DODATKI

26 - M arks, Engels - D ziea t. 26

[1. Hobbes o pracy, wartoci

i ekonomicznej roli nauki]
-1291 a[ Hobbes uwaa, e nauka, a nie praca wyko
nawcy jest rodzicielk umiejtnoci.
Sztuki spoecznie uyteczne, jak budowa fortyfikacji, maszyn i in
nych narzdzi wojny, stanowi sil, poniewa su obronie i zwyci
stwu; i chocia waciwa ich matka, a mianowicie matematyka jest
nauk, to przecie sztuki te uwaane s za dzieo mistrza, jako e zo
staj wyprowadzone n wiato dzienne jego rk (w potocznym rozu
mieniu ludiu akuszerk stawia si na rwni z matk) (Lew iathan"
[w]: English Works of Th[omas] Hobbes, wyd. przez Moeswortha,
Londyn 1839-1844, t. HI, str. 75 [por. wyd. polsk.: Tomasz Hobbes,
Lew iatan , W arszawa 1954, str. 75]).

Wiedz - produkt pracy umysowej - ceni si zawsze nie

wedle jej wartoci, ale znacznie niej, poniewa czas pracy
niezbdny do jej odtworzenia nie pozostaje w adnej pro
porcji do tego czasu pracy, ktry jest konieczny dla orygi
nalnej twrczoci naukowej. Np. ucze w szkole moe w cigu
jednej godziny nauczy si twierdzenia o dwumianie.
Sia robocza :
O wartoci [value, czyli worth] czowieka, jak wszystkich innych
rzeczy, stanowi jego cena, tan. to, oo si paci za wykorzystanie jego
siy" (tame, str. 76 [por. wyd. polsk., str. 75]). Praca czowieka"
(a wic use of his labouring power [uytek z jego siy roboczej]) jest
take towarem nadajcym si do wymiany z zyskiem, rwnie jak kady
inny przedmiot (tame, str. 233 [por. wyd. polsk., str. 219]).

Praca produkcyjna i nieprodukcyjna:

N ie wystarcza, iby czowiek pracowa dla podtrzymania swego y
d a ; trzeba te (jeli zajdzie konieczno), iby walczy o zabezpiecze
nie owocu swej pracy. Trzeba, iby ludzie czynili, jak czynili ydzi

403

Dodatki

po swym powrocie z niewoli, gdy odbudowywali wityni budujc

jedn rk, a trzymajc miecz w drugiej; albo te musz ludzie naj
mowa innych, by si za nich bili (tame, Hobbes, str. 333 [wyd.
polsk., str. 307]). IX X -1 2 9 1 a||

404

[2. Z historii:] Petty

[Negatywny stosunek
do zawodw nieprodukcyjnych.
Zacztki teorii wartoci opartej na pracy.
Prba wyjanienia pacy roboczej,
renty gruntowej, cen ziemi i procentu
na podstawie teorii wartoci]
||XXII-1346| [Petty tlnrL A Treatise of Taxes, and Con
tributions , Londyn 1667. Nasz przyjaciel Petty ma zupenie
inn teori ludnoci ni Malthus. Wedug niego a check
ought to be put upon the breeding faculties of parsons, and
the Coelibat again put upon them [naleaoby pooy tam
zdolnociom rozrodczym pastorw i z powrotem wprowa
dzi celibat ].
Wszystko to naley do [rozdziau] 'Productive and unpro
ductive labour [Praca produkcyjna i nieprodukcyjna] P8h
a) Parsons [pastorzy]'Poniewa wicej jest w Anglii mczyzn ni kobiet..., byoby do
brze, gdyby duchowni powrcili do celibatu i gdyby nikt nie mg zo
sta kapanem w przypadku, gdy ju si oeni... Wtedy duchowny
nieonaty mgby rwnie dobrze y z poowy tych dochodw z Ko
cioa, jakie ma obecnie (str. 7, 8).

[b)] Kupcy i retailers [drobni sprzedawcy]:

D u ich cz naleaoby rwnie zredukowa, gdy wedug pra
wa i sprawiedliwoci nic im nie przysuguje od spoeczestwa, jako e
s tylko swego rodzaju graczami wiodcymi midzy sob ||1437|
wspln gr kosztem pracy biedakw, nie produkujc osobicie nic,
a tylko na podobiestwo y i arterii rozprowadzajc w rozmaitych
kierunkach po organizmie spoeczestwa krew i yciodajne soki w po
staci produktw rolnictwa i manufaktur (istr. 10).

c) Adwokaci, lekarze, urzdnicy etc.

Gdyby take ograniczy liczne urzdy i opaty, zwizane z admini
stracj, sdownictwem i Kocioem, oraz liczb duchowiestwa, praw
nikw, lekarzy, kupcw i sklepikarzy, ktrzy wszyscy otrzymuj ogrom

405

Dodatki
ne wynagrodzenie za niewielki trud. poniesiony dla spoeczestwa o ile atwiej mona by wtedy pokrywa wydatki spoeczne (str. 11)?

d) Pauprzy; supernumeraries [ludzie zbdni] :

K t powinien opaca tych ludzi? Kady - odpowiem... Sdz, e
to jasne, i nie naley pozostawia ich godowej mierci ani te wiesza
lub zsya etc. (str. 12). Naley im albo dawa the superfluity
[nadwyki produktw ], albo te, gdy nie [ma] takowych, w przy
padku, gdy nie ma adnej nadwyki..., naleaoby uj nieco z dobo
rowego wyywienia innych zarwno co do iloci, jak jakoci (str. 12,
13). Obojtne, jak prac nakada si na owych supernumeraries, by
leby nie bya obciona kosztami towarw zagranicznych ; gwne
zadanie polega na tym, aby ich umysy przyuczy do dyscypliny i po
suszestwa, a ich ciaa do wytrwaoci w spenianiu uytecznych prac,
gdy konieczno bdzie tego wymaga (str. 13). N ajlepiej uywa ich
do budowy drg, mostw, do pracy w kopalniach etc. (str. 11, 12).'

Ludno, bogactwo :
Nieliczna ludno to rzeczywista bied a ; nard, ktrego liczba ludno
ci wynosi 8 milionw, jest wicej ni dwa razy bogatszy od takiego,
ktry na takiej samej przestrzeni liczy tylko cztery miliony (str, 15).

ad a) powyej (Parsons). Klechw traktuje Petty z wyszu

kan ironi:
Religia rozkwita najlepiej wtedy, gdy klechy umartwiaj si jak
najbardziej, podobnie... jak prawo... ktre kwitnie najlepiej wtedy, gdy
adwokaci maj jak najmniej do roboty (str. 57). We wszelkich^ oko
licznociach radzi, aby nie mnoy wicej ksiy, ni jest probostw dla
nich wedug stanu obecnego . N p. 12 000 probostw w Anglii i Walii.
Wtedy nie byoby bezpiecznie wyhodowa 24 000 proboszczw , po
niewa 12 000 niezabezpieczonych stworzyoby konkurencj, ktra nie
miaaby atwiejszego zadania, jak wmawia w lud, e owych dwanacie
tysicy posiadaczy ksiowskich prebend zatruwa jego dusze lub ska
zuje go na gd duchowy (to ostatnie jako aluzja do walk religijnych
w Anglii) oraz wskazuje mu faszyw drog do nieba (str. 57).

Pochodzenie i wielko surplus value. Wywd tego zagad

nienia jest nieco bezadny, jednake z gszcza zmagajcych
406

Petty

si myli wyania si podstawowa idea, wic rozrzucone

tu i wdzie wtki.
Petty rozrnia: natural price, political price, true price
currant [cen naturaln, cen polityczn, prawdziw cen ryn
kow] (str. 67). Przez natural price rozumie w rzeczywistoci
value [warto], a ona wanie nas tu interesuje, poniewa
||1348| okrelenie surplus value zaley od okrelenia war
toci.
W pracy tej Petty okrela w istocie warto towarw przez
zawart w nich comparative [wzgldn] ilo pracy.
Lecz zanim powiemy wicej o rentach, powinnimy sprbowa wy
jani ich zagadkow istot zarwno w odniesieniu do pienidza, od
ktrego rent nazywamy procentem, jak i w odniesieniu do ziemi i bu
dynkw (str. 23).

a)
Najprzd nasuwa si pytanie, co to jest warto towaru,
np. zboa.
Jeli kto moe wydoby z wntrza ziemi w Peru i dostarczy do
Londynu uncj srebra w tym samym czasie, ktrego by potrzebowa na
wyprodukowanie jednego buszla zboa, wtedy jedno stanowi naturaln
cen drugiego; jeli, w wyniku budowy nowych i bardziej wydajnych
kopal, moe kosztem tego samego nakadu pracy rwnie atwo wy
twarza dwie uncje, co dawniej jedn, to caeteris paribus zboe po ce
nie 10 szylingw za buszel bdzie tak samo tanie, jak przedtem byo
po cenie 5 szylingw (str. 31). Zamy, e produkcja jednego
buszla zboa wymaga takiej samej iloci pracy, jak jednej uncji srebra
(str. 66). Jest to przede wszystkim ,.realna, a nie urojona droga do
obliczania cen towarw (str. 66).

) Drug spraw, ktr naley teraz zbada, jest warto

pracy.
Prawo... powinno przyzna robotnikowi dokadnie tyle, ile dla jest
konieczne do ycia; gdy jeli mu si przyzna podwjn pac, wtedy
pracuje o poow mniej, ni mgby i niby czyni w innym przypadku,
to za oznacza dla spoeczestwa strat rezultatw odpowiedniej iloci
pracy (str. 64).

A zatem warto pracy okrelaj rodki niezbdne do ycia

Robotnik dlatego jedynie skazany jest na prac dodatkow
407

Dodatki

i wytwarzanie produktu dodatkowego, e ca posiadan si

do pracy musi zuy w tym celu, by otrzyma tyle, ile mu
akurat potrzeba do ycia. To za, czy jego praca jest tania,
czy droga, okrelaj dwie okolicznoci: naturalna urodzajno
ziemi i uwarunkowane klimatem rozmiary wydatkw (po
trzeb) .
'Naturalna droyzna i tanio zaley od tego, czy potrzeba mniejszej
lub wikszej iloci rk do zaspokojenia naturalnych potrzeb : w ten spo
sb zboe tasze jest tam, gdzie jeden czowiek produkuje je dla dzie
siciu, ni tam, gdzie moe obsuy szeciu; a prcz tego od stopnia,
w jakim klimat zmusza ludzi do czynienia wikszych lub mniejszych
wydatkw (str. 67).

y) Warto dodatkowa wystpuje wedug niego tylko

w dwch formach: rent of land [renty gruntowej i rent of
money (usury) [renty pieninej (procentu od kapitau)]. T
drug wyprowadza z pierwszej. Pierwsza jest dla niego, jak
pniej i dla fizjokratw, waciw form surplus value. (Wy
jania jednak zarazem, e pojcie zboa ma zawiera w sobie
all necessaries of life [wszystko niezbdne do ycia], podobnie
jak w L ord s Prayer (Vaterunser) the word Bread doth"
[w Ojcze nasz sowa Chleba naszego powszedniego daj
nam ]).
W analizie swej Petty przedstawia rent (warto dodatko
w) nie tylko jako nadwyk, ktr employer [pracodawca]
ciga ponad necessary time of labour [niezbdny czas pra
cy], lecz rwnie jako nadwyk surplus labour [pracy do
datkowej] samego wytwrcy ponad jego pac robocz oraz
odtworzenie jego wasnego kapitau.
Zamy, e kto wasnymi
ziemi pod zboe, tzn. skopa
plon, zwie snopy, wymoi
co naley w danym kraju do
ziarno do ponownego obsiewu.

rkami moe uprawi okrelony kawa!

lub zaora, zbromowa, wyple, zebra
i przewia, sowem, uczyni wszystko,
rolnika, i e pozostaje mu przy tym
Twierdz, e - gdy ten czowiek z uzy

skanych plonw potrci zuyte uprzednio na zasiew ziarno (a wic

przede wszystkim potrci z produktu ekwiwalent swego kapitau sta
ego) II1 3491 oraz wszystko to, co sam przejad i odda innym
w zamian za swoj odzie oraz zaspokojenie innych swych naturalnych

408

Petty

potrzeb - pozostae zboe bdzie stanowio naturaln i rzeczywist

rent gruntow za ten rok\ rednia za z siedmiu la, lub raczej z cyklu
lat, w cigu ktrych wyrwnaj si lata urodzaju z latami nieurodzaju,
daje zwyk rent gruntow w zbou" (str. 23, 24).

W istocie rzeczy wic wedug Petty ego warto zboa okre

lona jest przez zawarty w nim czas pracy, a renta rwna si
produktowi cakowitemu minus paca robocza i seed [ziarno
na zasiew], inaczej mwic, renta stanowi surplus produce,
w ktrym uprzedmiotawia si surplus labour. Renta zawiera
tu w sobie zysk, ten za nie jest jeszcze od renty oddzielony.
Z t sam przenikliwoci stawia P\etty\ nastpne py
tanie:
Lecz moe powsta dalsze, cho uboczne pytanie, ile to zboe lub
renta warte s angielskich pienidzy. Odpowiadam : tyle, ile wyniesie
suma, ktr w tym samym czasie mgby oszczdzi inny osobnik po
potrceniu wydatkw, jeli cakowicie powici si pracy ich wypro
dukowania. Niech kto inny pojedzie dio kraju, gdzie jest srebro, tam
wydobywa je, oczyszcza i dostarcza na to samo miejsce, gdzie poprzed
n i uprawia swe zboe; niech bije monet itd .; jeli ten czowiek przez
cay w czas, w ktrym wydobywa srebro, jednoczenie gromadzi so
bie konieczn do utrzymania si ywno i wykonuje odzie, musi powiadam - srebro jednego z nich by ocenione na rwni ze zboem
drugiego. Jeli pierwszego jest, przypumy, 20 uncji, a drugiego
20 buszli, wynika z tego, e cen jednego buszla zboa stanowi jedna
uncja srebra (str. 24).

Przy czym zauwaa wyranie, e rnorodno pracy nie

ma tu adnego znaczenia - chodzi bowiem tylko o czas
pracy.
A wobec tego, e znacznie wicej umiq'tnoci i ryzyka moe by
zwizanych z wydobyciem srebra ni z produkcj zboa, ostatecznie
wszystko si wyrwnuje; niechaj stu ludzi uprawia zboe przez lat
dziesi, a taka sama liczba ludzi przez ten sam czas wydobywa srebro;
powiadam, e czysty uzysk srebra bdzie cen caego czystego plonu
zboa, a jednakowe czci jednego bd stanowi odpowiednio cen
jednakowych czci drugiego (str. 24).

409

Dodatki

Gdy w ten sposb odkry istot renty, ktra wedug niego

rwna si cakowitej wartoci dodatkowej, profit included
[cznie z zyskiem], i znalaz jej wyraenie pienine - przy
stpuje Petty do okrelenia pieninej wartoci ziemi, co zno
wu czyni w sposb genialny.
D latego bylibymy radzi mogc okreli warto naturaln posiado
ci ziemskich znajdujcych si w wolnym obrocie [fee-simple of
land losl], choby nawet i nie lepiej [nam si to udao], jak przy
wyej wymienionym okreleniu usus fructus [dochodu z uytkowania]...
Po okreleniu renty, czyli wartoci usus fructus per annum [rocznego
dochodu z uytkowania ziemi], powstaje pytanie, ile rocznych rent (jak
potocznie mwimy) tworzy naturaln warto ziemi znajdujcej si
w wolnym obrocie. Gdybymy powiedzieli, e nieskoczona liczba, to
poniewa niekoczono jednostek rwna jest nieskoczonoci tysicy,
jeden akr ziemi mgby si rwna co do wartoci tysicom akrw
tej samej ziemi, co jest absurdem. Dlatego musimy zwrci si do
liczb o okrelonych granicach-, najbardziej uchwytn [...] i moliw do
pomylenia [wydaje mi si] liczba lat, ktr mog wsplnie mie do
przeycia yjcy rwnoczenie: jeden mczyzna pidziesicioletni, dru
gi dwudziestoomioletni, trzeci siedmioletni chopiec, tzn. dziadek,
ojciec i syn. Mao jest ludzi, ktrzy by mieli powody do dbaoci
o dalsz przyszo... Z tego powodu normalny przecig ycia || 1 3 5 0 1
trzech takich osb przyjmuj jako odpowiadajcy liczbie rocznych rent,
ktre stanowi o naturalnej wartoci danej ziemi. W Anglii szacuje si
obecnie liczb lat, [jak mog przey wsplnie] trzy pokolenia, na 21,
a zatem konsekwentnie - warto ziemi jako w przyblieniu rwnajc
si tej samej iloci rocznych rent" (str. 25, 26).

Gdy ju Petty sprowadzi rent do pracy dodatkowej,

a w nastpstwie do surplus value, wyjania, e ziemia stanowi
tylko skapitalizowan rent, tzn. okrelon sum rocznych rent,
czyli sum rent w cigu okrelonej liczby lat.
W rzeczywistoci rent kapitalizuje si, czyli oblicza jako
warto ziemi, w sposb nastpujcy:
Niechaj jeden akr [ziemi] przynosi rocznie 10 f.szt. renty.
Jeli stopa procentowa = 5 % , to 10 f.szt. stanowi procent
od kapitau wynoszcego 200 f.szt.; a skoro przy 5-procentowej stopie procent odtwarza kapita po 20 latach, to warto
410

Petty

jednego akra = 200 f.szt. (20 X 10 f.szt.). Kapitalizacja renty

zaley wic od stopy procentowej. Gdyby stopa procentowa
wynosia 10% , to [10 f.szt.] stanowioby procent od kapitau
wynoszcego 100 f.szt., czyli sum 10 years' purchase [docho
du za 10 lat].
Poniewa jednak punktem wyjcia P[ettyeg\ jest rent of
land jako oglna forma wartoci dodatkowej zawierajca zysk,
przeto nie moe on zakada, e procent od kapitau jest dany,
lecz musi go wywie z renty jako jej form szczegln (po
dobnie jak to czyni Turgot, w sposb konsekwentny ze swego
punktu widzenia). Jake jednak okreli liczb lat, [tj.] liczb
rent rocznych, stanowicych warto ziemi? Czowiek jest zain
teresowany w kupnie tylko takiej iloci rent rocznych, jaka
odpowiadaaby iloci lat, w cigu ktrych musi si troszczy
0 siebie i o swe najblisze posterity [potomstwo], a wic okre
sowi, w ktrym yje czowiek przecitny, dziadek, ojciec
1 dziecko; okres ten za wynosi dwadziecia jeden lat wedug
szacunku angielskiego . To, co ley poza granicami dwu
dziestu jeden usus fructus , nie ma zatem dla niego wartoci.
Paci wic za usus fructus dwudziestu jeden lat, i to stanowi
warto ziemi. N a swj zrczny sposb wydobywa si Petty
z kopotu; wane jest jednak nadal
e, po pierwsze, wywodzi rent, jako wyraz cakowitej agri
cultural surplus value, nie z/ziemi, lecz z pracy, [i okrela j
jako] nadwyk pracy pona to, co jest niezbdne do utrzy
mania robotnika przy yciu;
e, po drugie, warto ziemi okazuje si tylko rent zaku
pion z gry na okrelon liczb lat, przeksztacon form
samej renty, w ktrej np. dwadziecia jeden lat surplus value
(czyli pracy) wystpuje jako warto ziemi-, krtko mwic,
warto ziemi jest tylko skapitalizowan rent.
Tak gboko wnika Petty w istot sprawy. Ze stanowiska
nabywcy renty (i.e. nabywcy ziemi) renta wystpuje wic tylko
jako procent od kapitau, za ktry j naby, a w tej formie
staje si zupenie nie do poznania i przybiera posta procentu
od kapitau.
Po takim okreleniu wartoci ziemi i wartoci renty rocznej
411

Dodatki

moe Petty wywie rent of money [rent pienin], czyli

usury [procent od kapitau], jako form wtrn.
C o si tyczy procentu od kapitau , to musi on wynosi co najmniej
tyje, ile wynosi renta od takiej iloci ziemi, jak mona naby za wy
poyczony pienidz przy zabezpieczonej pewnoci zwrotu (str. 28).

Tutaj procent od kapitau okrelony zostaje przez cen renty,

w rzeczywistoci za, przeciwnie, cen renty, czyli warto
nabywcz ziemi, okrela procent od kapitau. Jest to jednake
bardzo konsekwentne: poniewa Petty przedstawia rent jako
ogln form surplus value, musi przeto z niej wywie pro
cent od pienidza jako form wtrn.
Kenta rniczkowa. Pierwsze o niej pojcie znajdujemy
rwnie u Pettyego. Nie wywodzi jej z rnic w urodzajnoci
gruntw o jednakowym obszarze, lecz z rnego pooenia,
[rozmaitej] odlegoci od rynku gruntw o jednakowej uro
dzajnoci, co - jak wiadomo - jest jednym ze skadnikw
renty rniczkowej. Powiada:
II1 3 5 1 1 Podobnie jak duy popyt na pienidz podwysza jego kurs
wymienny, tak te duy popyt na zboe podwysza jego cen i na sku
tek tego rent od ziemi rodzcej zboe"

(tu zatem powiedziano wprost, e cena zboa okrela rent,

podobnie jak z poprzednich wywodw wynika, e nie renta
okrela warto zboa)
i w kocu cen samej ziemi-, gdy na przykad zboe, ktrym ywi si
Londyn lub jaka armia, musi by przywoone z odlegoci czterdziestu
mil, wwczas zboe rosnce o mil od Londynu lub od kwater tej armii
przyniesie o tyle ponad jego cen naturaln, ile wynosi koszt przywie
zienia go z odlegoci trzydziestu dziewiciu mil. Wynika z tego, e
ziemie pooone blisko miejscowoci zaludnionych, dla ktrych wyy
wienia potrzebne s due obszary, nie tylko daj z wyuszczonych
przyczyn wysz rent, lecz rwnie cena ich wynosi wiksz liczb
rocznych rent ni cena ziemi tej samej jakoci, lecz pooonej w miej
scowociach odlegych etc. (str. 29).

Petty przytacza rwnie drugi powd powstawania renty

rniczkowej - niejednakow urodzajno ziemi i std rn
wydajno pracy na gruntach o jednakowej wielkoci:
412

Petty
D obra czy te za jako, csiyli warto ziemi, zaley od tego, w ja
kim stosunku wiksza ub mniejsza cz produktu, ktr si za ni
daje, p o z o s t a j e d o p r o s t e j p r a c y z u y t e j n a w y
h o d o w a n i e r z e c z o n e g o p r o d u k t u (str. 67).

Tak wic Petty wyoy rent rniczkow lepiej ni

A.Smitb |XXII-1351||

||XXII13971 {Petty, A Treatise of Taxes and Contribu

tions , Londyn 1667. Uzupenienia.
1.
O masie pienidza w obiegu niezbdnej dla danego kra
ju, str. 16, 17.
Jego pogld na produkcj cakowit widoczny jest w na
stpujcym zdaniu:
Jeeli na jakim terytorium mieszkaoby 1000 ludzi, a z nich 100
potrafioby wytwarza niezbdn ywno i odzie dla caego tysica;
jeli dalszych 200 wytwarzaoby tyle towarw, ile inne kraje chciayby^
odbiera w zamian czy to za swoje towary, czy to za pienidze, i jeli
dalszych 400 byoby zatrudnionych dla dostarczania ozdb, przyjemno
ci oraz przepychu dla kraju jako caoci; jeliby byo 200 admini
stratorw, kapanw, prawnikw, lekarzy, kupcw i sklepikarzy, co
wszystko razem czynioby 900, to powstaje pytanie etc. odnonie do
biedakw (supernumeraries [ludzi zbdnych ]) (str. 12).

W wykadzie o rencie i okreleniu jej w pienidzu, przyj

mujc equal labours (quantities) [rwne (iloci) pracy], Petty
zauwaa:
Twierdz, e stanowi to podstaw do ustalania rwnoci wartoci
i jej porwnywania; przyznaj jednak, e w konstrukcjach, jakie tu
tworzymy, oraz w praktyce, ktra si nh tym opiera, istnieje wiele r
norodnoci i powika (str. 25).

1(13981 2. Co go bardzo interesowao, is the natural par

between land and labour [to naturalny stosunek rwnoci
midzy ziemi a prac ] (str. 25).
N asze srebrne i zote monety nazywamy wieloma nazwami, jak
w Anglii funtami, szylingami i pensami, z ktrych kada moe by

413

D odatki

wyraona przez ktrkolwiek z pozostaych. Lecz to, co chciabym po

wiedzie, sprowadza si do tego, e wszystkie przedmioty powinny by
oceniane wedug dwu naturalnych mianownikw, ktrymi s ziemia
i praca; znaczy to, e powinnimy mwi, i okrt lub ubranie warte
s takiej to iloci ziemi oraz takiej to iloci pracy, zwaywszy, e za
rwno okrty, jak i ubranie s wytworami ziemi i pracy rk ludzkich;
skoro za to jest prawd, to bylibymy radzi, gdybymy znaleli natu
ralny stosunek rwnoci midzy ziemi a prac, tak abymy mogli wy
razi warto tylko za pomoc ktrejkolwiek z nich rwnie dobrze lub
lepiej ni za pomoc obu, i gdybymy mogli sprowadzi jedno do dru
giego tak atwo i pewnie, jak sprowadzamy pensy do funtw .

Std te gdy znalaz pieniny wyraz renty, poszukuje na

tural value of fee-simple of land I109' [naturalnej wartoci
ziemi znajdujcej si w wolnym obrocie ] (str. 25).
Przeplataj si u niego trzy okrelenia:
a) 'Wielko wartoci okrelana przez jednakowy czas pracy,
przy czym prac rozpatruje si jako rdo wartoci.
b) Warto jako forma pracy spoecznej. Pienidz wystpu
je przeto jako prawdziwa posta wartoci, chocia w innych
miejscach Petty odrzuca wszystkie iluzje systemu monetarnego.
Zarysowuje si wic okrelenie pojcia.
c) Pomieszanie pracy jako rda wartoci wymiennej z pra
c jako rdem wartoci uytkowej, gdzie praca zakada
istnienie materii danej przez natur (ziemi). W istocie he
cuts par [amie stosunek rwnoci ] midzy labour
a land wwczas, gdy rozpatruje fee-simple of land [cen ziemi
w wolnym obrocie] jako skapitalizowan rent ; a wic nie m
wi o ziemi jako danym przez natur przedmiocie pracy real
nej.
3. W odniesieniu do stopy procentowej powiada:
N a Innym miejscu mwiem, e daremne i bezowocne jest wyda
wanie pozytywnych praw pastwowych przeciwnych prawom natury
(i.e. prawom wynikajcym z natury produkcji buruazyjnej) (tame,
str. 29).

4. W odniesieniu do renty. Surplus value jako skutek

wikszej wydajnoci pracy:
414

Petty

Jeliby wspomniane hrabstwa mogy sta si bardziej urodzajne

przez zastosowanie wikszej ilod pracy, ni si jej stosuje obecnie
(jako to w drodze przekopywania ziemi zamiast prostego jej zaorywa
nia, sadzenia nasion zamiast siewu, selekcji nasion zamiast stasowania
ich bez adnego wyboru, moczenia ich zamiast siewu bez adnego
przygotowania, nawoenia gleby solami zamiast mierzw itd.), ww
czas renta bdzie o tyle wysza, o ile nadwyka przychodu przewyszy
nadwyk pracy (str. 32).

([Przez nadwyk pracy] rozumie tu - price, czyli wages

of labour [cen pracy, czyli plc robocz])5. Raising of money [Zwikszenie wartoci pienidza]
[rozdz. XIV].
6. Uprzednio przytoczony fragm en t*: jeli mu si przyzna
podwjn pac, wtedy pracuje o poow mniej, ni mgby
etc., naley rozumie nastpujco: Gdyby robotnik otrzyma
za 6 godz. pracy warto wytwarzan w cigu 6 godz., to by
otrzyma double [dwa razy wicej], ni otrzymuje dzisiaj,
kiedy za 12 [godzin] pac mu warto [wytworzon w ci
gu] 6. Pracowaby wwczas tylko 6, a to oznacza dla spoe
czestwa strat etc.
Petty, An Essay concerning the Multiplication of Man
kind (1682). Podzia pracy (str. 35, 36).

[Petty,] [The] Political Anatomy of Ireland

i Verbum Sapienti (wydanie: Londyn 1691).

(1672)

1. T o przywodzi mnie do najwaniejszej kwestii w ekonomii poli

tycznej, do tego mianowicie, jak znale stosunek rwnoci midzy zie
mi a prac, tak aby za pomoc jednego z tych czynnikw mc wy
raa warto jakiejkolwiek innej rzeczy (str. 63, 64).

U podstaw tego tkwi w istocie zadanie, aby warto ziemi

sprowadzi do pracy.
II1399] 2. Praca ta zostaa napisana pniej od poprzednio
rozpatrywanej [uol.
* Patrz tom niniejszy, str. 407 - Red. przekl. polsk

415

Dodatki

Oglny miar wartoci jest przecitne dzienne wyywienie dorose

go mczyzny, nie za i praca jednego dnia. M iara ta wydaje mi si tak
regularna i staa, jak warto czystego srebra. Dlatego okreliem war
to irlandzkiej chaupy wedug iloci dziennych racji ywnociowych
zuytych przez ciel w czasie jej budowy (str. 65).

To ostatnie brzmi cakiem fizjokratyczne.

e niektrzy ludzie chc je wicej ni inni, nie jest istotne, gdy
przez dzienn racj ywnociow rozumiemy setn cz tego, oo stu
ludzi rnej kondycji i wzrostu spoywa, aby y, pracowa i rozmna
a si (str. 64).

Jednake to, czego Petty szuka w statystyce Irlandii, nie

jest common [ogln] miar wartoci, lecz miar wartoci
w tym sensie, w jakim jest ni pienidz.
3. M asa pienidza i bogactwo narodu ((Verbum Sapienti ) str. 13).
4. Kapital.
To, co nazywamy bogactwem, kapitalem lub zasobami narodu i co
jest rezultatem pracy wczeniejszej, czyli minionej, nie powinno by
rozpatrywane jako co rnego od obecnie dziaajcych s i f (*tr. 9).

5. Sia produkcyjna pracy.

Powiedzielimy, e poowa ludnod mogaby za pomoc bardzo
[malej iloci] pracy znacznie wzbogaci krlestwo... na c maj t
prac zuy? Odpowiadam na to oglnie: N a wytwarzanie ywnoci
i niezbdnych rodkw utrzymania dla caej ludnod kraju za pomoc
pracy niewielkiej iloci r k ; mona to osign wprowadzajc cisz
prac, albo rodki oszczdzajce i uatwiajce prac, co jest rwno
znaczne z tym, czego ludzie na prno oczekiwali od poligamii. Gdy
ten, oo moe sam wykona prac pidu ludzi, osiga taka wynik, jak
gdyby wyda na wiat czterech dorosych robotnikw (str. 22). N aj
tasza bdzie ywno... wtedy, gdy si j wyprodukuje przy pomocy
mniejszej iloci rk ni gdziekolwiek indziej (str. 23).

6. Cel i przeznaczenie czowieka (str. 24).

7. O pienidzu patrz rwnie Quantulumcunque (1682)}.
|X X II-1 39911

416

[3.] Petty, Sir Dudley North,

Locke
-1397 I Porwnanie pism Northa i Lockea z Pettyego
Quantulumcunque (1682) i A Treatise upon Taxes, and
Contributions (1662) wykazuje ich zaleno od Pettyego
w kwestiach: 1. lowering interest [zniki stopy procentow ej ;
2. raising and abasing of money [zwyki i zniki wartoci
pienidza]; 3. Norths calling interest the rent of money
[nazwania przez Northa procentu od kapitau rent pieni
n ] etc. - [Por. take Pettyego] Anatomy of Ireland
(1672).
North i Locke pisali swe prace 11 rwnoczenie pod wpy
wem tych samych pobudek: Lowering of Interest i Raising of
Money. Wszelako [reprezentuj oni] jak najbardziej sprzeczne
pogldy. Wedug Lockea Want of Money [brak pienidza]
odpowiada za wysoko stopy procentowej i w ogle za to,
that things do not fetch their real prices, and the revenues to be
paid out of them [i rzeczy nie osigaj swych rzeczywistych
cen ani nie daj dochodw, ktre miay przynie]. North przeciwnie - wskazuje, e powodem tego nie jest Want of Mo
ney, lecz of capital or revenue [kapitau lub dochodu]. On to
po raz pierwszy wprowadza okrelone pojcie stock or capital
[majtku, czyli kapitau] lub rather [raczej] pienidza jako
tylko formy kapitau, ktr pienidz przybiera, gdy nie jest
rodkiem cyrkulacji. U Sir Dudleya Northa w przeciwiestwie
do Lockea znajdujemy pierwsze waciwe ujcie procentu.
I-1397

27 - M arks, Engels - D aiea c. 26

417

[4.] Locke
[Renta i procent w ujciu buruazyjnej teorii
prawa natury]
-1291 a | Jeli ogln doktryn Lockea o labour po
rwna z jego doktryn o pochodzeniu procentu i renty, jako
e tylko w tych okrelonych formach wystpuje u niego war
to dodatkowa, to okazuje si, e warto dodatkowa jest
tylko cudz prac, prac dodatkow, ktrej przywaszczanie
umoliwiaj swym wacicielom ziemia i kapita - warunki
pracy. Wasno natomiast warunkw pracy o rozmiarach
wikszych ni te, ktre jedna osoba moe sama zuytkowa
za pomoc swej wasnej pracy, jest wedug Lockea wymysem
politycznym, pozostajcym w sprzecznoci z naturalno-prawn
podstaw wasnoci prywatnej. ||1292a|
{Take wedug Hobbesa praca jest jedynym rdem wszel
kiego bogactwa, poza darami przyrody, ktre istniej w sta
nie od razu zdatnym do konsumpcji. Bg (przyroda) albo
daje za darmo rodzajowi ludzkiemu, albo sprzedaje mu w za
mian za prac (Lewiatan ) [str. 232; por. wyd. polsk., str.
218]. Jednake wedug Hobbesa suweren wedle wasnego
uznania rozdziela ziemi}.
A oto odnone ustpy [u Lockea]:
Chocia ziemia i wszelkie stworzenia niszego rzdu nale wspl
nie do wszystkich ludzi, to jednak kady posiada w postaci swej osoby
tego rodzaju wasno, do ktrej nikt oprcz niego nie ma prawa. Mo
emy przeto powiedzie, e trud jego ciaa i dzieo jego rk nale
wycznie do niego. W to wszystko wic, oo wyprowadzi z tego stanu,
w jakim dan rzecz stworzya natura i w jakim j pozostawia, w to
wszystko woy swoj prac i przyda tej rzeczy co, co naley wy
cznie do niego, a w ten sposb czyni to swoj wasnoci (,,Of G o
vernment , ks. II, rozdz. V ; Works, wyd. 7, 1768, t. , str. 229).
Rraca jego wzia z rk przyrody to, co byo diotd dohrem ogu,

418

Locke

nalecym w jednakowej mierze do wszystkich jej dzieci; w ten sposb

przywaszczy to sobie (tame, str. 230).
T o samo prawo natury, ktre tak oto obdarza nas wasnoci,
ogranicza j rwnie... Czowiek moe za pomoc pracy zawaszczy
tyle tylko, ile zdoa zuy dla zaspokojenia wszellkich swych potrzeb
yciowych, zanim rzecz nie ulegnie zepsuciu; wszystko, co ponadto,
wykracza poza jego udzia i naley do innych (tame).
Jednakowo obecnie gwnym obiektem wasnoci nie s pody
ziemi etc., lecz ziemia sama... Ile czowiek moe zaora, obsadzi,
zmeliorowa, uprawi ziemi oraz zuy jej podw, tyle stanowi jego
wasno. Prac swoij, by tak rzec, wydziela on t ziemi ze wsplnego
wadani (tame). Widzimy wic, e poddanie ziemi pracy ludzkiej,
czyli jej uprawa, oraz wadanie ni s nierozdzielnie zwizane. Jedno
dao tytu do drugiego (tame, str. 231). M iar wasnoci stworzya
przyroda, stawiajc granic moliwociom pracy ludzkiej oraz deniom
do komfortu yciowego. Nie ma czowieka, ktrego praca mogaby
wszystkim zawadn lub wszystko sobie przywaszczy, jak nie ma
takiego, ktry by dla zaspokojenia swych potrzeb mg skonsumowa
wicej ni nieznaczn czstk wszystkiego. Niemoliwe byto zatem, aby
na tej drodze ktokolwiek mg naruszy prawa drugiego lub zdoby
wasno dla siebie z uszczerbkiem ssiada... U zarania dziejw miara
ta ograniczaa stan posiadania kadego do bardzo skromnych udziaw,
do tego, oo mg sam sohie przywaszczy nie krzywdzc nikogo...
Jeszcze i dzi - jakkolwiek wiat wydaje si przeludniony - mona
byoby posuy si t sam miar bez krzywidy dla kogokolwiek
(str. 231, 232).

Praca nadaje rzeczom prawie ca ich warto {value ozna

cza tu warto uytkow, prac za ujmuje si jako prac
konkretn, a nie jako ilo; jednak mierzenie wartoci wymien
nej prac polega w rzeczywistoci na tym, e robotnik tworzy
warto uytkow}. Pozostajca z wartoci uytkowej reszta,
ktra nie daje si sprowadzi do pracy, jest darem natury,
a std dobrem ogu samym w sobie i dla siebie. Locke nie
prbuje tutaj udowodni, e wasno mona zdoby innym
ni praca procedures [postpowaniem] (przeczyoby to temu,
co mwi wczeniej), tylko wyjania, w jaki sposb dziki
pracy indywidualnej moe powsta wasno indywidualna, po
419

D odatki

mimo istnienia common property [wsplnej wasnoci] zaso

bw przyrody.
,,W rzeczywistoci wanie praca rnicuje warto wszystkich rzeczy. produktw ziemi uytecznych dla podtrzymania egzystencji ludzkiej...
dziewidziesit dziewi setnych naley odnie cakowicie na rachu
nek pracy (str. 234). A zatem to praca w przewaajcy sposb
ksztatuje warto ziemi (str. 235). Chocia przedmioty stwarzane
przez siebie przyroda daje wszystkim do wisplnego uytku, to przecie
czowiek jako pan samego siebie i waciciel swej wasnej osoby oraz
jej dziaalnoci, czyli pracy, jest sam w sobie nosicielem gwnych
podstaw wasnoci" (str. 235).

Jedn wic granic [wasnoci prywatnej] jest granica pracy

osobistej, drug - e nikt nie gromadzi wicej przedmiotw,
ni moe ich zuy. T a druga granica przesuwa si na skutek
wymiany produkw nietrwaych na pienidze (abstrahujc od
innej wymiany):
M oe on nagromadzi tyle przedmiotw dugotrwaego uytku, ile
mu si podoba; naruszenie granic prawowitej wasnoci (abstrahujc
od limitu, jaki stwarza jego wasna praca} nie polega na wielkoci
majtku, jaki posiada, lecz na tym, e niszczej przedmioty nie przy
noszce mu adnego poytku. I tak oto wszed w uycie pienidz, rzecz
obdarzona wielk trw aod, [rzecz,] ktr mona byo przechowywa
bez obawy, i si zepsuje, a ktr ludzie, w drodze wzajemnej ugody,
mogli przyjmowa do wymiany ||l 2 9 3 a | na rzeczywicie uyteczne,
lecz atwo psujce si rodki egzystencji (str. 236).

W ten sposb powstaje nierwno w zakresie wasnoci

indywidualnej, jednake praca osobista pozostaje nadal mier
nikiem.
Ludzie spowodowali powstanie nierwnoci w podziale dbr mi
dzy prywatnymi posiadaczami, wykraczajc poza granice spoeczestwa
i bez wzajemnej ugody, jedynie dziki temu, i nadali pewn warto
zlotu i srebru i milczco zgodzili si na uywanie pienidza (str. 237).

Z powyszym trzeba zestawi nastpujcy cytat zaczerpnity

z pracy Lockea o procencie [llsl, pamitajc przy tym, e
wedug niego prawo natury czyni z pracy osobistej granic of
property [wasnoci].
420

Locke

Zbadajmy obecnie, jalk to si dzieje, e (pienidz) dostarczajc

okrelonego dochodu rocznego, ktry nazywamy korzyci lub procen
tem, nabywa przez to tych samych waciwoci, oo ziemia. Wszak zie
mia wytwarza w sposb naturalny co nowego i poytecznego, cennego
dla ludzkoci; pienidz natomiast jest bezpodnym przedmiotem i nic
nde wytwarza, przenosi jednak, dziki wzajemnej umowie, zysk bdcy
wynagrodzeniem za prac jednego czowieka do kieszeni innego. Jest
to wywoane nierwnym podziaem pienidzy; nierwno ta ma
taki sam wpyw na ziemi, oo na pienidz... Gdy nierwny podzia
ziemi (masz jej wicej, ni moesz i chcesz obrobi, podczas gdy inny
posiada mniej) nastrcza tobie dzierawc twej ziemi, a taki sam nie
rwny podzia pienidza nastrcza mnie dzierawc mych pienidzy.
W ten sposb moje pienidze, dziki przedsibiorczoci biorcego po
yczk, staj si zdolne przynie mu w handlu wicej ni sze pro
cent, podobnie jak twoja ziemia, dziki pracy dzierawcy, moe wy
tworzy wicej podw, ni wynosi twoja renta (folio ed. of Lockes
W o rb , 1740, vol. ) llla.

L[ocke] mia tu czciowo na widoku cele polemiczne; wy

stpujc przeciw wasnoci ziemskiej chcia pokaza, e jej
renta wcale si nie rni od lichwy, ale e obie - wskutek
nierwnego podziau warunkw produkcji - przenosz zysk
bdcy wynagrodzeniem za prac jednego czowieka do kie
szeni innego .
Pogldy Lockea maj tym wiksze znaczenie, e byy kla
sycznym wyrazem idei prawnych spoeczestwa buruazyjnego
w opozycji do feudalnego; ponadto filozofia jego posuya
caej pniejszej ekonomii angielskiej za podstaw wszystkich
jej idei. |X X -1293 a||

421

[5.] North
[Pienidz jako kapita. Rozwj handlu
jako przyczyna spadku stopy procentowej]
||XXIII-1418| Sir Dudley North, Discourses upon Trade
etc. , Londyn 1691 (Zeszyt dodatkowy ) i114'.
Rozprawa ta, podobnie jak ekonomiczne prace Lockea, po
zostaje w bezporednim zwizku z pracami Pettyego i bez
porednio na nich si opiera.
Rozprawa traktuje gwnie o kapitale handlowym i o tyle
nie odnosi si do naszego tematu. W zagadnieniach, ktre po
rusza, przejawia si mistrzowska wprost biego.
Najwyszej uwagi godzien jest fakt, e od czasu restauracji
Karola II a do poowy XV III w. wci [sycha] skargi landlordw na spadek rent (ale przecie ceny pszenicy rwnie,
zwaszcza od roku? [116k stae id w d). Chocia klasa kapi
talistw przemysowych [wzia] ywy udzia w przymusowym
obnieniu stopy procentowej (od czasu Culpepera i Sir J. Childa), to przecie waciwym inspiratorem tego przedsiwzicia
[by] landed interest [interes wacicieli ziemskich]. V dlue of
land [warto ziemi] i raising [zwikszenie] teje na
bieraj rangi interesu narodowego. (Tak jak - przeciwnie wzrost rent od mniej wicej 1760 roku, a take wzrost value
of land, corn-prices [cen zb] i provisions [rodkw ywno
ci] oraz skargi manufacturers [wacicieli manufaktur] two
rz z kolei podstaw bada ekonomicznych tego zagadnie
nia).
Walka midzy moneyed interest [interesem posiadaczy pie
nidza] a landed interest wypeniaa - poza nielicznymi wy
jtkami - cae stulecie od 1650 do 1750, yjca bowiem na
paskiej stopie szlachta bardzo niechtnie patrzya, jak jej
si lichwiarze dobieraj do skry i od czasu utworzenia pod
koniec XV II w. nowoczesnego systemu kredytowego oraz sy412

North

stemu dugu publicznego zaczynaj osiga nad ni przewag

w dziedzinie ustawodawstwa etc.
Ju Petty wspomina o skargach landlordw na spadek rent
i o ich sprzeciwach wobec improvements [ulepsze w gospo
darstwie] (patrz odpowiednie miejsce
Bierze on w obro
n lichwiarza przed landlordem i stawia na rwni rent of mo
ney z rent of land.
Locke sprowadza i jedn, i drug do wyzysku pracy. Zaj
muje takie samo stanowisko jak Petty. Obaj wystpuj prze
ciw przymusowej regulacji procentu. Landed interest spo
strzeg, e gdy procent spada, value of land ronie. Przy danej
wielkoci renty jej skapitalizowany wyraz, i.e. value of land,
obnia si lub ronie w odwrotnym stosunku do stopy procen
towej.
Sir Dudley North w swej wyej przytoczonej pracy jest
trzecim przedstawicielem line [tu: kierunku] zapocztkowa
nego przez Pettyego.
Jest to pierwsza forma, w ktrej kapital przeciwstawia si
wasnoci ziemskie], gdy w samej rzeczy usury [lichwa], i.e.
coproprietorship [udzia] lichwiarza w dochodach landlorda
by gwnym rodkiem akumulacji kapitau. Lecz kapita prze
mysowy i handlowy id mniej wicej rka w rk z landlor
dem przeciw tej staromodnej formie kapitau.
Podobnie jak waciciel ziemski oddaje w dzieraw swoj ziemi,
tak ci (twho have [ktrzy maj] kapital potrzebny do handlu, lecz
nie maj albo niezbdnej zrcznoci, albo ochoty ponoszenia trudw
zwizanych z uyciem go do interesw ) oddaj swj kapital. To
ostatnie [co otrzymuj] nazywa si procentem, jest to jednak tylko
renta od kapitau

(widzimy tutaj, podobnie jak u Pettyego, e ludziom rednio

wiecza ||141 9 1 renta wydaje si pierwotn form wartoci do
datkowej),
podobnie jak druga, ktra jest rent z ziemi. W niektrych jzykach
dla oznaczenia czynnoci wypoyczania pienidza
ziemi uywa si
wsplnych terminw; tak wanie jest rwnie w niektrych prowin
cjach Anglii. Wychodzi wic na jedno, czy jest si posiadaczem ziemi
[(landlord], czy posiadaczem kapitau [tookord]. Pierwszy ma tylko

423

Dodatki

t przewag nad drugim, e dzierawca jego ziemi nie moe jej unie
ze sob, gdy tymczasem dzierawca drugiego moe to uczyni z kapi
taem. Z tego powodu ziemia powinna przynosi mniejszy zysk ni
kapita, z ktrego wypoyczaniem wie si wiksze ryzyko (str. 4).

Procent. North pierwszy, jak si wydaje, w sposb waciwy

ujmuje procent, gdy przez stock, co si zaraz okae z przy
toczonych niej cytatw, rozumie nie pienidz po prostu, lecz
kapita (podobnie jak Petty, ktry przecie take rozrnia
stock i pienidz * U Lockea procent okrela wycznie masa
pienidza; to samo u Pettyego. Patrz odpowiednie miejsca
u Massieego dotyczce tego tematii) .
G dy dajcych poyczki jest wicej ni biorcych, procent bdzie Si
obnia... Rzecz nie polega na tym, e niski poziom procentu oywia
handel, lecz e ze wzrostem handlu kapital narodu obnia poziom
procentu (str. 4). Zoto i srebro oraz wybijane z nich pienidze s
tylko wagami i miarami, za pomoc ktrych prowadzi si handel wy
godniej, niby to byo moliwe bez nich; prcz tego s wygodnym fun
duszem dla lokaty nadwyek kapitau (str. 16).

Cena i pienidz. Poniewa cena jest tylko wyraonym

w pienidzu i, jeli mowa o sprzeday, zrealizowanym w pie
nidzu ekwiwalentem towaru, a wic wyraeniem towaru jako
wartoci wymiennej, podlegajcej nastpnie ponownemu prze
ksztaceniu w wartoci uytkowe - przeto jednym z pierw
szych etapw poznania jest dostrzeenie, e chodzi tu o zoto
i srebro jedynie jako o formy bytu wartoci wymiennej sa
mych towarw, jako o moment ich metamorfozy, a nie o zoto
i srebro jako takie. Jak na owe czasy, North formuuje to
doskonale:
Czeg trzeba ludziom woajcym o pienidze ? etc.

(Cay fragment, Zeszyt dodatkowy C, str. 12, 13) 1

1 Poniew a pien id z... jest powszechn m iar kupna i sprzeday, to kady,
kto ma co do sprzedania, lecz nie moe znale nabywcy, sdzi zaraz, e niedo
statek pienidza w K rlestw ie lub hrabstwie spraw ia, i jego towary n ie znaj
du j zbytu; std powszechna sk arga na brak pienidza, ale to wielki b d ...
(str. 11).
* W rkopisie fragment zaznaczony tu kursyw jest podkrelony owkiem
Red.

424

North

Zaczn od ebraka... to nie pienidzy, lecz chleba i innych przed

miotw niezbdnych do ycia... potrzeba mu... Dzierawca skary si
na brak pienidzy... myli, e gdyby wicej ich byto w kraju, mgby
uzyska dobr cen za swoje produkty. Ja k si zdaje, i jemu nie trzeba
pienidzy, lecz dobrej ceny na zboe i bydo, ktre chciaby sprzeda,
a nie moe... A dlaczego nie moe osign dobrej ceny?.., 1. Albo jest
za duo zboa i byda w kraju, wobec czego przewaajca cz tych,
co przychodz na rynek, musi sprzeda podobnie jak on, a tylko nie
liczni chc kupi; 2. albo zahamowany zostaje zwyky zbyt przez wy
wz za granic, jak si to dzieje podczas wojny, gdy handel staje si
niebezpieczny lub zabroniony; 3. albo konsumpcja maleje, gdy np. lu
dzie na skutek ubstwa nie wydaj na swoje utrzymanie tak wiele jak
dawniej. Dlatego nie zwikszenie iloci pienidzy uatwioby farmero
wi zbyt jego produktw, lecz usunicie jednej z tych trzech przyczyn,
ktre w rzeczywistoci wywouj znik na rynku.
Kupiec i sklepikarz w tym samym tylko znaczeniu potrzebuj pie
nidzy, tzn. z powodu zastoju na rynku odczuwaj brak zbytu na
dobra, ktrymi handluj (str. 11, 12).

D alej: kapital stanowi pomnaajc si warto, natomiast

przy tworzeniu skarbu celem jest skrystalizowana forma war
toci wymiennej jako taka. Std jednym z pierwszych odkry
klasykw ekonomii jest ujawnienie przeciwiestwa midzy
tworzeniem skarbu a pomnaaniem pienidzy, i.e. przedstawie
nie pienidza jako kapitau.
N ik t nie staje si bogatszy przez to, e cay swj majtek trzyma
w zocie, srebrze i przedmiotach srebrnych, przeciwnie, staje si bied
niejszy. Najbogatszy jest ten, ktrego majtek znajduje si w trakcie
pomnaania si, obojtnie czy bdzie to wydzierawiona ziemia, czy
pienidze wypoyczone na procent, czy dobra rzucone do obrotu han
dlowego (str. 11).

(Oto co mwi John Bellers, Essays about the Poor, Manu

factures, Trade, Plantations, and Immorality etc. , Lond.
1699:
Pienidz tylko wtedy pomnaa si i przynosi poytek, kiedy si
z nim rozstaj; podohnie jak osobie (prywatnej nie przynosi zysku, jeli

425

Dodatki

nie wydaje pienidzy na jaki bardziej cenny przedmiot, tak samo dla
Krlestwa liulb narodiu cala masa pienidzy przewyszajca to, co jest
absolutnie niezbdne dla handlu wewntrznego, przedstawia martwy
kapital i nie przynosi adnego zysku krajowi, ktry j przetrzymuje
(str. 13).)
Jakkolwiek kady pragnie je (pienidze) posiada, to przecie
nikt lub prawie nikt nie dba o ich przechowywanie, lecz kady za
troszczy si, by je natychmiast zuytkowa, poniewa wie, e wszelkie
pienidze lece martwo nie przynosz zysku, lecz niechybn strat
([North, tame] str. 21).

II14201 Pienidz jako pienidz wiatowy.

,,Jeli idzie o handel, to miejsce, jakie kady nard zajmuje na
wiecie, jest pod kadym wzgldem podobne do tego, jakie moe zaj
miasto w Krlestwie, a rodzima w miecie (str. 14). W biegu inte
resw handlowych zoto i srebro niczym nie rni si od innych to
warw. bierze si je od tych [krajw], ktre posiadaj je w nadmiarze,
i przewozi do tych, ktre odczuwaj ich brak lub pragn je mie
(str. 13).

Ilo pienidzy, mogcych znajdowa si w obiegu, jest

okrelona przez wymian towarw.
Ilakodwiek sprowadzono by pienidzy z zagranicy Lub ilekolwiek
wybito by w kraju, wszystko to, co przewysza potrzeby handlu naro
dowego, jest tylko szlachetnym metalem i bdzie traktowane jako taki;
wybite pienidze, podobnie jak zote i srebrne przedmioty z drugiej
rki, bd sprzedawane tylko z uwagi na posiadan zawarto metalu
(str. 17, 18).

Przeksztacenie money in bullion [pienidzy w zoto i srebro

w sztabach] i odwrotnie (str. 18). (Zeszyt dodatkowy C, str.
13). Wycenianie i waenie pienidzy. Ruch oscylacyjny (tame,
str. 14) l118k
Lichwa, landed interest i trade [handel];
Pienidze udzielane w naszym kraju na procent nawet w dziesitej
czci me trafiaj do rk ludzi interesu, aby im suy do prowadzenia
przedsibiorstw; w lwiej czci wypoyczane s na cele zbytku, na
wydatki ludzi, ktrzy bdc wielkimi wacicielami ziemskimi wydaj

426

North

przecie pienidze szybciej, ni napywaj dochody z ich posiadoci

ziemskich, a nie majc ochoty sprzedawa swych dbr, wol je obci
a dugiem hipotecznym ([North, tame, str.] 6, 7). | -1420

427

[6. Berkeley o dziaalnoci przemysowej

jako rdle bogactwa]
|| ~ 6 7 0 | Czy nie jest faszywa przesanka, w myl ktrej
sam a ziemia stanowi bogactwo ? Czy nie dziaalno przemysow na
rodu naley przede wszystkim rozpatrywa jako to, co tworzy boga
ctwo, co podnosi do rangi bogactwa nawet ziemi i srebro, ktre wszak
adnej nie posiadayby wartoci poza sw przydatnoci w charakterze
rodkw i bodcw dziaalnoci przemysowej (The Querist . By
dr. G. Berkeley, Londyn 1750, Query [Kwestia] 38)? | - 6 7 0 ||

428

[7.] Hume i Massie

[a) P r o c e n t

wedug

M a s s i e e g o

H u m ea]

||XX-1293a| Anonimowa praca Massieego An Essay on

the Governing Causes of the Natural Rate of Interest ukazaa
si w roku 1750; druga cz Essays Humea, zawierajca
O f interest - w roku 1752, a wic w dwa lata pniej.
Massie [ma] przeto priorytet. Dziea te s skierowane: M as
sieego przeciw pogldom Pettyego i Lockea, a Humea przeciw pogldom Lockea ; obaj jeszcze utrzymywali, e wy
soko stopy procentowej zaley od masy pienidza i e w rze
czywistoci waciwym przedmiotem of the loan [poyczki]
jest pienidz (a nie kapita).
Massie w sposb bardziej zdecydowany ni Hume okrela
interest [procent] jako pewn tylko cz zysku. Hume gwnie
zajmuje si dowodzeniem, e warto pienidza nie ma wpy
wu na stop procentow, gdy przy danym stosunku midzy
procentem a kapitaem pieninym, np. przy 6 % , warto
6 f.szt. zwiksza si lub zmniejsza wraz z wartoci 100 f.szt.
(a wic wraz z wartoci jednego f.szt.), ale sam stosunek [wy
raony liczb] 6 nie ulega wskutek tego adnym zmianom.

[b)j H u m e . Z y s k
rozwoju

i procent spadaj w
handlu i przemysu]

miar

Rozpocznijmy od Humea.
Wszystko na wiecie nabywa si za prac (E ssays t. I, cz II,
Londyn 1764, str. 289).

Wysoko stopy procentowej zaley od popytu biorcych

poyczki i od poday dajcych poyczki, a wic [od] popytu
429

Dodatki

i poday. Ale prcz tego w sposb istotny zaley od wielkoci

profits arising from commerce [zyskw powstajcych
z handlu] (tame, str. 329).
Wikszy lub mniejszy zapas pracy i bowar u w musi mie istotny
wpyw (upon interest [na procent]), gdy biorc na procent pieni
dze, w samej rzeczy i faktycznie poyczamy prac i towary (tame,
str. 337). aden czowiek nie zgodzi si na niszy zysk, kiedy moe
uzyska wyszy procent, i aden nie zgodzi si na niszy procent, kiedy
moe mie wyszy zysk (taime, str. 335).
Wysoki procent i wyisoiki zysk wskazuj na nieznaczne postpy han
dlu i przemysu, a nie na niedostatek zota i srebra (tame, str. 329).
Za Iow interest [niski procent"] - przeaiwnie.
II1294 I W pastwie, w ktrym istniej tylko waciciele ziemscy
(lub jak pniej powiada, landed gentry and peasants [waciciele
ziemscy i chopi ]), chccych poycza musi by wielu, a procent musi
by wysoki (str. 330),

gdy bogactwo, oddajce si jedynie uciechom, z nudy goni za

przyjemnociami, a produkcja, wyjwszy rolnictwo, jest bardzo
ograniczona. Inaczej bdzie si przedstawiaa sprawa, jak tylko
rozwinie si commerce [handel]. Passion of gain [dza zysku]
[opanowuje wtedy] merchant [kupca] bez reszty. [Kupiec]
nie ma wikszej przyjemnoci nad obserwacj, jak codziennie pomna
a si jego majtek .

(Wrd pogoni za wartociami uytkowymi decydujc prze

wag osiga pogo za wartoci wymienn, za abstrakcyjnym
bogactwem).
I to jest przyczyn tumaczc fakt, i handel wzmaga zmys
oszczdnoci, a wrd kupcw w takiej miecze przewaaj skpcy nad
rozrzutmikami, w jakiej wrd posiadaczy ziemskich rzecz ma si od
wrotnie (str. 333).

Praca nieprodukcyjna:
Adwokaci i lekarze nie powoduj rozwoju adnej dziaalnoci prze
mysowej; oo wicej, swoje bogactwa zdobywaj tylko kasztem innych,
tak e niechybnie zmniejszaj bogactwa niektrych swoich wspoby
wateli w tym samym tempie, w jakim pomnaaj wasne (str. 333,
334).

430

Hume i Massie

T ak wic rozwj handlu pociga za sob zwikszenie liczby osb

udzielajcych poyczek i w ten sposb staje si przyczyn niskiej stopy
procentowej (str. 334).
N iski procent ii niski zysk w handlu s dwoma czynnikami wzajem
nie sobie sprzyjajcymi: oba wywodz si z rozkwitania handlu, ktry
tworzy bogatych kupcw i powiksza kapital pieniny. Tam, gdzie
kupcy posiadaj wielkie 'kapitay, obojtnie czy reprezentowane przez
ma, czy du ilo monet, czsto musi si zdarza, e gdy czuj si
zmczeni interesami bd gdy maj dziedzicw niezdolnych do handlu
lub nie znajdujcych w nim upodobania, wielka cz bogactw w spo
sb naturalny poszukuje sobie zapewnionego dochodu rocznego. Obfi
to doprowadza do spadku cen i zmusza dajcych poyczki do zado
walania si niszym procentem. Wzgld na powysze skania innych do
pozostawiania swoich kapitaw w handlu i godzenia si raczej z ni
skimi zyskami ni z lokat kapitaw pieninych poniej ich warto
ci. Z drugiej strony, gdy handel rozszerza si znacznie i zatrudnia
wielkie kapitay, musi pomidzy kupcami powstawa konkurencja, kt
ra zmniejsza zyski handlowe w takim stopniu, w jakim rozszerza sam
handel. Niskie zyski w handlu zmuszaj kupcw do atwiejszego go
dzenia si z niskim procentem wtedy, gdy wycofuj si z handlu i za
czynaj wygodnie oddawa si bezczynnoci. Z tego wzgldu bezuy
teczne jest badanie, ktra z tych okolicznoci - niski procent czy niski
zysk - jest przyczyn, a ktra skutkiem. Obie wynikaj z oywionego
handlu i oddziaywaj na siebie wzajemnie w sposb pobudzajcy...
Rozwinity handel tworzc wielkie kapitay zmniejisza zarwno procent,
jak i zysk, a zmniejszajc jedn z tych wielkoci, uzyskuje wsparcie
w proporcjonalnej obnice drugiej. Mog doda, e niskie zyski, po
wstajc ze wzrostu obrotw handlu i przemysu, same z kolei stymulu
j dalszy rozwj handlu, gdy obniaj ceny, powikszaj konsumpcj
i pobudzaj przemys. Tak wic... procent jest prawdziwym barometrem
stanu pastwa, a jego niski poziom prawie niezawodn oznak rozkwi
tania narodu (tame, str. 334-336).

[c) M a s s i e .
Stopa zysku

Procent
okrela

j ak o c z zysku.
wysok o procentu]

[J. Massie] An Essay on the Governing Causes of the N a

tural Rate of Interest; wherein the sentiments of Sir W[il431

D odatki

liam] Petty and Mr. Locke, on the head, are considered ,

Londyn 1750.
Z tych rnych cytatw lu 4 wynika, e pan Locke zakada, jakoby
naturalna stopa procentowa bya okrelona przez stosunek, w jakim
ilo pienidza obiegajcego w kraju pozostaje z jednej strony do sumy
zaduenia jego mieszkacw, a z drugiej - do jego handlu; e Sir
William Petty natomiast uzalenia j tylko od samej iloci pienidza,
wobec -czego obaj rni si w pogldach tylko co do roli zaduenia
(str. 14, 15). I X X -1294a||
||X X I-13001 Ludzie bogaci zam iast samym zuytkowa swe pie
nidze, wypoyczaj je innym, aby ci osigali zyski, a cz zd ob io
nych zyskw pozostawiali dla wacicieli pienidzy. Gdy jednak boga
ctwo kraju jest rozproszone i rwnomiernie rozdzielone pomidzy wie
lu ludzi, tak i nielicznej tylko garstce starczyoby na utrzymanie
dwch rodzin, to jeli pienidze woone zostan w handel, moliwe
bdzie udzielenie znikomej iloci poyczek-, gdy bowiem 2000 f.szt.
naley do jednej osoby, moe je ona poyczy innym, poniewa pro
cent od tej sumy wystarczy na utrzymanie rodziny, gdy jednak suma
ta naley do dziesiciu ludzi, nie moe by wypoyczona, gdy z pro
centu nie utrzyma si dziesi rodzin (str. 23, 24).
Rozumowanie przyjmujce za podstaw okrelenia naturalnej stopy
procentowej t stop, ktr rzd paci za pienidze, jest niewtpliwie
bdne; dowiadczenie wskazuje nam, e -obie te stopy ani nie zgadza
j si, ani nie zachowuj midzy sob adnej odpowiednioci, a rozs
dek podpowiada, e nigdy inaczej by nie moe, gdy jedna z nich ma
swe podstawy w zysku, a druga - w potrzebach-, pierwsza ma granice,
druga nie ma adnych. Szlachcic, poyczajcy na zmeliorowanie swoich
gruntw, i kupiec lub przemysowiec, ktry wypoycza je dla robienia
interesw, maj nieprzekraczalne gjranice; jeli za poyczone pienidze
mog uzyska 10%, to mog odda za -nie 5%, nie oddadz jednake
10%; natomiast ten, co poycza z koniecznoci, nie ma adnych innych
ogranicze poza wasnymi potrzebami, a te nie znaj granic (str. 31,
32).
Pobieranie -procentu jest
kto istotnie osiga zysk od
zdolne s przynie zysk,
(str. 49). Poniewa fo, co

432

uzasadnione nie w zalenoci od tego, czy

poyczonych pienidzy, lecz czy pienidze
jeli zostan prawidowo zuytkowane
si paci tytuem procentu za uytkowanie

Hume i M assie

tego, oo si poycza, stanowi c z z y s k u , k t r y p o y c z o

n a s u m a m o e przynie, przeto procent ten powinien by za
wsze okrelany przez zysk (str. 49).
W jakim stosunku zgodnie z prawem powinien dzieli si zysk
midzy dajcych i biorcych poyczk? D o otkrelenia tego nie ma
innej metody oprcz zgodnej opinii jednych i drugich, gdy sd o tym,
co jest suszne, a oo niesuszne w tym wzgldzie, zaley od oglnej
aprobaty (str. 49).
O w regu podziau zysku mona jednak stosowa nie do poje
dynczych jednostek dajcych i biorcych poyczki, lecz w stosunku dc
dajcych i biorcych poyczki w oglnoci... Uderzajco wielkie lub
szczeglnie mae zyski s zapat za biego lub za brak zdolnoci do
robienia interesw, z czym dajcy poyczk nie maj nic wsplnego
skoro bowiem nie ponosz uszczerbku za jedno, nie powinni rwnie
wyciga korzyci z drugiego. To, co powiedzielimy o poszczeglnychosobach, czynnych w przedsibiorstwach tego samego rodzaju, moe by
take zastosowane do rnych rodzajw przedsibiorstw" (str. 50).
Naturalna stopa procentowa regulowana jest przez zysk, jaki osi
gaj poszczeglne jednostki w dziaalnoci gospodarczej" (str. 51).

Dlaczego wic procent w Anglii wynosi 4, a nie jak daw

niej 8?
Dlatego, e wczeni kupcy angielscy mieli zyski dwa razy wiksze
ni obecnie .

Dlaczego [stopa procentowa wynosi] w Holandii - 3, we

Francji, w Niemczech i Portugalii - 5 i 6, w Indiach Zachod
nich i Wschodnich - 9, a w Turcji - 12?
D la wszystkich tych przypadkw wystarcza jedna odpowied, e
mianowicie zyski osigane w interesach rni si w rozmaitych tych
krajach od zystou osiganego tutaj, a przy tym tak bardzo, e wywouje
to wzmiankowane rnice poziomu stopy procentowej (str. 51).

C jednak powoduje spadek zysku?

Konkurencja krajowa i zagraniczna, spadek obrotw handlowych
z zagranic (konkurencja zagraniczna) lub - e ludzie interesu jeden
przez drugiego obniaj ceny swych towarw..., z koniecznoci prowa
dzenia handlu albo z chciwoci (str. 52, 53).
28 - M arks, Engels - D ziea t. 26

433

D odatki

Zysk regulowany jest w ogle przez stosunek midzy liczb przed

sibiorcw a rozmiarami dziaalnoci gospodarczej" (str. 55). W H o
landii, gdzie stosunek liczby ludzi interesu do oglnej liczby mieszka
cw jest najwikszy..., procent jest najniszy, w Turcji, gdzie stosunek
ten jest najmniejszy, procent jest najwyszy (str. 55, 56).
U1 3 0 1 1 C o okrela stosunek midzy rozmiarami dziaalnoci go
spodarczej a liczb ludzi interesu (str. 57)? Bodce dziaalnoci go
spodarczej : nacisk potrzeb biologicznych, wolno, ochrona praw
osobistych, bezpieczestwo publiczne (str. 57, 58).
N ie ma dwch krajw, ktre mogyby dostarczy jednakowej iloci
rodkw pierwszej potrzeby w takiej samej obfitoci i za pomoc
takiego samego nakadu pracy. Potrzeby ludzi zwikszaj si lub
.zmniejszaj zalenie od surowoci klimatu, w ktrym ci yj: przeto
stosunkowe rozmiary dziaalnoci produkcyjnej, ktr mieszkacy roz
maitych krajw musz z koniecznoci prowadzi, nie mog by jedna
kowe, stopnia za tego zrnicowania nie mona wyporodkowa ina
czej, jak tylko wedug sikali stopni zimna i ciepa. Std mona wysnu
ten oglny wniosek, e ilo pracy niezbdna do utrzymania okrelonej
liczby ludnoci jest najwiksza w zimnym klimacie', a najmniejsza w go
rcym; w pierwszym nie tylko ludziom potrzeba wicej odziey, lecz
i ziemia musi by take lepiej uprawiana ni w drugim (str. 59).
Szczeglnego rodzaju potrzeby, pod ktrych naciskiem znajduje si
Holandia... wynikaj z przeludnienia kraju, oo wesp z koniecznoci
wielkich nakadw pracy na budow tam i odwadnianie gruntw po
woduje, i konieczno prowadzenia dziaalnoci produkcyjnej jest
w Holandii bardziej palca ni w jakiejkolwiek innej czci zamieszka
ego wiata (str. 60).

[d) Z a k o c z e n i e ]

Massie jeszcze dobitniej ni Hume przedstawia interest jako

cz tylko zysku-, obnik interest* obaj tumacz akumulacj
kapitau (Massie [mwi] w szczeglnoci o konkurencji) i wy
nikajcym std spadkiem zysku. Obaj natomiast rwnie mao
[zajmuj si] pochodzeniem samego profit of trade. |X X I-1301__________________________________________________
* W rk o pisie; zysku - Red.

434

[8. Uzupenienie do rozdziau o fizjokratach]

[a) U w a g i

u z u p e n i a j c e do T a b l e a u c o n o m i u c .
Bdne zaoenia Quesnaya]

||XXIII~1433!
Productives
(K lasa produkcyjna]
2 m

Propritairos
^
[K lasa w acicieli ziemskich]

Striies
[K lasa jaowa

2 m iliardy

1 miliard

1 miliard
1 m i lia r d ------------------ '
1 m ilia r d

^
"

----- 1

'

mi l i ard
" ' ' ' - . . I miliard

D pcnses annuellcs 2 miliardy

[wydatki roczne]
Total [ogem] 5 m iliardw

Total [ogem] 2 m iliardy

Jest to najprostsza forma Tableau economiue !120h

1.
Obieg pienidza (zakada si, i patnoci dokonuje si
tylko raz do roku). Punktem wyjcia obiegu pienidza jest
spending class [klasa dokonujca wydatkw], propritaires.
ktrzy nie maj na sprzeda adnych towarw, ktrzy kupuj
nic nie sprzedajc.
Kupuj oni za 1 mld od produkcyjnych zwracajc im 1 mi
liard w pienidzu uzyskanym z tytuu renty. (Tym samym zo
staje rozdysponowana Vs agricultural produce). Za 1 miliard
kupuj od steriles, do ktrych przypywa w ten sposb 1 mi
liard w pienidzu. (Tym samym zostaje rozdysponowana '/2
produktu wytworzonego w manufakturze). Steriles nabywaj
za 1 mld rodkw ywnoci od produkcyjnych, do ktrych
przypywa znowu 1 mld w pienidzu. (Tym samym zostaje
rozdysponowana druga Vs agricultural produce). Productives
435

D odatki

kupuj za ten sam miliard w pienidzu wytworzone w manu

fakturze produkty o wartoci 1 mld i odtwarzaj tym poow
swoich avances [nakadw], (Tym samym zostaje rozdyspono
wana druga poowa manufacturing produce). Za ten sam mi
liard w pienidzu steriles nabywaj [|1434 [ surowce. (Tym
samym zostaje rozdysponowana dalsza 1/s produktu rolnictwa).
[2] miliardy pienidzy powrciy w ten sposb do productives.
Pozostaj wic 2 / 5 agricultural produce. Vs spoywa si in
natura - ale w jaki sposb zostanie zakumulowana ostatnia
V 5 ? To wyjani si potem I102l.
2.
Nawet z punktu widzenia samego Quesnaya, wedug
ktrego caa klasa steriles skada si w istocie z pracownikw
najemnych, widoczne s bdne zaoenia Tableau.
Zakada si, e avances primitives \naklady pierwotne] (ca
pital fixe) wyoone przez productives [przewyszaj] picio
krotnie sum avances annuelles. W stosunku za do steriles
nie uwzgldnia si w ogle tej rubryki, co jednak oczywicie
nie przeszkadza jej istnie w rzeczywistoci.
Bdne jest dalej, e reprodukcja = 5 miliardom. Zgodnie
z sam Tableau = 7 m ld; 5 po stronie productives i 2 po
stronie steriles.

Ib)

Czciowy powrt niektrych fizjokratw

n a p o z y c j e m e a n t 1 i t z a e.
Postulat wolnoci konkurencjiw wietle
s y s t e m u f i z j ,r a t y c z n e g o ]

Produkt steriles = 2 mld. Produkt ten skada si z 1 mld

surowcw (ktre w ten sposb czciowo wchodz do pro
duktu, a czciowo odtwarzaj dechet [zuycie] maszyn, ktre
weszy do wartoci produktu) i 1 mld rodkw utrzymania,
spoytych w trakcie wytwarzania surowcw.
Cay ten produkt steriles sprzedaj do rk propritaires
i productives * , aby po pierwsze odtworzy nakady (w posta
ci surowca), po drugie - uzyska rodki utrzymania pochodze
nia rolniczego. Klasie jaowej nie pozostaje wic ani jeden
* W rkopisie: striles - Red.

436

Uzupenienie do rozdziau o fizjokraach

grosz pod. postaci produktw przemysowych do jej wasnej

konsumpcji; tym bardziej nie moe by mowy o procencie
lub zysku. Dostrzega to co prawda Baudeau (lub [Le] Trosne)
i wyjania rzecz w taki sposb, e steriles sprzedaj swj pro
dukt powyej wartoci, a wic to, co sprzedaj za 2 mld =
= 2 miliardom minus x. Zysk, a nawet ich wasna kon
sumpcja niezbdnych rodkw utrzymania pod postaci towa
rw ;mzemysowych zostaj wic wytumaczone tym, e klasa
jaowa podnosi cen towarw powyej ich wartoci i121-1. A wic
fizjokraci wracaj tu nieuchronnie do merkantylizmu, do po
jcia profit upon alienation [zysku ze sprzeday].
Dlatego tak niezbdna jest wolna konkurencja midzy ma
nufacturers, aby nie mogli zbytnio oszukiwa productives,
agriculturists. Z drugiej strony, wolna konkurencja jest po
trzebna do tego, by agricultural produce mg by sprzedany
po bon prix [dobrych cenach], tzn. by jego cena podniosa
si dziki sprzeday za granic powyej native price [ceny
paconej na rynku krajowym], jako e zakada si kraj, which
exports wheat etc. [ktry eksportuje pszenic itd.].

[c) P i e r w s z a p r b a s f o r m u o w a n i a
pogldu,
e w p r o c e s i e w y m i a n y n i e m o l i w e j e s t
zw ikszenie wartoci]
K ad e kupno jest isprzeda, a kada sprzeda jest kupnem (Ques
nay, D ialogues sur le commerce et sur les travaux des artisans etc.
wyd. D aire t,22l , str. 170). Kupow a znaczy - sprzedawa, a sprze
dawa znaczy - kupowa (Quesnay wg Duponta de Nemours Origine etc. 1767, str. 392) 1***1.
Cena zawsze poprzedza kupno i sprzeda. Jeli konkurencja pomi
dzy sprzedawcami a nabywcami nie wnosi adnych zmian, cena pozo
staje taka, jaka byaby z innych przyczyn, niezalenych od handlu
(tame, str. 148) 11241.
,
Zawsze mona przyj, i jest ona (1change [wymiana]) zy
skowna dla obu" (contoactants [kontrahentw]), gdy obie strony za
pewniaj sobie korzyci, ktre mona osign tylko w drodze wymia
ny. Zawsze jednak chodzi tylko o wymian bogactw o pewnej wartoci

437

D odatki

na inne bogactwa o takiej samej wartoci a zatem nie o *tdne rzeczy

wiste pomnoenie bogactw (powinno by: point d agmenfcaton reelle
de valeur
[adne rzeczywiste pomnoenie wartoci])
(tame,
str. 197) l12^ .

Avances [zostaj] wyranie zidentyfikowane z kapitalem.

Akumulacja kapitaw jako warunek podstawowy.
Powikszanie kapitaw jest praeto gwnym rodkiem pomnaania
pracy i przynosi najwiksz korzy spoeczestwu itd. (Quesnay wg
Duponta de Nemours, tame, str. 391)
| 1434||

438

[9. Apologia arystokracji ziemskiej przez Buata,

epigona fizjokratw]
j|XXII1399 J Buat (comte du) Elements de la politique,
ou Recherche des vrais principes lecon. sociale (6 tomw),
Londyn 1773.
Tego kiepskiego i rozwlekego autora, ktry zewntrzn
stron fizjokratyzmu bierze za jego istot, a zajmuje si nim
w rzeczywistoci tylko w takiej mierze, w jakiej to odpowiada
apologii arystokracji ziemskiej - mona by byo cakiem po
min, gdyby brutalnie buruazyjny charakter nie przejawia
si tutaj tak ostro; zupenie jak np. pniej u Ricarda. Bd
polegajcy na tym, e produit net zostaje ograniczony do
renty, niczego tu nie zmienia. To samo powtarza Ricardo
w odniesieniu do produit net w ogle P27k Robotnicy nale
do faux frais [kosztw czystych] , a istniej tylko po to, by po
siadacze produit net mogli tworzy spoeczestwo . (Patrz
odpowiednie miejsca [la81). W doli wolnych robotnikw do
strzeg jedynie zmienion form niewolnictwa; jest ona jed
nak konieczna, aby wysze warstwy mogy tworzy spoe
czestwo . {Take u Arthura Younga produit net, warto do
datkowa [jest] celem produkcji[I29]}.
U14001 Przychodzi na myl to miejsce u Ricarda, gdzie wy
stpuje on przeciw A. Smithowi, ktry za najbardziej pro
dukcyjny uwaa kapita zatrudniajcy najwicej robotni
kw f127l, w tej sprawie por. Buat, str. 30, 31 [t. VI, str. 51,
52, 68-70]. Dalej, o klasie pracujcej i niewolnictwie - (str.
28, 29 [t. II, str. 288, 297, 309; t. III, str. 74, 95, 96, 103;
t. VI, str. 43, 51]); o koniecznoci odpracowywania przez
tych robotnikw dodatkowego czsu i o znaczeniu strict ncessaire [tu; niezbdnych rodkw egzystencji] - (str. 30 [t. VI,
str. 52, 53]).
439

Dodatki

Warto przytoczy tutaj jeden tylko ustp, gdy dobrze cha

rakteryzuje gadanin o ryzyku, ktre w ogle ponosi ma ka
pitalista :
Ryzykowali wiele, aby grubo zarobi. Stawiali jednak na kart lu
dzi na rwni z towarami lub pienidzmi. W stosunku do ludzi post
powali szkaradnie, naraajc ich dla swojej wygranej na oczywiste nie
bezpieczestwo. Co za dotyczy towarw, to zasug jest wytwarzanie
ich, a nie naraanie na ryzyko w celu wzbogacania jakiego jednego
czowieka itd. (t. II, str. 297). [ X X II1400]|

440

[10. Polemika z arystokracj ziemsk

ze stanowiska fizjokratw]
||XXIII-1449| [John Gray fI88l] The Essential Principles
of the Wealth of Nations, illustrated, in opposition to some
false doctrines of Dr. Adam Smith, and others , Londyn 1797.
Czowiek ten zna prace Andersona, gdy w Dodatkach do
swego dziea przedrukowuje fragmenty z jego Agricultural Re
port for the County of Aberdeen.
Jest to jedyna powana praca angielska nawizujca bezpo
rednio do nauki fizjokratw. W. Spencea. Britain indepen
dent of Commerce! , 1807, [to] czysta karykatura. Tene bubek by w latach 18141815 jednym z najbardziej fanatycz
nych obrocw landed interest na podstawie nauki fizjokra
tw, goszcej przecie free trade [wolny handel]. Nie naley
go myli z T[homasem] Spence, miertelnym wrogiem Private
Property in Land [prywatnej wasnoci ziemi].
Praca [Essential Principles] zawiera przede wszystkim wy
born i zwiz syntez doktryny fizjokratyczne].
Autor prawidowo wywodzi pogldy fizjokratw z nauki
Lockea i Vanderlinta, charakteryzujc fizjokratw jako tych,
ktrzy sw doktryn very systematically, though not correctly
illustrated [rozwinli wielce systematycznie, aczkolwiek nie
zbyt poprawnie ] (str. 4). (Patrz jeszcze o tym str. 6; zeszyt
H, str. 32, 33 t184).
Z dokonanego tam syntetycznego ujcia wietnie wida, jak
teoria wstrzemiliwoci, z ktrej pniejsi apologeci, partly
[czciowo] ju Smith, uczynili podstaw powstawania kapi
tau, wywodzi si bezporednio z tych pogldw fizjokratycz
nych, w myl ktrych w przemyle etc. no surplus value is
created [nie wytwarza si adnej wartoci dodatkowej^.
Nakady na ich [rzemielnikw, pracownikw manufaktury l18al,
kupcw] zatrudnienie i utrzymanie mog tylko zachowa sw wasn

441

Dodatki
warto i z tego wzgldu e nieprodukcyjne {gdy off surplus value unproductive [nie wytwarzajc wartoci dodatkowej - s nieprodukcyj
ne]}. Rzemielnicy, pracownicy manufaktury lub kupcy nie mog nawet
w najmniejszym stopniu powikszy bogactwa spoeczestwa inaczej,
jak tylko oszczdzajc i akumulujc czstk tego, co jest przeznaczone
na ich codzienne utrzymanie ; tylko wic na skutek wstrzemiliwoci
i oszczdzania mog dorzuci co nieoo do kapitau cakowitego

(Seniora teoria wstrzemiliwoci i Adama Smitha teoria

oszczdzania),
rolnicy natomiast mog spoywa cakowity
jednoczenie wzbogacaj pastwo, gdy ich
dukt dodatkowy, zwany rent (str. 6).
K las ludzi, ktrej praca (aczkolwiek co
wicej, ni wydano na jej utrzymanie, mona
klas nieprodukcyjn (str. 10).

swj dochd, a przecie

dziaalno przynosi pro
produkuje) nie wytwarza
z ca susznoci nazwa

Wytwarzanie wartoci dodatkowej naley cile odrnia

od jej transferu.
Powikszanie dochodu {jest to akumulacja } stanowi tylko pored
nio przedmiot badania ekonomistw... f22l Waciwym przedmiotem jest
produkcja i reprodukcja dochodu (str. 18).

N a tym wanie polega wielko systemu fizjokratycznego.

Pyta on, jak si wytwarza i reprodukuje warto dodatkow
(wedug niego [Graya] rwn dochodowi). Dopiero w nastp
nej kolejnoci powstanie kwestia, w jaki sposb warto ta
reprodukuje si na szersz skal, i.e. w jaki sposb si po
mnaa. Przede wszystkim naley odkry jej kategori, odkry
tajemnic wytwarzania |f 14501 wartoci dodatkowej.
Warto dodatkowa i commercial capital [kapital handlo
wy].
G dy rzecz dotyczy wytwarzania dochodu, to cakiem nielogiczne
jest podstawia na to miejsce transfer dochodu, do czego sprowadzaj
si wszystkie transakcje handlowe (str. 22). C innego oznacza so
wo commerce [handel], jak nie commutatio mercium [wymian towa
rw]..., ktra niekiedy moe by bardziej korzystna dla jednego ni dla
drugiego, lecz zawsze jeden zyskuje to, co inny traci, tak e transakcje

441

Polemika z arystokracj ziemsk

nie przynosz w rzeczywistoci adnego wzrostu bogactwa" (str. 23).
Jeliby jaki yd sprzeda koron za 10 szylingw lub szelg z doby
krlowej Anny za gwine, to bez wtpienia zwikszyby swj wasny
dochd, lecz nie zwikszyby tym iloci metali szlachetnych-, istota tej
transakcji nie zmieniaby si wcale, bez wzgldu na to, czy jego roz
miowany w osobliwociach numizmatycznych klient yby na wsplnej
z nim ulicy, czy te we Francji lub w Chinach (str. 23).

Fizjokraci traktuj zysk przemysowy jako profit upon alie

nation (a wic na sposb merkantylistyczny). Wzmiankowany
Anglik wysnuwa std prawidowy wniosek, e zysk przynosi
rzeczywist korzy tylko wtedy, gdy towary przemysowe
sprzedaje si za granic. Z merkantylistycznych zaoe wy
snuwa prawidowy merkantylistyczny wniosek.
aden man ufakturzysta, jakkolwiekby si sam wzbogaca, nic nie
dodaje do dochodu narodowego, jeli jego towary s sprzedawane
i konsumowane w kraju, gdy nabywca [jego towarw]... traci dokad
nie tyle... ile on zyskuje. Zachodzi tu wymiana midzy nabywc
a sprzedawc, lecz nie ma adnego przyrostu (str. 26). Aby skom
pensowa brak nadwyki... waciciel przedsibiorstwa dodaje 50% do
swoich wydatkw na pace robocze, czyli 6 pensw do kadego szy
linga, ktry wypaca robotnikowi... A jeli towar zastanie sprzedany
za granic, bcte to zysk narodowy" (str. 27) takiej a takiej liczby
artificers [biegych w rzemiole].

Bardzo dobre przedstawienie przyczyn bogactwa Holandii.

Rybowstwo. (Powinien by take wspomnie o hodowli by
da). Monopoly of the spices of the East. Carrying trade
[Monopol na korzenie ze Wschodu. Handel frachtowy]. Przepompywanie pienidza za granic (Zeszyt dodatkowy H, str.
36, 37 I1).
Manufakturzyci stanowi klas poyteczn , lecz nie s klas pro
dukcyjn" (str. 35). Powoduj tylko zamian lub przeniesienie docho
du wytworzonego uprzednio przez rolnika, nadajc temu dochodowi
trwao w nowej formie (str. 38).

Istniej tylko cztery essential classes. Productive class or

cultivators. Manufacturers. Defenders. The class of instructors
443

Dodatki

[klasy niezbdne. K lasa produkcyjna, czyli rolnicy. Wacicie

le i pracownicy manufaktur. Obrocy. K lasa nauczycieli], kt
rych substitutes [stawia na miejsce] fizjokratycznych dcimateurs [pobierajcych dziesicin], czyli klechw; poniewa
kade spoeczestwo cywilizowane musi by nakarmione, ubra
ne, obronione i owiecone (str. 51).
Bd economists[22] polega na tym, e
odbiorcw renty gruntowej uwaali za klas produkcyjn w spoecze
stwie z tej racji tylko, e s odbiorcami renty... naprawili w pewnym
stopniu swj bd wskazujc, e Koci i krl powinni by utrzymy
wani z tej renty. D r Smith pozwala temu (enror [bdowi] economists)
przenikn na wskro cao swych wasnych docieka (to jest susz
ne) i skierowuje sw krytyk przeciw zdrowej czci systemu ekono
mistw (str. 8).

II14511 Landlordowie jako tacy nie tylko nie stanowi

klasy produkcyjnej, ale nawet an essential class of society
[niezbdnej klasy spoeczestwa].
Waciciele ziemscy, bdc tylko odbiorcami renty gruntowej, nie
stanowi niezbdnej klasy spoeczestwa... Skoro pobieranie renty grun
towej oddziela si od konstytucyjnych zada obrony pastwa, odbiorcy
tej renty przeksztacaj isd z klasy niezbdnej w jedn z klas najbar
dziej zbytecznych i uciliwych dla spoeczestwa (str. 51).

Patrz dalsze bardzo istotne uwagi o tym [w] Zeszycie do

datkowym H, str. 38, 3 9 fl41 - a caa ta polemika przeciw
odbiorcom renty gruntowej, prowadzona z fizjokratycznego
punktu widzenia, jest bardzo wana jako zamknicie ich
doktryny.
[Autor] dowodzi, e realne opodatkowanie ziemi [jest] po
chodzenia tureckiego (tame, str. 59).
Landlord obcia podatkami nie tylko improvements of
land [aktualne ulepszanie ziemi], lecz take presumption of
future improvements [projektowane przysze ulepszenia] (str.
40 [str. 63, 64]). Podatki od renty (str. 40, zeszyt, tame
[str. 65]).
Doktryn fizjokratw anciently established [realizowano od
dawna ] w Anglii, Irlandii, feudalnej Europie, Empire of the
444

Polemika z arystokracj ziemsk

Mogul [w pastwie Wielkiego Mogoa] (str. 42, tame

[str. 93, 94]).
Landlord jako tax-imposer [nakadajcy podatki] (str. 43,
tame [str. 118]).
Fizjokratyczne ograniczono wyziera z nastpujcego [wy
wodu ] (niezrozumienie podziau pracy) :
Zamy, e wytwrca zegarw lub fabrykant perkalu nie
moe sprzeda swych towarw. {Ale mona te zaoy, e
producent wgla, elaza, lnu, indygo etc., lub nawet producent
zboa, nie moe sprzeda swych produktw. O tym bardzo
dobrze mwi cytowany poprzednio Bard de 1Abbaye l151.
[Gray] musi wynosi produkcj [w celu] bezporedniej [kon
sumpcji] nad produkcj towarw, co pozostaje w sprzecznoci
z pogldem fizjokratw, dla ktrych gwne znaczenie ma
valeur venale [warto sprzedana]. Moment ten jednak prze
wija si [przez caoksztat rozwaa] tego bubka. Buruazyjny
pogld w ramach przedburuazyjnego sposobu przedstawia
nia }. Wskazuje,
e manufakturzysta wzbogaca si tylko dziki temu, i jest sprzedaw
c" (wiadczy to tylko o tym, e wytwarza swj produikt jako towar)
oraz e gdy przestaje nim by, jego zyski natychmiast znikaj (a co
si dzieje z farmers profits who is not a seller [zyskami farmera nie
bdcego sprzedawc] ?), gdy nie s zyskami naturalnymi, lecz sztucz
nymi. Rolnik natomiast moe egzystowa, prosperowa i pomnaa swe
bogactwo bez sprzeday czegokolwiek (str. 38, 39).

(Ale wtedy musi by jednoczenie manufacturer).

[Gray wystpuje] przeciw A.Younga High Price [wysokim
cenom], ktrym ten [przypisywa] wane znaczenie dla pro
sperity of agriculture [pomylnoci gospodarczej rolnictwa] ;
jest to jednak zarazem polemika z fizjokratami (str. 41, 42,
Zeszyt dodatkowy H, i 43 [tame, str. 65-78 i 118]).
Wartoci dodatkowej nie mona wytumaczy nominalnym
podwyszeniem cen przez sprzedawc.
Sprzedawcw nie wzbogaci podnoszenie nominalne) wartoci pro
duktu... gdy dokadnie to samo, oo zyskuj jako sprzedawcy, wydaj
jako nabywcy (str. 66).

445

D odatki

W duchu Vanderlinta:
D opki dia kadego prniaka mona znale kawaek ziemi zdat
ny do uprawy, ani jeden prniak nie powinien pozostawa bez kawa
ka ziemi. Domy pracy s dobr rzecz, lecz pola pracy - o wiele
lepsz (str. 47).

[Bdc w ogle] przeciwnikiem farm system [systemu dzier

awy], [opowiada si] for long leases [za dzieraw dugo
terminow], gdy inaczej wasno ziemska przeszkadza tylko
produkcji i improvements [ulepszeniom ziemi] (str. 43 [str.
118-123]) (Irish right of tenantry I13!). |X X III-145l||

446

[11. Apologetyczna koncepcja produkcyjnoci

wszystkich zawodw]
UV 1821 Filozof wytwarza idee, poeta - wiersze, pastor
kazania, profesor - kompendia itd. Przestpca wytwarza prze
stpstwa. Jeli przyjrzymy si bliej powizaniom tej ostatniej
gazi produkcji z caoci spoeczestwa, uwolnimy si od
wielu przesdw. Przestpca wytwarza nie tylko przestpstwo,
ale rwnie prawo karne, a tym samym profesora, wygasza
jcego wykady z prawa karnego, oraz niezbdne kompen
dium, w formie ktrego tene profesor rzuca swoje wykady
jako towary na oglny rynek. Od tego zwiksza si bo
gactwo narodowe, nie mwic ju o osobistej przyjemnoci,
jak, zgodnie z zapewnieniem kompetentnego wiadka, Pro
fesora Roschera, rkopis kompendium sprawia swemu
twrcy.
Dalej, przestpca wytwarza ca policj i sdownictwo kry
minalne, szpiclw, sdziw, katw, przysigych itd., a wszy
stkie te najrozmaitsze profesje, bdce odpowiednikiem tylu
kategorii spoecznego podziau pracy, rozwijaj przerne
uzdolnienia ludzkiego ducha, tworz nowe potrzeby i nowe
sposoby ich zaspokajania. Same tylko tortury day bodziec
niezwykle pomysowym odkryciom z dziedziny mechaniki
i pozwoliy zatrudni przy produkcji narzdzi mki ca mas
zacnych rzemielnikw.
Przestpca wytwarza wraenia, czy to umoralniajce, czy
tragiczne, zalenie od okolicznoci, i wiadczy w ten sposb
pewne usugi , budzc w ludziach uczucia moralne i este
tyczne. Wytwarza nie tylko kompendia z dziedziny prawa
karnego, nie tylko kodeksy karne i odpowiednich ustawo
dawcw, lecz rwnie sztuk, literatur pikn, powieci, a na
wet tragedie, jak o tym wiadczy nie tylko Wina Miillnera
i Zbjcy Schillera, lecz nawet E dyp i Ryszard III .
447

D odatki

Przestpca zakca poczucie bezpieczestwa, monotoni ycia

buruazyjnego. Ochrania je w ten sposb przed zastojem, wy
woujc to niespokojne napicie i ruch, bez ktrych stpiaoby
nawet do konkurencji. Dodaje w ten sposb bodca siom
wytwrczym. Gdy przestpstwo odciga z rynku pracy pewn
cz nadliczbowej ludnoci i zmniejsza dziki temu konku
rencj midzy robotnikami, do pewnego stopnia przeszkadza
jc spadkowi pacy roboczej poniej pewnego minimum walka z przestpstwem absorbuje inn cz teje ludnoci.
Przestpca wkracza wic na widowni jako jeden z tych na
turalnych regulatorw , ktre ustanawiaj waciwy poziom
i odsaniaj szerokie perspektywy dla rozwoju profesji po
ytecznych .
A do najdrobniejszych szczegw mona by byo przele
dzi wpyw przestpcy na siy wytwrcze. Czy zamki doszyby do obecnej doskonaoci, gdyby nie byo zodziejw? Czy
fabrykacja banknotw osignaby sw obecn doskona
posta, gdyby nie byo |J 1831 faszerzy pienidzy? Czy mikro
skop przeniknby do zwykych sfer handlowych (patrz
Babbage), gdyby w handlu nie byo oszustw? Czy chemia
praktyczna nie zawdzicza rwnie wiele faszowaniu towarw
i dnoci do jego ujawnienia, co uczciwemu zapaowi pro
dukcyjnemu? Poprzez wci nowe rodki zamachu na wasno
prywatn przestpstwo powouje do ycia wci nowe rodki
jej obrony i na skutek tego oddziaywa rwnie produkcyjnie,
jak strikes [strajki] oddziaay na wynalazek maszyn. A jeli
pomin sfer przestpstw prywatnych: czy bez przestpstw
narodowych powstaby rynek wiatowy? A same zreszt na
rody? A czy od czasw Adama drzewo grzechu nie byo
jednoczenie drzewem poznania? Ju Mandeville w swej
Fable of the Bees (1705) dowodzi produkcyjnoci wszel
kich moliwych profesji itd .; a oto oglna tendencja caej tej
argumentacji:
...To, oo nazywamy na tym wiecie zem, zarwno naturalnym, jak
moralnym, jest ow wielk przyczyn, ktra czyni z nas istoty towa
rzyskie; trwa podstaw, czynnikiem oywiajcym i podpor wszyst
kich bez wyjtku gazi handlu i wytwrczoci oraz wszystkich rodza
jw zatrudnienia. W nim to upatrywa musimy prawdziwe rdo

448

Koncepcja produkcyjnoci wszystkich zawodw

wszystkich sztuk i nauk; z chwil gdy zo przestaje istnie, spoecze

stwo niszczeje albo nawet cakowicie si rozpada [por, B. Mandeville,
Bajka o pszczoach , Warszawa 1957, str. 400].

Tylko e Mandeville by oczywicie nieskoczenie mielszy

i uczciwszy od filisterskich apologetw spoeczestwa burua
zyjnego. IV183||

29 - M arks, Engels - Dzieta t. 26

449

[12.] Produkcyjno kapitau.

Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
[a) P r o d u k c y j n o k a p i t a u j a k o k a p i t a l i s t y c z n y
wyraz p r o d u k c y j n e j s i y p r a c y s p o e c z n e j ]

||XXI13171 Widzielimy nie tylko, jak kapita wytwarza,

ale i jak sam jest wytwarzany; a take jak w charakterze
istotnie przeksztaconego stosunku powstaje z procesu pro
dukcji i rozwija si w tym procesie tI37k Z jednej strony, kapi
ta przeksztaca sposb produkcji, z drugiej za - ta przekszta
cona forma sposobu produkcji oraz szczeglny stopie rozwoju
materialnych si wytwrczych stanowi podstaw i warunek,
przesank jego wasnego ksztatowania si.
Poniewa praca ywa - na skutek wymiany midzy kapita
em a robotnikiem - wciela si w kapita i od chwili rozpo
czcia procesu pracy wystpuje jako czynno jemu waciwa,
przeto wszystkie siy wytwrcze pracy spoecznej przybieraj
posta si wytwrczych kapitau, zupenie tak samo jak oglna
forma spoeczna pracy wystpuje w postaci pienidza jako
waciwo danej rzeczy. W ten sposb sia produkcyjna pracy
spoecznej i jej szczeglne formy wystpuj teraz w postaci
si produkcyjnych i form kapitau, [czyli] pracy uprzedmioto
wionej, (obiektywnych) rzeczowych warunkw pracy - ktre
w takiej oto samoistnej postaci staj naprzeciw pracy ywej,
uosobione w kapitalicie. Znowu zachodzi tutaj odwrcenie
stosunku, wyraajce si W; tym, co ju przy rozwaaniu istoty
pienidza okrelilimy mianem fetyszyzmu
Sam kapitalista dziery wadz tylko jako uosobienie kapi
tau. (W ksigowoci woskiej t jego rol jako kapitalisty,
jako uosobionego kapitau, przeciwstawia si stale jego roli
jako zwykej osoby, w ktrym to charakterze wystpuje on
tylko jako konsument prywatny i dunik swego wasnego
kapitau).
Gdy si rozpatruje nawet formalne tylko podporzdkowanie
pracy kapitaowi, produkcyjno kapitau polega przede wszy
stkim na przymuszaniu do pracy dodatkowej, czyli do pracy
450

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

ponad bezporedni potrzeb. Polega na przymusie, ktry ce

chowa i poprzedni sposb produkcji, ktry jednak kapitali
styczny sposb produkcji stosuje, realizuje w sposb bardziej
sprzyjajcy produkcji.
Gdy si rozpatruje nawet ten formalny tylko stosunek a wic t ogln form produkcji kapitalistycznej, wspln
zarwno dla mniej, jak i bardziej zaawansowanych stadiw
jej rozwoju - to nawet wwczas nie rodki produkcji, rzeczo
we warunki pracy, przedmioty pracy, rodki pracy (i rodki
utrzymania) - wystpuj jako podporzdkowane robotnikowi,
lecz odwrotnie, robotnik wystpuje jako im podporzdkowa
ny. Nie on je stosuje, lecz one jego stosuj. N a skutek tego
wanie s kapitaem. Kapita employs labour \zatrudnia pra
c], Nie one s dla robotnika rodkami wytwarzania pro
duktw, czy to w postaci bezporednich rodkw utrzymania,
czy to rodkw wymiany, towarw, lecz on dla nich jest rod
kiem, dziki ktremu czciowo zachowuj sw warto,
a czciowo j zuytkowuj, tj. pomnaaj, wchaniajc w sie
bie surplus labour.
Ju w swej najprostszej postaci stosunek ten jest odwrce
niem istotnego stanu rzeczy, uosobieniem przedmiotu i uprzed
miotowieniem osoby; albowiem form kapitalistyczn odrnia
od wszystkich poprzednich to, e kapitalista moe wada
robotnikiem nie dziki jakiej swej osobistej waciwoci, lecz
tylko dziki temu i w tej mierze, w jakiej uosabia kapita ;
jego wadztwo jest tylko panowaniem pracy uprzedmiotowio
nej nad prac yw, produktu pracy robotnika nad samym
robotnikiem.
Stosunek ten staje si jednak bardziej zoony i na pozr
bardziej zagadkowy, gdy wraz z rozwojem specyficznie kapi
talistycznego sposobu produkcji nie tylko bezporednio mate
rialne przedmioty - s to wszystko produkty pracy; rozpatry
wane od strony wartoci uytkowej, bdc produktami pracy,
s zarazem rzeczowymi jej warunkami, rozpatrywane za od
strony wartoci wymiennej stanowi uprzedmiotowiony oglny
czas pracy, czyli pienidz - wystpuj wobec robotnika i prze
ciwstawiaj mu si jako kapita , lecz [rwnie] formy pracy
spoecznie rozwinitej, jak kooperacja, manufaktura (jako for
451

Dodatki

ma podziau pracy), fabryka (jako forma pracy spoecznej,

ktrej baz materialn jest system maszynowy), wystpuj jako
formy rozwoju kapitau, wobec czego wyrose z tych form
pracy spoecznej siy produkcyjne pracy, take nauka i siy przy
rody, przybieraj posta si produkcyjnych kapitau. I w rzeczy
samej, jednoczenie w kooperacji, kombinowanie w podziale
pracy, stosowanie w systemie maszynowym zarwno si przyro
dy i nauki, jak i produktw pracy oraz zaprzganie ich do pro
dukcji - wszystko to staje wobec poszczeglnych robotnikw
jako co obcego i przedmiotowego, jako forma bytu rodkw
pracy niezalenych od robotnikw i wadajcych nimi, po
dobnie jak same te rodki pracy w swej prostej, namacalnej
postaci surowcw, narzdzi etc. [staj wobec nich] jako
funkcje kapitau, a przeto kapitaisty.
Spoeczne formy wasnej pracy robotnikw, czyli formy ich
wasnej j| 1318 J pracy spoecznej s stosunkami uksztatowa
nymi cakiem niezalenie od poszczeglnych robotnikw; ro
botnicy podporzdkowani kapitaowi staj si elementami tych
spoecznych struktur, ale struktury te im nie podlegaj. Wyst
puj one przeto wobec robotnikw jako postacie samego kapi
tau, a w odrnieniu od siy roboczej kadego z nich
z osobna - jako ukady przynalene do kapitau, wywodzce
si z niego i we wcielone. Przybiera to ksztaty tym realniej
sze, im bardziej, z jednej strony, sama ich sia robocza zostaje
pod wpywem tych form tak zmodyfikowana, e w swoim
samodzielnym istnieniu, a wic poza tym kapitalistycznym
zwizkiem staje si bezsilna i jej samodzielna zdolno wytwr
cza zanika, z drugiej za strony - im bardziej warunki pracy
zaczynaj wraz z rozwojem systemu maszynowego panowa
nad prac rwnie pod wzgldem technologicznym, zastpuj
j, gnbi, czyni j zbyteczn w jej samodzielnych for
mach.
W procesie tym, w ktrym spoeczny charakter pracy ro
botnikw staje naprzeciw nich poniekd skapitalizowany - np.
w systemie maszynowym namacalne produkty pracy wystpuj
wobec niej jako moce ni wadajce - to samo oczywicie
dzieje si z siami przyrody i z nauk, tym wytworem oglnego
rozwoju historycznego, stanowicym jego abstrakcyjn kwinte
452

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

sencj; siy przyrody i nauka staj naprzeciw robotnika jako

siy kapitau. Oddzielaj si one w istocie rzeczy od biegoci
i wiedzy poszczeglnego robotnika, a chocia rozpatrywane
od samych swych rde, okazuj si take produktami pra
cy - to jednak wszdzie, gdzie wkraczaj do procesu pracy,
wystpuj jako skadniki kapitau. Kapitalista stosujcy ma
szyn nie musi si na niej zna. (Patrz Ure i1S9l). Jednake
zrealizowana w postaci maszyny, nauka wystpuje wobec ro
botnikw jako kapita. I w samej rzeczy wszystkie te na spo
ecznej pracy oparte zastosowania nauki, si przyrody i wiel
kich iloci wytworw pracy wystpuj wobec pracy tylko jako
rodki jej wyzysku, jako rodki przywaszczania pracy dodat
kowej, a wic jako siy nalece do kapitau. Wszystkie te
rodki kapita stosuje oczywicie tylko do wyzyskiwania
pracy, lecz aby j wyzyskiwa, musi je stosowa w procesie
produkcji. I. dlatego rozwj spoecznych si wytwrczych pracy
i warunki tego rozwoju jawi si jako dzieo kapitau, ktre
nie tylko dokonuje si przy biernej postawie poszczeglnego
robotnika, ale wrcz skierowane jest przeciw niemu.
Sam kapita, poniewa skada si z towarw, przybiera
dwojaki charakter:
[1.] Wartoci wymiennej (pienidza); jest to jednake
pomnaajca si warto, taka, ktra na skutek tego, e jest
wartoci, tworzy warto, ronie jako warto, osiga przyrost.
Ten [wzrost] wartoci sprowadza si do wymiany danej iloci
pracy uprzedmiotowionej na wiksz ilo pracy ywej.
[2.] Wartoci uytkowej-, tu kapita wystpuje zgodnie
z okrelonymi stosunkami, jakie cechuj go w procesie pracy.
Jednake tu wanie stanowi on nie tylko sam (surowiec) ma
teria pracy, rodki pracy, do ktrych praca naley, ktre
wcieliy w siebie prac, lecz reprezentuje oprcz pracy rwnie
jej spoeczne powizania i taki stopie rozwoju rodkw pracy,
ktry tym powizaniom odpowiada. Produkcja kapitalistyczna
rozwija po raz pierwszy na wielk skal zarwno przedmio
towe, jak i subiektywne warunki procesu pracy - odrywajc
je od poszczeglnego, wyodrbnionego robotnika - lecz roz
wija je jako moce panujce nad poszczeglnym robotnikiem
i w stosunku do niego obce.
453

Dodatki

W ten sposb kapita nabiera cech niezwykle mistycznych

11318|j I14].

||13201 K apita jest wic produkcyjny:

1) jako wymuszanie pracy dodatkowej;
2) jako sia wchaniajca i przywaszczajca sobie (perso
nifikacja) siy wytwrcze pracy spoecznej i oglne spoeczne
siy wytwrcze, np. nauk.
Nasuwa si pytanie: w jaki sposb czy te wskutek czego
nabywa praca wobec kapitau cech produkcyjnoci, czyli wyst
puje jako praca produkcyjna, mimo e siy wytwrcze pracy
zostay przeniesione na kapita, a ta sama sia wytwrcza nie
moe by podwjnie liczona, raz jako sia produkcyjna pracy,
raz znw jako sia produkcyjna kapitau? {Sia produkcyjna
pracy - to sia produkcyjna kapitau. Ale sia robocza jest
produkcyjna na skutek rnicy midzy jej wartoci a war
toci powstajc w wyniku jej zastosowania}.

[b)

Praca produkcyjna w systemie

produkcji kapitalistycznej]

Jedynie i tylko buruazyjna ograniczono, ktra kapitali

styczne formy produkcji uwaa za jej formy absolutne - przeto
za wieczne, naturalne - moe pomiesza pytanie, czym jest
praca produkcyjna z punktu widzenia kapitau, z pytaniem,
jaka praca jest w ogle produkcyjna lub co to jest w ogle
praca produkcyjna; i tylko ona moe z tego tytuu chepi si
swoj odpowiedzi, e kada praca, ktra w ogle cokolwiek
wytwarza, ktra daje jakiekolwiek rezultaty, jest eo ipso prac
produkcyjn.
[Po pierwsze :] Tylko ta praca jest produkcyjna, ktra
przeksztaca si bezporednio w kapita, a zatem tylko ta pra
ca, ktra sprawia, e kapita zmienny staje si wielkoci
zmienn, a std [cay kapita ] = + A I144. Jeli kapita
zmienny przed swoj wymian na prac = x, tak e mamy
rwno x, to produkcyjna jest ta praca, ktra przekszta
454

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

ca x w x + h, a z rwnania x czyni rwnanie y' ~

= x-\-h. Jest to pierwszy punkt, ktry naley wyjani. Praca
sprawia, e powstaje warto dodatkowa, czyli e praca suy
kapitaowi za agency [czynnik] umoliwiajcy mu tworzenie *
wartoci dodatkowej, dziki czemu kapita moe si stawa
kapitaem, wartoci pomnaajc sw warto.
Po drugie: Spoeczne i oglne siy wytwrcze pracy s sia
mi wytwrczymi kapitau; ale siy te odnosz si tylko do
procesu pracy, czyli dotycz tylko wartoci uytkowej. Przy
bieraj posta cech waciwych kapitaowi jako rzeczy, wyst
puj jako jego warto uytkowa. Nie dotycz bezporednio
wartoci wymienne). Czy 100 robotnikw pracuje razem, czy
kady z tych 100 pracuje oddzielnie, warto produktu ich
pracy = 1 0 0 dniom roboczym, bez wzgldu na to, czy repre
zentuje je wielka, czy maa ilo produktw; inaczej mwic,
warto ta nie zaley od wydajnoci pracy.
||13211 Tylko pod jednym wzgldem rna wydajno pracy
wie si z wartoci wymienn.
Jeli np. wydajno pracy rozwija si w poszczeglnej gazi
pracy - jeli, dajmy na to, tkanie na power-looms [mecha
nicznych warsztatach tkackich] zamiast na warsztatach rcz
nych przestaje by czym wyjtkowym i jeli utkanie jednego
okcia na power-loom wymaga tylko poowy tego czasu pracy,
ktry si zuywa przy hand-loom [rcznym warsztacie tkac
kim], to 12 godz. hand-loom-weaver [tkacza rcznego] repre
zentuje warto ju nie 12 godz., lecz tylko 6 godz., gdy
niezbdny czas pracy zmniejszy si teraz do 6 godz. Owe
12 godz. hand-loom-weaver teraz = tylko 6 godzinom spo
ecznego czasu pracy, chocia tkacz pracuje nadal, tak jak
przedtem, 12 godz.
Lecz nie o tym tu mowa. Wemy, przeciwnie, jak inn
ga produkcji, np. zecerstwo, gdzie jeszcze nie stosuje si
adnych maszyn. W tej gazi 12 godz. [pracy] wytwarza tyle
wartoci, co 12 godz. w takich gaziach produkcji, w ktrych
system maszyn etc. jest maksymalnie rozwinity. Tak wic
wytwarzajc warto praca pozostaje stale prac poszczeglne
go [robotnika], wyraon jedynie w pracy spoeczne). Praca
* W rk o p isie: odtw arzanie - Red.

455

Dodatki

produkcyjna - jako praca wytwarzajca warto - wystpuje

zatem wobec kapitau zawsze jako praca poszczeglnej siy
roboczej, jako praca odosobnionego robotnika, bez wzgldu
na spoeczne zwizki czce robotnikw w procesie produkcji.
Gdy wic kapita reprezentuje wobec robotnika spoeczn si
produkcyjn pracy, to produkcyjna praca robotnika zawsze
reprezentuje wobec kapitau tylko prac poszczeglnego ro
botnika.
Po trzecie-. Jeli wymuszanie pracy dodatkowej i przywasz
czanie sobie spoecznych si wytwrczych pracy wydaje si
naturaln waciwoci kapitau, a wic waciwoci wynika
jc z jego wartoci uytkowej, to okoliczno, e wasne spo
eczne siy wytwrcze pracy przejawiaj si jako siy wytwr
cze kapitau i e jej wasny, przez ni wytworzony [produkt]
dodatkowy przejawia si jako warto dodatkowa, jako samo
pomnaanie si kapitau - wydaje si, przeciwnie, naturaln
waciwoci * pracy.
Naley teraz rozwin te trzy punkty i wyprowadzi z nich
rnic midzy prac produkcyjn a nieprodukcyjn.
ad 1. Produkcyjno kapitau polega na tym, e przeciw
stawia on sobie prac jako prac najemn, a produkcyjno
pracy na tym, e przeciwstawia ona sobie rodki pracy jako
kapita.
Widzielimy, e pienidz przeksztaca si w kapita, tzn. e
okrelona warto wymienna przeksztaca si w warto wy
mienn pomnaajc sw wasn warto, w warto plus
warto dodatkowa, na skutek tego, e jedna cz pienidzy
przeksztaca si w takie towary, ktre su pracy w charakte
rze rodkw pracy (surowce, narzdzia, krtko mwic, rze
czowe warunki pracy), druga za cz przeznaczona jest na
zakup siy roboczej. Ale nie pocztkowa wymiana pienidza
na si robocz, nie prosty fakt kupna siy roboczej przekszta
ca pienidz w kapita. Kupno to daje kapitaowi use [mono
uycia] siy roboczej w cigu okrelonego czasu, czyli powo
duje, e okrelona ilo pracy ywej staje si jedn z form
istnienia, mona by rzec: entelechi, samego kapitau.
W rzeczywistym procesie produkcyjnym praca ywa prze
* W rk opisie: produkcyjnoci - Red.

456

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

ksztaca si w kapita w taki sposb, e, z jednej strony, odtwa

rza pac robocz - a zatem warto kapitau zmiennego z drugiej za strony stwarza warto dodatkow; w rezultacie
tego procesu caa suma pienidzy przeksztaca si w kapita,
mimo i cz bezporednio zmieniajca sw wielko spro
wadza si tylko do tego, co wyoono na pac robocz. Jeli
przedtem warto = + v, to obecnie = + {v + x), czyli,
co na jedno wychodzi, = (o + v) H- x L142], innymi sowy:
pierwotna suma pienidzy, pierwotna wielko wartoci po
mnoya si, przejawia si jako taka warto, ktra rwno
czenie i utrzymuje sw wielko, i pomnaa j.
(Tu naley zaznaczy: okoliczno, e tylko zmienna cz
kapitau stwarza jego przyrost, nie zmienia absolutnie faktu,
e przez ten proces pomnaa si cakowita warto pierwotna,
e wzrasta ona o warto dodatkow, e wic cakowita suma
pierwotna pienidza przeksztaca si w kapita. Przecie war
to pierwotna = + v (kapita stay i zmienny). We [wspo
mnianym] procesie przeksztaca si ona w + (p + x) ; to
drugie wyraenie [(z> + x)] oznacza cz nowo wytworzon,
wynik z przeksztacenia pracy ywej w prac uprzedmioto
wion, z przeksztacenia, ktre uwarunkowaa i zapocztko
waa wymiana v na si robocz, czyli przeksztacenie v w pa
c robocz. Ale c + ( r + x) = c + u (kapita pierwotny) +
+ x. Ponadto przeksztacenie v w v + x, a zatem (c + v)
w (c + v) + x mogo si odby tylko dziki temu, e cz
pienidza zostaa przeksztacona w c. Jedna cz [pienidza]
moe si przeksztaci w kapita zmienny tylko dziki temu,
e druga cz przeksztacia si w kapita stay).
W rzeczywistym procesie produkcji praca przeksztaca si
realiter w kapita, lecz przeksztacenie to uwarunkowane [jest]
uprzedni wymian pienidza na si robocz. Dopiero wsku
tek tego bezporedniego przeksztacenia pracy w prac uprzed
miotowion, nalec nie do robotnika, lecz do kapitalisty,
pienidz przeksztaca si w kapita, m.in. rwnie ta cz
pienidza, ktra otrzymaa posta rodkw produkcji, warun
kw pracy. Przedtem pienidz jest kapitaem tylko an sich
[sam w sobie, potencjalnie], bez wzgldu na to, czy istnieje
pod wasn postaci, czy te pod postaci towarw (produk
457

Dodatki

tw), wystpujcych w takiej formie, w jakiej mog suy za

rodki produkcji nowych towarw.
f| 13221 Dopiero ten okrelony stosunek do pracy przekszta
ca pienidz lub towar w kapita, prac produkcyjn za jest
tylko taka praca, ktra przeksztaca pienidz lub towar w ka
pita, dziki swemu szczeglnemu stosunkowi do warunkw
produkcji, ktremu odpowiada okrelony sposb dziaania sa
mej pracy w rzeczywistym procesie produkcji, a zatem tylko
taka praca, ktra utrzymuje i pomnaa warto pracy uprzed
miotowionej, oddzielonej od siy roboczej i jej przeciwstawio
nej. Praca produkcyjna to tylko skrtowy wyraz na ozna
czenie wszystkich specyficznych waciwoci tego stosunku,
w jakim sia robocza wystpuje w kapitalistycznym procesie
produkcji *. Odrnienie pracy produkcyjnej od innych rodza
jw pracy jest jednak niezwykle wane, gdy ono wanie wy
raa t okrelon posta pracy, na* ktrej opiera si cay kapi
talistyczny sposb produkcji i sam kapita.
Produkcyjna jest zatem - w systemie produkcji kapitali
stycznej - taka praca, ktra wytwarza warto dodatkow
dla swego employer [tego, kto j zatrudnia], czyli taka praca,
ktra obiektywne warunki pracy przeksztaca w kapita, a ich
posiadacza - w kapitalist; jest to wic praca, ktra wasny
swj produkt wytwarza jako kapita.
Dlatego mwic o pracy produkcyjnej mamy na myli pra
c spoecznie okrelon, prac, ktra zawiera cile okrelony
stosunek midzy nabywc pracy a jej sprzedawc.
Chocia wic pienidz bdcy w posiadaniu nabywcy siy
roboczej, lub wystpujcy jako towar: [w postaci] rodkw
produkcji i rodkw utrzymania dla robotnika, staje si ka
pitaem dopiero na skutek wspomnianego procesu, i dopiero
w tym procesie przeksztaca si w kapita, chocia wic rze
czy te, zanim wejd do procesu, nie s kapitaem, lecz maj
si nim dopiero sta - s przecie kapitaem an sich : s nim
dziki samoistnej postaci, w jakiej wystpuj wobec siy ro
boczej, a sia robocza wobec nich; stosunek ten warunkuje
i zapewnia wymian na si robocz i nastpujcy w lad za
* W rkopisie: zdolnoci (sile) produkcyjnej [Produktionsvermgeni] - Red.

458

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

tym proces rzeczywistego przeksztacenia pracy w kapita.

rodki produkcji i rodki utrzymania dla robotnika od po
cztku wystpuj wobec niego w okrelonej formie spoecznej,
ktra czyni je kapitaem i daje im wadz nad prac. S one
zatem z gry przeciwstawione pracy jako kapita.
Prac produkcyjn moemy wic nazwa tak prac, ktra
si wymienia bezporednio na pienidz jako kapita, czyli, co
jest tylko krtszym tego sformuowaniem, ktra si wymienia
bezporednio na kapita, tzn. na pienidz bdcy sam w sobie
kapitaem, majcy funkcjonowa jako kapita, innymi sowy,
przeciwstawiajcy si sile roboczej jako kapita. W wyraeniu:
praca, ktra si wymienia bezporednio na kapita , tkwi za
oenie, e praca wymienia si na pienidz jako na kapita
i przeksztaca go actu [faktycznie] w kapita. Co si tyczy
okrelenia bezporednioci, to zaraz wyjanimy to bliej.
Tak wic produkcyjna jest taka praca, ktra dla robotnika
odtwarza tylko uprzednio okrelon warto jego siy robo
czej, ale ktra zarazem - jako dziaalno tworzca warto pomnaa kapita, czyli praca, ktra samemu robotnikowi prze
ciwstawia pod postaci kapitau wartoci przez siebie stwo
rzone.

[c) D w a z a s a d n i c z o r n e m o m e n t y
wymiany midzy kapitaem a

w procesie
prac]

W procesie wymiany midzy kapitaem a prac naley roz

rnia - jak to ju widzielimy przy rozpatrywaniu procesu
produkcji 114,1 - dwa momenty, ktre cho zasadniczo rni
si od siebie, wzajemnie si warunkuj.
Po pierwsze'. Pocztkowa wymiana midzy prac a kapita
em jest procesem formalnym, w ktrym kapita wystpuje
jako pienidz, a sia robocza - jako towar. W tym pocztko
wym procesie odbywa si sprzeda siy roboczej w sposb
idealny, czyli prawny, mimo e prac opaca si dopiero po
jej wykonaniu, pod koniec dnia, tygodnia etc. Nie zmienia to
w niczym tej transakcji, ktrej przedmiotem jest sprzeda siy
roboczej. Bezporednim przedmiotem sprzeday jest tutaj nie

459

Dodatki

towar, w ktrym praca zdya si ju uprzedmiotowi, lecz

samo uycie siy roboczej, czyli faktycznie sama praca, gdy
use [uycie] siy roboczej polega na jej dziaaniu - na pracy.
Nie jest to wic wymiana pracy na prac za porednictwem
wymiany towarw. Gdy A sprzedaje buty B, obaj wymieniaj
prac; jeden pod postaci butw, drugi - pod postaci pie
nidza. Lecz tutaj wymienia si po jednej stronie prac uprzed
miotowion w jej oglnej spoecznej postaci, czyli w postaci
pienidza, na prac istniejc na razie tylko w postaci zdol
noci do pracy, a to, co si kupuje i sprzedaje, jest uytkiem,
jaki mona zrobi z tej zdolnoci do pracy, a zatem sam
prac, chocia warto sprzedanego towaru nie jest wartoci
pracy (wyraenie irracjonalne), lecz wartoci siy roboczej.
Odbywa si wic bezporednia wymiana midzy prac uprzed
miotowion a sil robocz, ktra de facto sprowadza si do
pracy ywej; a zatem midzy prac uprzedmiotowion a pra
c yw. Dlatego te paca robocza - warto siy roboczej stanowi, jak uprzednie wywody wskazuj, bezporedni cen
kupna, cen pracy fl4<T
Jeli idzie o ten pierwszy moment [wymiany], stosunek mi
dzy robotnikiem a kapitalist jest stosunkiem midzy sprze
dawc a nabywc towaru. Kapitalista paci za warto siy
roboczej, czyli za warto towaru, ktry kupuje.
Zarazem jednak si robocz kupuje si tylko dlatego, e
praca, ktr sia robocza moe wykona i do ktrej wykona
nia si zobowizuje, jest wiksza od pracy potrzebnej do jej
odtworzenia, przeto wyraa si w wartoci wikszej ni war
to siy roboczej.
U13231 Po drugie-. Drugi moment wymiany midzy kapita
em a prac nie ma w rzeczywistoci nic wsplnego z pierw
szym - cile mwic, nie stanowi wcale wymiany.
W momencie pierwszym zachodzi wymiana pienidza na
towar - wymiana rwnowartoci - a robotnik i kapitalista
staj naprzeciw siebie tylko jako posiadacze towarw. Zacho
dzi wymiana ekwiwalentw. (Tzn., e to, kiedy wymiana na
stpuje, nie zmienia w niczym stosunku, a to, czy cena pracy
jest wysz#, czy nisza od wartoci siy roboczej, czy te jest
jej rwna, nie zmienia w niczym transakcji. Transakcja ta
460

Proittcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

moe si zatem odbywa zgodnie z oglnym prawem wymiany

towarw).
W drugim momencie nity ma adnej wymiany. Waciciel
pienidza przesta by nabywc towaru, a robotnik - sprze
dawc towaru. Waciciel pienida dziaa teraz jako kapita
lista. Spoywa towar, ktry kupi, robotnik za dostarcza tego
towaru, gdy jego praca stanowi wanie spoycie jego siy
roboczej. N a skutek uprzedniej transakcji sama praca staa
si czci uprzedmiotowionego bogactwa. Robotnik wykonu
je prac, naley ona jednak do kapitau i staje si odtd je
dynie funkcj kapitau. Dlatego odbywa si bezporednio pod
kontrol i kierownictwem kapitau; a produkt, w ktrym
uprzedmiotawia si praca, jest now postaci, w ktrej si
kapita przejawia, lub raczej w ktrej si actu realizuje jako
kapita. W procesie tym praca uprzedmiotawia si wic bez
porednio, przeksztaca si bezporednio w kapita, gdy for
malnie staa si czci skadow kapitau ju na skutek pierw
szej transakcji. Przy tym wicej pracy przeksztaca si tu
w kapita, ni uprzednio wydatkowano kapitau na zakup siy
roboczej. W trakcie tego procesu nastpuje przywaszczenie
czci pracy nieopaconej i tylko na skutek tego pienidz
przeksztaca si w kapita.
Chocia wic w gruncie rzeczy nie ma tu adnej wymiany,
to jednak rezultatem procesu (jeli abstrahowa od ogniw po
rednich) jest fakt, e - ujmujc w jedno oba momenty - okre
lona ilo pracy uprzedmiotowionej wymienia si na wiksz
ilo pracy ywej. W wyniku procesu wyraa si to w ten
sposb, e praca, ktra si uprzedmiotowia * w swym pro
dukcie, ) > od pracy, ktra bya uprzedmiotowiona w sile ro
boczej, a std ) > od tej pracy uprzedmiotowionej, ktr otrzy
ma robotnik pod postaci pacy. Inaczej mwic, w rzeczywi
stym procesie kapitalista otrzymuje na powrt, a wic zacho
wuje, nie tylko t cz kapitau, ktr wyoy na pac robo
cz, lecz rwnie warto dodatkow, ktra go nic nie kosztu
je. Bezporednia wymiana pracy na kapita oznacza tu: 1) za
chodzce w procesie produkcji bezporednie przeksztacenie
pracy w kapita, [w] rzeczowy skadnik kapitau; 2) wymian
* W rkopisie: powikszya - Red.

461

Dodatki

okrelonej iloci pracy uprzedmiotowionej na tak sam ilo

pracy ywej plus pewna dodatkowa ilo pracy ywej, przy
waszczonej bez wymiany.
Wyraenie, e praca produkcyjna jest to taka praca, ktra
si wymienia bezporednio na kapita, ujmuje wszystkie te
momenty i stanowi tylko pochodn wyraenia, e jest to praca
przeksztacajca pienidz w kapita,1praca, ktra si wymienia
na warunki produkcji majce charakter kapitau, ktra przeto
nie odnosi si do nich jako do prostych warunkw produkcji,
lecz ktra wchodzi z warunkami produkcji w okrelony sto
sunek nie jako praca po prostu, a tylko jako praca okrelona
w sposb szczeglny pod wzgldem spoecznym.
To za zawiera w sobie: 1) wzajemny stosunek midzy pie
nidzem a si robocz jako towarami, kupno i sprzeda, za
chodzce midzy wacicielem pienidza a wacicielem siy
roboczej; 2) bezporednie podporzdkowanie pracy kapitao
w i; 3) realne przeksztacenie pracy w kapita, zachodzce
w procesie produkcji, czyli, co na jedno wychodzi, tworzenie
wartoci dodatkowej dla kapitau. Dokonuje si dwojaka wy
miana midzy kapitaem a prac. Pierwsza wyraa tylko kup
no siy roboczej, a wic actu kupno pracy, a wic rwnie jej
produktu. Druga stanowi bezporednie przeksztacenie pracy
ywej w kapita, czyli jej uprzedmiotowienie jako realizacj
kapitau.
[d) S p e c y f i c z n a w a r t o
pracy produkcyjnej dla

uytkowa
kapitau]

Rezultatem kapitalistycznego procesu produkcji nie jest ani

po prostu produkt (warto uytkowa), ani towar, czyli war
to uytkowa o okrelonej wartoci wymiennej. Wynikiem
tego procesu, jego produktem, jest wytwarzanie wartoci do
datkowej dla kapitau, a tym samym faktyczne przeksztaca
nie pienidza lub towaru w kapita - przed wstpieniem za
do procesu produkcji zarwno pienidz, jak i towar stanowiy
kapita tylko intencjonalnie, an sich, zgodnie ze swym prze
znaczeniem. Proces produkcji pochania wiksz ilo pracy,
ni zakupiono, i to pochanianie ||1324|, przywaszczanie cu
462

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna nieprodukcyjna

dzej nieopaconej praw, dokonujce si w procesie produkcji,

stanowi bezporedni cH. kapitalistycznego procesu produkcji;
albowiem to, co kapita jhkn kapital (a zatem kapitalista jako
kapitalista) chce produkoway nie jest ani wartoci uytkow
przeznaczon bezporednio naNrfasne spoycie, ani towarem,
ktry by mia by przeksztacony naprzd w! pienidze, a p
niej w warto uytkow. Jego celem jest wzbogacanie si,
pomnaanie wartoci, powikszanie jej, czyli zachowywanie
wartoci starej i tworzenie wartoci dodatkowej. Ten specy
ficzny produkt kapitalistycznego procesu produkcji kapita
osiga jedynie w drodze wymiany na prac, ktra dlatego na
zywa si prac produkcyjn.
Praca, by moga produkowa towar, musi by poyteczna,
musi produkowa warto uytkow, przejawia si w warto
ci uytkowej. I dlatego tylko na t prac, ktra si wyraa
w towarze, a zatem w wartociach uytkowych, wymienia si
kapita. Jest to zaoenie zrozumiae samo przez si. Jedna
kowo nie w konkretny charakter pracy, nie jej warto uyt
kowa jako taka - np. fakt, e jest to praca krawca, szewca,
przdzarza, tkacza etc. - stanowi o jej specyficznej wartoci
uytkowej dla kapitau, nie to nadaje jej w systemie produkcji
kapitalistycznej znami pracy produkcyjnej. O jej specyficznej
wartoci uytkowej dla kapitau nie stanowi jej okrelone
poyteczne waciwoci ani te poyteczne cechy szczeglne
produktu, w ktrym si praca uprzedmiotowia - stanowi
o niej charakter pracy jako twrczego elementu wartoci wy
miennej, jako pracy abstrakcyjnej. Przy czym nie chodzi o to,
e praca reprezentuje w ogle pewn okrelon ilo pracy
oglnej, lecz o to, e reprezentuje ilo wiksz ni zawarta
w jej cenie, tzn. w wartoci siy roboczej.
D la kapitau warto uytkowa siy roboczej tkwi w tej wa
nie nadwyce iloci pracy, ktrej sia robocza dostarcza po
nad ilo pracy w niej samej uprzedmiotowion, a wic nie
zbdn do jej odtworzenia. Dostarcza ona tej iloci oczywi
cie w okrelonej formie, ktra j cechuje jako szczegln, po
yteczn prac, jako prac przdzenia, tkania etc. Jednake
konkretny charakter pracy, ktry jej w ogle umoliwia przyj
mowanie postaci towaru, nie stanowi o jej specyficznej warto
463

Dodatki

ci uytkowej dla kapitau. D la kapitau ta specyficzna war

to uytkowa polega na jej iloci jako pracy w ogle i na
nadwyce iloci pracy dostarczonej ponad t ilo, ktra sta
nowi jej zapat.
Okrelona suma pienidzy * staje si kapitaem na skutek
tego, e w swym produkcie wyraa si jako x + h, co znaczy,
e ilo pracy zawarta w niej jako w produkcie jest wiksza
od iloci pracy uprzednio w niej zawartej. To wanie stanowi
rezultat wymiany midzy pienidzem a prac produkcyjn,
inaczej mwic: tylko ta praca jest produkcyjna, ktra w pro
cesie wymiany na prac uprzedmiotowion pozwala tej ostat
niej okaza si zwikszon iloci pracy uprzedmiotowionej.
Dlatego kapitalistyczny proces produkcji nie jest po prostu
produkcj towarw. Jest to proces, ktry pochania prac nie
opacon, a materiay i rodki pracy - rodki produkcji czyni rodkami pochaniania pracy nieopaconej.
Z dotychczasowych rozwaa wynika, e wyraenie praca
produkcyjna nie ma bezporednio absolutnie nic wsplnego
z okrelon treci pracy, z jej szczegln uytecznoci, czyli
specyficzn wartoci uytkow, ktra j reprezentuje.
Tego samego rodzaju praca moe by produkcyjna lub nie
produkcyjna.
Tak np. Milton, who did [write] the Paradise Lost for
5 [ktry za cen 5 f.szt. [napisa] Raj utracony ], by pra
cownikiem nieprodukcyjnym. Natomiast pisarz, pracujcy na
sposb fabryczny dla swego wydawcy, jest pracownikiem pro
dukcyjnym. Milton stworzy Raj utracony z tych samych
przyczyn, dla ktrych jedwabnik produkuje jedwab. Byo to
dziaanie wynikajce z jego natury. Sprzeda pniej swj pro
dukt za 5 f.szt. Jednake proletariusz literacki w Lipsku, fa
brykujcy ksiki (np. kompendia z dziedziny ekonomii) na
zamwienie swego wydawcy, jest pracownikiem produkcyj
nym, gdy jego produkt jest ju z gry podporzdkowany ka
pitaowi i zostaje wykonany tylko dla pomnoenia tego kapi
tau. piewaczka sprzedajca swj piew na wasny rachunek
jest pracownikiem nieprodukcyjnym. Lecz ta sama piewaczka,
jeli j zaangaowa entrepreneur, aby zarobi na jej piewie,
jest pracownikiem produkcyjnym, gdy produkuje kapita.
464

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

\

[e) P r a c a n d u k c y j n a
jako praca
dostarczajca u k u p n o
usug w warunkach
kapitalizmu. 1
rny p o g l d na s t o s u n e k
ml i d z y k a p i t a e m a p^rac j a k o n a w y m i a n
u s it g]

II13251 Naley tu rozrni kilka zagadnie.

Gdy zaley mi tylko na tym, aby mie spodnie, jest dla
mnie spraw zupenie obojtn, czy kupuj spodnie gotowe,
czy te kupuj sukno i bior do domu czeladnika krawieckie
go, ktremu pac za jego usug (i.e. za prac krawca), pole
gajc na przeksztaceniu sukna w spodnie. Kupuj je u mer
chant-tailor [krawca majcego skad materiaw i ubra] za
miast bra krawca do domu, gdy jego robota wypada dro
ej, a gotowe spodnie kosztuj mniej pracy; taniej wic wypa
da, gdy produkuje je capitalist-tailor [krawiec-kapitalista], ni
gdybym je poleci uszy w domu. Jednake w obu przypad
kach przeksztacam pienidz, za ktry kupuj spodnie, nie
w kapita, lecz w spodnie, i w obu przypadkach idzie mi o to,
by uy pienidza tylko jako rodka obiegu, tzn. by go prze
ksztaci w okrelon warto uytkow. Pienidz nie funkcjo
nuje tutaj jako kapita, chocia w jednym przypadku wymie
niam go na towar, w drugim za kupuj za pienidze sam
prac w charakterze towaru. Pienidz funkcjonuje tu tylko
jako pienidz, a cilej mwic, jako rodek obiegu.
Z drugiej strony, czeladnik krawiecki [pracujcy u mnie
w domu] nie jest pracownikiem produkcyjnym, chocia jego
praca mnie dostarcza produktu, tj. spodni* jemu za ceny jego
pracy, tj. pienidzy. Moliwe, e ilo pracy, ktrej dostarcza
czeladnik, jest wiksza od iloci pracy zawartej w cenie, ktr
ode mnie otrzyma. Jest to nawet prawdopodobne, gdy cen
jego pracy okrela cena, ktr otrzymuj produkcyjni czelad
nicy krawieccy. Jest mi to jednak zupenie obojtne. Czy cze
ladnik pracuje 8, czy 10 godzin, nie stanowi to dla mnie r
nicy, skoro cena zostaa raz ustalona. Teraz chodzi jedynie
o warto uytkow, o spodnie, przy czym oczywicie jestem
zainteresowany w tym, aby zapaci za nie moliwie najmniej,
bez wzgldu na to, czy sprawi je sobie w pierwszy, czy
30 - M arks, Engels - D ziea t. 26

465

D odatki

w drugi sposb; nie chc zapaci za nip w pierwszym przy

padku wicej ani mniej ni w drugim, chc tylko zapaci za
nie ich normaln cen. Stanowi to wydatek przeznaczony na
konsumpcj, a wic nie pomnaa, lecz zmniejsza ilo mych
pienidzy. Sprawunek ten nie jest w adnej mierze rodkiem
wzbogacenia si, podobnie jak nie jest nim aden inny sposb
wydatkowania pienidzy na moj konsumpcj osobist.
Moe ktry z savants [uczonych] Paula de Kocka powie mi,
e bez tego kupna tak jak bez kupna chleba nie mgbym
y, wic rwnie nie mgbym si wzbogaci, e zatem kupno
to stanowi rodek poredni lub przynajmniej warunek mego
wzbogacenia si; ale rwnie dobrze mona by powiedzie, e
krenie krwi czy te proces oddychania s warunkami mego
wzbogacenia si. Jednake ani krenie krwi, ani proces od
dychania same przez si mnie nie wzbogacaj, przeciwnie, za
oeniem obu tych procesw jest kosztowna przemiana ma
terii - i gdyby jej istnienie nie byo koniecznoci, nie byoby
na wiecie biedakw. Std sama bezporednia wymiana pie
nidza na prac nie przeksztaca pienidza w kapita ani te
pracy w prac produkcyjn.
C wic jest charakterystycznego w tej wymianie? Czym
rni si ona od wymiany pienidza na prac produkcyjn?
Z jednej strony tym, e pienidz zostaje wydatkowany jako
pienidz, jako samodzielna forma wartoci wymiennej, ktra
ma si przeksztaci w warto uytkow, w rodki utrzymania,
w przedmioty osobistego spoycia. Pienidz nie staje si
w tym przypadku kapitaem, lecz przeciwnie, traci swj byt
jako warto wymienna, aby by zuytkowany, spoyty jako
warto uytkowa. Z drugiej strony, praca interesuje mnie
tylko jako warto uytkowa, jako usuga, dziki ktrej sukno
przeksztaca si w spodnie, jako usuga, ktr mi wiadczy
okrelony, uyteczny rodzaj pracy.
Natomiast usuga, ktr tene czeladnik krawiecki zatrud
niony przez merchant-tailor wiadczy kapitalicie, polega
wcale nie na tym, e przeksztaca on sukno w spodnie, lecz
na tym, e niezbdny czas pracy, uprzedmiotowiony w postaci
spodni, = 12 godzinom pracy, paca za, ktr w czeladnik
otrzymuje, = 6 godzinom. Usuga wiadczona kapitalicie
466

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

polega wic na tym, z& czeladnik pracuje 6 godzin za darmo.

Okoliczno, i dzieje si to w formie szycia spodni, osania
tylko faktyczny stosunek. Dlatego merchant-tailor stara si
jak najszybciej przeksztaci spodnie z powrotem w pienidze,
czyli w posta, w ktrej cile okrelony charakter pracy kra
wieckiej znika cakowicie i w ktrej speniona usuga wyraa
si tak, e zamiast 6 godz. czasu pracy, reprezentowanego
II13261 przez okrelon sum pienidzy, uzyskuje si teraz
12 godz. czasu pracy, reprezentowanego przez dwukrotnie
wiksz sum pienidzy.
Kupuj prac krawieck gwoli usugi, ktr spenia jako
praca krawiecka, po to, by zaspokoi swoj potrzeb odziania
si, a zatem obsuy jedn ze swoich potrzeb. Natomiast
merchant-tailor kupuje j jako rodek do zrobienia dwu tala
rw z jednego. Ja kupuj prac, gdy wytwarza okrelon
warto uytkow, spenia okrelon usug. On j kupuje,
gdy dostarcza wicej wartoci wymiennej, ni sama koszto
waa, kupuje j jako rodek sucy tylko do wymiany mniej
szej iloci pracy na wiksz.
Tam, gdzie odbywa si wymiana pienidza bezporednio na
prac nie wytwarzajc kapitau, a wic nieprodukcyjn, ku
puje si j jako usug, co w ogle jest tylko wyraeniem
oznaczajcym szczeglny rodzaj wartoci uytkowej, ktr pra
ca wytwarza podobnie jak wszelki inny towar; jest to jednak
e specyficzne wyraenie oznaczajce szczegln warto uyt
kow pracy, dostarczajcej usugi w postaci nie przedmiotu,
lecz czynnoci, co wszake nie odrnia jej np. od maszyny,
dajmy na to, od zegarka. Do ut facias, facio ut facias, facio
ut des, do ut des i146) stanowi tutaj zupenie jednakowe for
my jednego i tego samego stosunku, natomiast w produkcji
kapitalistycznej forma do ut facias wyraa zupenie specyficzny
stosunek midzy wartoci uprzedmiotowion, ktr si daje,
a yw dziaalnoci, ktr si przywaszcza. Poniewa kupno
usug wcale nie zawiera specyficznego stosunku midzy prac
a kapitaem, gdy albo zosta on tu w peni unicestwiony, albo
wcale nie istnieje, to oczywicie stanowi ono ulubion form,
za pomoc ktrej Say, Bastiat i spka wyraaj stosunek
midzy kapitaem a prac.
467

D odatki

W jaki sposb ustala si warto tych usug i jak sam t

warto okrelaj prawa pacy roboczej - to zagadnienie nie
ma nic wsplnego z badaniem wzmiankowanego stosunku; na
ley ono do rozdziau o pacy roboczej.
Okazuje si, e sam fakt wymiany pienidza na prac nie
przeksztaca pracy w prac produkcyjn, e - z drugiej stro
ny - tre tej pracy jest na pierwszy rzut oka spraw obo
jtn.
Sam robotnik moe kupowa prac, i.e. towary dostarczane
w postaci usug, i wydatkowanie jego pacy roboczej na tego
rodzaju usugi nie rni si niczym od jej wydatkowania na
jakiekolwiek inne towary. Usugi, ktre kupuje, mog by
mniej lub bardziej niezbdne, np. usugi lekarza lub klechy,
podobnie jak zakup chleba lub wdki. Jako nabywca - i.e.
reprezentant pienidza wobec towaru - robotnik stanowi ca
kiem t sam kategori, co kapitalista wystpujcy tylko jako
nabywca, tzn. wtedy, gdy chodzi o to tylko, aby pienidze
przeksztaci w towar. Jak okrela si cen tych usug, w jakim
stosunku pozostaje ona do waciwej pacy roboczej, w jakiej
mierze ksztatuje si zgodnie z prawami pacy roboczej, a w ja
kiej od nich odbiega - wszystkie te kwestie naley rozpatrzy
w rozprawie o pacy roboczej. Dla przedmiotu niniejszych
bada s one bez znaczenia.
Skoro zatem sama wymiana pienidzy na prac nie powo
duje przeksztacenia pracy w prac produkcyjn, czyli, co na
jedno wychodzi, nie przeksztaca pienidza w kapita, to
rwnie tre, konkretny charakter, szczeglna uyteczno
pracy s na pierwszy rzut oka obojtne; widzielimy wyej,
e ta sama praca tego samego czeladnika krawieckiego wyst
puje w jednym przypadku jako praca produkcyjna, w drugim
za - jako nieprodukcyjna.
Niektre usugi, czyli wartoci uytkowe, rezultaty pewnych
czynnoci lub prac, przybieraj posta towarw, inne nato
miast nie pozostawiaj po sobie adnego uchwytnego ladu
dajcego si oddzieli od osoby twrcy; inaczej mwic, re
zultat ich dziaania nie jest towarem nadajcym si do sprze
day. Np. usuga, ktr spenia dla mnie piewak, zaspokaja
moje potrzeby estetyczne, jednake to, czym si rozkoszuj, jest
468

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

to jedynie akcja nie dajca si oddzieli od osoby samego

piewaka i gdy tylko skoczy si jego praca, tj. gdy piew
dobiegnie koca, mija rwnie uczucie zadowolenia: odczu
wam zadowolenie z samej czynnoci - z jej oddziaywania
na mj such. Same usugi, podobnie jak towary, ktre naby
wam, mog by niezbdne lub mog si tylko takimi wydawa,
jak np. usugi onierza, lekarza czy adwokata, albo te mog
to by usugi dostarczajce mi przyjemnoci. Nic to nie zmie
nia w ich ekonomicznych waciwociach. Jeli jestem zdrw
i nie trzeba mi lekarza lub jeli mam szczcie, e nie musz
toczy procesw, to jak zarazy unikam wydawania pienidzy
na usugi lekarskie lub prawnicze.
II13281 l146 Usugi mog by rwnie narzucone, np. usugi
urzdnicze etc.
Jeli kupuj usugi nauczyciela nie po to, by rozwija swoje
zdolnoci, lecz po to, by zdoby umiejtno zarobkowania czy te jeli inni zakupuj te usugi dla mnie - i gdy rzeczy
wicie naucz si czego, co samo przez si jest niezalene od
zapaty za te usugi, to koszty nauki, tak jak koszty mojego
utrzymania, nale do kosztw produkcji mej siy roboczej.
Wszelako szzeglna uyteczno tej usugi nie enienia nic
w danym stosunku ekonomicznym; ani ja nie przeksztacam
w tym przypadku pienidza w kapita, ani ten, co spenia
usugi, czyli nauczyciel, nie przeksztaca mnie w swego kapi
talist, w his master [swego pana]. Jest przeto zupenie obo
jtne z punktu widzenia ekonomicznej waciwoci tego sto
sunku, czy lekarz mnie wyleczy, nauczyciel nauczy czego,
a adwokat wygra mj proces. Paci si tu za usugi jako takie,
lecz ci, ktrzy je speniaj, ze wzgldu na sam natur owych
usug, nie mog rczy za ich dobry skutek. Znaczna cz
usug naley do kosztw konsumpcji towarw, jak usugi ku
charek, suby domowej etc.
D la wszelkich prac nieprodukcyjnych charakterystyczne jest,
e mona nimi rozporzdza tylko w tym stopniu, w jakim
wyzyskuje si pracownikw produkcyjnych, podobnie jak to
si dzieje przy kupnie wszystkich innych towarw przezna
czonych do konsumpcji. Dlatego pracownik produkcyjny ma
spord wszystkich najmniejsz mono rozporzdzania usu
469

Dodatki

gami pracownikw nieprodukcyjnych, chocia musi najwicej

paci za narzucone mu usugi (pastwo, podatki). Z kolei
moja mono zatrudniania pracownikw produkcyjnych nie
wzrasta bynajmniej w tym stopniu, w jakim zatrudniam pra
cownikw nieprodukcyjnych-, przeciwnie - w tym samym stop
niu maleje.
Sami pracownicy produkcyjni mog w stosunku do mnie
sta si pracownikami nieprodukcyjnymi. Gdy np. ka wytapetowa mieszkanie, a tapeciarze s robotnikami najemnymi
u przedsibiorcy wykonujcego zamwienie, sytuacja jest taka
sama, jak gdybym kupi wytapetowane mieszkanie, jak gdybym
wydatkowa pienidze na towar przeznaczony do mego spo
ycia; jednake dla przedsibiorcy, ktry im zleci tapetowa
nie, s oni pracownikami produkcyjnymi, gdy wytwarzaj
dla niego warto dodatkow. 11328||

JJ1333 j Jak dalece nieprodukcyjny jest z punktu widzenia

produkcji kapitalistycznej ten robotnik, ktry wprawdzie
wytwarza towar nadajcy si do sprzeday, ale jedynie w gra
nicach wartoci swojej wasnej siy roboczej, nie wytwarzajc
zatem dla kapitau wartoci dodatkowej - wida ju z tych
fragmentw u Ricarda, [gdzie powiada,] e very existence of
such people is a nuisance [samo istnienie takich ludzi jest
ciarem] t127l. Taka wanie jest teoria i praktyka kapitau.
Zarwno teoria dotyczca kapitau, jalk te praktyka przeduania
pracy do tego punktu, przy ktrym moe ona w dodatku do kosztw
utrzymania wytworzy zysk dla kapitalisty - wydaj si sprzeczne
z prawami naturalnymi kierujcymi produkcj (Th. Hodgskin, Pop.
Poat. Boon. , Londyn 1827, str. 238). 11333||

J| 13361 Proces produkcji kapitau. Widzielimy, e proces

produkcji kapitalistycznej jest nie tylko procesem produkcji
towarw, lecz rwnie procesem produkcji surplus value,
wchanianiem pracy dodatkowej, przeto procesem produkcji
kapitau. Pierwszy, formalny akt wymiany pienidza na prac,
czyli kapitau na prac, jest tylko potencjalnie przywaszcze
470

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

niem cudzej pracy ywej za porednictwem pracy uprzedmio

towionej. Rzeczywisty proces przywaszczania odbywa si do
piero w rzeczywistym procesie produkcji, ktrego prze
bytym ju stopniem jest owa pierwsza formalna transakcja,
w ktrej kapitalista i robotnik staj wobec siebie tylko jako
waciciele towarw i w ktrej ich wzajemny stosunek jest
stosunkiem sprzedawcy i nabywcy. Dlatego te wulgarni eko
nomici - np. Bastiat - nie wychodz poza ow pierwsz,
formaln transakcj, wanie aby mc oszukaczo eliminowa
w specyficzny [kapitalistyczny] stosunek. Rnica ta rzuca
si w oczy zwaszcza przy wymianie pienidza na prac nie
produkcyjn. Tutaj pienidz i praca wymieniaj si wzajemnie
tylko jako towary. Zamiast wic tworzy kapita, wymiana
ta stanowi wydatkowanie dochodu. | 1336||

[f) P r a c a r z e m i e l n i k w i c h o p w
w spoeczestwie kapitalistycznym]

II1328] Jak wic ma si sprawa z samodzielnymi rzemielni

kami lub chopami, ktrzy nie zatrudniaj robotnikw, a wic
nie produkuj jako kapitalici? Albo s oni producentami to
warw, jak to jest zawsze w przypadku chopw {lecz nie np.
gdy chodzi o ogrodnika, ktrego zatrudniam w swym domu},
a wtedy nabywam od nich towar, przy czym nic si nie zmienia
na skutek np. tego, e rzemielnik wykonuje towar na za
mwienie, a chop dostarcza swj supply [towar] w miar
posiadanych rodkw. W stosunku tym wystpuj oni wobec
mnie jako sprzedawcy towarw, a nie jako sprzedawcy pracy,
nie ma on wic nic wsplnego z wymian kapitau na prac,
przeto rwnie nic wsplnego z rozrnieniem midzy prac
produkcyjn a nieprodukcyjn. Rozrnienie to zaley bowiem
tylko od tego, czy nastpuje wymiana pracy na pienidz jako
taki, czy te na pienidz jako kapita. Nie nale oni zatem
ani do kategorii pracownikw produkcyjnych, ani do niepro
dukcyjnych, mimo e s producentami towarw. Ich produkcja
nie jest podporzdkowana kapitalistycznemu sposobowi pro
dukcji.
411

Dodatki

Moliwe, e ci producenci, pracujcy za pomoc wasnych

rodkw produkcji, odtwarzaj nie tylko sw wasn si ro
bocz, lecz take wytwarzaj warto dodatkow, przy czym
ich pooenie pozwala im przywaszcza sobie sw wasn
prac dodatkow lub jej cz (pozosta cz odbiera im
si w postaci podatkw etc.). Tu napotykamy waciwo
charakterystyczn dla spoeczestwa, w ktrym przewaa pe
wien okrelony sposb produkcji, chocia nie wszystkie sto
sunki produkcyjne w owym spoeczestwie pod ten sposb
produkcji podpadaj. W spoeczestwie feudalnym np. - co
mona najlepiej przeledzi w Anglii, gdy tam system feudal
ny zosta przeniesiony z Normandii w stanie gotowym i jego
formy wycisny swe pitno na ukadzie spoecznym odmien
nym ode pod wieloma wzgldami - feudaln posta przybie
raj rwnie stosunki bardzo odlege od istoty feudalizmu,
jak np. stosunki czysto pienine, przy ktrych w ogle nie
chodzi o wzajemne osobiste usugi suwerena i wasala. Za
przykad tego moe suy utrzymywanie fikcji, e maorolny
chop posiada swj grunt jako lenno.
Tak samo rzeczy si maj przy kapitalistycznym sposobie
produkcji. Niezaleny chop lub rzemielnik rozszczepia si na
dwoje.
W maych zakadach przedsibiorca czsto bywa swym wasnym
robotnikiem" (Storch, t. I, wyd. petersburskie, str. 242).

Jako waciciel rodkw produkcji jest kapitalist, jako ro

botnik jest swym wasnym pracownikiem najemnym. A zatem
paci sobie wynagrodzenie za prac jako kapitalista i czerpie
zyski ze swego kapitau, tzn. wyzyskuje sam siebie jako
pracownika najemnego i paci sobie samemu w postaci surplus
value haracz, naleny kapitaowi od robotnika. By moe,
paci sobie jeszcze trzeci cz jako wacicielowi gruntu
(rent), cakiem tak - co dalej zobaczymy* - jak kapitalista
przemysowy, pracujcy za pomoc swego wasnego 13291
kapitau, sam sobie wypaca procent od kapitau, traktujc
* Patrz K . M arks, K a p ita l , t. III, cz. 1, W arszawa 1957, str. 402-426 Red. przek. polsk.

472

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

to jako co, co naley mu si nie jako kapitalicie przemyso

wemu, lecz qua kapitalicie jako takiemu.
Ten { ekonomiczny) okrelony spoeczny charakter rodkw
produkcji w produkcji kapitalistycznej - fakt, e wyraaj
okrelony stosunek produkcyjny - jest tak zronity z mate
rialnym ich istnieniem jako rodkw produkcji i w wiecie
wyobrae spoeczestwa buruazyjnego tak z tym istnieniem
nierozerwalnie zwizany, e przypisuje si go (jako okrelon
kategori) rwnie tym stosunkom, ktre s z nim sprzeczne.
rodki produkcji stanowi kapita tylko wtedy, gdy oddzie
liwszy si od pracy wystpuj wobec niej jako niezalena sia.
W danym za przypadku producent - robotnik - jest posia
daczem, wacicielem swych rodkw produkcji. Nie stanowi
one zatem kapitau, tak samo jak on wobec nich nie wyst
puje jako robotnik najemny. Niemniej jednak traktuje si je
jako kapita, a producent rozdwaja si - jako kapitalista
zatrudnia samego siebie w charakterze robotnika na
jemnego.
W rzeczywistoci ten sposb rozpatrywania, jakkolwiek ir
racjonalny on first view [na pierwszy rzut oka], jest przecie
so far [w pewnym stopniu] suszny: Producent wytwarza
wprawdzie w danym przypadku sw wasn surplus value
{przy zaoeniu, e sprzedaje swj towar zgodnie z jego war
toci}, czyli cay produkt jest tylko jego wasn uprzedmio
towion prac. Jednake fakt, e moe sobie sam przywasz
czy cay produkt swej wasnej pracy, e nikt inny jako master
nie przywaszcza sobie nadwyki wartoci jego produktu po
nad cen przecitn jego pracy, np. w cigu jednego dnia ro
boczego, zawdzicza on nie swej pracy - pod tym wzgldem
nie rni si od innych robotnikw - lecz okolicznoci, e
rodki produkcji stanowi jego wasno. Przeto tylko na mo
cy tej wasnoci staje si panem swej pracy dodatkowej i jako
swj wasny kapitalista odnosi si do siebie jako do robotnika
najemnego.
W takim spoeczestwie oddzielenie wystpuje jako stosu
nek normalny. Zakada si wic jego istnienie nawet tam,
gdzie go faktycznie nie ma, i jak to wyej wykazalimy, so far
susznie; albowiem (w odrnieniu np. od stosunkw staro
473

Dodatki

rzymskich lub norweskich, czy te amerykaskich na pnocnym zachodzie Stanw Zjednoczonych) zespolenie wyst
puje tu przypadkowo, a oddzielenie jako stan normalny, przeto
stosunek oddzielenia przyjmuje si za podstaw nawet wtedy,
gdy jedna osoba czy w sobie rne funkcje. Ze szczegln
si wychodzi tu na jaw, e kapitalista jako taki jest jedynie
funkcj kapitau, a robotnik - funkcj siy roboczej. Jest przy
tym prawem, e rozwj ekonomiczny funkcje te rozdziela po
midzy rne osoby; a rzemielnik czy chop, ktry produkuje
za pomoc swych wasnych rodkw produkcji, albo prze
ksztaci si z biegiem czasu w drobnego kapitalist wyzyskuj
cego rwnie cudz prac, albo straci swe rodki produkcji
{tak te najczciej bywa, mimo e pocztkowo pozostaje on
nominalnym ich wacicielem, jak np. w przypadku dugw hi
potecznych} i przeksztaci si w robotnika najemnego. Taka
jest tendencja rozwojowa formacji spoecznej, w ktrej domi
nuje kapitalistyczny sposb produkcji.

[g) D o d a t k o w a c h a r a k t e r y s t y k a p r a c y
produkcyjnej jako pracy realizujcej
si
w materialnym bogactwie]

Rozpatrujc istotne stosunki produkcji kapitalistycznej

mona wic uzna, e cay wiat towarw, e wszystkie sfery
produkcji materialnej - produkcji bogactwa materialnego podporzdkowane s (formalnie lub realnie) kapitalistycznemu
sposobowi produkcji {ktry coraz bardziej si upowszechnia,
stanowi cel zasadniczy tej produkcji i tylko w tym przypadku
[gdy si upowszechni] siy wytwrcze pracy rozwin si do
najwyszego stopnia}. W myl tego zaoenia okrelajcego gra
nice [omawianego procesu], zaoenia, ktre coraz bardziej
nabiera cech wiernego obrazu rzeczywistoci, wszyscy robotni
cy zatrudnieni w produkcji towarw s robotnikami najemny
mi, a rodki produkcji wystpuj wobec nich we wszystkich
sferach jako kapita. Mona zgodnie z tym uzna za charakte
rystyczn cech robotnikw produkcyjnych, i.e. robotnikw
wytwarzajcych kapita, e praca ich realizuje si w towarach
414

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

{produktach pracy), w bogactwie materialnym. W ten sposb

otrzymaaby praca produkcyjna - oprcz swej zasadniczej,
charakterystycznej cechy, zupenie obojtnej wobec treci pracy
i od niej niezalenej - jeszcze jedn, odmienn, dodatkow
charakterystyk.

[h) P r z e j a w y k a p i t a l i z m u
w dziedzinie
produkcji niematerialnej]

Moliwe s dwa przypadki w produkcji niematerialnej, na

wet jeli prowadzona jest wycznie dla celw wymiany, czyli
jeli dostarcza towarw.
1. Rezultatem jej s towary, wartoci uytkowe, majce
posta odrbn, samoistn zarwno w stosunku do producen
tw, jak i do konsumentw, a zatem takie wartoci uytkowe,
ktre mog trwa w odstpie czasu midzy produkcj a kon
sumpcj i w cigu tego czasu kry jako towary nadajce si
do sprzeday, jak np. ksiki, obrazy, krtko mwic, wszyst
kie przedmioty sztuki istniejce niezalenie od dziaalnoci
artystycznej wykonujcego je twrcy. Tutaj produkcja kapita
listyczna moe by stosowana tylko w bardzo ograniczonych
rozmiarach, np. kiedy pisarz wyzyskuje przy pracy zbioro
wej - np. dla zestawienia encyklopedii - wielu innych auto
rw jako pomocnikw. ||1330| Najczciej sprawa koczy si
na formie przejciowej do produkcji kapitalistycznej, [formie
polegajcej na tym,] e rni twrcy dzie naukowych lub
artystycznych, rzemielnicy lub profesjonalici pracuj na rzecz
zbiorowego kapitau handlowego wydawcw. Stosunek ten nie
ma nic wsplnego z waciwym kapitalistycznym sposobem
produkcji i formalnie nie jest mu nawet jeszcze podporzdko
wany. To, e wanie w tych formach przejciowych wyzysk
pracy jest najwikszy, nie zmienia sprawy.
2. Produkt jest nieodczny od aktu tworzenia, jak to ma
miejsce u wszystkich artystw-odtwrcw, mwcw, aktorw,
nauczycieli, lekarzy, klechw etc. Rwnie tutaj kapitalistycz
ny sposb produkcji znajduje zastosowanie tylko w niewiel
kim zakresie i zgodnie-z natur rzeczy tylko w niektrych
475

Dodatki

sferach. Np. w akadach naukowych nauczyciele mog by

dla przedsibiorcy, utrzymujcego taki zakad, tylko pracow
nikami najemnymi; liczne tego rodzaju fabryki nauczania ist
niej w Anglii. Chocia nauczyciele ci nie s w stosunku do
uczniw pracownikami produkcyjnymi, s nimi w stosunku do
zatrudniajcego ich przedsibiorcy. Wymienia on swj kapita
na ich si robocz i wzbogaca si za porednictwem tego pro
cesu. To samo zachodzi w przedsibiorstwach teatralnych, roz
rywkowych itd. Wobec publicznoci aktor wystpuje jako
artysta, jednake dla swego przedsibiorcy jest pracownikiem
produkcyjnym. Wszystkie te przejawy produkcji kapitalistycz
nej w omawianej dziedzinie s tak nieistotne w porwnaniu
z caoci produkcji, e mona ich zupenie nie uwzgldnia.

[ii) P r o b l e m p r a c y p r o d u k c y j n e j
punktu widzenia caoci procesu
produkcji materialnej]

Wraz z rozwojem specyficznie kapitalistycznego sposobu

produkcji, gdy przy wytwarzaniu jednego i tego samego to
waru wsppracuje wielu robotnikw, bezporedni stosunek
midzy prac kadego z nich z osobna a przedmiotem pro
dukcji musi by oczywicie bardzo zrnicowany. Tak np.
wspomniani wyej [1471 wyrobnicy w fabryce nie maj bezpo
rednio nic wsplnego z obrbk surowca. Robotnicy bdcy
nadzorcami robotnikw bezporednio zatrudnionych przy
obrbce stoj od surowca o krok dalej; stosunek inyniera
jest znowu inny, pracuje on gwnie umysowo, etc. Jednake
wszyscy ci pracownicy jako cao, wadajc si robocz rnej
wartoci (chocia zastosowana masa pracy reprezentuje prze
citnie mniej wicej ten sam poziom), osigaj taki wynik,
ktry - rozpatrywany jako rezultat po prostu tylko procesu
pracy - wyraa si w towarze, czyli w jakim materialnym
produkcie-, wszyscy oni razem jako zesp produkcyjny sta
nowi yw maszyn do wytwarzania tych produktw, ponie
wa - jeli wzi pod uwag cakowity proces produkcji wymieniaj sw prac na kapita i odtwarzaj pienidze ka
476

Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna

pitalisty jako kapita, tzn. jako warto, ktra si pomnaa,

powiksza.
Waciwoci kapitalistycznego sposobu produkcji jest prze
cie to, e odrywa on od siebie rozmaite rodzaje pracy, wic
rwnie prac fizyczn od umysowej - lub te rodzaje pracy,
w ktrych przewaa jedna albo druga strona - a nastpnie
dzieli je midzy rne osoby. Nie przeszkadza to wszake
temu, e produkt materialny jest wsplnym produktem tych
osb, czyli ich wsplnym produktem uprzedmiotowionym
w bogactwie materialnym; z drugiej strony nie przeszkadza
to rwnie temu i nie zmienia tego faktu, e stosunek, w ja
kim pozostaje kada z tych osb, jest stosunkiem pracownika
najemnego do kapitau i w tym szczeglnym znaczeniu jest
stosunkiem robotnika produkcyjnego. Wszystkie te osoby s
nie tylko bezporednio zatrudnione w wytwarzaniu material
nego bogactwa, lecz take wymieniaj sw prac bezporednio
na pienidze jako na kapita, reprodukuj przeto bezpored
nio oprcz swej pacy roboczej rwnie warto dodatkow
dla kapitalisty. Praca ich skada si z pracy opaconej i z nie
opaconej pracy dodatkowej.
fj) P r z e m y s
produkcji
w

transportowy jako
m a t e r i a l n e j. P r a c a
przemyle

j drna ze s t e r
prod u j na

transportowym]

Oprcz przemysu wydobywczego, rolnictwa i manufaktur

istnieje jeszcze czwarta sfera produkcji materialnej, ktrej
rozwj przechodzi take przez rne fazy. warsztatu rko
dzielniczego, przedsibiorstwa manufakturowego i zakadu
mechanicznego; jest to przemys transportowy, niezalenie od
tego, czy przewozi ludzi, czy towary. Stosunek pracy produk
cyjnej, i.e. robotnika najemnego, do kapitau jest tu zupenie
taki sam, jak w innych sferach produkcji materialnej. Poza
tym poddaje si tutaj przedmiot pracy pewnej zmianie mate
rialnej - zmianie w przestrzeni, zmianie miejsca. Jeli idzie
o transport ludzi, jest to tylko usuga, ktr dla nich spenia
entrepreneur. Jednake stosunek nabywcw do sprzedawcw
tej usugi nie ma nic wsplnego ze stosunkiem pracownikw
411

Dodatki

produkcyjnych do kapitau, podobnie jak [nie ma z nim nic

wsplnego] stosunek sprzedawcw przdzy bawenianej do jej
nabywcw.
Ale jeli rozpatrzymy ten proces w odniesieniu do towarw,
[zobaczymy, e] [[13311 zachodzi tu, a mianowicie w proce
sie pracy, zmiana dotyczca przedmiotu pracy, towaru. Zmie
nia si jego byt przestrzenny, a tym samym zachodzi zmiana
w jego wartoci uytkowej, gdy zmienia si byt przestrzenny
tej wartoci uytkowej. Jego warto wymienna wzrasta w tym
samym stopniu, w jakim zmiana jego wartoci uytkowej wy
maga pracy, sumy pracy okrelonej czciowo przez zuycie
kapitau staego - tj. sumy pracy uprzedmiotowionej, ktra
wchodzi w skad towaru * - czciowo za sumy pracy ywej,
jak w procesie pomnaania wartoci wszystkich innych to
warw.
Gdy tylko towar dotrze do miejsca swego przeznaczenia,
zmiana, jakiej ulega jego warto uytkowa, znika i wyraa
si jeszcze tylko w zwikszonej wartoci wymiennej, w po
droeniu towaru. Chocia wic realna praca nie pozostawia
adnego ladu na wartoci uytkowej, to jednak zrealizowaa
si w wartoci wymiennej tego materialnego produktu. A za
tem do przemysu transportowego odnosi si to samo, co do
innych sfer produkcji materialnej: e mianowicie realna praca
przybiera posta towaru, choby na jego wartoci uytkowej
nie pozostawia adnego widocznego ladu.
Mamy tu na razie do czynienia tylko z kapitaem produk
cyjnym, tzn. z kapitaem zaangaowanym w bezporednim
procesie produkcji. Pniej przejdziemy do kapitau w proce
sie cyrkulacji. I dopiero potem, przy rozpatrywaniu tej szcze
glnej postaci, ktr przybiera kapita jako kapita handlowy,
bdzie mona odpowiedzie na pytanie, w jakiej mierze za
trudnieni przez ten kapita robotnicy s pracownikami pro
dukcyjnymi bd nieprodukcyjnymi * * . | X X I133l||
* W rkopisie: w jego skad - Red.
* * Patrz K . M arks, K a p ita , t. II, w : M ark s-E n gels, D ziea, t. 24,
str. 160-187 i K . M arks, K a p ita , t. III, cz. 1, W arszawa 1957, str. 302-325 R ed. przekl. polsk.

478

[13. Szkic planu I i III czci Kapitau [148]]

[a) P l a n

czci,

czyli

ksigi

K a p i t a 1 u ]

IIXVIII11401 Pierwsz ksig I149^ Proces wytwarzania

kapitau podzieli w nastpujcy sposb:
1. Wstp. Towar. Pienidz.
2. Przeksztacenie pienidza w kapita.
3. Warto dodatkowa bezwzgldna. a) Proces pracy i pro
ces pomnaania wartoci, b) Kapita stay i kapita zmienny,
c) Warto dodatkowa bezwzgldna, d) Walka o normalny
dzie roboczy, e) jednakowej dugoci dnie robocze (liczba
robotnikw zatrudnionych przez jednakow ilo czasu). Suma
wartoci dodatkowej i stopa wartoci dodatkowej (wielko
i poziom?).
4. Warto dodatkowa wzgldna, a) Kooperacja prosta,
b) Podzia pracy, c) Maszyny etc.
5. Powizanie wartoci dodatkowej bezwzgldnej i wzgld
nej. Stosunek (proporcja) midzy prac najemn a wartoci
dodatkow. Formalne i realne podporzdkowanie pracy ka
pitaowi. Produkcyjno kapitau. Praca produkcyjna i niepro
dukcyjna.
6. Przeksztacenie powrotne wartoci dodatkowej w kapita.
Akumulacja pierwotna. Wakefielda teoria kolonizacji.
7. Rezultat procesu produkcji.
(Mona przedstawi sub 6 albo sub 7 change [zmian]
w przejawianiu si law of appropriation [prawa przywaszcza
nia]).
8. Teorie wartoci dodatkowej.
9. Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej. | X V III-1140

479

D odatki

[b) P l a n

III

czci,

czyli

III

ksigi

K a p i t a u ]

1|XVIII1139 ] Trzeci ksig K apital i zysk podzieli

tak:
1. Przeksztacenie wartoci dodatkowej' w zysk. Stopa zysku
w odrnieniu od stopy wartoci dodatkowej.
2. Przeksztacenie zysku w zysk przecitny. Ksztatowanie
si oglnej stopy zysku. Przeksztacenie wartoci w ceny pro
dukcji.
3. A. Smitha i Ric[arda] teorie zysku i cen produkcji.
4. Renta gruntowa (ilustracja rnicy midzy wartoci
a cen produkcji).
5. Historia tzw. ricardiaskiego prawa renty.
6. Prawo znikowej tendencji stopy zysku. A. Smith, Ric[ardo], Carey.
7. Teorie zysku. - Pytanie, czy Sismondiego i Malthusa nie
zamieci jeszcze w Teoriach wartoci dodatkowej .
8. Rozszczepienie zysku na zysk przemysowy i procent. K a
pita handlowy. Kapita pieniny.
9. Revenue and its sources [dochd i jego rda]. Wczy
tu take zagadnienie stosunku midzy procesem produkcji
a procesem podziau.
10. Ruchy powrotpe pienidza w cakowitym procesie pro
dukcji kapitalistycznej.
11. Ekonomia wulgarna.
12. Zakoczenie. Kapital a praca najemna. \ XVIII1139||

[c) P l a n

d r u g i e g o r o z d z i a u 115
K a p i t a u ]

III

ksigi

|[XVIII11091 W rozdziale drugim trzeciej ksigi pt. K a

pital i zysk , traktujcym o ksztatowaniu si oglnej stopy
zysku, naley wzi pod uwag, co nastpuje:
1.
Rny skad organiczny kapitaw, uwarunkowany cz
ciowo rnic midzy kapitaem zmiennym a staym, w tej
mierze, w jakiej owa rnica wynika z okrelonego stopnia
produkcji, z absolutnego ilociowego stosunku midzy maszy
480

Szkic planu I i

111 czci

K apitau"

nami i surowcami a t mas pracy, ktra je uruchamia. R

nice te odnosz si do procesu pracy. Rozpatrzy trzeba take
te rnice midzy kapitaem trwaym a obrotowym, wypy
wajce z procesu obiegu, ktre w danym okresie powoduj
rnice w pomnaaniu wartoci w rnych sferach.
2. Rnice w stosunku wartoci midzy skadowymi cz
ciami rnych kapitaw, nie wynikajce z ich skadu orga
nicznego. Wynika to w takim razie z rnicy value, szczegl
nie surowca, nawet przy zaoeniu, e w surowiec w dwch
rnych sferach pochania jednakow ilo pracy.
3. Rnorodno stopy zysku w rnych sferach produkcji
kapitalistycznej, wynikajca z owych rnic. Jedynie dla kapi
taw o jednakowym skadzie etc. suszne jest [twierdzenie],
e maj t sam stop zysku i e masa zysku jest proporcjo
nalna do wielkoci zastosowanego kapitau.
4. D o kapitau cakowitego za stosuje si to, co wyoono
w rozdziale I. W produkcji kapitalistycznej kady kapita
traktuje si jako czstk, jako odpowiedni cz kapitau
cakowitego. Ksztatowanie si oglne/ stopy zysku (konku
rencja).
5. Przeksztacanie wartoci w ceny produkcji. Rnica mi
dzy wartoci, cen kosztw a cen produkcji.
6. Aby uwzgldni pogldy Ricarda, naley jeszcze doda:
o wpywie oglnych waha pacy roboczej na ogln stop
zysku, a hence [std] na ceny produkcji. | XVIII1109

32 - M arks, Engels - D ziea t. 28

4SI