawsze bowiem kopalnie istniej we wzgldnie
tak illimited quantity [nieograniczonej iloci] (w stosunku do
popytu), i proprit nie moe tu stawia rsistance kapitaowi,
gdy wasno ziemi nie istnieje w znaczeniu ekonomicznym,
nawet jeeli istnieje w sensie prawnym.
(Patrz str. 641 o bouse rent [komornym]). |632||
*
||6411 Patrz str. 632. Adam Smith mwi o house rent-.

Cz caego komornego, ktra przekracza to, co wystarcza, aby
zapewni (to the builder [temu, kto wybudowa dom]) w umiarko
wany Zysk, dolicza si oczywicie do renty za zabudowany plac. Kiedy
waciciel placu i waciciel budynku s rnymi osobami, ca t nad
wyk otrzymuje najczciej waciciel placu. W domach znajdujcych
si w okolicach wiejskich, w znacznej odlegoci od duych miast,
gdzie ma si do wyboru duo placw, owa renta gruntowa jest znikomo
maa lub nie wiksza od tego, co przynosiby plac, na ktrym zbudowa
no dom, gdyby zuytkowano go jako rol (ks. V, rozdz. II).
Kiedy chodzi o ground rent of houses [rent gruntow, kt

r przynosz domy], to situation [pooenie] odgrywa przy
rencie rniczkowej rwnie rozstrzygajc rol jak fertility
[urodzajno] (i situation) przy agricultural rent [rencie rol
niczej].
ywic pospou z fizjokratami sympati do agriculture
i waciciela ziemskiego, A. Smith podziela pogld fizjokra31 - M arks, Engels - D ziea, t. 26
415
Rozdzia czternasty
w, e s to szczeglnie podane objects of taxation [obiek

ty opodatkowania], Smith mwi:
Zarwno renta, ktr przynosz place zabudowane, jak i zwyka
renta gruntowa stanowi rodzaj dochodu, z ktrego waciciel ziemi
czsto korzysta, mimo e nie kosztuje go to ani stara, ani wysikw.
Jeli nawet zabiera mu si cz tego dochodu, aby pokry wydatki
pastwowe, nie naraa to na szwank jakiegokolwiek rodzaju dziaalno
ci produkcyjnej. Po wprowadzeniu takiego podatku roczny produkt
ziemi i pracy spoeczestwa, rzeczywiste bogactwo i dochd najszer
szych rzesz ludu mog si wcale nie zmieni. Renta, ktr przynosz
place zabudowane, jak i zwyka renta gruntowa s przeto, by moe,
tym rodzajem dochodu, ktry najlepiej znosi specjalne opodatkowanie
(ks. V, rozdz. II 11011).
Przeciwko temu Ricardo (str. 230) wysuwa wrcz kotu

skie zastrzeenia. | 6411|
,[?. Jak Smith analizuje zmiany cen produktw rolnych]

||6321 Cz trzecia: O zmianach stosunku midzy warto
ciami produktw, ktre zawsze przynosz rent, i produktw,
ktre czasem przynosz, a czasem nie przynosz renty' (ks. I,
om II, rozdzia XI).
W kraju, ktry wyrnia si naturaln urodzajnoci gleby, lecz
w ktrym przewanej czci ziemi wcale si nie uprawia, mona uzy
ska bydo, drb i zwierzyn wszelkiego rodzaju bardzo niewielkim na
kadem pracy, wskutek czego za dobra te mona te naby, czyli otrzy
ma do dyspozycji, zaledwie bardzo niewielk ilo pracy (t. II, str. 25).
To, e Smith w dziwaczny sposb miesza la mesure de va

leur par la quantit du travail [mierzenie wartoci za pomoc
iloci pracy] z prix du travail [cen pracy] lub z quantit du
travail quune marchandise peut commander [iloci pracy,
ktr jaki towar moe dysponowa], wynika zarwno z wy
ej przytoczonego urywka, jak w szczeglnoci z nastpnego,
416
ktry pokazuje nam, jak'drog Smith doszed do podniesie

nia w pewnych w ypadkach\boa do znaczenia mesure de la
valeur [miernika wartoci].
Bez wzgldu na stan spoeczestwa i na szczebel jego rozwoju cy
wilizacyjnego zboe jest zawsze wytworem pracy ludzkiej. Jednake prze
citna ilo produktu kadego rodzaju praw zawsze mniej lub bardziej
dokadnie odpowiada przecitnej konsumpcji, przecitna poda prze
citnemu popytowi. N adto na rnych szczeblach rozwoju cywilizacyj
nego danego kraju uzyskanie takiej samej iloci zboa na takim samym
gruncie i w takim samym klimacie wymaga zawsze przecitnie takiej
samej w przyblieniu iloci pracy a l b o , co na jedno wychodzi, ceny
takiej samej w przyblieniu iloci pracy, stay bowiem wzrost sil wy
twrczych pracy w miar tego, jak doskonali si upraw roli, zostaje
w mniejszym lub wikszym stopniu zrwnowaony przez stay wzrost
ceny zwierzt gospodarskich, ktre stanowi gwne narzdzie rolnictwa.
Wskutek tego wszystkiego moemy by pewni, e w kadym stanie spo
eczestwa i na kadym szczeblu jego rozwoju cywilizacyjnego jedna
kowe iloci zboa o wiele dokadniej reprezentuj jednakowe iloci pracy, c z y l i stanowi icb rwnowarto, ni jednakowe iloci jakiego
kolwiek innego surowego produktu ziemi. Dlatego te... na wszystkich
szczeblach rozwoju bogactwa i cywilizacji spoeczestwa zboe jest do
kadniejszym miernikiem wartoci ni jakikolwiek inny towar lub jaki
kolwiek inny rodzaj towarw... Prcz tego zboe bd jakikolwiek inny
produkt rolinny, stanowicy zwyky i ulubiony rodek wyywienia lu
du, jest w kadym cywilizowanym kraju gwn czci rodkw utrzy
mania robotnika... Tote wyraona w pienidzu cena pracy w o wiele
wikszym stopniu zaley od przecitnej ceny zboa, tego rodka wyy
wienia robotnika, ni od ceny misa lub innej czci surowego pro
duktu ziemi. Wskutek tego rzeczywista warto zota i srebra, rzeczy
wista ilo pracy, ktr metale te mog naby, czyli ktr mog roz
porzdza, w o wiele wikszym stopniu zaley od iloci zboa, ktr
mog naby, czyli ktr mog rozporzdza, ni od iloci misa bd
jakiegokolwiek innego rodzaju produktu surowego, ktrym mogyby
rozporzdza (tame, str. 26-28).
Porwnujc warto zota z wartoci srebra, Smith jeszcze

477
Rozdzia czternasty
raz rozwija swj pogld na sufficient pricc i wyranie zazna

cza, ||633| e cena ta wycza rent-.
Mona o jakim towarze powiedzie, e jest nie tylko dlatego drogi
albo tani, e jego zwyka cena stanowi absolutnie du lub mat kwot,
lecz take dlatego, e jego zwyka cena w wikszym ub mniejszym
stopniu przekracza najnisz cen, wedug ktrej towar ten mona przez
duszy czas dostarcza na rynek. T a najnisza cena jest cen, ktra
w sam raz wystarcza, aby cznie Z umiarkowanym Zyskiem Zastpi
kapita wyoony po to, aby w towar dostarczy na rynek. Jest to
cena, ktra nic nie przynosi waicicielowi ziemi, renta bowiem nie sta
nowi tu konstytuujcej czci ceny, ktra rozkada si jedynie na pac
robocz i Zysk" (t. II, str. 81).
Cena diamentw i innych drogich kamieni jest, by moe, jeszcze
nawet bardziej od ceny zota zbliona do owej najniszej ceny, po kt
rej mona dostarcza je na rynek (t. II, str. 83).
Istniej (t. II, str. 89) trzy kategorie produktw surowych.

N a pierwsz skadaj si produkty, ktrych pomnaanie omal
lub wcale nie zaley od pracy ludzkiej ; druga skada si z pro
duktw, ktrych ilo mona powiksza stosownie do popytu;
do trzecie) zaliczaj si produkty, na ktrych pomnaanie pra
ca ludzka wywiera jedynie wpyw ograniczony lub zmienny .
Kategoria pierwsza-, ryby, rzadkie ptaki, rnego rodzaju
gibier [zwierzyna], niemal wszelkie oiseaux sauvages [dzikie
ptactwo], zwaszcza oiseaux de passage [ptactwo przelotne]
itp. Wraz ze wzrostem bogactwa i zbytku popyt na te pro
dukty bardzo si wzmaga.
Poniewa ilo tych towarw pozostaje taka sama lub niemal taka
sama, gdy tymczasem konkurencja midzy nabywcami wci wzrasta,
przeto cena owych towarw moe osign wprost niebyway poziom..."
(t. II, str. 91).
Kategoria druga: Skada si ona z owych poytecznych rolin i zwie
rzt, ktre w krajach o znacznych obszarach nieuprawnych natura stwa
rza w tak wielkim nadmiarze, e maj one ma warto lub wcale jej
nie maj, wskutek czego, w miar jak wzrasta obszar uprawny, musz
478

ustpowa miejsca bardziej zyskownym produktom. W cigu dugiego
okresu ilo tych produktw w raz\z postpem cywilizacji stale zmniej
sza si, gdy jednoczenie popyt na, nie wci wzrasta. Dlatego nie
ustannie wzrasta te ich rzeczywista\warto, rzeczywista ilo pracy,
ktr mog one naby, czyli ktr mg rozporzdza, a warto ta
osiga wreszcie tak wysoki poziom, e' wytwarzanie tych produktw
staje si rwnie zyskowne jak wytwarzanie jakiegokolwiek innego pro
duktu, ktry praca ludzka moe wyhodowa\na najyniejszym i najle
piej uprawianym' gruncie. Kiedy warto tych produktw osignie taki
poziom, nie bdzie go ju moga wicej przekroczy. Gdyby jednak
podniosa si jeszcze bardziej, to, aby powikszy ilo tych produktw,
zastosowano by niebawem wicej ziemi i wicej pracy ' (t. II, str. 94/95).
Tak np. ma si sprawa z btail [bydem].
W rd tych wszystkich rnych towarw, z ktrych skada si druga
kategoria produktw surowych, bydo jest, by moe, towarem, ktrego
cena wraz z rozwojem cywilizacji pierwsza osiga w poziom (str.
96/97). Podobnie jak bydo jest jednym z pierwszych towarw, ktre
osigaj tak cen {sc. which makes it worth while cultivating soil
in order to feed them [tak mianowicie cen, jaka sprawia, e opaca
si uprawia ziemi, aby otrzyma pasz dla byda]}, to zwierzyna
jest, by moe, jednym z ostatnich. Cho cena zwierzyny w Wielkiej
Brytanii moe wydawa si niepomiernie wysoka, to jeszcze bynajmniej
nie wystarcza, aby pokry koszty utrzymania parku zwierzyny ownej,
o czym wie kady, kto ma dowiadczenie w chowie zwierzyny (t. II,
str. 104).
W kadej farmie mona wyywi pewn ilo drobiu odpadkami
pochodzcymi ze stod i stajen. Poniewa taki drb karmi si tym, co
by si inaczej zmarnowao, trzyma si go tylko po to, aby ze wszyst
kiego cign zyski; a poniewa w drb prawie nic nie kosztuje far
mera, farmerowi opaca si sprzedawa go niemal za bezcen . Dopki
poda z tego rda wystarcza, drb jest rwnie tani, jak miso zwie
rzt rzenych. Wraz z powikszajcym si bogactwem wzrasta te po
pyt, wskutek czego cena de la volaille [drobiu] podnosi si powyej
ceny misa zwierzt rzenych, a wreszcie opaca si specjalnie upra
wia ziemi po to, aby karmi drb (t. II, str. 105/106). Widzimy to
np. we Francji itd.
winie, podobnie jak la volaille, hoduje si z pocztku po to, aby
ze wszystkiego cign zyski . ywi si je odpadkami. Cena wi osiga
479
Rozdzia czternasty
w kocu tak wysoki poziom, e trzeba specjalnie uprawia ziemi, aby
otrzyma dla nich karm (t. II, str. 108/109).
Mleko, laiterie [gospodarka mleczna] (t. II, str. 110 i nast.). (Maso,
ser ibidem).
Stopniowy wzrost ceny tych produktw surowych wiadczy

wedug Smitha jedynie o tym, e staj si one stopniowo
wytworami pracy ludzkiej, gdy przedtem byy niemal wycznie
produktami natury. Sama ich przemiana z produktw natury
w produkty pracy jest nastpstwem rozwoju kultury, ktry co
raz bardziej uszczupla teren dziaania of the spontaneous pro
ductions [ywioowej wytwrczoci] natury. Z drugiej strony,
znaczn cz tych produktw sprzedawano w mniej rozwi
nitych warunkach produkcji poniej ich wartoci. Zaczyna
si je sprzedawa wedug ich wartoci (hence the rise in pri
ces [std te wzrost ich cen]) dopiero wtedy, kiedy przestaj
one by produktem ubocznym i staj si samodzielnym pro
duktem ktrej z gazi rolnictwa.
Rzecz to oczywista, e w adnym kraju nie mona nigdy cakowicie
ulepszy jakoci i uprawy ziemi, zanim cena kadego produktu, ktry
praca ludzka zamierza na tej ziemi wyhodowa, nie podniesie si do
statecznie wysoko, aby mc pokry koszty takiego ulepszenia jakoci
i uprawy ziemi. Aby to umoliwi, cena kadego poszczeglnego pro
duktu powinna wystarczy, po pierwsze do zapacenia renty z dobrego
pola zboowego, gdy wanie to pole reguluje rent z przewanej cz
ci innych gruntw uprawnych; po wtre do opacenia pracy farmera
i jego kosztw rwnie dobrze, jak si to zwykle dzieje na dobrym polu
zboowym, czyli innymi sowy, Zastpienia wraz Ze zwykym Zyskiem
kapitau zastosowanego przez farmera na tym polu. w wzrost ceny
kadego poszczeglnego produktu powinien, oczywicie, ||6341 poprze
dza ulepszenie jakoci i uprawy ziemi, ktr przeznacza si do wy
tworzenia danego produktu... T e rne rodzaje produktw surowych
warte s teraz nie tylko wiksz ni przedtem ilo srebra, ale take
wiksz ilo pracy i rodkw wyywienia. Poniewa dostarczenie tych
produktw na rynek kosztuje obecnie wiksz ni przedtem ilo pracy
i rodkw wyywienia, przeto Z chwil kiedy trafi one na rynek, re
prezentuj na nim wiksz ilo pracy i rodkw wyywienia, c z y l i
480

rwnaj si tej wikszej ilo c i^ o d wzgldem wartoci (t. II, str. 113115).
Widzimy tu znw, e Smith o tyle posuguje si pojciem

de la valeur, as determined by the quantity of labour it can
buy [wartoci, okrelonej przez t ilo pracy, ktr moe ona
naby], o ile ow warto miesza z value, as determined by
the quantity of labour required for their production [war
toci, okrelan przez t ilo pracy, ktra niezbdna jest do
wytworzenia danego produktu].
Kategoria trzecia-. Ma si ona wedug Smitha skada z pro
duit brut [produktw surowych],
na ktrych pomnaanie praca ludzka wywiera wpyw ograniczony lub

zmienny (t. II, str. 115).
Wena i skry s limited par le nombre du gros et menu

btail quon entretient [ograniczone przez ilo duych i ma
ych zwierzt gospodarskich, ktre si trzyma]. Ale te naj
wczeniejsze accessoires [produkty uboczne] maj ju rozlegy
rynek zbytu, gdy samo zwierz jeszcze go nie ma. Rynek zby
tu misa zwierzt rzenych prawie nigdy nie siga poza obrb
danego kraju. L a laine et les peaux crues [wena i skry su
rowe] nawet w commencements informes [nieokrelonych za
cztkach cywilizacji] docieraj ju przewanie na rynki zagra
niczne. atwo si je transportuje i dostarczaj one matires
dla wielu wyrobw przemysowych. Tote kraje bardziej
zaawansowane w rozwoju przemysu mog ju wtedy stanowi
dla nich rynek, kiedy przemys krajowy jeszcze ich nie po
trzebuje.
W krajach o niskim poziomie uprawy, a przeto bardzo sabo zalud
nionych, cena weny i skr stanowi zawsze o wiele wiksz cz ceny
caego zwierzcia ni w krajach, w ktrych dziki wikszemu bogactwu
i liczniejszej ludnoci istnieje wikszy popyt na miso zwierzt rze
nych . To samo dotyczy te oju. Wraz z rozwojem przemysu i wzro
stem liczby ludnoci podnoszenie si ceny byda dotyczy w wikszym
481
Rozdzia czternasty
stopniu jego corps ni jego laine et peau. Albowiem wraz ze wzrostem
przemysu i liczby ludnoci rozszerza si w danym kraju le march
[rynek] na miso, gdy tymczasem rynek zbytu wspomnianych produktw
ubocznych siga ju wczeniej poza granice kraju. Jednake wraz z roz
wojem rodzimego przemysu cena weny itp. te si nieco podnosi
(t. II, str. 115-119).
R y b y (t. II, str. 129/130). Jeeli popyt na ryby wzrasta, to zaspo
kojenie jego wymaga wikszego nakadu pracy. Zazwyczaj trzeba wte
dy szuka ryb w bardziej odlegych miejscach, trzeba budowa wiksze
statki i posugiwa si kosztowniejszym sprztem wszelkiego rodzaju .
Le march nie jest teraz gorzej zaopatrzony, lecz ilo pracy jest
wiksza od iloci, ktrej wymagao przedtem takie zaopatrzenie .
A wic rzeczywista cena tego towaru musi oczywicie wzrasta wraz
z postpem cywilizacji (t. II, str. 130).
Tu zatem Smith okrela le prix rel [rzeczywist cen] przez

quantit de travail ncessaire pour la production de la denre
[ilo pracy niezbdnej do wyprodukowania towaru].
Wedug Smitha, le rel prix du vgtal (bl etc.) [rzeczy
wista cena produktw rolinnych (zboa itd.)] musi si wraz
z rozwojem cywilizacji obnia.
Jeeli rozpowszechnienie ulepsze w zakresie jakoci i uprawy ziemi
musi nieuchronnie podnie w stosunku do ceny zboa cen wszelkiego
rodzaju rodkw wyywienia pochodzenia zwierzcego, to sdz, e
rwnie nieuchronnie musi te obnia cen wszelkiego rodzaju rodkw
wyywienia pochodzenia rolinnego. Podnosi cen rodkw wyywienia
pochodzenia zwierzcego, gdy znaczna cz ziemi, ktra wytwarza ta
kie rodki, staje si teraz zdatna do uprawy zboa, a przeto musi przy
nosi wacicielowi ziemi i farmerowi takie renty i zyski, jakie przy
nosi ziemia rodzca zboe. Obnia cen rodkw wyywienia pocho
dzenia rolinnego, gdy Zwikszajc urodzajno ziemi powiksza ilo
tych todkw. Doskonalenie uprawy roli wprowadza te liczne odmiany
rodkw wyywienia pochodzenia rolinnego, ktre wymagaj mniej
ziemi ni zboe, ale nie wicej pracy i wskutek tego ich cena na rynku
jest nisza od ceny zboa. Dotyczy to ziemniakw i kukurydzy... Nadto
w warunkach prymitywnego rolnictwa uprawa wielu odmian rodkw
wyywienia pochodzenia rolinnego ogranicza si do ogrodw warzyw-
482

nych i odbywa si jedynie za potnoc opaty. Wraz z postpem kultury
rolnej uprawia si je wszake w otwartym polu z zastosowaniem puga,
jak np. rzep, marchew, kapust itd." (t. II, ch. XI, str. 145/146).
Smith widzi, e oglny spadek cen towarw przemysowych

nastpi wszdzie, gdzie
rzeczywista cena materiaw surowych nic podnosi si lub podnosi si
nieznacznie (tame, str. 149).
Z drugiej strony Smith utrzymuje, e le prix rel du travail

[rzeczywista cena pracy], czyli paca robocza, wzrosa wraz
z advancement [postpem] produkcji. Nadto twierdzi on
rwnie, e ceny towarw niekoniecznie musz podnosi si
dlatego, e wzrasta paca robocza, czyli cena pracy, chocia
paca robocza stanowi une partie constituante du prix natu
rel and even du prix suffisant ou du prix le plus bas
auquel les marchandises puissent tre portes au march
[konstytuujc cz ceny naturalnej i nawet wystarcza
jcej ceny , czyli najniszej ceny, przy ktrej towary mona
dostarczy na rynek ]. Jak wic Smith to tumaczy? Czy uwa
a, e przyczyn jest tu spadek zyskw? Nie. (Chocia przy
puszcza, e wraz z rozwojem cywilizacji moe nastpi spa
dek oglnej stopy zysku). Czy przyczyn jest moe spadek
renty? Take nie. Smith mwi :
Dziki lepszym maszynom, ||635 | zrczniejszemu wykonywaniu pra
cy i bardziej celowemu jej podziaowi i rozdysponowaniu - wszystko
to stanowi naturalny skutek pomylnego rozwoju kraju - wytworzenie
poszczeglnej sztuki jakiegokolwiek wyrobu wymaga o wiele mniejszej
iloci pracy, i chocia wskutek kwitncego stanu, w ktrym znajduje
si spoeczestwo, rzeczywista cena pracy powinna wydatnie wzrosn,
to jednak znaczne zmniejszenie si iloci pracy, ktrej wymaga wytwo
rzenie poszczeglnego przedmiotu, wyrwnuje zazwyczaj z nadwyk
nawet najwyszy moliwy wzrost ceny pracy (t. II, str. 148).
A wic warto towarw obnia si, gdy zmniejsza si

ilo pracy niezbdnej do ich wytworzenia, i obnia si, mimo
483
Rozdzia czternasty
e le prix rel du travail wzrasta. Jeeli przez prix rel du

travail rozumie si tu warto pracy, to zmniejsza si nieuchron
nie zysk, kiedy zmniejsza si cena towaru wskutek spadku
jego wartoci. Jeeli natomiast przez rzeczywist cen pracy
rozumie si sum rodkw wyywienia, ktre otrzymuje robot
nik, to teza Smitha jest suszna nawet w tym wypadku, kiedy
zysk si powiksza.
Wszdzie, gdzie Smith dokonuje rzeczywistej analizy, posu
guje si on trafn definicj pojcia valeur; wiadczy o tym
rwnie kocowa cz rozdziau, w ktrej Smith zastanawia
si, dlaczego w XVI stuleciu podroay draps de laine \tka
niny weniane] itp.
Trzeba byo o wiele wikszej iloci pracy, by dostarczy ten towar
na rynek, tote kiedy ju go tam dostarczono, musiano go sprzedawa
lub wymienia za cen o wiele wikszej iloci pracy (tom II, str. 156).
Bdnie uyto tu tylko sowa prix [cena].
[5. Pogldy Smitha na ruch renty

i jego ocena interesw rnych klas spoecznych]
Conclusion du chapitre [Zakoczenie rozdziau].
Smith zamyka chapitre o rencie spostrzeeniem, e
Adam
wszelka poprawa stanu spoeczestwa ma bezporednio lub pored

nio tendencj do podnoszenia rzeczywistej renty gruntowej . Rozpo
wszechnienie ulepsze w zakresie jakoci i uprawy ziemi prowadzi do
tego bezporednio. Udzia waciciela ziemi w produkcie musi si wraz
z powikszaniem iloci produktu nieuchronnie powiksza (t. II, str.
157/158). L a hausse [Zwyka] rzeczywistej ceny tych produktw su
rowych, ktrych podroenie stanowi pierwotnie skutek poprawy jakoci
i uprawy ziemi, a nastpnie przyczyn dalszego rozpowszechniania tej
poprawy , np. la hausse du prix du btail [zwyka ceny byda], pod
nosi po pierwsze la valeur relle de la part du propritaire [rzeczywist
warto udziau waciciela ziemi], lecz rwnie la proportion de cette
part [stosunkow wielko tego udziau], bowiem zbir tego produktu,
484

gdy nastpia ju zwyka jego rzeczywistej ceny, nie wymaga wikszej
ni przedtem iloci pracy. A wic zastpienie wraz Ze Zwykym zyskiem
kapitau, ktry t prac zatrudnia, wymaga ju mniejszej czci produk
tu. Pozostaa cz produktu, przypadajca w udziale wacicielowi zie
mi, musi zatem w stosunku do caoci stanowi wiksz cz ni przed
tem (t. II, str. 158/159).
W zupenie taki sam sposb Ricardo objania zwikszenie

udziau renty w cenie produktu przy podroeniu du bl na
urodzajniejszych rolach. Ale tu przyczyn tego podroenia nie
jest amlioration, przeto Ricardo dochodzi do wrcz prze
ciwnego ni Smith wniosku.
Smith wskazuje nastpnie na to, e wszelki rozwj pro
dukcyjnej siy pracy w przemyle jest dla waciciela ziemskie
go korzystny.
Wszystko, co obnia rzeczywist cen produktw pierwszego rodza
ju [przemysowych], podnosi rzeczywist cen produktw drugiego
rodzaju [rolnych]. Nadto wraz z toute augmentation dans la richesse
relle de la socit [wszelkim powikszeniem rzeczywistego bogactwa
spoeczestwa] wzrasta te liczba ludnoci, a wraz z liczb ludnoci
wzrasta popyt na agricultural produce [produkty rolne], a tym samym
i Capital employed in agriculture [kapita zastosowany w rolnictwie],
renta za wzrasta wraz ze wzrostem iloci produktu . Wrcz przeciw
nie, wszelkie circonstances opposes [okolicznoci przeciwstawne], ha
mujce 1accroissement [powikszanie si] bogactwa ogu, przyczyniaj
si do spadku renty, a przeto do zmniejszenia si rzeczywistego boga
ctwa waciciela ziemskiego (t. II, str. 159/160).
Smith wysnuwa z tego wniosek, e interesy wacicieli ziem

skich (propritaires) s zawsze zgodne z interesami caego
spoeczestwa . Interesy robotnikw maj te harmonizowa
z interesami caego spoeczestwa (t. II, str. 161/162). Smith
jest jednak na tyle uczciwy, e mwi tu o wyranej rnicy:
K lasa wacicieli ziemskich zdoa, by moe, wicej zyska na pros
perity spoeczestwa ni tamta klasa (les ouvriers [robotnicy]), adnej
485
Rozdzia czternasty
jednak klasie upadek spoeczestwa nie daje si tak dotkliwie we znaki
jak klasie robotniczej (str. 162).
Natomiast interesy kapitalistw (manufacturiers et mar

chands [przemysowcw i kupcw]) nie s identyczne z
interesami caego spoeczestwa (t. II, str. 163). Odrbne interesy
tych, ktrzy s przedsibiorcami w jakiej gazi handlu lub przemysu,
rni si zawsze pod pewnym wzgldem od interesw ogu, a nawet
s z interesami spoeczestwa sprzeczne (t. II, str. 164/165)
klasa
ludzi, ktrej interesy ||636| nigdy nie s zupenie zbiene z interesami
spoeczestwa, klasa, w ktrej interesie ley zazwyczaj zwodzenie og
u, a nawet jego ucisk, i ktra dlatego, przy wielu nadarzajcych si
sposobnociach, nieraz rzeczywicie zwodzia i uciskaa ogl (t. II,
str. 165) P*l. 1636|j

Adama Smitha Teoria Renty: (1. Sprzeczności U Smitha W Ujmowaniu Zagadnienia Renty)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Adama Smitha Teoria Renty: (1. Sprzeczności U Smitha W Ujmowaniu Zagadnienia Renty)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

[ROZDZIA CZTERNASTY]

Adama Smitha teoria renty

Czym wic jest ce prix pay pour lusage de la terre [ta ce

Smith oponuje przeciw mieszaniu renty z procentami, ktre

i nawet ta druga forma renty*, dodaje Smith, ma t waciwo,

Smith kadzie wielki nacisk na to, e la proprit, le pro

Jest to w istocie cena, do zapacenia ktrej zmusza jedynie

Adama Smitha teoria renty

zysk]. W takim wypadku produkt - niezalenie od tego, czy

Zagadnienie polega na tym, dlaczego, zdaniem Smitha, ren

W przytoczonych urywkach (jak i w ogle w tym rozdziale

miosiernie popltano rsoudre de la valeur en salaires etc.

Wedug tego nie byoby wic podstaw, aby utrzymywa, e

Adama Smitha teoria renty

bocz, sprzedawano wedug ich wartoci? Czy owi pauvres

A tymczasem sprawa przybiera u Smitha tak oto posta:

Wynika z tego, e produit du travail nie jest identyczny

Adama Smitha teoria renty

pracy ni ta, ktr trzeba byo

W rozdziale VI przewaajeszcze owo rsoudre de la valeur

valeur, qui se rsout en travail non pay [ktra sprowadza

Mamy tu rzeczywicie do czynienia z pomieszaniem poj.

Adama Smitha teoria renty

pitalistycznej jest rzecz zupenie suszn, gdy si dla stosun

W myl swych wasnych wywodw Smith powinien by po

Przytoczone wyej ustpy mwi nam o tym, w jaki sposb

Adama Smitha teoria renty

|| 6231 Zdaniem Smitha, le propritaire witbdraws his land

Po takim ujciu sprawy w rozdziale VII trudno zrozumie,

Adama Smitha teoria renty

nadwyk, ktr pozostawia cena produktu po spaceniu sum

A zatem le prix ordinaire nie jest tym samym, co le prix

Z konstytuujcej czci du prix naturel renta przeksztaca

A wic zamiast prix naturel mamy tu prix suffisant. Le prix

Adama Smitha teoria renty

cena jest w istocie cen produkcji, czyli cen kosztu, jak j

Przede wszystkim zastanwmy si nad kocowym zdaniem.

Adama Smitha teoria renty

przez naturaln cen renty, zysku i pacy roboczej]. Teraz

natrafia na counteracting influence [przeciwdziaajcy wpyw].

[2. Teza Smitha o szczeglnym charakterze popytu

Adama Smitha teoria renty

Powysze zdania maj zupenie fizjokratyczne brzmienie

W danym wypadku renta i zysk wystpuj po prostu jako

Dlatego te uprawa pszenicy powinna przynosi wikszy

{Chodzi tu wic nie o cen, lecz o absolutn ilo de la

(Chocia pszenic otrzymuje si kosztem wikszej pracy, to

Smith tedy zamiast prix naturel umieci prix suffisant

Adama Smitha teoria renty

tedy musiaa podnie si do takiego poziomu, aby opaca

(Smith stwierdza tu susznie, e renta rniczkowa pochodzi

Po takim wyuszczeniu stosunku midzy rent hodowlan

Smith mwi dalej o uprawie latoroli winnej, sadownictwie,,

Nastpnie Smith przechodzi do uprawy trzciny cukrowej

Potem Smith powraca znw do teorii fizjokratw w takiej

Adama Smitha teoria renty

Gdyby upraw pszenicy zastpia inna uprawa, ktra w taki

Smith przytacza tu ry jako przykad.

||6281 Jednake pole ryowe nie

Drugi przykad - to ziemniaki (przytoczylimy wyej kry

Kilka nastpnych glos o pain de farine, avoine [chlebie

Rzecz tu jednak znamienna, e w pierwszej czci rozdziau

Adama Smitha teoria renty