Marek Jan Siemek

Hegel i rnica epistemologiczna1

Poniej zamierzam rozway, w jakiej mierze Heglowska teoria wiedzy absolutnej jest
drugim obok Fichteasko-Kantowskiego transcendentalizmu i zapewne rwnorzdnie z nim ze
spjnych stanowisk, ktre klasyczn problematyk teoriopoznawcz myli nowoytnej
przemieszczaj w pole waciwych pyta epistemologicznych, inaugurujc tym samym
podstawowy paradygmat filozoficzny nowoczesnoci.
Obydwa stanowiska s na pewno zbiene w tym, e od pocztku wykraczaj poza
tradycyjn teori poznania, poddajc krytycznemu namysowi zwaszcza kluczow dla niej formu
wiedzy bezporedniej. Wprawdzie Hegel w Zarysie wstpnym pierwszej, logicznej czci swej
Encyklopedii okrela tym mianem wprost tylko trzeci postaw myli wobec obiektywnoci,
mianowicie t, ktr najpeniej dla reprezentuje filozofia wiary Jacobiego2, ale wydaje si, e w
szerokim sensie mona to okrelenie zastosowa rwnie do obu pozostaych typologicznie
odrnionych tam postaw.
Zarwno bowiem pierwsza postawa nowoytnej metafizyki przedkantowskiej, jak i
druga postawa, waciwa przede wszystkim dla nowoytnego empiryzmu, polega na tym, e
poznajca myl napotyka swj przedmiot, obiektywno, cakiem bezporednio, w jej zawsze
ju zastanej obecnoci. Wszdzie tu mamy wic do czynienia z wiedz, ktra czerpaa sw tre z
wasnego ogldania i postrzegania tego, co zewntrzne, i tego, co wewntrzne, z bezporednio
obecnej przyrody, jak te z bezporednio obecnego ducha i serca ludzkiego 3. Wskutek tego jednak
wiedza taka rwnie sam siebie traktowaa tak samo bezporednio jako wiedz o czym,
podmiotowe poznanie przedmiotowego bytu, ktry jako taki jest zawsze ju z gry oddzielony od
samego poznania i stanowi jego absolutn tamt stron. O tyle te wszystkie trzy tak wyrnione
postawy myli wobec obiektywnoci mieszcz si w oglnej formule wiedzy bezporedniej,
ktra zakada tak wanie koncepcj ludzkiego poznania. Zakada mianowicie z gry wyobraenia
o poznaniu jako o pewnym narzdziu i pewnym medium, i zakada te rnic midzy nami
samymi i poznaniem; w szczeglnoci za zakada, e absolut znajduje si po jednej stronie, a
poznanie, samo dla siebie i rne od absolutu, znajduje si po drugiej stronie, i mimo to jest czym
rzeczywistym. Innymi sowy, e poznanie, chocia znajdujc si poza sfer absolutu, znajduje si
oczywicie i poza sfer prawdy, mimo to jest prawdziwe4.
Taki rozdzia poznania od tego, co absolutnie rzeczywiste i prawdziwe, jest
charakterystyczny dla wyobraenia, jakie o sobie samej ma ludzka wiedza w swym elementarnym
ksztacie bezporedniej episteme, tj. prostej i przezroczystej wiedzy-o-czym-innym. Wiedza
prezentuje si tu poniekd wprost w swoim bycie, czyli w swej zwykej, wanie bezporedniej
postaci ontycznej. Ta jednak od razu ukazuje si jako wcale nie ontyczna, lecz wanie
epistemiczna: wiedza nie jest przecie samym wiedzianym Bytem, lecz jest tylko wiedz o nim.
Jako bezporednio epistemiczn moemy wic okreli nie tylko sam t form prostej wiedzy, lecz
take ca relacj midzy wiedz a jej przedmiotem, w ramach ktrej ta forma powstaje i sam
siebie ujmuje a wic relacj, ktra jest waciwym sposobem bycia wiedzy. Natomiast wtedy, i
dopiero wtedy, gdy sama wiedza prbuje ten swj bezporedni sposb bycia zrozumie jako taki, tj.
uchwyci w caoci sam relacj epistemiczn qua relacj wanie, co z pewnoci mona uzna za
ontologiczne wejrzenie w istot wiedzy otwiera si nowy, mianowicie epistemologiczny poziom
namysu nad wiedz i poznaniem. Przez epistemologi bdziemy tu wic jednoznacznie rozumie
tak wanie transcendentaln i/albo dialektyczn ontologi wiedzy, a ca wyej wskazan rnic
obydwu poziomw odpowiednio nazwiemy nie bez zamierzonych aluzji do Heideggera rnic
1 rdo: czasopismo filozoficzne Nowa Krytyka nr 16, Szczecin 2004.
2 Por. G. W. F. Hegel, Encyklopedia nauk filozoficznych, 61-78, prze. . F. Nowicki, Warszawa 1990, ss. 121139.
3 Ibidem, 7, s. 67.
4 G. W. F. Hegel, Fenomenologia ducha, prze. A. Landman, t. I, Warszawa 1963, s. 95.

Marek Jan Siemek Hegel i rnica epistemologiczna

epistemologiczn.
Ot nie ulega wtpliwoci, e to w horyzoncie mylowym tej wanie rnicy tworzy si od
samego pocztku Heglowska teoria spekulatywnej wiedzy absolutnej. Ju Wiara i wiedza z roku
1802, a wic jeden z najwczeniejszych tekstw filozoficznych Hegla, wyranie odsania na wskro
epistemologiczne rda i ukryte podstawy wszelkich epistemicznych form wiedzy. Czytamy tam
np. w kontekcie krytycznych uwag o filozofii Kanta, e tym, co naprawd umoliwia sdy
syntetyczne a priori, jest pierwotna absolutna tosamo tego, co niejednorodne, z ktrej jako z
czego bezwarunkowego dopiero wyodrbnia si sama tosamo jako podmiot i orzecznik lub to,
co szczegowe, i to, co oglne, poprzez form sdu jawice si jako ju oddzielone 5. Ta
pierwotna, przedpredykatywna jedno i tosamo, ktra poprzedza i dopiero umoliwia
rozdzielenie dokonywane przez sd, wanie dlatego sama nie moe ju znale swego wyrazu w
ramach sdu. Tutaj bowiem ukrywa si ona za cznikiem jest, ktry wyznacza predykatywn
form sdu, ale sam nie jest czym pomylanym i poznanym, lecz wyraa wanie brak
rozpoznania (Nichterkanntsein) tego, co rozumne. Wida tu u Hegla wyrany ju zarys przyszego
projektu spekulatywnej logiki, gdzie podmiotowo-orzecznikowy sd (Urteil) tylko wypowiada ju
dokonane pra-podzielenie (Ur-Teilung) pierwotnej jednoci, ktrego wynikiem jest
konstytutywna dla caej relacji epistemicznej forma czystej rnicy i absolutnego przeciwiestwa.
Tym, co si pojawia i wystpuje w wiadomoci, jest tylko wytwr, jako oba czony tego
przeciwiestwa: podmiot i orzecznik; i tylko one a nie ich jedno s przez form sdu
ustanawiane jako przedmiot mylenia. [...] W sdzie tosamo jako to, co oglne, zarazem
wycofuje si ze swego zanurzenia w rnic, ktra w ten sposb jawi si jako co szczegowego, i
przeciwstawia si temu zanurzeniu; ale rozumna tosamo, jako tosamo tego, co oglne, i tego,
co szczegowe, jest tym, co w sdzie nieuwiadamiane (das Bewutlose im Urteil), a sam sd jest
tylko jego przejawem6.
Takie epistemologiczne wejrzenie w to, co nieuwiadamiane nie tylko w sdzie, lecz take
we wszelkich bezporednio epistemicznych formach wiedzy bdzie odtd najwaniejszym celem
spekulatywnej dialektyki Hegla. Ale krytyka Kanta z Wiary i wiedzy zasuguje przy tym na
szczegln uwag, gdy pozwala lepiej zrozumie, dlaczego Hegel rwnie pniej bdzie wci
obstawa przy tym, eby Kantowski projekt filozoficzny zwaszcza z uwagi na teori wiedzy
traktowa jako zasadniczo nieudany a po na pozr tak zaskakujce zrwnanie filozofii
krytycznej Kanta z nowoytnym empiryzmem Lockea i Humea w ramach drugiej postawy myli
wobec obiektywnoci z Encyklopedii7. Ot nawet Kant, zdaniem Hegla, zatrzyma si w p drogi
do rnicy epistemologicznej wanie dlatego, e nie potrafi do radykalnie wykroczy poza owo
zanurzenie filozoficznego rozumu w dwoisto epistemicznej relacji midzy wiedz a jej
wiedzianym przedmiotem. Kierunek i sposb takiego wykroczenia take zosta wyranie
wskazany ju w Wierze i wiedzy. Chodzi o konsekwentne i pene rozwinicie tych rzeczywicie
transcendentalnych wtkw mylowych Kantowskiej filozofii krytycznej, ktre Hegel tutaj upatruje
zgodnie z reinterpretacj Kanta dokonan przez Fichtego i Schellinga w transcendentalnej
dedukcji kategorii, a zwaszcza w nauce o pierwotnie syntetycznej jednoci apercepcji i o funkcjach
wytwrczej wyobrani. Hegel bardzo mocno przy tym podkrela, e rdzeniem transcendentalnej
dedukcji jest wanie odsonicie rnicy epistemologicznej: z dedukcji tej wszak nie mona zgoa
nic zrozumie, jeeli od Ja, ktre jest przedstawiajcym podmiotem i ktre Kant nazywa czym
tylko towarzyszcym wszelkim przedstawieniom, nie odrni si tego, co Kant okrela jako wadz
pierwotnej syntetycznej jednoci apercepcji, i jeeli nie rozpozna si, e ta wyobrania nie jest
czonem porednim, ktry byby dopiero wsuwany pomidzy jaki ju istniejcy absolutny podmiot
5 G. W. F. Hegel, Glauben und Wissen oder die Reflexionsphilosophie der Subjectivitt, in der Vollstndigkeit ihrer
Formen, als Kantische, Jacobische, und Fichtesche Philosophie, Hegels Gesammelte Werke (dalej cyt. jako GW),
Bd. 4, Jenaer kritische Schriften, hrsg. von H. Buchner und O. Pggeler, Hamburg 1968, s. 328.
6 Ibidem, ss. 328-329.
7 Por. G. W. F. Hegel, Encyklopedia..., op. cit., 40-60, ss. 99-121.

Marek Jan Siemek Hegel i rnica epistemologiczna

i jaki absolutny istniejcy wiat, lecz jest tym, co pierwsze i rdowe, a z czego zarwno
podmiotowe Ja, jak i przedmiotowy wiat dopiero wyodrbniaj si w posta takiego koniecznie
dwuczciowego przejawu i wytworu; e wic tylko ona jest tu bytem samym-w-sobie (das
Ansich)8.
Jednake sam Kant nie dotar do takiego wgldu w to, co pierwsze i rdowe. Tym,
czego mu zabrako, byo waciwe i konsekwentne domylenie do koca jego wasnej myli
transcendentalnej, ktra ju sama z siebie otwieraa horyzont rnicy epistemologicznej. Ale
wskutek tego Kant rozmin si te z samym rozumem. Ten bowiem w swej najgbszej istocie to
nic innego jak wanie ta wyobrania, ujta jako rdowa dwustronna tosamo, ktra od jednej
strony staje si w ogle podmiotem, od drugiej za przedmiotem, a pierwotnie jest jednym i
drugim9. Kant natomiast pozosta przy nieusuwalnym rozdzieleniu obydwu tych stron. Dlatego w
jego filozofii krytycznej wysuwaj si na pierwszy plan nie jedno i dwustronna tosamo
caoci, lecz dualizujce przeciwiestwa podmiotu i przedmiotu, poj i naocznoci, zjawisk i
rzeczy samych w sobie. Tym samym jednak zagubiona zostaje waciwa intencja transcendentalna
tej filozofii: Idealizm transcendentalny przeszed tu w jaki idealizm formalny, lub raczej, i we
waciwym sensie, w idealizm psychologiczny10.
Wanie formalizm i subiektywistyczny psychologizm s gwnymi uomnociami, jakie
Hegel zarzuca Kantowskiej filozofii krytycznej w Wierze i wiedzy. Myl Kanta zostaje tu ukazana
jako na wskro epistemiczna filozofia absolutnej skoczonoci, a wic teoria wiedzy czysto
formalnej i wskutek tego zawsze wymagajcej dopenienia o jak tamt stron, do ktrej moe
dotrze tylko wiara. Wprawdzie w ramach owej refleksyjnej filozofii subiektywnoci, ktra
zostaje tu przedstawiona w zupenoci swoich form, Kant reprezentuje obiektywn stron caej
tej sfery epistemicznych uj i samoprezentacji ludzkiego poznania. Ale jest to ta sama sfera, ktrej
stron subiektywn tworzy Jacobi ze swoj irracjonaln filozofi wiary. Filozofia Jacobiego ma
z filozofi Kantowsk wsplny obszar, ktrym jest absolutna skoczono, wzita w formie
idealnej jako wiedza formalna, a w formie realnej jako absolutny empiryzm oraz scalanie obojga
przez wiar, ktra ustanawia jak absolutn tamt stron (ein absolutes Jenseits). Ale w obrbie
tego wsplnego obszaru stanowi ona biegun przeciwstawny wobec filozofii Kantowskiej, w ktrej
skoczono i subiektywno ma obiektywn form pojcia; natomiast filozofia Jacobiego ujmuje
subiektywno cakiem subiektywnie jako indywidualno11.
Tym, co czy stanowiska Kanta i Jacobiego, jest wic dla Hegla ju tutaj zreszt nie
inaczej ni w pniejszym ujciu z Encyklopedii ich wspprzynaleno do jednego i tego
samego, mianowicie bezporednio epistemicznego pola teorii. Wiedza rozumie tu sam siebie
dokadnie tak, jak sobie samej wprost si ukazuje: jako wiadome ogldanie, doznawanie,
spostrzeganie, przedstawianie i pojmowanie Czego Innego, co poznajcy podmiot ma ju z gry
naprzeciw siebie jako co zawsze danego i zastanego. Ot takie zasadnicze nastawienie na
absolutn rdowo tego, co ze swej istoty znajduje si zawsze poza samym poznajcym
podmiotem, charakteryzuje wiedz i w ogle wiadomo w bezporednioci jej poznawczego
dowiadczenia. Jednake to, e wanie ta bezporednio ju z gry zakada takie rozdzielenie
wiedzy i jej wiedzianego przedmiotu, przez ktre w tym sensie sama musi by zawsze
zaporedniczona, nie jest ju widoczne w horyzoncie wiadomoci epistemicznej. Dlatego
zaporedniczenie (Vermittlung) pozostaje by posuy si ju wyej przywoywanym, a nader
trafnym okreleniem Hegla z Wiary i wiedzy tym, co nieuwiadamiane w kadej wiadomoci
bezporedniej. Albo te, mwic inaczej: bezporednio i zaporedniczenie cile do siebie
nawzajem przynale, tote zawsze trzeba pamita o tym, e jeli nawet oba te momenty jawi
si jako rne, to jednak adnego z nich nie moe zabrakn i e pozostaj one w nierozerwalnym
8
9
10
11

G. W. F. Hegel, Glauben und Wissen..., op. cit., s. 329.

Ibidem.
Ibidem, s. 331.
Ibidem, ss. 346-347; por. te ibidem, s. 321.

Marek Jan Siemek Hegel i rnica epistemologiczna

zwizku12.
Kluczowe pojcie zaporedniczenia jest wic t kategori, ktra w myli Hegla otwiera i
wyraa rnic epistemologiczn. Dopiero dziki zaporedniczeniu wiadomo moe poniekd
sign za swoje plecy, do przedwiadomych przesanek i warunkw samej siebie. To, e wtedy
odsaniaj si one zarazem jako przesanki i warunki jej przedmiotu, oznacza wanie, e
epistemologiczne pole mylowe zostao ju odkryte. W polu tym jawna staje si sama epistemiczna
relacja midzy wiedz a tym, co wiedziane i to jako relacja, jako konieczny stosunek obojga w
ramach szerszej caoci, ktra konstytuuje si w takim wanie przeciwiestwie. Ale ta
epistemologiczna totalno zaporedniczenia to nie tylko stosunek, lecz take i przede wszystkim
proces. Powstaje ona wskutek ruchu, ktry rozszczepia pierwotn cao na odrbne czony i
zachodzi pomidzy nimi, nieustannie wic kady z nich z tym pozostaym i odsyajc je
nawzajem do siebie. Albowiem zaporedniczenie oznacza, e si zaczo i e si przeszo dalej do
czego drugiego, tak e to drugie istnieje tylko o tyle, o ile przeszo si do niego od czego, co
wobec niego byo czym innym13. Ten ruch jednak okazuje si rwnie wasnym samoruchem
wiedzy, ktra jest nieprzerwanie uwikana w proces zaporedniczenia i to nie tylko midzy sob a
swym wiedzianym przedmiotem, lecz take w obrbie samej siebie i ze sob sam.
Ten ostatni wymiar ma dla Heglowskiej epistemologii szczeglne znaczenie. O ile
zaporedniczenie przez co innego i odniesienie do czego innego bezwzgldnie panuje w caym
obszarze skoczonej wiedzy jako rozsdku (Verstand) a wic, mwic w naszej terminologii,
wyznacza wewntrzn organizacj i struktur epistemicznego pola teorii to zaporedniczenie
przez siebie i ze sob, albo samoodniesienie wiedzy, pozwala wejrze w nieskoczon
perspektyw spekulatywnego rozumu (Vernunft), czyli absolutnej wiedzy o Bogu jako duchu,
ktr okrelilimy jako samoprezentacj wiedzy w jej caociowym sposobie bycia. Dopiero taka
wiedza jest zdolna wykroczy poza abstrakcyjny formalizm nowoytnych doktryn
teoriopoznawczych i odda sprawiedliwo take konkretnej treci tego, co wiedziane, czyli jego
prawdzie. Ale tre moe by uznana za to, co prawdziwe, tylko o tyle, o ile nie jest ona
zaporedniczona z czym innym, nie jest skoczona, a wic o ile jest zaporedniczona z sob sam,
i w ten sposb jest jedni zaporedniczenia i bezporedniego odnoszenia si do siebie samej14.
Jednake nawet tutaj, w tym odnoszeniu si do siebie samej, ktre stanowi istot wiedzy
absolutnej, bezporednio jest przecie tylko pozorna. Chodzi tu raczej o to szczeglne
zaporedniczenie zaporedniczenia i bezporednioci, ktre przesdza o na wskro negatywnej
naturze wszelkiej wiedzy i wiadomoci. Absolutna negatywno jako czysta oglno idzie
mianowicie w parze z zawsze konkretnym charakterem kadej negacji, z jej okrelonoci. Jaka
absolutna bezporednio byaby natomiast tylko prost, czyli abstrakcyjn negacj
zaporedniczenia. Dlatego rwnie tu nie moe by mowy o adnej wiedzy bezporedniej.
Tak wic wykazana zostaa faktyczna faszywo tezy, e istnieje jaka bezporednia wiedza,
wiedza, ktra obywaaby si bez zaporedniczenia, czy to z tym, co inne, czy te w samej sobie ze
sob. Tak samo zostaa uznana za faktyczn nieprawd teza, e mylenie moe posuwa si naprzd
tylko w okreleniach zaporedniczonych przez co innego, skoczonych i uwarunkowanych, i e
rwnie w zaporedniczeniu nie moe zosta zniesione samo to zaporedniczenie15.
Epistemologiczna prawdziwo poznania rozprasza wic jego epistemiczne pozory
zarwno pozr jakiej bezporedniej pewnoci ogldajcego czy doznajcego podmiotu, jak i
pozr koniecznego ograniczenia obiektywnej wiedzy do skoczonego i uwarunkowanego wiata
zjawisk. Iluzjom co do tego, e jakakolwiek wiadomo bezporednia moe by w swym
subiektywnym samoupewnieniu wiarygodna, ostatecznie pooya kres ju Fenomenologia ducha,
wpisujc sam wiadomo wanie w zaporedniczajcy ruch jej kolejnych postaci, i to podug
12
13
14
15

G. W. F. Hegel, Encyklopedia..., op. cit., 12, s. 73.

Ibidem.
Ibidem, 74, s. 135.
Ibidem, 75, s. 136.

Marek Jan Siemek Hegel i rnica epistemologiczna

wzorcowego schematu, jaki ju na samym pocztku zarysowaa nieubagana dialektyka pewnoci

zmysowej. W Nauce logiki natomiast cay ten fenomenologiczny korowd bezporednich
dowiadcze i form wiadomoci jest ju znany i przyjty jako spenione zaoenie, tak e
epistemiczne przeciwiestwo midzy pewnoci wiedzy a jej prawd znika.
Pojcie czystej nauki i jego dedukcja zostaj wic w tej pracy [scil. w Nauce logiki M.J.S.]
o tyle z gry zaoone, e Fenomenologia ducha nie jest wanie niczym innym, jak tylko dedukcj
tego pojcia. Wiedza absolutna jest prawd wszystkich postaci wiadomoci, gdy tylko w wiedzy
absolutnej jak ukaza to przedstawiony tam przebieg rozwoju wiadomoci rozdzia midzy
przedmiotem a pewnoci siebie samego zosta cakowicie usunity, a prawda staa si rwna tej
pewnoci, tak jak pewno ta rwna prawdzie16.
Z drugiej strony w logice Istoty, zwaszcza za w dialektyce okrele refleksyjnych, wida,
jak w horyzoncie rnicy epistemologicznej rozprasza si epistemiczny pozr wycznej dominacji
zaporednicze tylko przez co innego w sferze poznawczej mylenia rozsdkowego. Jak zwile
powiada sam Hegel w Encyklopedii, caa druga cz Logiki, nauka o istocie, traktuje o istotnej
zakadajcej si jedni bezporednioci i zaporedniczenia17.
Jest przy tym charakterystyczne, e w logice Istoty Hegel powraca do tego samego pojcia
refleksji jako podstawowej figury rozsdkowego mylenia filozoficznego, ktre ju w Wierze i
wiedzy uczyni (pod wyranym wpywem Schellinga) gwnym narzdziem swej krytycznej
konfrontacji z refleksyjnymi filozofiami podmiotowoci. Tutaj rnica epistemologiczna ukazuje
si w swym szczeglnie wanym wymiarze. Kiedy Hegel w tym wczesnym tekcie przedstawia
Kantowsk filozofi krytyczn oraz filozofi wiary Jacobiego jako dwa biegunowo
przeciwstawne stanowiska w ramach jednego i tego samego paradygmatu mylowego, to ma na
myli przede wszystkim zasadnicz zbieno obu tych stanowisk we wsplnej im koncepcji
podmiotu i tego, co subiektywne. Koncepcja ta mianowicie wyrasta w caoci z bezporedniej, tj. na
wskro epistemicznej formy, w jakiej wiadomo jawi si sobie w samouobecnieniu swej czystej
negatywnoci, czyli swego ekskluzywnego bytu-dla-siebie (Frsichsein), ktry zawsze
konstytuuje si w ju z gry danym odrnieniu od i przeciwiestwie do zewntrznej
obiektywnoci rzeczy samych w ich bycie-samym-w-sobie (Ansichsein). Natomiast
perspektywa epistemologiczna, i dopiero ona, odsania konieczne zaporedniczenia tej
bezporednio epistemicznej formy przejawiania si wiedzy, a tym samym ostatecznie znosi cae
wystpujce w wiadomoci przeciwiestwo (Gegensatz des Bewutseins). Czysta nauka
zakada wic uwolnienie si od wystpujcego w wiadomoci przeciwiestwa. Treci jej jest
myl, o ile jest ona w rwnym stopniu rzecz sam w sobie (die Sache an sich selbst), albo jest ni
rzecz sama w sobie, o ile jest ona w rwnym stopniu czyst myl 18. W epistemologicznym
horyzoncie spekulatywnej wiedzy absolutnej sam mylcy podmiot dokadnie tak jak jego
epistemiczne przeciwiestwo, obiektywna rzecz sama w sobie znika w pierwotnej jedni i
tosamoci obojga, ktra zarazem wci na nowo wytwarza rnic midzy nimi i ich wzajemne
odnoszenie si do siebie.
To wanie ta zawsze w takim samorozdwojeniu ustanawiajca si jedno i tosamo
podmiotu i przedmiotu tworzy zasadniczo epistemologiczn struktur Heglowskiego Pojcia.
Chodzi tu o t sam tosamo tosamoci i nietosamoci 19, ktr Hegel ju w swej pierwszej
publikacji, tj. w rozprawie O rnicy midzy systemami filozofii Fichtego i Schellinga z roku 1801,
uczyni centralnym punktem caej swojej koncepcji filozoficznej, a ktr Herbert Schndelbach 20
ostatnio w nader przekonujcy sposb przedstawi jako spekulatywn figur podstawow caej
16
17
18
19

G. W. F. Hegel, Nauka logiki, prze. A. Landman, t. I, Warszawa 1967, s. 42.

G. W. F. Hegel, Encyklopedia..., op. cit., 65, s. 127.
G. W. F. Hegel, Nauka logiki, op. cit., t. I, s. 42.
G. W. F. Hegel, Differenz des Fichteschen und Schellingschen Systems der Philosophie, GW 4, Hamburg 1968, s.
64.
20 Por. H. Schndelbach, Hegel zur Einfhrung, Hamburg 2001, ss. 14-17 i 18-27.

Marek Jan Siemek Hegel i rnica epistemologiczna

filozofii Hegla. Trzeba jednak mocno podkreli, e wyraa ona przede wszystkim wanie to, co
okrelilimy jako rnic epistemologiczn. Zmierzajc do ujcia samej relacji podmiot-przedmiot,
i to jako dynamicznej caoci, ktrej obydwa czony istniej tylko w wewntrznym powizaniu
wzajemnym, spekulatywna figura podstawowa Hegla oznacza ostateczne wykroczenie poza
wszelkie formy epistemicznej filozofii podmiotu czy filozofii wiadomoci, i to dokonane
tylko z pozoru niespodziewanie w kierunku wskazanym ju przez Fichtego. Rwnie na to nader
trafnie zwraca uwag Schndelbach: Heglowskie pojcie wiadomoci w istocie nie jest niczym
innym jak tylko pewnym przeksztaceniem (eine Umformung) trzech zasad naczelnych
Fichteaskiej Teorii Wiedzy, ktra prawdziwe Ja absolutne ukazuje jako samoustanawiajc si
jedno Ja i Nie-Ja21. I w rzeczy samej to wanie Fichte jest tym filozofem, z ktrym Heglowsk
teori spekulatywnej wiedzy absolutnej cz najblisze zwizki. Wprawdzie wczesna Wiara i
wiedza, ktr Hegel pisze jeszcze zasadniczo z wczesnych pozycji filozoficznych Schellinga,
zalicza take Fichtego do krytykowanej tam refleksyjnej filozofii podmiotowoci. Ale nawet tam
wyranie rozpoznane i wskazane zostaje odrbne stanowisko Fichtego wzgldem filozofii tak
Kanta, jak i Jacobiego:
Filozofia Fichtego jest syntez obu tamtych. Postuluje form obiektywnoci i zasad, tak jak
filozofia Kantowska; ale zarazem ustanawia konflikt tej obiektywnoci z subiektywnoci jako
tsknot (Sehnen) i tosamo subiektywn. U Kanta nieskoczone pojcie jest ustanowione samo w
sobie i dla siebie, i jest ono tym, co jako jedyne uznaje filozofia; u Jacobiego to, co nieskoczone,
ukazuje si jako pobudzane przez subiektywno, jako instynkt, popd, indywidualno. U Fichtego
za ta subiektywnie pobudzana nieskoczono sama staje si znw obiektywna jako powinno i
dno (Streben)22.
Filozoficzn donioso tej Fichteaskiej syntezy mg Hegel w peni doceni dopiero
pniej, w kadym razie po ostatecznym rozstaniu z Schellingiem i ze sw wasn quasischellingiask perspektyw mylow wczesnych lat jenajskich, ktre nastpio przede wszystkim
w Fenomenologii ducha.
O tym, e dojrzaa filozofia Hegla wszdzie ju zakada jako oczywist t zasadnicz
zmian w ocenie Fichtego, wiadczy najlepiej fakt, i podana we wstpie do logicznej czci
Encyklopedii klasyczna Heglowska typologia trzech postaw myli wobec obiektywnoci, ktra w
odniesieniu do filozofii zarwno Kanta, jak i Jacobiego w niemal niezmienionej postaci
podtrzymuje ich zdecydowanie krytyczny obraz z wczesnej Wiary i wiedzy, Fichtego w ogle ju
nie wspomina ani sowem.
Ot ta znaczca przemiana w Heglowskiej ocenie Fichtego najwyraniej ma wakie
powody teoretyczno-filozoficzne. To bowiem z krgu mylowego Fichteaskiej filozofii
transcendentalnej pochodz obie gwne idee, ktrymi Hegel w swej dojrzaej myli w istotny
sposb wzbogaca i konkretyzuje swe pojmowanie rnicy epistemologicznej. Chodzi tu, po
pierwsze, o wiadomo zasadniczej wagi, jak dla filozoficznej teorii ludzkiego poznania ma
rozszerzenie jej pojciowych i normatywnych horyzontw o krg praktycznych dowiadcze
ludzkiego dziaania; a po drugie, o ujcie caego tego obszaru rozumnej praktycznoci jako
tworzonego przede wszystkim przez komunikacyjn wzajemno midzyludzkich wspdziaa,
ktre opieraj si na wzajemnym uznaniu.
Dopiero dziki temu Heglowska dialektyka rzeczywicie staje si filozoficzn
epistemologi. Zamiast z gry zakada sztywne przeciwiestwo podmiotu i przedmiotu jako samo
przez si oczywiste, co wanie na rozmaite sposoby czynia zawsze przez Hegla krytykowana
refleksyjna filozofia subiektywnoci, stanowisko spekulatywne czyli w naszej terminologii:
wytworzone dziki wmyleniu si w rnic epistemologiczn swym wejrzeniem w absolutny
byt wiedzy odsania poznawczy horyzont pierwotnie sensotwrczej intersubiektywnoci, ktra
21 Ibidem, s. 55.
22 G. W. F. Hegel, Glauben und Wissen..., op.cit., s. 321.

Marek Jan Siemek Hegel i rnica epistemologiczna

poprzedza, umoliwia i dopiero wytwarza sam relacj epistemiczn jako cao. W horyzoncie
tym, ktry oczywicie staje si w peni widoczny dopiero po zakoczeniu caego procesu
fenomenologicznych dowiadcze wiadomoci, nie tylko epistemiczne odniesienie
podmiotowego Ja do jego wszelkich przedmiotw, lecz take jego wasne samoodniesienie czyli
to, co czyni je waciwym Ja albo podmiotem ukazuje si jako zaporedniczone przez jego
odniesienie do innych podmiotw.
Taka intersubiektywnie zaporedniczona subiektywno, ktrej istota polega na tym, eby
w swoim Innym by u siebie, yje i dziaa tylko w komunikacyjnej wsplnocie, okrelanej przez
Hegla jako wolny duch (Geist) czyli owa absolutna substancja, ktra przy cakowitej wolnoci
i samoistnoci swego przeciwiestwa, mianowicie rnych dla siebie istniejcych samowiedz,
stanowi ich jedno: Ja, ktre jest My, i My, ktre jest Ja23. W ten sposb Hegel sw
spekulatywn epistemologi sensotwrczej intersubiektywnoci ufundowa na wskro spoeczn
ontologi wiedzy jako jednej z podstawowych form ludzkiego bycia i dziaania w wiecie.

23 G.W.F. Hegel, Fenomenologia ducha, op.cit., t. 1, s. 212.