Czym jest teatr?

Tadashi Suzuki

Czym jest teatr?

Przekad z jzyka japoskiego

Anna Sambierska
Wstp i redakcja naukowa

Henryk Lipszyc

Wrocaw 2012

Recenzenci: prof. Elbieta Kalemba-Kasprzak,

prof. Mirosaw Kocur, prof. Dariusz Kosiski
Redakcja tomu: Monika Blige
Opracowanie graficzne: Barbara Kaczmarek
Korekta: Stanisawa Trela
amanie: Agata Kaczmarek
Indeks: Monika Blige, Agata Kaczmarek
Na pierwszej stronie okadki: Tadashi Suzuki, 1985; na skrzydeku: Tadashi
Suzuki, 2009; fot. Francesco Galli
Copyright 2012 by Tadashi Suzuki
Copyright for Polish edition by Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocaw 2012
ISBN 978-83-61835-76-9
Wydawca: Instytut im. Jerzego Grotowskiego
Rynek-Ratusz 27, 50-101 Wrocaw
www.grotowski-institute.art.pl
Druk i oprawa: Drukarnia JAKS

Wydanie dofinansowane przez The Japan Foundation

Spis treci

Wstp .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Czym jest teatr?

Niezbdne elementy w teatrze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Znaczenie przestrzeni teatralnej .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Kultura jest w ciele

Trening aktora .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gramatyka stp .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zanikanie ciaa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O zdradzie ludzi teatru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

37
43
62
65

Teatr bez granic

Dramat europejski z perspektywy reysera .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Teatr klasyczny i teatr wspczesny .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Walka z niewidocznym .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opowie zwana Raniewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rzecz widoczna i akt patrzenia .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71
79
91
94
97

Wobec wyzwa wspczesnoci

Zadania teatru w dobie globalizacji .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fragmentaryzacja ycia .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zobaczy przyszo w niewypowiedzianych uczuciach .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O przyszoci Japoczykw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wyludniona wioska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103
107
110
113
116

Zasady transkrypcji i wymowy jzyka japoskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bibliografia .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nota edytorska .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

131
132
134
137

Wstp

nstytut im. Jerzego Grotowskiego publikuje tym razem wybr esejw Tadashiego Suzukiego, jednego z najwybitniejszych japoskich
reyserw teatralnych, mylicieli i organizatorw wanych inicjatyw
teatralnych w Japonii i poza jej granicami. Publikacja ta z pewnoci
ucieszy krg mionikw teatru, praktykw, teoretykw i badaczy
wspczesnych zjawisk teatralnych, a take osoby zainteresowane
pogbion refleksj nad stanem kultury i cywilizacji, w jakim znalaz si wiat na pocztku XXI wieku.
Jestem przekonany, e w tekstach zamieszczonych w niniejszym
wyborze Czytelnicy znajd wiele bodcw i prowokacji do wasnych
przemyle dotyczcych nie tylko problematyki teatralnej. Autor jest
bowiem od wielu lat aktywnym wiadkiem, uczestnikiem i komentatorem ycia kulturalnego oraz zjawisk zachodzcych we wspczesnym spoeczestwie. Polem jego obserwacji jest przede wszystkim
spoeczestwo japoskie, ale co najmniej od wczesnych lat siedemdziesitych XX wieku jest Suzuki rwnie aktywnym uczestnikiem
wanych wiatowych wydarze teatralnych. Odwoujc si w swojej
pracy reyserskiej do rodzimej kultury, jednoczenie czerpie obficie z dorobku kultury europejskiej i wnikliwie obserwuje nurtujce
wiat problemy o wymiarze globalnym.
Urodzony w 1939 roku Suzuki zaczyna swoj teatraln dziaalno w latach szedziesitych XX wieku, w burzliwym okresie
powojennych dziejw Japonii. Kraj wchodzi na drog szybkiego
rozwoju gospodarczego, a w tym samym czasie miay miejsce gwatowne dysputy ideologiczne, ruchy studenckie i masowe demonstracje. W dorose ycie wchodzio pokolenie wychowane w atmosferze
powojennej traumy, wysikw na rzecz odbudowy kraju i fermentu
ideowego. Nastrj twrczego niepokoju sprzyja ywym poszukiwaniom w rodowiskach intelektualnych i artystycznych. Pojawio si
wtym okresie wiele inicjatyw, ktre patrzc z dzisiejszej perspekty7

wstp

wy znaczco odmieniy i wzbogaciy panoram ycia teatralnego.

U rde tych zmian istotn rol odegrao zniechcenie nurtem zwanym shingeki (dos. nowy teatr), zrodzonym w latach dwudziestych
XX wieku i w duym stopniu wzorowanym na teatrze europejskim.
Gorce dysputy, poszukiwania i zmiany objy take inne rodowiska twrcw, inicjujc wiele znaczcych i do dzisiaj podnych nurtw
w dziedzinie taca, filmu, muzyki, sztuk plastycznych i literatury.
Suzuki i grupa jego bliskich wsppracownikw z koa dramatycznego Uniwersytetu Waseda w Tokio naleeli do pionierw alternatywnego, jak bymy dzisiaj powiedzieli, ruchu teatralnego owego
czasu. W 1966 roku zaoyli zesp pod nazw Waseda Sh-gekij
(May Teatr Waseda), ktry w cigu kilku lat sta si jednym z waniejszych miejsc artystycznych poszukiwa, ksztacenia aktorskiego
i teatralnych prezentacji. Na pocztku lat siedemdziesitych miaem
sposobno pozna dziaalno grupy, obserwowa prby aktorskie,
obejrze kilka przedstawie, przysuchiwa si gorcym dyskusjom
po zakoczonych spektaklach. ywo pamitam wraenie, jakie wywary na mnie aktorskie treningi odbywajce si nad kawiarni Mon
Cheri przy ulicy prowadzcej do kampusu Uniwersytetu Waseda.
Na poddaszu wynajtym przez zesp i zaadaptowanym na sal prb
kilkunastoosobowa grupa aktorw pod kierunkiem Suzukiego wiczya po wielekro postaw ciaa, ukady choreograficzne, emisj gosu, gwatowny, donony krok przywodzcy na myl technik aktorw
kabuki. W innym wiczeniu aktorzy stali lub poruszali si wpozycji
zwanej kamae, charakterystycznej dla postawy aktorw n, zodcignitymi do tyu biodrami i rodkiem cikoci usytuowanym nieco
przed lini stp. W spektaklach zespou, ktre miaem okazj obejrze, dawao si rozpozna rezultaty tych treningw. Niezalenie od
tego, czy byy to adaptacje antycznych tragedii, na przykad Trojanki
wedug Eurypidesa, Krl Lear Szekspira, wspczesne utwory sceniczne japoskich dramatopisarzy, czy ulubiona przez autora forma
dokonane przeze kolae fragmentw wielu dzie zarwno rodzimych, jak i obcych autorw, wspczesnych, jak i klasycznych, wszdzie mona byo dostrzec konsekwentnie realizowan ide inscenizacji, z zastosowaniem wypracowanego jzyka scenicznej ekspresji.
8

wstp

Jako reyser wielokrotnie wsppracowa z zespoami teatralnymi poza Japoni. Wystawia midzy innymi Krla Leara z zespoem
Moskiewskiego Teatru Artystycznego (MChAT) w Moskwie, Krla
Edypa w Schauspielhaus w Dsseldorfie, Elektr w Teatrze Arco Arts
w Seulu i w Teatrze Na Tagance w Moskwie.
Polska publiczno miaa ostatnio okazj oglda wyreyserowany przez niego spektakl Elektra podczas Midzynarodowego
Festiwalu Teatralnego wiat miejscem prawdy, ktry odby si we
Wrocawiu w ramach obchodw Roku Grotowskiego w czerwcu
2009 roku. Po przedstawieniach, ktre spotkay si z entuzjastycznym przyjciem, odbyo si spotkanie reysera z publicznoci.
Mona byo odnie wraenie, e suchamy artysty spenionego,
a jednoczenie czowieka teatru, ktry nie przestaje myle o tym,
co dalej. Lektura jego esejw, ktrych wan cz zawiera niniejszy
wybr, pozwala pozna drog, jak przeszed, a take kae wierzy,
e niejeden raz jeszcze nas zadziwi.
Od debiutu reyserskiego Tadashiego Suzukiego w 1959 roku,
kiedy wystawi Urodziny Czechowa, mino ju ponad p wieku.
Budzi podziw jego aktywno w roli reysera, pedagoga, kierownika zespou teatralnego, menedera. Oprcz tych absorbujcych
obowizkw regularnie publikuje artykuy oraz wygasza wykady,
w ktrych prbuje przekaza w usystematyzowany sposb swoje dowiadczenia i rozwaania. Prace te s bardzo pomocne wledzeniu
drogi, jak zda jako praktyk i teoretyk teatru. Poza problemami dotyczcymi materii cile teatralnej, istotn cz pisarskiego
dorobku autora zajmuj rozwaania nad stanem i perspektywami
ludzkiej kondycji wobec wyzwa i zagroe naszej cywilizacji. Jego
publikacje doczekay si licznych edycji zagranicznych, by wymieni tom The Theatre of Suzuki Tadashi wydany w 2004 roku przez
Cambridge University Press w serii powiconej pracom najwybitniejszych ludzi teatru XX wieku, w tym midzy innymi Konstantina Stanisawskiego, Wsiewooda Meyerholda, Bertolta Brechta
iPetera Brooka, czy ksik The Way of Acting: The Theatre Writings
of Tadashi Suzuki opublikowan przez Theatre Communications
Group w 1993 roku.
15

wstp

W Polsce ukaza si dotychczas tylko jeden esej Suzukiego,

Gramatyka stp (Didaskalia 2002 nr 48). Przekad zarwno tego
tekstu, jak i wszystkich pozostaych, ktre znalazy si w tym tomie,
zawdziczamy Annie Sambierskiej.
Niniejszy wybr, dokonany przez autora, przy wsppracy z Jadwig Rodowicz-Czechowsk, zawiera teksty pochodzce z rnych
publikacji, ktre ukazyway si w Japonii w latach 19882008. Dane
bibliograficzne na temat wykorzystanych rde znajdzie Czytelnik
w nocie edytorskiej. Jako kryterium przy ustalaniu kolejnoci publikowanych rozdziaw przyjto jednak nie lata, w ktrych si ukazyway, lecz podejmowane w nich problemy.
henryk lipszyc

Czym jest teatr?

Dionizos, reyseria Tadashi Suzuki, premiera 1990;

kadr z rejestracji filmowej z 2006 roku

Niezbdne elementy w teatrze

Definicja teatru

Czym jest teatr? Istnieje wiele odpowiedzi na to pytanie, ale dla

mnie najciekawsza jest ta, ktrej udzieli polski reyser, Jerzy Grotowski. Powiedzia on mianowicie, e gdy kto pyta, czym jest teatr,
naley wymieni te elementy, bez ktrych teatr nie moe istnie, bez
ktrych nie byby teatrem i to bdzie definicja. Przypomina to rozwaania francuskiego filozofa Merleau-Pontyego o istocie rzeczy.
Mwi on, e istot danej rzeczy czy zjawiska jest to, co pozostaje
niezmienne niezalenie od okolicznoci, od zmieniajcej si sytuacji. Podejcie Grotowskiego do definicji teatru jest bardzo zblione.
Wksice Ku teatrowi ubogiemu pisa:
[Tote] liczba definicji teatru jest praktycznie nieograniczona. Bez wtpienia, aby wyrwa si z tego bdnego koa, trzeba eliminowa, a nie
dodawa. To znaczy: naley sobie postawi pytanie, bez czego teatr nie
mgby istnie1.

C wic stanowi o tym, e teatr, niezalenie od czasu i miejsca,

postrzegany jest jako teatr?
Obecnie, gdy idziemy do teatru na przedstawienie, spodziewamy si tekstu, wiemy, e istnieje kto taki jak reyser, zauwaamy, e
w teatrze jest owietlenie, czsto te podkad muzyczny. Sdzimy, e
s to wane elementy, ktrych nie powinno zabrakn, ale czy rzeczywicie s one niezbdne? Grotowski twierdzi, e nawet gdy nie
1
Jerzy Grotowski: Nowy Testament teatru, [w:] tego: Ku teatrowi ubogiemu, opracowa Eugenio Barba, przedmowa Peter Brook, przeoy Grzegorz Zikowski, redakcja
wydania polskiego Leszek Kolankiewicz, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocaw
2007, s. 29. Autor posugiwa si japosk edycj Ku teatrowi ubogiemu, ktra ukazaa
si w 1971 roku jako Jikken-engeki-ron. Motazaru engeki mezashite w przekadzie dokonanym z jzyka angielskiego (Towards a Poor Theatre) przez Oshim Tsutomu, Teatoro,
Tokio 1971 (przyp. red.).

21

Czym jest teatr?

ma tekstu sztuki, reysera, wiate czy muzyki, teatr moe zaistnie.

Tekst na przykad pojawi si w historii teatru jako jeden z ostatnich
elementw; jeli aktorzy tak jak w komedii dellarte maj uzgodniony z grubsza scenariusz, mog gra improwizujc. W japoskich
sztukach widowiskowych te mamy tego przykady w kabuki czy
wniwaka2. Z pewnoci wic teatr bez tekstu dramatu istnia w przeszoci i moe istnie obecnie. Tak samo jest z efektami wietlnymi
i muzyk. Co do owietlenia tragedie greckie i przedstawienia n
odgrywane byy na wieym powietrzu, sztuki Szekspira co prawda
w pomieszczeniach, ale przy wietle dziennym. W wyniku takiej redukcji pozostaje nam w kocu element, bez ktrego nie moe by
mowy o teatrze aktor.
To, co wydarza si midzy aktorem i widzem

I tu chciabym zacytowa konkluzj wypowiedzi Grotowskiego:

Ale czy teatr moe istnie bez aktorw? Nie znam takiego przykadu.
Mona, co prawda, przytoczy teatr lalkowy, ale nawet tu z tyu sceny jest
aktor chocia innego rodzaju.
Czy teatr moe istnie bez widzw? Potrzebny jest przynajmniej jeden
widz, aby zaistniao przedstawienie. A zatem zostaje nam aktor i widz.
Moemy w takim razie zdefiniowa teatr jako to, co wydarza si midzy
aktorem i widzem. Wszystko pozostae to dodatek moe konieczny,
ale dodatek 3.

Czym jest teatr? Jest tym, co wydarza si midzy aktorem i widzem takie sformuowanie jest bez wtpienia bardzo przekonujce.
Na pewno nie posu si nim krytycy czy osoby, dla ktrych teatr
jest przedmiotem bada naukowych; celno tej definicji wynika
zbezporednich dowiadcze i praktyki. Myl, e to niezwykle trafna odpowied i z pewnoci wielu ludzi teatru podziela moje zdanie.
2
Niwaka krtkie improwizowane przedstawienia, zazwyczaj humorystyczne,
wykonywane przy okazji bankietw, uroczystoci lub po prostu na ulicach, popularne od
XVII do XIX w. Czsto odgrywane przez amatorw. Do dzi zachoway si niektre odmiany lokalne, np. hakata-niwaka (w rejonie miasta Hakata na wyspie Kiusiu) (przyp. tum.).
3
Tame, s. 2930.

22

Niezbdne elementy w teatrze

Peter Brook, brytyjski reyser dziaajcy obecnie we Francji, takimi

sowami rozpoczyna swoj ksik Pusta przestrze:
Wemy dowoln pust przestrze i nazwijmy j nag scen. Niechaj
w tej przestrzeni porusza si czowiek, i niechaj obserwuje go inny czowiek. I to ju wszystko, czego trzeba, by speni si akt teatru. Gdy jednak
mwimy o teatrze mamy zwykle na myli znacznie wicej. Czerwone
kurtyny, reflektory, biay wiersz, miech, ciemno wszystko to miesza
si bezadnie w wyobraeniu, wywoanym przez jedno, obejmujce wiele
znacze sowo4.

Zgadza si to cakowicie z podejciem Grotowskiego. Wspczenie podejmuje si tak wiele rnorodnych dziaa teatralnych, e
nie sposb je opisa i ogarn. A i tak, im wicej o tym mwimy, tym
bardziej oddalamy si od sedna sprawy, pojcie teatru za pozostaje
mgliste i nieokrelone. Akt teatru bowiem tak jak ludzkie ycie
nie jest czym, co naley objania, lecz czym, co trzeba przey.
Nie jestem przeciwnikiem wyjaniania, jednak istoty rzeczy nie da
si przekaza za pomoc sw, nie da si wyranie okreli granic;
teatr jest ywym bytem, ktry nigdy nie stoi w miejscu. Dlatego te,
jeli prbujemy go jako opisa, najbardziej sensowne wydaje si
pokazanie podstawowej struktury tych elementw, ktre pozostaj
niezmienne niezalenie od miejsca i epoki.
Spotkanie za porednictwem miejsca

Gdyby kto zada mi pytanie, czym jest teatr? i musiabym od

razu, bez namysu, odpowiedzie, myl, e odpowiedziabym podobnie. Z tym e dodabym pewien niuans: powiedziabym, e teatr
jest tym, co dzieje si w miejscu, w ktrym znajduj si jednoczenie
aktor i widz. Spotykaj si oni bowiem za porednictwem konkretnego miejsca i nie jest to jedynie abstrakcyjne spotkanie dwch rodzajw ludzi tych, nazywanych aktorami, i tych, nazywanych widzami.
4
Peter Brook: Pusta przestrze, wstp Zygmunt Hbner, przekad Witold Kalinowski, noty Magorzata Semil, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1981, s. 27.

23

Kultura jest w ciele

Cyrano de Bergerac, reyseria Tadashi Suzuki, premiera 1999;

kadr z rejestracji filmowej z 2003 roku

Trening aktora

Braki w metodach treningu aktora

W istocie nie istnieje dzi co takiego, jak trening aktora i to

jest prawdziwy problem. Oczywicie, w zespole rewiowym Takarazuka1 uczy si taca i piewu, a w n i kabuki przekazuje si z pokolenia na pokolenie metody szkolenia aktorw, ale faktem jest, e ani
w shingeki, ani w teatrze wspczesnym co takiego nie wystpuje.
Zpunktu widzenia zachowania cigoci, sytuacja, w ktrej ciao nie
jest poddawane treningowi, wydaje si wadliwa.
Na przykad bywa e w stanie psychicznego pobudzenia ciao
potrafi wydobywa bogate rodki wyrazu; zdarza si, e uwalniaj
si nawet takie fizyczne odczucia, ktre zazwyczaj s ukryte, utajone. Jednake ciao funkcjonuje zasadniczo bez udziau wiadomoci przyzwyczaja si do codziennych, czsto wykonywanych
czynnoci, a te nieuywane, spychane zostaj do podwiadomoci,
po czym ulegaj zapomnieniu. Dlatego, gdy czowiek dochodzi do
pewnego wieku, osiga taki stan, kiedy nawet prbuje na powrt
uwiadomi sobie i wyrazi jakie konkretne czucie ciaa, okazuje
si, e nie potrafi tego zrobi. Mimo wszelkich chci, jego wysiki
id na marne.
Inaczej to wyglda z dziemi. Gdy dziecko jest oywione bd
niespokojne, odczuwa to rwnie fizycznie. Gdy spotyka je co nieprzyjemnego, dostaje gorczki albo rozwolnienia, kiedy jest podekscytowane, moe nie spa przez wiele godzin. Wykazuje zdumiewajc, mona powiedzie instynktown, elastyczno i zdolno
kontroli. Ciao dziecka czy w sobie mikko ruchw oraz niebywa umiejtno ekspresji.
1
Takarazuka Kagekidan Teatr Muzyczny z Takarazuki, zwany te Rewi Takarazuka, dziaa od 1914 r., wszystkie role odgrywane s w nim przez mode kobiety. Nazwa
pochodzi od miejscowoci Takarazuka, pooonej niedaleko Osaki (przyp. tum.).

37