BORIS CYRULNIK

ANATOMIA UCZU
Wydawnictwo W. A. B., Warszawa 1997
W serii z WAG ukazay si:
DROGA SERCA
Dalaj Lama, Eugen Drewermann
ISTOTNEGO NIE WIDA
Eugen Drewermann
CZYSTO l BRUD
Georges Vigarello
CUDOWNE l POYTECZNE
Bruno Bettelheim
NADZIEJE MEDYCYNY
Jean Bernard
BORIS CYRULNIK
ANATOMIA UCZU
WARSZAWA 1997
740852
Tytu oryginau; Les nourritures affectwes c Editions OdiIeJacob, septembrel993
Ouvrage publie dans le cadre du Programme d'Aide i la Publication BOY-ELESKI avec
le soutien du
Ministre francais des Affaires Etrangeres, des Seryices Culturels de 1'Ambassade
de France et de
1'Institut Francais en Pologne.
Ksika wydana w ramach Programu Wspierania Dziaalno ci Wydawniczej im. Boya-eleskiego,

pomoc francuskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Biura Radcy Kulturalnego Amb

asady Francji i
Instytutu Francuskiego w Polsce. _^.__.
{'^'^^'^*^'"^
,' .iT <*-  /^  '. \
Redakcja: Barbara Walicka Korekta: Anna Tuchowska Redakcja techniczna: Anna Kozlo
ws
Projekt okadki i strony tytuowej: Krzysztof Jablonowski Dustracja na okadce: MeKong
, Warszawa
Wydanie I
Copyright c for the Polish edition by Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co an
d Wydawnictwo
W.A.B.
Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co
Adres do korespondencji: 03-912 Warszawa 33, skrytka pocztowa 54
Biuro: ul. Podwale 11, Warszawa, tel.,fax: 831 14 64 w. 353
Wydawnictwo W.A.B. ul. Nowolipie 9/11 00-150 Warszawa tel., fax 635 15 25 e-mail
: wab@qdnetpl
Warszawa 1997
ISBN 83-87021-23-7 ISBN 83-86821-25^
CUAJ
Na czym polega problem
Mao kto zdaje sobie spraw, e kultura zachodnia wpyna w istotny sposb na zachowania p
Owe
czworonogi, ktre od czternastu tysicy lat towarzysz nam w yciu codziennym i dziel nas
ze losy,
zaczy si najwyra niej uwaa za "nadpsy". Przesikny nasz kultur, co wpyno na zmi
psychiki!
Psy domowe czsto szczekaj, na ladujc w ten sposb komunikaty sowne istot cywilizowanych

Wiejskie kundle ujadaj, gdy co si wok nich dzieje, dzikie psy za , bez wzgldu na gatu
, nie
szczekaj wcale; wszyscy owcy zachowuj si cicho.
Baczna obserwacja ich zachowa przynosi odpowied na od tak dawna nurtujce filozofw py
tanie o
znaczenie cech wrodzonych i nabytych: zwierzta, obdarzone przekazywan genetycznie
zdolno ci do
szczekania, inaczej wykorzystuj j w rodowisku naturalnym, a inaczej - yjc w rd ludzi.
zykad
psw dowodzi, e ta sama cecha genetyczna moe przybiera rne formy zalenie od tego, czy
zwija
si w warunkach naturalnych, czy te w rodowisku, zdominowanym przez sowo.
Oczywi cie ycie psa przebiega inaczej ni ycie czowieka, chocia w ludzkim jzyku s zwr

przysowia wiadczce o przenikaniu si obu wiatw. wiat zewntrzny psa, w ktrym istniej
dziaajce na wyobra ni zapachy, d wiki wywoujce trudne do opisania wraenia, mgliste i
ne jak
pastelowe obrazy, budzi u tych zwierzt emocje i odczucia ludzkie. Te stworzenia d
oz-

naly od nas wszystkiego, traktowali my je na wszelkie moliwe sposoby. W peruwiaskich

wityniach
byy bstwami, staroytni Egipcjanie przywdziewali po nich aob, a nasi przodkowie w epoc

redniowiecza ywili do nich nienawi , oskarajc o nieczyste zwizki z czarnoksinikami.

i my
je, obawiali my si ich, wykorzystywali my je, wielbili my, a nawet jedli my.
Odkd na Zachodzie uznano je za ywe dziea sztuki, majce pobudza nasz wraliwo 1, zacz
zachowywa swobodnie, z czasem coraz cz ciej rzuca si na ludzi, poniewa uwierzyy w sw
dominujc pozycj2. W cywilizacjach, ktre postrzegaj je przede wszystkim jako zwierzta
dobywajce
poywienie na wielkich mietniskach, otaczane s tak pogard, e czuj si zdominowane. Ch
wic ogon pod siebie, kad po sobie uszy i unikaj ludzi.
Takie ujcie problemu byoby zgodne z tendencjami Freuda, ktry pisa: Istniej w czowieku
odziedziczone postawy psychiczne, przypominajce instynkt zwierzcy, i to wa nie stanow
i istot
nie wiadomo ci^', a take: Gdyby ludzie umieli wycign wa ciw nauk z bezpo redniej obs
dzieci, wtedy mona by byo zaniecha napisania tych trzech rozpraw4. Uwaga ta zachca d
o
obserwowania kadej ywej istoty w jej rodowisku naturalnym, aeby mc sobie wyobrazi wi
niezbdny dla jej istnienia.
By moe obserwacja miaa tak wielu przeciwnikw dlatego, e jest rdem przyjemno ci zmys
Niektrzy z siedemnastowiecznych filozofw byli nawet wizieni za zalecanie obserwacji
bezpo redniej
jako metody badawczej. Trzeba byo Laenneca w XIX wieku, aby stwierdzi, e pewne wido
czne na ciele
chorego zmiany mog by zwizane z procesem chorobowym zachodzcym wewntrz organizmu.
Przedtem stawiano diagnoz lekcewac zupenie te oznaki. Od XV wieku medycy potrafili dokadnie opisa osp, bowiem wystpujce pr
y tej
chorobie krosty byy widoczne. Nie znali jednak jej przyczyn z powodu braku mikros
kopu. W tamtych
czasach byo nie do pomy lenia, eby jaki mikroorganizm mg zakazi wikszy; nikt zreszt
i,
bo dawao si to zauway, e epidemia zabieraa tych, ktrzy nie byli posuszni swym ojcom
wwczas uwaano za pewnik. Tak oto ludzie uzyskali "dowd" na to, e kada epidemia jest k
ar bosk5.
Ci, ktrzy nie lubi lub nie umiej obserwowa, szukaj wytumaczenia w mitach. Naley jedn
podkre li, e obserwacja polega nie tylko na otwarciu oczu. onierze francuscy, ktrzy w

atach 1920-26
tumili powstanie Rifenw w Maroku, czsto stawali si pospni, przybici, a nawet paczliwi
W tym okresie
lekarze wojskowi odkryli, e wiele symptomw klinicznych, wizanych przedtem z oddziayw
aniem pynw
toksycznych, mona wytumaczy dziki rozwojowi parazytologii. Przystpili wic, zgodnie z
ogik, do poszukiwania pasoyta, ktrego odkrycie wyja nioby przyczyn depresji dzielnych wojakw.
Wyznawcy pogldu, e wiedz zdobywa si wycznie przez obserwacj, zapominaj, e czowiek
si jedynie to, co jest w stanie zobaczy. Zmysy myl nas do tego stopnia, e obserwacja
pozbawiona
metody umoliwia nam dostrzeganie wycznie tego, co chcemy zauway. De Clerambault, mist
rz i
wsppracownik Jac-quesa Lacana, by jedynym w rd psychiatrw specjalist w dziedzi-Tlie f
szyzmu
tkanin. Kiedy popeni samobjstwo, zwrcono u-wag, e sam kolekcjonowa tkaniny oraz foto
fie
dziwnych dra-perii6. Dostrzega wybirczo formy, na ktre by najbardziej uwraliwiony. Je
go wizja wiata
odtwarzaa jego wiat wewntrzny. Prawd mwic, perwersyjne zainteresowanie tkaninami nie
stnieje, w
przeciwnym razie wszystkie kobiety byyby jego ofiarami.
Gdy niektre mechanizmy percepcji rozregulowuj si, odmiennie postrzega si wiat. Alkoho
l uszkadza
guzki Korsakowa,
mae skupiska komrek, ktre stanowi rodzaj przeka nika w sieci pamiciowej: w takich przy
adkach nic
ju nie moe stanowi do wiadczenia dla podmiotu pozbawionego pamici, ktry przeistacza si
zybko
w czowieka bez przeszo ci.
Pod wpywem niewydolno ci krenia moe nastpi uszkodzenie niewielkiej okolicy znajdujce
od
znacznych rozmiarw jdrem wzgrza: czowiek traci byskawicznie wszelk motywacj7. Osoba
knita
t dolegliwo ci o wiadcza z najwiksz szczero ci, ie ycie nic nie jest warte. Jednake
ie
hormonw bd pobudzenie neuroprzeka nikw znajdujcych si w tej strefie wystarczy, by ta
a
osoba zacza entuzjastycznie wykrzykiwa, ze tycie jest wspaniale, jak mogtem powiedz
ie, e nie warto
y? Nastrojem, ktry nadaje wiatu koloryt uczuciowy oraz pobudza ch ycia, mona bardzo
manipulowa.
Wizja wiata zaley wic od aparatu, za pomoc ktrego si go postrzega. Uszkodzenie niewie
kiej
okolicy w bocznej cz ci kory mzgowej, ktra zarzdza obrazem, powoduje, e wiat odzwierc
lany
jest z luk w zakresie informacji w tym wa nie miejscu. Jeeli owa "dziura" znajduje si
na szczycie pata
potylicznego, informacje wzrokowe s prawidowe, jednake nie przeksztacaj si w obraz. O
oba z
takim defektem, mimo e wcale nie jest niewidoma, nie widzi niczego!
Mowa, ktr tak nam trudno zdefiniowa, cho wci wypowiadamy na jej temat mas sw, moe
zosta zahamowana, gdy cz mzgu w okolicy skroniowej zatraci zdolno organizowania d wi
sowa. Osoba dotknita tym schorzeniem nie jest gucha, lecz d wiki wypowiadanych sw nic
a niej nie
znacz.
Nawet pojcie tak abstrakcyjne jak czas przestaje by doznaniem w znaczeniu zmysowym,
gdy
uszkodzenie szczytu pata czoowego uniemoliwia antycypacj8. Osoba taka yje w cigu czas
tera niejszego, gdzie nic nie nabiera wa ciwego sensu. Nic ju jej nie niepokoi, poniew

a nie musi si
obawia przyszo ci.
Prosta obserwacja dostarcza wicej informacji o osobowo ci obserwatora ni o przedmioc
ie
obserwowanym. Ci, ktrzy obsesyjnie wszystko podaj w wtpliwo , gromadz tak duo znakw,
kocu wszystko im si gmatwa. Inni, mniej dociekliwi czy bardziej nerwowi, zadowalaj
si postrzeeniem
dwch lub trzech wskazwek, na podstawie ktrych buduj poetyckie uoglnienia. Ludzie prze
wrotni
wylapujjaki szczeg, ktry pozwala im kpi z kolegw i upokarza ich, podkre lajc ich n
Ci, ktrym obserwacja sprawia przyjemno , uwaaj, e tym, co przyciga uwag, jest odmien
Informacja stereotypowa usypia inteligencj, potwierdzajc tylko to, co ju jest wiado
me. Dlatego wa nie
metody porwnawcze uatwiaj zrozumienie. Innowacja wymaga zdolno ci do niezwykych skojar
ze,
umiejtno ci poetyzowania, ktre jednocze nie zadziwia i pobudza. Pewno jest przeciwiest
my li,
intelektualn monotoni.
Opis wiata zwierzcego i porwnywanie go ze wiatem ludzkim stanowi zbir pobudzajcych um
s
asocjacji. W adnym przypadku nie moe by mowy o ekstrapolacji, a tym bardziej o prbie
sprowadzenia
czowieka do poziomu zwierzcia. Wrcz przeciwnie:
odkrywanie na nowo wiata zwierzcego poprzez kontrast uwypukla odrbno czowieka.
Zwierzta maj nieprawdopodobnie wrcz wyostrzone zmysy. Przetwarzaj odbierane bod ce we
reski10
obrazujce wiat, co ukazuje nam, e kada istota yjca, mimo e zbudowana jest z materii,
ej materii
si wymyka. Co w takim kontek cie mona powiedzie o czowieku, wytwrcy znakw, ktry sam

wiat, aeby go lepiej postrzega?

Metoda porwnawcza pozwala opisywa wiat, w ktrym yjemy, tak jakby my mogli oderwa si
siebie i obserwowa si z zewntrz. Oczywi cie to tylko sztuczka, jest ona jednake twrcza
9 R. Mucchielli, L'0bservation psychologique et psychosociologique, ESF, 1978.
10 J. Vauclair, L'InteUigence de 1'animal, Le Seuil, 1992.

skoro dziki uyciu tej wa nie metody skonstruowano teleskop, mikroskop i inne instrume
nty badawcze,
za pomoc ktrych moemy widzie znacznie lepiej ni oczami: W 1543 roku humanista Koperni
k ogasza
odkrycie, ktre sprawia, ie czowiek przestaje by centrum wiata, a kula ziemska miejsc
em, z ktrego
naley oglda kosmos. W tym samym roku Wesaliusz bada anatomi psw i matp, jak rwnie cz
ka11. Metoda porwnawcza suy zatem w wikszym stopniu wykrywaniu rnic ni ujawnianiu
podobiestw.
Wnikliwo obserwatora zaley od sposobu, w jaki rozwijaa si jego zdolno obserwacji. Dz
i, kobiety,
cudzoziemcy, czarnoskrzy - sowem, wszyscy ci, ktrzy bywaj krzywdzeni przez innych s czsto o
wiele lepszymi obserwatorami ni ci, ktrych o-sobowo rozwijaa si bez konieczno ci wyt
uwagi12. Z tej przyczyny dzieci maltretowane staj si mistrzami w obserwowaniu swyc
h rodzicw: nie
potrzebuj sw, ich "zimna czujno " pozwala im wykrywa kad najdrobniejsz nawet wskaz
zachowaniu tych, ktrzy sprawuj wadz nad ich ciaem i wiadomo ci.
Przebywamy w wiecie interpretowanym przez innych, w ktrym musimy znale wasne miejsce.

Stosunki midzyludzkie obejmuj zarwno wiat rozumu, jak i zmysw13, wiat, w ktrym nasz
sy
nabieraj znaczenia, a nasza zdolno odczuwania, rzdzca zarwno emocjami, jak i percepcj

mi,
wpywa na nasz los./a to kto inny, mwi Rimbaud, na co Apollinaire odpowiada: Wszyscy i
nni s we
mnie.
wiat wygldaby zupenie inaczej, gdyby kontekst sytuacyjny i historia nie nadaway wszys
tkiemu
znaczenia. Pewnego dnia do Tulonu przyjecha Burt Lancaster. Nudzc si nieco w czasie
przyjcia,
podszed do mojej ony i patrzc jej prosto w oczy, powiedzia: "adn mamy dzi pogod".
Zbulwersowana, zachwycona, ol niona, odpowiedziaa mu: "adniejsz ni wczoraj, ale mniej
dn ni
jutro". Poniewa jestem z natury obserwatorem, ja z kolei
n G.Canguilhem,L'Hommede VesaU dans le mowie de Copemic. Delagrange, 1992. 12 P.
Feyereisen.J.D. de Lannoy, Psychologie du gste, Pierre Mardaga, 1985. E. Strauss, Du sens des
sens,]er6me
Milion, 1989.
10
stwierdziem: "adn mamy dzi pogod", na co moja ona odpara: "No widz!" Wycignem z
wniosek, e informacja tyczca meteorologii bya dla niej mniej istotna ni osoba, ktra j
ej u-dzielaa.
Aeby widzie wiat, potrzebujemy teorii. Pewnego dnia, gdy ogldaem w telewizji mecz rug
by, wpada
do nas z wizyt znajoma. Zadaem jej pytanie: "Czy moesz opisa, co widzisz na ekranie?
".
Odpowiedziaa: "Widz mczyzn utytanych w bocie, ktrzy pchaj si jeden na drugiego, t
sob i wrzeszcz". Postawiem wic to samo pytanie jej synowi, ktry gra w rugby w szkole.

Odpowiedzia: "Trzecia linia oderwaa si szybko, poniewa obrocy tuloscy s twardsi, co

wolio
poowie zwartej grupy przej przez przeciwnika i wysa na prb trzy czwarte centrum, kt
wyruszyo. Wspaniaa gra! Publiczno szaleje z rado ci...". Z tego wniosek, e aby widzie
by nada
wiatu form i lepiej go postrzega, trzeba zna reguy.
Najprostsza obserwacja wymaga wiedzy ujtej w teori. Jeeli kto was poprosi o narysowa
nie koczyny
ssaka, odtworzycie najprawdopodobniej jedynie nieforemny ksztat. Jeeli jednak otrz
ymacie polecenie
uwzgldnienia drogi, jak przebiegaj biae nerwy oraz czerwone i niebieskie naczynia kr
wiono ne
przechodzce przez uprzednio nazwane mi nie, wwczas wykonacie rysunek inteligentny. Po
strzeganie
pozbawione teorii nie moe doprowadzi do powstania obrazu-odzwierciedlenia. Teoria
spenia rol
porzdkujc pod kadym wzgldem: nadaje form, poniewa porzdkuje, a zarazem si temu
sprzeciwia. Aby metoda porwnawcza moga wywoa zaskoczenie, trzeba, by "porzdek wywoa
nieporzdek"14, by pojawi si sygna czego wartego zobaczenia i przemy lenia. Rozbija si
ten
sposb stereotyp my lowy.
Etologia czowieka opisuje zjawiska, ktre nie s jeszcze nazwane. Gromadzi w ten sposb
informacje na
tyle nowe, e nadanie im nazwy nie bdzie ju sprawiao trudno ci.
14 P. Delbrouck, Le desordre cache, "Actualites medicales intemationalc psychiatr
ie", VIII, nr 132 (1991).
11
W niniejszej ksice proponuj rozwaania dotyczce pojcia "uczuciowo ci". Jest to swko
e
obecnie wikszej warto ci dla sponsorw nauki. W dobie obecnej wielkie sowa to "molekua"
, "spoeczny"

oraz "technologia". S to sowa magiczne, poniewa wystarczy je wymwi, by zacz spada d

pienidzy! Cho zaklcie: "Sezamie otwrz si!" dziaa tylko w bajkach, moc tych sw ujawn
w
rachunkach, ktre odzwierciedlaj nasz wspczesn mitologi. "Powiedz mi, na co wydawane
oje
pienidze przeznaczone na badania naukowe, a powiem ci, jakie s nuty twojej kultury
"!
Poniewa interesuj si uczuciowo ci w wiecie istot ywych, postanowiem przeczyta mojem
poemat Baudelaire'a. Wszyscy zauwayli, e patrzy na mnie z uczuciem, merdajc ogonem.
Czyby
podobay mu si utwory tego poety?
Poniewa pocigaj mnie do wiadczenia, przeczytaem psu kilka stron Lacana na temat "rwnow
o ci
wiata wyobrae i wiata rzeczywistego". Wszyscy stwierdzili, e reagowa w rwnie uczucio
sposb.
Dorzuciem jeszcze trzy strony Changeux na temat zahamowania wychwytu zwrotnego se
rotonicznego
przez receptory blokujce alfa. Mj pies nie okaza najmniejszej reakcji krytycznej wo
bec tej teorii!
Wywnioskowaem z tego, e dla niego Bau-delaire, Lacan czy Changeux s tym samym, podc
zas gdy dla
mnie te trzy teksty reprezentuj cakiem odmienne warto ci intelektualne. W gruncie rz
eczy mj pies,
mimo e niezbyt interesuje si teoriami, zgadza si z nimi wszystkimi pod warunkiem, e
mu si o nich
opowiada.
Podczas gdy zwierzta yj w wiecie biologii, zmysw i u-czu, czowiek yje rzekomo w w
intelektu. Te idee gosz badacze, ktrzy ywic fobie wobec przyrody15, ukrywaj si w int
ektualizmie
oderwanym od sfery uczu.
W najnowszych rozwaaniach na temat uczuciowo ci nie dokonuje si ju tego rozgraniczeni
a.
Obserwacje nad rozwojem dzieci nie pozwalaj na oddzielanie emocji od wyobrae16. Now
orodek or15 F. Terrasson, La Peur de la natur, Sang de la terre, 1988.
16 P. Mazet, S. Lebovici, Emotions et affects chez le bebe et ses partenains, ES
HEL, 1992.s. 8.
12
ganizuje swoje relacje z innymi osobami na podstawie pierwszych codziennych wyda
rze w yciu
rodziny17. Rwnie emocje wymieniane s w czasie procesw interakcji dziecka z jego blis
kimi18. Kultura,
wczajc pierwsze gesty zwizane z narodzinami, narzuca kod zachowania, ktry ksztatuje d
iecko19.
Nowe spojrzenie na uczuciowo przedstawia j jako si biologiczn, czno materialn, s
sensoryczne, wice ze sob istoty ywe i budujce midzy nimi prawdziwy system wspycia
ta bada jej genez i funkcj w najistotniejszych przejawach.
1. Aby spodzi dziecko, trzeba si spotka. Prosty fakt, e istoty ywe nie myl si co do
nku w
trakcie procesu rozmnaania, dowodzi, e potrafi korzysta z pewnych sygnaw, przynajmnie
tych,
ktre pozwalaj im si rozpoznawa. Na tym poziomie spotkanie prowokowane jest przez syg
nay
chemiczne, fizyczne, d wikowe i wizualne. Ludzie nie ignoruj tych sygnaw, lecz posuguj
i nimi w
zachowaniach oraz w przekazach sownych, ktre doprowadzaj do spotkania z wiksz dokadno
ni
molekuy wchowe lub widma d wikowe.
2. Rezultatem takiego spotkania jest dziecko, ktre rozumie duo wcze niej, nim zaczni

e mwi. My l
ksztatuje si najpierw na podstawie percepcji pierwszych dozna zmysowych. Pd ludzki dl
tego
wa nie wiczy si w porzdkowaniu owej percepcji, aby nastpnie skuteczniej przed ni umkn

wkroczy w etap posugiwania si sowem.

3. Od dnia narodzin niemowl styka si ze wiatem wyreyserowanym przez jego rodzicw i ic
h kultur.
Pierwszych informacji udziela matka, przypominajca sensorycznego olbrzyma, ktry st
opniowo maleje,
aeby ustpi miejsca innym wanym postaciom, gwnie ojcu i opiekunom. Jednake spoeczes
usta17 B. Cramer, D. Stern, Mother-Infant Psychoterapy: Olyectwe and Subjectwe Chang
es, referat na
Trzecim wiatowym Kongresie Psychiatrii Dziecicej, Sztokholm, 1986.
18 D. Stem, Affect Attunement [w:] Frontiers of Infant Psychiatry, Basie Books,
1985.
19 H. Stork, Les comportements parentawc [w:] D. Desor, B. Krafft, Comportements
, CNRS, 1986.
13

j w wysikach, by wci kreowa nowe przedmioty, gesty oraz pola sensoryczne, ktre kszta
dziecko
biologicznie.
4. Czemu przemoc musi zakca w raj poznania? Zaamanie si regu zachowa wystpuje u zw
wwczas, gdy jaki wypadek biologiczny lub ekologiczny odrytualizuje grup; natomiast
przekraczanie
owych regu ley u podstaw ludzkich zachowa, ludzie bowiem nie szanuj ani praw natury,
ani regu
wypracowanych przez poprzednie pokolenia. Mona wic uzna przemoc twrcz za sil umoliwi
rozwj ludzko ci oraz przej cie od stanu naturalnego do kultury.
5. Biologia i kultura, zjawiska w pewnym sensie przeciwstawne, cz si jak nurty dwch r
zek. W tym
rozumieniu kazirodztwo midzy matk a synem pozwala zrozumie, dlaczego ten trudny do
wyobraenia
akt ma jednak miejsce w punkcie styku zdeformowanej biologii i chorej kultury, k
tre s w stanie zami
uczucie rodzinne, gdy adne z dwojga nie czuje si ani matk, ani synem. Matka nie wpi
suje si w
struktur pokrewiestwa, lecz przede wszystkim w struktur uczuciow, ktra ulega deformac
i.
6. W kocu, gdy nadchodzi staro , powracaj fragmenty przeszo ci w formie przekazu adreso
anego
do tera niejszo ci. Kiedy jednak brak kontekstu, fenomen palimpsestu pozwala pierwsz
ym zapisom,
tkwicym gboko w pamici, wypyn znowu na wierzch wiadomo ci, tak jakby to byo dzisia
To wa ciwie wszystko. W tej ksice ograniczam si do rozwinicia sze ciu wymienionych tem
ktre przewijaj si przez egzystencj ludzk.
Rozdzia pierwszy
Czy spotkanie jest dzieem przypadku?

"Czy mogliby my si nigdy nie spotka?"

Pytanie to zawiera w sobie ukryt my l, e bez tego kontaktu los nasz potoczyby si cakie
inaczej.
Mwic o spotkaniu uyem wiadomie rodzaju mskiego'", poniewa rzeczownik ten mia niegdy
j
mski i na tarczach herbowych reprezentowany by w postaci zwierzcia zwrconego do widz
a przodem.

Czyby rzeczownik ten zmieni rodzaj wraz z pojawieniem si form grzeczno ciowych towarz
yszcych
ceremoniaowi prezentacji?
Sprbujcie wprowadzi do pojcia spotkania aspekt ruchu -"czynno polegajca na zblianiu
o innej
osoby" - i oto boks,_J ktry przecie te jest rodzajem kontaktu. Nie mwic ju o sowie _
gredior,
ktre oznacza "zblia si do, kierowa si ku" i jeste my o krok od sowa "agresja", co sp
, e sowo
"spotkanie" zaczyna nabiera innego znaczenia.
Chciaem mwi o zblieniu miosnym, kontakcie matki z dzieckiem, kontakcie prz^acielskim.
sTstaj
wobec pojcia, ktre oznacza rwnie agresj, blisko , ruch, i ktre w sposb przypadkowy

mj los.
* Autor uyl rodzajnika mskiego te, mimo e sowo "spotkanie" jest rodzaju e-skiego: la
encontre.
ledzc te rozwaania, warto te wspomnie blisko znaczeniow (w aspekcie historycznym) s
"spotyka" i "potyka si", "potyczka" (przyp. tum.), -'"'"'"'s.
/ ^ u\
2. Anatomm uczu
n

Proponuj, eby zetknicia przypadkowego nie nazywa kontaktem, je li nie mamy zamiaru spo
tka si
ponownie; niech pozostanie zwykym miniciem si. Aby mona byo okre li ten rodzaj kontak
jako
spotkanie, konieczne jest dokonanie prezentacji, a nastpnie kontynuowanie znajomo c
i.
Czy rodzimy si bez powodu i umieramy przypadkowo? W dniu, gdy moi rodzice spotkal
i si, eby mnie
pocz, mieli z pewno ci ku temu wiele powodw. Spotkali si, poznali, pokochali si. Czem
ego
wa nie dnia znale li si oboje w tym konkretnym miejscu? Czy przypadkiem?
-^ Gdy udaj si na spotkanie z mczyzn, mam zamiar zaprezentowa mu si po to, by nastp
stawi mu czoo w walce, by mu si przeciwstawia. Natomiast gdy id spotka si z kobiet,
zamiar
rwnie jej si przedstawi, jednake po to, eby si \ nastpnie do niej zbliy.
Wol my le, e owo spotkanie nie byo ani bahe, ani bezsensowne: widocznie tak musiao by
yba
e uznam, i przypadek wie, co robi, i e to on, tego wa nie dnia, umie ci na mej drodze
nie inn
kobiet. Ona skonia mnie do zmiany kursu, a ja j, po czym odbyli my wsplnie cz drogi
ie
bya ju wcale przypadkowa.
By moe metoda naturalistyczna, bardziej opisowa i obja niajca, pozwoli lepiej zrozumi
e fenomen
"spotkania"1.
Czy to prawda, e gry si nie spotykaj? Wszystko, co yje, styka si. Porwnujc rne ga
a
doj do wniosku, e wraz z wyksztaceniem si narzdw pciowych kontakt sta si wanym
wydarzeniem w yciu istot, ktre te narzdy posiadaj2. Istnieje wszake wiele organizmw,
tre s ich
pozbawione. Ruchy ich okre laj czynniki fizyczne: wiato soneczne, ciepo, skad chemicz
lub
mineralny powoduj, e poruszaj si one, co czasami wywouje podzia organizmu na dwa iden
yczne
organizmy potomne.
1 A. Rojas Urrego, Le Phenomene de la rencontre et la psychopatologie, PUF, 1992

.
2 B.-L. Deputte, D'ou pnwiennent les differences comportementales entre lesfemel
les et les males
primatesf, "Nouvelle Revue d'ethnopsychiatrie", nr 18 (1991), s. 91-112.
18
Jednake gdy tylko pojawia si pe, organizmy zaczynaj si dzieli na dwie kategorie, zal
od
wyposaenia genetycznego. Rni si od siebie tak jak dwa mutanty lub dwa gatunki genetyc
zne nie
majce ze sob wiele wsplnego: na samcw i samice. Te zapisy genetyczne programuj odmien
ny tryb
rozwoju i nadaj budow wynikajc z odmienno ci posiadanych organw pciowych. Od tej chwi
konieczno ci yciow staje si poszukiwanie i odnajdowanie! Organizm, ktry nie podejmie t
kiej
aktywno ci, zostanie wyeliminowany. Rozmnaanie pciowe - odnalezienie drugiego o-sobn
ika odmiennej
pci - zapobiega wyginiciu gatunku.
Wraz z wyksztaceniem si pci kontakt staje si stawk w grze. Wymaga on od partnera zach
owania
zgodnego z wymogami rodowiska. Taki osobnik powinien by wyposaony w znaki pozwalajce
na
ukierunkowanie poszukiwa i synchronizacj zblienia. S to o-czywi cie znaki przede wszys
tkim natury
biologicznej. Trzeba rozpozna partnera tego samego gatunku, stwierdzi, e jest on pci
odmiennej,
poczu do niego pocig, a dopiero potem zsynchronizowa emocje, czyny, niektrzy za spo r
as
musz dopu ci do siebie pewne my li, a czasem nawet je wypowiedzie. Dla realizacji kadeg
z tych
etapw w trakcie ewolucji powstaa niezliczona ilo niezwykych strategii owych spotka.
Obiekty nie bdce organizmami, takie jak kamienie, ziemia, powietrze i woda, s nieus
tannie pod
wpywem presji, ktra przyczynia si do powstawania ruchw w ich materii. Jednostki orga
niczne, aby
y, musz trwa w stanie permanentnej walki z otoczeniem. Ta celowa, wywoana chci prze
dziaalno wymaga poszukiwania informacji3. Wola ycia prowadzi do filtrowania, se- ^ l
ekcji oraz
porzdkowania wszystkiego, co postrzegane, w zaleno - / ci od tego, co jest potrzebne
do ycia. Mrwk
w wiecie zewntrznym najbardziej interesuje molekua wchowa oraz biaa grka zoonych ja
Mrwka powinna w zasadzie rzec: "Z otaczajcego mnie chaosu fizycznego wybieram te i
nformacje
wchowe i wzrokowe, na ktre jestem najbardziej wraliwa, i ta percepcja tworzy
3 R. MucchieUi, Analyse et tiberte, EAP, 1986.
19

zarwno rodowisko zewntrzne, jak i wiat wewntrzny, okresowo ustabilizowany, jak kade
e".
Proponowane przez filozofw pojcie intencji, na okre lenie woli ycia rozpierajcej kad
ot yjc,
jest za mao intensywne i zbyt ukadne. Dlaczego, eby zachowa jednych, konieczne jest
po wicenie
ycia innych? Zdanie to, odnoszce si bardziej do wiata zwierzcego ni ro linnego, wydaj
i suszne
w odniesieniu do psychologii par. "ywi si yciem innych: je li oni yj, i ja yj, poni
owi mj
pokarm" - tak mogoby powiedzie niemowl, ssc pier matki i rozpoczynajc w ten sposb sw
ie
aktem kanibalizmu.
Zapach a kultura

Zwierzta-maszyny nie istniej ju od bardzo dawna . Kady organizm ustanawia stal wymian
ze swym
otoczeniem, co powoduje, e jego mzg oraz organy czuciowe s zorganizowane w taki spo
sb, aeby
wychwytywa z otoczenia zewntrznego sygnay poyteczne dla rodowiska wewntrznego.
wiat umysowy wszystkich istot yjcych skada si przede wszystkim ze znakw, ze
zindywidualizowanych w wiecie zewntrznym obiektw dozna zmysowych, ktre nabieraj dla
erzcia znaczenia biologicznego4. W epoce, gdy triumfowaa psychologia Pawiowa, Biriu
kow skary si na
bobra reagujcego na najmniejsz zmian wiata bd na najcichszy trzask gazi, a nie rea
wcale na silny rodek pobudzajcy, jakim jest aceton5. Anegdota ta ostrzega przed pua
pk my lenia
antropocentryczne-go: skoro aceton oddziauje silnie na mnie, czyli osob posiadajc no
s i mzg,
powinien oddziaywa podobnie na bobra, ktry rwnie posiada nos i mzg. Rozumowanie przez
analogi stanowi
*Jest to aluzja do dziel La Mettriego (przyp. red.).
4 J. V. von Uexkiill, Mondes animawc et monde humain, Denoel, 1965.
s Cytowane przez R. Mucchielliego w Analyse et UbertS, op.cit, s. 31.
20
podstaw wszelkiego rozumowania. Zawiera w sobie jednak ogromne ryzyko totalitaryz
mu, poniewa
przypisuje innym posiadanie wiata umysowego podobnego do naszego, co oznacza, e zaka
da si
istnienie jednego tylko wiata umysowego, a mianowicie naszego!
Teoria naturalistyczna gosi natomiast, e kada istota yjca ma wasny wiat umysowy, w
"tworzy i odbiera" doznania zmysowe, majce znaczenie tylko dla niej i tylko przez
ni odbierane.
wiat umysowy istot kadego gatunku skada si z dozna sensorycznych, ktrych sens biolog
ny
zaley od organizacji u-myslowej i zmysowej przedstawicieli tego gatunku. Podobnie
jest u ludzi. wiat
umysowy kadego z nas skada si take z dozna zmysowych, ktrych znaczenie zaley od
indywidualnego systemu nerwowo-sensorycznego i ktrych sens zmienia si zalenie od os
obistych
przey jednostki. Znaczenia nie naley myli z sensem, jest ono bowiem transformacj sygn
au w znak,
ktry wyraa zarwno d wik, jak i sens.
Dlatego wa nie bbr Biriukowa nie mg "spotka" silnego w zapachu acetonu, ja natomiast m
g
spotka kobiet, ktrej nie pozna mj ssiad; dlatego te wydarzenie, ktre bdzie dla mnie
zabarwienie uczuciowe, mojego ssiada pozostawi zupenie nieczuym. Kiedy p niej stwierdz
i ze
zdumieniem: "Nie rozumiem, dlaczego tamto wydarzenie tak panem wstrzsno", popeni wob
ec mnie
ten sam bd w rozumowaniu, co Biriukow w przypadku bobra. Nie majc tej samej przeszo ci
, nie
patrzymy tymi samymi oczyma, nie moemy wic odbiera tych samych dozna!
Samiec jedwabnika morwowego reaguje gwatownie, gdy jego czuki stwierdz obecno molekuy
heksadekadienolu wydzielanego przez samiczk. Nawet przy koncentracji do 10-12 ug/
ml motyl przerywa
swoje czynno ci i kieruje si w stron tej niezwykle dla istotnej informacji biologiczn
ej.
Obserwujc zainteresowanie zwierzt i ludzi truflami, mona zauway ciekawe zjawisko. Grz
yb ten, jak
wiadomo, wydziela an-drosteron, ktrego formua chemiczna jest taka sama dla wi,
21
psw, much i ludzi. Dlatego te maciory i suki penetruj chtnie tereny truflowe, a omle

t z truflami kosztuje
tak drogo! Dziaania maciory i osoby paccej rachunek w restauracji pozwalaj wysun wnio
ek, e
moe istnie wsplny dla wszystkich program porozumiewania si - wszystko bowiem, co mat
erializuje
komunikacj, po-/ winno suy za sygna.
/U ssakw wch odgrywa ogromn rol w kontaktach. Kiedy pies przytyka nos do wzgrka onowe
o
nowo przybyego go cia, nie naley tego uwaa za perwersj seksualn: zwierz po prostu sz
apisu
wchowego tej osoby, jej pci, poziomu wraliwo ci o-raz pozycji spoecznej. Jednake zdoln
postrzegania znaku w okre lonym zapachu tworzy wiat, w ktrym czas spotkania jest cako
wicie
odmienny od naszego. Kiedy bowiem naszego znajomego ju nie bdzie, pozostawi on na c
iece w
ogrodzie, na dywanie czy
\ krze le lad wchowy, ktry bdzie trwa dla psa, podczas gdy dawno ju zniknie ze wiata
kiego. W
pozostawionym zapachu pies . odczuwa bdzie jak cz osoby rzeczywistej, podczas gdy my
dziemy j sobie przypomina jedynie w postaci obrazw lub sw.
Ludzki wch nadal funkcjonuje intensywnie - jego obieg zatrudnia jedn trzeci ciaru nas
zego mzgu,
jednake kultura za-jchodnia nie pozwala nam wszy. A wic myjemy si, aeby zlikwidowa n

naturalny kod zapachowy, a w dodatku spryskujemy si znakomitymi perfumami chemicz

nymi, moliwymi
do zniesienia z kulturowego punktu widzenia. Niektrzy Melanezyjczycy ma-ij zwyczaj
egnajc si
przeciga rk pod pach odchodzcego przyjaciela, a nastpnie przytyka palce do nosa, a
pokaza, e chc zachowa jego kod zapachowy6.
Warto przypomnie, e niemowlta na caym wiecie zasypiaj najatwiej przytulone do matek

wwczas, gdy maj blisko pieluszk przesiknit jej zapachem. Oznacza to, e niezalenie o
i mowy
i kultury zmysy dziaaj jako rdo informacji - a zatem emocji przywoujcych wspomnieni
wywoujcych okre lone zachowanie.
6 W filmie J.-J. Cousteau Polowanie na krokodyla pewien Aborygen wyciera si pod p
ach, aeby natrze
swym potem chorego.
22
Nie jest wykluczone, e wch funkcjonuje w ten sam sposb u osoby dorosej. Organizacja
naszego
mzgu na to pozwala. Molekua zapachowa dziaa w sposb binarny: co pachnie lub nie, " pa
chnie
dobrze lub le. W porwnaniu z trzystoma milionami receptorw wchowych w jamie nosowej
psa
trzydzie ci milionw u czowieka jest ilo ci raczej niewielk: wystarczajc jednak do pra
go
kojarzenia uczuciowego i obfitego wydzielania neu-rohormonalnego^. Mzg nasz rozpo
znaje wiele tysicy
odrbnych zapachw, lecz nie potrafimy ich okre li za pomoc sw. Musimy wci odwoywa
analogii: to pachnie podobnie jak reneta, tamto przypomina przypalony karmel alb
o spalon opon.
Skromny sownik w porwnaniu z bogactwem odczu wchowych mgby stanowi dowd na "odrzuca
wiata organicznego", o czym pisa Freud. Dokadamy wszelkich stara, by nie budzi drzemi
ego w nas
zwierzcia. Lacan uczyni ze spoecznego odrzucenia wchu mechanizm uatwiajcy zblienie:
Organiczna regresja wchu u czowieka odgrywa du rol w jego zblieniu do drugiej osoby9.
lad wchowy wywouje wspomnienie, ktremu odrzucenie percepcji przydaje gbi. Gwnym czy
em

tego mechanizmu jest organizacja mzgu wzmocniona przez odrzucenie kulturowe:

zapach przekazywany jest do o rodka wchowego mzgu, ktry dziki ukadowi limbicznemu funk
jonuje
rwnocze nie z o rodkami emocji i pamici. Oznacza to, e informacja wchowa, nawet nie wia
a, jak
u kota, czyni obecnym co , czego nie ma, jednake dla czowieka to urzeczywistnienie w
ystpuje w
postaci wspomnienia.
Oczywi cie wrcz nieprzyzwoito ci byoby nie wspomnie w tym miejscu Prousta. Ale kiedy, p
mierci
osb, po zniszczeniu rzeczy, z dawnej przeszo ci nic nie istnieje, wwczas jedynie zapa
ch i smak, wtlejsze, ale ywsze, bardziej niematerialne, trwalsze, wiemiejsze, diugo jeszcze, j
ak dusze, przypominaj
sobie, czekaj, spodziewaj si - na ruinie
23

wszystkiego - i d wigaj niestrudzenie na swojej znikomej kropelce olbrzymi budowle w

spomnienia9.
Zdarzenie dotyczce jednej z pacjentek pozwolio mi zrozumie to dugie i zawie zdanie. T
a kobieta po
stracie ma przesza dugi i bardzo bolesny okres aoby. Gdy jednak pojakich trzech lata
rana
zacza si zabli nia, postanowia uporzdkowa rzeczy pozostae po zmarym. Pierwsze dni
bez wstrzsw, lecz gdy w pewnej chwili otworzylajedn z szaf, pojawi jej si przed oczym
a obraz ma z
jednoczesnym wyra nym poczuciem jego obecno ci. Zalaa si zami, zaskoczona nieoczekiwany
m
nawrotem dojmujcego blu. Odkrya wwczas na dnie szafy sportow torb, ktra, szczelnie z
nita,
zachowaa zapach jej ma.
Tak wic kojarzc wa ciwo ci percepcji kota, my l wyraon przez Prousta i przeycie mojej
tki,
mona doj do wniosku, e zapach oddziauje czsto jako informacja pod wiadoma, sprawiajc

co jest nieobecne, staje si obecne wraz z towarzyszc emocj.

Budowa mzgu kota pozwala mu odbiera rzeczywisto istniejc, natomiast mzg czowieka cz
o,
co nieobecne, obecnym wraz z emocjami odczuwanymi w przeszo ci.- Freud twierdzi, e p
rzypomnienie
wydarzenia przypywa wraz z uczuciem, jakie mu towar rzyszyo10. Zapach oddziauje na
czowieka jako
wyobraenie emocji, ktre byy ukryte gboko.
Sygnay optyczne s stosowane przez ptaki, ktre yj w wiecie, gdzie bod ce wzrokowe s
rnicowane. Jerzyk, ktry "pragnie" poczy si z samiczk, ukada przed ni wszystkie ko
przedmioty, jakie udao mu si zgromadzi: owoce, li cie lub kawaki szka. Zaciekawiona l
notka
posuwa si wzdu wyznaczonej przez zalotnika cieki, ktra wiodc j od jednego koloroweg
przedmiotu do drugiego, doprowadzi j do gniazda, czyli do wyznaczonego miejsca ko
ntaktu.
9 M. Proust, W stron Swanna, tum. T. eleski (Boy), PIW, Warszawa 1956, s. 76.
l A. Lachaud, Reprfsentation du pnncipe de plaisir, "Psychologie medicale," XXI,
nr 3 (1989), s. 397-402.
24
Takie uycie koloru i formy zapowiada bardziej zoon mow znakw. Samce w okresie godowym
przyjmuj szczeglne pozycje i stroj si w barwne szaty godowe. Gdy albatros wygina szy
j, jego
samiczka jest tym ogromnie poruszona, podczas gdy na samic rowego flaminga bardziej
dziaa

wyprostowana szyja partnera. Czapla rozpo ciera skrzyda, kaczka mandarynka natomias
t macha nimi,
okrcajc si wok wasnej osi jak w walcu, i ukazuje za kadym obrotem trjkt pomaraczo
czym sygnalizuje swoj gotowo . Samice rozkadaj skrzyda i wyginaj ciao, co pozwala sa
przej do ostatniej sekwencji taca godowego.
Czasami znaki sygnalizujce gotowo seksualn pojawiaj si na pysku. Twarz mandryla staje
si
czerwona i niebieska, podobnie jak jego narzdy pciowe w stanie pobudzenia.
Sygnay d wikowe czsto su do przekazw o charakterze erotycznym. Natenie gosu samca
informuje o tym, gdzie si znajduje, mwi o jego wieku i stopniu pobudzenia. Gos ludz
ki zawiera rwnie
zadziwiajc liczb sygnaw. Po wysuchaniu jednego zdania przez telefon wiemy, z kim mamy
do
czynienia: znamy pe rozmwcy, wiek, poziom kultury, nastrj, w jakim si znajduje - orie
ntujemy si, czy
jest agresywny, przygnbiony czy te nastrojony erotycznie, moemy okre li jego przynalen
poeczn. Glos przekazuje bardzo precyzyjnie nasz postaw wobec wiata, temperament i to, c
zy
naleymy do grona introwertykw czy ekstrawertykw11. Istnieje wic w przyrodzie rodzaj
semiologii
naturalnej, w ktrej sygna, zaraz po jego odebraniu, odnoszony jest do innej inform
acji, nie postrzeganej i
nie wyobraanej.
Semiotyka gosu, jedna z pierwszych pojawiajcych si w kontakcie midzy matk a dzieckiem
ju w
kocu ciy, jest rwnie bardzo odporna na degradacj. W demencjach w rodzaju choroby Alzh
imera
osoba starsza nie jest ju w stanie rozpozna swego dziecka, ktre wydaje jej si obce,
moe jednak
zidentyfikowa jego gos przez telefon. Widzc za sw crk, mwi: "Dzie dobry pani". Obs
ta
pozwala przypuszcza, e wyobraenie wizualne
u M.-C. Pfauwadel, Respwer, parler, chanter, Le Hameau, 1981, s. 181-183.
25

moe znikn, pozostawiajc jednake wyobraenie d wikowe. Twarz, mimo e postrzegana, nie
rozpoznawana, podczas gdy glos przywouje obraz danej osoby.
A jednak gos nie jest mow, mimo e w mwieniu uczestniczy. Mona uwaa czyj gos za uwo
ski
i dostawa gsiej skry syszc, co mwi. wiat umysu stworzony przez sowa stanowi miejsc
ania
odmienne od tego, ktre tworz sygnay doprowadzajce do zblienia. Przed pogawdk trzeba
siebie
podej , przed wymian informacji o naszych wiatach wewntrznych, przed rozpoczciem zwier
e
trzeba widzie, postrzega i wiedzie, do kogo si zwracamy, aeby wybra t cz naszego
wewntrznego, ktra najlepiej si nadaje do zakomunikowania rozmwcy. Kada rozmowa, nawet

najbardziej banalna, wymaga odebrania i odkodowania ogromnej liczby sygnaw, aeby mc

zrozumie
ich znaczenie.
Na wyraenie emocji skadaj si formy: wizualna, kolorystyczna, wchowa oraz d wikowa,
zapewniajce jej rozprzestrzenianie si. Niedawno w Port-Cros uwag moj przycign niezwy
rejwach panujcy w rd stada mew: ptaki go no wrzeszczay, pod-fruway gwatownie, pikowa
e
zmieniay kierunek lotu. Gdy podszedem bliej, spostrzegem maego pisklaka, prawdopodobn
ie rannego,
ktry wydawa szczeglny krzyk: zaczyna tak, jakby sygnalizowa gd, krzycza ostro, du
ni

zwykle, i koczy w tremolo, a nastpnie wydawa sygna ostrzegawczy. Ta niezwyka kompozyc

a
wzbudzia niepokj w rd dorosych osobnikw, ktre nadlatyway pospiesznie, pikujc w stro
a,
zdezorientowane nie wiedziay, czy go broni, czy atakowa; kryy wic wok, wydajc rw
ostrzegawcze.
Ta struktura d wikowa wzbudzia emocj, rodzaj zwizku sensorycznego w rd wszystkich mew
okolicy. Nawet ludzie odczuli t atmosfer, syszaem wypowiedzi w rodzaju: "Denerwujce s
te
ptaszyska. Co si stao, e robi taki rejwach?". Krzyk mew oddziaywa wic na inne gatunk
Oznacza to,
e mowa ma za zadanie komunikowa nie tylko pojcia abstrakcyjne, lecz rwnie przekazywa
mocje.
W wiecie ludzkim sygna emocjonalny malej me26
wy mgby by wyraony sownie: "Na pomoc! Jestem maa i saba. Pomcie mi szybko! Szybko!
te jednak winny by wypowiedziane w okre lonym rytmie i z odpowiedni intonacj, ostrym
tonem, aby
mogy przekaza barw tej emocji i aby pomogy j rozprzestrzeni.
Misterium przyrody zaczyna si stawa bardziej zrozumiae. Niezalenie od tego, czy s to
wdrujce
gsienice, pszczoy w u-lach, stada mew czy zgromadzenia ludzkie, nic tak nie przycig
a u-wagi ywej
istoty, jak informacja przekazana przez osobnika nalecego do tego samego lub pokre
wnego gatunku.
Kontakt uatwia emisja sensoryczna, ktr organizm jest w stanie wychwyci dziki podobies
wu dwch
organw nerwowo-czuciowych. Kontakt ten wynika z wytworzenia rodowiska sensoryczneg
o bogatego w
informacje biologiczne i emocjonalne, wymieniane midzy organizmami i pobudzajce kad
y z nich. W ten
sposb jednostki wi si ^vpary. _ )
Zwierzta najwyra niej odbieraj znaczenie, jednak jego sens jest dora ny. Postrzegane w
ydarzenia maj
sens jedynie wwczas, je li mzg jest w stanie odczy informacj od jej kontekstu i wnie
ej
trwanie i kierunek. Niektre gatunki posiadaj do tego odpowiednie wyposaenie neurolo
giczne:
wychwytuj informacj wjej kontek cie, a nastpnie odrywaj j od niego, przepuszczajc prz
ukady
neuronowe pamici i przewidywania. Mzg majcy tak budow jest w stanie stworzy intymny
t
percepcji pozbawionych obiektu oraz wiat wyobrae bez jakichkolwiek punktw odniesieni
a.
Badania porwnawcze gatunkw pozwalaj stwierdzi, e czno midzy ukadem limbicznym
(pamici i emocj) a patami czoowymi (przewidywaniem) dokonuje si na stacji rozrzdo-we
omrek
nerwowych wzgrza. Poczenie to pojawia si u niektrych ssakw, rozwija si u naczelnych
ajmuje
poczesne miejsce w ukadzie mzgowym czowieka. Innymi sowy, umys czowieka jest najbardz
ej zdolny
do przetwarzania i formuowania informacji dotyczcych rzeczy nieobecnych, zjawisk,
ktre ju nie
istniej, oraz wydarze z przeszo ci i przyszo ci.
27
Taka budowa mzgu wiadczy o tym, e nasze sygnay wchowe zepchnite s na dalszy plan w
porwnaniu z sygnaami wizualnymi, silnie zwizanymi z pamici i emocjami. Prowadzi to do
stwierdzenia, e znaczenie i sens przechodz najpierw przez etap obrazu, o wiele wcz

e niej, nim osign

faz mowy._Mona zrozumie wiat, wyobrazi go sobie i nada mu sens za pomoc obrazw. Ina
mwic, niemowlta rozumiej i nadaj sens wiatu znacznie wcze niej, nim zaczn mwi, pod

guchoniemi, zwierzta, a nawet cudzoziemcy.

Oczywi cie umiejtno uywania sw, owa konwencja d wikowa, oparta jest na zdolno ci nas
mzgu do nadawania znaczenia, co wyja nia zaskakujce rezultaty, takie jak na przykad w
ywoanie
emocji w zwizku z wydarzeniem, ktre miao miejsce sto lat temu lub ktre ma nastpi za d
iesi lat.
Wyobra nia nie jest wic_oderwana.Jod^ rzeczywisto ci, lecz jest zasilana przez spostr
zeenia, ktre
miay miejsce w przeszo ci i pozostay gboko w naszej pamici, oraz przez wyobraenia zd
ktre
mog nastpi w przyszo ci. ( Tak wic wszystko moe by sygnaem.
Semiotyka owosienia
Zblienie jest niezbdne dla utworzenia pola sensorycznego, ktre staje si terenem real
izacji naszych
umiejtno ci.
U czowieka wiadomo przenika zmysy do tego stopnia, e uywa on materii, aeby dopiero
ie
wyposay j w histori. Dla zilustrowania tego abstrakcyjnego zdania opowiem o semantyc
znej funkcji
owosienia. Jeeli uwaacie, e wosy s to wkienka chitynowe wytwarzane przez powlok ci
niektrych ssakw, bierzecie pod uwag jedynie substancj sier ci, zapominajc o wanej rol
jak wosy
odgrywaj w tworzeniu wiata sensorycznego podczas kontaktu. Wos posiada rn rol semiot
n w
zaleno ci od tego, gdzie si znajduje: wsy s symbolem msko ci, pod28
czas gdy dugie wosy uznaje si za oznak kobieco ci. Miejsce, w ktrym wos wyrasta, jest
zedmiotem
przeciwstawnych wyobrae. Gdy tylko wos zaczyna rosn, przestaje by wosem jako takim:
elki
meszek ma znaczenie kulturowe12.
Jeeli wosy onowe u drugiej osoby budz wzruszenie, to nie dlatego, e "wos jako taki" w
wouje
emocj, lecz dlatego, e percepcja tego intymnego trjkta przywouje na my l podniecajc
tnic.
Potrzebne wic s chitynowe wosy, oczy, eby na nie patrze, oraz pat przedczoowy, eby
ypowa
przyjemno spotkania. Jeeli jeste cie w to wszystko wyposaeni, bdziecie podnieceni. Je
nie,
bdziecie funkcjonowa na pograniczu krtkowidz-twa: zauwaycie tylko wosy w rnych kolor
i
ksztatach. Wystarczy, eby te owosione formy zwizane byy z sygnaami wchowymi i d wik
oraz okre lonymi postawami, aby ta senso-ryczna cao bya zapowiedzi udanego spotkania
erotycznego, bez pomyki co do partnera. Kiedy jednak wyposaycie wosy w funkcj semant
yczn,
bdziecie odczuwa wstrt do mczyzny uczesanego w kok, jeeli wolicie mczyzn o krtkich

W takim przypadku przyczyn nieudanej randki bdzie nie tyle forma kpki wosw, ale to, c
o "chce ona
przekaza".
Mam jednak kilka problemw: bardzo lubi Ma Syrenk z Kopenhagi, spoczywajc na skale, z
bi
petw oraz dugimi falujcymi wosami spadajcymi na piersi. Wydaje mi si, e podobaaby
znacznie mniej, gdyby miaa nogi kobiety, a gow ryby. Zastanawiam si rwnie nad tym, dl
czego
wrki s zawsze blondynkami, a zakochani ofiarowuj sobie pukle wosw, a nie cinki pazno

, mimo
e ich formua chemiczna jest zbliona? ^__ (
Nasza wasna, osobista filozofia stanowi decydujcy czynnik^ w kontakcie, poniewa pol
a sensoryczne, w
ramach ktrych mamy zamiar si wypowiada, powinny by porwnywalne. Napoleon III, Adolf H
itler,
Charlie Chaplin, Pinochet i integry ci arabscy doskonale zrozumieli ten problem. W
1848 roku w Londynie
Karol
12 B.Cyrulnik.PtottcjUtU, deyxsexes?, "Nouvelle ReyujejTeAnopsychiatrie^nr-lS (1
99Tj3JTpI25.^ ----'
29

Marks napisa Manifest komunistyczny, ktry w rezultacie doprowadzi do cierpie setek m

ilionw ludzi. W
tym samym czasie we Francji wszyscy my liciele, ktrzy marzyli o nowym spoeczestwie, z
apu cili obfite
brody. Marks zrobi podobnie i jego wosy, przycite w ten wa nie sposb, pozwalay mu na
naczenie
swej przynaleno ci filozoficznej.
Napoleon III przyci sobie wwczas brod w trjkcik i nosi wsy spiczaste. Odtd wszyscy
acze
wyduonych wsw byli uprzywilejowani, a obfite brody prze ladowane. Dlatego wa nie Jules
lles
zosta aresztowany, a semantyczna funkcja zarostu nawet w naszych czasach moe prowa
dzi do
wizienia (na przykad integrystw arabskich).
To zestawienie znaczenia owosienia u Karola Marksa i u integrystw arabskich pozwal
a zrozumie
kulturowy relatywizm symboli. W wiecie umysowym czowieka z Cro-Magnon brody jego ko
legw
musiay by podobne do brody Karola Marksa, ale poniewa kontekst spoeczno-kulturowy by
cakiem
odmienny, nie posiaday one tego samego znaczenia. Jedynie w okre lonym kontek cie spoe
cznokulturowym owosienie nabrao konkretnego sensu, wyraajc w sposb niewerbalny uni my lic
i
nalecych do tego samego kierunku.
Jakim to dziwnym trafem wsy przystrzyone w jeden charakterystyczny sposb nosili naj
bardziej znani
dyktatorzy Ameryki aciskiej? ^Wszyscy wojskowi wchodzcy wsklad rzdu argentyskiego mie
li takie
same... Pinochet obnosil swoje przez ponad dziesi lat, tyle ze na tle krajobrazu c
hilijskiego13.
Mewy i kaczki mandarynki porozumiewaj si za pomoc znakw kolorystycznych, ksztatw, krz
kw, a
take przybierajc okre lone pozy. Ssaki i due mapy przetwarzaj znaki w symbole, poniewa
rzedmiot
postrzegany jest przez niejako informacja, ktra si oddala. Czowiek natomiast, na po
dstawie tej
materialno ci sen19 L. Futoransky, Cheuewc, touons et autres polis, Presses de la Renaissance, 19
91, t.157.
30
sorycznej, sam wymy la znaki, odsyajce do nieobecnych obiektw. Oto czego nas uczy sem
iotyka
owosienia.
Kady organizm moe zarejestrowa informacj d wikow, wzrokow lub wchow i dostosowa d
odpowiednie zachowanie: we odczuwaj niewielkie wahania temperatury i reaguj na nie u
cieczk,

zagniedeniem bd agresj. Informacja ta moe przeksztaci si w oznak, w percepcj inn

j
informacji, a nie rzeczy, z chwil, gdy mzgjest w stanie oderwa j od kontekstu. Oznak
a powstaje, kiedy
dziki budowie systemu nerwowego jaki biecy bodziec moe przywoa informacj z przeszo
skdind): rodzi si zdolno do wyobraenia wiata nie postrzeganego na podstawie zachowan

elementw spostrzeonych.
U czowieka kady obiekt materialny moe, w momencie percepcji, przeobrazi si w obiekt-z
nak, to
znaczy podwoi si w odpowiedniku sownym.
Ubrania s przedmiotami materialnymi majcymi chroni nas przed zimnem, deszczem i ins
ektami,
jednak niezalenie od tej mechanicznej funkcji maj przekazywa rwnie co innego. Ich fun
cja
semantyczna nie zawsze jest w zgodzie z funkcj ochronn. Dlatego te mczy ni nosz krawa
ktre
ich dusz, lecz s oznak pewnej fantazji, a kobiety majce zamiar taczy walca bez wahani
wkadaj
wieczorowe suknie z gbokimi dekoltami, zaczynajcymi si zaledwie kilka milimetrw nad b
iustem,
cojest uroczo ryzykowne, ale informuje, e panie te w elegancki sposb chc zaznaczy el
ement
erotyczny.
,1 Mundury wojskowe rwnie przekazuj sygnay, podobnie jak ^rawaty i suknie wieczorowe
. Gdyby
miay by jedynie funkcjonal-/ne, to onierze, aeby szybko biega i walczy, nosiliby obu
lekkie i
elastyczne, gdy tymczasem wszystkie armie wiata zmuszaj wojskowych do noszenia cikic
h buciorw
o liskich podeszwach, z czego naley wnioskowa, e buty w armiach zorganizowanych nie
s
przystosowane do walki, lecz maj za zadanie stworzy wraenie mocy poprzez swj ciar i r
l jak
maj w zachowaniu dyscypliny wojskowej. Dlatego te onierze maszeruj rwnym krokiem, wsz
scy
razem, wybijajc butami okre lony rytm, podobnie
31

jak gsi biegajce lub uderzajce skrzydami o ziemi w celu wywoania silnej emocji obserw
tora.
Wymowa buciorw jest z pewno ci o wiele waniejsza od ich funkcji; chodzi bardziej o wy
woanie
wraenia ni o przydatno do walki (wa nie zrozumiaem, co to jest sia perswazji!).
Strj moe wic by wypowiedzi niewerbaln, w ktrej znaki tekstylne zastpuj znaki d wi
lub znaki pisma. onierze armii podziemnych, partyzanci bd czonkowie ugrupowa wywrotow
ch
nosz teniswki, co wiadczy o ich gotowo ci do szybkiego natarcia i ucieczki; cikie zbro
e mnych
rycerzy trzynastowiecznych oznaczay co wrcz przeciwnego: symbolizoway wol trwania w w
alce i
wrcz uniemoliwiay ucieczk.
Zwierzta wiedz, co tojest sygna. Wystarczy namalowa na ramionach szympansa "naramien
niki"
biaego koloru, eby reszta stada kojarzya je z siwymi wosami dominujcego samca, co spr
awia, e
wszyscy czonkowie grupy przyjm postaw uleg na widok tych dystynkcji. Ludzie rwnie re
j na
takie sygnay - osoba, ktra pierwsza zaczyna bi brawo, daje sygna do klaskania. Ale d
ziki darowi

semiotyki naturalnej czowieka sygna zostaje natychmiast przeksztacony w znak: wysta

rczy przypi
ma wsteczk do butonierki, eby uczyni z niej znak wyrnienia spoecznego. Rnica ni
kolorze (biaym dla szympansw, a czerwonym dla ludzi), lecz wynika z konwencji spoec
znej, z umowy
zawartej midzy dwoma umysami, ktre ustalaj, e wstka w butonierce od pewnego momentu
stanowi oznak wyrnienia spoecznego.
Kady strj moe wic oznacza przej cie od sygnau do znaku i nabra warto ci przekazu. Ma
tung, ktry by znakomitym semiologiem, dobrze zrozumia ten problem, wymagajc, eby kady
obywatel
Chin nosi na sobie znak spoeczny. Uniform narzucony spoeczestwu przez Mao pozwala zro
zumie od
razu, na pierwszy rzut oka, zamierzone rozpynicie si jednostki w grupie.
Suknia przez wieki bya strojem mczyzn: odziani w krtkie spdniczki dumni wojacy asyryj
scy podbili
rodkowy Wschd; hoplici greccy nosili stroje pozwalajce widzie genitalia, co chyba ni
ezbyt uatwiao
walk; toga Rzymianina mierzya siedem metrw
32
dugo ci i dwa szeroko ci, trzeba byo wic garderobianego, ktry umiaby uoy z materii
czne
plisy14. Spodnie natomiast byy oznak kobieco ci i tak si dzieje dzi jeszcze w niektryc
spoeczestwach: przykadem mog by bufiaste spodnie Turczynek, szerokie Hindusek i wskie Ch
nek.
Polskie ciemki z dugimi noskami tak utrudniay chodzenie, e trzeba byo za pomoc acus
podpina ich czuby do kolan. Maski i kaptury cakowicie zasaniay twarz, a osoby ukrywaj
e si) za nimi
pozwalay sobie na tak grube naduycia, e edykt z 1395 roku zabroni ich noszenia. Rene
sans zerwa z
ideologi redniowiecza i zapocztkowa rozkwit mody eskiej, co znalazo swj wyraz w kry
ie
hiszpaskiej i purytaskim czepku. W XIX wieku degradacja spoeczna kobiet uwidacznia
si w ich
fizycznym skrpowaniu poprzez rozmaite krynoliny, tiurniury, fiszbinowe gorsety i
inne krpujce ruchy
elementy stroju. .---"
My l przewodni tej wypowiedzi jest stwierdzenie, e moda\ suy nie tyle ochronie ciaa,
oznaczeniu
miejsca osoby w spoe- ^ czestwie. Ten zwizany z garderob kod jest przyswojony w taki
m J stopniu15,
e najmniejsze odchylenie pozwala zaklasyfikowa dan / osob do okre lonej kategorii rwni

zdecydowanie jak obcy ak- \ cent czy wymowa charakterystyczna dlajakiej klasy, a
wic okre li \-i pe,
wiek, region, z ktrego pochodzi, a przede wszystkim styl tej socjalizacji - wyraf
inowany bd prostacki,
staranny bd niechlujny, konserwatywny bd buntowniczy, klasyczny bd odchodzcy od regu
znamionujcy "mio pienidza" lub pogard dla bogactwa; nawet pogldy polityczne wyraane
nie wiadomie, w postaci koszul w krat noszonych przez komunistw lub sznurka pere i je
dwabnej
apaszki osb nalecych do skrajnej prawicy.
Kada cz stroju ma swoje znaczenie.
Podobnie jak w teatrze pierwsze kla nicie w donie jest znakiem do bicia brawa, tak s
amo noszenie
okre lonego stroju, oznaki przynaleno ci do rodzaju ludzkiego, do okre lonej pci czy kla
sy
K P. 'Yonnet,Jeux, modes et masses, Gallimard, 1985, s. 299-355 1S F. Borel, Le
Yetement incarrU,
Calmann-Lyy. 1992

3. Anatomia uczu
33

spoecznej daje sygna co do stylu spotkania i typu kontaktw. Nie spotyka si w ten sam
sposb
kloszarda i biznesmena. Wszystko zostaje wyraone byskawicznie za pomoc wymiany sygn
aw, ktre
wychwytuje oko i ktre obserwator przeksztaca w znaki.
W tym sensie moda na noszenie; spodni przez kobiety po 1968 roku informuje O tym
, w jaki sposb chc
si one dzisiaj socjalizowa. Nie ma to nic wsplnego z wygod, poniewa czsto modne dins
o
wiele bardziej krpujce ni gorsety prababek.. Damskie dinsy bywaj tak obcise, e podkr
wzgrek onowy i wargi sromowe, zaznaczajc w ten sposb intencj kobiet, ktre nie chc uw
ju za nosicielki tej "wstydliwej szczeliny"16, lecz wrcz przeciwnie, zamierzaj uczy
ni z niej symbol
rwny fallicznemu.
Kiedy rodzice decydowali o maestwach potomstwa, nie zdawali sobie sprawy, e organizu
jc te zwizki
wzmacniaj struktur spoeczn. Dla arystokracji lub by okazj do zawarcia sojuszu midzy
a
rodami; chopi dyli w ten sposb do powikszenia powierzchni posiadanej ziemi, sklepikar
ze utrwalali
majtek, robotnicy zawierali zwizki jedynie z "porzdnymi lud mi", takimi jak oni robot
nikami, adwokaci
mieli nadziej, e synowie przejm ich kancelarie, dzieci lekarzy zostaway lekarzami, a
nauczyciele uczyli przez wiele pokole i pobierali si w obrbie tej grupy zawodowej.
Odkd maestwo z mio ci stao si warto ci kulturow, dochodzi do gosu nie tyle strukt
co osobista. Kiedy rodzice prowokowali kontakt swych dzieci, wzmacniali grup. Kie
dy o doborze partnera
decyduje mio , uatwia to powstawanie nerwic.
Stereotyp kulturowy wymaga, eby na pocztku bya mio od pierwszego wejrzenia, przechodz
w
uczucie trwae, ktre czasami moe zakci ycie. Niepowodzenia przypisywane s zmiennym k
m
egzystencji. Wszyscy badacze zgodni s co do tego, e schemat ten jest rzadki. Mio od p
ierwszego
wejrzenia wcale nie
16 E. Lemoine-Luccioni, La Robe, essai psychoanalytiyue sur le wtement, Le Seuil
, 1983.
34
jest konieczna^. Wikszo par obywa si bez niej i mimo wszystko si kocha. Maestwo z m
e
jest zbyt czste18. Partnerzy co prawda twierdz, e pobrali si "z mio ci" i oczywi cie d
ze czyni tak
twierdzc, poniewa w naszej kulturze wspmaonek le przyjby informacj odmienn. Wik
dobiera si z przyczyn psychospoecznych, co nie oznacza, e emocja zwizana z pierwszym
i
spotkaniami nie wytwarza silnego uczucia, ktre niektrzy nazywaj mio ci.
W tego typu kontakcie przewaaj wci jeszcze czynniki spoeczne. Osoby, ktre pobieraj s
bardzo
modym wieku, pochodz prawie zawsze z rodzin ubogich, niewyksztaconych i staych e-moc
jonalnie;
natomiast ci, co pobieraj si p no, wywodz si z rodzin dostatnich, z dyplomami i mniej
tabilnych z
uczuciowego punktu widzenia. Spotkanie dwojga modych ma wic gbokie korzenie psychosp
oeczne i
jest zawsze regulowane przez kultur rodzicw, mimo e oni sami o zwizku swych dzieci b
ezpo rednio

nie decyduj. Nawet ci modzi, ktrzy wcze nie si pobieraj, nie zdaj sobie sprawy, e ic
esne
maestwo jest statystycznie okre lone przez uczuciowo i pozycj spoeczn rodzicw. S
prze wiadczeni, e sami dokonali wyboru, e spotkali si przez przypadek, ktry, jak wiado
mo, "wie, co
czyni". W ten sposb wyraa si stereotyp.
Spotkanie przyszego maonka w klubie golfowym bd na zebraniu ugrupowania skrajnej lewi
cy, na
sobotniej potacwce lub w restauracji, ju ma pewn wymow spoeczn, zanim jeszcze padnie
pierwsze sowo. Miejsce spotkania odgrywa rwnie du rol, a jego wystrj jest odbiciem c
koncepcji
wiata. Bez wzgldu na to, czy chodzi o milos od pierwszego wejrzenia (lub, jak to si n
jcz ciej
zdarza, mitostk od pierwszego wejrzenia), czy te nie, pierwsze spotkanie i te, ktre p
o nim
bezpo rednio nastpuj, s silnym przeyciem emocjonalnym; s to momenty, kiedy my li i emo
stanowi jedno, nie zawsze jednak przeistaczaj si w mito 19.
"J.-C. Kaufinan, La Trame conjugale, Nathan, 1992, s. 43.
18 M. Bozon, Radiographie du coup defoudre, "Science humaittes", nr 2 (1992)
"J.-C. Kaufman, op.cit, s. 43.
35

Pragnienie przeplata si z obaw. Trzeba uporzdkowa wasne spostrzeenia dotyczce drugie

soby l
przetworzy je na znaki agresji, ucieczki lub przygarnicia. JefilLjakas osobaJest ""
przez-roczysta"
semantycznie.-po prostu przechodzi si koo mei. eby mogo doj do spotkania, trzeba, by
y to kto
znaczcy, nosiciel' wska nikw i znakw, ktre nam co sygnalizuj. Mona z powodzeniem pot
kogo i powiedzie mu "przepraszam", nie zwracajc na niego najmniejszej uwagi: bdzie t
o zwykle
minicie si. Jeeli jednak w rd obecnych osb zauway si kogo , kto dziki przekazywanym
swe ciao sygnaom wywouje w nas siln e-mocj - poniewa s to wa nie te gesty i znaki,
poruszaj nasz wraliwo , wzbudzaj podanie i gboko ukryt nadziej -bdzie to kontak
spotkanie.
Aeby mc si spotka, trzeba uprzednio by osobno i przekazywa za pomoc sygnaw ten sam

wraliwo ci. W spotkaniu miosnym do gosu dochodzi przede wszystkim jzyk emocji. W przyp
adku
maestwa "organizowanego" przez rodzicw mimika, gesty i strj miay za zadanie sygnalizo
a
przynaleno do danej kategorii spoecznej. W maestwie z mio ci wyraa si w nich prze
wszystkim osobowo danej jednostki. Dlatego wa nie o-becnie kontakty maj o wiele cz cie
iejsce
midzy osobami nieznajomymi ni w gronie rodzinnym20. Std moje twierdzenie, e maestwo

przez rodzicw prowadzio do odtworzenia struktur spoecznych, podczas gdy maestwo z mi

do
spotkania neurotykw.
Chciaabym spotka Zaczarowanego Ksicia, niewidomego lub u-lomnego. Ludzi tych trzeba
kocha
jeszcze bardziej. My l, ze mona zrobi dla nich cos dobrego, wywouje we mnie uczucie m
ilo ci. Kobieta,
ktra wyraaa to pragnienie, spotkaa na swej drodze Zaczarowanego Ksicia chorego umysow
.
Zawsze moj uwag przycigay zbitepsy - zwierzaa mi si pewna starsza dama. - Ledwo wes
sal balow, od razu zauwayam,
^ S. Nock, The Separation ofSex- Gestation and Geneticsfrom Parenthood, "Revue T

oc-queville", nr 10
(1990), s. 113-134.
36
ze to on jest najnieszcz liwszy z obecnych. Urzdzia wszystko tak, eby znale si blisk
o "zbitego
psa". Zaprosi j do taca, a potem si pobrali i mieli duo dzieci. I tak owa kobieta spd
ia cale ycie w
towarzystwie czowieka, ktry cierpia na chroniczn depresj.
eby spostrzec ju na progu sali balowej, e ten wa nie czowiek jest najbardziej nieszcz
, i eby si
spotka, potrzebne s dwa zblione i reagujce na siebie systemy. Poniewa ow dam pociga
nieszcz liwcy, pelnokrwisty mczyzna czy artowni wzbudziby w niej wstrt i nie mogoby
kontaktu. Rozwj jej o-sobowo ci uwraliwi j na nieszcz cia innych. Wystarczy jeden rzu
, by
zauwaya wska niki zewntrzne, ktre wiele jej powiedziay: znamionujca przygnbienie pos
czowieka siedzcego z domi splecionymi midzy kolanami, wpatrzonego w ziemi, u-nikajce
cudzego wzroku, z wyrazem blu malujcym si na twarzy. Z pewno ci mia na sobie smutne, l
cz
schludne ubranie, ktre spodobao si tej kobiecie. Kolorowa koszula, blazeski krawat,
przesadnie
wyszukana marynarka czy skrzana bluza przeraziyby j. Ich spotkanie natomiast byo ide
alne,
maestwo zawarte z mio ci, a cale ycie... zmarnowane.
Maestwo z mio ci, przyczyniajc si do zetknicia osb nie wiadomych, dynamizuje partne
Przestaam kocha Yaela w dniu, gdy mi powiedzia, e nie ywi ju adnych ambicji; jak gdy
cos we
mnie zgaso, opowiadaa moda, pikna kobieta, ktra z powodzenia spoecznego uczynia wart
go
ycia. Potrzebne jej byo o-no, eby przypodoba si swemu ojcu i wyrwa go spod uroku sios
try-rywalki.
Pewnego dnia spotkaa mczyzn, swego przyszego ma, u ktrego szybko zauwaya wskazwk
zewntrzne - gesty, mimik i stroje - odpowiadajce jej deniu do przygody spoecznej. Ma

zorganizowane postawioby j wobec przymusu spoecznego. Maestwo z mio ci pozwolio jej

sprbowa prowadzenia trybu ycia, ktry lepiej odpowiada jej osobowo ci.
Czasami kontakt neurotyczny doprowadza do maestw pomidzy osobowo ciami przeciwstawnymi
, ale
uzupeniajcymi si:
mczyzna, ktry lubi dawa, ma du szans spotka kobiet, ktra pragnie otrzymywa. Para
wymianie pierwszych zna37

kw, zawiera pod wiadom umow, ktra rzdzi bdzie ich p niejszymi wzajemnymi stosunkami
si czuj, gdy co dostaj - tumaczy pewien miody urzdnik na odpowiedzialnym stanowisku.
zuj si
tak brudny wewntrznie, ze kady prezent wzbudza we mnie poczucie winy. Nie zasuguj na
to, zby
mnie obdarowywano ani zby dobrze si ze mn obchodzono. Czuj si wwczas bardzo zaenowan
Pacjent ten wyja ni mi, e w momencie, kiedy on sam co daje, odnosi wraenie, e odkupuje
wasne
winy. Dawanie byo dla niego najlepszym rodkiem uspokajajcym. Spotka kobiet, ktrej po
wiele
czasu i mio ci. Mieli p niej dzieci, ktrych obecno pogbia jego neurotyczn potrzeb
dawania21.
Te osobiste, indywidualne wyobraenia wiata uzewntrzniaj si nawet wwczas, gdy s nie w
e.
Pewna trzydziestopicioletnia kobieta zadawala sobie pytanie, dlaczego na swej dro
dze spotyka
wycznie "mczyzn z problemami, ktrzy staj si przyczyn cierpie", a do dnia, kiedy o

mi o swej obawie przed mio ci, przywizaniem i zatraceniem swej osobowo ci. Ta pod wiadom
my l
doprowadzia j do zeszpecenia wasnej powierzchowno ci: utya jedzc bez umiaru, le si u
, a
nawet podczas spacerw unikaa eleganckich dzielnic miasta. Zakadam ciemne okulary, b
y unika
cudzych spojrze, gestykuluj i zachowuj si w sposb zniechcajcy, by nie dopu ci do ro
Wybieram mczyzn z marginesu, poniewa ich nie kocham, nie mog si wic do nich przywiza
Wszystko, wcznie z wyborem ulic w podrzdnych dzielnicach, noszeniem nieeleganckich
strojw,
gwatownymi gestami, pchao t kobiet do zblie bez mio ci, po to tylko, by unikn niep
ztem
rozpaczy. Wyobra my sobie, i przeycia osobiste jakiego mczyzny spowodoway, e on rwn
zawdrowa do dzielnic ndzy, a take zacz unika piknych i zadbanych ko-ibiet. Wystarcz
przypadek, eby nastpio wydarzenie - czynniki ^warunkujce spotkanie ju zaistniay.
Moecie wymy li dowolny scenariusz, on i tak ju istnieje! iektre kobiety, gardzce mcz
i
agodnymi, na ktrych ro^21 J. Bowiby, Attachement etperte, PUF, t. II, 1978.
bi wraenie silne charaktery, spotykaj wycznie prawdziwych ma-chos! Mczy ni uwielbiaj
ty
surowe lub oczekujce pomocy, kobiety-dzieci, niedostpne matki, kobiety, ktrych nie s
stanie
pokocha, lub te, ktre uwodz ich najlepszego przyjaciela...
Jak doprowadzi do spotkania
W cigu wydarze zwizanych z kontaktem pierwsze byy czynniki spoeczne, nastpnie zachowa
ie;
obecnie spotkanie ma rwnie aspekt seksualny, sygnay przekazywane przez ciao wymykaj s
i ju
domenie spoecznej i staj si wyrazem uczu osobistych.
Do wszystkich kontaktw, ktrymi nie rzdz reguy spoeczne, dochodzi dziki mobilizacji a
ogicznych
struktur postrzegania. W wojsku lub szpitalu psychiatrycznym jednostki zgrupowan
e s w wyniku silnego
przymusu spoecznego, ajednak na terenie koszar czy szpitala socjalizacja ulega osa
bieniu. Jedynie
zawodowi wojskowi czy personel szpitalny spotykaj si na zasadzie nakazw spoecznych,
inni
zawieszeni s w tym otoczeniu i, w warunkach znikomej socjalizacji, poddaj si reguom
kontaktw
zblionym do tych, ktre rzdz spotkaniem miosnym: spostrzegaj na ciele innych osb znak
ktre
budz odd wik w ich wraliwej strukturze intymnej. W tym znaczeniu spotkania owe nie s p
rzypadkowe.
Pewne struktury mentalne rozpoznaj si midzy sob atwiej ni inne, przycigaj si wzaje
b
odpychaj, zgodnie z wymiernymi i dajcymi si zaobserwowa prawami22. Wystarczy policzy,
"kto kogo
spotyka" i "kto kogo odrzuca", a nastpnie zbudowa dwuwymiarow macierz.
Wyniki daj wiele do my lenia. Osoby atwo ulegajce stresom rozpoznaj si midzy sob i s
aj z
atwo ci, na podobiestwo bractwa. Natomiast nie ma adnego porozumienia midzy schizofren
kami a
osobami nadpobudliwymi - uwaaj si oni
32 B. Cyrulnik, R. Leroy, Approche ethologiyue des comportements de rencontre en
milieu psychiatrique,
"Bulletin de la Societ psychiatrique de Sud-Est", luty 1984, s. 49-66.
39
wzajemnie za jednostki "stresujce". Wedug schizofrenikw osoby nadpobudliwe s zbyt ru

chliwe i zbyt
gadatliwe, co ich drani; tamci za wpadaj w przygnbienie, widzc nieruchomo i milczeni
schizofrenikw. Kada z tych struktur psychicznych, wytwarzajc przeszkadzajcy, niewygo
dny drugi
wiat sensoryczny, nie dopuszcza do spotkania.
Schizofrenicy. o ktrych si mwi, e s "aspoeczni", kontaktowali si czsto poza zwykym
cami
spotka - w korytarzach i po ktach. Ich zachowanie byo tak dyskretne, e przypadkowi o
bserwatorzy
twierdzili, i si w ogle nie kontaktuj. W przeciwiestwie do osb nadpobudliwych, ktre
poznaway
si i przycigay w sposb demonstracyjny, schizofrenicy stosowali styl niekonwencjonaln
y. Obsesjonaci
nawizywali kontakty bardzo pracowicie, a uomni, mimo e bardzo towarzyscy, nie byli
akceptowani
przez grup; osoby o niskim poziomie intelektualnym lgny do wszystkich i wszyscy je
odrzucali; osoby
usztywnione psychicznie miay due trudno ci z kontaktem. Narkomani i homoseksuali ci ro
zpoznawali
si zadziwiajco szybko dziki ledwie zauwaalnym oznakom, przekazywanym za pomoc gestw,
troju
oraz pewnych charakterystycznych akcesoriw.
Konwersacja steruje scenariuszem zachowa, ktry pozwala na synchronizacj emocji. Prz
edsiwzicie
to wymaga w duym stop-, niu okre lonych obyczajw. Trzeba umie podej do partnera, a nas
nie
przyj odpowiedni pozycj oraz wyraz twarzy, zwracajc przy tym uwag na postaw i twarz
tnera,
co wymaga przyswojenia wielu informacji: trzeba zachowa odpowiedni dystans, by mwi
nie za cicho i
nie za go no, trzeba percepcji rytmu, a take wska nikw cielesnych mwicych o tym, czy k
hce
zabra gos, czy te sucha przekazu, zachci lub zniechci rozmwc, trzeba analizowa
twarzy, brzmienie gosu oraz gestykulacj, ktra moe podkre la sens wypowiedzi lub mu zap
zecza.
Nie chodzi wic o zawarto semantyczn rozmowy, lecz o stworzenie przestrzeni emocjonal
nej midzy
rozmwcami, w kt-\rej by moe zostan wymienione prbki uczuciowe bdce prologiem do kon

seksualnego. Jednak eby przygotowa si do

40
rozmowy, trzeba da znak. Nie mona tak po prostu podej do kogo na ulicy i od razu zacz
pogawdki, opowiadajc mu o swych problemach maeskich. Na tym etapie, przed wypowiedzen
iem
pierwszego sowa, ciao musi przestrzega pewnych regu, aeby wywoa emocj sprzyjajc k
.
Zwierzta znaj scenariusz, ktry pozwala kierowa emocj spotkania -jest nim ceremonia.
Para podnieconych zwierzt "pragnie" si spotka. Kieruj si wic ku sobie, jednake bdc
ko,
nie wiedz, czy to drugie chce si bawi, czy atakowa. Ta blisko emocjonalna midzy dwom
zachowaniami, zblionymi, lecz o rnym znaczeniu, wywouje uczucie, w ktrym przyjemno w
kajca
ze spotkania jest zbliona do obawy przed agresj. Trzeba wic sprecyzowa emocj, unikn
"nieporozumie"23. Aby sygna sta si bardziej komunikatywny, istoty ywe musz go udoskonali. Owa przesada,
wrcz
karykatura aktu, wzmacnia jego rezultat komunikacyjny, wymaga te duego natenia emocj
onalnego ze
strony osobnikw przygotowujcych si do rozmowy oraz sprzyjajcej sytuacji otoczenia. W
czasie parady

godowej dwch ptakw ten, ktry podj inicjatyw, powtarza czsto ten sam prosty i intensy
ruch,
aeby wzmocni przekaz emocjonalny. Owe wolne, rytmiczne ruchy, z wykorzystaniem geo
metrii ciaa
oraz barwnych i d wikowych sygnaw, czyni na czowieku obserwujcym t akcj wraenie ta
godowego. Forma tego ruchu, wypracowana w czasie rozwoju modego ptaka, pozwala na
synchronizacj
emocji24.
Czsto si zdarza, e wa ciciele psw nie pozwalaj im obwchiwa si i wchodzi jeden na
sposb przypominajcy kopulacj. W wiecie psw chodzi jednake o ceremonia, ktry pozwala
synchronizacj emocji oraz usytuowanie spoeczne. Interpretujc to zachowanie na swj sp
osb,
wa ciciel cignie za smycz, eby nie dopu ci do tej "nieprzyzwoito ci", i staje w ten
23 K. Inamelmann, Dictimnaire de 1' thologie, Pierre Mardaga, 1990.
24 J. Huxley, A Discussim ofRitualiwtion ofBehamour in Animals andMan, JPhilos-o
phical Transactions
ofthe Royal Society", CCU (1966), p. 247-256.
41

sposb na drodze ceremoniaowi. W wyniku tego pies cierpi z powodu zego ukierunkowani
a emocji, co
moe wyrazi si w zachowaniu agresywnym wywoanym strachem25.
U ludzi ceremonia zaczyna si od pozdrowienia. Jest to gest rki lub skinienie gow, ktr
przygotowuj
przyszych partnerw do konwersacji. W bardzo wczesnym etapie rozwoju, na dugo przed
mow,
czowiek nauczy si uywa twarzy i rk do wyraania intencji nawizania kontaktu.
Nie lubi ludzi na tyle, eby lubi mow, zwyk mawia pewien nauczyciel muzyki, wracajc d
wojej
samotni26. Analizujc to adne powiedzenie mona doj do wniosku, e zanim si zacznie mrzeba
kocha. Dziecko, nim zacznie mwi, musi nie tylko przyswoi sobie d wiki, reguy i sowa,
rwnie
nauczy si sposobu przekazywania uczu27. Wszystkie rutynowe kontakty midzy matk a dzie
ckiem
doprowadzaj do powstania obszaru emocjonalnego, wewntrz ktrego dziecko uczy si jzyka.
Posiki,
toaleta, spacery s okazj do gier, w ktrych oywiona emocja inicjuje wymian sown.
W jaki sposb uy swego ciaa i emocji, by doszo do tej wymiany? Poniewa dla czowieka w
stko
moe by znakiem, zmarszczone lub uniesione brwi, szczery lub ironiczny u miech, czue l
ub wymijajce
spojrzenie, skonienie gowy czy ruch rk to nuty w muzyce gestw, ktr partnerzy wykonuj
podobiestwo nie koczcej si symfonii kontaktu.
Ceremoniaw pozdrowie jest bardzo wiele, przybieraj one rn form w zaleno ci od kult
s zwizane. Arabowie mwi "salam". ydzi "szalom", Francuzi "salut". Amerykanie "hi"28,
ale
niezalenie od kultury zwrot ten ma sens jedynie wwczas, gdy jest uyty w okre lonym sc
enariuszu
zachowania: trzeba
25 M. Chanton, Le Comportement social du chienfamilier, praca doktorska, Paris V
I, 1991.
26 G. Pennac, scenariusz filmu Wszystkie poranki wiata.
27 A. van der Straten, Premiers gestes, premiers mots, Paidos-Centurion, 1991, s
. 83.
28 M.-A. Descamps, Le Langage du corps et la communication carporelle, PUF, 1989
, s. 195-205.
42
znajdowa si w odpowiedniej odlego ci d wikowej, nie za daleko, ale te nie za blisko, t
ba

nastpnie wymwi sowo, ktre pozwala wej do intymnej baki otaczajcej ciaa, wykonujc
nocze nie gest rk i gow29. Z tych gestw: mimiki twarzy, gestw rki oraz d wikw sow
kultura tworzy wasn melodi:
Hindusi skadaj rce i pochylaj gow jak do modlitwy. Arabowie dotykaj doni serca, us
,
Amerykanie wykonuj rkami "ruch wycieraczki". Potem nastpuje zblienie: Francuzi si cau
Wosi
skadaj sobie gratulacje, osoby wytworne cauj w rk, Eskimosi pocieraj si nosami. Zac
ia te
oznaczaj to samo we wszystkich jzykach: wyraaj za pomoc ciaa intencj kontaktu u-czuc
ego.
Po wyraeniu gestami tej intencji mona caowa sobie stopy, rce lub usta, przytula si,
jmowa,
potrzsa rkami lub ociera policzkami - bdzie to tonacj, w jakiej chce si zapisa form
ktu.
Caowanie stp oznacza spotkanie pene poddania; pocaunek w czoo wyraa intencj ojcowsk
ucaowanie doni wyznacza ton dystyngowany; je li cauje si kogo w kcik ust, sugeruje si
ez
blisko inny rodzaj pocaunku, bardziej intymnego. Tak wic jeden gest zastpuje wstpne
przemwienie, ktre sytuuje partnerw w skali kontaktu.
Kontakt zosta nawizany, teraz nastpi zblienie cia, podczas ktrego kolejno gestw ur
na
jest z precyzj kodeksu drogowego, a kade odej cie od kanonu lub potknicie grozi wypad
kiem.
Zarzdzanie przestrzeni midzy ciaami nie jest obliczone matematycznie albo raczej, po
dobnie jak w
przypadku owosienia, strojw, kolorw i d wikw, przestrze matematyczna uywana jest do
zaznaczenia intencji i nadania formy naszym emocjom. Kada ywa istota nadaje tej pr
zestrzeni
znaczenie, wysyajc do niej sygnay: sama przestrze staje si wwczas obiektem dozna sen
rycznych o strukturze podobnej do budowy jzyka.
D. Morris, La CUdesgates, Grauet, 1978.
43

Dla przedstawicieli niektrych gatunkw, na przykad dlajasz-czurowatych, przestrze midz

ycielesna nie
jest obiektem dozna zmysowych: jaszczurki czy iguany mog depta po sobie, nie odczuwa
jc przy tym
adnych emocji. Krokodyle lub pisklta mog ka ap na dowolnym miejscu ciaa partnera,
to
znaczenia, poniewa sam gest nic nie znaczy. Dla kocit i szczenit kontakt ze skr jest
bardzo wany,
poniewa dotknicie okre lonego miejsca ciaa jest kodowanym przekazem. U psw dotknicie j
st
bardzo skutecznym sygnaem: wystarczy zapa szczeniaka za kark, aeby zaznaczy dominacj
may
robi si cakiem wiotki w pysku swojej matki. U wilkw dotknicie jzykiem warg wilka domi
nujcego
wywouje u niego emocj podobn do tej, jak sam odczuwa, kiedy jako mody wilczek dotyka
kiem
warg dorosych osobnikw wracajcych z polowania, by ebra o pokarm. Dotyk warg wywouje u
zucie
ojcowskie, sprawia, e pami wasnych emocji pozwala uy zachowania pozbawionego kontekst
, eby
uczyni z niego gest uspokajajcy30.
U ssakw naczelnych, a take u ludzi, rnym miejscom ciaa >dpowiadaj bardzo zrnicowane
je.
Dotknicie gowy ma nne znaczenie ni dotknicie po ladkw. Te gesty s wic stosowa-le dla
nia
emocji i wyraenia stanu intymno ci. Miejsca te wizane s z kodem wa ciwego zachowania, d

atego te
toaleta >takw czy map moe by traktowana jako odpowiednik naszej .onwersacji. Kiedy d
wa ptaki
gadz sobie pirka lub krzyuj dzio-y, gdy dwie mapy iskaj si (w gruncie rzeczy dokon
ty),
.otyk ten stanowi przesanie o tre ci: Bd cakiem ufny, chc z tob owiza kontakt typu
macierzyskiego. Iskanie jest rodzajem wypo-iedzi ruchowej, ktra niesie z sob przeka
z i wywouje
emocje slione do macierzyskich.
Je li zwierz doznao frustracji podczas tego dotyku, bdzie ze kojarzyo skadowe cz ci
nia i
bdc ju osobnikiem dorosym, bdzie j le wyraao. Na przykad mae pozbawione
30 R. Schenkel, Submisswn: its Features and Functim m tu Wolfand Dog, "American Z
oologist", VII
(1967), s. 319-329.
matki, ktre niewa ciwie przyjy znaczenie dotyku, w wieku dorosym pozbawione bd agod
wic nie bd mogy jej przekaza; stan si niespokojne, gwatowne, bd te odrzucane prz

dobrze wypielgnowane, a wic potrafice we wa ciwy sposb robi toalet31.

U wszystkich ssakw osobnik, ktry wkracza w przestrze blisk ciaa, moe rwnie dobrze by
ruzem,
jak i przyjacielem. Jest intruzem, kiedy jego wtargnicie dezorganizuje ceremonia.
Ssak, ktry zaniecha
parady, przez co nie zsynchronizowa swych emocji z emocjami partnerki, a rzuca si
na ni, dopuszcza
si tego, co czowiek nazywa gwatem. Jest natomiast kim bliskim, gdy obojgu uda si zgra
w
sensorycznym crescendo i gdy przestrze wykorzystana zostanie w celu uatwienia tego
zblienia oraz
kierowania emocj.
Zanim nastpi dotknicie, wszystkie receptory czuciowe wytwarzaj wraenie blisko ci. eby
ednak
wywoa" w moment silnej emocji, trzeba uruchomi czynniki rzdzce dotykiem: pe, wiek,
s
spoeczny i przeszo , ktre s najwaniejszymi jej organizatorami.
Kobiety s na og bardzo czsto gaskane i dotykane. Mona dotyka ich ramion, rk, barku,
i,
policzkw i wosw32 zgodnie z pewnymi reguami zachowa. Miejsca te, szczeglnie i w okre
y
sposb dziaajce na mczyzn, s spoecznie dozwolone. Kobiety midzy sob chtnie kontakt
pomoc dotyku. Nawet matki i crki dotykaj si o wiele cz ciej ni matki i synowie, co Jp
ala raz
jeszcze zaobserwowa useksualnienie gestw macierzyskich.
Mczy ni kontaktuj si za pomoc dotyku znacznie rzadziej:
kuksaniec okciem, poklepanie po plecach - te gesty pozwalaj dotkn bez podejrzenia o
pieszczot.
Semiotyka dotyku jest tak dale-"ce kulturowa, e w Europie Wschodniej mona spotka pa
trol zoony z
dwch gro nych policjantw w mundurach, trzymajcych
31 H. F. i M. K. Harlow, Social Deprivatim in Mmkeys, "Scientific American", CCV
II (1967), s. 136-146.
32 J. Corraze, Les Communications mm wrbales, PUF, 1980.

si za may palec. W Europie Zachodniej tego typu zachowanie oznaczaoby tendencj homos
eksualn.
Kontekst uczuciowy stanowi ma rwni z kontekstem kulturowym silny wyznacznik piesz
czoty:
j znacznie rzadziej okazuje si czuo w domach dziecka ni w do-f mu rodzinnym, a jednak
niektre
dzieci wol unika pieszczot ro-/ dzicw, cho jednocze nie bardzo s spragnione okazywania

im u-|
czu, gdy przebywaj w zakadzie wychowawczym, co prowadzi do
wniosku, e uczuciowo rodzinna budzi w nich lk. ' Jednostka buduje bardzo wcze nie wasn
trategi
dotyku. / Dlaczego 20 procent dzieci poniej drugiego roku ycia jey si w momencie pie
szczoty, gdy
inne 20 procent ogromnie jej pragnie? Czemu ju w cigu pierwszych tygodni niektre ni
emowlta
wycigaj palce, eby dotkn swych rwie nikw, podczas gdy inne unikaj tego rodzaju kont

Czyby istnia jaki czynnik nie majcy nic wsplnego ani z seksem, ani z przeszo ci? Mo
a
sobie wyobrazi spotkanie intymne jako wizank sygnaw zharmonizowanych zalenie od okoli
zno ci?
W rd tych rnorodnych sygnaw spojrzenie jest najtrudniejsze do opisania, a jednocze nie
najatwiejsze w odbiorze. To ono odgrywa najwaniejsz rol w regulacji odlego ci intymnej
4. Moc
milczcego przywoania wzrokiem jest zadziwiajca. W tumie wystarczy czsto patrze na kog
z
odlego ci, z ktrej gos by nie dotar, aeby obserwowany spojrza prosto w oczy patrzceg
iecie
wchowym molekuy mieszaj si tworzc jeden zapach;
w wiecie d wiku haas zagusza sowa; w wiecie kontaktu dotykowego, np. w tumie, jest s
popychanym ze wszystkich stron. W tym kontek cie zmieszanych dozna spojrzenie zacho
wuje niezwyk
precyzj.
,- ^Mozliwosc"przywolania wzrokiem atwo sprawdzi na kelne-/rach. Kiedy maj czas, wya
puj
n|mniejsze wezwanie wzrokowe [ z sali, natomiast gdy s zajci, unikaj spojrze, aeby ni
musie na \
nie odpowiada. Poczucie, e jest si obserwowanym, nie jest biolo

gicznie obojtne - organizm reaguje na to reakcjami alarmowymi:

czynno elektryczna mzgu (EEG) desynchronizuje si, serce zaczyna bi szybciej, a gruczo
potowe
wydzielaj pot35, rejestrujc w na-1 szych receptorach pobudzenie neurobiologiczne c
harakterystyczne (
dla osoby obserwowanej. Spojrzenie innej osoby nie jest neutralne,' jest to rodz
aj percepcji wywoujcej
alarm emocjonalny, wraenie zaproszenia do kontaktu bd narzucania obecno ci. /^^^^
atwo to sprawdzi: wystarczy spojrze w oczy wasnemu psu, by zacz macha ogonem, wyraa
zadowolenie; po czym naft cz ciej zwierz podchodzi bliej, odpowiadajc na zaproszenie.
Je-\ eli
jednak spojrzy si prosto w oczy psu obcemu, to samo spojrzenie, w kontek cie niepok
oju, nabierze
znaczenia natrctwa. Zwierz znieruchomieje, patrzc na was ktem oka i demonstrujc stan
czujno ci,
po czym przybierze postaw gro n, patrzc prosto w o-czy, eby mc lepiej stawi wam czoo
Taka wymiana spojrze ma swoj ontogenez. Dzieci, zanim naucz si mwi, mog patrze bez
mrugnicia okiem na tego, kto im si przyglda. W okresie p niejszym unikaj wzroku drugie
o-soby, a
nawet chroni si przed nim, zasaniajc oczy ramieniem. Mona interpretowa to zachowanie
wierdzc,
czuj si one przenikane spojrzeniem drugiej osoby; by moe czuj si zaniepokojone, ponie
a
zaczynaj sobie zdawa spraw, e istniej w wiadomo ci drugiej osoby i s obserwowane. W
m,
trzecim roku ycia dziecko zaczyna rozumie, e druga osoba, patrzc na nie, chce nim w
pewien sposb
zawadn. Jeeli tego pragnie, u miecha si i biegnie na spotkanie; spojrzenie spenia ww

rol
wezwania. Je li tego nie chce, chowa si, eby unikn tej sytuacji, a spojrzenie staje si
spojrzeniem
intruza.
Wzrok jest najbardziej intensywnym kanaem przekazu senso-rycznego, mimo e nie ma t
u przeniesienia
materii, substancji sen-sorycznej - zapachowej, d wikowej lub dotykowej. Interpelac
yjna funkcja wzroku,
dodatkowe znaczenie zaproszenia lub agresji, zaS5 M Deveaux, Contnbutum physwisyujw au cwcept de prwcfmU, paca doktorska, Greno
ble, 1975.
47

ley od kontekstu i od przeszo ci podmiotw, ktre na siebie patrz. Dlatego wa nie wzrok
a tak
wan rol kulturow. Patrz na mnie, gdy do ciebie mwi! Spu oczy, bezczelny smarkaczu!,
a si
w Europie. Patrz przed siebie, gdy wydaj ci rozkazy!, mawiaj amerykascy marines. W
Indiach uwaa
si, e "matka nie powinna wymienia spojrze ze swym synem"; eby matki nie mogy rzuca u
ku,
chopcom maluje si tuszem szerokie, czarne kreski, ktre powikszaj ich oczy.
Krzyowanie spojrze jest gestem oglnie przyjtym, zawierajcym bardzo gboki sens i wypo
ym
w emocj. Kiedy zakochani zatapiaj spojrzenia w swoich oczach, wymieniaj midzy sob emo
cje,
wytwarzajc atmosfer intymno ci36, ktra jest wstpem do aktu seksualnego. Ta rwnowaga in
ymna3^
jest doskonale regulowana: mona doprowadzi do zerwania lub zwikszy intensywno uczucia
/Odlego uczuciowa jest najlepiej nadzorowana w czasie roz,/mwy. Osoba suchajca patrzy dugo na mwicego38. Ten ostatni synchronizuje swe spojrze
ie i sowa
odwracajc wzrok, a nastpnie zadajc nim pytanie w okre lonej harmonii gestw, w ktrej na
mniejszy
bd psuje nastrj i wprowadza uczucie obco ci. Rozmowa, dokadnie zakodowana, nie pozosta
wia
niczego przypadkowi. Dlatego nie miali, zestresowani, agresywni, paranoicy, schizo
-frenicy, sowem wszyscy ludzie, tworz pole emocjonalne, wyra nie odczuwalne, cho nie materialne, w k
trym kady
otrzymuje od partnera prbki uczuciowe i bada je, je li mona tak rzec, wraz
\z pierwszymi wypowiedzianymi sowami.
Sensoryczno kontaktu jest ci le zakodowana. Nie jest to obszar, gdzie rzdzi chaos i gd
zie nasze
zmysy popychaj nas ku sobie za pomoc niekontrolowanych impulsw, a prowokujcy wydarzen
ia
przypadek ustala raz na zawsze pozycje w zwizku. Wrcz prze36 W. Pasini, loge de 1'mtimite, Payot, 1991.
37 M. Argyle, Non-Yerbal Communication in Human Social Interaction [w:] Non-Yerb
al Communication.
Cambridge Uniyersity Press, 1972.
38 J. Cosnier, thologie du dialogue [w:] J. Cosnier i C. Kerbrat-Orechioni, D crire
la conversation, PUF,
1987.
48
ciwnie, kady ze zmysw peni okre lon rol39. Odbieranie zapachw jest gboko zwizane
kulturowym. Mimo to ogromne znaczenie tego zmysu umyka naszej uwagi.
Oczy nie su wycznie do patrzenia. Su one rwnie d<) wymiany spojrze i uczu. Bale
sw, doskonale zsynchronizowany, odbywa si w przestrzeni midzy ciaami. Rytm tej wy\ mi
any moe

powiza rozmwcw na podobiestwo pary tancerzy. \

Dopiero wwczas ciao drugiej osoby staje si dostpne. Dlatego wa nie trzeba przemawia d
obiety,
nim si jej dotknie. Rozmowa stanowi wstp uczuciowy do zblienia seksualnego. Nie dot
yka si jednak
przypadkowo, jak to si dzieje u jaszczurek, ktre po sobie depcz. Kod intymno ci dotyk
u przechodzi
przez okre lone, zarezerwowane do tego celu miejsca. Jednake dopiero w dniu, kiedy
kobieta decyduje
si otworzy, mona dotrze do najgbszej intymno ci. Ten kod rzdzi pragnieniami mczyzn
harmonizuje spotkanie, nadajc mu okre lon form. Rytualizuje emocj, co pozwala zmieni j

zachowania przyjcia lub odrzucenia zaproszenia, bd odepchnicia, przez co nadaje sens

naszym
zmysom.
Wszystko jest zakodowane. Jeszcze przed wydaniem pierwszych d wikw, nim zaczniemy ro
zmow,
inne zmysy uczestnicz w przeksztacaniu w znaki informacji o postrzeganym wiecie. wiat
bez
kontaktw pozostawiby mnie sam na sam z sob, wci takiego samego, bez niespodzianek, be
z emocji,
na pastw rutyny i zesztywnienia, praktycznie nieyjcego za ycia. .Kontakt wytwarza pole sensoryczne, ktre mnie odrywa od samego siebie i zachca do u
zewntrznienia
si, do istnienia. Dlatego j/ w kontakcie jest zawsze co zmysowego, co mnie podnieca
i przeraa,
podobnie jak samo ycie.
Kiedy jednak uzewntrzniam si, eby uda si na spotkanie z kobiet, seks zaczyna odgrywa
rol; powstaje nowe ycie i wszystko zaczyna si od nowa.
99 E. Straus, Du sens des sens (19S5).J r6me Milion, 1989.
4. Anatomia uczu
49
Rozdzia drugi
O czym my li pd

eby "wyprodukowa" dziecko, trzeba wzi mskie nasienie, wymiesza je na wolnym ogniu akt

seksualnego, delikatnie potrzsn, a nastpnie poczeka, a podpuszczka zsidzie si w brz

kobiety, wic swe czstki z yjc materi.
Taki przepis "zrobienia" dziecka mg by wymy lony jedynie w kraju znanym z produkcji z
nakomitych
serw1. Produkcja sera suy jako model produkcji dzieci. Po zastanowieniu stwierdzici
e, e stosujc ten
przepis dokadnie co do joty, istotnie bdziecie mogli "zrobi" dziecko, jako e teorie
bywaj skuteczne
nawet wtedy, kiedy s faszywe.
Kada kultura wymy la swj wasny przepis, i kady dziaa. Dowodem jest przyrost ludno ci n
ecie.
Analogia midzy "robieniem" dzieci a produkcj sera uyta zostaa po to, by nada opowiada
niu form
chopskiego konceptu na temat zapodnienia. Dziki obrazowo ci metafory odbiorca ma wraen
ie, e j
rozumie. W kadym okre lonym krgu kulturowym bez trudu mona wyobrazi sobie model, ktreg

analiza zapewni przyjemne uczucie zrozumienia. Metafora odnoszca si do zsiadego mle

ka nie wyja niaby niczego Marsjaninowi, ktry, jak wiadomo, ywi si topion stal. Mit o produkcji may
Marsjanitek
powinien by opowiadaniem o poczeniu stali, starannie i z czuo ci topionej w wielkim pi

cu, z
wydzielinami Tytanki, czyli samicy Tytana.
l N. Belmont, L'enfant et lefromage, "L'Homme" XXVIII (1988), s. 13.
53

W epoce gdy w Europie najliczniejsz warstw spoeczn byli chopi, wymy lne metafory zach
nas
do zbierania chopcw w kapu cie, a dziewczynek w rd patkw ry, przydajc chopcom niec
prostactwa, a dziewczynkom delikatno ci. Wraz z rozwojem kapitalizmu coraz cz ciej mon
a byo kupi
braciszka w domu towarowym. W dobie obecnej probwka jest oem, w ktrym nastpuje pocze
spermy laureata nagrody Nobla z niezapod-nionym jajem pierwszej lepszej gupiej gsi,
zgodnie ze
wspczesnym techniczno-ekonomicznym mitem poczcia.
Bardzo dugo ani literatura, ani medycyna nie zajmoway si odczuciami podu. Uwaano wpra
wdzie
nienarodzony pd za osob, nie prowadzono jednak nad nim bada!2 Obowizyway wyobraenia

wsparte obserwacj. Dopiero powstanie koncepcji jednostki we Woszech i we Flandrii

w okresie
renesansu3 spowodowao, e czowiek, oddzielajc si od natury w procesie urbanizacji, zac
z j
obserwowa. Dostpno informacji nie uatwia obserwacji, wic by lepiej postrzega, trzeba
zyska
dystans.
Obserwacja indywidualna zmienia si wraz ze zmian kontekstu my li zbiorowej. Odkrycie
kontynentu
amerykaskiego otwiera zamknite horyzonty Europy, Kopernik ukazuje nieskoczony wszec
h wiat kosmosu, a pojawienie si pierwszych zegarw pozwala my le o czasie wymiernym, a nie wyczni
o
wieczno ci4. Przed czasem ucieka si, mogc go kontrolowa, przed wsi - budujc miasta, a
rzed
ciaem -poznajc je.
Od czasw Hipokratesa teoria medyczna definiuje podzenie jako rezultat wymieszania
nasion. Brak
obserwacji bezpo redniej pozwala na najbardziej szalone, nieprawdopodobne wyobraeni
a. Kiedy^iasiona zostan rzucone, mczyzna nie powinien zbyt szybko odcza si od kobiety, by powie
e nie
dostao si do macicy i nie zniszczyo ich^.
2 M. Serroul-Delbarr, Y. Serroul, Le Foetwdans la litterature franfaise, praca d
oktorska, Lilie 1985.
3 J. Gelis, La relation du couple cwec 1'enfant en Europ au cours des quatre demi
ers siecles [w:] FrisonRoche, Enfants, Paris, 1988.
4 J. Gelis, M. Laget, M.-F. Morel, Entrerdans la vie, Gallimard-Julliard (Arcwes)
, 1978.
5 A. Par, Duc-huitieme livre, Lyon, 1690, s. 641, cytowane w: J. Gelis, ibid.
54
Dopiero w kocu osiemnastego wieku kilku lekarzy-pooni-kw prbuje opisa anatomi podu
rodowisko, w jakim si on znajduje. Ta bezpo rednia obserwacja, percepcja, ktra staa si
moliwa w
epoce renesansu, powoduje, e zaczyna si inaczej patrze na ci. Zrozumienie, e ycie m
i ycie
dziecka powizane s biologicznie, przyczynio si do narodzin teorii zachcianek./^-eli k
obieta ze lepym
uporem pragnie je rzeczy, ktre szkodz jej zdrowiu (...), je li tej zachcianki nie zasp
okoi (...), znami

rzeczy, ktrej pragnie, pozostawi lad na ciele dziecka6.

Teoria, wedug ktrej matka moe oddziaywa na organizm dziecka dziki moliwym do zaobser
ania
poczeniom naczy krwiono nych, stanowi punkt wyj cia do obecnych szczegowych bada inte
i
matki i dziecka. W naszych czasach "duch macierzyski" materializuje si w doznaniac
h, jakie pd
odczuwa i potrafi przetwarza. Udoskonalenie aparatury pozwala opisa zasady dziaania
tej
sensoryczno ci i zastanawia si nad funkcjami tych percepcji sensorycznych.
Kanay sensoryczne podu -Jednolity aparat percepcji
W kontek cie naszych hipotez powstaych na podstawie obserwacji, a take dziki czynniko
m, ktre
pozwoliy nam zoy podowi wizyt, opis jego moliwo ci sensorycznych daje nastpujcy ob
Wbrew pewnym teoriom wzrok funkcjonuje ju od chwili u-rodzenia, nawet u wcze niakw.
Pozwala to
przypuszcza, e ju pd posiada t zdolno , nawet jeeli w rodowisku macicy niewiele je
zobaczenia. Od 1942 roku utkwienie wzroku oraz wodzenie oczami w powizaniu z krcen
iem gow s
wci na nowo od6 Scevole de Sainte-Marthe, La Manier de nourrir les enfants a la mamelle, Paris,
1698, cytowane w: J.
Gelis, ibid., s. 65.
7 D. Ouerieu, X. Renard, F. Versyp, Vie sensonelle dufoetus [w:] Enwmnnement de
la naissance, Vigot,
1985.
55

krywane z jednakowym zdumieniem8. "Wyobra cie sobie, pd widzi!" Najbardziej zadziwia

jce w tym
wszystkim jest powtarzajce si zdumienie kadego nowego pokolenia badaczy, tak jakby
kultura
dorosych nie dopuszczaa my li, e pd dysponuje zmysem wzroku.
Mona powiedzie, e wcze niak widzi w sposb zamglony (wobec braku akomodacji) obiekt
umieszczony w odlego ci 20 centymetrw od jego oczu. Bod cem, ktry go stymuluje, nie jes
t kolor, lecz
blask i ruch. Mona sobie wyobrazi, e gdy brzuch matki by dobrze o wietlony, dziecko za
uwayoby
niektre formy jako przemieszczajce si w pmroku, poniewa porusza si wtedy, a jego ser
bije w
przyspieszonym rytmie9. Wzrok jego jest ju gotowy. Czeka tylko na spotkanie z prz
edmiotami wiata
zewntrznego w celu przyjcia obrazw.
Wch jest aktywny zaraz po urodzeniu, jednake konformis-tyczny wiat dorosych dugo si w
brania
przed przyjciem tej hipotezy. Tylko zwierzta wsz!
Tymczasem przybywajc na wiat noworodek zachowuje si rnie w zaleno ci od otaczajcych
zapachw10. Jeeli pooy si go blisko pieluszki przesyconej zapachem piersi matki, uspok
aja si, mniej
gestykuluje, przymyka powieki i wolno ssie. Wystarcza przewrci go na drugi bok i p
rzybliy do nosa
inn pieluszk, bez zapachu matki lub pachnc czym innym, a zauway si natychmiast ywe r
y rk i
ng, szeroko otwarte oczy i zamknit buzi.
Pyn owodniowy ma swj zapach. Wch pozwala przetworzy rozpuszczone w nim zapachy lotne

pochodzce bd z kompozycji chemicznych, bd inhalowane przez matk. Wszystkie ssaki wyka

8 W sprawie fiksacji wizualnej zob. B. C. Ling, A Genetic Study ofSustained Visu
al Fimtion and Associated
Behavior in the Human Infant from Birth to Six Months, Joumal of Genetic Psychol

ogy", VI (1942), s. 227277; je li chodzi o wodzenie wzrokiem, zob. P. Wolff, B. L. White, Visual Pursuit
andAttention in Young
Infants, Journal of American Child Psychiatry", IV (1965), s. 473^183.
9 I. Souel, A. GrangerJoly de Boissel, Ecofoetologie, Bordeaux, 1990. ^H. Montag
ner, kaseta video,
INSERM U 70, Montpellier, orw L'AttachefMnt: les debuts de la tendresse, OdiIeJa
cob, 1988.
56
uj sensoryczno na dugo przed urodzeniem. Kiedy daje si ov\ cy powcha co podniecaj
serce jagnicia znajdujcego si w macicy zaczyna bi w przyspieszonym rytmie. Kiedy da
je si kc biecie
ciarnej do wchania co przyjemnego lub nieprzyjemnego serce podu zaczyna bi szybciej b
zmienia on pozycj11.
Matka nasyca pyn owodniowy zapachem wasnego ciaa. V pynie znajduje si cukier (glukoza
i fruktoza),
szczypta soli, odrc bina kwasu cytrynowego, niektre proteiny (kreatynina i moczni
k oraz duo kwasu
mlekowego, co nadaje mu smak jogurtu. rod wisko, w ktrym przebywa matka, dorzuca do
tego zapach
wynika jacy z okoliczno ci: wo miasta lub ciki le nej, zapach mczya ny, ktrego kocha
papierosa, ktry wywouje wyra ne wstrz) manie ruchw oddechowych podu.
Poniewa pd wykazuje zdolno zapamitywania krtkc trwaego12, mona zrozumie, dlaczego
noworodek, nawet zara po urodzeniu, dostosowuje swe zachowanie do otaczajcego go
za pachu:
uspokaja si i wykonuje ruchy ssania otoczony zapachen kobiety, wewntrz ktrej si rozw
ija,
nieruchomieje natomias i staje si czujny wobec kadej innej woni. Gdy pd przebyw;
w macicy, jego jamy ustn i nosow wypenia ten sam pyn, ktreg< rozwijajca si istota pr
i do
ktrego si przyzwyczaja, ktr jednak bdzie odbierany przez odrbne zmysy smaku i wchu d
iero po
urodzeniu. Wszyscy smakosze dobrze wiedz, e wytwoi ne dania i dobre wina prbuje si p
rzede
wszystkim nosem.
Rnicowanie kanaw sensorycznych podu, jak gdyby chc dzio o sensoryczno wyodrbnion,
wyra nie ukierunkowan i a nalogiczn do tej, jak posiadaj doro li, jest obecnie krytykow
ne Natomiast
utrzymywanie, e kiedy matka wdychajaki zapach, nasa cza w ten sposb pyn owodniowy, k
trego
prbuje dziecko, a on< nastpnie, dziki pamici krtkiej, rozpoznaje ten zapach, rwna si<
11 B. Schaal, L'organisation de laperception olfactwe au cours de laperiode neon
atal [w:] F.Jouen, A.
Henocq, Du nouueau-neau nourisson, PUF, 1991.
12 C. K. Rovee-Collier,J. W. Fagan, The Retrieval ofMemmy in Eay Infancy [w:
C. P. Lipsitt, Aduances in Infancy Research, t. l, Norwood, NJ., 1981.

twierdzeniu, e sensoryczno podu jest niepena: substancja, ktra go otacza i przenika,

ie ma
zrnicowanej formy sensorycznej. Sensoryczno nie jest jeszcze wyspecjalizowana, moe on
a atwo
przechodzi z jednego kanau do drugiego13.
Postp w dziedzinie echografii wewntrzmacicznej (prze wietlenia maoobrazkowe lub echog
rafia
trjwymiarowa), pozwala unaoczni nastpujce spostrzeenia: kiedy matka mwi, fizyczna str
ktura
mowy przeksztaca si w dotyk, ktry pobudza pd i wywouje zachowanie poszukiwawcze rk i
t.
Od 1970 roku such jest kanaem sensorycznym najatwiejszym do badania. Jest probierze
m naszej

dojrzao ci: ju w roku 1859 Kussmau usiowa nawiza kontakt z podem, mwic bardzo go
brzucha ciarnej i wyczekujc reakcji: "Podzie, kim jeste ? Czy mnie syszysz?".
Od 1970 roku czujniki s o wiele bardziej skuteczne i pozwalaj sklasyfikowa odpowied
zi w dwch
grupach. "Pd nie syszy", utrzymuj niektrzy badacze14. Jego trbka suchowa jest zakork
na;
galaretowata masa zatyka jego ucho rodkowe i znika dopiero po urodzeniu. Jednakow
e ci nienie midzy
uchem zewntrznym, rednim i wewntrznym uniemoliwia przekazywanie d wikw. wiat d wiko
podu mgby ewentualnie by porwnany do zaawansowanej guchoty, takiej jaka na przykad w
uje
u o-sb starszych, ktre nic nie sysz i nagle podskakuj, gdy dociera do nich duy haas,
z
gniewem: "Nie trzeba tak go no krzycze!". eby pd mg usysze uchem, trzeba by byo n
przekraczajcego sto decybeli, co sprawiaoby mu bl15.
"Ale tak, pd syszy", odpowiadaj inni naukowcy16. Poczwszy od dwudziestego sidmego ty
nia
ycia d wiki zmieniaj tonacj. Nie jest to ju inwazja d wikw, wywoujca reakcj
13 D. Stern, LeMonde mterpersonnel du nourisson, PUF, 1989.
14 J. Creff, Le Foetus entend-il!, EMC, 1983.
tSJ.-P. Lecanuet, C. Granier-Deferre, B. Schaal, Les systemes sensoriels dufoetu
s [w:] Introduction d la
psychiatrie foetale, ESF, 1992.
16 J.-p. Lecanuet, C. Granier-Deferre, C. Cohen, Fetal Alertness and Reactwity t
o Sound Stimulation,
referat na Zje dzie ICI w Nowym Jorku, pa dziernik 1984.

ruchow, takjak podskok; jest to odtd obiekt aktywnej percepcji, ktra wyznacza pewn od
lego ,
nadaje mu struktur i form. W tym stadium dziecko staje si zdolne, z neurologicznego
punktu widzenia,
do przetwarzania percepcji, aby wywoa wyobraenie wspomagane przez sensoryczno .
W wyniku ograniczonej percepcji wiat wrae podu jest niezbyt zrnicowany i musi si on
niego
dostosowa. Kiedy matka nuci, wysokie d wiki gosu zatrzymywane s przez jej wasn substa

jedynie d wiki o niskiej czstotliwo ci przenikaj, a ich drganie dochodzi na podobiestwo

pieszczoty do
najbardziej wraliwego miejsca ciaa dziecka: do ust. D wiki wysokie, gdyby miay przenik
n, musiayby
by tak intensywne, e pd podskoczyby z wraenia.
Cala skra podu jest w cisym kontakcie ze "skr" owodnio-w. Do tego stopnia, e najle
iana
ruchu, pozycji lub skurcz mi ni u matki powoduje tarcie o plecy dziecka. Kiedy matk
a chodzi lub gdy si
kadzie na ku, dziecko odczuwa masa, z ktrym synchronizuje si zmieniajc pozycj.
Od dawna szukano odpowiedzi na pytanie, czy istnieje synchronizacja snw matki i d
ziecka. Niektrzy
badacze utrzymywali, e biologiczny sen podu wywouje sen matki. Inni twierdzili, e wc
ale tak nie jest.
Odkd mona korzysta z echografii, warto zaryzykowa postawienie nastpujcej tezy: gdy ma
ce co
si ni, w fazie snu paradoksalnego nastpuje znaczne rozlu nienie mi ni, co przyczynia si
o zmiany
napicia jamy macicznej, ktr mona porwna do zbyt duego piwora. Zmniejszone napicie
mi niowe u matki w czasie snu wywouje odprenie podu17.
Tak wic w przypadku podu mona mwi o dwch typach dotyku: dotyku wynikajcym z pozycji,
edy
skra plecw i karku odbiera ruchy i silniejsze wzruszenia matki18 (wszystkie matki
odczuwaj "kopnicia"

podu, kiedy pacz ze wzruszenia w kinie19)

17 M. Mancia, Neurofisiologia e vita mentole, Zanichelli, 1980.
18 R. Soulayrol, M. Sokolowsky.J. Vion-Dury, Le dos, un mod d'approche preferenti
el de 1'enfant
psychotique [w:] Le Corps et s memoire, Doin, 1984. r M. Lescure, Les Carences aff
ectwes, Privat,
1978, s. 46-47.
59

oraz dotyku odczuwanym jako pieszczota przez uszy i usta dziecka w odpowiedzi na
niskie wibracje gosu
matki.
Dotyk wykorzystywany jest przez lekarzy i poonikw, gdy zachodzi potrzeba mechaniczn
ego
przemieszczenia podu. "Dotyk przez ucisk jest zaproszeniem uczuciowym"20, kiedy do
nie pooone na
brzuchu matki agodnie zmieniaj sil przycigania rodowiska macicy, skaniajc pd do re
Dotyk odczuwany poprzez uszy i usta odbierany jest ju w pierwszych tygodniach, ki
edy embrion
zawieszony jest jeszcze w macicy jak may kosmonauta w stanie niewako ci. Dotyk ten b
udzi rne
doznania, ktre wie ze sob poprzez reakcj ruchow. Gdy tylko uszy lub usta dziecka odcz
j wibracj
gosu matki, wysuwa ono przed siebie rce i otwiera usta. Reakcj t mona wyja ni w spos
iczny
budow kory mzgowej, w ktrej bardzo wcze nie rka i usta zajmuj istotne miejsce. May ba
z
wyrusza na poszukiwanie NOP (Niezidentyfikowanych Obiektw Pywajcych). S to wewntrzne
ianki
macicy, ktrych dziecko dotyka, ppowina oraz wasna rka, ktr druga rka chwyta, aby prz
n j
do ust21.
Kontakt podu z matk podstaw ycia psychicznego
Wraz z tworzeniem si w mzgu podu zwojw nerwowych mona dziki echografii zobaczy ruchy
zginania i rozprostowywania tuowia, krcenie gow, przeciganie, ziewanie, ssanie palca
w odpowiedzi
na pobudzanie dotykowe pochodzce ze cianek macicy, a szczeglnie na bod ce d wikowe: d w
wysokie powoduj silne drgnicia, a niskie zachcaj do eksploracji.
20 A. Soler, korespondencja prywatna z 24 grudnia 1991.
21 A. Milani-Comparetti, The Neurophysiologic and Clinical Implications of Studi
a m Fetal Motor Behaviour,
"Seminars in Perinatalogy", V (1981). s. 183-189.
60
W dwudziestym szstym tygodniu ciy mona ju zauway rnice w zachowaniach podw22. Ni
z nich s szczeglnie "skoczne" (965 ruchw dziennie), inne bardzo spokojne (56 ruchw d
ziennie)23.
Zachowanie to jest wska nikiem reakcji dziecka na pewne informacje wyrniane przez je
go
sensoryczno bezwarunkow, oswajania si z nimi dziki pamici krtkiej oraz odpowiadania
pomoc
ruchw rk i ust. Oznacza to, e od tego momentu, gdy matka mwi, dziecko j "smakuje". Po
ka ono
kadego dnia od trzech do czterech litrw pachncego pynu owodnio-wego (o wiele wicej ni
przypuszczano)24, podskakuje, mruga o-czami, zwiedza i smakuje, gdy jego matka c
o nuci.
Jednake okoo dziewitego miesica pd przejmuje inicjatyw. Rzadziej odpowiada na zachow
e

matki. Zaczyna przejawia pocztki samodzielno ci: jeszcze zakleszczony w jamie brzusz
nej matki, ju
robi pierwsze kroki w kierunku rozstania. Zaczyna y wasnym yciem: jest ruchliwy, gdy
matka si
odpra, korzysta z jej snu, aeby skaka i budzi j.
Do tej pory pomijano bardzo wane pojcie. Rytm ycia matki nie jest ju zsynchronizowan
y z rytmem
ycia dziecka i ta separacja biologiczna staje si dla niego bod cem. Cisza, przerywan
a od czasu do
czasu niskim, melodyjnym gosem matki, rni si od monotonii oyskowej, w ktrej sycha
bicie
serca. Przemieszczanie si matki i jej ruchy zaczynaj organizowa dzie maego, dzielc go
na okresy
aktywno ci i wypoczynku. Ta rytmiczno jest dla niego rdem dozna sensorycznych, ktre
uje
jego postrzeganie czasu, co oznacza, e wyobraenie, jakie powstaje pod koniec ciy, je
st uczuciowe,
wyksztacone przez informacje senso-ryczne, z ktrymi pd ju si oswoi25. Tym, co daje i
ls yciu
22 A. Piontelli, Infant Obseruation from Before Birth, "International Journal of
Psy-choanaysis". LXVIII
(1987), s. 453-163.
^ T. B. Brazelton, B. Cramer, Les Premiery Liens, Stock, 1991, s. 40.
24 J. A. Pritchard, Deglutition by Normal and Anencephalic Fetuses, "Obstetrics
and Gynecology", XXV
(1965), s. 289-297.
25 A. Rascowsky, "La vita psichica nel feto" (1977) [w:] Le Foetus et son entour
age, Medecine et hygiene,
1989.
61

psychicznemu, czynic z czasu obiekt dozna sensorycznych, jest separacja.

Gdyby matka i pd nie rozstawali si sensorycznie przed urodzeniem, wiat dziecka byby p
ozbawiony
znaczenia, jako e kada informacja, w braku urozmaicenia, traciaby warto bod ca, tak ja
szmer
oyska, na ktry dziecko nie reagowao. Przede wszystkim czas, nie stawszy si obiektem d
ozna
sensorycznych, nie pozwoliby na wykorzystanie informacji zawartych w pamici. Desyn
-chronizacja rytmu
matki i dziecka przeradza si w stymulacj, ktra by moe ley u podstaw ycia psychiczneg
Bez tej
separacji rytmw wiat ograniczyby si do powtarzalno ci, poniewa bod ce nastpowayby je
drugim w wiecznej tera niejszo ci, bez powizania z bod cami z przeszo ci i bez antycypacj
. Nawet
gdyby mzg podu by nienaruszony (kora mzgowa dobrze rozwinita, biologia pamici prawid
, faza
snu paradoksalnego pozwalajca na wprowadzenie informacji), nic nie mogoby si zinteg
rowa. Bod ce
sensoryczne pozostayby bezwarunkowe, bezadne, niewyra ne. adna substancja nie mogaby n
abra
formy.
Pierwsze zetknicie podu z doznaniami psychicznymi jest wic zorganizowane wok uczucia
przyjemno ci i przykro ci. Ju w macicy pd organizuje postrzegany przez siebie wiat, to
naczy
postrzegane przez siebie i interpretowane uczucia matki, przekazane przez kanay s
ensoryczne. W
dowolnym momencie tego obiegu uczucia moe mie miejsce zachwianie ycia psychicznego
w wyniku
zakcenia w yciu psychicznym matki, uszkodzenia jej ciaa, naruszenia kanaw sensoryczny

h,
patologicznej komunikacji, uszkodzenia kory mzgowej dziecka lub braku bod cw do rozw
oju jego ycia
psychicznego.
Zadaj sobie pytanie, czy tego typu opis nie stanowi w gruncie rzeczy opisu autyzm
u podowego. W tym
przypadku mona by pokusi si o now hipotez, a mianowicie, e przy braku rozdziau midz
mami
matki i podu, co sprawia, e czas nie moe sta si obiektem dozna sensorycznych, zmysy
mog
si we wa ciwy sposb wyksztaci26. Czas pozbawiony struktury w sensie obiektu
26 E. Straus, Du sens des sens, op. cit
62
percepcyjnego nie mgby zarzdza sensoryczno ci, co uniemoliwioby powstanie znaczenia.
Sensoryczno , pozostajc bezwarunkowa. nie przybraaby formy, a dziecko bombardowane byo
by
informacjami wyrywkowymi i chaotycznymi.
Ten rozdzia sensoryczno ci matki i podu, rodzaj wewntrz-macicznej autonomii, mgby by
biologicznym zacztkiem ycia psychicznego.
Mechanizmem pozwalajcym na integracj rozproszonej sensoryczno ci podu jest sen parado
ksalny.
Jeeli cia trwa dziewi miesicy, to okoo szstego miesica ycia wewntrzmacicznego wy
trzy fazy27: stan czuwania, w czasie ktrego mog wystpowa ruchy ciaa i oczu; sen wolno
falowy; sen
paradoksalny z rozlu nionymi mi niami. W czasie snu paradoksalnego pd - chonc jak gbk
st w
stanie przyswoi sobie i zapamita pewne informacje sensoryczne, szczeglnie dotykowe i
suchowe,
zaczerpnite z biotopu macicznego. Inaczej mwic pd, spdzajcy wikszo czasu na spani
dostarcza swym snom informacji sensorycznych postrzeonych w czasie kilku godzin a
ktywno ci. To doznanie wewntrzmaciczne, zasilane sensoryczno ci i interpretowane biologicznie przez s
en paradoksalny
(sen z marzeniami sennymi), staje si pocztkiem wewntrzmacicznego ycia psychicznego.
Jedn z funkcji fazy snu z marzeniami sennymi jest wywoanie uczucia oswojenia. Od m
omentu narodzin
ycia psychicznego wiat polaryzuje si wok odczu znanych (pd poruszajc rczkami spok
zmienia pozycj, gdy matka co mwi) oraz odczu nieznanych (podskakuje, jego serce bije
w
przyspieszonym rytmie, kuli si lub nieruchomieje, gdy matka krzyczy lub cierpi bd g
dy otoczenie
przekazuje wraenia stresujce - haasy, wstrzsy, zimno - powodujce skurcz macicy i zmie
niajce
biotop podowy). Lk i poczucie bezpieczestwa s wic pierwszymi odczuciami, ktre tworz
uktur
rodowiska macicy.
27 Y. Ruckebusch, M. Gaujowc, B. Eghbali, Sleep Cycks and Ktnesis in the Fetal L
amb,
"felectroencephalographie clinique et neurophysiologique", XLII (1977), s. 226-2
37.
63

Poczwszy od dwudziestego szstego tygodnia ycia podu otaczajcy go wiat materialny stop
iowo
nabiera ksztatw, osigajc dojrza posta sensoryczn dopiero okoo czwartego miesica p
iu
dziecka. Tak wic pierwsza cz aparatu psychicznego nie powstaje w ciele podu, lecz prz
yjmuje
okre lon form i ksztatuje si w substancjalno ci kontaktu midzy matk a podem, midzy
wydarzeniami, sprowokowanymi przez odczucia matki, a sposobem, w jaki system ner

wowy dziecka
postrzega i przetwarza te wraenia28.
Mona zatem powiedzie, e ycie umysowe przed urodzeniem kiekuje powoli w czasie stykani
si
systemu biologicznego (snu z marzeniami sennymi) i strawy sensorycznej dostarcza
nej przez matk, jej
ciao i uczucia. Takie ujcie narodzin ycia umysowego dyskwalifikuje raz jeszcze tez o
przeciwstawno ci wrodzonego i nabytego. Oba elementy s konieczne, lecz nie wystarcz
ajce, poniewa
dochodzi do nich trzeci wymg, a mianowicie istnienie kontaktu dwch istot majcych la
da moment
rozsta si, przy czym rozstanie to ma stanowi bodziec do rozwoju ycia umysowego.
Faza snu paradoksalnego jest najlepiej dostosowana do interpretacji postrzegawcz
ej pozwalajcej
podowi na do wiadczenie senso-ryczne i ruchowe, ktre bdzie mgl wykorzysta jako do wiad
nia
uczuciowe^. Ot uksztatowanie si struktury snu podu zaley od czynnikw dziedzicznych.
Rytmiczno w nastpowaniu faz wolnych i przyspieszonych, ich zakres, forma fal, kaden
cja ruchw oka
oraz podrygw w czasie zasypiania s bardzo dokadnie zaprogramowane w kodzie genetycz
nym30.
Jeeli encefalogram jednego z bli nit jednojajowych wykazuje op nienie rozwojowe albo rz
adk fal
elektryczn, mona by pewnym, e drugi z nich take wykae identyczne op nienie bd niet
fal.
Istnieje dziedziczny przekaz neurologicznego systemu postrzegania wiata. Wiadomo
jednak, e
pobudzanie sensoryczne plo28 M. Mancia, Yieprenatale et naissance du Soi [w:] Le Foetus et son entourage,
op.cit..
29 M. Mancia, ibid.
3 T. L. Valatx, Sleep Behm/iour, Genetic Regulation [w:] Dueloppment du cerueau ch
a Ufoetus et kjeune
enfant: Aspect normowe et pathologiques, Josiah Macy Foundation (New York), 1977
.
64
du odbywa si w wyniku reakcji matki. Na t sensoryczno skadaj si elementy rodowiska
znego
(haas, zimno, wstrzsy, substancje toksyczne). Jednake gwnym czynnikiem determinujcym
est
uczuciowo matki, a take sposb, w jaki reaguje ona na dan informacj czy sytuacj poprz
filtr
zbudowany z jej wasnej przeszo ci. Matka moe wytwarza w ten sposb bardzo rnorodne r
a
uczuciowe, zalenie od tego, czy jest superaktywna czy saba, zestresowana czy spoko
jna. Innymi sowy,
jej stosunki maeskie i rodzinne, ktre czyni j bardziej lub mniej szcz liw i bezpiec

spoeczestwo, ktre stwarza jej warunki bardziej lub mniej pogodnego macierzystwa, bd s
w parze
z jej wasn przeszo ci oraz organizacj pod wiadomo ci opartej na interpretacji postrzeg
wiata.
Umys zaczyna dziaa wraz z wprowadzeniem sensoryczno ci matki do "zbiornika na sny" pod
u.
Nie naley szuka siedziby duszy w szyszynce, jak czyni to dzielny Kartezjusz, lecz w
procesie, ktry
mona by nazwa "wro niciem w otoczenie" lub "spotkaniem trzeciego stopnia", jako e ju n
etapie
biologicznym daje o sobie zna kto trzeci. Nie chodzi tu o wyobraenie sobie jakiej wys
zej instancji

rozdzielajcej informacje na podobiestwo Pana Boga, kapana, kory mzgowej czy szyszynk
i, lecz wrcz
przeciwnie, o rozwinicie hipotezy goszcej, e rodowisko moe przenikn materi podobni
ocu
bardziej lub mniej nasyconego socem lub zapisu, ktrego tre rzdziaby ow biologi nab
W
takim epigenetycznym ujciu ycie psychiczne nie spada na dziecko w postaci istniejce
go ju w materii i
wcze niej uksztatowanego zachowania ani te jak przymiot spadajcy z nieba bd ofiarowany
przez
wrki zgromadzone wok koyski; rozwija si ono podobnie do epigenezy - w kadym stadium
woju
embrionu moe powsta nowa forma ycia i przenikn poprzedni.
Na pocztku jest materia. Rozwj systemu nerwowego zaley w gwnej mierze od czynnika
genetycznego. Z mzgu kota nie zrobi si nigdy mzgu ludzkiego, nawet gdy zwierz wychow
ywane jest
w rodowisku ludzkim. Mzg kota pozwala na wyobraenie sobie jedynie wiata kociego, bog
atego w
kocie percepcje. Co nie przesz5 Anatomia uczu
65

kadz, e kady kot moe rozwija si w swym wasnym wiecie sen-sorycznym, ktry uksztatu
mzg w sposb niepodobny do wszystkich innych31.
Czynniki, od ktrych zaley rozwj, s rne na kadym z etapw epigenezy: w konsekwencji w

warstwie moliwe jest jakie zakcenie.

Bd genetyczny rzdzi si mendlowskimi prawami dziedziczenia. Syndromy mog by rzadkie (n
ewielki
procent narodzin) i wielorakie (wiele tysicy rnorodnych syndromw). Moment, w ktrym po
jawi si
zaburzenia, jest rwnie przewidziany w zapisie genetycznym: plsawica Hutingtona zako
dowana jest w
taki sposb, e moe objawi si dopiero okoo pidziesitki; niezalenie od warunkw otoc
zaburzenia psychiczne ujawniaj si przed symptomami, ktre umoliwiaj postawienie diagno
zy. Inne
zaburzenia mog si pojawi natomiast ju w kocu ciy, gdy pd zwalnia swe ruchy i coraz
ej
odpowiada na bod ce rodowiska macicy, a czasami rodzi si kompletnie bezwadny i bez re
akcji.
Chronologia snu zaley od silnego czynnika genetycznego, jako e pd ludzki musi organi
zowa sobie
sen ju od dwudziestego szstego tygodnia ycia macicznego, stosujc na przemian fale zw
olnione i
przy pieszone, ktrym odpowiadaj rne objawy: sen oywiony, kiedy dziecko macha rczkami
nkami, ziewa, u miecha si i mruga oczami32, oraz sen spokojny, peen westchnie i ssania
3. Strefa
inicjatywna tych objaww znajduje si w o rodku pnia mzgu zarzdzanym przez okre lony gen.
Nie jest wykluczone, e op nienie w programie organizacji tego snu moe by przyczyn nieu
anego
kontaktu podu z senso-ryczno ci matki i tumaczy zadziwiajco wczesne zakcenia sto31 D. Hubel, N. T. Wiesel, Receptwe Fields of Single Neurons in the Cats Striate
Cortw, .Journal of
Physiology", CXLVIII (1959), s. 574-691. Za do wiadczenie to autorzy otrzymali nag
rod Nobla.
32 Y, Navelet, Diwloppement du vythme veille-sommeil cha 1'mfant, Masson, 1984,
s. 127-133.
33 C. Guilleminault, M. Souquet. Sleep States and Related Pathology [w:] Adwnces
in Perinatal
Neurologa, 1.1, Spectrum Publications, 1979, s. 225-247.

66
sunkw midzy matk a dzieckiem, ktre mog zaistnie w momencie narodzin, a nawet wcze nie
Nie
dochodzi wwczas do pierwszego etapu oswajania si ze sob, sensoryczno matki nie moe pr
ej na
dziecko, poniewa jego niedojrzao psychiczna nie pozwala mu jeszcze przyswoi tego typu
informacji.
W dniu przyj cia na wiat dziecko nie moe wic rozpozna matki w kobiecie, ktra przekazuj
mu
nieznane bod ce. Nie zaznaje ono ukojenia w jej ramionach, nie moe znale sutka, ponie
wa nie
rozpoz-"aje jego zapachu, zwisa bezwadnie, a matka uwaa, e jest ono "zniechcajce, mao
zabawne,
obce" - brak jest poczucia kontynuacji. Noworodek nie znajduje w wiecie zewntrznym
czego stabilnego, na czym mgby si oprze. Po "ekologicznej przeprowadzce", czyli po narodzinach,
dziecko
znajduje si w obcym mu wiecie, w ktrym nie ma adnego punktu zaczepienia, adnego sensu
,
poniewa jego postrzeganie jest wyrywkowe, bez poczucia przynaleno ci czy cigo ci. Dziec
o z
trudem oswaja si ze wiatem nie majcym dla niego sensu i zniechcajc sw matk, nie budz
niej
uczu macierzyskich.
Straty, jakich moe dozna pd, bywaj te natury chemicznej lub immunologicznej. Jest taj
mnic,
czemu ten pasoyt zwany "podem" pozwala si wyrzuci dopiero w kocu dziewitego miesica,
mo e
jego polowa pochodzca od ojcajest obca dla matki. Niektrzy naukowcy uwaaj zreszt, e m
to by
jedn z wielu przyczyn autyzmu34, jednej z najlepiej chyba opisanych chorb na wiecie
. Niektre kobiety
mog "odrzuca" bardziej ni inne i wydziela wicej globulin immunologicznych przeciwko t
emu obcemu
ciau znajdujcemu si wewntrz ich ciaa. Bardziej przekonywajcy jest fakt, e drobne mol
przechodz bardzo dobrze przez filtr oyska. Hormony stresu oraz kortizon, pod wpywem
ktrych
znajduje si matka, bardzo szybko przenikaj do podwodnego wiata, w ktrym przebywa pd.
chograf
wychwytuje z at34 R. p. Warrcn. Dftectwn ofMatemalAntibodies in Infantiie Autum. Journal of the
American Academy
ofChild and Adolcsccnt Pychiatry". XXIX (1990). & 87S-877.
67
wo ci czkawk u podu, ktrego matka ulega wzruszeniu, oraz zanik spazmu w momencie, gdy
to j
pociesza.
Kiedy rytm serca podu ulega przyspieszeniu, gdy pd macha rkami i nogami oraz gdy rob
i miny,
oznacza to prawidow percepcj przeywanych przez matk emocji. Ju w pitnastym tygodniu

zauway bardzo rnorodne zachowania podu35: podskoki, ruchy tuowia, czkawk, ruchy prze
y,
zmiany pozycji ramion i ng, pochylanie gowy do przodu, do tyu lub w bok, przeuwanie,
ssanie,
poykanie, ziewanie, przeciganie si, nie mwic ju o ruchach bardziej zoonych, jak rot
pezanie
czy pywanie. Ta wewntrzmaciczna gimnastyka zaley od dwch czynnikw - od mzgu dziecka

(uszkodzenie odcinka szyjnego rdzenia bd podstawy czaszki moe zmieni ten repertuar)3
6 oraz od
psychiki matki, ktra nasyca je swymi emocjami.
Zdolno przyswajania informacji sensorycznych obserwowana u ssakw jest zadziwiajca. J
ednake w
pocztkowym stadium rozwoju systemu psychicznego najlepiej zapamitywane jest to, na
co pd jest
najbardziej czuy37. Zapach cytryny, charakterystyczny dla pynu owodniowego wszystk
ich ssakw, nie
wywouje adnej zmiany w zachowaniu, natomiast zapach mity, z ktrym szczur zetkn si w
esie
ycia podowego, bdzie z atwo ci rozpoznany przez niego po narodzinach.
ycie umysowe podu jest zagadnieniem od dawna rozwaanym przez filozofi religii. Etolog
ia,
pozwalajca bez trudu obserwowa reakcje emocjonalne, napotyka problemy w badaniu wy
obrae
umysowych. Psychoanalitycy maj wiksz atwo w podej ciu do tego problemu, jednake yc
umysowe podu, ktre usiuj obserwowa w swych gabinetach, badajc pacjentw siedzcych n
kanapie, dotyczy bardzo odlegej przeszo ci. Nie mona tu mwi o prawdziwej pamici, lecz
czej o
rekonstrukcji przeszo 35 A. Laurem, A quoi revent lesfoetus?, "fechotehrapie", marzec 1990, s. 8-11
36 R. Restak, Le Ceweau de 1'enfant, Laffont, 1988.
37 B. Schaal, Discontinuit^ natale et continwte chimio-sensorielle: modeles anim
aw et hy-potheses pour
1'homme, referat na kolokwium "fethologie et Naissance", Ile des Embiez, Toulon,
1985.
68
ci, ktra ukazuje, w jaki sposb w danym momencie rozmwca wyobraa sobie swj pobyt w mac
icy. Jest
to wany element w relacji opowiadajcego, nie jest jednak wiadectwem jego wewntrzma-c
icznego
ycia umysowego.
Natomiast istnienie, udowodnione ju obecnie, pamici krtkotrwaej oraz przekazu emocjo
nalnego
pozwala poruszy problem impulsu do ycia psychicznego38. Twr siatkowaty pnia mzgu prz
yspiesza
rytm serca oraz wywouje ruchy, kiedy pd otrzymuje informacje emocjonalne, a sen par
adoksalny
zapisuje je w pamici. Te postrzeone i zapamitane odczucia wi si nieodcznie z pojc
przyjemno ci i przykro ci. Mona wic mwi o do wiadczeniu przedwerbalnym, w ktrym biolog
aje
si bod cem do powstania wyobra ni. Biorc pod uwag, e percepcja podu moe by czynnikie
wywoawczym pamici uczuciowej, mona zaoy istnienie poczucia wasnej kontynuacji, bdc
warunkiem wszelkiego wyobraenia39. W dniu swego przyj cia na wiat dziecko jest ju wyp
osaone w
system neurologiczny, dziki ktremu postrzega, filtruje i organizuje swj nowy wiat. T
en may imigrant
wyposaony ju jest w system, ktry dziaa wprawdzie zaledwie od kilku tygodni, bogaty j
est jednak w
dotychczasowe percepcje, ktre przeksztaca w wyobraenia.
Nie jest to wic "czysta tabliczka", ktra lduje na Ziemi, lecz may czowiek wyposaony w
osobowo ,
okre lon przez jego zachowania, uczuciowo oraz pierwsze wyobraenia.
38 P. Mazet, S. Stoleru, Psychopatologie du nourisson et du jeune enfant. Ma-on,
1988.
39 D. Stem, Le Monde interpersonnel du nourisson, PUF, 1985.
Rozdzia trzeci
Do kogo naley dziecko

Badania genetyczne wykazay dziki kartografii genetycznej, e ojciec Newtona istotnie

by jego ojcem1.
Obliczyli my, e mimo i papa Newton widzia dokadnie 47,274 kilograma spadajcych renet,
ie odkry
prawa grawitacji. Moemy wycign z tego wniosek, e inteligencja nie jest substancj dzie
ziczn.
Dziki subwencji Rady Regionalnej udao nam si odnale dziewidziesiciu dwch potomkw
Marty: 37,7 procent spo rd nich handluje odzie, 12,8 procent jest wa cicielami barw i
tauracji, 1,8
procent piosenkarzami, a 0,92 procent zostao striptizerkami. Mona std wycign wniosek,

potomkowie psychologa zajmujcego si gbi duszy wybieraj zawody zwizane z kontaktami

midzyludzkimi.
W kulturze zachodniej istnieje tendencja do podtrzymywania pogldu, e dziecko naley
do samego
siebie bd do tych, ktrzy je spodzili, takjakby mogo by od nich niezalene. W takim ra
: kto spodzi
dziecko? Czy ten, kto zasia mae nasionko? W wielu kulturach do roli ojca wyznaczan
y jest wuj lub stryj
bd ktry z krewnych, starszy brat, ojciec chrzestny czy ssiad... Uczucie ojcowskie roz
wija si na
podstawie kulturowego nadania roli ojcowskiej, co nie ma nic wsplnego z nasieniem
. Ajednak poczucie
pochodzeniajest uniwersalne; czujemy si zawsze czyim dzieckiem. Tego typu intuicja
wyraa si
poprzez mity, ktre przekazuj nam genetyk bez
l J. Haroche, Pourquoi Mozart?, JIM, nr 147 (1990).
78

chromosomw. Ta genetyka wyobra ni ma za zadanie raczej ksztatowa grup ni szacowa

przekazywanie cech dziedzicznych. Chodzi tu o dwie domeny cakowicie odmienne: mit
y powstaway na
podstawie wydarze realnych, ktrych opisy byy przekazywane i przeksztacane przez kade
nowe
pokolenie2. Genealogia opiera si na refleksji historycznej, psychologicznej i soc
jologicznej, podczas gdy
genetyka wymaga znajomo ci danych biologicznych, klinicznych i matematycznych. Tym
niemniej kada z
nich wykazuje wpyw na ksztatowanie ciaa, wiata psychicznego oraz organizacji spoeczne
j. adnej nie
mona wykluczy. Jedna i druga s uciele nieniem jzyka, ktry wyznacza fragmenty rzeczywis
o ci w
chaosie wiata i rze bi odrbne formy w magmie materii.
Zadaj sobie pytanie: ebym mg si urodzi, trzeba byo dwojga rodzicw, z ktrych kade

rodzicw, ktrzy rwnie mieli po dwoje rodzicw... Co oznacza, e cztery pokolenia wstecz
rzeba byo,
ebym mg si urodzi, 2x2x2x2=16 dziadkw. Mwic oglniej: n pokole przede mn trzeba b
przodkw. Mona w ten sposb wyliczy, ie okoo roku 1200, czyli z grubsza biorc za czasw
Ludwika, ktry y 33 pokolenia przed nami, kady z nas mial ponad osiem miliardw przodkw
^ Osiem
miliardw przodkw, eby mnie wyprodukowa! Nale wic do o miu miliardw przodkw! Jaka s
e teraz dowodzi si, i w tamtej epoce na ziemi yo zaledwie kilkaset milionw istot ludz
ich!
Mamy z on dwjk dzieci. Kade z nich bdzie by moe miao te dwoje, to znaczy, e za k
dziesi miliardw dzieci bdzie si ode mnie wywodzi, wszystkie bd do mnie nalee!
Albo zatem cechuje mnie niezwyka wrcz aktywno seksualna (co jest moliwe), albo te pop
iem
jaki bd w obliczeniach (co rwnie jest niewykluczone). Tak jak wszyscy, zainteresowaem

si drzewem
genealogicznym krla Hiszpanii, Alfonsa XIII. Uro2 A. Gianfrancesco, Religion et affectwites, konferencja w Toulon-Chateauvallon,
kwiecie 1993.
3 A. Langaney, N. Hubert van Blitenburgh, A. Sanchez-Mazas, Tousparents. tous di
f-ferents, Musee de
1'Homme-Chabaud, 1992, s. 41-43.
74
dzi si on w roku 1886 i z genetycznego punktu widzenia powinien wywodzi si, sigajc dw
wieki
wstecz, z 1024 przodkw w prostej linii. Tymczasem jego drzewo genealogiczne wykaz
uje zaledwie 111
rnych osb4.
Mona interpretowa to odchylenie twierdzc, e obliczenia matematyczne s alogiczne bd
afora
drzewa genealogicznego jest mylca. Nie wywodz si od przodkw figurujcych w drzewie
genealogicznym rozwidlajcym si w nieskoczono . Pochodz prawdopodobnie, w ramach tego
samego wachlarza ludzkiego, ze strefy bardziej lub mniej pofadowanej, przypominajc
ej zwinit wstg.
Inaczej mwic, mam nieraz tych samych przodkw. Od zarania ludzko ci moi przodkowie wie
le tysicy
razy czyli si ze sob mimo blisko ci genetycznej graniczcej z kazirodztwem! Pokrewiest
jest
czym cakiem banalnym i nie ma na wiecie zbiorowo ci, w ktrej ludzie nie byliby spokrew
nieni5.
Cyganie wywodz si by moe od hinduskiej kasty niedotykalnych. Ich diaspora rozprzestr
zenia si po
wiecie, a margineso-wo pozwolia paradoksalnie przetrwa kulturze, w ktrej wci odnale
wyraenia i rytuay hinduskie6. May Cygan, przychodzc na wiat w tej grupie ludzkiej, wy
wodzi si wic z
bardzo wskiego wycinka tego samego wachlarza genetycznego co mieszkacy Zachodu. Je
dnake
zachodni wycinek jest szerszy, poniewa wymieszanie puli genetycznej byo tam bardzi
ej intensywne ze
wzgldu na burzliw histori spoeczn, bdc rdem czstych migracji.
Jedno jest przynajmniej pewne: dziecko powinno nalee do matki, poniewa to ona je no
si, rodzi i
poniewa bez niej nie moe ono y. Gdy mwi: "To jest moje dziecko", jej sowa nie podlega
dyskusji.
Kiedy w Europie kto podaje si za ojca, ojciec sene-galski moe mu odpowiedzie, e nie m
ona by
pewnym, czy jest si
4 M. Lani, A la recherche de lagenerationperdue, Homme et perspectives, 1990, s.
45.
5 A. Langaney i in., op.cit.
6 W kwestii wyrae: Pradeep Naraim, 1992, kontakt osobisty; w kwestii rytuaw:
"La Granier", 1992, Stowarzyszenie Var-Tzigane.
75
ojcem swego dziecka, natomiast pewne jest, e jest si wujem dziecka wasnej siostry7.
Opierajc si na tego typu rozumowaniu przez pierwszy wiek, podczas ktrego prowadzono
badania
psychologiczne, zajmowano si matk i dzieckiem, jak gdyby istniaa ona sama ze swym n
iemowlciem,
jakby biologia nie miaa znaczenia, jakby dzieci nie posiaday wasnej osobowo ci, a rol
a ojca ograniczaa
si do umieszczenia nasienia i podpisywania czekw, jakby struktura rodzinna, koledz
y ze szkoy lub
dzielnicy, rodowisko ekonomiczne, ekologia fizyczna i spoeczna, religia, organizac
ja wypoczynku, a

szczeglnie wiat semantyczny, w ktrym dziecko jest zanurzone, nie odgryway najmniejsz
ej roli w jego
rozwoju...
Dziedziczne i odziedziczone
Obraz wszechmocnej, a wic jedynie odpowiedzialnej matki zamkn nam oczy na niezliczo
ne siy, ktre
ksztatuj dziecko. Tymczasem wystarczyoby uda si w podr, by ujrze problem z innej st
Kilka
godzin lotu dzieli nas od miejsc, gdzie istniej spoeczestwa wielomacierzyskie, w ktry
ch dziecko
naley do sieci kobiet, ustrukturalizowanej zalenie od danej kultury. Obserwacje et
ologicznopediatryczne wykazuj, e matka biologiczna w takiej grupie zachowuje jednak specjal
n pozycj
uczuciow8. Wydaje si, e cigo sensoryczna midzy matk a dzieckiem stanowi podstaw p
cigo ci niezbdnego w tworzeniu tosamo ci dziecka.
Jednake istniej tysice sposobw bycia matk: indywidualnie, w grupie, z ojcem tej samej
lub innej
rasy, obecnym lub dalekim, wszechmocnym lub wyzutym z warto ci. Kpiel dziecka wyko7 Oumou Ly Kane, referat na kolokwium Do kogo naley dziecko?, Chateauvallon-Toulo
n, 1992.
8 K. K. Minde, R. Micie, S. Musisi, Quelques aspects de la rupture dv, systeme d'
atta-chement
desjeunes enfants: perspective transculturelle [w:] L'enfant dans la familie, PU
F 1985,s. 2-81.
76
nana w po piechu przez skuteczn i wydajn matk zachodni nie wytwarza tego samego klimat
u
sensorycznego co przygotowana pieczoowicie przez matk hindusk, ktrej kady gest jest p
odyktowany
zasadami higieny, religii i estetyki9. Dziecko, ktre si rodzi, trafia na wiat ju naz
naczony jakim mitem i
wa nie w tym ludzkim rodowisku, przesiknitym kultur, bdzie prbowao wymienia i real
swoje zapowiedzi biologiczne, psychologiczne i spoeczne.
Czasami ojcem wcale nie jest ten, ktry dziecko spodzi10:
w rd Trobriandczykw z Oceanii, u Indian Hada z Ameryki Pnocnej, na Wybrzeu Ko ci Son
oraz w Ghanie dziecko nie naley do swego ojca biologicznego. Ojcem, ktry daje nazw
isko i rodki na
utrzymanie, jest wuj bd dziadek ze strony matki. Prawdziwy ojciec spdza wic cz swego
a na
gromadzeniu byda i ziemi w oczekiwaniu na maestwo swych siostrzecw.
W niektrych kulturach matki s tylko nosicielkami. W Chinach, Japonii, w krajach Ma
ghrebu, a nawet w
poudniowej Francji rzdzi system przynaleno ci do linii ojcowskiej: matka jest nosicie
lk, a dziecko
naley do tego, kto je spodzi.
Uczucia ksztatowane s rwnie w zaleno ci od zwyczajw kultowych. W plemieniu Mossi z Bu
na
Faso. je li mae dziecko co przeskrobie, krewni ze strony matki patrz na to pobaliwie i
staj w jego
obronie, podczas gdy kobiety z linii ojcowskiej stanowczo je karc, co powoduje, e
nazywane s nawet
"eskim ojcem".
Rozwaania dotyczce pokrewiestwa1 i pozwalaj zaobserwowa, do jakiego stopnia kultura s
twarza
krgi przynaleno ci. Takie sowa jak "ojciec", "matka", "brat", "siostra" oraz te, ktre
okre laj powizania
rodzinne, istniej we wszystkich kulturach, jednakejed-nostki, do ktrych si odnosz, w
kadej z tych
kultur s rne.

9 H. Stork, Enfances indiennes, Le Centurion, 1986, oraz Les Ritueb du coucher d

el'en-fant, ESF, 1993.
10 S. Lai\lem3ind,Lafiliationpourlesethnologues, "Filiations", nr 11 (1987), s.
44-54.
11 E. Benveniste, Le vocabulaire des institutions indoeuropeennes, Ed. de Minuit
, T. I, 1969.
77

W niektrych kulturach dziecko naley w poowie do ojca, a w poowie do matki. W takim p

rzypadku
rozpoznaje si w jego ciele oznaki przynaleno ci; ko ci pochodz od ojca, a reszta od mat
ki. Tak jest w
niektrych plemionach nigeryjskich i burkis-kich. By moe podobnie dzieje si u nas.
Jest bardzo wiele pomysowych struktur rodzinnych: w rd Eskimosw, Hawajczykw oraz w rd
zambijskich Loziw system poznawczy ustala, e dziecko pochodzi od obojga rodzicw (je
st o-no wspnarodzone), z ktrych kade pochodzi rwnie od dwojga osb. Dziecko naley wic do czterec
odzin.
Ten szczodry sytem, o szeroko otwartym wachlarzu moliwo ci, stawia przed dzieckiem
duy wybr.
Jeeli jednak wybierze ono wszystko, stanie si nikim, poniewa nie moe mieszka we wszys
tkich
domach, nabra wszystkich zwyczajw ani spenia wszystkich funkcji. Mona wic zauway,
dziecko wybiera, do kogo chce nalee, tak aby ksztatowa sw osobowo przy ograniczonej
zbie
moliwo ci. Wspczesne maestwa, w ktrych losy rodziny s niepewne, zblione s do tego
w ktrym dziecko, aeby mc si rozwija, samo wybiera sw przynaleno .
Te cztery typy przynaleno ci - ojciec-podziciel, matka-nosi-cielka, p na pl oraz miesz
ny - pozwalaj
sporzdzi schemat o tysicu moliwo ci12. Dziecko istnieje w systemie kultowym, ktry nada
e mu jakie
imi. To wytycza jego przyszo spoeczn, cz ciowo organizuje rozwj psychiczny i jest b
a
uczu zwizanych z wszelkim przeobraeniem. Nie ma to nic wsplnego z czynnikami biologi
cznymi,
ktre wyraaj si bezobrazowo i niekoniecznie musz wchodzi w zakres kultury. Zachd prb
czy je do swej kultury, poniewa niektrzy naukowcy usiuj "nimi mwi". Uywam tej formy
wo,
bowiem chc podkre li, e "mwienie czynnikiem biologicznym" oznacza wczenie go do kultu
jako
sownego rodka wyrazu. Jednake wielu naukowcw nie zna innego jzyka poza wasnym. Nieat
jest
powiedzie: "Nagle,
12 V. Bordarier, Lafiliation du point de vuejuridique et anthrvfwlogique [w] J.
Guyo-tat, Mart, naissance
etfiliation, Masson, 1980, s. 90-105.
z chloroproma2yn zablokowan przez analogi strukturaln z do-pamin, Marcel Proust strac
i
zainteresowanie dla katlei". Dlatego te czynniki biologiczne, trudne do wyraenia so
wnego, nie maj
wyobrae.
Czynniki ekonomiczne s rwnie bardzo zdradliwe. Czsto u wiadamia si sobie ich istnienie
dopiero
wwczas, gdy wida ich skutki. Przemysowy Zachd rozczonkowa rodzin: dziecko wywodzi si
aj z
rodziny jednorodzicielskiej, skadajcej si z jednej, bardzo bliskiej kobiety, bd te z
odziny
przypominajcej mozaik, w ktrej skad wchodz: babcia znajdujca si w pobliu, dwie nieo
na co
dzie matki, ojciec i peen rezerwy ojczym, dwaj nieobecni bracia i cztery obecne "p

rzyszywane" siostry;
rozwija si ono w ekologii uczuciowej i systematycznej cakowicie odmiennej od tej,
w ktrej wzrasta may
afrykaski Mossi, nalecy do rodziny pidziesicioosobowej o bardzo cisej strukturze. J
jciec nie
jest postaci w jednej osobie. Dziecko nazywa "ojcem" mniej wicej dziesiciu mczyzn, kt
zy w
rodzinie zajmuj okre lone pozycje. Najbardziej zadziwiajcy jest fakt, e dziecko przyj
muje wobec
kadego z nich postaw dostosowan do jego statusu w rodzinie.
W Paryu, gdzie poowa osb mieszka samotnie, dziecko rozwija si w rodowisku ubogim. Cza
s
odmierzany jest rytmem szkoy i pracy matki. Przykady do na ladowania ograniczaj si do
jednego
modelu, chyba e dziecko wymknie si swej rodzinie, poddajc si hipnozie telewizyjnej,
bd pjdzie
szuka substytutw na ulicy - w przypadkowych kontaktach, w bandach marginesu spoeczn
ego lub w
otoczeniu sprytnego guru.
Gdy may zwierzak przychodzi na wiat, transportowany w rny sposb zalenie od gatunku (w
wodzie,
paszczy, macicy, jajku, torbie torbacza), kryje w swym ciaku ogromn liczb zapowiedz
i genetycznych,
ktre sprawdz si lub nie w zaleno ci od struktury ekologicznej i spoecznej otaczajcego
ta. To
samo dotyczy dziecka ludzkiego, ktre zrealizuje bd nie owe obietnice genetyczne zal
enie od struktury
wiata, w ktrym si znajdzie po opuszczeniu swego wodnego wszech wiata.

Struktura ta jest oczywi cie ekologiczna i spoeczna, ale przede wszystkim semantycz
na: sowa
reprezentuj gwiazdy, zdania - konstelacje, a idee ksztatuj uczucia i dziaania. Dla d
ziecka ludzkiego
przygoda sowna jest poprzedzona okre lonym sposobem kontaktu, wykonywania gestw, mim
iki oraz
uywania d wikw pozwalajcych na kochanie, wymian uczu oraz oddziaywanie na ukochan o
Nauczenie si jzyka oznacza poznanie okre lonego kodu, ale przede wszystkim zajcie mie
jsca
uczuciowego w uksztatowanej ju tym jzykiem kulturze.
Wraz z pierwszymi gestami i przedmiotami (ubraniami, yeczkami, buteleczkami), na du
go przed
wymwieniem pierwszego sowa, dziecko przesika kultur, ktra je ksztatuje. W jego u miec
h,
mimice i tonacji gosu odnale mona cechy kultury, do ktrej naley. Mimika twarzy u nowo
odkw jest
bardzo rnorodna, bez wzgldu na kultur, w ktrej pojawio si dziecko. Grymasy te s bar
abawne
i mona si zastanawia, skd si bior. W cigu kilku tygodni odpowiedzi mimiczne matki ut
laj pewne wyrazy twarzy, ktre noworodek na laduje13, podczas gdy inne powoli znikaj. Niemow
l japoskie
uywa innej mimiki ni dziecko amerykaskie. To ograniczenie mimiki niemowlcia reprezen
tuje kod
zachowania charakterystycznego dla jego kultury. Jeeli kultura moe ksztatowa zachowa
nie dziecka,
dzieje si tak dlatego, e tworzy ona wok niego pole sensoryczne. Otaczajca je biologia
, skadajca si
z zapachw, ciepa, dotyku, bod cw wzrokowych i d wikowych, rytmu snu, toalety i ywienia
adaje
form wymianie midzy nim a matk.

Mona stosowa to samo rozumowanie w stosunku do d wiku jego gosu. Nie uformowane krzyki
, jakie
dziecko wydaje podczas pierwszych dni ycia, przybior inn form, je li spotka ono drug i
tot ludzk.
Tysice fonemw moliwych do zarejestrowania w momencie narodzin ulegaj ograniczeniu, t
worzc
zbir wypowiedzi d wikowych charakterystycznych dla otaczajcego jzyka. Do tego stopnia,
e mona
opisa prawdziw ontogenez kulturo13 F. Winnykamen, Apprendre en imitant?, PUF, 1990.
80
w14. Wyraane emocje i wymiana uczuciowa przygotowuj do znalezienia znaku, ktry pozwo
li p niej
na dostp do konwencji lingwistycznej.
Ontogeneza zachowa seksualnych jest biologicznie ksztatowana przez powstanie pola
sensorycznego
skadajcego si z gestw, mimiki i postaw, ktre nadaj form wymianie uczu. Podobnie jak
przypadku mimiki twarzy, pewne interpretacje gestykulacji matki wzmagaj niektre ge
sty dziecka
uznawane za mskie lub eskie, kosztem innych, ktre zanikaj. Jednake pewne zachowania u
aane
za mskie w jednej kulturze, w innej uznane bd za eskie. Na przykad u Pigmejw istniej
it, wedug
ktrego kobiety nie potrafi usypia niemowlt, poniewa ukrady luk, co sprawio, e stay
zaste.
Tak wic to ojciec ma za zadanie, wynikajce z kultury, dokona rytuau usypiania. Niektr
e dokumenty15
ukazuj nam matki, ktre najpierw karmi dziecko, a nastpnie powierzaj je ojcu. Ten tulc
niemowl w
ramionach ryczy mu czule do ucha jak koysank i usypia je prawie natychmiast. W czasi
e tego
ceremoniau znajdujcy si w pobliu mali chopcy suchaj z uwag koysanki i przygldaj
usypiania, uczc si owej mskiej roli, jak bd mieli do spenienia w swoim czasie.
Tego typu wiadectwo przyczynia si do poparcia tezy mao jeszcze popularnej w naszej
dualistycznej
kulturze: dziecko ksztatowane jest w zaleno ci od kulturowego obrazu pci, do ktrej nal
ey z
genetycznego punktu widzenia. Zwolennikom teorii wrodzonego i nabytego trudno bdz
ie wybrn z tak
sformuowanego zdania. A przecie czynnik genetyczny atwy jest do zidentyfikowania chodzi tylko o
par chromosomw XX lub XY. Nie moe on by pominity, nawetjeeli mao znamy jego efekty:
mony
odgrywaj okre lon rol w wywoywaniu niektrych emocji. Czynnik kulturowy takiego czy inn
go
zachowania polega na zespole drobnych
14 A. van der Straten, Premiers gestes, premiery mots. Centurion, 1991, s. 249.
15 A. Epelboin, kaseta VHS, Laboratoire d'ethnobiologie, Museum d'Histoire Na-tu
relle, 1992.
6. Anatomia uczu
81

gestw, intonacji, wykrzyknikw zachcajcych bd odstraszajcych, wytwarzajcych wok dz

stale pole sensoryczne, ktrego rola w zakresie ksztatowania dziecka jest dobrze zn
ana.
Przynaleno do pici w sensie biologicznym jest zdeterminowana ju na dugo przed urodzen
iem. W
momencie jednak, kiedy ogldani jeste my oczyma innej osoby, jej opinia na temat nas
zej pici wynika z
sensorycznego wiata gestw, spojrze, sw oraz ze wska nikw stroju, zachowania i zwyczaj

tre
ksztatuj nas kulturowo. Oczywi cie cechy, jakie odziedziczya po swoim dziadku, zawdzic
za jego
totemowi, ktrym byl krokodyl. Totem ten pozwala wszystkim Damanom czerpa bezpieczni
e wod z
rzeki Niger16. Mit grupy, rzdzcy wzajemnie na siebie oddziaywujcymi zwyczajami, wytw
arza pole
sensoryczne, ktre ksztatuje dziecko. Wyzwala on poczucie o-czywisto ci, pozwalajce od
dziaywa na
wiat i mie poczucie przynaleno ci: moemy si ze sob wiza, wsplnie dziaa i kocha.
Przewrotno tego zjawiska polega na tym, e uwaamy za szalonych, zych bd zej woli wsz
ch
tych, ktrzy yj w innych wiatach. Mog okre li czyj przynaleno krtkim zdaniem:
"To jest Cygan". Sowo to zawiera w sobie stereotyp kulturowy Cyganw, ktry okre la kod
zachowania i
wywouje takie a nie inne odczucia w stosunku do nich. Patrz na Cyganw zgodnie z wyo
braeniem,
jakie o nich mam. I bd y z tym uczuciem dopty, dopki nie sprbuj odkry Cyganw taki
s
naprawd. Sowo okre lajce przynaleno daje uproszczony, ale praktyczny obraz innej osob

pozwala ono zaoszczdzi sobie pracy my lowej.

Kanw tej struktury zachowania i uczucia ksztatujcej dziecko s opowiadania grupy, do
ktrej naley, o
samej sobie. Wielu ydw dwudziestego wieku gardzi pienidzmi, nie chce ich zarabia bd t
wydaje
je tylko po to, eby zaprzeczy mitowi goszonemu przez antysemitw. Na opowiadania skada
j si
zakazy, ktre powstrzymuj od zachowa pewnego typu, reguy, ktre zachcaj do innych zach

legendy przyczyniajce si do powstawania wyr C. Laye, L'enfant nw [w.] M. Boucebci, A. Ama-Yaker, Tntte de psychiatrie de 1'en
fant et
d'adolescent, PUF, T. ID, 1985, s. 91.
82
obrae, mity, ktre nadaj sens, oraz symbole, ktre przeksztacaj rzeczy w znaki. Oznacz
o. e
pisarze, filmowcy, esei ci i inni autorzy mitw odpowiedzialni s za otaczajcy nas wiat,
poniewa tworz
go w wikszym stopniu ni biolodzy, ktrzy, wynoszeni kiedy pod niebiosa przez nasz kult
ur,
podejrzewani s obecnie o stosowanie diabelskich sztuczek.
Od dawna mona identyfikowa grupy krwi, wykonywa elektroforez nawet, sporzdza map
wszystkich genw w chromosomach. Przy uyciu tych technik mona by z atwo ci okre li fra
y
poszczeglnych przynaleno ci dziecka. Warto jednak zada sobie pytanie: czy kwantyfikac
ja jakiego
czynnika biologicznego jest wystarczajca, aeby wywoa poczucie przynaleno ci? Przywiza

wypenia tak dalece wiadomo dzieci, e odbiera ca warto wiedzy biologicznej. Nie chc
j
od mamki, ktr uwielbiaj, nawet gdy si im wyja ni, e z ich kartografii genetycznej i pr
filu
elektroforetycznego wynika, e w 100 procentach nale do rodzicw biologicznych.
U dorosych sprawa nie jest tak prosta, poniewa gd przeszo ci jest u nich tak wielki,
uje czasami
nad przywizaniem i powoduje, e czsto udaj si na poszukiwanie wasnej genealogii. Gdyby
jaki
genetyk wykaza, e przynaleno ich wynika w 99 procentach z pomieszania chromosomw Mary
in

Monroe i Loui-sa de Funes, byliby wstrz nici. Wstrzs ten wynikaby nie tyle z przyczyn
genetycznych w
cisym tego sowa znaczeniu, co z podania ich do wiadomo ci, to znaczy z faktu ujawnien
ia ich przeszo ci przez nauk.
Mormoni zbudowali w Salt Lak City najwikszy na wiecie bank danych genealogicznych^.
Mona tam
zaczerpn wiele interesujcych informacji na temat dziedziczenia niektrych chorb fizycz
nych i
psychicznych, a szczeglnie na temat zakamania w kwestii dziedziczenia, poniewa niek
tre wiarygodne
analizy biologiczne wykazuj, e w wielu przypadkach dzieci, ktre przypisywane byy
17 J.M. Legay. D. Debouzie, Introduction h une biologie des populations, Masson,
1985.
83

danemu ojcu, nie mogy nimi by z biologicznego punktu widzenia. Oznacza to, e wprawd
zie wizy krwi
istniej, jednake s one czstokro zudne. W Instytucie Higieny Dziecka w Paryu trzeba b
rzerwa
badania nad owymi zwizkami biologicznymi, poniewa wyniki mogyby w bardzo powanym sto
pniu
zakci spokj wielu rodzin18.
Poddano obserwacji rodziny, w ktrych adoptujcy dziecko spotykali prawdziwych rodzi
cw, pokazywali
zdjcia oraz przekazywali wiadomo ci o dziecku. Inni natomiast odmawiali spotkania z
rodzicami
biologicznymi. Zauwaono, e poczucie przywizania byo silniejsze w rd dzieci, ktre nie
swego
pochodzenia19.
Poczucie przynaleno ci rozwija si lepiej w wyniku przey dnia codziennego ni w dziedzic
wie
biologicznym, ktre ujawnia si czsto tam, gdzie wcale si go nie spodziewamy. Trudno mw
i o
pokrewiestwie w rd zwierzt, istnieje jednak w rd nich poczucie zayo ci zrodzone w tra
wspycia codziennego. Moe si ono pojawi rwnie niezalenie od wszelkiej nauki, w wyni
intensywnego kontaktu uczuciowego. Prawdopodobnie wa nie w tym poczuciu blisko ci ucz
uciowej
zakorzeniaj si struktury pokrewiestwa u zwierzt. Tumaczy to, dlaczego na przykad maka
i z Indii,
zabijajce noworodki nalece do bytujcego w ssiedztwie stada, w tajemniczy sposb oszcz
j
wasne potomstwo: rozpoznaj je, nawet je li przedtem si z nim nie stykay, dziki zachowa
iu i emisjom
sensorycznym wywoujcym w rd samcw-zabjcw poczucie blisko ci, ktre je uspokaja20.
Pewne skadniki tych struktur sensorycznych s dziedziczne:
koty przekazuj potomstwu profile zachowa dotyczcych polowania i snu; kolejne mioty
szczurw
wyraaj w ten sam sposb okre lony styl wspycia. Sposb szczekania nie jest spraw przy
18 M. Soul,J. Noel, Aspects psychologiques des notions defiliation et d'identite
et lesecret des origines [w:]
Lesecret sur les origines, ESF, 1986, s. 51-68.
19 M. SoulJ. Noel, ibid.
^J.-C. Ruwet, wypowied podczas uroczysto ci po wiconej setnej rocznicy urodzin Schmeie
rlinga,
Liege, listopad 1991.
analiza genetyczna wykazuje, e jest on przekazywany dziedziczna!
nie"
Mimo to nawet w rd zwierzt trudno jest oddzieli dziedziczne od dziedziczonego. U wiel
u gatunkw

samice dziedzicz rang matki: w trakcie ontogenezy procesw socjalizacji crka samicy d
ominujcej
zajmuje bardzo szybko to samo stanowisko w swej grupie spoecznej, jednake przez cae
ycie
poddawa si bdzie wasnej matce, uznajc jej dominujc rol.
W roku 1939 w Indiach zapano i wytatuowano w celu rozpoznania czterysta dziewi osob
nikw spo rd
map makakw, a nastpnie przeniesiono je na wysp Cayo Santiago w pobliu Por-toryko, gdz
ie yli
jeszcze na wolno ci ich przodkowie22. Obserwujc zwierzta przez lornetk zauwaono, e sam
ca
dominujca Imo wymy lia nowy zwyczaj: mya zapiaszczone sodkie pataty, a nastpnie solia
,
maczajc w wodzie morskiej. Zwyczaj ten uleg tak dalece socjalizacji w rd makakw z Cayo
Santiago,
e odtd mode mapy musz si do niego dostosowywa. Wraz z kad now generacj przybywa
myjcych ziemniaki, tak e obecnie prawie wszystkie stosuj ten zwyczaj, ktry odrnia ich
grup od
innych.
Dziedziczenie i dziedzictwo przekazywane byy z pokolenia na pokolenie na dugo prze
d wymian sown.
Od czasu, gdy si ona pojawia wraz z pojciem czasu, ktre pozwala na opowiadanie, mona
pokusi si
o hipotez, e dziecko ludzkie dziedziczy jednocze nie chromosomy swych rodzicw i ich w
iedz,
wliczajc w to czajnik, ktry ciotka Noemi przywioza w 1930 roku z Tonki-nu i ktrego n
ikt nie chce, ale
ktry podkre la, jak dalece przedmioty nasycone s przeszo ci.
Mona teraz zrozumie, dlaczego sztuczne zapodnienie wywouje z reguy zaburzenie rozwoju
w rd
zwierzt23, podczas gdy w rd ludzi odbywa si zazwyczaj bez problemw. Samica poddana
21 P. Roubertoux, M. Carlier, Genetique et comportements, Masson, 1976.
22 B. D. Chepko-Sade, T. J. Oliyier, Coefficient ofGenetic Relationship and the
Prv-babihty
ofTransgenealogicalFission in Macaca-Mulata, "Behaviour, Ecology, Sociobio-logy"
, V (1979), s. 263-278.
23 P. Pageat, kontakt osobisty, fecole yeterinaire de Maison-Alfort. 1990.
85
sztucznemu zapodnieniu jest ofiar wstrzsu wynikajcego z braku kontaktu z samcem, nie
zbdnego dla
powstania elementu przywizania; znajduje si ona nagle w ciy bez uprzedniego przygoto
wania
emocjonalnego. Bdzie jej zawsze brakowao jednego etapu koniecznego do powstania uc
zucia
przywizania. Dziecko, ktre przychodzi na wiat, pojawia si nieoczekiwanie, jakby spado
jej z nieba, i
samica, ktra podobnie do wszystkich istot porozumiewajcych si bez pomocy jzyka zdana
jest na
blisko bod cw, nie przywizuje si do niego. Uwaa noworodka za istot obc, intruza, a
nawet za lup.
Tymczasem dziecko ludzkie poczte w wyniku sztucznego zapodnienia przychodzi na wiat
z woli
wsplnego pragnienia ojca i matki. Naley ono do nich tak dalece, e rzadko zadaje sob
ie pytanie o
nazwisko ojca biologicznego24. Nie oznacza to, e nie my li o nim, jednake pragnie na
lee do tych,
ktrzy je wychowuj, nawet jeeli w gbi duszy tajemnica pochodzenia odgrywa dla niego ta
jemn rol
psychologiczn. Podobne zjawisko zaobserwowa mona w rd dzieci zrodzonych ze zwizkw

kazirodczych: jeeli matka jest na tyle szcz liwa, eby dziecko mogo rozwija si prawid
nie bdzie
ono nigdy pytao o ojca! To milczenie "mwi nam", e dziecko zdaje sobie spraw z tego,
i z narodzinami
jego zwizana jest gboka tajemnica. Nie chce wic niczego wiedzie, aby "bardziej" nalee
o tych,
ktrzy je kochaj i do ktrych si przywizao.
Istota, ktra nie naley do nikogo, jest nikim
Tak wic trzeba do kogo nalee. Nie nalee do nikogo to tyle samo, co by nikim. Jednak
eenie
do okre lonej kultury oznacza bycie jedn tylko osob. Nie mona sta si kilkoma osobami n
raz pod
gro b zachwiania osobowo ci, co przeszkadza we wcielaniu si do grupy.
24 M. Soule.J. Noel, op.cit., s. 65.
86
W niektrych kulturach uwaa si, e dziecko bez przynaleno ci (do kogo ) nie powinno y.
erii
dla wielu kobiet zabicie dziecka jest mniejszym przestpstwem ni urodzenie dziecka
pozamaeskiego.
Mahfeud Boucebci zosta zamordowany za to, e prbowa stworzy instytucj, ktra zaopiekow
si
takimi dziemi. W naszej kulturze przez dugi czas uwaano podobnie, a do momentu, stos
unkowo
niedawnego, gdy ycie maeskie ulego degradacji. Obecnie matki przestrzegaj crki: "Nie
chod
jeszcze za m, poczekaj troch. Nawet je li urodzi si dziecko, damy sobie jako rad". W
rzednim
pokoleniu przyj cie na wiat dziecka pozamaeskiego wywoaoby rodzinny dramat!
Przynaleno ma dwa bieguny: zayo i pokrewiestwo. Zayo jest uczuciem odczuwanym i
wzmacnianym kadego dnia, poniewa zakorzeniona jest w sensoryczno ci bod cw ycia domoweg
.
Uczucie pokrewiestwa istnieje natomiast jedynie w wyobra ni psychicznej, ktra znajdu
je swe korzenie w
kontek cie kulturowym. Zayo czerpie z biologii, pamici i codzienno ci, podczas gdy pok
iestwo z
kultury. Spoeczna konwencja rodziny wytwarza struktur psychiczn i sensoryczn, w ktrej
mog si
rozwija uczucia zayo ci i pokrewiestwa.
Dziecko, ktre do nikogo nie naley, znajduje si poza spoeczestwem, pozbawione jest kon
taktu ze
strukturami, ktre wspierayby jego uczucie zayo ci i pragnienie przynaleno ci. Tumaczy
akt, e
dzieci pozbawione rodziny s na marginesie zarwno ukadw socjalizacyjnych, jak i struk
tur
instytucjonalnych, ktre pozwalaj na przywizanie. Zalenie od stopnia rozwoju staj si o
e
nastolatkami aspoecznymi, dzikimi lub przestpcami. Ich trudna do opanowania impuls
ywno popycha
do czynu, a emocjonalna krucho zbija z tropu i przyczynia si do powstawania trudno ci
w kontaktach.
Zakcony obraz samego siebie oraz problemy ze wspyciem z innymi powoduj zazwyczaj zabu
zenia
tosamo ci: kiedy nie wiadomo, skd si przychodzi, nie wiadomo te, dokd si zmierza. Wob
braku
przynaleno ci poczucie bycia sob staje si niejasne, poniewa wiat nie jest ustrukturowa
y. To, czy si
jest braminem czy
87

wojownikiem, bogaczem czy biedakiem, mczyzn czy kobiet, ywym czy martwym, wydaje si n

e
mie znaczenia.
Dziecko, ktre do nikogo nie naley, nie zna historii swojej rodziny ani swego pocho
dzenia. Luka ta nie
pozwala mu na ustruk-turowanie czasu. Kiedy taka osoba opowiada swj yciorys, jeste
m zawsze
zdumiony brakiem organizacji czasowej w jej relacji. Dwu-dziestopiciolatek ma "dz
iury w pamici" i
zdarza mu si pomyli w datach o dziesi, pitna cie lat, co czyni jego biografi cakowic
aotyczn.
Ludzie bez przeszo ci s lud mi bez nazwiska25. Problem nazwiska jest rzecz podstawow, p
niewa
nazwisko przechodzi na nas od kogo innego. Brak przeszo ci daje nieme potomstwo. Imi
nadawane
jest w wyniku zwizku intymnego, uczuciowego. Dziecko staje si uczulone na najlejszy
d wik,
najdrobniejszy zapis, ktry go dotyczy i ktry umieszcza je w okre lonym kraju i rodzi
nie. Wyposaa je w
uczucia wypywajce z jego chaotycznej przeszo ci. Gubi si ono w gmatwaninie okre le bez
aych
punktw odniesienia.
- Lubi moje imi,Josiane, ktre nadaa mi moja prawdziwa mama.
- Twoj prawdziw matk jest ta, ktra ci urodzia?
- Ale nie, to jest ta, ktra mnie wychowaa.
W czasie poprzedniego seansu "prawdziw matk" bya ta, ktra j urodzia. Sowo "ojciec",

mogoby w tym przypadku wywoa trudn do wytrzymania emocj, zastpione jest okre leniem:
,
ktry mnie wychowa.
Punkty odniesienia kbi si w gowie takiego dziecka. Ot kiedy wypowied staje si zagm

kiedy obraz samego siebie nie jest jasny, rozmwca zbity jest z tropu i nie potraf
i nawiza kontaktu,
uczestniczy w wymianie emocji. czno wygasa, izolujc jeszcze bardziej dziecko i potwie
dzajc przy
kadej prbie kontaktu wraenie, e znajduje si ono poza normalnymi obiegami spoecznymi i
uczuciowymi. Kady le zakodowany kontakt budzi

w nim dominujce uczucie odrzucenia. Kiedy imienne punkty odniesienia s niejasne, d

ziecko bez
nazwiska nie moe odnale si w zwizkach pokrewiestwa i nikt nie jest w stanie rozmawia
nim na
temat rodziny.
Nawet twarze s bezosobowe. Dla dziecka bez rodziny trudna do zniesienia jest wiado
mo , e nie wie,
do kogo jest podobne. Sytuacja ta jest tak czsta, e proponuj nazwa j "snem Magrit-te^
". Dzieci te
wiedz, e narodziy si z mczyzny i kobiety, nie znaj jednak twarzy swoich rodzicw. Wy
ich
sobie jako par z konwencjonalnej fotografii. Jednake osoby na niej przedstawione m
aj dziury zamiast
twarzy.
Gdy brak jest przynaleno ci, gdy nie zna si nawet wygldu tych, ktrzy nas spodzili, gdy
nie wiadomo,
czy odziedziczyo si swj nos po ojcu czy po matce, nie mona powiedzie: .Jestem wysoki
jak mj
ojciec" lub "ruchliwy jak matka". Nawet tosamo fizyczna jest niewyra na u dziecka bez
przynaleno ci.
Tumaczy to fakt, dlaczego fotografie rodzicw s tak wane... o ile w ogle istniej.
Przynaleno pozwala zaj z dum miejsce fizyczne, uczuciowe, psychologiczne i spoeczne.

ma
jest czynnikiem bardzo wanym, poniewa uatwia budowanie tosamo ci. Cyganie z Rosji dziw
i si, e
komuni ci dumni s z tego, i pracuj w fabrykach. Wgrzy natomiast nie mog poj, e Cyga
ni
s z tego, i chodz po pro bie; podczas gdy dla tych ostatnich ebranie jest sprawdzianem
elokwencji.
Otrzymujc w ten sposb pienidze od gadziw, dziecko cygaskie zdobywa dowd, i potrafio
a
odpowiednie sowa i gesty, by tamten czowiek wyj monet lub banknot z kieszeni. Jamuna
st wic
potwierdzeniem umiejtno ci o-ratorskich, tak istotnych dla czowieka.
Sprzeczno ci wynikajce z rnic kulturowych s czste, poniewa ludzie, yjc w tym samym
i
przestrzeni, niemal ocierajc si o siebie fizycznie, nie przebywaj jednocze nie w tym
samym wiecie
umysowym; kady jest dumny z warto ci kulturowych grupy, do ktrej naley. To uczucie dum
y zwizane
z okre 89

lonym sposobem korzystania ze wiata daje przyjemno czc si z budowaniem wasnej tos
Z czego moe by dumne dziecko, ktre do nikogo nie naley? Jego pocztki to mietnik, na k
y je
wyrzucono, zbrodnia, ktr musiao popeni, skoro matka zmuszona bya je porzuci, defekt,
y
pozbawia go prawa do istnienia: Nie zasuguj nawet na to, eby iy, poniewa urodziem si
wyniku
gwatu popenionego na mojej matce przez onierza SS, w wyniku potwornego aktu. Kto mni
e zechce?
Kto bdzie mg mnie pokocha? Tego typu obraz nie pozwala na budowanie szacunku do same
go
siebie. Dzieci "ze mietnikw", te, ktre majjesz-cze do siy, eby marzy, tworz opowi
rodzinach, w ktrych matka odgrywa rol wrki, a ojciec - rycerza. W opowiadaniach tych
spotyka si
czsto motyw ukrytego skarbu. Rodzice moi przed mierci pozostawili mi ukryty skarb,
ktrego musz
szuka. Natomiast dzieci wychowywane w atmosferze nadopiekuczo ci wymy laj regularnie
opowiadania o sierotkach: Bd sierotk, samiutek na wiecie, woln i cierpic, bdzie t
...
Przed nikim nie bd si musia tumaczy... Bd kowalem swego losu.
adne dziecko nie ma takich rodzicw, o jakich marzy, poza dziemi bez rodzicw. Nawet j
e li odnajd
swych rodzicieli, ich spotkanie najcz ciej jest bolesne i rzadko prowadzi do zacie ni
enia zwizkw. Tym
niemniej rodzinna opowie dzieci, ktre do nikogo nie nale, przypomina struktur legend
Dlatego
wa nie kamstwa, legendy i zmy lenia na temat pochodzenia s konieczne i zasuguj na uwag
pozwalaj na powstanie urojonych zwizkw rodzinnych oraz wiata, w ktrym wszystko jest m
oliwe.
Jedna z pacjentek, ktra wa nie bya takim porzuconym dzieckiem, usyszaa pewnego dnia zd
nie: eby
by w brygadzie antyterrorystycznej, trzeba wyrzec si matki i ojca. Zareagowaa na to
nastpujco:
Powiedziaam sobie: Moi rodzice ju mnie si wyrzekli, mog wic zosta kamikaze. Zasign
informacji, nauczyam si je dzi na motorze, podejmowaam ryzyko, wiczyam karate i zapas
Zdanie,
ktre
26 S. Lebovici, M. Soule, Connaissance de 1'enfant par la psychanalyse, PUF, 198
3. Zob. rwnie O.

Rank, Le Mythe de la naissance du heros, Payot, 1983, oraz M. Robert, Roman des
ongines et ongines
du roman, Grasset, 1972.
90
kiedy usyszaa, tak dobrze pasowao do jej wyobrae, e jeszcze dzisiaj ta moda kobieta
zuje
niezwyk odwag fizyczn. Szuka potyczek, erotyzuje ryzyko, a znaczna cz jej lektur, ro
wek i
sportw oraz sposb ubierania wi si z tematami paramilitarnymi.
Dzieci porzucone chc do kogo nalee, do rodziny lub grupy. We Francji syszy si czsto
e lenie:
"To jest dziecko z Opieki Spoecznej", ktre mimo e nie wynika z adnej nomenklatury of
icjalnej27, wie
je jednak z okre lon instytucj, do ktrej odtd naley. Przez wiele pokole czyniono z ni
robotnikw
rolnych, ko cielnych w Bretanii, chopcw okrtowych oraz osadnikw w Afryce czy Tonkinie.
Kiedy rodzice adoptuj dziecko pochodzce z tej samej co oni kultury, odnosz si na ogl
z rezerw do
prawdziwych rodzicw28, gdy chodzi jednak o dziecko o innym kolorze skry lub wywodzc
e si z innej
strefy kulturowej, chtnie odkrywaj przed nim jego pochodzenie. Chc przez to wykaza, e
mimo i
dziecko nie naley ju do swych rodzicw biologicznych, lecz do tych, ktrzy s do niego p
rzywizani,
wywodzi si z innych krgw. Dokonuj w ten sposb rozrnienia midzy rodzin a pokrewies
dziecko naley do tych, ktrzy nawizuj z nim codzienne i rzeczywiste zwizki przywizania
podczas
gdy jego pokrewiestwo odsya je do innej kultury, w ktrej mona by innego koloru skry,
biera si w
odmienny sposb oraz modli si i my le inaczej.
Przynaleno stwarza wiat, w ktrym moemy egzystowa, nadaje form naszym percepcjom ora
umoliwia korzystanie z miejsc, w ktrych moemy rozwija zdolno ci. Z chaosu rzeczywisto c
wybiera te
formy i role, ktre ucz nas zayo ci, naszego pierwszego kulturowego rodka uspokajajceg
Poniewa potrafimy zauway mimik, ktra co znaczy, wykonywa gest zrozumiay przez osob
kochamy, oraz przestrzega okre lonych regu,
" M. Soule, J. No&l, op-dt. s. 65. 28 M. Soule. J. Noa, op.dfc. s. 66.

nasz wiat przybiera swojsk form, w ktrej wiemy, co naley robi i czu.
To uczucie przynaleno ci, ktre konstytuuje percepcj otoczenia oraz postawy, jakie nal
ey w nim
przyj, wytwarzajednocze -nie uczucie cigo ci wewntrznej (bycie t sam osob, gdy wszy
zmienia) i pokoleniowej. Zwierzta, ktre maj poczucie cigo ci wewntrznej, czynicej z
jednostki,
nie maj poczucia historii, ktra nas personifikuje poprzez pokolenia. Aeby do tego d
oj , potrzebnajest
umiejtno nazywania i opowiadania.
Nazwisko stanowi najlepszy oznacznik przynaleno ci, poniewa reprezentuje wyobraenie,
jakie si ma
o sobie, bdc jednocze nie ocenianym przez innych. .Jestem dumny z mego nazwiska" lub
"Wstydziem
si mego nazwiska i musiaem je naprawi, zdobywajc odznaczenie wojskowe" - ten typ zda
dowodzi, e z naszym mianem spoecznym wie si duy adunek uczuciowy. Mona powiedzie
"Denerwujesz mnie, gdy si tak zachowujesz!", co wprawdzie nie sprawi jej przyjemn
o ci, ale bdzie
moliwe do zniesienia. Natomiast zwrot: "Gdy si tak zachowujesz, przypominasz cakiem
twoj matk!"
jest trudny do zniesienia, poniewa dotyka nie tylko jej samej, ale zawiera krytyk
jej pochodzenia, co jest
o wiele przykrzejsze. Owo ,ja", ktre byo tak uyteczne dla rozwoju psychologii, zacz

yna obecnie cierpie

z powodu zamknicia konceptualnego. Nie jest ograniczone jak cz anatomiczna organizmu
, lecz
nabiera sensu jedynie w wiecie midzyludzkim, w ktrym moe si formowa i dokonywa wymia
Niemono opowiadania o sobie oraz o grupie, do ktrej si naley, oznacza miotanie si we
zystkich
kierunkach, klecenie tosamo ci pozbawionej podstaw, jednym sowem - anarchi. Bez podst
aw, bez
pochodzenia nie ma si w niczym oparcia i jest si skazanym na kontakty przypadkowe.
Monawwczas
"oddawa si brzuchomwstwu", pozwala, eby kto inny przemawia naszymi ustami, przekszta
rozumowanie w litani intelektualn czc nas w adoracji Tego Samego - aeby unikn my l
Akcent i zwroty gwarowe czy argonowe podkre laj nasz przynaleno . Kiedy si mwi: "On
wariatem", oznacza to, e
mwi si powanie; natomiast je li uyje si zwrotu: "To wariatu-cio", dorzuca si do ocen
artobliw. ona jednego z pacjentw, eby powiedzie, e cierpi z powodu obdu swego ma
ju nie potrafia zrozumie, mwia: "On gidzi". Uywajc tego powiedzenia, nie stosowaneg
ej
rodowisku, chciaa podkre li, e mczyzna ten "gidzc" przestaje nalee do swej grupy
Gdy sta si dziwakiem, jego sposb mwienia uczyni z niego czowieka obcego, mwicego ni
ym
jzykiem, psychicznie chorego.
Wsplny jzyk, rozmowa tworz pole sensoryczne mimiki, d wikw i ekspresji, w ktrych moe
odnale , i w konsekwencji pozwalaj na wymian uczu oraz na powstanie zwizku. Tumaczy

przyjemno , jak bdc za granic odczuwamy spotykajc kogo , kto mwi naszym jzykiem; po
poczucie spokoju i rwnowagi wewntrznej zmienia gestykulacj dziecka w momencie, gdy
zaczyna
mwi29.
Istniej narody bez historii i geografii, na przykad Cyganie, ktrzy nie s uksztatowani
przez takie
struktury. Tworz oni wasne poczucie tosamo ci, kadc nacisk na zwyczaje dnia codzienneg
. W
folklorze cygaskim duo miejsca zajmuje "ycie przyjemne". Ich pie ni i tace zapewniaj s
no grupy
w tera niejszo ci. A poniewa oni sami nie interesuj si swym pochodzeniem, wchaniaj kul
w
ktrej yj, na podobiestwo artystycznych gbek, nawet jeeli przechowuj w sobie lady pr
, z
ktrej nie zdaj sobie sprawy, poniewa nie zachowaa si w mitach; pozosta najwyej chara
rystyczny
sposb ustawiania szklaneczek na stole oraz niektre elementy stroju i zwroty pochod
zce z Indii30.
Poniewa przynaleno jest funkcj, moe take le funkcjonowa: mona nie mie przynalen
chcie jej ju wicej, nalee do kogo innego lub do samego siebie, nalee "za bardzo",
29 A. Robichez-Dispa, B Cyrulnik, Obseruations ethologujue comparee du gste de po
mter du doigt chez
des enfants normaw et des enfants psychotufues, "Neuro-Psychiatrie de 1'enfance"
, XL, nr 5-6 (1992), s
292-299.
30 Pradeep Naram, kontakt osobisty, 1992.

czyli le. Kade zakcenie tej funkcji przejawia si w postaci zakcenia w funkcjonowaniu
dnostki.
Kto , kto by przygarnity jako dziecko, opowiada mi, e identyfikowa si ze swym opiekun
do tego
stopnia, i odby te same studia, uprawia te same sporty, nosi takie same koszule, a n
awet robi takie
same tiki. Po mierci opiekuna nazwisko wychowanka nie znalazo si wcale na li cie spad
kobiercw i nie

odziedziczy po swym przybranym ojcu najmniejszego drobiazgu. Do zmartwienia z pow

odu aoby, do
straty uczuciowej doszo poczucie nico ci, koca wiata i, co dziwniejsze, nieobecno ci po
cztku wiata:
okazao si, e nic ju nie istnieje, ale te, e wcze niej nic nie byo... Nawet ksika,
niejsza
oznaka pamici wystarczyyby, eby mogo zaistnie poczucie cigo ci, ktra nadaje sens rz

utwierdza nasz tois^waos. Jeeli nie zostawi mi nawet starego pira, ktre chcial wyrzuc
oznacza to,
ze nie istniaem nawet w jego wiadomo ci.
Przekazywanie dbr, ofiarowywanie przedmiotw przesiknitych przeszo ci (piro kupione p
przodka w czasie podry do Stanw Zjednoczonych lub inna pamitka) wyznacza nasze miejs
ce
uczuciowe w rodzinie. Jest wic rzecz bardzo istotn, eby opowiada histori rodzicw; fa
e te
historie "starych kombatantw" znikaj z naszej kultury, stanowi dodatkowy wska nik ro
zlu nienia
zwizkw rodzinnych. W naszej kulturze wczenie do spoeczestwa odbywa si bez ceremonia
pozostawiajc jednostk bez przynaleno ci31, co odbiera jej wysikom wszelki sens: C to
za
pomy l, eby studiowa to samo co on, skoro osobi cie interesowaem si handlem... Czemu si
oeniem, skoro miaem, ochot podrowa... Dlaczego nosiem te idiotyczne amerykaskie po
ki,
skoro dobrze si czuj tylko w koszulach bardzo klasycznych.... Czowiek bez przynaleno c
i trwa sam, w
wiecie rzeczy pozbawionych sensu, wegetujc zalenie od przypadku: czemu Pary, a nie L
ilie... bogaty,
a nie biedny... mczyzna, a nie kobieta... martwy czy ywy... Zreszt wszystko jedno! T
o pozbawione jest
sensu i prowadzi donikd, nie
31 G. Mendel, 54 millions d'individus sans appartenance, Laffont, 1983.
94
bdc nawet projektem. Jestem bezwolny i poddaj si wszelkim wpty-wom, jakie kto na mnie
wywiera.
Przypadek rzuca jednostk bez przynaleno ci w rce tych, ktrzy chc to wykorzysta. W gru
h o
sabej strukturze, gdzie wiele osb trwa w zawieszeniu oczekujc, a si co zdarzy, pojawi
si czsto
jaki zbawca lub guru, ktry nadaje wtpliwej warto ci sens yciu tych jednostek; one za s
zcz liwe,
e do kogo nale32. A do dnia. gdy spostrzeg, e ju nie nale do siebie, e nie yy
yciem.
ycie ludzkie pene jest rozterek: Nie bd sob, je li nie bd na-leal do grupy, ktra m

kierunek rozwoju. Jeeli jednak nalee bd do niej za bardzo, nie bd mgt sta si sob
bd takim, jakim chce mnie grupa.
W poszukiwaniach wasnej genealogii mona odnale t sam ambiwalencj. Pragnienie odszuka

osb, z ktrymi czyyby nas wizi krwi, nadajce sens naszym wysikom, wywouje w momenci
odnalezienia zadziwiajce uczucie pokoju wewntrznego, spjno ci, pogody. Wiele osb wspom
ina
przyjemno , jak odczuway, znajdujc list jakiego przodka bd "dowd" pokrewiestwa. Cz
wyrazi uczucie spjno ci wewntrznej, jak wywoao tego typu odkrycie, stwierdzaj, e w

si jak drzwi dobrze osadzone na zawiasach".

Wyraenie to jest prawdziwsze, je li odkrycia dokonuje si w archiwum i odnaleziony do
kument dostarcza
realnego dowodu, ktry pobudza wyobra ni. atwo to zrozumie, kiedy sucha si dzieci pozb
onych

rodziny. Odkd zgodnie z prawem mog szuka korzeni, czsto obserwuje si nastpujcy scena
sz:
znajdujc zdjcie, dokument, rzecz lub wiadka, co pozwala na stworzenie o-powie ci o ro
dzinie,
odczuwaj przyjemno i uczucie spjno ci wewntrznej. Gdy jednak odnajduj rodzon matk c
prawdziwego ojca, rozczarowanie jest zazwyczaj ogromne, czsto bolesne, a gorycz n
ie pozwala na
dalszy kontakt.
32 G. Mendel, La Rfwite contn hpn, Payot, 1968.
95

To rozkoszne "wizienie" pokrewiestwa moe nam spata niezego figla, a nawet doprowadzi

sytuacji bez wyj cia. Znana jest sabaudzka bajka Ofiara dla Dumnego: pewna uboga r
odzina mieszkaa w
pobliu potoku o nazwie Fier (Dumny), niebezpiecznego z powodu wirw, ostrych gazw i w
odospadw.
W kadym pokoleniu mczy ni z tej rodziny okoo trzydziestego roku ycia rzucali si do wo
ginc
samobjcz mierci, jak gdyby pchaa ich ku temu jaka zowroga sia.
Pewien mody czowiek opowiada mi, e w jego rodzinie w kadym pokoleniu mczy ni okoo
czterdziestki popeniali samobjstwo. Wyliczy mi daty i imiona dziadkw i wujw, ktrzy st
li si swego
rodzaju "ofiarami dla Dumnego". Usiujc zrozumie sens tego acucha tragedii, waha si m

przekazem genetycznym stanu depresji a kltw. y w niepokoju, oczekujc tajemnej siy, kt

miaa
zabra i jego. By wic ponury, smutny i samotny, nie mia snu planw i mia problemy z s
izacj,
jako e by prze wiadczony, e i tak wkrtce zginie mierci samobjcz. Oczekiwanie na mom
ci
nadawao posmaku nieuchronno ci wszystkim wydarzeniom w jego yciu. Trwao to a do dnia,
kiedy
yjc w krgu tej rodzinnej obsesji, odkry, e jest dzieckiem adoptowanym. W mgnieniu oka
humor mu
si poprawi, jakby zosta wyzwolony - nie by ju kim , kto mia by "zoony w ofierze",
nadziej i snu projekty.
Zdarza si, e patologia przynaleno ci bywa indywidualna, podobnie jak w urojeniach pok
rewiestwa,
idealizacji osb zaginionych czy te w niektrych postaciach depresji wywoanej nie doce
nionym
altruizmem. Chory nie ma poczucia wasnego ,ja". Dla niego istnieje tylko "my", a
poniewa traktuje mier
jako wyzwolenie, z mio ci pociga za sob dzieci i bliskich, tak bardzo wszyscy do sieb
ie nale.
Zabjstwa w afekcie mona wytumaczy rwnie ow intensywno ci pojcia "my". Jeeli ona m
opu ci, zabij j, a potem siebie, poniewa nie mog bez niej y.
Zauroczenie przynaleno ci jest nierzadkie, na przykad w przypadku dzieci, ktre nie chc
by dobrymi
uczniami, obawiajc si, by nie upokorzy w ten sposb swych rodzicw, lub niektrych
ydw, ktrzy w czasie Holocaustu nie chcieli opu ci swoich bliskich i ginli razem z nimi
Niektrzy z
tych, co przeyli, czuj si winni, e nie pozostali w getcie33. Zamknity wiat przynalen
w ktrym
istnieje jedyny suszny sposb bycia czowiekiem, z wykluczeniem wszystkich innych, je
st jedn z
najczstszych chorb przynaleno ci. Zdanie cytowane czsto jako dewiza: "eby tak my le,
a by
czowiekiem zej woli!" dowodzi tylko, e ten, kto je wypowiada, nie ma zbyt szerokich
horyzontw. Jedyna

suszna wizja wiata naley do niego - inni s po prostu debilami lub spryciarzami.
Rozlu nienie zwizkw ojcowskich
Poczucie przynaleno ci, majce wpyw na nasze zachowania i sdy, jest ksztatowane przez l
dzkie
rodowisko. W niezbyt odlegej epoce, kiedy ludzie rodzili si i umierali w tym samym
domu, poczucie
przynaleno ci do okre lonej rodziny czy wioski zakorzenione byo bardzo gboko. Kiedy g
idemie,
cikie warunki klimatyczne i rozbj wyznaczay bieg naszego ycia, rodzina bya miejscem,
tre
zapewniao bezpieczestwo, komfort i uczucia. Kiedy jednak spoeczno ludzka zacza si z
a,
kiedy nadmierny przyrost ludno ci uczyni nas anonimowym tumem, kiedy organizacja spoe
czna
sprawia, e wiele razy w yciu zmieniamy zawd czy mieszkanie, kiedy miasto jest miejs
cem
przypadkowych spotka oraz nietrwaych przygd, wwczas rola rodziny ulega zmianie. Prze
staje ona by
oaz bezpieczestwa, gdzie dobrzejesty, kocha i pracowa, zmieniajc si w miejsce repre
regresu. W dawnych epokach cierpiano z powodu braku komfortu i bezpieczestwa w wie
cie
zewntrznym, podczas gdy w spoeczestwie nadmiernie zorganizowanym wa nie w rodzinie cie
rpi si
najbardziej, poniewa w niej kumuluj si rozmaite zakazy spoeczne i niepokoje.
33 N. Zadje, La Transmission du traumatisme chez les enfants des survivants juif
s de 1'Holocauste nazi,
praca doktorska, Paris VIII, 1992, oraz Souffle sur tous ces morts et qu'ils viv
ent!. La pense sauvage,
1993.

Inn chorob przynaleno ci wynikajc z zaamania si rodziny tradycyjnej jest rozlu nieni
ojcowskich. Mczy ni nazywani "ojcami" nie wiedz ju wa ciwie, co to sowo znaczy, do cz
zobowizuje, na co zezwala, jakie miejsce ojciec zajmuje w rodzinie i w spoeczestwie
. Jeeli nikt nie
nazywa mczyzny "ojcem" - ani matka, ani dzieci, ani spoeczestwo -jak mona wymaga, eb
n si
nim czu? Jeeli rola jego ogranicza si do zoenia nasienia i podpisywania czekw, jak ch
ecie, eby
zawiza si zwizek emocjonalny, ktry napeni go uczuciami ojcowskimi? Zachodnie dzieci n
e wiedz,
kim jest ich ojciec. Znaj biografi Balzaca, Marksa czy Michela Platiniego, nie zda
j sobie jednak sprawy,
e ich ojciec posiada jak przeszo , nie potrafi odtworzy swego drzewa genealogicznego
o
nawet nie wiedz, jaki zawd wykonuje ojciec. Dziecko potrzebuje duo czasu, eby sobie
u wiadomi, e
jego rodzice te byli dziemi. Freud uwaa, e dziecko odkrywa najpierw wiat, jaki stworz
li mu rodzice,
a dopiero p niej "wraz z rozwojem intelektualnym" dociera do niego fakt, e rodzice n
ale do innego
wiata, skadajcego si ze spoeczestwa i ich wasnych rodzicw34.
Wydaje mi si, e obecnie proces identyfikacji ojcw bez czynienia z nich bogw lub tyra
nw jest
wyjtkowo op niony. Dziecko dziewitnastowieczne widywao swego ojca przy pracy, mogo si
brze
przyjrze jego strojowi roboczemu oraz narzdziom. Wiedziao, na czym polega praca w k
opalni czy w
polu, poniewa wszyscy wok o tym mwili. Obecnie, nawet jeeli mody czowiek zna zawd o
to nie

wie, ile zarabia, jakie odby studia ani te jaka bya jego przeszo . Czasami moe si my
zadziwiajcy sposb. Zdarzyo mi si usysze wzburzon maturzystk, ktra mwia: Mj ojci
bardzo bogaty, zarabia siedem tysicy/rankw miesicznie i nic nam prawie nie daje. Mod
zi potrafi
opisa zawd wykonywany przez ich matk, kiedy jednak pyta si ich, co robi ojciec, patr
z na ni
pytajco.
M S. Freu^N^o$e.psychw?tpervenums:wrlasouwenmiwm(18^),VUF,W9^
98
Ta luka w rodowodzie nie sytuuje potomstwa w okre lonym miejscu linii rodu, poddajc
je cakowicie sile
uczuciowej matki, z ktr nastpnie bd musieli si upora, eby zbudowa wasn samodziel
wyparcie si wasnej genealogii kontrastuje z nadmiernym przywizywaniem wagi do tych
spraw w rd
arystokracji oraz w niektrych rodzinach twrcw czy intelektualistw. Przy czym silnie
spersonalizowane
powizania rodzinne wytwarzaj u dziecka poczucie dumy, uatwiajce proces identyfikacyj
ny.
Gdy poczucie wizi rodzinnej sabnie, wzrasta poczucie winy u rodzicw. Odpowiedzialno z
a ten stan
rzeczy spada przede wszystkim na matk, poniewa ona ma monopol na odtwarzanie obrazw

identyfikacyjnych, podczas gdy inni czonkowie rodziny, nie mogc odtworzy historii,
pozostaj w cieniu.
Nastolatki bez przeszo ci upodabniaj si do nastolatkw bez rodziny: ich historia i poch
odzenie
(wcznie z kultur) rozpoczynaj si wraz z nimi. Tumaczy to coraz rzadsze przekazywanie
awodu z
pokolenia na pokolenie, poza, by moe, zawodem nauczyciela.
W epoce, gdy rola ojca bya dominujca, kobiety byy zaledwie dodatkiem do mczyzn. Nazyw
ay zreszt
same siebie "drug pci"35. W spoeczestwach tradycyjnych nie byo mowy o "kryzysie modz
ym",
poniewa zawd narzucany by zazwyczaj przez ojca, a z gry zaplanowane maestwa zapewnia
odtwarzanie struktur rodzinnych. W spoeczestwie ustabilizowanym wszystko odbywao si
wedle
ustalonego porzdku. Kodeks cywilny mwi wwczas o "wadzy ojcowskiej". W okresie wielkie
go
przypywu tolerancji pod wpywem feministek zastpiono to pikne okre lenie sformuowaniem
wadza
rodzicielska", ktre natychmiast po uchwaleniu poprawki stao si przeytkiem.
Dziecko bez przynaleno ci jest dzieckiem do wzicia; dziecko bez ojca szuka punktw odn
iesienia. Z
wiekiem staje si ono "poczciwcem bez wyrazu" - czowiekiem bez charakteru36, cz ci tu35 S. de Beawoir, Druga pe, tum. G. Mycielska, M. Le niewska, Wyd. Literackie, 1972.
38 S. Moscovici,
L'Age desfoules, Fayard. 1982.
99

mu, anonimowym osobnikiem oczekujcym, e bdzie nim rzdzi charyzmatyczny przywdca, szef
sekty
lub kto , z czyim obrazem bdzie si chciao identyfikowa, kto posiadajc je w ten sposb,
zcz liwi je
kosztem jego wasnej osobowo ci.
Zachodni mit niezaleno ci przeciwstawiany jest mitom o przynaleno ci, a konflikt midzy
tymi dwoma
deniami trudny jest do pokonania. Trzeba czu si na swoim miejscu i by w zgodzie z sam
ym sob,
aeby mie uczucie, e si jest kim w obrbie wasnej kultury. Po wicamy nasz wolno w
przed samotno ci. Pragniemy nalee do jakiej szkoy my lenia, grupy wzajemnej adoracji,

j
czonkowie, yjc w tym samym wiecie, bd mogli si kocha i wiza ze sob kosztem wasn
samodzielno ci.
Obecnie na Zachodzie strach przed zaleno ci wydaje by wynikiem dugich dziejw bliskich
wizkw
rodzinnych, co wytworzyo pewien rodzaj osobowo ci37.
Mode kobiety uczyy si zawodu, "eby nie zalee od mw", a wic nie tyle z powodu swej

spoecznej, co dla poczucia bezpieczestwa: W przypadku, gdy pojawi si jakie problemy,

nie bd od
niego zalena. Dyplomy stay si swego rodzaju umowami ubezpieczeniowymi^To uzasadnion
e
odrzucenie zaleno ci prowadzi obecnie do lku przed mio ci z obawy utracenia wasnej oso
bowo ci:/^^' bd miaa nieszcz cie go pokocha, zrobi wszystko, co bdzie chcia. Ucieka
przed tymi, ktrych kochamy, aeby mc zachowa niezaleno . Pozostamy wolni i... samotni
co
si syszy bardzo czsto w czasie seansw psychoterapii z ust modych ludzi, piknych, inte
igentnych, z
dyplomami, i tak samotnych, e w ich yciu codziennym nic nie ma sensu ani warto cii
fW rd kobiet najbardziej obawiaj si zaleno ci uczuciowej te, ktre najbardziej jej prag
kulturze,
w ktrej przynaleno ma due znaczenie, zaleno od mczyzny, rodziny, pastwa bdzie u
za dowd inteligencji: Co za wspaniaa kobieta, po wicia si dla kariery swego ma i dla
a dzieci.
Natomiast w kulturze,
37 G. Duby, Histoire de la viepnv^e, Le Seuil, T. 1,1985.
100
ktra wysoko sobie ceni osobowo , integracja kosztem wasnej wolno ci uwaana jest za osob
st
klsk.
\ Wiele jest kobiet rozdartych przez dwie sprzeczne aspiracje:
"pj cia swoj drog", ajednocze nie znalezienia "mskiego ramienia, na ktrym mona si
oprze>^jwierzy si nie chce, jak czsto kobiety uywaj tego wyraenia. Gdyby mczy ni z
bie
spraw, jak bardzo ich ramiona interesuj kobiety, wykorzystywaliby to w trakcie uwo
dzenia, wymy liliby
mskie dekolty. Jednake mskie rami nie spenia funkcji seksualnej, lecz funkcj kojc,
to rodzaj
podpory w yciu codziennym. Silna i dajca poczucie bezpieczestwa "obecno mskiego ramie
ia"
nadaje sens pracom domowym. Kiedy kobieta gotuje, robi to nie tylko po to, eby pr
zygotowa jedzenie,
lecz by stwarza w ten sposb miosny scenariusz. Kobieta samotna poywia si szybko, poyk
jc w
po piechu jogurt, filiank kawy z mlekiem, jaki owoc czy herbatnik. Kiedy gotuje dla k
ogo , posiek staje
si miejscem kontaktu, gdzie wymianie podlegaj bardziej uczucia i sowa ni wglowodany,
lipidy i
proteiny. Kiedy gotuje mczyzna, robi to dla zabawy, eby dokona kulinarnego wyczynu,
ktry wywoa
rado i zdumienie. Ta sama pozornie rzecz nabiera innego sensu zalenie od pci. Okazuj
e si, e
kuchnia jest rwnie uzaleniona od pci.
Kiedy dwie osoby odrbnej pci pragn nawiza kontakt, pojawia si kuchnia. Rozkwit przemy

gotowych da jednoosobowych jest wska nikiem odseksualnienia naszego spoeczestwa:

przynaleno do takiej lub innej pici przestaje mie znaczenie.
Wzrost ilo ci przypadkw anoreksji w rd modych dziewczt na Zachodzie jest dowodem na to,
do
jakiego stopnia kobiety nadaj sprawom zwizanym z gotowaniem znaczenie uczuciowe: o

soby dotknite
t chorob gotuj, eby mc wej w zwizek, odmawiaj jednak dzielenia posiku z obawy, e
niezaleno . Kiedy idylla midzy matk a crk jest tak gboka, e nie pozwala modej kob
sprbowa y na wasn rk, usiuje ona zaznaczy sw osobowo odmawiajc, z ryzykiem dl
ycia, korzystania z posikw, ktre przyrzdza matka.
101

Zwiastowanie babci
W wiecie, w ktrym yjemy, gdzie wszystko ma jakie znaczenie, sposb korzystania z zegar
kajest
dobrym wska nikiem odmowy integracji spoecznej. Jeszcze w poprzednim pokoleniu ofia
rowywano
czsto zegarek w dniu pierwszej komunii. Ten techniczny przedmiot nabiera wwczas zna
czenia
semantycznego i mia oznacza:
Odtd naleysz do wiata dorosych. Zajmujesz miejsce w spoeczestwie, do ktrego bdziesz

Czas twj staje si czasem spoecznym, bdziesz przychodzi punktualnie do pracy, bdziesz
ytmem
wyznaczonym zgodnie z kanonami naszej kultury. Cze twego czasu naley do grupy.
Ot od pewnego czasu nastolatki usiuj y bez zegarka. Nie dostaj go ju w prezencie, n
sz go i
czsto si zdarza, e pytaj przechodniw o godzin, mimo e zegarek jest teraz przedmiotem
rdzo
tanim! Podobnie rytm snu niejestju wyznaczany ze spoecznego punktu widzenia. Podcz
as wojen nie ma
problemu bezsenno ci, poniewa rytm ycia wyznaczany jest ci le przez godzin policyjn, w
sne
wstawanie oraz zajcia codzienne. W chwili obecnej nadsenno modych38 wskazuje na ich
niech do
wczenia si do grupy i stanowi kolejny problem w zakresie konfrontacji spoecznej.
Semantyczna funkcja przedmiotw i zachowa wykazuje, do jakiego stopnia technika ucz
estniczy w
micie. Kiedy Prometeusz wykrad niebiaski ogie Zeusowi, miejsce w micie zaj przedmiot
techniczny.
Kiedy w rd Barujw mit przyznaje kobietom zdolno produkowania soli, ktr si wymienia n
kamienne ostrza oraz drewno palmowe, suce do wyrobu narzdzi i broni, mit i technika
jednocz si,
eby odda wadz w rce mczyzn39. W pierwszych grobowcach odkryto szkielety zakopane wra

ciosanymi kamieniami, igami z ko ci oraz zdobionymi garnkami; oznacza to, e przedmio

ty te stay si
nosicielami uczu i znacze.
38 S. Lepastier, Le sommeii de 1'adolescent: aspects clinujues, "Annales psychia
-triques", V, nr 4 (1990),
s. 332-324.
39 M. Godelier, La production des grands hommes, Fayard, 1982.
102
Obecnie obserwowa mona liczne dowody na zrywanie wizi. Przedmiotami, ktre nie maj nic
do
powiedzenia, s na przykad kostki rybiego misa kupowane w bezosobowych domach towaro
wych.
Oczywi cie, zaoszczdza nam to czasu, nie daje jednak okazji do opowiedzenia o nadzw
yczajnym
poowie, nie pozostawia w pamici poranka spdzonego z ukochanym dziadkiem, wilgotnego
zapachu
dki ani dymicej filianki kawy, ktr zostali my poczstowani przez nieznajomego. Nie is
e ju nic,
co by mogo posuy do stworzenia opowie ci. Przedmioty staj si rzeczami, ktre ci, k
dostarczaj kalorii: staj si one materi nie majc tre ci semantycznej. Ci, co nadaj se

arty ci,
filmowcy, powie ciopisarze i filozofowie - mogliby to zrekompensowa, gdyby ich samy
ch nie kusi "powrt
do rzeczy samej".
Utrata przez przedmioty wymowy emocjonalnej jest elementem kryzysu poczucia przy
naleno ci:
rozczlonkowuje tkank spoeczn oraz wyzwala jednostki, ktre ju nie chc do niej nalee.
kady
kliniczne wykazuj take inne aspekty tego lku przynaleno ci, obawy przed zaleno ci od
jakiegokolwiek zwizku uczuciowego, a mianowicie strach przed leczeniem psychotera
peutycznym i
zaleno ci od psychoterapeuty oraz strach przed medycyn i zaleno ci od lekw. Okazuje s
w
tym przypadku najbardziej boj si przynaleno ci ci, ktrzy najbardziej jej pragn. Wstydz
si jednak
wasnego pragnienia, walcz z nim, akcentujc wasn niezaleno . Tumaczy to paradoksalne
zachowanie wszystkich, ktrzy wypowiadaj si przeciwko lekarstwom, przyjmujc je ukradk
iem, albo
tych, ktrzy deklarujc z zapaem wrogo wobec wszelkiej zaleno ci, poddaj si rytuaom
a
ma nad nimi wadz.
By moe rzecz znamienn dla rozpadu emocjonalnego jest degradacja uczucia zazdro ci, atw
do
zaobserwowania w kocu naszego stulecia.
W dawnych czasach zazdro uwaana bya za uczucie tak normalne, e nie moga by traktowan
ako
urojenie. Nikt nie uwaa, e Otello by chory: jeeli zabi u pion Desdemon, byo to wyn
o
namitno ci, a nie choroby. Naleao mu wic wybaczy,
103
a nie leczy go. Uczucie przynaleno ci byo nie podlegajc dyskusji warto ci kulturow:

naleao do swej rodziny, ona do ma, jej brzuch do Boga, a mczyzna do swego puku i oj
y.
Z pocztkiem naszego wieku nadano zazdro ci status patologii, uznano j za chorob emocj
i, za zjawisko
bliskie biologii; taki sposb widzenia by wwczas bardzo modny. Obecnie degradacja uc
zucia zazdro ci
przejawia si w postaci niewielkiej liczby uroje ujawnionych, mniejszej liczby zbro
dni w afekcie oraz
wikszej tolerancji seksualnej we wspczesnych maestwach. Wierno staje si relatywna,
ajc
uczucie T.ss.droscr. Je li jest to tylko przygoda fizyczna, jestem w stanie mu wyb
aczy. To banalne ju
zdanie zawiera nie dopowiedzian my l: Tak diugo, jak pozostaje ze mn uczuciowo, dla
dobra dzieci, dla
domu, dla pienidzy....
Wielkie cierpienia, ktre mog na zawsze zrujnowa czyje ycie uczuciowe, mona napotka j
nie u
tych, ktrzy wiedz, co to jest nwm^tno : Jestem gotowa nalee do niego cakowicie, ale c
, eby i
on do mnie nalea. Niewierno powoduje cierpienie przeogromne. Ten sposb kochania jest
coraz
rzadszy u modych, ktrzy chc nalee wycznie do siebie samych, toleruj niestao ciel
samego zwizku. Rzadsze s rwnie wyobraenia o wyjtkowym posannictwie. Ju od dawna nie
spotkaem adnego Chrystusa ani Napoleona, ktrych widywao si jeszcze dwadzie cia lat tem
. Zniknli
po maju 68, co jest dowodem na to, e kultura wpywa na nasze urojenia. Nikt nie chc
e ju by

spadkobierc chway, warto ci wynikajce z genealogii te ulegy dewaluacji, poniewa modz

j
skupiaj si na sobie, nie umieszczaj wasnej osoby w genealogii. Jeszcze innym wska niki
em zerwania
z genealogi jest coraz wiksza liczba maestw, ktre dawniej nazwano by mezaliansem. Ma
wie,
dokonujc tego wyboru, ujawniaj pod wiadom ch zerwania z dotychczasowymi zwizkami rodz
ymi
i zapocztkowania wasnej linii. Paradoksem stanu ludzkiego jest to, e mona sta si samy
sob
jedynie pod wpywem innych osb. Czowiek odizolowany nie jest czowiekiem - istot spoecz
Dziecko
odcite od kultury nie jest dzieckiem normalnym -jest istot, ktrej mzg nie by stymulow
any przez jakie
wydarzenie kul104
turowe bd uczuciowe. Jak mona rozwija si w rodowisku, w ktrym nie rzdzi jaki porz
mona nalee do anonimowego tumu? Mona by wraz z nim porwanym, popychanym, u-zaleniony
pozostawa pod jego wpywem na podobiestwo dki unoszonej z prdem, nie mona jednak nale
strumienia, ktry nas ponosi.
eby mc zaj miejsce w spoeczestwie, potrzebna jest struktura, eby za da si wyrni
jest zapis. ,Ja" istnieje tylko wtedy, gdy istniejemy "my". Armia jest w tym wzg
ldzie jedynym swego
rodzaju terenem obserwacji. Zawodowy wojskowy reprezentuje szczegln kategori ludzk,
o bardzo
silnym poczuciu przynaleno ci: im wsza jest struktura grupy (petwonurkowie, spadochron
iarze, zaogi
odzi podwodnych), tym silniejszajest przynaleno , wytwarzajc gbokie poczucie dumy i t
o ci.
W Tulenie zaobserwowano, e zaogi odzi podwodnych, cho poddawane cikiej prbie ciasnot
obcienia psychicznego i utrudnionego kontaktu ze wiatem zewntrznym, wykazuj najmniej
symptomw psychosomatycznych40. Mona to wytumaczy poczuciem bezpieczestwa wynikajcym z
przynaleno ci. Stres odczuwany jest odmiennie w zaleno ci od poczucia przynaleno ci podm
otu wstrzs psychiczny przejawia si zupenie inaczej u czonka zaogi i u pasaera. Pobyt w ob
zach
koncentracyjnych znosili lepiej komuni ci i wiadkowie Jehowy ni ci, ktrzy nie rozumie
li, dlaczego si
tam znale li. Jednostki bez przynaleno ci cierpiay bardziej ni ci, ktrzy mogli nada se
swym
cierpieniom i ktrzy uspokajali innych41.
Jest rzecz ciekaw, e uczucie przynaleno ci zaznacza si silniej w obecno ci osoby trzec
:
cudzoziemca, innowiercy, czonka innej grupy, jak gdyby "cale porozumienie uczucio
we mogo si odby
jedynie kosztem innej osoby"42. Jest to szczeglnie widoczne
40 Y. Raoul, M. Delage, Psychiatrie de guerre en milieu maritime, "Annales medic
o-psychologiques",
stycze 1984, s. 229-236.
4! B. Bettelheim, The Informed Heart, Glencoe Free Press, 1960.
42 M. Serres, Hermes ou la commumcation, fed. de Minuit, 1968.
43 T. M. Newcomb, Personality and Social Change. Dryden Press, 1992.
105

w rd studentw i poborowych43. W cigu kilku miesicy ulega przeksztaceniu ich osobowo ,

sownictwo i zachowanie. Jeeli takie doznania ma dwudziestolatek, to s one znacznie
gbsze u dziecka
choncego wraenia pochodzce ze wiata jego rodzicw. W kontek cie kulturowym, w ktrym p

depersonifikacja i zachwianie tosamo ci, w ktrym zanika duma z przynaleno ci, mona rozu

ie
nawrt nacjonalizmw proponujcych silne "my" jako podpor dla niepewnego ,ja". Kiedy "m
y" przekazuje
histori kraju czy regionu, mamy do czynienia z postpem - wzmacnia ono bowiem poczu
cie tosamo ci
bezosobowej i anonimowej masy44. Kiedy jednak ostrzy sobie pazury na kogo innego
- ssiada, cudzoziemca czy innowierc - ten klasyczny mechanizm przynaleno ci poprzez nienawi wywouje t
agedie,
ktrych logiczn konsekwencj jest wojna. Nacjonalizm jest laick form religijno ci, pene
io ci i
pokuty45, ktra utwierdza w cudownym poczuciu przynaleno ci kosztem koza ofiarnego.
To, e mity wyodrbniaj grup, nie oznacza, e tego rodzaju wyobraenia odcite s od rzec
to ci.
Wrcz przeciwnie, opowiadanie, ktre rodzi si w okre lonym kontek cie spoecznym, czerpie
emat z
rzeczywisto ci. Wyja nia to, dlaczego obecne odkrycia w dziedzinie biologii, szczegln
ie w echografii,
burz dotychczasowe pojcia dotyczce pokrewiestwa i przynaleno ci:
Obiektywne informacje z dziedziny biologii przysaniaj nam podstawowe zasady funkcj
onowania
psychicznego i kulturowego: kade dziecko produkowane jest na pograniczu zwizku bio
logicznego i
kulturowego...^. "Produkcja" ta, bdca na skrzyowaniu, tego co ludzkie, i tego, co b
oskie, zaczyna
pozostawa w cieniu biologicznego "robienia" dzieci. Odkrycia na poziomie moleku i
chromosomw, a
take w dziedzinie fizjologii, maj niewielki wpyw na wyobraenia mityczne, poniewa nie
przekazuj sw
i obrazw koniecznych do powstania opowiadania. Nie mona tego powiedzie o echografii
,
44 S. Moscoyici, op.cit.
-*5 R. Girard, Des choses cachees depuis lafondation du monde, Grasset, 1978, s.
157.
t6 T. Nathan, De lafabncation culturelle des enfants, "Nowelle Revue d'ethnopsy-c
hiatrie", nr 17 (1991),
s. 13-22.
106
pozwalajcej ujrze niewyobraaln dotd grot wewntrzmacicz-n, w ktrej pywa pd o psi
sscy swj kciuk i klaszczcy w rce, kiedy jego matka co mwi.
Echografia nie zaciemnia obrazu funkcjonowania psychiki, o-na go zmienia. W medy
cznym micie bstwastworzyciele produkuj chimeryczne dzieci skadajce si z czstek ludzi w oderwaniu od hi
storii: trzeba
umie ci mikroskopijne i ruchliwe plemniki w wielkich komorach jajowych. Ciao matki m
ona bdzie
porwna do pasma ruchu drogowego: jajowody z zakazem wjazdu pod gro b ciy pozamacicznej

macica z prawem parkowania na okres dziewiciu miesicy oraz pochwa z zalecanym ruch
em
dwustronnym. W tym ujciu ciao kobiety przypomina autostrad, a w kotle jej seksu zapo
dnienie polega
ju nie na przyjciu boskiego pierwiastka czy na zwizku kulturowym, lecz na prozaiczn
ym poczeniu komrek pciowych. W ciele kobiety umieszcza si ludzkie czsteczki w postaci wydzielin se
ksualnych i to
daje w wyniku dziecko.
Dziki wynalazczo ci technicznej opracowuje si metody rozmnaania ludzkiego wrcz zaskaku
jce:
pewna sze dziesiciodwu-letnia Kalabryjka niedawno zasza w ci dziki probwce, podobni

przypadku biblijnej Sary, ktr "nawiedzi" Jahwe, zastpujc Abrahama, ktry by za stary,
to
uczyni osobi cie. Jednake w Biblii sam Pan Bg sprawia, e Sara staje si brzemienna, pod
zas gdy w
Neapolu doktor Rafael Magli dokonuje sztucznego zapodnienia pani Concetty Ditessa
y. Cia po
menopauzie jest technicznie moliwa, nawet do stu lat47. Mona sobie wyobrazi obonie ch
or stuletni
staruszk, ktrej w kroplwce podano glukoz i hormony, majc w swej macicy, dziki osign
wspczesnej medycyny, owoc wstrzyknicia zamroonych spermatozoi-dw, pochodzcych od jej
zmarego osiemdziesit lat wcze niej. Jaki sens miaaby tego typu cia? Co zrobiono by z d
ieckiem
zrodzonym ze stuletniej matki i ojca zmarego na wiele lat przed jego urodzeniem?
47 Sacha Gehier, przewodniczcy marsylskiego stowarzyszenia na rzecz matek nosicie
lek "Les cigognes",
1992.
107

W takiej ciy staruszki jest raczej co odraajcego ni boskiego, a dziecko poczte w ten
osb nigdy
by nie wiedziao, czy naley do ginekologa, do probwki, dziki ktrej dokonano transplant
acji, czy te do
rodzicw, ktrych nie miao szans zobaczy ywymi.
Kiedy technika nie doprowadza do sytuacji absurdalnych, dzieci urodzone na skute
k sztucznego
zapodnienia rozwijaj si cakiem dobrze48. Poniewa jednak obecnie archanioa Gabriela za
tpuje
dziennik telewizyjny, dziecko moe z powodzeniem dowiedzie si, e urodzio si w wyniku z
podnienia
jego babki sperm wnuka, jak to si ju zdarzyo w Afryce Poudniowej. Do kogo naley to dz
ecko? Kto
mu powie, e urodzio si w wyniku kazirodztwa technicznego? Czy sdzia ukarze wnuka za
naduycie
probwki, czy te babci za to, e chciaa by przez niego zapodniona?
Czy mona mwi o perwersji technicznej? O nowej strukturze pokrewiestwa? O zmierzchu m
itu? Bg
nie ma ju monopolu podzenia na odlego . Dziecko bdzie si mogo urodzi w wyniku zetkn
zawarto ci probwki z zawarto ci kuwety chodzonej, ale jaka opowie bdzie z tego moga
"Robienie" dzieci zacznie przypomina produkcj samochodw, co przyczyni si zapewne do
wielkiego
postpu uczuciowego, je li we miemy pod uwag ogromn liczb mczyzn wpadajcych w zachwyt
widok samochodu.
Bdzie rwnie mona produkowa cz ci istot ywych i przeszczepia je kalekim dzieciom, po
obecnie mona uywa narzdw wi, ktrych organizmy zawieraj liczne sekwencje genw ludz
Mona bdzie przeszczepi serce wini, nerk mapy bd trzustk psa u pionemu czowiekowi,
w ten sposb bardzo funkcjonalny biologiczny puzzle.
Do kogo jednak bd naleay cz ci owego dziecka?
W rd nowych przynaleno ci biologicznych, coraz bardziej odlegych od metod "rzemie lniczy
h", gdy
kady organizm by wy4^ M. Soul.J. Noel, Aspects psychologiques des natiom de/iliation et d'identite e
t le sec-ret des origines,
op.cit., s. 65. Z tezami zawartymi w tej pracy nie zgadza siej. Couderc, Clermon
t-Ferrand, 1993.
108
posaony w narzdzie do spodzenia dziecka, technologia proponuje rne warianty: FIVETTE,
GIFT,
TOAST, POST, PROST, FREDI. ART, EARS itp.49
Metody te s o wiele bardziej funkcjonalne ni metoda naturalna, powodujca marnotraws

two materii
ludzkiej. Mimo swych piciuset komrek jajowych kobieta wydaje na wiat przecitnie 1.78
dziecka! Dziki
mczy nie, ktry w trakcie jednego tylko wytrysku nasienia mgby zapodni wszystkie kobi
rancji,
zachodz w ci jedynie dwie lub trzy! Spoeczestwo dobrze zorganizowane byoby w stanie
zaoszczdzi nawet na seksie: mona by, na przykad, wzi bardzo wczesny pd pci eskie
kilkaset komrek jajowych i zapodni je odmroonymi plemnikami zawodowego pikarza lub la
ureata
nagrody Nobla. Za kilkaset lat tysice dzieci mogyby si urodzi z nieyjcego ojca i matk
pochodzcej z
aborcji.
Mona bdzie rwnie czy zarodki, tworzy dowolne ilo ci hybryd pochodzcych od czworga
o miorga rodzicw, bd sfabrykowa dziecko naszych marze z pozamienianych kawakw, dajc
kocu ycie koniowielbldosoniokameleonowi, nie liczc gsi zapodnionych przez makrele (k
to
hybryda istnieje ju od dawna).*
Prawnicy dopiero zaczynaj dostrzega niewyobraalne komplikacje. Prawo zabrania prowa
dzenia
eksperymentw na zarodkach zapodnionych w probwce, trzeba je zniszczy po pitnastu dnia
ch.
"Rodzice" mog taki zarodek przetrzymywa przez pi lat w lodwce, ale co maj zrobi nast
?
Mog go ofiarowa w prezencie innej parze, jak jednak ustali zwizki pokrewiestwa w przy
padku
mierci lub rozwodu? Jak naley zniszczy zarodek z probwki: czy trzeba go wyrzuci, spal
i, zakopa w
ziemi po wiconej czy ugotowa?
49 J. de Grouchy, Ou cours-tu primate?, Expansion scientifique francaise, 1992,
s. 88. * Francuskie sowo
naquereau oznacza zarwno makrel, jak i alfonsa, ajdaka (przyp. red.).
109

Moe powszechne przeraenie, jakie wywouj te praktyki, jest jedynie lkiem charakterysty
cznym dla
koca tysiclecia? Za kadym razem, gdy jakie odkrycie naukowe bd rozwaania antropolog
zmieniaj obraz czowieka, wywouje to suszn obaw, ktra powoduje ch odrzucenia owej z
Galileusz, Darwin czy Freud przeszli przez to do wiadczenie. Nie tak dawno, w dzie
witnastym wieku,
Balzak z zapaem zwalcza stosowanie chloroformu. Wydawao si, e moliwo bezbolesnego p

doprowadzi do tego, e kobiety bd rodziy dzieci tak czsto jak krlice, poniewa nie bd
zaznaway odkupicielskich cierpie. Odkrycie rodkw uspokajajcych byo jeszcze bardziej n
epokojce.
rodki przecigru licze, szczepionki, przetaczanie krwi wywoyway oburzenie. Tak wic post
genetyki i
prokreacji wspomaganej medycznie wywouje przedwczesne obawy przed czym z pewno ci inn
ym ni
to, co nastpi w rzeczywisto ci.
W gruncie rzeczy w naszej kulturze, gdzie tak istotna jest osobowo , odpowied na pyt
anie: "Do kogo
naley dziecko?" powinna brzmie; "Naley do siebie samego!". Ta odpowied jest jednak p
ozbawiona
sensu, poniewa dziecko niczyje staje si nikim. eby sta si kim , jest potrzebny kto . N
rodek, ktry
do nikogo nie naley, skazany jest na mier albo na nieprawidowy rozwj. Z kolei dziecko
, ktre do
kogo naley, ponosi ryzyko, e bdzie uksztatowane zgodnie z wol i upodobaniami osb, kt
i nim
opiekuj. Przyjemno stania si samym sob, orientowania si, kim si jest, skd si pocho

ki tryb
ycia si lubi, wynika ze zwizkw, jakie nawizuje si z innymi.
Jest to paradoks, polegajcy na tym, e znajdujemy si w wiecie midzyludzkim, w ktrym pr
ekaz
ksztatuje sensoryczno , ona za z kolei dziecko. Wyobra nia kolektywna nie jest wic odci
od
rzeczywisto ci, poniewa, bdc zakorzeniona w przekazie, nadaje sens gestom, mimice, pr
zedmiotom,
strojom, ktre pozwalaj stworzy wiat sw, dziaa i znacze, ten za z kolei kieruje em
iecka,
proponujc mu schemat rozwoju.
110
Nie chodzi ju wic o przeciwstawienie obiektywnego wiata rzeczywisto ci subiektywnemu w
iatu
wyobra ni, dwch rwnolegych wiatw, midzy ktrymi nie ma kadki. Chodzi o wyobraenie s
dziecka jako skarbca penego obietnic. Bdzie ono mogo si rozwija dziki mitologii grupy
do ktrej
naley, za po rednictwem jej wiata sensorycznego i semantycznego.
Rozdzia czwarty
Czy destrukcyjna przemoc jest twrcza?

Zgromadzony lud asystowa przy egzekucji Ludwika XVI. Byo to pasjonujce widowisko: m
undury gwardii
narodowej ustawionej w rzdy tworzyy biao-niebiesk figur geometryczn prowadzc ku sza
i.
Krl, bardzo blady, z trudem wspi si na drewniane schody. Po czym wszystko odbyo si ba
dzo
szybko: ludzie niezbyt dobrze widzieli opadajc desk, spadajce ze wistem ostrze oraz t
oczc si w
trociny gow. Tum krzycza, jednake widziano niezbyt dobrze... Zreszt zaraz po tym trze
a si byo rozej .
W dniach, ktre nastpiy po tym wydarzeniu, we wszystkich teatrach paryskich odtwarza
no scen cicia
Ludwika XVI. Mona byo zobaczy krla, jego pikny strj i szlachetne gesty, mona byo na
sysze
jego szloch, kiedy egna si z bliskimi, doradcami i Mari Antonin. Podczas tych spektak
li ludzie
szlochali, poniewa wraenie byo znacznie silniejsze ni w czasie wydarzenia rzeczywist
ego. Mona byo
przedua doznania przyjemne i okropne czy chwile zadumy. Przedstawienie oddziaywao na
sumienia i
namitno ci za pomoc sw i obrazw, ktre miay pozosta w pamici, a nastpnie suy ja
Ludzie teatru zdawali sobie spraw, e poruszenie wiadomo ci na skutek ogldania przedsta
wienia byo
o wiele silniejsze od wraenia wywoanego samym wydarzeniem, ktre - ogldane na ywo niekoniecznie musiao zapa w psychik.
115

Zdarza si, e ojciec niemowlcia, wytrcony z rwnowagi nocnym paczem dziecka, potrz nie
lekko. Noworodek odbiera to jako agresj, przemoc fizyczn, ktra moe go zniszczy. Nie m
ic o tym,
e w przypadku przemocy dokonanej "w afekcie" akt ogranicza si do ciaa, nie pozostajc
w
wiadomo ci. Osoba, ktra dokonaa aktu przemocy, zaczyna sobie zdawa spraw z popenioneg
czynu dopiero po fakcie, usiujc go sobie odtworzy. Jednak by do tego doszo, trzeba n
p. pj do
teatru, zdoby dystans bd przyj inny punkt widzenia, co jest dosy rzadkie u o-sb pory
ych, ktre

zazwyczaj usiuj usprawiedliwi zarzucany im czyn i oburzaj si, poniewa nie odczuy wa
przemocy.
Biorc wic pod uwag fakt, e w naszych czasach przemoc si rozprzestrzenia, narody nie c
hc, by nimi
rzdzono, a stosunki midzyludzkie staj si coraz bardziej destrukcyjne, bd prbowa ana
a
przemoc w jej zacztkach: porwnujc gatunki, obserwujc, w jaki sposb przemoc pojawia si
w trakcie
rozwoju jednostki oraz jak grupy przeksztacaj jej energi w twrczo kulturow.
Kot i mysz
Czy orze, ktry chwyta w szpony krlika, jest brutalny? Mona si domy la, e wedle zasad
jcych
w jego orlim wiecie odczuwa zadowolenie, gdy z wysoka spostrzee na ziemi skaczcego
krlika. Musi
wwczas zanurkowa w rd prdw powietrznych i dopa swej ofiary. By moe popada w eufori
wietne samopoczucie, gdy chwyta zdobycz, eby j zanie godnym orltom? A moe orze ap
krlika nie jest bardziej brutalny ni kobieta zrywajca kwiat?
Pewnego dnia moja kotka zapaa mysz. Przetrcia j jedynie, poniewa nie miaa zamiaru je
abija.
Chciaa j tylko powstrzyma od ucieczki. Rann mysz zoya na wycieraczce przed kuchni.
gaa
nastpnie oczami, pooya po sobie uszy i z lubo ci mruczaa, patrzc na moj on, podcz
przeraona mysz led116
wo si ruszaa. Kotka wyraaa swym ciaem uczucie czuo ci rodzicielskiej, poniewa wida
moja ona, przebywajc w ludzkim wiecie, musi sobie odmawia przyjemno ci apania myszy i,
jako
dobra matka, zdecydowaa si da jej pozna t niezwyk rozkosz. Jednake to, co przeywa
kocim wiecie, byo najzupeniej odmienne od emocji mojej ony i myszy.
Po to, eby czyja przemoc odczuta bya przez kogo innego jako zaburzenie emocjonalne,
trzeba eby
wyobraenie wiata tej drugiej strony byo cakiem odmienne oraz eby brak porozumienia ni
e pozwala
na przekazywanie emocji i my li. Midzy kotk i mysz, a take midzy moj on a kwiatem i

rozrzut znacze tak wielki, e nie ma mowy o porozumieniu. Ten brak formy, ktra pozwa
laaby na
komunikacj midzy dwoma gatunkami znacznie si od siebie rnicymi, powoduje, e jeden z
h
moe niszczy drugi najspokojniej w wiecie.
Komunikacja midzy dwiema organizacjami, dwiema osobami lub dwoma narodami moliwa j
est dziki
ceremoniaowi. Z eto-logicznego punktu widzenia ceremonia moe by okre lany jako prawdzi
wy
"po rednik" sensoryczny, dziki ktremu mog by zgrane ciaa, przekazywane emocje oraz wym
eniane
idee. Tam, gdzie brak ceremoniau, wdziera si przemoc. Przemoc jest niezbdna do przey
cia: Kada
ywa istota, ktr przypadek lub instynkt samozachowawczy umie ci w jakim otoczeniu, gdzi
e musi
zdobywa ywno oraz si broni, dziaa i odreagowywa, jest sil rzeczy zmuszona analizo
specyficzn informacja odbieran przez ni i poszukiwan1. Sama zasada ycia narzuca przym
us
poerania. Ten, kto tego nie robi, skazany jest na mier, chyba e jego rodowisko dostar
cza mu bez
przerwy pokarmu. Czy mona sobie wyobrazi istot woln od elementarnej przemocy2, leuko
cyta, ktry
nie pochania mikrobw, ora rozczulonego widokiem krlika, lwic, ktra nie rozrywaaby y
jeszcze gnu, niemowlaka na tyle grzecznego, eby oczekiwa bez protestu, a kto zechce
wla mu troch

mleka do buzi?
1 R. MucdudU, Analyse et Ubertf, EAP. 1986,. 41.
2 J. Bergerat, La YiolencefffndamentaU, Dunod, 1984.
117

Niektre gatunki s jakby dla siebie niewidoczne. Mog dzieli t sam przestrze, nie zwra
na
siebie uwagi. Midzy nimi nie ma mowy o przemocy, poniewa nic dla siebie nie znacz:
tak jest w
przypadku komensalizmu, kiedy gatunki przebywaj obok siebie, nie pobudzajc si wzaje
mnie (na
przykad mae rybki-pilo-ty, ktre pochaniaj resztki misa, czyszczc zby ryb misoerny
z
natomiast podnieca bardzo kota, poniewa jej biologiczna konfiguracja (forma, sposb
przemieszczania,
kolor, zapach) dostarcza ogromnej liczby "informacji specyficznych" dla niego. K
ot reaguje na t
pobudzajc konfiguracj, jednake nie wyobraa on sobie mysiego wiata. Nie moe by wstrz
my l, e zjada mysi mam pozostawiajc kilkoro osieroconych mysit. Nie jeste my lepsi, g
odrywamy mae jagni od piersi matki i my limy tylko o tym, eby byo upieczone jak naley.
Gdy gratulujemy kucharzowi, nie odczuwamy adnego uczucia przemocy. Bez wzgldu na to, czy
jeste my
drapienikami, komensalami czy pasoytami, do destrukcji innych istot upowania nas ob
ojtno uczuciowa. Obojtno moe wynika z tego, e yjemy w wiatach, midzy ktrymi niemoliwe j
porozumienie. wiat ludzki jest tak rny od wiata o miornic, e trudno nam wyobrazi sobi
i zwierzta te my l, maj problemy, rozwizuj je oraz e przywizuj si do swoich maych. Jest
stanie przebija je harpunem, tak jakby my to robili z kawakiem drewna, ciga z nich sk
i, aeby
ich miso stao si bardziej delikatne, a nastpnie najspokojniej w wiecie gotowa.
Jeeli jednak prawd jest, e jeste my gatunkiem, ktry bardziej ni inne moe wyobrazi so
iat
innych gatunkw"4, to przemoc wypywa w tym wypadku z nietolerancji, to jest z niemon
o ci oderwania
si od wasnego wiata wyobrae.
Wewntrz tego samego gatunku agresja jest atwiejsza do zry-tualizowania, poniewa par
tnerzy posiadaj
podobny system neu3 K. Immelman, Dictionnaire de 1'Sthologie, Mardaga, 1990.
4 R. Byrne, A. Whiten, MachuiveUwn Intelligence, Ciarendon Prcss, 1980; J. Vau-c
lair, Les Images
mentales ches. 1'animal, "La Recherche", nr 224,1990, s. 1006-1014.
118
rologiczny i yj w tym samym wiecie percepcji. Za to midzy rnymi gatunkami mona si u
twia
bez przemocy. Midzy reprezentantami tego samego gatunku zniszczenie przeciwnika w
ymaga
osabienia oddziaywania obowizujcych regu gry.
W 1901 roku Selous opisa gody perkoza czubatego i od tego czasu zaczto mwi o ceremon
iale w rd
zwierzt. W 1914 roku J. S. Huxley dokona pierwszej obserwacji etologicznej ceremon
ii lubnej tego
piknego ptaka wodnego, majcego petwy jak kaczka, a na gowie kpk pir, przywodzc na
kokoty z eleganckich dzielnic Parya z epoki, kiedy wpinay one sobie pira do wosw, eby
udawa
damy z wyszych sfer! Tak wic perkoz czubaty, ktry o-degra wan rol w spoeczestwie p
,
pomoe nam zrozumie struktur i funkcj ceremoniau: Gody odbywaj si zgodnie z ceremonia

luz nawizaniu zwizku uczuciowego midzy czonkami pary, relacjonowa Huxley, mwic o t
ptakach5.
Ten, kto pierwszy wyraajak my l, wywouje zazwyczaj niedowierzanie. Po czym ci, ktrzy f
rmuuj
kolejne spostrzeenia, mwi, e to przecie takie proste! Po opisie godw perkoza czubateg
przez
Huxleya miaa miejsce caa lawina obserwacji. Montegu opisa ten sam fenomen w rd brod cw
Heinroth w rd nurw rdzawo-S2yich, a Whitman w rd zwierzt wyszego rzdu, a w kocu Lopowoujc si na teori Darwina, opisa ten typ zachowania w rd map, skorupiakw, gowono
insektw i ludzi.
Nie trzeba jednak sprowadza wszystkiego do wiata zwierzcego. Z faktu, e mczyzna zalec
si do
kobiety, a stawong krci si wok samiczki, nie naley wyciga wniosku, e mczyzna jes
stawonogiem, nawet je li straci gow dla swej wybranki! Metody porwnawcze w biologii op
isuj
struktury zachowania i ich funkcje w zarzdzaniu emocjami, ktre pozwalaj partnerom z
gra si w
przewidywaniu jakiego wsplnego dziaania: synchronizacji seksualnej, walki, kontaktw
midzy matk a
dzieckiem, rozmw midzy maonkami, organizacji wewntrz grupy. Z faktu, e zachowania prz
bieraj
tak sam form, nie naley wyciga wniosku, e
5 J. S. Huxley, Le comportement rituel cha 1'homme et 1'animal, Gallimard, 1971.
119

maj t sam przyczyn. Mona jednak opisa zachowanie partnerw wobec siebie i prbowa je
przeanalizowa. Kiedy dwie mewy spaceruj po play lub po wysypisku mieci, mona sdzi,
zamiary raczej przyjazne: ani postawa, ani krzyk, ani emisja senso-ryczna, ani r
uch nie wywouj
wraenia, ktre mona by byo okre li jako "przemoc". Obserwujc ptaki odnosimy wraenie,

zachowaniem wyraaj siln i doskonale kontrolowan emocj.

Jeeli przyjrzymy si uwaniej, zauwaymy, e ten z ptakw, ktry prbuje si zbliy, trzy
dziobie: ryb, co do zjedzenia lub po prostu kawaek drewna. Jeeli postawimy si na miej
scu mewy
zachowujcej postaw wyczekujc, moemy sobie wyobrazi, e widzc zbliajc si mew z r
dziobie odczuwa ona zarazem lk i zainteresowanie: obaw przed intruzem, ktrego inten
sywno
uczuciowa jest niepokojca, oraz zainteresowanie ryb, ktra wzbudza apetyt. Trzeba za
znaczy, e
mewa niosca ryb przywodzi na my l zachowanie rodzicielskie. Intensywno emocji ptaka
"uwodzonego" agodzi zainteresowanie kskiem oraz rozbudzone uczucia dziecka. Jeeli j
ednak
sposzymy przechadzajcego si ptaka lub spowodujemy, e upu ci swj ksek, intensywno zb
spowoduje przeraenie, ktrego nie ukoi ani jedzenie, ani emocje rodzinne. U mewy pa
sywnej wywoa to
raczej strach ni uczucie synowskie, co wyrazi si ucieczk lub agresj.
W momencie, gdy zblienie midzy dwoma zwierztami pozbawione zostao zrytualizowanej fo
rmy, silne i
nie kontrolowane emocje powoduj gwatown zmian, przyjcie wrcz chaotycznych postaw, mog
wywoa krzyki i ruchy doprowadzajce do unicestwienia jednego z nich.
Gdy intensywno emocjonalna przestaje by kontrolowana przez ceremonia, nastpuje wybuch

przemocy. W ceremoniale, o ktrym mowa, ryba, je li mona tak rzec, zmienia swj status nie jest ju
kskiem do poknicia, lecz postrzeon form majc wywoa sentyment rodzicielski bd ja
biologiczne skojarzenie nie dajce si pogodzi z agresj. Ryba uyta nie jako taka, lecz
w celu
wywoania okre lonego uczucia, przyczynia si do nawizania komunikacji i poprzez wykorz

ystanie
skojarzenia z przeszo ci
120
przepaja percepcj biec wspomnieniami z dziecistwa. W swym aktualnym kontek cie nie jes
ju
smacznym kskiem. W tej nowej funkcji ma wywoa wspomnienie wydarzenia, ktrego lad jest
gboko
ukryty w pamici mewy.
W rd zwierzt spoecznych ceremonia pozwalajcy na synchronizacj zachowa partnerw, jak
widzieli my w przypadku perkoza czubatego i mewy srebrzystej, przyczynia si rwnie do
synchronizacji
wszystkich jednostek w grupie: para najbardziej wraliwa na informacje ekologiczne
rozpoczyna taniec
godowy, widok ten wywouje wydzielanie seksualne u innych czonkw stada, ktrzy zaczyna
j
na ladowa do tego stopnia, e skadanie jajek, wychowanie maych, a nastpnie migracja odb
waj si u
wszystkich w tym samym czasie. Ceremonia, ktry pozwala kadej jednostce znale jej miej
sce
biologiczne i emocjonalne oraz sposb zachowania wewntrz grupy, suy jako spoiwo w tka
nce
spoecznej. Dziki niemu pozostaje jednolita i dziaa jak .jeden m". Na tym poziomie org
anizacji istot
ywych ceremonia jest zachowaniem, ktrego skutkiem jest stymulacja biologicznajednos
tek oraz
synchronizacja grup6. Sigajc gbiej: ceremonia ofiary ywno ciowej, ktra ma agodzi a
spenia rol biologiczn, stymulujc gotowo gruczow seksualnych, jak mona to byo stwi
wrbli domowych, srok ostrygojadek oraz duych map7.
eby ceremonia mg si sta skuteczny, musi si uwydatnia w jaki sposb w swym rodowis
sensorycznym. Dlatego w rd przedstawicieli gatunkw poligamicznych oraz zwierzt yjcych
duych
grupach ceremoniay przybieraj formy przesadne: wyzywajce kolory, karykaturalne post
awy oraz go ny
piew. Natomiast w rd gatunkw monogamicznych albo tych, ktre yj w maych grupach, zay
oraz dyskretny kontekst sensoryczny wyostrzaj percepcj kadego z partnerw, ktry reaguj
e na najmniejszy sygna.
Dotyczy to rwnie ludzi, ktrzy yjc we dwoje lub w maej grupie s nadzwyczaj wyczuleni
najdrobniejszy sygna przekaza6J. S. Huxley, ibid., s. 18. 7 E. Mayr, Birds ofparadise, Natural History, 1954.
121

ny przez partnera, podczas gdy w duej grupie lub w tumie s stymulowani jedynie kary
katuralnymi
makrosygnalami, takimi jak defilada lub groteskowe, a jednocze nie poruszajce spekt
akle: Wszyscy
piewaj, dudni bben, wspomina si zmarych, dusza narodu i partii stanowi jedno i w koc
am
mistrz, po dokonaniu cakowitego wymieszania tego ogromnego tumu i uczynienia z nie
go jednej istoty,
zabiera gos, pisa Brasillach zafascynowany manipulowaniem mas przez przywdcw nazisto
wskich8.
Dlatego tolerujemy karykaturalne zachowania i przemwienia politykw, kiedy zwracaj s
i oni do mas na
wielkich wiecach, podczas gdy to samo przemwienie czy zachowanie w telewizji, ogld
ane w domu w
gronie rodzinnym, robioby wraenie wulgarnego lub wrcz chuligaskiego wybryku. Gdy mwca
zniewaa swego przeciwnika w czasie mityngu, wprowadza tum w bawochwalczy trans; ta
sama

zniewaga wypowiedziana w telewizji bdzie brzmiaa niestosownie lub wulgarnie.

Opisali my ceremonia etologicznyjako rodzaj "po rednika" zmysowego. Mona by opisa tysi
rnych relacji: midzy par zwierzt, dwojgiem ludzi, midzy rwie nikami, grupami, naroda
Moliwo wprowadzenia elementu zmiennego
odlego , zaoy klapki na oczy, zatka
ie
gosu, wprowadzi osob trzeci... Z tych
homeostatyczn, poniewa zmiana jednego z

uatwia obserwacj do wiadczaln: mona zmieni

nos czy uszy, zastosowa kolorowe plamy, zmieni
obserwacji wynika, e ceremonia jest struktur
elementw pociga za sob zmiany kompensacyjne w

innych, co pozwala na zachowanie oglnej rwnowagi.

U dzieci, na dugo przedtem, zanim zaczn mwi, moment zrytualizowanego zachowania moe s
ta si
symbolem: konflikty powstaj na og z powodu wiaderka piasku, plastykowej opatki lub k
awaka
czekolady. Kiedy jedno dziecko ma na co ochot i u-siluje zdominowa inne, wchodzi w
gr przemoc i
nasze drogie cherubinki chtnie unicestwiyby si wzajemnie, gdyby tylko miay niezbdne k
u temu rodki.
W takich scenach mona zaobserwowa, e dziecko dobrze rozwinite, spokojne i silne okaz
uje co
8 R. BrasUlach, Notre avant-guerre, Le Uvre de Poche, 1992, s. 344.
122
w rodzaju "spokojnej siy", podchodzi do dzieci zaczepnych, unosi do wyrazistym ruch
em, ale nie
uderza. Trzyma rk w powietrzu, nastpnie szeroko otwiera usta i wydaje zdecydowany d w
ik, na jego
twarzy maluje si nie agresja, lecz zdecydowanie9. Ten typ zachowania ksztatuje i p
rzekazuje emocj,
ktra zatrzymuje zabijakw. May "rycerz" posiada naturalny autorytet, ktrego sijest cer
monia,
scenariusz skadajcy si z gestw, symbolizujcy nie realizowan, lecz istniejc w wyobra
sekwencj. Jak gdyby uprzejmie mwi: "Uwaga! Potrafi uderzy". Ten peen wyrazu ruch przy
odzi na
my l moliwo ryzyka w powizaniu z emocj uspokajajc.
Zarwno w przypadku ora z krlikiem, jak i "rycerza" w ogrdku jordanowskim moemy uzna,
przemoc jest punktem widzenia wyraanym przez zachowania, ktre nie licz si z istnieni
em kogo
drugiego. W przykadzie orla z krlikiem chodzi o rne gatunki; w przypadku gwaciciela,
ktry nie liczy
si z uczuciami gwaconej kobiety, nie mogc ich sobie wyobrazi - o rne stany uczuciowe;
gdy
we miemy pod uwag teoretyka, ktry usiuje narzuci swe idee, zmuszajc innych do milczeni
, chodzi o
rozbieno ci intelektualne; oraz w kocu i przede wszystkim, chodzi o organizmy spoeczn
e, ktre mog
si wyniszcza w celu zdobycia terytorium bd przewagi gospodarczej.
Zwierzta potrafi kierowa swymi emocjami w sposb bardzo skuteczny. Drapieniki z rodzin
y
psowatych (na przykad wilki) s doskona ilustracj faktu, e dobrze nadzorowana przemoc
oe
zmieni si w zachowanie pene agodno ci, co stanowi dowd, e wilk nie jest wilkowi czow
m.
Struktura klanu zaley od intensywno ci odruchw. Wilkowi odruch agresywny niezbdny jes
t do
przeycia. Wewntrz stada musi by na przemian agresywny i agodny. Inne zachowanie
zdezorganizowaoby grup, powodujc nieustajce walki w jej onie i nie pozwalajc na koord
nacj w
trakcie polowania. Jednake wilki nie dopuszczaj nigdy do tego, eby ich agresywno prze
istoczya si

w przemoc10.
9 H. Montagner, L'Attachenent: les debuts de la tendresse, OdUeJacob, 1988.
10 D. van Caneghem, Agressimte et combatwite, PUF, 1978.
123

Ceremonia zwierzcy a zwyczaj w rd ludzi

Ludzie sdz, e s w stanie przeciwstawi si wszelkim prze-ciwno ciom losu. Usiuj walcz
mierci, sprzeciwiajc si jej wadzy. Nie poddaj si ani chorobie, ani klsce godu, zmi
ne
cechy genetyczne i ekologiczne, s zdolni modyfikowa swoje geny oraz opuszcza planet.
Zwyczaje
ludzkie nie powstaj, jak w przypadku wilkw, jedynie w wyniku organicznego wspistnien
ia dwch
przeciwstawnych odruchw.
Mewa za pomoc trzymanej w dziobie ryby wywouje u drugiej mewy przyjcie postawy dzie
cka
czekajcego na pokarm, przepja spotkanie wspomnieniem czego , co ju miao miejsce. Natom
iast
kiedy moja ona podaje na st soik kiszonych ogrkw, posiek staje si przepeniony lege
nn.
Kiszone ogrki przywouj na my l histori mojej rodziny: tego wieczoru trzeba bdzie utrze
lacki
kartoflane, pi wdk i mwi na okre lony temat. Bdziemy porwnywa ogrki rosyjskie z ni
,
wykazywa ich wyszo i mwi o trudno ciach z nabyciem, przywoywa wspomnienia z dzieci
rodzicw, opowiada o naszych rodzinach i przede wszystkim oddamy si snuciu refleksji
dotyczcych
ducha rnych narodw oraz ciaru historii. Tak wic kiszony ogrek przyczyni si do powst
swego
rodzaju wydarzenia rodzinnego, ustrukturowa-nia czasowego oraz nadania naszemu z
wizkowi wymowy
tradycyjnej. Mona tu mwi zarwno o ontogenezie uczuciowej w postaci ryby w rd mew, jak
filozofii
kiszonego ogrka w moim domu. 0-bie te rzeczy uczestnicz w strukturowaniu postrzega
nego wiata:
tam, gdzie wydawaoby si, e mamy do czynienia jedynie z warzywem z rodziny dyniowaty
ch
zanurzonym w solance, okazuje si, e stoimy wobec przepenionego histori kiszonego ogrk
a. Filozofia
kiszonego ogrka pozwala nam zrozumie, e w wiecie ludzkim rzecz ogromnie wanjest smak
try
pozwala nam odczu podobn przyjemno (kiszony ogrek rosyjski jest oczywi cie nieporwnyw
ie
lepszy od niemieckiego). Jednake tym, co nadaje sens pos124
trzeganemu wiatu, jest przede wszystkim strukturyzujcy efekt opowiadania.
Zwierzta rwnie asymiluj si z przeszo ci wasn, a nawet z przeszo ci matki. Wydarz
odegray jak rol w uczuciowo ci matki, odbijaj si na rozwoju dziecka11. Zaobserwowano,

pewnych dynastiach map dominujcych w rodowisku naturalnym potomstwo przejmuje z urzd

u status
spoeczny matki12. Kiedy jednak uczuciowo jej zostanie zakcona w wyniku jakiego wypadk
lub
choroby, odbije si to wwczas na potomstwie13.
Mowa, ktra u dziecka ludzkiego wywouje uczucie biece w stosunku do wydarzenia fikcyj
nego,
przeszego lub majcego dopiero nastpi, moe mie skutki zarwno pozytywne, jak i negatyw

Przekaz rodzicielski lub spoeczny pozwalajcy przeywa to wydarzenie moe poprawi stan d
iecka lub

go pogorszy, dziki bogosawiestwu lub kltwie, jakie ze sob niesie, co sprawia moc, ja
siada
jedynie mowa.
W rd zwierzt yjcych w wiecie, w ktrym ceremoniay wzajemnego oddziaywania ksztatowa
przez ich uczucia, przemoc kontrolowana jest przez ich zachowania. Tymczasem u l
udzi zwyczaje
ksztatowane s przez wyobraenia do tego stopnia, e teoria moe zawsze usprawiedliwi des
rukcj
drugiej jednostki, wywoujc przy tym uczucie oczyszczenia bd bosko ci. Wyobraenie staje
si
bod cem idealnym, a wic doskonaym i niepodwaalnym. Zwierz, ktre sprowokowao swym
niewa ciwym zachowaniem agresj zwierzcia dominujcego, moe t agresj zagodzi lub naw
powstrzyma, poddajc si lub przyjmujc postaw dziecka. adna natomiast informacja sensor
czna nie
jest w stanie powst11 B. L. Deputte, Ontogenese comportementale et socialisation chez les siniens:
analyse chez des
mangabeys en captiwt [w:]J.-J. Roeder iJ.-R. Andersen, Primates: recherches ac-tw
iles, Masson, 1990.
12 D. L. Cheney, The Acquisition ofRank and Development ofReciprocal Alliances a
mong Free-Ranging
Immature Baboom', "Behaviour, Ecology and Sociobiology", II (1977), s. 303-318.
13 J. Loy, The Descent o/Dominowe in Mcca. Insights into Structure ofHuman So-ciet
ies [w:]
Socioecology and Psychologa of Primates, Mouton, 1975, s. 153-180.
125

rzyma agresji czowieka, ktrego wyobraenie o innym pene jest nienawi ci. Czowiek ten r
uje na
swe wyobraenia, a nie na realne percepcje. Dlatego rasi ci s w stanie unicestwia dzie
ci znienawidzonej przez siebie rasy z poczuciem dobrze spenionego obowizku: spalenie ywcem

dziesicioletniej Turczynkijest wa ciwe, poniewa pewnego dnia mogaby je nasz chleb. Wy

aajc
sobie t dziewczynk w sposb odraajcy, rasista zareagowa aktem eliminacji. Mona sobie
brazi,
e gdyby znal t dziewczynk, moe by si do niej przywiza i wwczas fakt spalenia ywcem
ziecka wywoaby w nim uczucie zgrozy.
U czowieka wyobraenie wiata moe istnie poza wszelk percepcj, podczas gdy u zwierzci

procesy s ze sob zwizane. Percepcja bieca przywouje na my l jakie wspomnienia, ktre

wytwarzaj bod ce wewntrzne, rodzaj "ambasadorw my li"14. Z ca pewno ci fakt, e yjem
wiecie wyobrae, powoduje, i mamy skonno ci zarwno do przemocy, jak i do kultury. Zwie
aley
od rzeczywisto ci, ktra kontroluje jego przemoc, podczas gdy czowiek usiuje podda si w
obraeniom,
jakie ma o wiecie, co go skania do stosowania przemocy twrczej: zniszczy jaki porzdek
na rzecz
innego, poniewa "ze skrajnego chaosu wyania si w naturze ludzkiej porzdek"15.
Zwierzta nie s brutalne, o ile procesy biologiczne i ekologiczne s zrwnowaone. Ludzie
natomiast
uywaj przemocy, poniewa chc mie moliwo wyeliminowania tych, ktrzy yj w wiecie i
wyobrae. Brak zwyczaju prowadzi do chaosu, podczas gdy jego hegemonia doprowadza d
o destrukcji
innych, co sprowadza obie formy przemocy do jednego.
Jedynym wyj ciem z tej sytuacji jest wymy lenie ceremoniau pozwalajcego na konfrontacj
obyczajw i
majcego na celu wzajemne poznanie si. Mona go nazwa "konfliktem spoecznym", "dyskusj

filozoficzn", "przegldem naukowym", "dysput", jak

14 J. Vauclair, Representation et intentionnalite dans la cognition animale [w:]
E. Sigu-an, Comportement,
cognition, conscience, PUF, 1987, s. 59-88.
15 R. Girard, Des choses cachees depuis lafondation dv, monde, Grasset, 1978.
126
w redniowieczu, bd te "okrgym stoem". W tym przypadku niedogodno cijest uczucie nie

podczas gdy wiadomo , e zna si jedyn prawd, ma wa ciwo ci kojce: O ile egzystencja
w redniowieczu przebiegaa wewntrz jednej wsplnoty, obecnie przechodzi ona przez diug
list
instytucji wyspecjalizowanych, od przedszkola poczynajc, a na domu starcw koczc, zah
aczajc po
drodze o szkol, wojsko, prac, stowarzyszenia...16. Z kad z tych instytucji wie si ja
obyczajowo podajca w wtpliwo porzdek wiata ustalony przez innych. Nasza kultura wzb

si kosztem przemocy. ycie ludzkie przebiega obecnie w dziesiciu rnych wiatach kulturo
ych, ktre
przy okazji przechodzenia z jednego do drugiego narzucaj nowe spojrzenie na to, c
o znaczy by
czowiekiem, oraz zmuszaj do porzucenia dawnego podej cia. Nastolatki uywaj przemocy wo
bec
innych lub wobec samych siebie, liczba przypadkw czynnej agresji wobec rodzicw wzr
asta, mimo e
nikt o tym nie mwi, prby samobjstwa oraz wypadki drogowe s tak czste, e przestaj ju
"informacj"; natomiast narkotyki i AIDS przeistaczaj si w "gwiazdy" kulturowe, symb
olizujce
destruktywn sil obecnej modziey.
Wszyscy stoj przed dylematem: albo by sob, co oddala od grupy, albo zwiza si z grup,

ogranicza cz ciowo moliwo ci indywidualne poprzez nadanie osobowo ci kolektywnej. Ot na

kultura czci Osob, unicestwiajc tym samym grup i tworzc tysice podgrup, bdcych zwole
kami
tysica sposobw bycia innym. Ten, kto napotka sw podgrup adoracji, majc za punkt odnie
ienia
jaki temat sportowy, artystyczny, finansowy czy intelektualny17, bdzie si rozwija ba
rdzo dobrze i nie
bdzie mu przeszkadzaa destrukcja innego klanu. Moe by nawet z tego powodu bardzo szc
z liwy, o
ile uwaa, e wyobraenie wiata reprezentowane przez ten klan jest zaprzeczeniem jego wa
snego
wyobraenia.
^ G. Mendel, La Societe n'estpas une familie. La Dcowerte, 1992, s. 148. 17 B. Cy
rulnik, Culture du
totem, natur du tabou [w:] Sexualite, mythes et culture, L'Harmattan, 1990.
127

wiat pozbawiony zwyczajw jest wiatem prymitywnym, ograniczajcym si do materii, wagi i

miary,
podczas gdy wiat peen tradycji napenia rzeczy histori, nadaje im sens i pozwala nam
by razem. wiat
pozbawiony zwyczajw jest wiatem rozsypujcym si, w ktrym jednostki, pozbawione wizw
solidarno ci, potykaj si o siebie, spotykaj lub przeciwstawiaj si sobie w miar napoty
ych
bod cw lub potrzeb. wiat peen tradycji wie natomiast i godzi jednostki midzy sob, cz
nich
tkank spoeczn, do ktrej nale i ktra ich wycisza, uspokaja.
Problem w tym, e wiadomo, do czego prowadzi nadmiar rodkw uspokajajcych: kultura, ktr
a

zlikwidowaaby wszelk przemoc ludzk, przestaaby by twrcza. Zwyczaj, ktry powtarzany j

jedynie
dla niego samego, wci w ten sam sposb, a do obsesji, staje si aktem pozbawionym sensu
,
stereotypem wyraanym za pomoc gestw. Dla ateisty znak krzya jest gestem bez znaczeni
a, podczas
gdy dla chrze cijanina jest on czym bardzo wanym, poniewa odnosi si do wydarzenia odle
gego o
blisko dwa tysice lat, bdcego symbolem dla powstajcego ruchu. W chwili gdy wierzcy si
gna,
jego gest wywouje w nim czysto ludzkie poczucie wznioso ci. W rd zwierzt nie ma tego uc
ucia,
poniewa przystosowuj si do rzeczywisto ci. Czowiek natomiast, yjc w wiecie wyobrae
poddajc si regulacji rzeczywisto ci, czuje si z natury wyszy.
Jeeli yj samotnie na pustyni, mam do rozwizaniajeden tylko problem wspycia, a mianow
e
przystosowanie mych potrzeb do warunkw biologicznych i ekologicznych. Jeeli jednak
pojawi si druga
osoba, musz zgra swoje potrzeby z jej potrzebami. Nie bd ju mg pi, nie liczc si z
a
ma rwnie pragnienie, biega czy krzycze noc, kiedy ona pi. Przyjemno ci i obowizki, j
wi si
z jej obecno ci, zmuszaj mnie do nadania formy moim pragnieniom oraz zrezygnowania z
pewnych
rodkw wyrazu. Jej obecno pobudza mnie i zaprasza do kontaktu, ale jednocze nie stawia
przede
mn zakazy i zabrania mija zniszczy. ycie z kim na pustyni stwarza wiat midzyludzki r
e
stymulujcy, co hamujcy.
128
Na tym poziomie kontaktu jeste my jeszcze istotami niem-wicymi - na podobiestwo zwier
zt,
niemowlt bd dorosych, gdy widz si ze zbyt wielkiej odlego ci, eby mc rozmawia. W
psw wszystko, co pochodzi od innych psw, jest stymulujce, podobnie jak w wiecie niem
owlakw - to,
co przekazywane jest przez inne niemowl, jest bardziej stymulujce ni to, co przekaz
uje wasna matka.
To, co postrzegam w wiecie zewntrznym, wskazuje, na co mj wiat wewntrzny jest najbard
ziej czuy.
Przedmiot odsania podmiot, podobnie jak katastrofa, niszczc jaki organizm, ukazuje,
w jaki sposb
utrzymywa si on przy yciu.
Mowa wprowadza wiat nie istniejcy w tego typu interakcjach. Jeeli na pustyni druga
osoba przynosi ze
sob wiat podobny do mojego, nasz wiat midzyludzki natychmiast okae si swojski. Bd j
rozpoznawa, nigdy przedtem jej nie widziawszy. podobnie do pudla rozpoznajcego dob
ermana lub do
kilkumiesicznego niemowlcia, ktre cieszy si widzc sw buzi w lustrze. To zachowanie
mimetyczne18 tworzy dobre stosunki midzyludzkie, jako e pobudza, nie wywoujc lku19. J
ednake
warunkiem jest, by druga osoba bya zupenie identyczna, poniewa najmniejsza odrbno wyw
je
niepokojce uczucie obco ci, co moe spowodowa, e nasza ekstaza zmieni si w przeraenie,
to z
kolei moe nas popchn do eliminacji tej osoby: nawet minimalna rnicajest w stanie zabu
rzy nasz
spokj.
Zjawisko to mona zaobserwowa w rd psw, ktre szalej z rado ci, gdy spostrzeg innego p
biegn do niego i oczywi cie zauwaaj natychmiast rnic, ktra powoduje, e czuj si za
Przechodz wwczas do ataku, mimo e przed chwil byy tak szcz liwe! Ambiwalencja w ich

zachowaniu, na ktr skadaj si pocig i obawa, podniecenie i wstrt, zadowolenie i strac

pozwala im
na wspyciejedynie wwczas, gdy wytworzy si midzy nimi pewien ceremonia sensoryczny, k
jest
w stanie pogodzi je ze sob. Obwchuj wic sobie narzdy pciowe i podogonia, poniewa
r R. Girarti. Sacrum ifn-cemoc, prze. M. i J. Plcdscy, 1.1-5, Pozna 1993-1994. lc> A
. Charpaz, Enjfwc
sur la uiolence, Lc Cerf, 1980.
9. Anatonu* uczu
129

w ich wiecie ta cz ciaa dostarcza wielkiej liczby informacji. Nastpnie, podobnie jak
wierzta yjce
w stadzie, usiuj ustali sw pozycj, wac jeden na drugiego, wykazujc przewag lub gr
sposb jak najbardziej "spoeczny"20.
Kiedy spotykam na pustyni drugiego czowieka, zdolnego podobnie jak ja posugiwa si zn
akami i
konwencjami lingwistycznymi, zauwaam w jego ciele pewne wskazwki seksualne i spoecz
ne, w ktre
jest wyposaony, poniewa yj bardziej w wiecie wizualnym ni wchowym. Nastpnie interes
tym, co mwi, bowiem jego sowa bd reprezentatywne dla naszych wiatw umysowych oraz dl
naszej przeszo ci. Nasz kontakt przebiega bdzie na bieco, przepeniony jednak czym po
ym
z zewntrz. Aby my mogli by razem, nasze rytuay przemienia rzeczy istniejce w danej chw
ili w znaki
reprezentujce nieobecne wiaty. Tak rodzi si mit tworzcy dwuosobow grup i koordynujcy
iaania
partnerw. Kiedy jednak tempo zmian jest takie, e nie pozwala mitowi nada sensu gest
om i
przedmiotom, wwczas przemoc prowadzi do zniszczenia bez moliwo ci odbudowy. Midzy mon
otoni,
ktra otpia, a przemoc, ktra niszczy bez wahania, ceremonia, pierwotne czczenie ofiary
, zaznacza
pitno czasu i wstrzymuje przemoc. Ceremonia potrzebny jest, eby czas bieg wolniej. P
otrzebne s
jednak rwnie ceremoniay zmian, aeby zwolnienie tempa nie przemienio si w zastj i mar
t. Jak
dotd wszystkie kultury przewidziay podwjn walk midzy chroniczno ci a przyspieszeniem
u,
midzy skamieniao ci kulturaln a bulwersujcym entuzjazmem, wymy lajc ceremoniay inwer
kiedy to bachanalia pozwalaj oderwa si od dotychczasowych uczu, ksztatowanych przez z
wyczaj.
20 M. Chanton, Le Compmtement social du chienfamilier, praca doktorska, Paris VI
, 1991.
130
Kiedy zwyczaj przestaje dziaa
Zwyczaj nie szuka ani kompromisu, ani zotego rodka: pozwala on na zachowanie rwnowa
gi, ktra podobnie jak stan zdrowia - jest sta walk przeciwstawnych si. Wystarczy drobiazg, by
ten ukad zacz
niedomaga.
Czsto psy przez par chwil krc si w kko, aeby znale idealn pozycj do spania. Kie

podniecenie staje si trudne do wytrzymania, zdarza si, e krc si zbyt dugo. Mona sob
obrazi,
e zmczony pies zaczyna swj zwyczajowy seans przed snem i zaznaje ulgi podobnie jak
my, gdy
poklepujemy poduszk przed pooeniem si spa. Cz ruchowa tego aktu zawiera sil uspoka
kiedy jednak ca nastpn sekwencj spdzamy na poklepywaniu poduszki, eby mc zasn, ni
nam si to, poniewa sekwencja uspokajajca przemienia si w rozdranienie, ktre powoduje,

jeszcze
bardziej szukamy uspokojenia, a wic uderzamy poduszk, co nas jeszcze bardziej rozd
rania-jak to
czsto si nam zdarza robi w bezsenne noce. Cz ruchowa zachowania jest respektowana, je
nake
jej efekt adaptacyjny, pozwalajcy na zakoczenie sekwencji, nie jest realizowany.
Obserwujc zwierzta w ogrodzie zoologicznym moemy zrozumie, w jaki sposb ceremonia prz
staje
dziaa. Stworzeniom przebywajcym w klatkach ta ograniczona przestrze oraz warunki sen
soryczne
narzucone przez czowieka nie pozwalaj na normalny przebieg ceremoniau. Normalne mec
hanizmy nie
wystarczaj, aeby zagodzi napicie emocjonalne. Czsto mona zaobserwowa zwierzta wyko
mechaniczne ruchy: konie ocierajce szyj o drzwi klatki21, nied wiedzie, ktre uszkadza
j sobie stawy w
wyniku cigego stawiania jednej apy na drug, a nawet mapy, ktre hu taj si wci w te
Zachowanie zwierzt, ktre uywaj swego ciaa i bezpo rednio otaczajcej je przestrzeni, w
zuje na
przystosowanie do przy21J.-L. Rappoport, Reply to Cwnmfataius on Recent Adwnces m ObsmhCwnpulsive Disor
ders,
"Neuropsychophannacotegy", V, nr l (1991), s. 21-32.
131

musu: dziaanie za wszelk cen w ograniczonym rodowisku. To, co je popycha do dziaania

od
wewntrz, napotyka na przeszkody zewntrzne. Zrezygnowanie z bod ca wewntrznego oznaczao
by
destrukcj ywotno ci. Mona tego dokona przy uyciu substancji chemicznych, ktre niszcz
neuroprzeka niki ywotno ci, jak na przykad rezerpina, ktra wywouje depresj22, lub tetr
drokabi-nol
kanabisu, ktry uszkadza synapsy. Jednake najatwiejsza manipulacja polega na ogranic
zeniu otoczenia
w taki sposb, aeby u-niemoliwi wszelkie dziaanie skierowane na zewntrz, co doprowadza
w kocu
do zaniku neuroprzeka nikw mzgowych23.
Kiedy zdrowy impuls uzewntrznia si w rodowisku chorobliwym, ceremonia ulega deformac
ji i
przeradza si w stereotyp. Ograniczenia przyczyniaj si do powstania stanw frustracji,
niezaspokojonego pragnienia, konfliktw (w przypadku, gdy jedna motywacja agresywna n
apotyka drug) lub
stresu (reakcji ostrzegawczej organizmu, ktry czuje si zagroony)24. Tak wic w pogors
zonych,
zaburzonych warunkach rodowiska nieuchronnie deformuje si ceremonia i powstaje ster
eotyp. Gdy
rodowisko ulega zaburzeniu, zwierz pogra si w stanach patologicznej repetycji.
Teoria ta, ktr atwo potwierdzi obserwujc zwierzta, moe tumaczy powstanie nastpuj
w rozumowaniu: kiedy obserwujemy maego "Rumuna", dziecko wyobcowane, o dzikim spo
jrzeniu, ktre
robi pod siebie i powarkuje, poniewa nie umie mwi, sdzimy, e jest ono chore, podczas
gdy to jego
rodowisko, wytworzone przez okre lon kultur, zahamowao jego rozwj.
rodowisko zbyt ubogie na rwni ze rodowiskiem zbyt bogatym wytwarza pewien stereotyp
, poniewa w
obu przypadkach wiat sensoryczny nie nabiera formy. W pierwszym przypadku zwierz i
nteresuje si
tym, co go moe jeszcze stymulowa: promie22 E. Zarifian, Action biochimique des antidepresseurs cha 1'homme, Pharmuka (Se
minarium psychiatrii

biologicznej), V (1984).
23 J.-P. Tassin, Approche du role fonctionnel du systeme meso-cortical dopaminer
gique, "Psychologie
medicale", XII (1980).
24 M. Bourdin, Psycho-dermatologie chez les camwores dffmestiques, praca doktors
ka, Maison-Alfort,
1.11/2 - Nagroda Arkoveta 1992.
132
niem wiata, pykiem kurzu unoszcym si w powietrzu, wasn ap, ktr lie bezustannie,
powstania wrzodw. Jednake w wiecie zbyt bogatym w informacje owe formy rwnie nie mog
i
ksztatowa. Nadmiar stymulacji bez przerwy ze wszystkich stron wprost zalewa zwierz
informacjami, nie
nadajc formy postrzeganemu wiatu. Odpowiedzi organizmu przeadowanego stymulacjami s
zdezorganizowane.
Moemy zastosowa to samo rozumowanie do "dziecka z komrki", ktre w tym nadmiernie
ograniczonym rodowisku interesuje si plamami wiata, unoszcymi si w powietrzu pykami,
sami
majcymi znaczenie, obserwuje te ruchy wasnych rk. Tymczasem dziecko nadmiernie stymu
lowane,
yjce w przesycie, staje si ogupiae na skutek nadmiaru informacji, ktry wytwarza w nim
paradoksalne
"odosobnienie uczuciowe"25.
Stereotyp jest czym w rodzaju schematu zachowania, ktre w jednorodnym rodowisku nie
jest w stanie
powiza si z innymi i powtarzane jest mechanicznie, a do wyczerpania. Dziaalno zastp
est
zachowaniem skupiajcym si na sobie lub najakim niezbyt odlegym przedmiocie, ktre w no
rmalnym
rodowisku powinno dziaa uspokajajco, zmniejszajc napicie uczuciowe. Ta abstrakcyjna d
finicja
atwiejsza bdzie do zrozumienia, gdy zaobserwujemy zachowanie nied wiedzia i kota prz
ebywajcych w
klatce. Pierwsze zwierz, przestpujc bez przerwy z apy na ap, rani sobie w kocu pysk
erajc go o
krat klatki: jest to przykad stereotypu. Tymczasem kot w klatce dugo zajmuje si sw to
alet, a w
kocu, uspokojony, zasypia: w tym przypadku mamy do czynienia z dziaalno ci zastpcz. St
reotyp
zachowuje funkcj stymulacji w wiecie nie uformowanym; dziaalno zastpcza natomiast ma
kutki
uspokajajce w wiecie uformowanym. A przecie dla nas, ludzi, jest to ta sama klatka!
Dla nied wiedzia
jest to straszliwe ograniczenie, poniewa zwierz to potrzebuje wielkich przestrzeni
. Namiastka ruchu
zwizanego z przemieszczaniem si, powtarzana
25 P. Wallon, La Relation therapeutique et la developpement de 1'enfant, Privat,
1991.
133

bez przerwy a do okaleczenia, jest prb adaptacji do ogranicze przestrzeni.

W wiecie kota, potrzebujcego mniejszej przestrzeni i bardziej zwizanego z czasem, k
latka nie jest a
tak dokuczliwa. Kot a-daptuje si do niej przegldajc futerko, ksajc skr, lic sier
mina
zabiegi czowieka, ktry poklepuje poduszk i cieli starannie ko, a do chwili, gdy uzn
szystkie
informacje sen-soryczne s dla niego zadowalajce, czyli nie stymulujce, i bdzie mg zas
Koty
przystosowuj si do sytuacji przymusowej czynic toalet, ktra przygotowuje je do wypocz

ynku,
poniewa zwierzta te s mistrzami wszystkich kategorii, je li chodzi o sen. Ludzie przy
stosowuj si
przez zamknicie si w sobie, jzyk wewntrzny, wiat wyobrae, poniewa s mistrzami sow
chodzi o nied wiedzie, adaptuj si one poprzez stereotypy, powtarzalny ruch, ktry przy
nosi im
chorobliw namiastk dziaalno ci za wszelk cen i ktra, niestety, moe obrci si przec
Dowodzi to, jak dalece nie ma niczego, co by istniao "samo w sobie" w wiecie istot
ywych26. Kto yje,
ten interpretuje.
Dezorganizacja rodowiska powoduje destabilizacj wiata wewntrznego. Ciao staje sijedyn
m
obiektem zewntrznym zdolnym ksztatowa wiat wewntrzny. W rodowisku zbyt ubogim wasne

staje si obiektem zorganizowanym i kojcym. Dlatego te wszystkie istoty ywe, gdy ich r
odowisko
ulega zakceniu, zamykaj si w sobie, skupiajc si nad jak czynno ci, jak zwierzta w
odosobnione uczuciowo zwierzta domowe27, nadmiernie uwraliwione na wiat ludzki dzie
ci
autystyczne28, chwiejcy si jednostajnie psychopaci lub osoby, ktre chodz tam i z pow
rotem czy stale
powtarzaj te same czynno ci. Obsesjonaci miej si na og ze swej manii czysto ci czy ci
sprawdzania- zdaj sobie spraw
26 D. Lecourt, wstp do ksiki B. Cyrulnika Naissance dv, sens, Hachette, 1991.
27 A. Alameda, B. Cyrulnik, C. Beata, Pouvoirfa(onnant des interactions entre te
s proprietaires et les
animawc de compagnie tors d'une consultation yeterinaire, referat na midzynarodow
ym kongresie
weterynaryjnym CNVSPA, Pary, listopad 1992.
28 B. Cyrulnik, A. Alameda, H. Tonnelier, A. Robichez, B. Rousselot, Preludes au
-tistiyues, referat na
kolokwium "fethologie dujeu", Paris-Sorbonne, maj 1993.
134
z tego, e ich zachowanie jest mieszne i mwi o tym. Jednake owe magiczne nawyki zachow
uj sw
kojc moc mimo oczywistej non-sensowno ci.
Warto zada sobie pytanie: dlaczego rytua moe zacz traci swoje wa ciwe znaczenie, sku
na
samym sobie bd przeobraa si w banalny stereotyp. Jeeli odmienno , synchronizacja z p
rem
nie s moliwe, dzieje si tak gwnie dlatego, e w partner nie istnieje, jak na przykad
o lub w
przypadku ogranicze spoecznych29. Namiastka zachowania, prba zwrcenia si do drugiej i
stoty
jeszcze wystpuje, jednake w braku partnera harmonizacja nie ma sensu i zwyczaj poz
bawiony jest
swych zasadniczych tre ci.
Na drugim biegunie zwyczaju zdarza si, e podmiotowi chwilowo osabionemu lub gboko zab
urzonemu
brak siy agresywnej, aeby wyj naprzeciw innego osobnika, doprowadzi do kontaktu i prz
ygotowa si
do zharmonizowania obu systemw poznawczych30. Niezalenie od tego, czy sabo ley po tej
czy po
innej stronie. na zewntrz czy wewntrz, widoczna jest w momencie interakcji, nawet
je li korzenie tego
stanu sigaj przeszo ci. Znieksztacony zwyczaj nie pozwala na koegzystencj partnerw.
Zdarza si, e zwyrodnienie wynika z powanego zakcenia warunkw otoczenia, na przykad w
przypadku nadmiernego zagszczenia, ktre zaburza zwyczaj poprzez nadmiar informacji
. Zbyt czste
zmiany czyni zwyczaj mao stabilnym, podczas gdy kolektywny stres porusza jednostki

. Zakcenie
rozwoju moe rwnie wynika ze zbyt wczesnej izolacji, ktra pozbawia zwierz pozytywnych
fektw
gier z okresu dojrzewania. Zaburzenia mog by chwilowe, jak na przykad parali twarzy
pochodzenia
wirusowego, ktry moe si cofn samorzutnie, rana czy nietypowy krzyk, ktry dezorganizuj
form
zwyczaju, narusza wi istniejc midzy jednostkami wchodzcymi w skad grupy i je desolid
29 F. O. Odberg, Behawwral Coping in Chroni Stress Conditions [w:] Etho-Experimen
-tal Approaches to
the Study ofBehwior, Blanchard and NATO series, 1991.
30 D. G. M. Wood-Gush, R. G. Beilharz, The Enrichment ofa Bare Environmentfor An
imals in Confined
Conditions, "Applied Animal Ethology", nr 10,1983, s. 209-217.
135

uje. Poddane dziaaniu takiego impulsu zwierzta bd mogy zrealizowa tylko namiastk ce
iau,
jego pierwsze sekwencje, do ktrych wystarczaj jedynie bod ce endogenne zapisane gene
tycznie31.
Jeeli powysze rozumowanie i obserwacje s w miar spjne, oznacza to po raz kolejny, e r
a
midzy tym, co endogenne i egzogenne, nie ma znaczenia wikszego ni przeciwstawianie
natury i
kultury. Endogenny stymulator jest nie do uniknicia: aden organizm nie moe y bez bod c

biologicznego. Jednak wwczas, kiedy organizm odbiera bodziec do ycia, napotyka inn
form, na
przykad kogo o tym samym pochodzeniu, jak struktur ekologiczn lub spoeczn, przestrz
kontaktu midzy takimi dwoma bod cami przybiera form zwyczaju wynikajcego z prostego f
aktu
poczenia si, podobnie do dwch nurtw, ktrych spotkanie, zanim pocz si i popyn ra
spokojnie, wywouje najpierw prdy i wiry.
Pojcie przemocy rni si zaskakujco zalenie od punktu widzenia. Niektre gatunki (myszy
dczuwaj
j gboko we wasnym ciele, inne tymczasem (kot) nie my l nawet o tym. Podobnie jest z ku
turami.
"Hodowanie" dzieci z przeznaczeniem ich na ofiar wydaje si nam wyjtkowo brutalne, p
odczas gdy by
to rytua kulturowy Aztekw, ktry wiza ze sob czonkw jednej grupy, nie liczcej si z
fiar.
Z tego samego powodu konkwistadorzy powiartowali kilka tysicy Indian, a nazi ci orga
nizowali masowe
"rytuay" klanu, ktrego celem byo unicestwienie innych. "Rytuay" te dostarczay archaic
znej
przyjemno ci nawet ludziom wiatym, takim jak Brasillach czy Drieu la Rochelle.
Przemoc jest rwnie odmiennie odczuwana w rnych epokach. Kiedy u staroytnych Rzymian k
obieta
wysoko postawiona zabijaa sw suc za niezrczne uoenie wosw32, uwaano ten
31 R. Campan,V. fowcassi6.Laneuro-ethologiepeut-ellesepasserd'ethologie?, "tudes
et anayses
comportementales", III, nr 3 (1986).
32 A. Rousselle, Gestes et signes de la familie dans 1'Empire romain, [w:] Histo
ire de la familie, Armand
Colin, T. I, 1989, s. 257.
136
czyn za co zupenie normalnego. Kiedy matka Galiusza w Perga-mie, w II wieku, ksaa sw
ych sucych
dlatego, e le nakryli do stou, nikt nie uwaa tego za brutalne, poniewa wszystkie pani

domu czyniy
podobnie. Nie bd si rozwodzi nad "subtelno ciami" stosowanymi w przypadkach przyapania
na
cudzostwie, gdy wyrywano wtrob mczyzny, eby wystawi j na widok publiczny wbit na
kobiet wrzucano do wody w zawizanym worku razem z dziesicioma rozszalaymi kotami. Cu
dzostwo
uwaane byo za tak wielkie przestpstwo, i uznawano, e zasugiwao na tortury, ktrych w
wcale
nie wywoywa uczucia grozy.
Obecnie przestpstwa popeniane w afekcie zdarzaj si o wiele rzadziej, ukazujc tym samy
m, e w
naszej kulturze nie uwaa si ju partnera za swoj wasno . Cierpimy z powodu doznanej kr
dy,
jednak nie uwaamy, e mamy prawo zniszczy niewiernego wspmaonka, poniewa nie jest on
nasz wasno ci uczuciow. Dawniej zreszt sdziowie stosowali niezbyt wysokie kary za prz
stwa
popenione w afekcie, niemale uznawane za legalne. Ich motywy byy atwe do zrozumienia
. Dzisiaj
natomiast nie tyle sama niewierno , co okruciestwo zbrodni popenionej w afekcie budzi
uczucie grozy.
Oddalenie fizyczne bd intelektualne nie pobudza ju uczuciowo ci: czego oczy nie widz,
tego sercu
nie al! Konkwistadorzy wyobraali sobie Aztekwjako woy zaprzgowe, hitlerowcy ydw jako
czury
zagraajce ich aryjskiej kulturze. Jeszcze pidziesit lat p niej ci funkcjonariusze mi
krytykuj
hitlerowsk administracj, ktra nie uatwia im w wystarczajcym stopniu wykonywania pracy
Nie podaj
za w wtpliwo rozkazw, jakie wykonywali bez wikszych zreszt emocji!34
Powstaniu zwyczaju przeszkadza rwnie zbyt wielka blisko . Nie potrzebuj specjalnego ob
yczaju,
eby dotkn w dowolnym miejscu wasnego ciaa, nie mog jednak tak postpi wobec ciaa mo
ssiadki, bowiem ten kontakt podlega regulacji przypominasz M. Godelier, La Pmduct
ion (tugrands
hommes, Fayard, 1982. 34 C. Lanzman, wiadectwa w filmie Shoah.
137

jcej kodeks drogowy. Bardzo due zblienie, ktre nie pozwala na powstanie zwyczaju, tum
aczy,
dlaczego przemoc wybucha bez zahamowa wobec naszych bliskich. Kiedy suca ya w domu sw
go
pana, chostano j batem. Kiedy miaa swj pokj na poddaszu, bito j kijem. A obecnie, kie
y nasza
sprztaczka mieszka u siebie, nie mona ju jej tkn. Bez wzgldu na rodzaj kultury, rodzi
a pozostaje
terenem przemocy. Ta maa grupa ludzka - scementowana przez uczucia, seksualno , wych
owanie
dzieci oraz przymusy spoeczne - reprezentuje pole uczuciowe tak bliskie, e zwyczaj
traci w nim sw
skuteczno . To na tonie rodziny lub, nieco szerzej, w krgu o-sb bliskich popenia si wi
zo
mordtu55. Czy to bdzie redniowieczna Anglia, dziewitnastowieczna Francja, Rosja lat
sze dziesitych, czy dzisiejsze kraje islamu36, przemoc w krgu rodzinnym zajmuje niewiele m
iejsca w
rozwaaniach kulturowych. Pozornie wydaje si, i wszystkie filmy czy ksiki, ktre o tym
i, dotycz
wypadkw wprawdzie bulwersujcych, ale rzadkich, tymczasem cyfry raportw policyjnych
s
wstrzsajce: istnieje 80 procent szans na znalezienie mordercy w rd rodziny lub osb bli

skich, nie
mwic ju o aktach brutalno ci, torturach sownych czy tajemnych kazirodztwach. Rodzina,
ta oaza
bezpieczestwa, jest jednocze nie terenem skrajnej przemocy.
Blisko uczuciowa nie dopuszcza wic do powstania zwyczaju, wydajc ciao na pastw kadeg
estu,
kadego sowa, kadego wyrazu emocji.
W wiecie istot yjcych najdoskonalsze przekazy uczuciowe odbywaj si wewntrz gatunku.
Najdrobniejsza emocja zostanie wietnie przekazana reprezentantowi tego samego gat
unku i wystarczy,
eby zwyczaj nieco si zmieni, a nic ju nie bdzie w stanie nad ni zapanowa. W rd zwie
wodopoje s sygnaem odbieranym w wiadomo ci dziesitkw gatunkw, ktre zbieraj si przy
Ich uwaga skierowana jest ku wodzie tak dalece, e
35J.-S. Chesnais, Histoire de la molence, Robert Laffont, 1981, s. 79-80. 36 R.
Maziouman, Lesfacteurs
essentiefs de la crininalitS dans les differents pays musui-ma [w:]J.-S. Chesnais
, op.cit.
138
drapieniki i ich ofiary prawie si stykaj, dostrzegajc si jedynie na tyle, eby si nie
erzy37. Nie
dotyczy to krokodyli, ktre nie zwracaj uwagi na wod, poniewa s w niej zanurzone, podo
bnie jak my
nie zwracamy uwagi na powietrze, ktrym oddychamy. Interesuj si one natomiast ptakam
i i ssakami,
ktre chtnie jadaj.
Bardzo bliskie bod ce s postrzegane, poniewa podlegaj adaptacji, jednake nie s uwzgld
ne.
Kiedy uwaga zwrcona jest na odbir informacji przekazywanej przez jakie
rdo dominujce
szystkie
inne schodz na dalszy plan.
Dlatego te nad wod lwice nie napadaj na gnu: widz je, ale ich nie atakuj, poniewa ich
uwaga
zwrcona jest ku wodzie. Gnu wiedz, e lwice wol teraz pi wod, i nie rozpoznaj ich jak
rapienikw, nie czuj si ofiarami. Mog przebywa tu obok nich bez obawy.
Blisko i oddalenie, poprzez przejrzysto emocjonaln, jak wprowadzaj, usuwaj w cie o
dozna sensorycznych i czyni je nieznaczcymi. Ceremonia nie ma znaczenia i zwierzta mo
g
przebywa koo siebie nie uywajc przemocy tak dugo, pki jakie wydarzenie nie rozbudzi
emocji.
Gdy tylko pragnienie zostanie zaspokojone, a lwica zacznie na nowo polowa, nieobe
cno ceremoniau
pozwoli uy form przemocy.
Istniej czynniki budzce emocje. atwo sprowokowa panik lub reakcj lkow, wstrzykujc

sodowy. Niektre substancje wywouj niekontrolowan w cieko , na przykad kwas moczowy w

nadmiernej ilo ci: jeeli organizmowi brakuje enzymu, ktry zazwyczaj go rozkada, na kad
y bodziec
odpowiada niszczycielsk w cieko ci, ktrej nic nie bdzie w stanie pohamowa.
Hodowcom udao si wykry czynnik genetyczny, ktry pozwoli wyprodukowa takie rasy psw j
pittbull. Nie s one w stanie pohamowa agresji, poniewa nie postrzegaj odpowiedzi prz
eciwnika, tak
wic rytualny gest poddania si przestaje by wobec nich skuteczny.
W D. van Caneghem, Agresswit et combathriff, PUF, 1978, s. 82.
139
Czynnik mzgowy przemocy zidentyfikowano i wykorzystano w sposb widowiskowy. Pewien
hiszpaski
neurochirurg38 by tak pewien moliwo ci kontrolowania przemocy poprzez mzg, e nie waha
i wej

na aren i stan twarz w twarz z bykiem. Nie o-mieszkal jednak przedtem zainstalowa mik
roelektrod w
ciele migdaowatym zwierzcia. Wdzia na siebie swj najlepszy strj i dumnym gestem, jak
przystao na
Hiszpana, zarzuci na plecy czarn peleryn z czerwon podszewk. Stojc samotnie na wprost
byka stanowi idealny cel, ktry zwierz mogoby bez najmniejszej trudno ci roznie na strzpy. Gd
znalaz
si ju w odlego ci dwch metrw od czowieka, zwyke naci nicie palcem na guzik automaty
pilota spowodowao przesanie impulsu do ciaa migdaowatego i byk natychmiast powstrzym
a atak.
Odejmujc palec od guzika neurochirurg zawiesza na chwil zakaz i byk atakowa na nowo,
a do chwili,
kiedy mzg jego otrzymywa na nowo informacj biologiczn, ktra go uspokajaa... Czynniki
iologiczne
wyja niaj nie kontrolowan przemoc prowokowan przez niektre narkotyki, na przykad crack
(jedna z
postaci heroiny), bd przez zmiany mzgowe, polegajce na zniszczeniu cz ci mzgu rzdzc
mocjami.
Jednake ukad emocjonalny ulega najcz ciej zakceniu z powodu czynnika ontogenetycznego.
Niektre istoty "niecakowicie uksztatowane" w momencie narodzin, potrzebuj w pierwszy
m okresie
rozwoju opiekuna. Je li tego opiekuna zabraknie w wyniku mierci, wypadku lub eksper
ymentu39, istota
taka skupia si na swym wasnym ciele i znieksztaca w ten sposb rytua, ktry traci funkc
komunikacyjn, zachowujc jedynie funkcj autosty-mulacyjn i samouspokajajc.
Mona zaobserwowa, e zwierzta stadne, ktre zostay odizolowane w trakcie rozwoju, przej
wiaj
autagresj przy najdrobniejszej emocji: szczury rozdrapuj sobie apy, psy uderzaj bami
^J.-M. Delgado, Le Conditionnement du cerueau et la libertf de 1'espt, Dessart, 1
972. 39 H. F. i M. K.
Harlow, Social Deprivatwn in Monkeys, "Scientific American," listopad 1962.
140
o mur, mapy ksaj wasne nadgarstki i wpychaj sobie palce do o-czu. U dzieci wczesne br
aki
spoeczne wywouj zawsze znaczne zakcenia biologiczne, umysowe, endokrynologiczne, a w
kresie
p niejszym prawdziwe skupione na sobie "oczekiwanie na bodziec"40. Najmniejsza emoc
ja wywouje u
nich dziaania skierowane przeciwko sobie, ktre, gdy s zbyt intensywne, mog doprowadz
i do
samookaleczenia41.
Ostatni czynnik przemocy znajduje si w otoczeniu -jest nim przeludnienie. W rd zwier
zt zagszczenie
reguluje si samoistnie, poniewa stymulacja biologiczna wynikajca z nadmiaru ilo ciowe
go,
ograniczenia przestrzeni, cigych i chaotycznych kontaktw powoduje, e regulacja emocj
i jest
niemoliwa. U zwierzt yjcych w zbyt zagszczonym rodowisku mona zauway problemy
hormonalne oraz zakcenia w zachowaniu. Ssaki wydzielaj mniej hormonw pciowych -jeleni
e
wykazuj mniej zainteresowania aniami, szczury wdrowne przestaj si rozmnaa, samice kr

zabijaj swoje mode. To zobojtnienie seksualne stanowi najbardziej naturaln regulacj u

rodzin42.
Nadmierne zagszczenie wywouje zwikszon stymulacj sensoryczn, ktra deformuje ceremoni
W rd biaych czapli w stacji badawczej w Wilhelminenbergu zaobserwowano ceremoniay gro
teskowe i
nieskuteczne. Ptaki te rozpoczynaj gody szalenie intensywn i brutaln akcj, ktra przek
sztaca si w

walk. Rodzice przestaj zajmowa si maymi. Te za czaple, ktre wychoway si jeszcze w

u
zrytualizowanym, prbuj powrci do poprzednich zachowa43. Mapy za , przeniesione na ma
rozmnaaj si bardzo szybko i gdy sju bardzo liczne, zapominaj o jakimkolwiek zwyczaju.
Bij si
midzy sob bez zahamowa, rani si i goni, nie przestrzegaj adnych regu seksualnych,
40 M. Erlich, La Mutiiation, PUF, 1990, s. 178.
41 M. Levitt, Dysesthesias and Self-MutiIation in Humans and Sub-Humans. A Reuie
w ofdinical and
Experimental Studies, "Brain Research Review", X (1990), s. 247-290.
42J.-J. Christian, The Roles ofEndocrine and Behaworal Factors in the Growth ofM
am-malian Populations
[w:] A. Gobman, Comparatwe Endocrinology, Wiley, 1959, s. 71-97.
43 O. Koenig [w:] van Caneghem, op.cit., s. 67.
141

ilo ciowych czy wychowawczych. Cala grupa zaczyna niedomaga fizycznie, emocjonalnie
i spoecznie44.
Najbardziej klasyczne do wiadczenie pozwalajce zaobserwowa, jak nadmiar liczebny zakca
normalne
funkcjonowanie spoeczne i znieksztaca biologi czonkw grupy, polegao na wykonaniu "kla
ki
szcz cia" dla dwudziestu szczurzych samcw i tylu samiczek45. Przewidywano, e po dwudzi
estu
siedmiu miesicach wygodnej egzystencji w klatce o powierzchni tysica metrw kwadrato
wych znajdzie
si pi tysicy mieszkacw. Ot liczba osobnikw nie przekroczya nigdy stu pidziesic
dochodziy do tej ilo ci, pojawiay si zakcenia biologiczne oraz zaburzenia wspycia,
e do
destrukcji grupy i jednostek. Wzajemne stosunki staway si tak gwatowne, e samce walc
zyy na mier i
ycie i nawet samiczki, zazwyczaj mniej agresywne, prboway si unicestwia. Prby kopulac
i nie byy
ju poprzedzane godami, ktre synchronizoway partnerw. Jeden z obserwatorw nazwa nawet
o
po pieszne spkowanie, nie poprzedzone ceremoniaem, "gwatem". Samice, coraz mniej podne
nie
przygotowyway ju gniazd, rodziy gdzie popado i porzucay swe potomstwo, ktre natychmia
t byo
poerane przez osobniki dorose. Bardzo szybko miertelno w grupie osigaa 90 procent i

wracao do normy dopiero wwczas, gdy zagszczenie si zmniejszao. Zanikao rwnie chorob
zachowanie i naturalna przemoc wyzwolona w wyniku odrytualizowania wygasaa samois
tnie, gdy tylko
ekologia spoeczna pozwalaa na nowo uksztatowa si zwyczajom.
Niepokj w miastach i na wsi
Ekologi ludzk mona uzna za rodzaj peryferyjnej biologii, w ktrej organizacja rodowisk
oraz
warunkw mieszkaniowych
44 C. R. Carpenter, The Howlers ofBarro Colorado Island [w:] I. De Vore, Primate
Be-hauiw, 1965, s. 250291.
45]. B. Calhoun, Population Density and Social Pathology, "Scientific American",
CCVI (1962), s. 139-148.
142
ksztatuje zarwno informacje sensoryczne.jak i przestrze, d wiki, wiato, bod ce uczuci
raz
rytmy chronobiologiczne.
Urbanizacja jest z pewno ci tym tworem minionych pokole, ktry narzuca ich dzieciom dr
ogi rozwoju.

Przed drug wojn wiatow byy na naszej planecie trzy miasta liczce ponad osiem milionw
mieszkacw i wszystkie trzy znajdoway si w krajach bogatych. W roku 2000 bdzie dwadzie
ia jeden
miast o ponad-dziesiciomilionowej ludno ci, z czego osiemna cie zaludnionych bdzie prz
ez ludzi
bardzo biednych46. Ta sytuacja demograficzna o okre lonych efektach ekonomicznych,
politycznych,
technicznych i psychologicznych, stanowi rodzaj eksperymentu naturalnego, ktry po
zwala
zaobserwowa, e w rd ludzi przeludnienie prowadzi rwnie do derytualizacji.
Dwa wieki wysikw pozwoliy czowiekowi utworzy rodowisko, ktre go ksztatuje! Jake ci
est
zjawisko wielkich konglomeratw miejskich: ucieka si od maych o rodkw, aeby zaj mikro
jne
miejsce w przeogromnych skupiskach ludzkich. Faktem jest, e nuda paraliuje mieszkacw

wyludnionych miasteczek: praktycznie nic si w nich nie dzieje, a codzienna rutyna

prowadzi do otpienia.
Kto obcy, kto znajdzie si w takim umierajcym miasteczku, staje si intruzem, sdzi, a n
wet
agresorem. Obyczaje zamieraj, ludzie unikaj si nawzajem, nie u miechaj si do siebie, l
dwo si
pozdrawiaj, podczas gdy w miasteczkach, gdzie zwyczaj jest jeszcze obecny, uywa si
u wiconych
formu:
"Niech ci Bg bogosawi" lub "Niech ci Bg sprzyja". Wbrew temu, co si sdzi, zaburzenia
ychiczne
s tam intensywniejsze ni w duych miastach. Ostatnio schizofrenikw w stanie katatonii
, kiedy cae ciao
jest jakby sparaliowane, widziaem w maych miasteczkach alpejskich w Grnej Prowansji.
W takich
wa nie mie cinach, gdzie na dawne obyczaje brak miejsca, samobjstwa s najbardziej drama
tyczne,
alkoholizm najbardziej degradujcy, porywy gniewu cakiem szalone, a zakcenia umysowe n
iezwykle
intensywne.
^J. Piel, LeprildesnUgapoles, "Impact mededns". nr 22, listopad 1991.
143

Jest rzecz ciekaw, e stres jest mniej odczuwany w duych miastach, w ktrych mona zawsz
znale
jak dziaalno uspokajajc czy rozrywk lub nawiza ciekaw znajomo . W wielkich mias
si mki Tantala, ktre wzbudzaj apetyt, a czasami nawet nadziej. Przedmie cia pene s h

namitno ci: zawsze mona kogo spotka, z kim si pobi, sprowokowa jaki dramat, opowia
rnych wydarzeniach. Nawet najbiedniejsi yj tam bardziej intensywnie i bardziej "po l
udzku" ni
mieszkacy na pl wymarych miasteczek. Peryferie yj chwil obecn, poniewa jedynie cent
miasta ma swoj histori. Mona tu spotka gorce uczucia, mio intensywn i pikantn, kt
si rwnie "nienawi ci" i ktra wie bardzo ci le tych, ktrzy si kochaj, ziejc nien
innych.
Obserwatorzy pochodzcy z bogatych dzielnic, posiadajcy dyplomy doskonaych szkl, nie
potrafi
zrozumie, dlaczego mieszkacy ubogich dzielnic z trudem je opuszczaj: po prostu nie
potrafi y gdzie
indziej! Dramat moe tu zdarzy si w kadej chwili, pobudzajc wyobra ni, zabawa jest dar
a,
ludzie ocieraj si czsto o mier, jak w bachanaliach. Mio i nienawi s tu rzecz co
stwarzajc wraenie ycia bardzo intensywnego, o ile ciekawszego od psychicznego zastoj
u maych

miasteczek czy pozacanego blichtru bogatych dzielnic.

Jednake, tak jak w przypadku kadego klanu, nadmiar uczuciowy prowadzi do nieszcz cia.
Ci, ktrzy
nie potrafi zintegrowa si z grup, poniewa wol spokj maych miasteczek lub cisz boga
ielnic
i nie ycz sobie tej archaicznej regresji lub nie udaje im si w niej y, cierpi jeszcze
bardziej.
Schizofrenicy, ktrym z trudem przychodzi powiedzenie "dzie dobry", przeganiani s z
miejsc, gdzie
odbywa si wspzawodnictwo spoeczne, a jednocze nie pociga ich ta prymitywna socjalizacj
. Kiedy
si jednak w niej znajd, nie potrafi dostosowa si do jej gwatownych obyczajw. To wa

stanowi najbardziej odrytualizowan populacj ulic: 30 procent w rd bezdomnych w Paryu,

0 procent
w Wenecji (z ktrej wywodzi si zwyczaj usuwania z domu chorych
144
umysowo), 80 procent w Nowym Jorku47, gdzie takie naduywanie "leczenia eksternisty
cznego" przynosi
znaczne oszczdno ci.
Kiedy kultura nie przenika ju wiata midzyludzkiego, zwyczaje panujce w klanie zachow
uj odrobin
archaicznej uczuciowo ci. Ci, co si kochaj, jednocz si wwczas we wsplnym poczuciu nie
i ci,
a do momentu cakowitej derytualizacji. kiedy zasada "kady dla siebie" unicestwia to
, co zostao jeszcze
ze spoeczestwa.
Pierwszy opis spoeczestwa pozbawionego zwyczajw dotyczy Ikw48, ktrzy, przesiedleni w
ikne
okolice i utrzymywani przez rzd. mieli wszystko, eby by szcz liwi. yjc jednak bez pla
a
przyszo i bez przeszo ci, tracili powizania spoeczne i w cigu kilku miesicy ich wza
tosunki
przeksztaciy si w gwatowne spory i bjki. Brutalna destrukcja ich stylu ycia stawiaa
w zerowym
punkcie czowieczestwa49. W momencie, gdy ich spoeczno ulega derytualizacji, zaczy s
tyki,
kradziee ywno ci, gwaty, porzucanie dzieci i morderstwa. Przy tego typu derytualizacj
i przynaleno
do klanu przynosi pewn ulg. W rd bezdomnych ulicznikw ceremoniay zwizane z przyjciem
bandy nabieraj formy: s to archaiczne zwyczaje, wice grup poprzez przemoc narzucon i
m, na
przykad w postaci bijatyk czy grupowych kradziey. W Kambody w rd przesiedlonej ludno ci
pojawia
si neo-rytualizacja; mona zaobserwowa nastolatkw skupiajcych si w bandy w celu sprawo
ania
wadzy i narzucania jej brutalnie si jednostkom wyizolowanym. Mona jednak zaobserwowa
rwnie
ceremoniay wynikajce ze wspycia, polegajce na wymianie uczuciowej pozwalajcej uspoko
czy
zasn.
Kiedy grupa si powiksza, wiele jednostek przestaje przestrzega elementarnych zwycza
jw, poniewa
w duej masie rozpywaj si informacje sensoryczne i zmniejsza si jednoczca sia.
47 L. Marceli, N. Cohen, D. Nardacci.J. Brittain, TheNew York City Initiatwe for
the Homeless Mentally Ul,
"AmericanJournal of Psychiatry", CXLVII, nr 11 (1990).
48 C. Tumbull, Un Peuple defauws, Le Seuil, 1972.
49 G. Mendel, Quandplus rien newde soi, Robert Laffont, 1972.
10. Antomia uczu

145

Mona wwczas zauway wyanianie si podgrup, ktre nie porzucajc zwyczajw wsplnych z g
wyj ciow, wprowadzjjednak nowe, wasne. W miasteczkach posiadajcych wasn histori ka
kontakt dwch osb zaznaczony jest u miechem, wymian spojrze lub istotnym zwrotem typu:
Jak si
masz?". Te drobne gesty tworz zrytualizowan cao sensoryczn. Takie zachowanie byoby
absurdalne w wielkim domu towarowym. Nie mona wita si ze wszystkimi mieszkacami wiel
kiego
miasta. Lepiej wic nie zwraca na innych uwagi: mona ich postrzega, nie dokonujc adnej
wzajemnej
wymiany. Zbyt wielka liczba osb powoduje, e inni sjakby przezroczy ci - tak wic w przy
padku silnej
emocji nie ma niczego, co mogoby pohamowa przemoc.
W kocu dziewitnastego wieku, w epoce, gdy spoeczestwa zachodnie nie miay jeszcze nowo
czesnych
struktur, Durkheim zaproponowa koncepcj anomii, ktra miaa oznacza, e grupy ludzkie ni

przybieraj ju form naturalnych czy prawnych. Czyby powrt tego pojcia w kocu dwudziest
go wieku
oznacza, e de-strukturyzacja prawie wszystkich spoeczestw ma przynie ze sob nowy por

wiata? Problem w tym, e anomia, odrytualizo-wujc grupy spoeczne, rozkada je i pozwala

na
stosowanie wszelkiej przemocy. Tak jak gdyby wielkie grupy nie potrafiy osign ewoluc
ji kulturowej w
inny sposb ni przez zastosowanie przemocy, podczas gdy mae grupy, zachowujce jeszcze
swe
zwyczaje, doprowadzaj do zmian mentalno ci i struktur spoecznych w wyniku dyskusji.
Dyskusje
doprowadziy do tego, e masturbacja przestaa by uwaana za czyn karygodny, homoseksuali
i s atwiej akceptowani w pewnych rodowiskach, za feministki poprawiy warunki ycia kobiet,
nie zabijajc
ani jednego mczyzny i nie podkadajc bomb. Dyskusja przyjmuje jednak rne formy zaleni
d ilo ci
uczestnikw. W maestwie lub w rodowisku domowym trudno jest kierowa emocjami wywoanym
dyskusj, poniewa blisko uczuciowa nie pozwala, eby przeksztaciy si one w zwyczaj. D
o te
czasami zwykle wtrcenie si osoby trzeciej pozwala podj na nowo dyskusj, rytualizujc w
mian
my li. Dyskusja nie jest rwnie moliwa w duej masie, poniewa wymiana
my li midzy tumem a mwc jest niemoliwa na poziomie intelektu. Przywdca nie jest w sta

wymieni pogldw z kad osob wchodzc w skad tumu. Moe jednak zaistnie inna wymiana
midzy przywdc a tumem jako cao ci, wymagajca odindywidualizowania uczestnikw wiecu:
wic hipnoz za rodek komunikacji, ktrego tre zmierza ku zeru, a relacja ku absolutowi^
Ten hipnotyczny stosunek midzy przywdc a oddanym mu tumem moe by uznany za rodzaj wymiany
uczuciowej pozbawionej zawarto ci intelekfualnej, ktr mona porwna strukturalnie do sto
unku matki
i dziecka51. Tumaczy to, dlaczego tylu my licieli, ktrzy skdind wykazali si wysok jak
ntelektu,
wpado w puapk kolektywnego transu manifestacji masowych.
W poowie drogi midzy stosunkami zbyt bliskimi, ktre upowaniaj do przemocy rodzinnej,
a zbyt
odlegymi, ktre prowadz do przemocy spoecznej, wymiana uczuciowa i intelektualna odby
wa si w
maych spoeczno ciach. Niektre z nich zorganizowane s jako "tajne ugrupowania" pozwalaj
e na

krenie idei i emocji;

inne stanowi o rodki nacisku majce wpyw na kultur; jeszcze inne organizuj si w grupy
ityczne
zdajce do przejcia wadzy. Niektre sekty uywaj tej skonno ci, tak dalece ludzkiej,
panowa nad duszami i portmonetkami swych zwolennikw.
Mae zbiorowisko ludzkie, ktre grupuje si wok idei, dziaa i emocji, stanowi organizac
skal
ludzk, w ktrej jednostka z atwo ci odnajdzie swoje miejsce. Szczep, ktry skupia kilka
odzin
wielbicych ten sam totem - uczuciowy, intelektualny czy egzystencjalny - stanowi
najprostsz form walki
przeciwko anomii. W ten sposb ma si w nim dobre samopoczucie a do momentu, gdy inny
klan nie
sprbuje zniszczy naszego klanu.
Uspokajajce wa ciwo ci rytuau integrujcego znalazy potwierdzenie w badaniach nad wsp
iem
samobjstw popeso D. Bougnoux, L'impens de la commumcation [w:] La Suggestion, Delagrange, 1991.
o1 B. Cyrulmk, Quand je n'estpas un autre, seminarium Lona Chertoka i Isabelle Sten
gers, EHESSMSH, luty 1991.

nianych w Algierii. W cigu jednego pokolenia kultura w tym kraju doznaa ogromnego
wstrzsu. Z punktu
widzenia intelektualnego i uczuciowego rozwj jednostek jest obecnie o wiele lepsz
y. Jednake to
polepszenie napotyka w rd modych midzy pitnastym a dwudziestym czwartym rokiem ycia na
prni spoleczno-kul-turow. Trudno ci gospodarcze nie pozwoliy na powstanie obiegw spo
ch,
w ktrych modzi mogliby si odnale . Mamy wic do czynienia z wanym zjawiskiem kulturowy
dotyczcym modych z "problemami", ktry nie istnia jeszcze kilka lat temu. Mona nawet z
aobserwowa
powstanie nowej odmiany modych -"podpieraczy cian" - ktrzy spdzaj codziennie cae godz
ny drzemic, oparci, jeden obok drugiego, o ciany domw. Ten sam problem otpiaej modziey w wi

dojrzewania istnieje rwnie we Francji.

W tym kontek cie bezradno ci kulturowej odnotowuje si a-larmujcy wzrost prb samobjczych
w
postaci samookalecze, podejmowania nadmiernego ryzyka, narkomanii, absurdalnego b
ohaterstwa... W
kadym przypadku, niezalenie od kultury, chodzi o nastolatkw uczszczajcych do szkoy,
wywodzcych si ze rodowiska miejskiego i pozbawionych zwizkw solidarno ci. We Francji
najwiksz liczb samobjstw mona odnotowa w departamencie Mayenne, o 50 procent wicej o
przecitnej krajowej. Tylko w niewielu przypadkach mona mwi o zaburzeniach psychiczny
ch. Chodzi
prawie wycznie o modzie zdesocjalizowan. W skad tej grupy wchodz dziewczyny midzy
pitnastym a dwudziestym czwartym rokiem ycia, ktre miay dobre wyniki w nauce, co jed
nak ulego
nagemu pogorszeniu. Modzie ta nie prowadzi adnej dziaalno ci kulturalnej, sportowej, i
telektualnej
czy u-czuciowej. Pozbawieni zwizkw solidarno ci z rodzin, ktr odrzucaj, przyjaci, w
uczuciowych oraz planw spoecznych, odwiedzaj czsto lekarzy internistw, tak dalece ich
zy stan psychiczny rzutuje na kondycj fizyczn.
148
Rozwizania mona szuka gwnie w dziedzinie kultury52, poniewa w tym stadium rozwoju zac
a do
ycia znajduje si poza rodzin. Niestety na zewntrz jest rwnie prnia.
W Algierii, kiedy Ramadan nakazuje zachowywa okre lony rytua, spotyka si codziennie w

gronie
rodziny i przyjaci, liczba samobjstw nagle spada: W czasie tego miesica godwki komrk
odzinna
odnajduje sw trwalo , spjno oraz funkcj wspierania jednostki przez grup53. Pewnym ws
em
ukazujcym nasz bezsilno kulturow jest wzrost depresji i samobjstw w okresie Boego Na
zenia
oraz wita Matki. Osoby znajdujce si na onie rodziny odczuwaj rodzaj euforii z okazji

rodzinnych. Ci natomiast, ktrych rodziny s rozbite lub maj problemy, doznaj bolesneg
o poczucia
poraki oraz niedostatku uczuciowego. Statystyki ukazuj czasami zadziwiajcy fenomen
psychologiczny:
bez wzgldu na kultur umiera si o wiele rzadziej w czasie wit laickich czy religijnych
. Nawet osoby
wiekowe umieraj rzadziej w niedziel i w dni witeczne. Czekaj, eby odej w poniedzia
wtorek, jak gdyby bod ce uczuciowe wypywajce z grupy dodaway umierajcym sil, eby uczep
si
jeszcze ycia w ich otoczeniu, a nastpnie nazajutrz po wicie spokojnie odej .
Anomia spoeczna a przeludnienie
Osiem tysicy lat temu, kiedy ludzie polowali na renifery, byli bardzo szcz liwi: gdy
od czasu do czasu
udawao im si zabi jak sztuk, kada cz zwierzcia przeksztacaa si w ywno lub
uytkowy - n, ig z ko ci, ubranie czy obuwie ze skry. wita z okazji narodzin, polowa
podziau zwierzyny napel52 B. Cyrulnik, L'Enfant et 1'adolescent dam la societe, referat wygoszony na spo
tkaniach regionalnych
departamentu Var na temat bezpieczestwa, Toulon, GRAIFF, stycze 1993.
53 M. Boucebci, A. Amal Yaker, Psychopathologie infanta-juyenile dam lespays en
vo-w de
deueloppement [w:] Traitf de psychiatrie de 1'enfant et de 1'adolescent, PUF, t.
III, 1985.s. 111.
149

niay uczuciem i sensem najdrobniejszy gest czy wydarzenie w oczekiwaniu na wito mier
ci, ktra
przychodzia bardzo wcze nie. Wszystko byo dobrze a do dnia, w ktrym kto zaproponowa:
"Podporzdkujemy si teraz jakiej idei, a nie terytorium. Wy wielbicie spraw, a my wym
y lamy
przesanie". W ten sposb narodzia si przemoc twrcza. Zachwyt i strach miay od tej pory
poczy si,
aeby wyda na wiat cywilizacj. Poniewa "zbrodnia moe by wycznie dzieem czowieka".
jeszcze: To poprzez zbrodni ludzko otwiera si na sam siebie54. Czowiek zdaje sobie sp
aw, e
moe cakowicie zniszczy jak rzecz lub istot ludzk. Robi to, gdy otrzyma nakaz sowny,
wzbudza w nim przekonanie. Zwierz natomiast moe zniszczy inne, poniewa obcy mu jest w
iat jego
wyobrae, bd wtedy, gdy jaka sia zakca ceremonia. Kiedy jednake pohamowujeje emocj
przerwie swj akt destrukcji, nawet je li wysza idea kae mu go kontynuowa. Konflikty in
teresw w rd
ludzi s wic ucinane glwnie poprzez uycie przemocy. Tak si dzieje w caym krlestwie zw
zcym, z
ktrego czowiek nie powinien si wytacza: u czowieka dochodz jeszcze konflikty przekona
ktre
osigaj najwysze szczyty abstrakcji i wymagaj innej techniki arbitrau55.
To rozrnienie dokonane przez Freuda wydaje si jasne. Okruciestwo zwierzce znajduje si
w
okre lonym kontek cie: stary so poerany jest ywcem maymi kawakami, spy rozszarpuj n
narodzone dziecko gazeli, podczas gdy ona jeszcze rodzi. Tymczasem okruciestwo lu

dzkie, ktremu nie

jest obca emocja, dorzuca do tego jeszcze koszmar wynikajcy z uzalenienia od jakie
go
idealistycznego przesania, techniki, ktra oddala emocj, a nawet przemocy administra
cyjnej, najgorszej
z zimnych przemocy. Std te w czasie wojny, gdy cywilizacja walia si w gruzy, mona byo
spotka
ludzi, skdind kulturalnych, z lekkim sercem skazujcych na mier dzieci, ktrych nigdy n
e widzieli na
oczy, w i-mi idei, ktra nakazywaa im to zrobi, mimo e w normalnych
54 J. Andre, L'Inceste focal, PUF, 1992, s. 378.
55 S. Freud, list do Einsteina [w:] Resultats, Idies, ProbUma, PUF, t. H, 1985,
a. 203--215. r
150
warunkach nie pocignliby nawet tych dzieci za wosy: zwyky kontakt pozwalajcy na wymia
n emocji
mgby przerwa przemoc.
wiat znaku wytwarza nowy porzdek umysowy, w ktrym moliwa jest wszelka przemoc, poniew
a
moliwa jest wszelka wolno : wolno zniszczenia jednej reguy gry, eby zaproponowa na j
ejsce
inn, wolno zniszczenia tego, kto by t regu naruszy, oraz wolno zniszczenia jakiej
dzi w
imi wyobraenia, jakie si o niej ma, lub ewentualnego zagroenia, jakie ona reprezentu
je. Zwierz
ogranicza si do stosunkw midzy organizmem a rzecz. Blisko bod cw, nawet jeeli je pr
a i
organizuje w sposb pozwalajcy wyobrazi je sobie inteligentnie56, nie oddala go na t
yle od kontekstu,
aeby zniweczy regulujce skutki ceremoniau, ktry kontroluje emocj. Tymczasem czowiek
yniku
swego biologicznego denia do wyrwania si z kontekstu i wymy lania znakw, likwiduje efe
kty
regulujce.
Przemoc zwierzca rodzi si z naruszania praw natury, podczas gdy przemoc ludzka z i
ch pogwacenia w
sowie i zachowaniu.
Nie oznacza to, e wystarczyoby nie pozwoli czowiekowi mwi, eby zapobiec wszelkiej pr
ocy.
Wrcz przeciwnie, do wiadczenie kliniczne uczy, e czowiek, ktry nie moe mwi, atakuje.
to akt,
ktry funkcjonuje ponad slowem i ktry je zastpuje^. Kiedy w stosunkach midzy dwiema o
sobami jedna
z nich nie potrafi si ^yypowiada lub gdy druga jej na to nie pozwala, kiedy adna in
stytucja nie suy
jako miejsce wymiany, przechodzi si wwczas do czynw, ktre niszcz t drug osob, jak i
lk
my l.
Ale rwnie i sowo nie wystarczy, eby zapobiec przemocy, jako e mwienie do lustra wcale
nie
uspokaja. To pewna rytuali-zacja sowa pozwala na asymilacj emocjonaln w przypadku b
ezpo redniego
starcia. Na przykad w czasie rozmowy trzeba usadowi si w odpowiedni sposb, zanim jes
zcze wymieni
si sowa. Nic nie jest spraw przypadku: kady gest ma znaczenie w wymianie
56 J. Vauclair, L'Intelligencs de l'anima( Le Seuil, 1992. 5 S. Raymond, Crimes d
e song etfaitf de
wolence, Honunes et Perspectwes. 1993.
151

emocji58, jak w kadym prawdziwym ceremoniale. Sowo wzmacniane jest zawsze specjaln
ym
przesianiem: milcz, kiedy ty mwisz, odwracam oczy, eby ci nie krpowa, ty przytakujesz
eby
zachci mnie do kontynuowania rozmowy, u miechasz si, eby przekaza mi, e podzielasz m
ld
na wiat, uwodz ci, gdy ci sucham z uwag, eby nastpnie uy twojej siy, onie mielam
zakci twoj wypowied ... Wszystkie te nie koczce si scenariusze zachowa kieruj emoc
wywoanymi naszymi sowami. Rozmowa jest z pewno ci jednym z najbardziej ludzkich aktw wytwarza
pole sensoryczne uksztatowane podobnie do ceremoniau. W trakcie rozmowy spotykaj si
nasze
psychiki i nawizuj si zwizki uczuciowe. W czasie tego aktu, powtarzanego niezliczon i
lo razy, gdy
opowiadamy historie, okre lajce rwnie nasz tosamo , wymianie ulegaj jednocze nie nas
uczucia.
O ile rytua midzy dwiema osobami powstaje dosy atwo, o tyle staje si bardziej kruchy,
gdy liczba
osb wzrasta. W malej grupie zwyczaje funkcjonuj bardzo dobrze, dziki nim dokonuje s
i podzia zada
i rl. Kiedy jednak liczba osb wzrasta, zwyczaj staje si sztywny z obawy przed zatar
ciem: trzeba
wwczas sformuowa reguy, ktre rzdz grup, podczas gdy w rozmowie nie jest to konieczn
poniewa wystarczy zwyky fakt, e interlokutorzy znajduj si blisko siebie.
Kiedy w gr wchodz masy bd kiedy wystpuje zjawisko przeludnienia, porzdek moe istnie
nie
dziki dyktaturze, ktra rzdzi bez dyskusji, posugujc si przemoc administracyjn, a d
dnicia
si grupy na wiele klanw, w ktrych rzdzi porzdek wewntrzny prowadzcy do przemocy zewn
ej.
Chyba e kultura ustanowi wa ciwy kod, ktry pozwoli czowiekowi wypowiada si, mwi i r
niszczenia innych. Kod ten nazywa si tolerancj. Trzeba umie odej od wasnych przekona
przyznajc prawo istnienia innym formom czowieczestwa. Jak dugo bdziemy pogardza innym
,
bdziemy oscylo53J. Cosnier, C. Kerbrat-Orecchioni, Decrire la conwrsatim, PUL, 1987.
152
wa midzy przemoc baaganu a terrorem jedynego porzdku. Dlatego te kandydaci na dyktato

mwi zawsze: "Albo ja, albo chaos". Porzdek, jaki zaprowadzaj, jest porzdkiem upokarza
jcym, ktry
przeciwstawiaj barbarzyskiemu porzdkowi klanu. Czasami jest to porzdek skamieniay, tr
zymajcy
si dziki niezmiennemu przekonaniu, e musimy podda si jakiej objawionej prawdzie59 zap
sanej
gdzie bardzo dawno temu na tajemniczym pergaminie, ktrego tre przekazuj sobie tylko
wtajemniczeni. Ci, ktrzy nie potrafi czyta tego pergaminu bd nie chc si podda zawar
nim
reguom, staj na pozycji agresorw, ktrych bez adnych skrupuw trzeba bdzie wyeliminow
mg zapanowa porzdek60. Porzdek tego typu stanowi najgorszy rodzaj przemocy, poniewa p
owadzi
do destrukcji kulturalnej i fizycznej tych, ktrzy w nim nie uczestnicz, oraz do otp
iajcego braku
ywotno ci w rd jego uczestnikw.
Dopki bdziemy tworzy cywilizacj, bdziemy si te odwoywa do przemocy, poniewa zajdz
konieczno likwidowania starych praw. A w dniu, kiedy ju wszystko bdzie gotowe, pozna
my w kocu
spokj cmentarzy! Midzy porzdkiem barbarzyskim a porzdkiem skamieniaym jedynymi cywili
acjami,
ktrym udao si rozwin panujc nad przemoc, s te, ktre wprowadziy moliwo zmian. P

na wymy lanie coraz to nowych sposobw koegzystencji, przewidujc istnienie miejsc kon
fliktw,
dyskusji, a nawet przewrotw kulturowych. W spoeczestwach tradycjonalnych sowo " wito"
znaczao
prawdziwe gromadne odwrcenie istniejcego porzdku. ebrak stawa si na jeden dzie krle
biety
przebieray si za mczyzn, modzie rzdzia dorosymi61. A nawet w przypadku niektrych
rozpasanie seksualne mogo prowadzi do powszechnego kazirodztwa62.
59 A. Rauch, Yiolence, brutala et barbarie, "Ethnologie franpuse", XX, nr l (199
1). s. 3.
60 P. Mannoni, La Psychologie collectiw, PUF, 1985.
61 L. Roussel, La Familie incertaine, OdiIeJacob. 1989, s. 39.
62 R. Girard, Sacrum i przemoc, op.cit., s. 171.
153
4L
Nastpnego dnia po rozpasanych satumaliach powraca porzdek. Kultury, ktre same organi
zuj
ceremoniay wasnego rozwoju, gdzie po destrukcjach nastpuj rekonstrukcje, same te kier
uj t
przemoc rozwojow.
Owa ludzka potrzeba destrukcji i rekonstrukcji jest dowodem, jak dalece zwyczaj
nadawania wszystkiemu
znaczenia czyni z nas istoty najbardziej uzdolnione, zarwno je li chodzi o okruciest
wo, jak i o rzeczy
wzniosie.
Rozdzia pity
Najbardziej nieczyste kazirodztwo

Imi Edypa jest wci przywoywane przez psychiatrw. Jego posta wylansowa Freud, ktry p
niec
ycia zwraca si do crki "moja Antygono"1, ukazujc w ten sposb, e mit Edypa dostarczy
wietnego alibi, aby pod oson cudzych losw mwi o wasnym podaniu do ony ojca2. Zres
by jeszcze dzieckiem, uwaa, e jego matka stanowiaby o wiele adniejsz par z jego sta
bratem
ni z ojcem, poniewa trzecia ona Jakuba bya w tym samym wieku co dwaj starsi bracia Z
ygmunta3.
Posta Edypa speniaa wic jedynie funkcj ta do opowie ci o yciu Freuda, w ktrym zwiz
owe
nie byy zbyt jasne: starszy brat na miejscu ojca, matka na miejscu ony. Levi-Strau
ss dopuszcza nawet
my l, e kazirodztwo mogoby przesta by zabronione, o ile organizacja spoeczna pozwalaa
na
uksztatowanie innych zwizkw: Moliwe, ze zakaz kazirodztwa pewnego dnia zniknie, o il
e pojawi si
inne rodki zapewniajce spjno spoeczn4.
Jak to czsto si zdarza, zaczynam od konkluzji i udaj, e czyni z niej hipotez: stosunk
kazirodcze
midzy matk a synem byyby mo-liwejedynie w przypadku istotnych zmian w stosunkach rod
zicielskich.
1 P. Gay, Freud, une vie, Hachette, 1991, s. 507.
2 Freud przyznaje si do tego w Un sowenir d 'enfance de Leonard de Vinci, Gallima
rd (Idees), [wyd. poi.
Wspomnienie o dziecistwie Leonarda da Vinci, [w:] Poza zasad przyjemno ci (1910), Wa
rszawa 1975].
3 P. Gay, op.cit., s. 9.
4 P. Simonnot, Un anarchist de droitf: entretwn auec Ciaude Levi-Strauss, "L'Expr
ess" z 17-23
pa dziernika 1986, s. 126.
157

Poniewa kazirodczy zwizek matki z synem nie moe by studiowany w laboratorium, sprbujm
y
zrozumie niektre z jego aspektw w wyniku obserwacji tego zjawiska w otoczeniu. Info
rmacji
dostarczaj rne rda: ekspertyzy medyczno-sdowe, produkcja artystyczna, praktyka, a sz
glnie
badania kliniczne. Jeszcze jedno bowiem zjawisko zasuguje na refleksj epistemologi
czn: po badaniach
nad zjawiskiem kazirodztwa w rd zwierzt doszedem do prowizorycznego wniosku, e akt sek
sualny,
ktry ludzie zw "kazirodztwem", mgby by moliwy midzy matk a synem pod warunkiem, e
ontogeneza zakciaby przywizanie midzy tymi dwoma organizmami. Zakcenie zwizku przypadkowe lub na zasadzie eksperymentu - nie pozwalajc na rozwj przywizania midzy
matk a
synem, czynioby moliwym partnerstwo seksualne. Edyp myli si, popadajc z tego powodu w
kompleks,
poniewa wyraa si poprzez etologi. Wedle praw przyrody byby zrehabilitowany, gdyby wyr
cznia
tebaska nie wypowiedziaa synnego zdania: Miae czworo dzieci ze swoj matk, mimo ze z
zkiego
punktu widzenia nie miae prawa tego zrobi.
Ta teza bya szokujca. Zwyky fakt opublikowania go w ksikach5, omawiania na konferencj
ach bd
poruszania w mediach wywoa seri obserwacji pozaklinicznych: wiele osb, czasami nawet
par
skadajcych si z matki i syna, przychodzio do mnie po rad. Niektrzy chcieli bada wraz
mn to
zagadnienie, ktre byo im bardzo bliskie i o ktrym do tej pory nie mogli rozmawia. Ot
rzymaem wiele
listw, ktre podzielibym na dwa rodzaje: jedne "cnotliwe", ktrych autorzy byli oburze
ni samym faktem
poruszania sprawy, jako e tabu odnosi si nie tylko do samego faktu, lecz rwnie do je
go omawiania;
drugie perwersyjne, ktrych autorzy zachwyceni byli tymi wiadectwami i ktrzy usiowali
uczyni ze mnie
chorego wyzwolenia obyczajowego i uci nionego kazirodztwa. Nie musz podkre la, e trudn
i byo
uwolni si zarwno od jednych, jak i od drugich.
B. Cyrulnik, Sw U signe dv, lien, Hachette, 1989, s. 237.
158
Ze zdziwieniem rwnie suchaem pacjentw, ktrzy o mielali si w kocu mwi o tym najbar
nietykalnym temacie-ta-bu, jakiego nigdy by nie poruszyli, gdyby dyskusja public
zna nie stonowaa
czcych si z nim emocji i w zwizku z tym nie naruszya tabu. Co dowodzi, e tumienie w
e emocji
jest nie tylko doznaniem osobistym, lecz rwnie procesem kulturowym.
Struktury uczu macierzyskich a kulturowe struktury rodzicielskie
Nie jeste my w stanie sysze ani widzie wszystkiego jednocze nie: aeby uczuli nas na to
o mamy
postrzega, potrzebne s czujniki techniczne oraz mobilizacja kulturowa. Moja metoda
zbierania
informacji nie polega na do wiadczeniach laboratoryjnych, nie zawiera danych staty
stycznych, nie
prowadz bada na podobiestwo epidemiologw porwnujcych cae grupy ludzkie. Nie potrafi
opisa dokadnie kazirodztwa midzy matk a synem nawet z punktu widzenia semiologiczneg
o, tak jak
potrafibym uczyni to w przypadku zapalenia puc, bowiem w tym przypadku pytanie, czy
piecze przy
kasaniu bd czy boli przy odkrztuszaniu, nie jest tak draliwe. Trzeba najpierw wyobra

zi sobie dramat,
zanim si go opisze, a nastpnie uczyni z niego temat dyskusji. Sowo pozwala wwczas na
pohamowanie wywoanych emocji.
Pewnej nocy w 1966 roku, gdy peniem dyur na neurochirurgii, przywieziono sze ciomiesic
zne
niemowl z guzem na gowie, w stanie gbokiej piczki. Mimo e badania nie wykazyway nic
specjalnego, malec wci pozostawa w piczce. Przysza mi do gowy my l, czy nie naleao
sprawdzi obecno ci barbituranw! Wyniki byy bardziej ni pozytywne. Rodzice wyja nili, e
lec,
karmiony dla zabawy przez swoj siostr, musia pokn piguki i zasypiajc spad z hu taw
wyleczeniu oddali my dziecko rodzicom. Trzy tygodnie p niej wrcio na nasz oddzia, tym
159

razem z obustronnym krwiakiem podoponowym6, ktry trzeba byo niezwocznie operowa. Bad
ajc po
wybudzeniu maego pacjenta, stwierdziem, e na po ladkach i na ramionach ma dziwne czar
ne, okrge
strupki. Rodzice wytumaczyli, e trzeba byo czasami przypali maego papierosem, aby by
rzeczny,
poniewa mia bardzo trudny charakter.
Kiedy zaproponowano czasopismom medycznym niewielki artyku mwicy o tym, e obserwuje
si
krwawe wysiki wewntrz-czaszkowe u niemowlt zbyt gwatownie potrzsanych, wszyscy redakt
orzy
odmwili tumaczc, e takie kuriozalne wiadectwa nie mog by uznane za prac naukow. Tr

czeka a do lat osiemdziesitych, kiedy zacza si toczy dyskusja na temat dzieci prze l
nych,
eby kolegia redakcyjne uczuliy si na to zjawisko, ktre istniao w rzeczywisto ci, lecz
ie w wyobra ni
spoecznej^. Obecnie, kiedy dyskusja na ten temat staa si publiczna, o mielamy si my le
az bada
ten problem. Odpowiedzi za staj si bardziej konkretne.
Stereotyp kulturowy polega na stwierdzeniu, e najczstszym przypadkiem kazirodztwa
jest stosunek
ojczyma z pasierbic, a nastpnie brata z siostr. Je li chodzi o wyjtkowo rzadkie przypa
dki
kazirodczego zwizku matki z synem, dotyczy on wycznie psycho-tykw. Zgodnie z logik st
ereotypu
naley wic zada pytanie: czy to kazirodztwo prowadzi do psychozy, czy odwrotnie. Tow
arzystwa opieki
nad dzieckiem dostarczaj pewnych danych statystycznych w zakresie incestu8: 60 pr
ocent przypadkw
dotyczy stosunkw midzy ojcem a crk, 16 procent - ojczyma z pasierbic, 8 procent - bra
ta z siostr, 7
procent - wuja z siostrzenic, za 3 procent -matki z synem. Nie oznacza to, e jest d
wudziestokrotnie
wicej przypadkw kazirodztwa midzy ojcem a crk ni midzy matk
6 "Torebka" z krwi, ktra zbiera si midzy ko ci czaszki a mzgiem po niektrych urazach
zki.
7 P. Straus, M. Manciaux, L'Enfant maltraite, Fleurus, 1982.
8 Dane zebrane przez stowarzyszenia "Enfance et Partage" i "Stop Viol" w Lyonie
oraz "SOS inceste" w
Grenoble i zamieszczone w pracy L'Enfance mahraitfe, Syros, 1990.
160
a synem! Przypadki kazirodztwa midzy matk a synem oraz midzy bratem i siostr prawie
nigdy nie s
rozpatrywane w sdzie, podczas gdy najczstszymi sprawami, jakie trafiaj do trybunau,
s przypadki
kazirodztwa midzy ojcem a crk, mimo e zaledwie 30 procent popenionych w rzeczywisto ci

przestpstw prowadzi do zoenia skargi. Znaczny w cigu ostatnich kilku lat wzrost licz
by sdowych
spraw o kazirodztwo pozwala oszacowa liczb przypadkw kazirodztwa midzy matk a synem n
a 150
rocznie'1'. Poniewa tylko niewiele tych zwizkw si ujawnia, mona zaoy, e realnie wy
i
okoo 500 przypadkw rocznie, a wic na jedno pokolenie przypada ich dziesi tysicy. Mon
ic
przypuszcza. e istnieje obecnie we Francji tyle samo przypadkw kazirodztwa midzy mat
k a synem, o
ktrych si milczy, co przypadkw autyzmu, o ktrym mwi si tak wiele!
Stosujc podej cie empiryczne, zebrali my pewne zaskakujce informacje, ktre dotycz sedna
sprawy:
mwi si obecnie o kazirodztwie midzy matk a synem tak, jak kiedy mwio si o zncaniu
przecie ju Herman Hesse opowiedzia histori dzieci torturowanych w pruskich szkoach wo
jskowych,
Herve Bazin mwi o Falcoche*u, aJules Renard usiowa upoetyczni cierpienia Rudzielca9.
Wszyscy o
tym wiedzieli. Uczono si tego nawet w szkole, a w krajach Europy Wschodniej cytow
ano jako przykad
wychowania kapitalistycznego10. Czemu trzeba byo tak duo czasu, eby wstrzsn sumieniam
? W
literaturze, teatrze i filmie dziea opisujce kazirodztwo midzy matk a synem byy bardz
o liczne: najsynniejsze z nich, historia Edypa, lansowane byo take poprzez produkcj artystyczn. Lite
ratura zachodnia
powtarza t histori, ktra przeksztaca w opowie mityczn najwiksz z przemocy elementa
t,
ktra zmusza do opuszczenia najbliszych, poniewa popenio si wobec nich przestpstwo se
alne.
* Dane dotycz Francji wczesnych lat dziewidziesitych [przyp. red.].
9 H. Hesse, Pod koami (Unterm Rod, 1906) tum. E. Siciska, PIW, 1955; H. Bazin. mija
w gar ci
(Vipere au poing, 1960), tum. K. Byczewska, Czytelnik. 1975; J. Rc-nard. Rudziele
c (Poil de carotte,
1894), tum. J. Bulakowska, Czytelnik, 1957.
10 Obserwacja wasna autora, Bukareszt, 1955.
11. Anatomia uczu
161

Tak wic kazirodztwo midzy matk a synem stanowi "najbardziej nieczyste z kazirodztw"
.
Pocztkowo Ko ci okre la mianem kazirodztwa zwizek maeski midzy krewnymi do czwarte
stopnia pokrewiestwa, jednake od dwunastego wieku zaczto traktowa jako kazirodztwo w
szelki akt
seksualny midzy krewnymi a do sidmego stopnia pokrewiestwa wedug prawa germaskiego, a
do
czternastego wedle prawa rzymskiego, co prowadzio do nie koczcych si oblicze i obsesy
jnego
unikania kazirodztwa.
W spoeczestwie ludzkim istniej dwa typy kazirodztwa: jedno, ktrego definicja zmienia
si zalenie od
epoki i kultury, oraz drugie, zwizane z aktem pciowym uznawanym za tym cisze przestps
two, im
zwizek bliszy jest matki. Gdy stopie pokrewiestwa partnerwjest dalszy od matki, defin
icja bardziej
zaley od epitetw, od ocen; natomiast gdy zwizekjest bliszy matki, definicja zaley od
stosunku, w
ktrym zawarte s wszystkie siy, ksztatujce nasze uczucia, ktrych nie monaju zbagatel
od

zwizku matki i dziecka.

Kazirodztwo midzy matk a synem czy te midzy matk a crk trudne jest do wyobraenia, m
dlatego, e zwizek matki z dzieckiem nie stanowi struktury pokrewiestwa11: zanim sta
nie si
wyobraeniem, jest to przede wszystkim struktura biologiczna, a nastpnie sensoryczn
a. Zwizek z matk
cechuje sensorycz-no , podczas gdy ojciec jest wyznaczany. Wynikiem tego s odrbne str
uktury
uczuciowe.
Matka moe wskaza jako ojca wielu rnych mczyzn: czasami tego, ktry zasia ziarno, a c
i
ma, ktry wcale nie spodzi dziecka, tak jak w przypadku sztucznego zapodnienia, gdzie
istolet
ginekologa nie moe by przecie uwaany za ojca. W innych kulturach moe to by dziadek, b
at, a
nawet szwagier. Zwizek midzy ojcem a dzieckiem powstaje zalenie od kultury, jako po
krewiestwo
bliskie, ale zawsze wyznaczone, podczas gdy zwizek midzy matk a dzieckiem jest powiz
aniem
sensorycznym, o wiele gbszym
"J. Andre, UInceste focal, PUF, 1992, s. 364.
162
od pokrewiestwa. Zreszt czy mona mwi o kazirodztwie, je li pd, jak to ukazuje echogr
ma
erekcj w macicy matki, matka odczuwa przyjemno zmysow, a czasami nawet orgazm, gdy sy
n ssie
jej pier lub przy myciu jego genitaliw?12
Proponuj, eby to pojcie "blisko ci, ktra tworzy uczuciowo " sterowao naszym rozumowan
poniewa zwizek dziecka z ojcem jest okre lany, podczas gdy w przypadku matki dziecko
stanowi jej
kontynuacj, poczynajc od zwizku biologicznego, a na wyobraeniu koczc. Prawidowe rozw
ie
tych wizw wymaga doskonaej harmonii si rozdzielajcych. Kade zakcenie tej harmonii,
zgldu
na to, czy bdzie ona dotyczya zachowania, uczu, symboliki czy kultury, moe by przyczy
n zakcenia
separacji matki i dziecka.
Zwierzca etologia struktur uczuciowo ci
W roku 1936 Konrad Lorenz mieszka w swym domu w Al-tenbergu w towarzystwie szaryc
h gsi. Zwyky
fakt dzielenia z nimi hallu wej ciowego, jadalni i gwnych schodw pozwoli mu zaobserwow
a, e mody
gsior nie chcia kopulowa ze swoj matk, podczas gdy paradowa przed innymi samiczkami z
grupy. W
1937 roku Otto Koenig zauway, e biae czaple z wiedeskiego Wilhel-minenbergu nie czy
ramach wasnej rodziny, o ile otoczenie byo wystarczajco due; wystarczyo umie ci je w
jscu mniej
przestrzennym, w warunkach niewoli, eby "zakaz" ten przesta dziaa13. Dzisiaj powiedz
iaoby si, e
ograniczenie przestrzeni zmienio ich struktury uczuciowe.
12 Pani Barrois. lekarz pediatra w krajach Maghrebu, opowiadaa o osupieniu, jakieg
o doznaa na widok
modych matek bawicych si wywoywaniem erekcji u swych malutkich synw. Wybuchay one
miechem i z pewno ci byyby bardzo zdziwione, gdyby zarzucono im kazirodztwo (Jerozoli
ma, luty
1993).
A. Nisbett, Konrad Lwem, Belfond, 1979, s. 219.
163

W 1940 roku Lorenz opublikowa swj tak krytykowany artyku o oswajaniu zwierzt, w ktrym
mwi o
awersji braci i sistr do oddawania si stosunkom seksualnym midzy sob14.
W 1938 roku na rajskiej wyspie Cayo Santiago, lecej na wschd od Portoryko, umieszcz
ono piset
map rezusw i prowadzono obserwacje przez prawie dziesi lat15. W rd wielu zadziwiajcyc
obserwacji antropologowie notowali rwnie "kto kopu-luje z kim". W roku 1970 badani
a te day
nastpujcy rezultat: zaledwie l procent wszystkich aktw seksualnych mia miejsce midzy
matk a
synem16. Jane Goodall, ktra ya w rd szympansw znajdujcych si na wolno ci w Gombe, w
Tanzanii, potwierdzia, e syn Flo, samicy dominujcej, nie kopulowal nigdy z matk17. M
i-chel Goustard
doda, e wystarczy stworzy sztuczny zwizek midzy dorosym-wychowawc a maym innej pci
zapobiec wszelkiemu p niejszemu aktowi seksualnemu midzy nimi18. Kiedy maj miejsce pi
erwsze
manifestacje o charakterze seksualnym, na przykad zmiana koloru modzeli po ladkowyc
h, przyjmowanie
pozycji seksualnych, parady w czasie wydzielania feromonw1^, zwierzta, midzy ktrymi
istniej zwizki
wychowawcze, wykazuj objawy niepokoju, znikajce wraz z wyga niciem manifestacji seksu
alnych: syn
wtula gow midzy ramiona, odwraca wzrok i trzsie si gdzie w kcie tak dugo, pki modz
po ladkowe matki wystaj i s zabarwione na rowo w wyniku wydzielania folikuliny, "hormo
nu
zakochanych samic". Wraz z wyga niciem motywacji seksualnej may samiec wraca do dawn
ej wymiany
uczuciowej ze
14 K. Lorenz, Durch Domestikation Yerursachte StSurungen arteigenen Yerhaltens,
"Zeitschrift fur
angewandte Psychologie und Charakterkunde", LIX (1940), s. 2-81.
15 H. Fisher, La Strategie du sexe, Calmann-Levy, 1983, s. 143.
16 J. Itani, A Preliminary Essay on the Relationship between Social Organisation
and Incest Avoidance in
Non-Human Primate [w:] Primae Socialization, Random House, 1972.
17 J. Goodall, In the Shadow o/Ma, praca doktorska, Cambridge, 1961.
18 M. Goustard, Le Psychisme des primates, Complexe, 1978.
ts Feromony s to hormony, ktre przekazuj informacje midzy jednostkami tego samego ga
tunku. Mog
one oddziaywa w charakterze bod cw na ycie seksualne, hamowa rozwj, oswaja jednostki
c
siebie, uruchamia alarm, wzbudza zainteresowanie lub wstrt do kogo innego itd. (A. H
aymer,
Yocabulaire ethologiqtie, PUF, 1977).
164
sw matk. Podobne objawy niepokoju w czasie podniecenia seksualnego mona zaobserwowa
w rd
makakw znajdujcych si w rodowisku naturalnym w przypadku adopcji20 lub gdy prowadzcy
do wiadczenie skoni doros samic do wychowywania maego samca21. "Zew krwi" cichnie, bow
em
przywizanie przytpia podanie i przeksztaca je w niepokj.
Obserwacje przyrodnicze pokrywaj si, je li chodzi o potwierdzenie tezy, e w rodowisku
naturalnym
kazirodztwo midzy zwierztami si nie zdarza. Norbert Bischof, usiujc uporzdkowa olbrz
ilo
publikacji dotyczcych tego tematu22, doszed do wniosku, e u kadej istoty ywej istniej
e zesp czynnikw endokrynologicznych, zwizanych ze sposobem bycia oraz ekologiczno-spolecznych,
ktre maj za
zadanie ogranicza zwizki kazirodcze. W zwizku z tym mamy do czynienia ze starciem d

wch teorii:
jednej, wedle ktrej zakaz kazirodztwa jest natury biologicznej, oraz drugiej, ktre
j zwolennicy twierdz, e
jest on natury spoecznej. Uwaano, e naturalizm szuka podstaw tego zakazu w mechaniz
mach
biologicznych23. Moim zdaniem istniej mechanizmy biologiczne (endokrynologiczne,
dotyczce
zachowania, e-kologiczne, a szczeglnie pamiciowe), ktre skadaj si na emocjonalny zaka

kazirodztwa, natomiast u czowieka czynnikiem decydujcym jest istnienie prawa, ktre

definiuje
kazirodztwo i ktre go zabrania.
To podej cie werbalne, typowo ludzkie, nie wyja nia w aden sposb tajemnicy zjawiska, j
akie wystpuje
w rd zwierzt: dlaczego w rd gibonw, ktre yj spokojnie w parach, samiec odpdza swego
gdy staje si on "nastolatkiem"? Dlaczego w rd makakw samica, tak bardzo opiekucza w st
osunku do
swego potom20 B. Thierry.J. R. Andersen, Adoption inAnthropoid Primates, "InternationaIJour
-nal ofPrimatology". VII
(1986), s. 191-216.
21 D. S. Sade, Inhibition ofSon-Mother Mating among Free-Ranging Rhesus Monkeys,
"Science and
Psychoanaysis", nr 12 (1968), s. 18-38.
22 N. Bischof, The Biological Foundation ofthe Incest Taboo, "Social Science Inf
or-mation", XI, nr 6
(1973), s. 7-36, oraz Sthologie cmnparatwe de lapruention de 1'inceste [w:] R. Fo
x, Anthropologie biosociale, Complexe, 1978.
23 M. Godelier, Sexualite, parente et pouwir, "La Recherche", XX (1989), s. 1142
.
165

ka, odrzuca go w momencie, gdy staje si dojrzay pciowo? Dlaczego mode samce pawianw t
u przed
osigniciem dojrzao ci tworz bandy, ktre odczaj si od gwnego stada skadajcego s
maymi otoczonych przez dorose samce? Dlaczego to odsunicie modych24 jest tak czste w r
ssakw yjcych na wolno ci?
Etologia proponuje prb wyja nienia: wszystko wskazuje na to, e samiec wychowany przez
samic
przez cale ycie czuje si wobec niej "dzieckiem". Czuje si tak nawet w stosunku do k
adej samicy ze
swej pierwotnej grupy. Bdzie mg rozwija si normalnie i czu si mniej zdominowany dopi

wwczas, gdy opu ci sw matk25. Mona atwo zaobserwowa, e mody samiec przed okresem
dojrzewania przybiera w stosunku do swej matki oraz innych samic z tej samej gru
py postawy dziecka,
wykonuje gesty podda-cze, oczekuje na ywno oraz szuka przy nich bezpieczestwa, mimo e
samice
s od niego dwa razy mniejsze. Nie zauwaa si adnego zainteresowania pciowego wobec tyc
h
dominujcych, a wic dajcych poczucie bezpieczestwa samic. Kiedy jednak mody, odsunity
a bok
samiec spostrzega pikn cudzoziemk, zblia si do niej i, nie pamitajc adnego jej lad
czuje
si dzieckiem. Moe wic zblia si do niej, kry wok niej a do momentu, gdy synchron
obojga pozwoli na ujawnienie pobudek seksualnych. Te etologiczne opisy dotycz ksz
tatowania emocjonalnego maych samcw, ktre przytpia ich seksualno w stadzie, z ktrego pochodz, i poz
jej

ujawni si w innych zwizkach.

Samice odczuwaj prawdopodobnie to samo, poniewa one rwnie musz ulega dominujcej roli
tki.
Jednake zwizek matki z crk nie przybiera nigdy tej samej formy co jej zwizek z synem2
6. Ze wzgldu
na t sam pe inne s stosunki rodzicielskie midzy matk a crk, inny jest te typ uczu
niej
in24 B.-L. Deputte, L' euitement de l 'inceste chez les primates mm humains, "Nowe
lle Re-vue
d'ethnopsychiatrie", nr 3 (1985), s. 41-72.
25 S. Strum, Presqu'humains, ESHEL, 1990.
26 D. S. Sade, op.cit., oraz B. Cyrulnik, Sw lesigne du lien, op.cit., s. 90-85.
166
tensywny i spokojniejszy27. Ponadto maa samica nie musi ukrywa swego pobudzenia se
ksualnego,
poniewa obiekt jej przywizania nie jest natury seksualnej. W jej przypadku rne sposo
by "kochania" s
ju jasne, podczas gdy may samiec zmuszony jest hamowa zainteresowanie seksualne wob
ec obiektu
swego przywizania, aby przenie je na inny.
Kiedy mechanizmy separacji matki i syna przebiegaj nieprawidowo, mona zaobserwowa w r
odowisku
naturalnym przypadki kopulacji, ktre w wiecie ludzkim zostayby nazwane "kazirodztwe
m". Jednake akt
pciowy w przypadku tego typu pary przybiera szczegln form: przypomina on raczej zach
owanie
uspokajajce28 ni gorczk seksualn. Bardzo czsto matka, ktra wcale nie okazuje motywac
seksualnej, prowokuje wprowadzenie czonka swego syna, ktry przeywa okres obnionego n
astroju.
Taka pieszczota seksualna o skutkach uspokajajcych nie jest wcale rzadka w stosun
kach midzy lud mi,
przyjta jest jednak w ramach zwizkw uznawanych przez dan kultur, podczas gdy w rd zwi
z
rzdu naczelnych nie ma nigdy znamion kazirodztwa.
Stosunki pciowe midzy matk a synem mog oczywi cie istnie u niektrych gatunkw byda,
z
rodziny kotowatych, gobi29, ktrych rozwj nie wymaga uksztatowania uczuciowego. Natomi
ast w rd
mew, zebr czy map, gdzie mechanizm rozdziau uczuciowego midzy obiektem przywizania a
obiektem
seksualnym odgrywa wan rol w rozwoju, trzeba by odseparowa partnerw natychmiast po ur
odzeniu,
aeby nie dopu ci do rozwinicia si uczucia blisko ci rodzinnej. Mona sobie wyobrazi,
ie
map "matka" jest samic rn od innych - najczulsz, najblisz, najbardziej dominujc o
najwiksze poczucie bezpieczestwa. Wszystkie te cechy hamuj popd pciowy, ktry wymaga
silniejszych bod cw sensorycznych, aeby obudzi zainte27 J.-L. Millot, J.-C. Filiatre, Les compwtements tactiies de la mer a 1'egard du
nour waune, "Bulletin
d'cologie et d'ethologie humaine", listopad 1986.
28 C. M. Corter, BriefSeparation and Communication Between Infant andMother [w:]
"Attachment
Behavior. Adv. Stud. Communication Affect", III (1977), s. 81-107.
29 G. Queinnec, kontakt osobisty, 1991.
167

resowanie pikn obc samic. Jeeli badacze zwierzt z rzdu naczelnych zainteresowali si
stosunkami pciowymi midzy matk a synem, zrobili to nie "z powodu" jakiego kulturoweg
o a priori,

ktre zakada w tym akcie oczywiste kazirodztwo30, lecz dlatego, e zachowania naczeln
ych s
najatwiejsze do zaobserwowania w wiecie zwierzcym, gdzie z trudem przyszloby zident
yfikowa
kontakt seksualny midzy wujkiem a siostrzenic czy midzy macoch a pasierbem. Obserwac
ja ta nie
opisuje wic determinizmu biologicznego skaniajcego do unikania kazirodztwa91, lecz
otoczenie
uczuciowe pewnych orientacji seksualnych, ktrych kazirodztwo midzy matk a synem jes
t przykadem
najbardziej oczywistym.
Proponuj, eby uzna to otoczenie uczuciowe za rodzaj starcia midzy dwiema przeciwstaw
nymi siami
emocjonalnymi: z jednej strony paraliujc a do wstrtu emocj wobec czego zbyt bliskieg
z drugiej mao zrozumia, a wic wzbudzajc niepokj emocj do czego zbyt odlegego. Wybr obiektu
seksualnego jest tu regulowany uczuciowo przez owe przeciwstawne emocje. Kiedy w
ybr przebiega
nieprawidowo, kiedy "zmienne koleje losu"32 ukierunkowuj niewa ciwie skonno ci seksualn
,
przybieraj one formy niecodzienne i przesadne. Zdarza si, e wszelki popd jest zahamo
wany, co
prowadzi do bolesnych zakazw seksualnych, na przykad do lku przed kochaniem kobiet.
W innych
przypadkach nic nie jest zakazane, co atwo prowadzi do aktu pciowego le tolerowaneg
o przez kultur,
jak w przypadku kazirodztwa matki z synem.
Kiedy nie zadziaay mechanizmy rozdzielajce, poniewa nie byo nikogo, kto by mg dokona
aracji,
lub gdy nie byo potrzeby separowa osb, ktre uprzednio nie byy poczone, kontakt pcio
zy
matk a synem staje si moliwy^ a sowo "kazirodztwo" nie przyjdzie im nawet do gowy.
30 M. Godelier, op.cit., s. 1143.
31 B.-L. Deputte, op.cit.
32 S. Freud, Destin des /misiom (1915) [w] Oewns cwnpUUs, T. XIII (1914-1915), P
UF. 1988, s. 134.
168
Nie kady moe sta si obiektem zainteresowania seksualnego. Ewentualny partner nie moe
by ani
zbyt podobny, ani zbyt odmienny, a jednocze nie nie powinien by kim zbyt bliskim ani
zbyt odlegym.
Istota bardzo podobna i bliska nie oddziaywaaby ani troch silniej ni bardzo odmienna
i daleka. Freud
poruszy ten problem w Delwion and Dream infansen 's "Gravida", kiedy Zoe Bertgang
czyni wybr
wa ciwego mczyzny, ktry przypomina jej ojca, ale ktry nim nie jest33. Mamy tu z pewno
o
czynienia ze zjawiskiem wdrukowania, ktre oswajajc z jak form, pozwala zwierztom
zainteresowanym aktem pciowym skierowa si ku wa ciwemu obiektowi, a mczyznom wybra r

kobiet ni w do podlewania ogrdka. Jednake odlego ci uczuciow rzdzi z pewno ci zw

ktry stanowi struktur sensoryczn midzy dwoma organizmami i pozwala im zharmonizowa
motywacje.
W tych przypadkach kazirodztwa, jakie mogem zaobserwowa, istniao zawsze jakie zakceni

zwyczaju. Gdy odlego u-czuciowa nie jest regulowana, mona wytumaczy przej cie do aktu
kazirodczego zakceniem wynikajcym ze zbytniej blisko ci, jak na przykad w przypadku ni
ektrych par
bli niaczych, w psychozie lub w niektrych nie odseparowanych parach skadajcych si z ma
tki i syna.

Problemy wynikajce ze zbytniego oddalenia mona zaobserwowa u osobnikw odseparowanych

bardzo wcze nie, midzy ktrymi nie mogy zaistnie wizy przywizania, oraz w rd tych, kt
ego
nie odczuwaj, poniewa s chorzy umysowo lub pozbawieni uczu.
Kazirodztwo wynikajce z blisko ci
Kiedy blisko sensoryczn jest tak dua, e nie pozwala na odczucie emocji z powodu konta
ktu,
partnerzy nie potrzebuj ju ceremoniau, a wszelki kontakt pciowy rwna si masturbacji.
33 C Chiland, L'mUrdtt de 1'incesU commffimdaUur dv, grcmfu $odal M organisation
de la psyche,
"Nouvellc Rcvue d'cthnopychiatric", nr 3 (1985).. 15-20.
169

wo "kazirodztwo" nie przyjdzie nawet do gowy choremu psychicznie, ktry poda swej mat
ki. W rozwoju
tego typu pacjentw nie doszo do personifikacji, nie zdaj wic sobie sprawy z tego, e k
ontakt odbywa
si z obiektem odseparowanym od nich samych. yj w wiecie psychicznym, w ktrym powizani
jest
tak silne, e gdy melancholicy popeniaj samobjstwo, pragn z mio ci zabra ze sob swyc
ich.
Schizofrenik nie wie, czy uderza w rami drugiej osoby, czy we wasne, a poniewa post
rzega bdnie
odlego uczuciow midzy dwoma partnerami, przypisuje drugiej osobie u-czucia, ktrych do
naje sam,
podobnie jak w projekcjach paranoi-dalnych. Psychicznie chorzy bardzo le przyswaj
aj sobie zwyczaje
spoeczne34, poniewa z przyczyn psychologicznych, a czasami organicznych, nie s w st
anie
przetwarza wystarczajco szybko wszystkich informacji, ktre wynikaj z kontaktu. Ten d
eficyt
poznawczy powoduje istotny problem w zakresie socjalizacji: pozbawieni zwyczaju,
le odseparowani, w
momencie, gdy odczuwaj podanie pciowe, przypisuj je innej osobie.
Nieobecno obrazu ojca w rd schizofrenikw powoduje a do wieku dorosego rozwj blisko c
uczuciowej, rodzaj fuzji senso-rycznej midzy matk a dzieckiem. Do tego stopnia, e w
momencie
pierwszych dozna seksualnych mody psychotyk kieruje swe zainteresowanie ku najblisz
ej mu kobiecie,
bez wstydu, bez zaenowania czy poczucia winy. Kobieta ta jest mu tak bliska, e go
nie onie miela: nie
moe by on ojca, poniewa ojciec jest nieobecny w jego wyobra ni. Uywam w stosunku do t
sytuacji sformuowania "stosunek pciowy z wasn matk", tak bardzo sowo "kazirodztwo" wy
aje mi si
tu nie na miejscu. Schizofrenicy potrafi uywa sowa "kazirodztwo", poniewa potrafi mw
otrafi
nawet je stwierdza... u kogo innego. Jeeli jednak zdarzy si to im samym, nie odczuwa
j adnego
zahamowania, niepokoju^mi przyjemno ci z naruszenia prawa.
34 E. Goffman, Interactwn Ritual. Essays m Fac^to-Face Sehaowr, Gorden City, New
York 1967.
170
Dlatego te teoria psychoanalityczna, zgodnie z ktr schizo-frenik podzi sam siebie, k
ochajc si ze
swoj matk, poniewa stawia si na miejscu ojca35, nie znajduje potwierdzenia w moich b
adaniach
klinicznych. Schizofrenik nie moe zaj miejsca swego ojca, poniewa nie jest w stanie
go sobie

wyobrazi. Natomiast matka jest "mniej" matk, poniewa nie ma ma, ktry mgby by jego
Jest to po prostu kobieta stanowica z nim niemale jedno. Tumaczy to ogromn trudno ide
tyfikacji
seksualnej psychoty-kw, ktrzy czsto nie wiedz, czy s mczyznami, czy kobietami, czy s
czy
te kim innym, ani te kto jest ich ojcem lub matk.
Matki psychotykw dobrze to czuj, poniewa najcz ciej reaguj na te zabiegi, przybierajc
l matki.
Wiele z nich czujc, e s podane przez chorego syna, uywa wybiegw, proponujc na przyk
akocie: "Chcesz, ebym ci upieka ciasto czekoladowe?", pytaa jedna z nich. Albo propo
nowaa: "Masz
pienidze, id , kup sobie papierosy". Ojcowie nagabywani przez psychotyczne crki reag
uj w sposb
macierzyski, ubierjcje lub proponujc im spacer.
Rodzice, ktrzy s podani przez swe dzieci, nie id z tym do sdu, podobnie jak synowie n
gabywani
przez .matki. Sprawa ma si inaczej w przypadku kazirodczych ojcw, i to te jedynie w
30 procentach
wypadkw, w wyniku interwencji osoby trzeciej, spoeczestwa w postaci ssiada, nauczyci
elki lub
opiekunki spoecznej, gdy crka zakocha si w innym mczy nie bd te gdy ojciec zacznie
a
jej modsz siostr! Te obserwacje kliniczne potwierdzaj teori, e sowo "kazirodztwo" pr
hodzi do
gowy jedynie wwczas, gdy wzrasta odlego uczuciowa: Dotykam mojej crki, tak jakbym sie
ie
dotyka, zwierza mi si pewien pacjent-paranoik, ktry nawet przez sekund nie my la o ka
odztwie.
W Stanach Zjednoczonych niektrzy dewianci organizuj si w grupy nacisku w celu znies
ienia kary za
kazirodztwo. Chc z niego uczyni banalny akt seksualny, zdolny zacie ni zwizki rodzinne
. Uwaaj
rwnie, e walcz przeciwko zanikowi uczu wynikajcemu z kultury opartej na wspzawodnic
Twierdz, e karze
35 P.-C. Racamier, Le Psychanaliste sans divan, Payot, nowe wydanie, 1993.
171

si dzisiaj kazirodztwo na tej samej zasadzie, co kiedy masturbacj. Zreszt nie pierws
zy ju raz
dewianci usiuj nagi moralno do wasnych potrzeb -jest to nawet w ich zwyczaju.
Kiedy dochodzi do zbyt duej blisko ci uczuciowej, nie pozwalajcej na jakikolwiek cer
emonia, kiedy
kady z uczestnikw myli wasne chci z chciami partnera, akt pciowy z t drug osob prz
akt
pciowy z samym sob. Bli nita bawi si czasami w "seks", nie majc absolutnie poczucia,
popeniaj kazirodztwo36. Ren Zazzo rozrni bli nita "kontaktowe": Bawimy si razem, ni
wajc
adnego poczucia winy, oraz bli nita unikajce kontaktu pciowego, dla ktrych surowo za
wskazuje na intensywno walki z impulsem:/^ to najgorsza z perwersji... Ogarniaj mni
e wwczas
okropne uczucia.
W trakcie ontogenezy blisko uczuciowa midzy matk a synem jest tak dua, e my l o kazir
zym
aspekcie aktu nie przychodzi nikomu do gowy: nie tylko w Chinach onanizuje si maych
chopcw, eby
szybciej zasnli. Pediatrzy widuj czsto w czasie wizyt w domach lub w poczekalniach,
jak matka
onanizuje dziecko, u miechajc si do lekarza porozumiewawczo, jakby chciaa go u-czyni w
splnikiem

tej niewinnej pieszczoty seksualnej! Weterynarze spotykaj si z podobnymi zachowani

ami w
poczekalniach, gdzie niejedna wa cicielka onanizuje psa, eby odwrci jego uwag od obwc
ania
ktw i zagldania do cudzych torebek37.
Caowanie narzdw pciowych nie jest odrniane od caowania brzucha, ktry znajduje si t
ko.
Zdarza si nawet, e niektre matki doprowadzaj do penetracji przez syna bdcego w trakci
erekcji
fizjologicznej: "Byo tak oczywiste, e mia ochot si kocha, e wziam go do ka i zr
",
opowiadaa spokojnie matka trzyletniego chopca38. To, e owe akty pciowe nie s odczuwan
e jako akty
kazirodcze, wynika z blisko ci uczucio36 R. Zazzo, LeParadosce desjumawc, Stock, 1984, s. 186-204.
37 P. Pageat, kontakt osobisty.
38 F. Gruyer, M. Fadier-Nisse, P. Sabourin, La Yiolence impensable, Nathan, 1992
, s.47.
172
wej partnerw, ktrym przypominaj raczej pieszczenie wasnego ciaa.
Mona pie ci dowolny fragment wasnego ciaa bez jakiejkolwiek ceremonii, poniewa nie wyw
je to
emocji zwizanej z kontaktem. Z tych samych powodw mona dotkn absolutnie bezceremonial
nie
dowolnego miejsca drzewa czy kamienia. To, co intymne i niedostpne, nie wymaga ry
tuau, eby
kierowa emocjami. Dlatego te matka moe dotkn czonka swego syna tak jak rczki garnka,
e
my lc w ogle o kazirodztwie.
Mona sobie wyobrazi rne stopnie intensywno ci uczu midzy niesmakiem wynikajcym ze zb
j
blisko ci a lkiem przed czym zbyt odlegym. Niesmak z powodu zbyt duej blisko ci tumacz
nie
pewne zakazy ywno ciowe: dlaczego nie mona zje kota, ktrego si kochao, podczas gdy s
si bez wahania "anonimowego" krlika, smakujcego podobno zupenie tak samo? Odczucie t
o, tak jak
wszystkie inne, zmienia si zalenie od kultury i jednostek. Georges Bataille utrzym
ywa, e jedynym stosunkiem seksualnym naprawd bezwstydnym jest stosunek maeski, poniewa nie ma w nim emo
cji
wynikajcej z kontaktu. Jeeli teoria blisko ci i odlego ci ma jaki sens, mona sobie wyo
zi, e akt
seksualny z wasn on przypomina mu masturbacj, tymczasem przygoda pozamaeska wywoy
intensywn emocj prawdziwego kontaktu seksualnego.
Trzeba pewnego dystansu, eby doprowadzi do zblienia i odczu zwizan z tym emocj. Dlat
te
niektre kultury nie maj nawet sowa okre lajcego stosunek pciowy midzy matk a synem b
midzy matk a crk, tak jest to u nich nie do pomy lenia. W rd senegalskich Bambarw nie
awet
o czym mwi: Nawet kozy tego nie robi39. To afrykaskie plemi daje tym samym dowd, i p
teori odlego ci uczuciowej: akt pciowy moe nie mie nazwy w sytuacji, gdy pole uczuciow
matki z
synem czy matki z crk nie reprezentuje struktury pokrewiestwa. Nie
39 T. Nathan, n y a qwlyue chose de fwurri au royaume d'0edipe [w:] M. Gabel, Le
s Enfants wtimfs
d>abus sexuels, PUF, 1992, s. 20-86.
173
mona sobie wyobrazi pokrewiestwa midzy sob a sob samym. Te matki, ktre podobnie do
Georges'a Bataille'a potrzebuj odlego ci, eby odczu emocj kontaktu, mog "kocha si"

, nie
my lc absolutnie o kazirodztwie.
Blisko uczuciowa moe doprowadzi a do zatarcia rnicy:
Ja i mj syn to to samo. Tumaczy to zadziwiajcy brak wiadomo ci u tych matek, ktre znc
i nad
wasnym synem, nie zdajc sobie z tego sprawy: Rodzice maj bardzo mato moliwo ci uwolnie
nia
dziecka od swych wasnych projekcji. Jest tak, jakby stanowio ono cze nich samych...4
0.
Kreujc - za pomoc zabiegw toaletowych, pieszczot i pocaunkw - "kpiel emocjonaln"41 n
bdn
dla psychicznego rozwoju dziecka, matka pobudza strefy erogenne, rda przyjemno ci zmy
sowej, ktre
w przyszo ci bd ksztatowa zwizek. Zabawa genitaliami42 podczas pierwszych osiemnastu
sicy
ycia maego chopca dostarcza doskonaych wskazwek co do relacji midzy matk a dzieckiem
zieci
porzucone i pozbawione uczu w rezultacie uznaj swe ciao za jedyny na caym wiecie obie
kt moliwy
do eksploracji. Z tego powodu kiwaj si lub krc w kko jak psycho-tycy. Lecz je li ich
w
pierwszym okresie ycia by ksztatowany przez obiekt moliwy do eksploracji, czyli wobe
c nich
zewntrzny, bd w stanie wej w zwizek. Innymi sowy: matka powinna pie ci ciao swego
aby obudzi w nim przyjemno pync z kontaktu, lecz konieczne jest, by wkrtce osoba trz
a
zakcia t sielank. Jeeli nie dojdzie do takiej interwencji, poniewa taki kto bdzie
ny lub
dlatego, e matka nie pozwoli mu odegra tej roli, bd je li dziecko nie bdzie w stanie g
sobie wyobrazi, stopienie si matki z dzieckiem przerodzi si w stan podobny do nirwany. Pieszczo
ty o charakterze
seksualnym bd kontynuowane bez poczucia winy, najrozkoszniej wywiecie, ku najwyszem
u
40 M. Lamour, Les abus sexuels a 1'egard des jewnes enfants [w:] M. Gabel, op.dt
., s. 67.
41 S. Lebcmci, Le Nmirisson, la mer et te psychanalyste, Le Centurion, 1983.
42 R.-A. Spitz, Vers une reevalnation de 1'auto^rotisme, "Psychiatrie de 1'enfan
t", VII, nr l (1964), s. 269297.
174
przeraeniu wiadkw, ktrzy sami w swoim yciu poznali rol owej osoby trzeciej. O matkatworzy
wektor uczuciowy wszelkich sposobw kochania. Ciao matki to najpierw tygiel, w ktrym
powstaje
dziecko. Lecz je li matka wie, e spodziewa si chopca, wywouje to emocje, ktrych wyraz
aley od
znaczenia, jakie ona sama przypisuje tej pci. Ta emocja ubarwiona wyobra ni znajduje
wyraz w
zachowaniu (w zblieniach, postawach, mimice, brzmieniu gosu), a jego sensoryczno sta
nowi
specyficzny materialny o rodek uczuciowy (poprzez zapach, dotyk, gestykulacj), ktry
cz ciowo
ksztatuje dziecko. Nie chodzi wic o przekazywanie my li. My l macierzyska znajduje swj
yraz jako
materialna sia ksztatujca.
Obserwacja kliniczna zaley w duej mierze od miejsca, w ktrym si odbywa. Martine Lamo
ur w ramach
swej praktyki spoecz-no-psychologicznej miaa do czynienia z przypadkiem kazirodztw
a midzy matk a

synem: Chopiec, obserwowany midzy trzecim a dziesitym rokiem ycia, przejawia objawy h
aa liwej
patologii. (...) Czasami byt impulsywny i niszczycielski (...), w zwizku z czym d
ostawa lanie; ojciec, o
ktrym niewiele wiadomo, (...) odsunity zosta na bok przez matk;
przeywaa ona z dzieckiem zwizek peen namitno ci, nie bdc w stanie niczego zabroni s
synowi; dzieli on z matk ko i musia j pie ci...43. Wszystkie elementy s na miejscu
one
na uczuciowo , ktr po przej ciu w akt pciowy obserwatorzy nazw "kazirodztwem".
Jeeli jednak zmienimy miejsce obserwacji, ta sama struktura uczuciowa znajdzie wy
raz w innym
scenariuszu: Pani V. bya osob bardzo pobon i bardzo namitn. Majc sze dziesit dwa l
wahaa si prowokowa swego ma w sposb, ktry mona by pokaza w filmie porno. Zajmowaa
bardzo serdecznie swoim wnukiem i pie cia go w sposb, ktry mona byo uzna za erotyczny
ziadek,
ktry by tym wrcz zaenowany, interweniowa wielokrotnie, powtarzajc onie, e przesadza
nego
dnia trzynastoletni wnuk wszed do pokoju babki i poprosi j o "co wrcz nie do pomy leni
".
Wybuchna miechem i wyja nia chopcu, e jest on
43 M. Lamour, op.cit s. 90-91.
175

wprawdzie bardzo miy, ale to jest niemoliwe. Odesaa wnuka bez ladu oburzenia - bya na
et raczej
rozweselona t sytuacj i opowiadaa o niej z rozbawieniem.
Wielu internistw syszy tego typu wiadectwa. Nie bd one nigdy stanowi cz ci kultury,
wa te
przypadki nie wymagaj pomocy spoecznej czy psychologicznej. Ale je li pani G. przych
odzi do internisty
ze sw te ciow i mem, potrzebuje pomocy lekarskiej, poniewa m wspyje ze swoj
siedemdziesicioletni matk mimo wyra nej dezaprobaty modej ony!44
Jeeli skonno seksualna do matki wci istnieje, oznacza to, e nie zadziaa proces zak
oces
ten jest zoony z zespou si separujcych, ktre czyni t skonno zakazan. Niektre z
endogenne, jak na przykad przywizanie psychiczno-biolo-giczne przytpiajce podanie. In
e za
po redniczce, jak na przykad obecno ojca w psychice. Najlepiej opisane s jednak siy k
urowe, jak
na przykad reguy dotyczce przypisywania kobiet okre lonym mczyznom: Ty po lubisz siost
ssiada, a drugi ssiad oeni si z twoj siostr i w ten sposb bdziecie trzema szwagrami
y bd
mogli razem pj na polowanie. Reguy kulturowe stanowi zakaz najja niej ujty sowami, n
dziej
wiadomy i prawdopodobnie najmniej skuteczny.
Rzadko jednak wystpuje regua typu: Oenisz si z matk twego ssiada, poniewa matki s
nieosigalne, ju przydzielone, ponadto odgrywaj rol przede wszystkim w strukturach uc
zuciowych, a
nie w strukturach pokrewiestwa, nawet jeeli nie wyczy si cakowicie tych ostatnich (na
przykad
w rd ydw, gdzie pokrewiestwo zwizane jest z lini matki). Sposb, w jaki kocha si wa
stanowi uczucie jedyne w swym rodzaju, bdce na skrzyowaniu wszystkich innych sposobw
kochania,
w rd ktrych jedna mio bdzie cakiem wykluczona- mio seksualna. Kiedy brakjakiej s
separujcej zakci rytualizacj tego typu mio ci, matka i syn mog sta si dla siebie at
i
seksualnie. Klasyczne zdanie: Wszystkie kobiety to kurwy, oprcz mojej matki, ktra
jest wita - wyraa
w spo P. Gabrie, kontakt osobisty. 26 grudnia 1992.

176
sb brutalny to, e chopiec pewnego dnia bdzie musia podzieli kobiety na "dostpne", dl
trych to
zdanie nie jest komplementem, oraz "niedostpne". Kiedy u maego chopca niech do pewneg
o rodzaju
mio ci nie jest wystarczajco gboka, podanie moe obudzi u niego poczucie winy, ktre
bdzie wwczas wszystkie kontakty miosne: Gdy tylko zakocham si w jakiej kobiecie, zmus
zony jestem
ucieka....
Dla takiego chopca, aby mg nauczy si kocha, konieczne bdzie "oderwanie si" miosne.
ast
u dziewczynek, je li chodzi o wymian uczuciow z ojcem, mio i przywizanie nie s jedny
a
dziewczyna, ktra chce "uwie " swego ojca, pohamuje swe podanie do czasu, kiedy uformow
ana ju
bdzie jej o-sobowo , a jaki mody zalotnik pomoe jej odseparowa si od rodziciela. Mo
dlatego dziewczynki o wiele rzadziej o wiadczaj si ojcu, podczas gdy chopcy bardzo czs
to skadaj
tego typu deklaracj swym matkom.
Jednake kompleks Edypa to nie kazirodztwo. May chopiec, ktry prosi sw matk o rk, da
wd
swej uczuciowo ci, a nie seksualno ci. Je li chodzi o dojrzewanie dziecka, wszystko je
st w porzdku.
Ponadto identyfikuje si on ze swym ojcem, ktrego miejsce chce zaj. Podobnie kobiety,
ktre mwi:
Odkd jestem matk jak moja mama, czuj si jej blisza, wyraaj spokojn blisko uczucio
moe istnie midzy matk a crk. Natomiast blisko uczuciowa midzy matk a synem nie b
nigdy cakiem spokojna, chyba e ojciec jest tam gdzie trzeba, a syn zaleca si gdzie
indziej, rozrniajc
bez adnych ambiwalencji dwa rne rodzaje mio ci: do matki i do innych kobiet.
Kazirodztwo wynikajce z oddalenia
W przypadku przedwczesnych i dugotrwaych separacji, gdzie wchodz w gr wszystkie moliw
e postacie
oddalenia - historyczne, fizyczne i psychologiczne - nierzadko w momencie spotka
12. Anatomia uczui
177

ni po latach ma miejsce midzy matk a synem akt pciowy, ktry przebiega w klimacie niek
azirodczym!
Moja teoria rni si wic zasadniczo od stereotypu kulturowego: Kazirodztwo midzy matk a
synem
wydaje si o wiele rzadsze. (...) Jest ono bardziej niszczycielskie, poniewa zakada,
ze syn pokonuje
wstrt matki do seksu i jest aktywny w stosunku pciowym. (...) [Obserwacje], ja-kie
poczyniem, pozwoliy
mi pozna sytuacj poprzez ledzenie choroby psychicznej kazirodczego syna45. Gdybym w
ci jeszcze
pracowa w szpitalach psychiatrycznych, miabym do czynienia tylko z przypadkami teg
o typu kazirodztwa,
ktre oczywi cie zdarzaj si. Jednake w wyja nieniu tym nie ma mowy o przemianach psychic
nych
matki, ktra nie stal si przez to psychicznie chora. Czyby ten sam akt nie mia dla nie
j podobnych
nastpstw? Tumaczenie aktu poprzez powizanie go z szalestwem zatrzymuje rozumowanie w
jednym
punkcie: By nienormalny, to tumaczy pogwacenie prawa natury lub:
Pogwacenie prawa natury byo tak trudne do zniesienia, ze doprowadzio go to do szales
twa. Wszystko
pozostaje w najlepszym porzdku moralnym: mona w dalszym cigu pomrukiwa intelektualni

e.
Wystarczy opu ci otoczenie psychiatryczne, aeby pozna inne przykady: pan T., porzucony
w wieku
trzech miesicy, przygarnity zosta przez starsze maestwo, ktre wychowao go bardzo st
ie. W
trzydziestym roku ycia, po poszukiwaniach w archiwach, udao mu si odnale matk, ktra
wytumaczya mu przyczyny porzucenia. W czasie spotkania siedzieli na kanapie. W pew
nym momencie
matka zaproponowaa mu stosunek pciowy. W gruncie rzeczy bya to taka sama kobieta ja
k wszystkie
inne. Zdanie to oznacza, e w psychice jego nie dokona si podzia kobiet na kategorie
albo te, e ta
wa nie kobieta nie moga by zaklasyfikowana do kategorii matek, poniewa nie wizao si
poczucie pokrewiestwa. W zwizku z tym nie byo mowy o kazirodztwie, co miaoby nie dop
u ci do aktu
pciowego.
Pewnego wieczoru mody, przystojny mczyzna zjawi si u pani V. Natychmiast doznaa dziwn
go
wraenia blisko ci i bar^ S. Lebovici, L'inceste [w.] Traite de psychiatrie dl fenfant et de 1'adolesceat
, PUF, T. III, 1985, s. 394.
178
dzo si ucieszya, gdy oznajmi jej, e jest jej synem, ktrego musiaa porzuci dwadzie ci
wcze niej.
Pani V. ya w tym czasie z dosy nieskomplikowanym mczyzn, ktry zaprosi odnalezionego
na
kolacj i zaproponowa mu nocleg. Przed telewizorem mody czowiek zacz zachowywa si ni
prowokujco i zuchwale w stosunku do swej matki. W nocy doszo midzy nimi do zblienia,
przyjaciel
matki udawa za , e pi. Po tygodniu zgosili si do mnie na konsultacj. On zapyta, co p
en robi,
eby pomc matce i zaj si jej sprawami. Ona, eby podzieli si swoj rado ci z odnalez
i
zapyta, czy przypadkiem nie chodzi tu o kazirodztwo. Wypowiadajc to sowo wahaa si nie
co i unikaa
mego wzroku.
Problem teoretyczny, jaki wynika z tego przypadku, polega na tym, e poczucie popen
ienia kazirodztwa
nie musi koniecznie wiza si z definicj, ktra okre la akt pciowy, nazywany "kazirodztw
. Etologia
moe mwi jedynie o uczuciu kazirodczym: jego powstaniu, trwaniu oraz skutkach w dzie
dzinie emocji i
zachowania. Bardzo wczesna, cakowita i trwaa separacja moe oddzieli u-czucie od real
izacji do tego
stopnia, e poczucie bycia matk i synem w ogle nie bdzie mogo si narodzi.
Czasami nawet, podobnie jak w micie o Edypie, wiadomo tego, e istnieje zwizek matka-s
yn, moe
nadej jedynie w postaci orzeczenia wyroczni. Dotyczy to prostytutek, ktre porzucaj d
zieci natychmiast
po urodzeniu i ktre w dwadzie cia lat p niej, gdy widz zbliajcego si modego klienta,
niepokojem: Oby tylko to nie by mj syn!
Czonkom indiaskiego plemienia Yanomami my l o kazirodztwie przychodzi do gowy, kiedy
mody
czowiek spkuje z kobiet starsz od siebie i wszyscy drani si z nimi, mwic: "Daa s
zjedzenia wasnemu synowi", tak jakby chodzio o kazirodztwo. Nie jest to zabronione
przez prawo, ale
wszyscy to za taki czyn uwaaj. Podobnie kazirodztwem nazywaj fakt spoycia mzgu matki,
podczas
gdy obyczaj zaleca zjedzenie mzgu te ciowej.
Bruno Bettelheim zaobserwowa, e zaledwie trzy promile dzieci wychowywanych razem w

kibucach
izraelskich zalecao si
179

do siebie w wieku dojrzewania. Jest to zbiene z inn cyfr, ktr udao nam si uzyska: z
y 1031
dzieci wychowywanych razem46 utworzyy si tylko trzy zwizki, a kiedy pytano innych,
co my l o tych
parach, krzywili si i mwili, e to kazirodztwo. Wszyscy wiedzieli, e s wychowywanymi r
azem
sierotami. Poczucie kazirodztwa, ktre nie pozwalao rozwin si ich pragnieniom i wywoyw
grymas
niesmaku, byo cakowicie oderwane od rzeczywisto ci opisywanej przez to sowo.
Dugo zastanawiaem si, dlaczego jedynie osoby odseparowane bardzo wcze nie mogy mie mi

sob stosunki pciowe bez my lenia o kazirodztwie. Sdziem, e dzieje si tak dlatego, i
zuy si ze
sob spokrewnione, sowo za odsyao je do uczucia nieznanego i nie mogo w ich oczach nab
a sensu.
Pewna tendencja umysowa kae nam wierzy, e sowa odnosz si do wiata cakowicie
abstrakcyjnego, jak gdyby one same staway si realnymi rzeczami oddziaujcymi na rzecz
ywisto : Iran
nie bdzie nigdy mg zawrze pokoju, poniewa w stwie Iran zawarte jest ira, co oznacza
w,
tumaczy mi pewien entuzjasta sw-rzeczy. Ta fetyszyzujca koncepcja, w ktrej sowo staj
i rzecz
prowokujc nadnaturalne skutki na podobiestwo amuletu, przeciwstawia si koncepcji nat
uralistycznej,
w ktrej sowo, mimo e bdce rodzajem umownego d wiku, wywouje emocj realnie odczuwan
Wyobra cie sobie, e jecie miso, ktre wam wyjtkowo smakuje. Wystarczy, eby kelner o wia
y, e
wa nie oto zjadacie waszego ulubionego pieska, eby cie w jednej chwili nie byli w stan
ie przekn
ksa, ktry macie w ustach. Nie sama rzecz staje si odpychajca, lecz wiadomo jedzenia
oty
drogiej sercu wywouje trudn do wytrzymania emocj. Sowo nie jest oderwane od rzeczywi
sto ci,
poniewa wyobraenie, jakie wywouje, wzbudza emocj. Nawet wrcz przeciwnie, sowo wie
rzeczywisto z jej wyobraeniem.
Kiedy mowa si rozprzgaJak na przykad w chorobie Alzhei-mera, sowo "kazirodztwo" nie
moe ju
nabra sensu. W chorobie
^ Dane udostpnione przez stowarzyszenie "L'Essor", Var, 1990.
180
tej nierzadko ojciec zabiega o sw crk, a matka o syna. Jednake sowa "matka" czy "syn"
, ktre
oznaczaj okre lony status pokrewiestwa, maj znaczenie jedynie w wiecie, w ktrym istnie
e wia-dekobserwator. W wiecie chorego cierpicego na chorob Alzhe-imera dezintegracja poznawc
za posuwa si
tak daleko, e chora postrzega twarz ma, kiedy by on jeszcze miody. Pojawienie si tego
ladu
pamiciowego, znanego jako zjawisko wdrukowania, pozwala zauway ma w rysach twarzy syn
a!
Stara kobieta odczuwa wic bdzie wi maesk, a nie macierzysk, i moe zapyta przer
syna, czy chce mie z ni stosunki pciowe. Jeeli wypowie si sowo "kazirodztwo", starusz
a nie bdzie
rozumiaa, o czym si mwi. Podobnie do kazirodczego ojca, ktry z oburzeniem zadaje sob
ie pytanie,
dlaczego spoeczestwo miesza si do jego piknej historii miosnej z crk. Zarwno dla ni

jak i w
przypadku choroby Alzheimera, sowo "kazirodztwo" jest cakowicie oderwane od istnie
jcego
wyobraenia. Sowo okre la tych samych partnerw, jednake nie wywouje tej samej emocji.
Innym przykadem dysocjacji midzy tym, co okre la sowo, a emocj, ktr wywouje, jest sy

Kleinego-Levine'a. W chorobie tej uszkodzenie funkcji pata skroniowowchomzgowego wy

wouje nagy i
niekontrolowany impuls popychajcy do jedzenia i kopulacji. Impuls jest niezaleny o
d sowa. W takim
przypadku, jeeli matka czuje pocig seksualny do swego syna, sowo "kazirodztwo" nie
jest wa ciwe:
jest ona tylko kobiet, ktr jej libido popycha ku mczy nie. Tym niemniej zarwno syn, j
i ewentualny
wiadek, ktrzy zdaj sobie spraw z sytuacji i ktrzy rzdz si okre lonymi reguami kult
odczuwaj ogromne zaenowanie, podobnie zreszt jak pacjentka, gdy si "obudzi" i kto jej
opowie, co
si zdarzyo.
Przykad ten moe suy jako poparcie tezy, wedug ktrej sowo, ktre oddziela pewien fra
rzeczywisto ci nadajc mu jak nazw, moe by cakowicie oderwane od uczucia. Emocja moe
wynikiem pracy mzgu, niezalenie od sowa, moe te by wywoana wyobra ni pobudzon prze
sowa. Czyby emocja wizaa dusz z ciaem?
181

W przypadkach kazirodztwa matki z synem, jakie zdarzyo mi si bada, innych ni w rd chor

ch
psychicznie czy wynikajcych ze zbyt wczesnej separacji, inicjatork bya zawsze matka
. Typowy
scenariusz jest nastpujcy: matka myje swego trzynasto-cztemasto-letniego syna, skd
wynika problem
blisko ci cia. Zachowanie takie, dosy czste, wykazuje, e matka nie widzi swego syna ja
ko o-soby
niezalenej, ktra moe odczuwa co innego ni ona. Nie my li o wstydzie, jaki moe ogarn
a,
ani o jego niepokoju wywoanym skojarzeniem kazirodczym. Matka ta, kierujca si tylko
wasnym
impulsem, nie spostrzega emocji drugiej osoby, co tumaczy jej zuchwao : w czasie toal
ety, gdy
pieszczoty staj si coraz bardziej precyzyjne, przechodz w pobudzenie seksualne - a w
reszcie
dochodzi do samego aktu.
Kolejny scenariusz przebiega w atmosferze artobliwej, pozbawionej lku, w penym zain
teresowania
oczekiwaniu reakcji drugiej strony: Byloby zabawne, gdyby mu si to udalo, mwi matk
a trzynastoletniego
chopca. Sowo "kazirodztwo" ledwo im przychodzi do gowy w ich radosnym porozumieniu.
Tym razem to ona bierze go w swe ramiona...
Ciara: Je li chcesz, zapamitamy to jako moment jedyny, bardzo pikny, bardzo powany, k
try ju nigdy
si nie powtrzy...
Laurent: Co teraz nastpi9
Ciara: Nic. Nie bdziemy o tym mwi. Bdzie to nasz sekret... Bdziemy si kocha jak prze
m... Bd
o tym my le bez wyrzutw sumienia, z czulo ci...47.
Nie wszyscy posiadaj talent Louisa Malle'a, jednake kazirodztwo midzy matk a synem j
est czstym
wtkiem rnych opowiada. Kiedy scenariusz ten jest odgrywany na Montpamasie lub w zamon
ych
dzielnicach miasta, atwiej jest przeksztaci go w dzieo sztuki. Kiedy natomiast odbyw
a si w slumsach,

jest zazwyczaj odraajcy i koczy si czsto przed sdem, poniewa ciar zakazw nie jest
rwno rozdzielony (...) i konsekwencje ponosz zaz47 L. Malle, Le Souffle au coeur, Gallimard, 1971, s. 140-141.
182
wyczaj ludzie pro ci48. W moim przekonaniu wikszo przypadkw kazirodztwa midzy matk a
em
nie ma miejsca ani na Montpamasie, ani przed wymiarem sprawiedliwo ci, lecz odbywa
si w zaciszu
rodzinnego loa, gdzie akt seksualny wymyka si spoeczestwu.
W wieku trzydziestu piciu lat pani G. staa si nagle oziba. Ginekolog odrzuci przyczyn
natury
organicznej, biorc pod uwag ewentualny problem psychologiczny. Dopiero w czasie tr
zeciej konsultacji
dotaro do jej wiadomo ci i o mielia si powiedzie, e staa si oziba po tym, jak zas
ku z jego wasn matk. Maonek w czasie kadej poprzedniej konsultacji oczekiwa z pow
poczekalni. Tego dnia poprosia go, eby uczestniczy w rozmowie z lekarzem, i wwczas p
rzed sw
osupia on wyja ni, e od czternastego roku ycia sypia regularnie z matk i e "ta d
wymagaa, eby to robi nawet po zawarciu maestwa. Zaniepokojona i gniewna reakcja ony
mucia
go, jednake w wikszym stopniu skary si na " wiskie" zachowanie matki, ni prosi on
przebaczenie: gdy wspomniaa ona o przestpstwie, by zdumiony.
W jaki sposb potraktowa przypadek dwudziestoo miolet-niej pani G., opiekunki dzieci,
ktra zgosia si
do lekarza, poniewa o mao nie rozbia gowy o mioletniemu chopcu. Mya go regularnie i w
go
nagiego, odczuwaa w stosunku do niego siln agresj, jako e prowokowa j seksualnie. Pew
ego dnia
nie wytrzymaa i zacza bi chopca coraz silniej, a upad, uderzajc si o rg stou. Mo
pomieszaniu niezbyt jasno zaznaczonego poczucia osobowo ci, ktrego projekcj uatwia bl
isko
uczuciowa.
List, ktry Michel Toumier otrzyma od pary bli nit, moe zilustrowa t my l. Nasz zwize
uczuciowy, ale rwnie zmysowy. Gdy mieli my pitna cie-szesna cie lat, sprbowali my zbli
siebie w sposb bardziej intymny i, mwic wprost, splkowali my ze sob... Je li chodzi o
ze
zainteresowania heteroseksualne, skupiay si na naszej
48 B. d'Astorg, Yariations sur 1'interdit majeur, Gallimard, 1992, s. 74.
183

matce. Obaj mieli my z ni stosunki seksualne (...) i ten maty sekret rodzinny nie t
ylko nie budzil w nas
zazdro ci, lecz o dziwo, zbliy nas na podobiestwo loy masoskiej. A do osiemnastego ro
cia
znali my przyjemno zmysow jedynie w tej endogamicznej formie kazirodczej: pomidzy bram
raz
miedzy matk i synami^.
To przyznanie si do podwjnego kazirodztwa ukazuje, e zbytnia blisko pociga za sob po
szanie
uczu. Zwizek z kim drugim nie jest zabroniony, kiedy odmienno lub podobiestwo wywouj
same
uczucia: dotknicie drugiej osoby nie wzbudza emocji, zupenie tak, jakby dotykao si s
amego siebie,
mona wic zada sobie pytanie, dlaczego miaby powsta zakaz dotykania wasnego lub "prawi

wasnego" ciaa.
W wieku, w ktrym ksztatuj si pierwsze ukierunkowania seksualne, matka nie jest cakowi
cie
zabroniona i moe powsta my l o stosunku pciowym z ni wa nie: Nasza matka byla nasz na
czycielk zmyslow i nasz pierwsz kochank. Zaczto si, gdy byli my jeszcze mali, od pod

a
nagiej matki w lazience, od porannych pieszczot przed szkol, a do polnego splkowani
a z ni w wieku
trzynastu lat. (...) Fakt poznania kobiety poprzez matk zbulwersowa nas o wiele mniej
ni mona by
si spodziewa. (...) Dopiero gdy mieli my po szesna cie, siedemna cie lat, zwizek ten si
zpad, a my
odczuli my ciar zakazu spo-tocznego. (...) Nigdy jednak nie cierpieli my z tego powodu
tak jak inni. (...)
Z bratem bawili my si w niektre gry seksualne i nie odczuwaem z tego powodu poczucia
winy. (...)
Nasze kazirodztwo nigdy nie budzilo w nas wstrtu, a z biegiem czasu wprawiao nas r
aczej w
zakopotanie (mamy teraz po pidziesit lat). Troch nawet tsknimy za tym zwizkiem we tr
z okresu
naszej modo ci50.
Chciabym zwrci uwag na pewne punkty zawarte w tym wiadectwie. Zaczto si od podgldan
nagiej matki... azienka odgrywa du rol w kontaktach kazirodczych. "Zobaczenie nagiej
matki na play
lub w grupie nudystw nie wywouje takiej samej
49 M. Tournier, Le Vent Paractet, Gallimard, 1977.
50 List cytowany w pracy dyplomowej: M.-C. Raux-d'Amaud, L'Inceste amwrewc, Mars
eille, 1991. s. 28.
184
emocji, co zobaczenie jej nago w azience lub w ku. Sama obecno innych osb odgrywa ro
soby
trzeciej - cenzora", ktr spenia zazwyczaj ojciec i ktra zmienia znaczenie nago ci. Dla
tego wa nie
nudy ci s na og skromni. Kontekst, zmieniajc emocj, nadaje odmienny sens tej samej per
epcji.
Drugim rysem godnym uwagi jest poczucie lekko ci wobec zakazu: ...Ta seksualno byla
w naszych
dziecinnych oczach tylko namiastk bez znaczenia...^. Uwaa akt pciowy za "namiastk bez
znaczenia"!
Co mamy my le o tym o wiadczeniu, gdy wa nie kazirodztwo matki z synem uwaane jest za co
absolutnie nie do pomy lenia? Kiedy los czyni to moliwym, Edyp stwierdza, e jest to
najwiksza z
tragedii. Trzeba wic uzna, e w tej samej kulturze jedni mog nazywa "namiastk bez znac
enia" to,
co inni bd u-waa za najwiksz zbrodni.
I ostatni punkt, ktry mnie zadziwia: Zauwayem, ze dziewczta wygaduj si atwiej ni
(wystarczy pozna liczb ojcw skazanych za kazirodztwo, podczas gdy praktycznie nie sy
szy si o
matkach skazanych z tego wa nie powodu... )52. Faktem jest, e matka nigdy nie jest s
kazywana: nawet
w przypadku kazirodztwa z crk akt pciowy bliszy jest seksualnemu przekomarzaniu si ni
itej
zbrodni. Pani R. wyja nia mimochodem, e matka dawaa jej przyjemno seksualn i e ona s
widzc sw crk nag, miaa o-chotj pie ci. Jednake nie wydawao jej si to wane: naj
istotne byo to, e czua si zbyt odpowiedzialna za swego ma, i to by wa nie powd jej
Psychiatrzy nie zawsze podzielaj ten wyjtkowy liberalizm. W Kanadzie i w Belgii sp
rawy maj si
inaczej. Zwraca si tam bardzo uwag na kazirodztwo midzy matk a crk, najbardziej destr
kcyjne ze
wszystkich oraz najmniej znane, bez wzgldu na to, co mwi na ten temat psychoanality
cy^.
51 G. Benoit, Approches de 1'inceste, "Neuropsychiatrie de 1'enfance", XXXIII, n
r 6 (1985), s. 211-216,
oraz list przekazany Marie-Christine Raux-d'Arnaud.
52 M.-C. Raux-d'Arnaud, op.cit., s. 28-29.

53 P. Garnier, psychoanalityk, ktry "spotyka przypadki dramatyczne i nadajce si do

sdu", jednak jest
przekonany, e istniej inne formy kazirodztwa", prywatny list z 30 grudnia 1992.
185

Faktem jest wszake, e przypadki kazirodztwa, w ktrych u-czestniczy matka, rzadko sp

otykaj si z
wymiarem sprawiedliwo ci. Pani M. regularnie jest nagabywana przez swego chorego p
sychicznie syna,
pani V. bya ofiar agresji seksualnej ze strony swego syna schizofrenika; adna z nic
h nie zoya skargi pytaj jedynie, jak w takich chwilach odwrci uwag syna. Pani M. bawi si ze swoim szesn
astoletnim
synem, ktry nagle zaczyna by nieco podniecony. W momencie, kiedy ujawnia on swoje
zamiary
seksualne, odpycha go ze miechem, nie robic z tego skandalu ani nie karzc go.
Midzy ojcem a crk scenariusz moe mie rne zakoczenia. Czasami wypowiedziany przez c
zakaz seksualny nie zmienia w niczym ich stosunkw. Najcz ciej przyczynia si to do ode
j cia crki,
ktra nigdy p niej ju o tym wydarzeniu nie wspomni. Czterdziestodwuletnia pani R. opow
iadaa mi z
zaskakujcymi detalami o "zasadzkach seksualnych", jakie zastawia na ni jej ojciec,
w jaki sposb
musiaa ich unika, udaremnia je bd barykadowa si. Po czwartej konsultacji stwierdzia
wszystko, dzikuj panu... Nigdy dotd nie mogam o tym mwi-Ju pana nie potrzebuj.
Spoeczestwo nic nie wie o tych powizaniach rodzinnych -jowialnych, penych mio ci bd
cznych jednake zawsze objtych tajemnic. Zna ono bowiem jeden typ kazirodztwa, zadziwiajco s
tereotypowy,
taki, jaki podlega osdowi na forum publicznym. Wspczesna wersja "ludzkiej bestii" t
o ojciec alkoholik,
niezbyt inteligentny, yjcy w ciasnocie ze swymi dziemi. Stereotypowe jest take zdziw
ienie, gdy okae
si, e winowajca jest dobrym pracownikiem i e ssiedzi uwaaj go za porzdnego czowieka
nego
ze swojej "uczciwo ci", ze swej "cikiej pracy" oraz dyplomu honorowego krwiodawcy54.
Spoeczestwo chce widzie tylko legendarn wersj kazirodztwa, rujnujcego wydarzenia, z k
ego
ofiara nigdy nie bdzie w stanie si otrzsn. Oczywi cie tego typu kazirodztwa istniej i
prawdopodobnie reprezentuj wikszo przypadkw. Jednake uzasadniona emocja, ktra wywou
gwatown ch ukarania, nie
M P. Scherrer, L'inceste dans la familie, "Nouvelle Revue d'ethnopsychiatrie", n
r 3 (1985), s. 23.
186
pozwala na szukanie odpowiedzi na pytanie: ,Jak to jest moliwe?" Czy mona sobie wy
obrazi kultur, w
ktrej nie byoby zakazw? W grupie ludzkiej nie rzdzcej si reguami baagan uczuciowy
spowodowaby chaotyczno gestw.
Jeeli prawd jest, e liczba czynw kazirodczych wzrasta, a w rd nich zdarzaj si zwizk
uczucia, byoby to alarmujc oznak derytualizacji naszego spoeczestwa oraz jego odej ci
d kultury!
U matki uczucie rodzicielskie zakorzenione jest zarwno w u-czuciowo ciJak i w wyobr
a ni. U ojca
tymczasem zakorzenia si o-no najpierw poprzez wyznaczenie, ktre pozwala nastpnie na
powstanie
zwizku uczuciowego. Macierzystwo powstaje w pewnej postaci cigo ci wyobraanej (matka o
zekuje
dziecka), nastpnie biologicznej (okres ciy), uczuciowej (przywizuje si do niego) i w
kocu spoecznej
(dzieci maj zaj miejsce rodzicw). Ojcostwo natomiast powstaje w wyniku wyznaczenia s

poecznego,
nastpnie maeskiego, a w kocu przez dziecko. W porwnaniu wic ze stabilno ci powstawa
uczucia macierzyskiego uczucie ojcowskie jest chwiejne. Je li to stwierdzenie jest
prawdziwe, mona
uzna, e wzrost liczby zwizkw kazirodczych midzy ojcem a crk wynika z zakcenia proc
wyznaczajcego - uwolnieni od poczucia ojcostwa mczy ni staj wobec modej kobiety, ktra
e jestju
dla nich zakazana; natomiast wzrost kazirodztw midzy matk a synem mgby wynika z zakc
a
ontogenezy uczuciowej, czasami pochodzenia umysowego, jednake o wiele cz ciej psychol
ogicznego.
Wo kazirodztwa
Istniej kultury, w ktrych "w powietrzu unosi si wo kazirodztwa"55 - nie tylko w prod
ukcji artystycznej,
lecz rwnie w reguach dnia codziennego, w ktrych midzy matk a synem ma miej55 J. Nepote, Le Hen defiliation au Cambodge, "Filiations", nr 11 (1987), s. 7074.
187

sce prawdziwa zayfos oraz szczeglna wzajemna czuo . Ot etolo-gia transkulturowa opis
w jaki
sposb odbywa si toaleta chopca zalenie od kultury: w rd Bambarw z Senegalu kpieli do
babki. Chwytaj one niemowl za rami i energicznie podnosz do gry. Nastpnie obejmuj pe
narzdy pciowe chopca i pod koniec kpieli podrzucaj dziecko do gry, "eby nie byo lk
. Tego
rodzaju gestw nie stosuje si nigdzie na Zachodzie. W Indiach wane jest, eby spojrzen
ia matki i syna
nie skrzyoway si, by matka nie rzucia na syna uroku. Tabu dotyczce spojrzenia w India
ch czy dotyku
na Zachodzie nie dotyczy Afrykaczykw, ktrzy nie nadaj wymowy seksualnej tego typu czn
i matki
z synem.
Natomiast Europejczycy ju od wczesnego redniowiecza wszyli zapach kazirodztwa nawet
w bardzo
wczesnych kontaktach midzy matk a dzieckiem. Dlatego te Ko ci zaleci uywanie koyski
io
o niedopuszczenie do kontaktw cielesnych midzy rodzicami a noworodkiem, uznawanych
za grzech5^.
Obecnie Amerykanie bardzo wcze nie izoluj noworodka w jego pokoju; niemowl francuski
e pi w swym
eczku blisko ka rodzicw; w Arktyce pi pod wspln dla wszystkich skr zwierzc; w
korzysta z tej samej maty co matka; may Afrykaczyk pi w ku swojej matki, a amerykask
ndianin w
hamaku59.
Blisko matki przy dziecku ma atwe do zaobserwowania nastpstwa: ucisza pacz, pozwala n
a
karmienie piersi, przy piesza sen oraz polepsza rezultaty psychomotoryczne pod wpywe
m poczucia
bezpieczestwa oraz wydzielania hormonw mzgowych60. Objawy te s dobrze postrzegane, l
ecz gorzej
wyobraane. Najlepiej przekazywane jest to, co opowiada si w legendach. Na przykad
56 J. Nepote, op.cit.
57 B. Brii, Le premier bain [w:] A. Epelboin, Du scwon plein les yeux, kaseta VH
S, Seminarium
etnologiczno-medyczne, Museum d'histoire naturelle, 1991.
58 J. Gelis, M. Laget, M. F. Morel, Entrer dans la vie. Naissances et enfances d
ans la France traditionnelle,
Gallimard (Archives), 1978. 09 H. Stork, Enfances indiennes, Le Centurion, 1986.
60 F. Yuillemain, Stress
et immunologie, PUF, 1989.

188
w Kambody, gdzie caa kultura przesiknita jest kazirodztwem, kontakty intymne midzy ma
tk a synem
trwaj najduej w porwnaniu z innymi kulturami. Reguy preferencyjne dotyczce maestw
zwizki midzy rodzestwem, rodzestwem przyrodnim oraz midzy szwagrem i szwagierk. To
kierowanie seksem przez kultur traktowane jest jako kazirodztwo i czsto nawet tak
nazywane, jednake
nie zabronione61.
Ot kultura ta, ocierajca si czsto o kazirodztwo, dopuszcza jednocze nie przeklestwa,
cipy i
opowiadania gwatownie je zwalczajce. Jednym z czstych przeklestw w Kambody jest Chog
ma, co
podobno oznacza: "Splkujesz ze swoj matk". Je li chodzi o kazirodztwo, ktre staje si f
scynujce,
poniewa jest zarazem moliwe i zakazane, oywiajce, poniewa zgroza jest tu o-bok, spraw
jest
zawsze jakby na ostrzu noa. W dowcipnych historiach w tym kraju, w szelmowskich o
powiadaniach
czsto pojawia si pontna te ciowa bd pomyka co do osoby partnerki. Klasyczne powie ci
adaj
o ukochanym synu, ktry okrada swego ojca, gwaci matk oraz bije babk62. Krci si filmy,
w ktrych
boha-ter-chopiec sdzc, e wchodzi do ka narzeczonej, kocha si ze sw matk. Oczywi c
jeszcze mieszniej, kiedy kocha si ze sw babk! W kocu we Francji, kiedy Chateubriand.
Baudelaire,
Edgar Poe, Louis Malle i wielu innych wykorzystywao w twrczo ci motyw kazirodztwa, t
e nie
zaprotestowaa adna liga ochrony maltretowanych dzieci.
To odwrcenie zwyczaju zalecane przez kultur ma rzekomo za zadanie wyrwanie zbyt pr
zywizanego
syna ze szponw matki. Kiedy autonomi seksualn nabywa si stopniowo, pod wpywem poczon
si
separujcych, przemoc niejest konieczna. Jeelijed-nak zasady rodzicielskie s przygni
atajce, kiedy
zwyczaje ksztatuj typ uczuciowo ci ocierajcy si o kazirodztwo, zdobycie autonomii wyma
ga wwczas
ceremoniau inwersji, w ktrym przemoc staje si
61 J. Nepote, op.cit., s. 70-74.
82 S. Thierry, Etude d'un corpw de contes cambodgiens traditionnels, L/Harmattan
, 1985.
189

konieczna. W Azji Poudniowo-Wschodniej, gdzie pieszczoty seksualne midzy matk a syn

em nie s
nazywane "kazirodztwem", mwi si e chopcy " cigaj Amoka": wybiegaj nagle na ulic i za
ak
popadnie, na o lep, czsto sami gin. Gdyby warunki spoeczne daway im moliwo wydobycia
zakltego krgu macierzyskiego, mogliby studiowa lub pracowa gdzie indziej i wcale nie
musieliby
zabija. Zreszt gonitwy "za Amokiem" znikny z Pwyspu Ma-lajskiego, gdy zakaza ich Ko

zmusza chopcw do opuszczania rodzinnych miasteczek63.

Kiedy " wita" matka ma monopol na uczucia
Nasza kultura daje modym ludziom zakochanym we wasnych matkach nastpujce drogi uciec
zki:
wyjazd na studia bardzo daleko od miejsca zamieszkania, ekspatriacj bd oenek z mio ci,
ktry
wyrywajc syna matce, wywouje rywalizacj midzy dwiema kobietami. We wszystkich tych w
ypadkach
przemoc, a take intensywno ucieczki jest ochron przed ogromnym lkiem nieuchronno ci

kazirodztwa.
Kiedy z przyczyn osobistych bd spoecznych mody czowiek nie moe skorzysta z tej wyzwa
ej
przemocy, pozostaje mu albo nienawi do matki, albo te jej substytut: zakochanie si w
kobiecie
starszej od siebie, bdcej zarazem rdem podania i lku. "Kocham ci, jestem stracony"
n
brutalny sposb mody czowiek wyzna sw mio kobiecie duo starszej od siebie. Gdy p ni
ona powie mu: "Chod , jeste moim synem", wywoa u niego stres, ktry stanie si przyczyn
mpotencji.
Jeeli w dodatku wybuchnie miechem z powodu tej niemono ci, sprowokuje mordercz w cieko
ktrej nic ju nie bdzie w stanie pohamowa.
Po wojnie rozwj psychologii doprowadzi do takiego obwiniania matek, e wiele z nich
po wicao wasne
ycie osobiste, eby
63 H F. Ellenberger, A la (Ucmwrte de 1'tnconscient, SIMEP. 1974.
190
tylko dziecko mogo jak najlepiej si rozwija. Spowodowao to pojawienie si niezbyt jesz
cze dobrze
opisanej patologii: nadmiaru u-czuciowego! Dziecko przesadnie chronione wychowyw
ane jest w czym w
rodzaju odosobnienia uczuciowego. Kiedy rozpad rodziny wytwarza pustk uczuciow, ktr
a dotyka
prawie zawsze dzieci, zarwno z biologicznego, jak i psychologicznego punktu widze
nia, niektrym
jednostkom udaje si uciec w poszukiwaniu uczucia bd w celu wyrwania si ze swego ubog
iego
rodowiska. Jednake kiedy dziecko rozwija si w atmosferze przesytu uczuciowego, zask
lepione midzy
macierzyskim niepokojem a kulturowym poczuciem winy, wzrasta w luksusowym wizieniu

emocjonalnym, z ktrego po dugim okresie bierno ci bdzie mogo si wyzwoli jedynie przem
Tym,
co doda mu sil do opuszczenia owego rodzicielskiego raju zamienionego w uczuciow
e pieko, bdzie
nienawi . "Przecie wszystko dla niego zrobiam", mwi matka i jest to prawd. Jednake sy
dpowiada
na to: Bya ona jak komendant SS. Robila wszystko za mnie. Wchodzia do mego pokoju,
szperaa w
szufladach i nigdy nie traktowaa mnie jako osoby. Ojciec mj jest jedynie cieniem. Ga
rdz nim,
poniewa nigdy nic nie powiedzia, nie zaprotestowa. Zadaj sobie cierpienie po to, aby
ona te cierpiaa.
Chciabym, zby zachorowaa..., opowiada mi pewien bardzo dobrze wychowany modzieniec, z
dziwiony,
e ju nie jest zakochany w swojej matce.
To wa nie spo rd dzieci wychowywanych w atmosferze przesytu uczuciowego wywodz si nasto
atki,
ktre bij ojca, wykorzystuj i maltretuj matk oraz s wyjtkowo okrutne wobec tych, ktr
h kochaj.
Mio zbyt bliska, cho nie pozwala na uksztatowanie si ceremoniau uczuciowego, nie prz
dza si w
przemoc. Przesyt uczuciowy, owa mio pozbawiona ogranicze, implikuje gwat uczuciowy i
uwalniajc
nienawi . Bo aby mg powsta ceremonia ksztatujcy uczuciowo 64 i zamieni przemoc w a
potrzebny jest dystans65.
Przemoc midzy lud mi bliskimi jest trudna do przewidzenia, zaskakuje wszystkich, czni
e z przestpc.
Ta przemoc uczuciowa
64 W. Pasmi, La QualiU dis untinento, Payot, 1992.

65 S. Bergeret, La YwUncffwdamfntaU. Dunod, 1984.

191

jest bardzo bliska aktu kazirodczego, poniewa zbytnie zogniskowanie uczu na matce
jest zabjcze: jest
ono najblisze elementarnego aktu kazirodczego w spoeczestwach antylskich, gdzie zab
ija si
wycznie w krgu rodzinnym66.
Kiedy w spoeczestwie nie istnieje ceremonia separacji, o-dosobnienie uczuciowe nie
pozwala na
uksztatowanie si emocji i uatwia przej cie do czynu. Kady wiek, kade miejsce w rodzini
, kada rola
spoeczna jest zwizana z okre lonym sposobem kochania i wszyscy winni si temu podporzdk
owa.
Zakaz kazirodztwa, bez wzgldu na to, czy bdzie tylko sowny, czy bdzie si posugiwa al
zwizku
krwi, czy te bdzie po prostu odczuwany, ma o wiele wikszy wpyw na uczucia ni na seks.
Kiedy ta strukturyzacja uczu odbywa si nieprawidowo, poniewa nie ma ojca, ktry odegra
y
separacyjn rol, pozwalajc otworzy zaklty krg uczu matki i syna, gdy uczucie to staj
wycznym rdem bd te zestresowane dziecko "widzi jedynie oczyma matki", zalany tym na
em
mio ci syn odczuwa do niej podanie poczone z ogromnym niepokojem; wwczas kada kobiet
mu si wyda zakazana i jedynym wyj ciem, jakie widzi, jest homoseksualizm.
Tabu kazirodztwa nie jest tylko i wycznie ideologi, lecz rwnie uczuciem uksztatowanym
przez ludzi:
zakazem, poczuciem wstydu bd niewyobraalnej winy, ktrej wiele kultur nie o miela si na
et
sformuowa. Jestem jednak gotw si zaoy, e nawet gdyby prawo upowaniao do kazirodzt
midzy matk a synem, nie zmienioby to wiele w obyczajowo ci seksualnej.
Dla wielu z nas seks nie jest czym witym: penis czy pochwa nie s ani instrumentami B
oga, ani te
organami strukturyzujcymi spoeczestwo. Niektre kobiety s nawet zdania, e uycie ich p
wy w
cigu kilku minut aktu pciowego nie jest czym bardziej niemoralnym ni wynajcie ich rk
o sprztania
w cigu kilku godzin. Znam pewn kobiet, byskotliw filozofk, ktra objechaa
66 J. Andr, op.cit., s. 366.
192
wiat na bardzo dogodnych warunkach dziki potraktowaniu swego seksu jako narzdzia pr
acy.
Natomiast wiele osb uwaa, e seks jest miejscem kontaktu pozwalajcym na zawizanie si p
r
maeskich stanowicych podstawow komrk spoeczestwa. Jest to strefa ciaa, ktra dost
intensywnych przyjemno ci oraz gbokich lkw, gdzie w cudowny i niepokojcy sposb powsta
cie.
Takie spojrzenie na seks przywouje na my l sacrum. Kiedy jednak mowa o wito ci, przemoc
rwnie
jest niedaleko: przemoc zrytualizowana faktem po wicenia siebie lub kogo innego w in
teresie rodziny,
narodu lub Boga; przemoc blu niercza, tak trudna do zniesienia, e tylko tortura lub
mier mog by
zado uczynieniem. To zgodnie z t zasad przez cale wieki ci, ktrzy pokazywali papieowi
ig (co polegao na wci niciu kciuka midzy palec wskazujcy i rodkowy), zasugiwali na spalenie na
osie67.
Gest ten jest obecnie cakowicie pozbawiony znaczenia, a w kadym razie nie uznaje s
i go za witokradczy.
Wydaje mi si, e ci, ktrzy poznali kazirodztwo typu jowialnego, nigdy nie traktowali

seksu jako czego

witego. Seks jest dla nich miejscem przyjemno ci, instrumentem we wspinaniu si na dra
bin
spoeczn, dziaalno ci towarzysk i ewentualnie rodkiem do "robienia dzieci" (chocia te
tnie
uwaane s czsto za komplikacj seksu). Dla tych osb nie jest to z pewno ci ani otarz,
ic
witego, a nawet cudownego. Nie przyznajc seksowi wito ci, nie mog one odczuwa jako g
kadego naruszenia kodeksu spoecznego, ktry nim rzdzi. Tumaczy to zadziwiajcy spokj n
trych
par skadajcych si z matki i syna, ktre utrzymuj si nawet po maestwie syna, na podo
dugiej przygody pozamaeskiej... tyle e z wasn matk! Podobnie zreszt jak "kazirodcz
wie68,
ktrzy ze zdumieniem dowiaduj si, e crka zaszokowana jest ich postpowaniem, lub jak ca
rodziny,
67 G. Calame-Griaule, L 'homme, la parole et le gste [w:] J. Poirier, Histoire de
s moeurs, Gallimard
(Pleiade), T. II. 1990, s. 91-96.
68 P. Sabourin, La Yiolence impewable, Nathan, 1992.
13. Anatomia uczu
193

w ktrych kazirodztwo powtarza si w kadym pokoleniu w postaci intymnej gry, ktrej nie
ma powodw
zakazywa. Zdarzaj si kultury czy mentalno ci, w ktrych seks nie nabra waloru wito ci
wielkich religiach monoteistycznych. O lubiene kobiety, oddajcie nam wasze dala.
(...) Kpijcie, bawcie si
(...), ale unikajcie starannie mio ci69, pisal Sade, dla ktrego Zo wywodzio si ze wi
Otrzymuj duo listw i wiadectw utrzymujcych, e najbardziej skutecznym rodkiem pozwala
zapobiec brakowi uczucia, ktry daje si coraz bardziej zauway we wspczesnym

wiecie, b

dopuszczenie kazirodztwa jako jedynego rodka pozwalajcego scali i pobudzi na nowo ro

dzin: Czas
skonstatowa, ze kazirodztwo nie stanowi ani perwersji, ani choroby psychicznej, m
ona przeczyta w
doskonaych amerykaskich magazynach psychologicznych70. Grupy pedofilw chc wic adoptow
a
modych chopcw pozbawionych rodzin, a wawy Gabriel Matzneff nie rozumie, dlaczego bes
zta si go
za chwalenie si tym, e przeurocze trzynastoletnie dziewczynki day mu numer telefonu
, mimo e on nic
nie zrobi w tym kierunku!
Dla tego typu osobowo ci seks jest czym , co wie uczuciowo, mil gr nie majc w sobie n
go!
Kiedy jednak matka, syn lub crka nagabywani s przez kogo bliskiego, a w ich wyobra ni
seks
reprezentuje wite tabu, odczuwaj wwczas zgroz, ktra moe zakci ich rwnowag umys
To naturalne odczucie od dawna prbowano uzasadni rnymi teoriami. Kodeks Hammurabiego

nakazywa, jako zbawienne dla ludu, "zabijanie syna, ktry pooyby si na swojej matce".
szystko
wok umiera, kiedy Edyp po lubia Jokast. Biblia mwi o potworach, jakie rodz si z tego
u
zwizkw. Dziewitnastowieczni lekarze kad wad wrodzon przypisuj kazirodztwu. Kiedy w
j
kulturze pojawia si chromosom, tumaczy si w sposb naukowy, e "blisko genetyczna jest
bjcza"
mimo sprzeciww
69 Cytowane za:J.-J. Pauvert, Sod. Osons le dire, Les Belles Lettres. 1992, s. 11

7. ^OJ. Pomeroy,
artyku z czasopisma "Psychology Today" cytowany w "L'Evene-ment dujeudi" z 26 sty
cznia 1989.
194
hodowcw i genetykw. Wszystko odbywa si tak, jak gdyby jedynie gro ne argumenty mogy na
da
adekwatn form uczuciu zgrozy.
Niektrzy uwaaj, e matka nie jest wito ci, a wic mog jej dotyka bez odczuwania zgr
blu nierstwa. U innych natomiast wywouje ona zachwyt i strach: uwielbiaj j i boj si je
jak Boga.
Podobno tak si dzieje u homoseksualistw.
W schemacie homoseksualnym matka jest nadkobiet pen chway. We wszystkich badanych pr
zez nas
przypadkach odnale li my u homoseksualistw w bardzo wczesnym dziecistwie, okresie zapo
mnianym
nastpnie przez badanego, due przywizanie erotyczne do kobiety, na ogl do matki, ktre
bylo
zazwyczaj sprowokowane przez nadmiern czuo z jej strony, a nastpnie wzmocnione przez
usunicie
ojca z ycia dziecka71. Freud, ktry uywa poj etologicznych, jak "przywizanie" i "zwiz
72,
podkre la, e posta ojca jest usuwana w cie. Pan G., ktrego syn stal si homoseksualist
est znanym
przemysowcem, bogatym, byskotliwym i odwanym, nie uczestniczy jednak w ksztatowaniu u
czu
swego syna, bardzo wcze nie zakochanego w matce i wymagajcego od niej wyczno ci uczucio
wej. Ojciec Marcela Prousta by znanym profesorem medycyny, inteligentnym i tolerancyjnym
, jednak wycisn
niewielkie pitno na swym synu. Pan F. opowiada mi o swoim rozczarowaniu i niedowie
rzaniu, kiedy w
wieku sze ciu lat zrozumia, e nie by synem jedynie swojej matki". Musia dokona wysiku
intelektualnego, eby sobie wyobrazi, e by rwnie synem swego ojca: Wiedziaem, ze to b
ojciec, jednake trudno mi byo zrozumie, e byem jego synem dlatego, e spal z moj matk
To przesiknicie, w monopol sensoryczny da si moe wytumaczy, gdy zbada si warunki uc
we,
wjakich pojawia si may chopiec. Matki homoseksualistw nie s kobietami zgaszonymi. Wsz
ystko u
nich ma zdecydowany charakter: ubranie, gesty, mimika
71 S. Freud, Un sowenir d'enfance de Leonard de Vinci, Gallimard (Idees) [wyd. p
oi. Wspomnienie o
dziecistwie Leonarda da Vinci, [w:] Poza zasad przyjemno ci (1910),War-szawa 1975].
72 B. Cyrulnik, Freud precursew de 1'ethologie, Laboratoire Duphar, 1993, i L. R
itvo, Darwin, ascendant de
Freud, Gallimard, 1992.
195

oraz intensywne i atwe wyraanie emocji czyni z nich kobiety wszechobecne! Bez wzgldu
na to, czy s
one energiczne, czy depresyjne, czy lkliwe i zakochane, dziecko "widzi tylko ich
oczami", to one s
brzemienne, co pozostawia ojca w cieniu, mimo e moe on byszcze na innym polu. Ale oc
zywi cie to
nie ich sposb bycia czy wyraania wywouje tendencj homoseksualn u syna. By moe noworo
przychodzi w momencie, gdy ich psychika jest wyjtkowo wraliwa. Pierwszy dzie to na
og mio od
pierwszego wejrzenia:
Zupenie oszalalam na jego punkcie. Nie mogtam nawet spa, bo po prostu nie byam w st
anie oderwa

od niego oczu. Piorun uderza jedynie w receptory. Wymaga to synchronizacji liczn

ych czynnikw:
osobowo sensoryczna matki, nadej cie ciy w momencie wyjtkowym w jej wasnym yciu oraz
dziecka wi si w cao , nadajc sens, jaki bdzie mia dla niej noworodek. Moje trzy st

zamierzay wa nie odej . M mj je dzi po caym wiecie. Byam w domu zupenie sama. Mo
zaczo traci sens, kiedy pojawi si on... Chopiec po trzech dziewczynkach, w momencie,
dy go ju nie
oczekiwaam i kiedy najbardziej go potrzebowaam. Po prostu szalaam ze szcz cia. Przez d
gi czas nic
nie bdzie mogo rozdzieli partnerw tej idylli, bdcej rwnie sytuacj sensoryczna, typ
przesytu uczuciowego73.
Si separujc bdzie niekiedy nienawi , ktra pozwoli modemu czowiekowi walczy z tend
kazirodczymi i odegra rol uspokajajc. Potrzebuje on jej niekiedy, eby sta si aktywny
samodzielnym i mc uciec przed sw skonno ci. Dopki syn znajduje si blisko matki, nie m
rzyjaci
ani nie wchodzi w skad adnej grupy. Co przerywa, a w kadym razie rozlu nia zwizek kazi
rodczy^ (...)
[Jest to] hamulec zastosowany do mio ci matczynej7^. Ta niedawna refleksja na temat

homoseksualizmujako walki z kazirodztwem nawizuje do klasycznej teorii freudowski

ej: May chopiec
usiuje odepchn mio do swojej matki, identyfikujc si z ni i uznajc siebie sa73 To wczesne, intensywne i wyczne pole sensoryczne tumaczy by moe przerost jdra prze
niego
wzgrza, ktry neuroradiolodzy zaobserwowali u homoseksualistw. Wydaje si, e chodzi tu
raczej o
przerost epigenetyczny ni genetyczny (wypowied M.Jouveta na kolokwium Schmeierling
a, Liege,
pa dziernik 1992).
74 J. Andre, op.cit., s. 164.
196
mego za idea, wzgldem ktrego dobiera nowe obiekty mio ci. W ten sposb staje si
homoseksualist75. Homoseksualizm pozwala unikn zarwno kazirodztwa, jak i nienawi ci. P
ozwala
nawet uwielbia matk w dalszym cigu.
Przywizanie do matki czyni trudniejszym przywizanie do jakiejkolwiek innej kobiety
76, napisa Freud.
Chodzi o to, eby si z ni zwiza, przesikn ni do tego stopnia, by si z ni utosami
tak, jak ona sama mogaby kocha. To tumaczy uczucie "drugiej poowy jabka", bardzo czst
w rd
homoseksualistw, ktrzy czuj si sob tylko wwczas, gdy spotkaj kogo podobnego do nich
ch.
Kiedy kocham si z kobiet, czuj si tak, jakbym odkrywa ciao mojej matki - opowiada mi
n S. Kiedy jednak kocham si z mczyzn, odkrywam moje wasne ciao, wiem wwczas, kim jestem..
ichel
Toumier znakomicie wyrazi t my l uwaajc, e hetero-seksuali ci s pozbawieni owej drugi
wy
jabka.
To przemieszanie mio ci z nienawi ci znajduje gwatowny wyraz, gdy homoseksualizm nie je
st
zdeklarowany. Pan S. w wieku szesnastu lat usiowa piciokrotnie w cigu jednego miesica
popeni
samobjstwo "aeby zaniepokoi swoj matk". Pan P. natomiast przez bardzo dugi okres czas
dzwoni
anonimowo do swojej matki "po prostu eby cieszy si tym, e ona cierpi". W przypadkach
tumionego
homoseksualizmu mczy ni wstydz si swych pragnie i przeciwstawiaj si im w sposb gwa
odnoszc si z nienawi ci, a nawet agresywnie do homoseksualistw. Nienawi ta spenia w

rol uspokajajc: Poniewa nienawidz homoseksualistw i atakuj ich, oznacza to, ze sam n
jestem
homoseksualist. Zachowanie to mona spotka u mczyzn nienawidzcych swych matek, ktre
uprzednio uwielbiali, jak gdyby chcieli przekona samych siebie, e ich nie pragn, po
niewa ywi do
nich nienawi , a nawet budz w nich one odraz, jak "wszystkie kobiety, ktre przeciekaj"
jak to okre li
Celin (w gruncie rzeczy
75 S. Freud, Wspomnienie o dziecistwu Leonarda da Vinci, op. cit.
76 Ibid.
197

dlaczego poczciwy doktor Destouche wybra sobie pseudonim "Celin", bdcy rwnie imieniem
jego
matki?77).
Zakaz podania matki pociga za sob zakaz podania wszystkich kobiet i wwczas, najspoko
ej w
wiecie, pozbawiony popdu kazirodczego homoseksualista moe sta si "pedaem". Jeeli ta
etologiczno-psychologiczna teoria jest spjna, odchylenie homoseksualne moe by rodkie
m ucieczki od
kazirodztwa. Jest wic ono cakowicie moralne, jako e nie mona przecie zaleca kazirodzt
a, eby
uciec od homoseksualizmu!
Ojciec, ulica i nienawi
Mio midzy matk a synem, podlegajc zmianom, skania do separacji, do podbicia kobiety
znanej
oraz do otwarcia sfery uczu. Najwspanialszym i najskuteczniejszym uwieczeniem po-dan
iajest
zakochanie si w innej kobiecie. Wektorem tego zjawiska jest ojciec. Tymczasem nas
za kultura czyni go
przezroczystym78, co prawdopodobnie przyczynia si do obecnego wzrostu ilo ci gwatw i
przypadkw
kazirodztwa.
Kiedy sowo "kazirodztwo" odnosi si do struktury pokrewiestwa, etologia nie ma nic d
o powiedzenia.
Kiedy jednak dotyczy ono struktury uczuciowej ksztatujcej uczucia niezalene od sw, et
ologia moe
przedstawi dwie lub trzy teorie. Oto etapy on-togenezy struktur separujcych, ktre u
kierunkowuj
podanie:
pocztkowo uczucie blisko ci daje poczucie bezpieczestwa, otpiajc nas jednocze nie; nast
ie
pojawia si ojciec, ktry zakazuje, ktrego jednak uczymy si kocha, otoczeni ciepem maci
rzyskim;
nieco p niej koledzy z dzielnicy, szkoy czy grupy nastolatkw oraz modziecze mio ci po
j
sprecyzowa nasze pragnienia i popychaj nas do ich spenienia. Nastpuje rozdzielenie
" Y. Stallom, list z 30 stycznia 1993.
78 fe. Sullerot, La familie nucHaire fclate, "Saweearde de 1'enfance", nr l i 2,
1985.
198
.
obiektu pragnienia seksualnego i obiektu uczuciowego, gdzie instytucje odgrywaj w
an rol w
zorganizowaniu sil separujcych:
okre laj, kim jest ojciec i jaki jest jego status, organizuj ycie w szkole i w dzieln
icy, pozwalaj wypyn
nowej przestrzeni spoecznej zwanej wiekiem dojrzewania, jak rwnie zalecaj maestwo i
jego
prawami.

Jeeli siy separujce rzdz seksem, to jak wytumaczy, e s one skuteczniejsze w odnies
o
gwatu czy kazirodztwa ni w przypadku homoseksualizmu? Specjali ci w dziedzinie przem
ocy
seksualnej, prawnicy i psychologowie, sygnalizuj znaczny jej wzrost w ostatnich c
zasach. Brak jest
danych dotyczcych wcze niejszego okresu, poniewa w latach sze dziesitych specjali ci je
ze
uwaali, e rzadkie przypadki kazirodztwa miay miejsce jedynie w rodowiskach wiejskich
. Wystarczyo
zorganizowa nieco lepiej zbieranie danych, eby znale przykady prawie wszdzie, o wiele
liczniejsze
ni sdzono, co spowodowao, e stwierdzono ich szybki wzrost. Je li chodzi o homoseksuali
zm, byo
wrcz odwrotnie. Stereotyp kulturowy kaza mwi: .Jest coraz wicej homoseksualistw; najl
pszy
dowd, e coraz wicej ich wida". Staranniejsze zbadanie tej sprawy pozwolio stwierdzi,
sytuacja
prawie si nie zmienia od roku 1971, a moe nawet od raportu Kinseya z roku 1947. Mim
o tego
stereotypu nie ma istotnej zmiany w zachowaniach miosnych w Europie. Pierwszy sto
sunek seksualny
ma wci miejsce okoo osiemnastego roku ycia; w dalszym cigu notuje si 4,1 procent
homoseksualistw i 2,6 procent lesbijek. Mona natomiast stwierdzi znaczny wzrost sto
sunkw seksualnych, do ktrych dochodzi pod przymusem.
Ta pena przemocy seksualno zaley od kultury, poniewa wikszo zwierzt rytualizuje za
a
zmierzajce do kontaktu. Prawie zawsze odej cie od zwyczaju w jakiej grupie spoecznej,
nie nadajc
formy zachowaniom seksualnym, pozwala ujawni si prymitywnej przemocy. Gwat i kaziro
dztwo
zauwaano najpierw w dzielnicach ubogich. Jednake to nie ubstwo, lecz odstpienie od p
ewnych regu
kulturowych wywouje brutalno seksualn i uatwia czyn. Kazirodztwo jest zakazane nie dl
atego, e tak
mwi prawo
199

- to tworzenie instytucji kulturowych, ktre otwieraj rodzin na wiat zewntrzny i steru

j impulsami.
Biedota, woajc o pomoc spoeczn, zwraca uwag spoeczestwa na ubogie dzielnice, co pozw

stwierdzi wysok liczb przypadkw kazirodztwa. Wystpuj one rwnie i w dzielnicach boga
w
ktrych zmiana roli ojca prowadzi do transformacji w obyczajowo ci rodziny. Jednake w
zamonych
domach kazirodztwo odbywa si po cichu, nie trafia do kartotek opieki spoecznej.
W krajach ubogich, lecz o bogatej obyczajowo ci, sprawy seksu s dobrze usystematyzo
wane, dlatego
te impulsy s ukierunkowane i przeksztacane w zwizki spoeczne. W spoeczno ciach
afroamerykaskich, gdzie czsto nie wiadomo, kto jest ojcem, rol protektora i separat
ora spenia grupa
mczyzn: Odwieczny zwizek syna i matki jest tym niemniej staym parametrem czarnej rod
ziny amerykaskiej. (...) Trzeba go pojmowa jako proces neutralizacji uczu...79. Wraz ze wzros
tem przywizania
sabnie podanie, jak mona to zauway u niektrych par skadajcych si z matki i syna k
gdzie seks jest nie do pomy lenia, natomiast zwizek uczuciowy jest bardzo silny.
Co do rodzin afroamerykaskich, brazylijskich i martynika-skich, w ktrych dziecko pr

zywizuje si tylko
do matki i nosi jej nazwisko, co oznacza, e naley tylko do niej i do jej rodziny,
obserwatorzy zgodni s w
dwch punktach: rodziny te s pozbawiane warto ci przez ich wasn kultur, a dzieci z trud
m ulegaj
socjalizacji. Mona w nich rwnie zauway ogromn bierno - dzieci oczekuj, e matka za
absolutnie wszystkie ich potrzeby. Do dnia, kiedy odchodz nagle, eby y na ulicy. Obs
erwatorzy zachodni nazywaj je bdnie "dziemi porzuconymi". Widzc dziecko pice na ulicy, bez wahan
przylepiaj mu etykietk dziecka wychowanego w strukturze trjstronnej (ojciec-matka-d
ziecko) i
wycigaj wniosek, e skoro pi na ulicy, z pewno ci jest porzucone. Dziecko takie moe je
k w
kadej chwili wrci do domu matki, gdzie zostanie dobrze przyjte. To odej cie na ulic sp
ia
W J. Andr, op.cit. s. 299.
200
rol separacyjn, ktrej dziecko nie znajduje w swoim kontek cie rodzinnym i kulturowym8
0. Ucieczka na
ulic to jedyny sposb o-derwania si od matki.
W spoeczno ciach, w ktrych w procesie wychowawczym rola ojca jest nika, dzieci ucieka
j notorycznie.
Kambodascy chopcy uciekaj z zamknitego wiata pozbawionego rodzicw:
Sze dziesit tysicy dzieci ma poniej dziesiciu lat, z czego dwadzie cia pi tysicy za
zy lata.
(...) S one wokl nas (...) i nas nie odstpuj, (...) miej si w dzie i plcz w nocy.
ektrzy
malcy, wyjtkowo odwani, uciekaj z obozw. (...) Uciekaj nawet ryzykujc yciem...81. Ka
e
zamknite rodowisko jest deprawujce, poniewa nie mona w nim ksztatowa swych uczu. Na
Zachodzie najcz ciej uciekaj dzieci wychowywane w rnych instytucjach:
Musz uciec, eby mc rozwin si spoecznie i uczuciowo. W tym domu nie ma niczego, co by

pozwalao y.
W rd nastolatkw uciekaj najcz ciej dziewczta. Czsto chc przez to powiedzie: Tato, s
e.
Rozmiar niepokoju, jaki taka ucieczka wzbudzi u ojca, jest prbjego uczucia: kiedy
brakjest porozumienia
sownego, sowa zastpowane s przez czyny!
Spo rd dorosych najcz ciej znikaj mczy ni. Podobnie jak w przypadku dzieci i nastolat
zi
tu o mczyzn, ktrzy nie czuj si ani ojcami, ani osobami odpowiedzialnymi w rodzinie. T
e "uczuciowe
gobie" zadaj sobie pytanie, dla kogo wa ciwie pracuj, a nie czujc si ju ojcami, wra
zapomnianych marze okresu modo ci.
Nawet ucieczka osb starszych oznacza zerwanie zwizku rodzinnego i spoecznego. Uciek
aj zarwno
kobiety, jak i mczy ni, poniewa czuj si obco we wasnym domu. Czasami ich mzg nie prz
za
ju informacji i nie pozwala im rozpozna ani twarzy, ani miejsc. Kiedy indziej dzie
lnica tak si zmienia, e
nie potrafi odnale adnego z geograficznych punktw zaczepienia; zdarza im si traktowa
ne
dzieci jak obcych, poniewa nie rozu8 C. Fonseca, Merwres carentes, "Autrement", nr 96 (1988), s. 49-64. 81 O. Page,
Site U: des gaminsheros, "Nouvelle Revue d'ethnopsychiatric", nr 12 (1988), s. 155-158
201

miej ich gestw, systemu warto ci, a nawet sw, szybkie tempo zmian kulturowych wytrca t

ch ludzi z
obiegu. Ich ucieczka, bez wzgldu na to, jaka bya jej przyczyna (umysowa, uczuciowa
czy kulturowa),
oznacza podobnie jak u modych: Chc wrci do siebie, do miejsca, ktre dobrze mam, w ktr
m
rozpoznam przedmioty oraz kody pozwalajce mi odnale uczuciowe poczucie bezpieczestwa
.
Te dane potwierdzaj tez, e w rodzinach, gdzie matka wychowuje dziecko sama, po okre
sie, kiedy bya
ppkiem wiata, staje si punktem odbicia do ucieczki, tymczasem matka wraz z ojcem tw
orz grup
sensoryczn, ktra dzieli midzy sob siy uczuciowe i daje kademu odrbne miejsce. Kiedy
ka jest
sama, dziecko poddaje si jej lub od niej ucieka; jeeli istnieje rwnie ojciec, dzieck
o nie musi wybiera
midzy fuzj a przeciwstawieniem si. Zwyka obecno ojca nadaje matce inne miejsce uczuci
we: jest
o-na rwnie jego on, nie jest wycznie po to, eby zaspokaja potrzeby fizyczne dziecka
odczuwa inne pragnienia ni ono, poniewa moe obdarza mio ci kogo innego. Jest ona ki

jedynie rdem satysfakcji.

Ten typ my li emocjonalnej82, rozumowania, ktre nadaje form sown naszym uczuciom83, mo
przyj
do gowy jedynie wwczas, gdy nie ma ojca. W USA prawie 30 procent dzieci wychowuje
si bez niego, a
nawet je li jest obecny, to "nie stanowi ju siy pobudzajcej"84. Kiedy dziecko nie zna
jduje odpowiednika
tej ojcowskiej funkcji w szkole, w rd kolegw z dzielnicy, w grupie rwie nikw bd w jak
nej sile
separacyjnej, jak armia lub instytucje polityczne czy religijne, czuje si ono jak
w puapce midzy
wyczn mio ci macierzysk a lkiem przed wspzawodnictwem spoecznym pozbawionym uczu
midzy duszeniem si tym, co jest zbyt blisko, a obaw przed tym, co odlege.
Mio zmieszana z nienawi ci staje si wwczas uczuciem ksztatowanym przez nasz kultur
Prowadzi to do ambiwalencji:
82 P. A. LaViolette, Thought about Thoughts about Thoughts: the Emotional Percep
twe Cycle Theory,
"Man-Environment Systems", IX (1979).
83 W. Gray, Understanding Creatwe Thought Process: an Early Formulation ofthe Em
otional Cognitwe
Structure Theory, "Man-Environment Systems", IX (1979), s. 3-14.
84 R. By, UHomme sauuage et 1'enfant, Le Seuil, 1992.
202
to na osi matka-syn rodzi si pierwsza mio , sia, ktra popycha nas do "szukania osoby u
ochanej"85, i
na tej samej osi powstaje w p niejszym okresie zakaz kochania.
Chopcy i dziewczta
Sposb, w jaki chopcy ucz si mio ci, powinien by ci le uregulowany, aeby nie sta si
Dziewczta natomiast przechodz rozwj uczuciowy bardziej harmonijnie, poniewa to, co z
akazane, jest
mniej rygorystyczne, a typy mio ci s ju podzielone.
Ta wiksza swoboda, je li chodzi o wiadomo tego, co zakazane, moliwa jest do zaobserwow
nia
rwnie w sposobie, w jaki dziewczta zdobywaj znaczenie w hierarchii spoecznej. Mali ch
pcy bardzo
wcze nie wymy laj gry wspzawodnictwa, natomiast dziewczynki wymy laj gry polegajce na
wsppracy. Chopcy wspinaj si po szczeblach hierarchii lub wyczaj si ze wspzawodni
stanowic w ten sposb wikszo w ekskluzywnych szkoach wyszych oraz w rd kloszardw i
przestpcw. Dziewczta rzadziej wstpuj do renomowanych szk, rzadko te staj si towar
kloszardw lub zbrodniarkami, poniewa ten rodzaj socjalizacji - poprzez triumf bd prz

ez wyczenie nie ma w ich o-czach warto ci spoecznej, moe natomiast mie warto seksualn.
Ontogeneza poczucia zakazu nie jest taka sama. Od samego pocztku osoba trzecia bdca

separatorem jest dla dziewczynki pocigajca. Dziewczynka jest w stanie odseparowa si

od swej matki,
poniewa pocigaj ojciec. W okresie p niejszym bdzie rwnie od niego odseparowana, czuj

do innego mczyzny. May chopiec za ju w chwili pierwszej deklaracji mio ci usyszy: "

niemoliwe". Nastpnie obecno ojca oznacza bdzie dla niego nowy zakaz, ktrego ominici
wizaoby si z prze85 S. Kakar.J. Munder Ross, Les Piges de 1'amour rotique, PUF, 1987.
203

ogromnym poczuciem winy. P niej, gdy wobec modej kobiety nie bdzie zna tajnikw uwodzen
a,
spotka si rwnie z zakazem. Przemoc wynikajca z zakazu jest bardzo bliska przemocy ak
tywnej, z
ktr zreszt bardzo czsto si wie. Separator wyciga rk do dziewczynki, chopca natom
odpycha.
Ta uczuciowa ontogeneza tumaczy by moe bardzo czst blisko uczuciow midzy matk a j
doros crk, podczas gdy syn o miela si by blisko matki dopiero wwczas, gdy zakaz jest
icie
nieistotny w wyniku symbolicznej obecno ci ojca, licznych modzieczych miostek lub zaw
arcia zwizku
maeskiego. Elastyczno uczuciowa kobiet, ktra czyni je otwartymi wobec innych, tumacz
dlaczego
mog one kocha wiele dzieci w sposb cakiem odrbny, mog caowa si bez wzbudzania pode
a gdy maj problemy, mog zwierzy si drugiej osobie, a nawet liczy na ni, jak to si cz
zdarza w
udanych parach lub w psychoterapii, gdzie kobiety stanowi 60-80 procent klientek.
Rozwj uczuciowy chopca, polegajcy na zakazach, rzdzi zdecydowanie jego tendencjami u
czuciowymi:
nie powinien on u-kazywa swoich emocji, nie powinien paka, powinien si bi, fizycznie
i spoecznie,
nie powinien narzeka ani liczy na innych, powinien "pi ci" wywalczy swoje miejsce mc
.
Jeeli mu si nie uda, powinien doczy do klanu zwycionych. Kiedy korzysta z pomocy on
nierzadko mona usysze pogardliw uwag: "To jego ona decyduje". W przypadku niepowodzen
a lub
depresji pozostaje mu wycznie antydepresyjny rodek polegajcy na "przej ciu do czynu",
na erotyzacji
ryzyka i walki, bd takie rodki uspokajajce jak rezygnacja, ucieczka czy alkohol.
Wynika z tego, e kobiety socjalizuj si poprzez sposb kochania, natomiast mczy ni popr
sposb
dziaania.
Zreszt reprezentanci obu pci nie myl si, poniewa na kobietach robi wraenie oznaki sp
ne
ukazywane przez mczyzn w charakterze obietnic egzystencji; mczyzn natomiast pocigaj b
rdziej
oznaki fizyczne i uczuciowe, bdce dla nich obietnicami mio ci86.
86J.-C. Kaufman, Lafaussesurprise, "Autrement", nr 135 (1993).
204
Prawo, ktre zabrania, zmusza nas do dawania, zakaz zachca nas do podziau, a niepokj
skania do
kontaktu. Zadziwiajca matematyka, gdy pomy limy, e przyjemno , ktr si dzieli, naley
przez dwa!
Jedyn rewolucj fizjologiczn w ludzkim yciu jest mio . Jednake o ile mio jest uniw
ukazujc tym samym, e stanowi cz naszej natury, o tyle historia mio ci jest niezwykle

dna,
zalenie od epoki i od kontekstu, ukazujc, e zakorzeniona jest w naszej kulturze87.
Mio jest rwnie
rewolucj kulturow, poniewa kae nam rzuci cumy i wyruszy przed siebie w poszukiwaniu p
zygody.
V S. Kakar.J. Munder Rosa, op.dt
Rozdzia szsty
lad czy opowiadanie?

Niegdy , gdy pergamin by rzadki i drogi, mnisi zdrapywali farb poprzedniego tekstu,
aeby mc pisa na
nowo na skrze. Ustawiajc karty pod odpowiednim ktem mona odnale lady pierwszego rko

odci nite najgbiej1, poniewa lady najstarszych zapisw odciskaj si lepiej na dziewic
e,
gdzie wszystko jest jeszcze moliwe.
Po tej inspiracji, ktr zawdziczam bardzo szacownemu se-miotykowi, Umbertowi Eco, ch
ciabym
zacytowa wielkiego neurologa, Charlesa Baudelaire'a: Czyme jest mzg ludzki, je li nie
olbrzymim a
przyrodzonym palimpsestem? (...) Tak, czytelniku, niezliczone poematy radosne i
smutne wyryte s
kolejno na palimpse cie twojego mzgu i jako li cie lasw dziewiczych, jako nigdy nie ta
jce niegi
Himalayi, jako wiato, kiedy na wietlan pada powierzchnie, gromadz si nieskoczone pok
i kady
z kolei zapada w zapomnienie. Lecz w mierci godzin, w majakach gorczki lub dziki pod
nietom opium
wszystkie te poematy znw mog nabra ycia i mocy. One nie umary, one pi. (...) Lecz g
tragedie dziecistwa (...) cigle yj, ukryte pod innymi legendami palimpsestu. Ani nam
itno , ani
choroba nie maj rodkw tak palcych, aby wytrawi ich lady wieczyste2.
1 U. Eco, Imi riy, tium. A. Szymanowski. PIW, 1990.
2 C. Baudelaire, Poeracz opium, tum. L. Choromaski. Nakl. Ksigami F. Hoe-sieka. 1921
,s. 166-169.
14. Aoatomu uczu
209

Baudelaire-neurolog mwi o " ladach wieczystych", o "olbrzymim i zawiym palimpse cie mzg
u", a
szczeglnie o "ukrytych w mzgu tragediach, ktre pi pod innymi legendami" naszej histor
ii i wyczekuj
jakiego wydarzenia, wypadku czy emocji, aeby wypyn na powierzchni i pojawi si w wi

Wa nie ten wtek chciabym teraz poruszy.

Umberta Eco i Charlesa Baudelaire'a zinterpretuj jedynie z neurologicznego punktu
widzenia. Chciabym,
prawd mwic, skonfrontowa ich z Alfredem de Vigny i An Novac, ktrzy ukazuj, w jaki sp
opowiadanie przeciwstawia si palimpsestowi.
Okoo czterdziestki Alfred de Vigny wspomina z rozrzewnieniem swe "dwadzie cia wiose
n", a do dnia,
gdy odnajduje pamitniki z okresu swojej modo ci. To, co one zawieraj, nie ma nic wspln
ego z jego
opowiadaniem. Pamitniki mwi o czarnym i bolesnym dniu codziennym, penym melancholii
i
upokorze, podczas gdy wspomina on cakiem szczerze rado ci tamtych lat.
Ana Novac3 opowiada o swym dziecistwie na Wgrzech pod dyktatur faszystowsk i modo ci p
d
dyktatur komunistyczn. Midzy jedn a drug poznaa O wicim. Kadego dnia odrywaa skraw

"Arbeit macht frei" i rozdzielaa te kawaki papieru na dwoje, notujc wydarzenia dnia
oraz swe codzienne
przeycia. Ryzykowaa yciem za to przestpstwo, jednake codzienne p godziny wolno ci we
ej
dodawao jej si do przetrwania. W p niejszym okresie, gdy zostaa pisark, odnalaza sied
et "stron"
swego pamitnika z obozu i odkrya ze zdumieniem, e to, co pozostao jej w pamici, nie m
iao nic
wsplnego z tym. co notowaa dzie po dniu. Czym byo dla niej ycie w O wicimiu, zdaa so
praw
dopiero odczytujc na nowo swj pamitnik. Wszystko, co do tej pory na ten temat napis
aa, byo czym
dodanym, napisanym w nowym kontek cie. Nie oznacza to, e kamaa, wrcz przeciwnie: kade
wspomnienie zapisane byo w jej mzgu na ksztat paskorze by wyrytej na glinianej tablicz
ce. Jednake
istot
chimery jest wa nie to: kady element jest prawdziwy, co nie przeszkadza pracy wyobra n
i.
Co , co jest w cz ciach prawdziwe, jako cao faszywe, ajed-nocze nie spjne - by moe
charakteryzuje ludzkie wyobraenia i jednocze nie tumaczy, dlaczego wszystkie nasze t
eorie s dora nie
prawdziwe, lecz ostatecznie faszywe, mimo e ich rdem s informacje dotyczce rzeczywis
.
Ana Novac pisze o tym, jak rozpocza odszyfrowywanie o-wych skrawkw afisza: Kiedy po
tak dugim
czasie (...) zdecydowaam si na t prac, ktrej si tak obawiaam i ktr tyle razy odka
niej, gdy odszyfrowywalam linie jedn po drugiej, uderzay mnie one tak, jak gdybym
spotkaa si z nimi
po raz pierwszy^. Mwi ona nastpnie o "bogim zapomnieniu", tak jakby chciaa powiedzie,
e lad czego pozostawiony w mzgu nie wyklucza potrzeby zapomnienia, odrzucenia psychologiczn
ego,
pozwalajcego mimo wszystko y stosunkowo szcz liwie, mimo ukrytego gdzie gboko pitna
jcego jeszcze o sobie zna i trudno wyobraalnego. Wyobraalna jest relacja, ktra oparta
jest
oczywi cie na rzeczywisto ci, jednake przekomponowana w inny sposb, na podobiestwo chim
ery, tak
eby moga by zrozumiana oraz dostosowana do kontekstu, osb i chwili, w ktrej jest opow
iadana.
Nie caa rzeczywisto staje si wydarzeniem, mimo e wydarzenia wyrwane s z rzeczywisto c
Tym, co
sprawia, e co staje si wydarzeniem, jest nasza historia uczuciowa, ktra zatrzymuje t
ylko okre lony typ
informacji. Ten sam scenariusz odebrany bdzie przez jedn osob jako tragedia, przez
drug jako
komedia, a dla trzeciej bdzie bez znaczenia i nie zapisze si wcale wjej pamici jako
wydarzenie.
Wszystkie opowie ci budowane s z uwzgldnieniem zakoczenia, momentu, w ktrym si opowiad
,
oraz osoby, do ktrej si zwracamy. Kiedy autobiografia rozpoczyna si od zdania: Urod
ziem si w
Marsylii z ojca wyrobnika i matki kobiety lekkich obyczajw^,
chodzi tu o wyobraenie, poniewa urodziny nie mogy by zapamitane. Z przyczyn biologicz
nych nie
przypominam sobie dnia moich narodzin ani te momentu, kiedy gamety mego ojca napo
tkay gamety
matki. A przecie od tego momentu zaczem istnie.
Notatki prowadzone dzie po dniu przekazuj wraenia z przeywanej chwili, jednake dopier

o
opowiadanie nadaje form naszym wspomnieniom w momencie, w ktrym si mwi. Dlatego wa nie
palimpsest rni si od opowiadania i dlatego te opowiadania s szalbierstwami6, ktre wi
z nie tyle
o rzeczywistej przeszo ci, co o nastroju narratora.
Tu sysz, jak mwicie: Alei ja znam moj przeszo ... Jestem jedyn osob, ktra wie, co
rzeczywi cie przydarzyo, co uksztatowao moj osobowo i nadao sens memu yciu. Nie jes
,
by by deportowanym jak Ana Novac, maltretowanym jak Jean Genet lub kochanym jak J
ean-Paul Sartre,
zby nie zostawilo to ladu w pamici lub nie wpyno na ksztatowanie osobowo ci.... Wszy
ak
my limy cakiem szczerze i wszyscy mamy racj. Przeszo uksztatowaa nasz wraliwo , k
informacje godne zapamitania jako wydarzenia, a tera niejszo nadaje im form opowiadani
a
adresowanego do suchacza.
Wane jest przede wszystkim nadanie sensu pozwalajcego kierowa nasz percepcj wiata, a

mc na niego oddziaywa. W przeciwnym wypadku bezadne informacje zalewaj nas ze wszystk

ich
stron. Przykadem mog by osoby w podeszym wieku, ktre doznay zakce metabolizmu lub
percepcja wiata ulega dezorganizacji w wyniku przeprowadzki. Moe to wystpi rwnie u o
modych po urazie mzgu lub po zatruciu. Bez wzgldu na to, czy przyczyn s zakcenia umy
,
metaboliczne, urazowe, emocjonalne czy symboliczne, wszystko sprowadza si do jedn
ego: postrzegany
wiat jest bezksztatny. Form nadaje mu zarwno mzg, ktry porzdkuje nasze percepcje, ja
relacja,
ktra porzdkuje nasze wspomnienia. Mona y w konkretnym wie6 P. Valry, Oeuvns, GaUimard (Piiadc), t II, a. 776-777, orazJ.-P. Sartre, Siowa,
tum. J. Rogoziski,
PIW, 1968.
212
ci, dziaa w nim, mwi, odczuwa emocje, ktre przypisuje si postrzeganej rzeczy, podcz
y
wypywaj one z gbi naszej wasnej przeszo ci^.
Kiedy stare psy dziecinniej, a stare mapy zaczynaj bzdurzy
Zmiany rodowiska naturalnego oraz genetyczne moliwo ci produkowania hybrydalnych zwi
erzt8,
ktrych organa przeszczepia si bdzie ludziom, z pewno ci w najbliszej przyszo ci zak
midzy zwierztami a lud mi.
Wyhodowanie myszy transgenicznych9 skania nas do zastanowienia si nad ich mzgiem, k
try z
wiekiem przesika substancjami skrobiowatymi, podobnie jak w chorobie Alzheimera.
Myszy te wykazuj
zakcenia w zachowaniu oraz w przekazie. Na Madagaskarze /)j mapiatki, lemury, u ktryc
h proces
starzenia przebiega podobnie jak u ludzi. Natomiast karowate szympansy, ktre wyraaj
swe pragnienia
stukajc z nieprawdopodobn szybko ci na klawiszach komputera, wydaj si rozumie nasz m
porozumiewaj si tak dobrze z badaczami, e a trudno w to uwierzy.
W tej dziedzinie nikt nie ma jasnego obrazu: badacze, ktrzy eksperymentuj "na" zwi
erztach, pozwalaj
sobie przeprowadza badania nad ich mzgiem, poniewa te ywe istoty nie s lud mi. Nie maj
uszy,
mona wic bez skrupuw wyci im kawaek mzgu, umie ci tam elektrody lub wpuszcza subs
toksyczne. Nastpnie naukowcy stosuj wyniki bada do ludzi, jak gdyby zwierzta mimo ty
ch rnic byy
takie same jak my! Osoby, ktre s zaszokowane wiwisekcjami przeprowadzanymi na zwie
rztach, twier-

dz, e chodzi o ywe istoty podobne do nas. Tumacz nastpnie,

^.-C. Deschamps, A. Clemence, L'Atmbution. Causalit6et acphcation du quotidien,
Delachaux et Niestle,
1990.
8 A. Prochiantz, Les Strategies de 1'embryon, PUF, 1988.
9 D. O. Wirak i in., cytowani za: Y. Christen, Le double paradosce du mwUle anim
al, "Alzheimer actualite",
pa dziernik 1991.
213

e eksperymenty to niepotrzebne okruciestwo, nie mona bowiem stosowa do czowieka tego,

do czego
si doszo w wyniku eksperymentowania na zwierztach. Przeciwnicy zgodni s co do jedneg
o: zwierzta
i ludzie s i analogiczni, i rni zarazem!
Etologia pozwala unikn tych sprzeczno ci: chodzi o zastosowanie tej samej metody obs
erwacji do istot
ywych wywodzcych si z rnych gatunkw.
Zwierzta nie maj przeszo ci, jednake w naszych spostrzeeniach pojawia si tego typu el
nt: ot
od lat sze dziesitych do weterynarzy zgaszaj si coraz cz ciej ludzie z bardzo starymi
i.
Zwierzta s osowiale, oddaj ka i mocz pod siebie, jedz wasne ekskrementy i zupenie ni
nteresuj
si otaczajcym je wiatem. Ich wa ciciele mwi, e "zdziecinniay".
Trudno si powstrzyma od skojarze antropomorficznych na widok wyleniaych, siwych,
znieruchomiaych w katatonicznej postawie i skowyczcych rytmicznie stworze, posuwajcy
ch si
maymi kroczkami, by je wasne ekskrementy na oczach nieszczsnych wa cicieli, ktrzy ni
olni
podj decyzji o eutanazji. Gdy we mie si pod uwag baudelairowsk wersj palimpsestu, int
sujce
jest, e psy te, zanim stay si cakiem niedone, zapomniay tego, czego si nauczyy, w

odwrotnej ni przy uczeniu! ...Jak wiato, ktre na wietlan pada powierzchni, gromadz
niezliczone poklady. (...) Lecz w mierci godzin (...) znw mog nabra ycia i mocy.
Jeeli przyjmiemy rozumowanie "od przyczyny do skutku" w oddzielnych odcinkach cza
su, bdziemy
szuka u psa uszkodzenia kory mzgowej tumaczcego zmiany w zachowaniu oraz powrt do daw
nych
refleksji. I oczywi cie znajdziemy je.
Jeeli jednak wprowadzimy do tej obserwacji element czasu i poprosimy wa cicieli o op
owiedzenie
historii ycia ich psa, stwierdzimy, e "psychicznie upo ledzone" s przede wszystkim te
psy, ktre przez
cae ycie byy najbardziej lkliwe, najmniej za aktywne. W rd obserwowanej grupy stu dw

my liwskich i sze dziesiciu dwch psw wojskowych, ktre prowadziy intensywn "dziaalno
spoeczn i zawodow", jest bardzo mao sta214
rych psw upo ledzonych psychicznie. Natomiast wikszo przypadkw psiej demencji stanowi
sy
rozpieszczane przez wa cicieli, ktre stay si bierne, lkliwe i niespoeczne. Stare psy
wierdzaj tez
Baudelaire'a: to w ich trybie ycia, na dugo jeszcze przed wystpieniem oznak choroby
, trzeba szuka
istotnej przyczyny zaniku zmysu poznawczego.
Problem staro ci w rodowisku naturalnym reguluje si bardzo szybko: w rd zwierzt dzikich
nie ma
nawet czasu powsta10, natomiast w rodowisku domowym, gdzie szans przeycia naley pomno

przez trzy, mona zauway zjawisko zuycia.

W rd dzikich zwierzt staro jest tak krtka, e mier nadchodzi wedug dwch scenariusz

kompletnego wyczerpania lub na skutek wypadku. Dorose ososie odpowiadaj na cay zesp b
d cw
biologicznych, ekologicznych, kosmologicznych i spoeczno-biologicznych, kiedy pyn w
gr rzeki, eby
odnale miejsce swego "dziecistwa", ktre stanie si take ich tarliskiem. Natychmiast po
tarle samce
starzej si z zadziwiajc szybko ci, tak jakby akt seksualny wyzwoli w nich co w rodza
rmonu
zniszczenia. Staj si powolne, nieruchomiej, trac usk oraz mechanizmy obronne. W cigu
lku dni
ciao ich odpada caymi patami, w kocu umieraj.
W rd muflonw dominuje zawsze stary samiec. Nazywa si go "starym", poniewa jest najstar
szy z
grupy, jednake wykazuje on niewiele oznak zuycia: kilka zepsutych zbw oraz kilka zab
li nionych ran.
Natomiast czsto kwestionowana jest jego dominacja, a do dnia, gdy jaki mody zajmuje
jego miejsce
dziki sile swoich rogw. To spoeczno-uczuciowe wydarzenie decyduje o zmianie w jego
zachowaniu.
Oddala si od grupy, izoluje, traci kontakt, schodzi na margines, je i pi duo mniej,
a przede wszystkim
wida po nim oznaki upadku: rani si o gazie, mniej zrcznie skacze po skaach, czasami p
tyka si na
zboczach i ciekach, a do momen^ B. Cyrulnik, Ethologie de la yieillesse, "Neuro-psy", IV, numer specjalny (sty
cze 1990), s. 27-31.
215

tu, kiedy w wyniku nieudanego skoku, ktry mona byo przewidzie, zginie "w wypadku".
W rd zwierzt domowych mona zauway takie same objawy jak u starszych ludzi. Mona spotk
dotknite artretyzmem winie, sparaliowane psy bd konie cierpice na reumatyzm. Zwierzt
e nie
uleg| eliminacji, gdy staj si podatne na choroby. Jednake etologia potwierdza teori p
limpsestu
Charlesa Baude-laire'a, a mianowicie fakt, e u zwierzt domowych proces starzenia r
ozpoczyna si w
modo ci! Kiedy nadzieja przeycia jest trzykrotnie wiksza, zmianie ulegaj wszystkie pro
cesy
rozwojowe. Skoro rozmiary i waga zwierzcia s trzykrotnie wiksze, oznacza to, e pod w
pywem
bod cw z otoczenia zmienia si wydzielanie hormonw, co pociga za sob zmiany morfologicz
e.
Te winie, gsi, gobie i psy, ktre maj peniejsze ksztaty, rozwijaj si szybciej, s
i yj
duej. Okrgo ta u kadej istoty yjcej w rodowisku ludzkim stanowi dobry wska nik m
jest dowodem na to, e potencja genetyczny organizmu realizuje si w tym rodowisku lep
iej i przez
duszy czas.
Inne wska niki modzieczo ci daje si zauway w zabawach, ktre w rodowisku domowym prze
si a do wieku zaawansowanego. W rodowisku naturalnym zwierzta przestaj bawi si, gdy
estaj
ssa matk lub w okresie dojrzewania. Zachowanie ich staje si bardziej stabilne, a kad
a zmiana w
rodowisku wywouje mier z powodu stresu, tak dalece s zaadaptowane we wasnym biotopie.
Natomiast w rodowisku domowym zwierz, ktre wci si bawi, przedua swoj nauk i ulega
wpywom.
Faza snu paradoksalnego, a wic ta, w ktrej nimy, dostarcza nam wska nika elektryczneg

o
dotyczcego tego przeduenia nauki. W rodowisku naturalnym zwierzta pi le: rzadko poz
sobie na sen paradoksalny, ktry wymaga poczucia bezpieczestwa, jako e powoduje cakow
ite
rozlu nienie mi ni. Tymczasem cz tego snu ma za zadanie nauk, przyswajanie dopiero co
przeytych wydarze. Dlatego na przykad krowy w Pirenejach za216
padaj w sen paradoksalny, gdy pi w stodole, natomiast na pastwiskach pi tylko .Jednym
okiem" i
cay czas s czujne
Niestety nie mona wycign z tego wniosku, e bezpieczne dziecistwo jest gwarantem szcz

staro ci, byoby to zbyt atwe. Wiadome jest, e bezczynno w wieku dojrzaym prowadzi do
w
wieku podeszym11. Istota dorosa przebywajca w otoczeniu dajcym zbytnie poczucie bezp
ieczestwa
ma tendencj do bezczynno ci i atwo si stresuje, poniewa kada informacja jest dla niej
ygnaem
alarmowym, na ktry nie potrafi odpowiedzie, w przeciwiestwie do dzikiego zwierzcia,
ktre wie, jak si
zachowa, jest bowiem przyzwyczajone do agresji w swoim rodowisku. Nieatwo wycign wnio
ek
oglny, poniewa prawdziwe s zjawiska, ktre sobie nawzajem przecz. Z jednej strony rodo
isko
dajce poczucie bezpieczestwa uatwia odnow psychiczno-biolo-giczn tego, co byo zapowia
ane
genetycznie. Z drugiej jednak zbytnie bezpieczestwo wywouje otpienie, ktre wszystkie
napotkane
bod ce przeksztaca w niepokj: co w rodzaju niespokojnego bezpieczestwa. Aktywno i
przezwycienie lku daj skutek w postaci euforii, mona to zauway u ofiar, ktre zaczyn
awi
zaraz po tym, jak udao im si wymkn oprawcy, lub u skoczkw spadochronowych, ktrzy z ko
ei
twierdz, e lk ma skutki antydepresyjne.
Z tej masy przeciwstawnych informacji mona jednak wycign jak zasad ogln. rodowisk
poczucie bezpieczestwa potrzebne jest do wykonania programu genetycznego, natomia
st rodowisko
stresujce - do zoptymalizowania go. rodowisko zhumanizowane uatwia wykonanie progra
mu, lecz nie
zawsze pozwala na jego zoptymalizowanie. Ta wa nie luka wywouje choroby degeneracyjn
e, poniewa
nie ma gorszego stresu od braku stresu12.
Jeeli rodowisko ludzkie wywouje modyfikacje biologiczne oraz zmiany w zachowaniu zw
ierzt,
dlaczego nie miaoby wywoa jeszcze dalej idcych modyfikacji u ludzi, ktrzy potrafi two
zy
n P. Pageat, op.cit. 12A. Spitz, De la nawowe a la parole, PUF, 1968.
217

rodowisko zaspokajajce ich potrzeby, lecz nie zawsze ksztatuj je tak, jak by tego ch
cieli. Nie chodzi
wszake o to, eby doj do konkluzji:/^/?' co jest prawdziwe u zwierzcia, jest rwnie t
u czowieka.
Tego typu indukcja jest absolutnie niemoliwa w ustach etolo-ga, ktry wie Jak dalec
e kada istota yje w
swoim wasnym wiecie sensorycznym i znaczeniowym. Ta sama przestrze i ten sam czas m
og
ukrywa "pod jednym dachem" wiaty tak bardzo rne, e dwa gatunki mog y obok siebie, a
t
wrcz "depta po sobie", nawet si nie zauwaajc!

Obserwowanie staro ci u zwierzt moe nasun ludziom nastpujce pytania: W jakiej mierze
ne
cechy staro ci zdeterminowane s ju w wieku dziecicym? Czy, jak rzekby Baudelaire, gbo
tragedie
dzieci'stwa (...) cigle yj, ukryte pod innymi legendami palimpsestu'? Z tym zastrzeen
iem, e
zwierzta, ktre nie wadaj sowem, s cakowicie zdane na dziaanie fenomenu palimpsestu,
owrt
ladw ich dziecistwa, natomiast czowiek moe prbowa przed tym uciec; dziki sztuce opo
nia
moe wydarzenie "ukry w innej legendzie".
Badania organizmu daj moliwo ustalenia korelacji midzy biologicznymi zdarzeniami z wi
eku
dziecicego a typem staro ci. Dojrzewanie pciowe i rodowisko stanowi dwa czynniki, ktre
determinuj
biologicznjako staro ci: im dojrzewanie jest wcze niejsze, tym krtsze bdzie ycie. Mys
tre
wcze nie rozpoczynaj ycie seksualne, bardzo wcze nie si starzej, wcze nie te umieraj,
ast
wie czy karpie, ktre dojrzewaj dosy p no, p no te si starzej. Im wolniejszy jest
tym wolniejsze bdzie zuycie. Wydaje si, e ta zasada dotyczy rwnie ro lin, bowiem dby
ze nie
rozwijajcym si ulistnieniu umieraj po kilku wiekach, natomiast sekwoje i drzewa oli
wne mog przetrwa
wiele tysicy lat. Fakt, e tempo dojrzewania zaprogramowane jest genetycznie, nie p
rzeszkadza temu,
e rodowisko moe zmieni jego rytm. Fibroplast (komrka twrcza tkanki cznej) ma podzie

cigu swego ycia sze dziesit pi razy, jednake program ten moe zrealizowa szybciej l
j,
zalenie od warunkw rodowiska. Moe to tumaczy wystpowanie tu i wdzie "z" ludzi ba
rych: Kaukaz i Kaszmir obfituj we wspaniale typy starcw, ktrzy
218
wci pracuj i podobno niekiedy w wieku lat stu czterdziestu zabieraj si do budowy wasn
go domu!
Dostarczaj nam onijeszczejed-nej informacji, ktra potwierdza hipotez Baudelaire'a:
wszyscy bardzo
dugo byli modzi. Dugotrwale nieusamodzielnianie si modziey w naszych spoeczestwach,
krytykowane przez socjologw, ktrzy twierdz, e po raz pierwszy w historii ludzko ci oso
by starsze
identyfikuj si z modymi, wynika z obecnego spowolnienia naszego rozwoju, to jest z
moliwo ci
przeduenia okresu nauki. Wszyscy ci modociani doro li, tak mao odpowiedzialni, rozbraj
ajco naiwni
bd irytujco narcystyczni, doyj sdziwej staro ci.
Jednake czowiek tworzy wiat semantyki, co radykalnie zmienia warunki egzystencji. W
gincych
spoeczestwach staro przychodzi bardzo wcze nie. Godne dzieci przybieraj wyraz twarzy
staruszkw; te, ktre musz pracowa, staj si bardzo szybko osobnikami dorosymi, znikaj
ch
krge policzki i zdziwione spojrzenie. Wspczesny Zachd wytwarza piknych starcw dlateg

spoeczestwo, czynic dorosych modziecami, stymuluje i utrzymuje w formie ich ciaa i u

.
Jednake jeeli "zoa" wspaniaych starcw znajduj si przede wszystkim na Kaukazie i w K
rze,
nie dzieje si tak ani z powodu zdrowego, grskiego powietrza, ani z powodu ywienia s
i jogurtem czy
niskiej temperatury, ktra ich utrzymuje w dobrej formie, lecz dlatego, e spoeczestwa
, w ktrych yj,

mimo e ubogie, przestrzegaj bardzo ci le zwyczaju. Ju od dziecistwa, dzie po dniu, ka

ontakt,
wszelkie stosunki, praca i uczucia regulowane s zwyczajami, co daje poczucie bezp
ieczestwa. Mit, w
rodzaj umowy spoecznej, ktry harmonizuje grup, nadaje sens najmniejszemu gestowi i
wie z
przeszo ci, odgrywa rol biologiczn w zakresie odnowy i optymalizacji naszego potencjau
genetycznego.
Oczywi cie zwierzta nie znaj mitu, a pami ich nie jest przeadowana opowiadaniami. A je
nak stare
mapy miewaj zakcenia pamici13. Mog nauczy si rzeczy stosunkowo atwych,
13 R. T. Bartus, R. L, Dean, Deueloping and Utiiising Animal Models in the Searc
hfor an Effectwe
Treatement ofAge-Relate Memory Disturbances [w:] Normal Aging, Alzheimer Disease
and Senile
Dementia, University ofBrussels Press, 1985, s. 231-267.
219

na przykad rozpozna kolor lub rysunek ukazujcy, gdzie osoba przeprowadzajca do wiadcze
nie
schowaa orzeszek; nie mogjed-nake powiza ze sob informacji, ktre przyswoiy. Wszyscy
cze,
ktrzy przeprowadzali badania laboratoryjne nad starymi mapami, s zgodni co do tego,
e nie stwierdza
si u tych zwierzt cofnicia moliwo ci intelektualnych14, zakcenia pamici wystpuj w
do
wydarze, ktre miay miejsce niedawno. Mapy nie s w stanie zapamita niedawnych wydarze
u
przestrzennego ("Gdzie, do licha, zaparkowaem samochd?", powiedziaby homo sapiens).
Zazwyczaj
kada zmiana wywouje ich agresj ("Id cie rzpoli gdzie indziej!"), a jakiekolwiek przypa
kowe zdarzenie moe odwrci ich uwag ("A wic... krtko mwic... o czym to ja mwiem?").
Zaskakujce jest, e w tych badaniach porwnawczych niezmiernie wane jest miejsce obser
wacji i to
ono okre la konkluzj. Obserwujc staro w rodowisku naturalnym, badacz dojdzie do wniosk
, e ona
nie istnieje, poniewa zwierzta eliminowane s przy pierwszych oznakach sabo ci15. Jeeli
dokonywa
bdzie obserwacji w laboratorium, stwierdzi, e wprawdzie staro istnieje, jednake nie m
a schorzenia
typu Alzheimera16, poniewa zwierzta w klatkach bd mogy si zestarze, jednake umr pr
wszych oznakach demencji. Natomiast jeeli bdzie si obserwowa zwierzta yjce w rd ludz
przykad stare psy, ktrych niedomogi organiczne tuszowane s przez wa cicieli, wwczas ko
wa
demencja katatoniczna bdzie miaa czas si ujawni.
W przypadku rodowiska naturalnego dochodzi si do wniosku, e staro nie istnieje, w lab
oratorium nie
stwierdza si starczych chorb psychicznych u psw, podczas gdy w ssiadujcych z laborato
riami
mieszkaniach takich przypadkw jest mnstwo.
14 R. L. Dean, K. D. Luan, R. T. Bartus, Modeles comportementawc et pharmacologi
-ques dv,
vieillissement et chla demence chez lesprimates [w:] Y. Lamour, Le Yieillissemen
t cerebral, PUF, 1990, s.
163.
15 B. Cyrulnik, 6thologie de la vieillesse, op.cit.
16 Y. Lamour, op.cit.
220

Kiedy przedmioty Ju nic nie mwi

Gdy obserwuje si jakie zdarzenie, powinno si rwnie wysucha relacji najego temat. Wa
raz
chciabym to zrobi: wja-ki sposb przejawia si fenomen palimpsestu u czowieka i w jaki
sposb o tym
si dowiadujemy? W domu starcw spotka mona czsto przykady "zdziecinnienia". Jednake
okre lenie to jest stereotypem, ktry ukazuje, w jaki sposb obserwator interpretuje t
o, co postrzega.
Osoby starsze nie dziecinniej: to ukazuj si warstwy palimpsestu, gdy z rnych powodw,
p.
bytowych czy emocjonalnych, zaburzona jest pami albo te gdy z przyczyn psychologicz
nych,
uczuciowych lub organicznych osoba ulega wykolejeniu.
To, e powrt ladw przeszo ci staje si moliwy w wyniku osabienia bod cw otoczenia, m
zaobserwowa na przykadzie zmniejszenia czujno ci w momencie przebudzenia lub zasypia
nia, lub gdy
osoba starsza drzemie, poniewa nie jest stymulowana, albo te wystpuj zakcenia metabol
zmu.
Wszystkie te przyczyny powoduj zuboenie procesu poznawczego. Dosy typowym przykadem
moe
by przypadek pani P., ktra w wieku osiemdziesiciu siedmiu lat trafia do szpitala z p
owodu niegro nego
upadku, co przecie w gruncie rzeczy czsto si zdarza. Mniej banalny by za fakt, e od c
wili przybycia
czua si wobec personelu zadziwiajco swobodnie, a nawet swojsko. Postrzegaa prawidowo,
wszystko
widziaa, syszaa i rozumiaa, jednake jej percepcje nie dotyczyy o-toczenia szpitalnego
czua si
dobrze, poniewa miaa wraenie, e jest u siebie! Gdy patrzya na korytarz, zdawao jej si
jest u siebie w jadalni. Pokj pielgniarek by dla niej jej kuchni. Jej percepcje sensoryczne byy
prawidowe,
jednake emocje, jakie z nimi byy zwizane, pochodziy z jej przeszo ci.
Proces demencyjny pogbi si i pani P. zacza rozpoznawa w napotykanych osobach swych b
kich:
w modym lekarzu rozpoznaa syna, a przypadkowego go cia wzia za swego ma. Z dnia na dz
ej
wiat jak gdyby oddala si od wiata ludzkiego. Przestaa odpowiada na pytania, dostrzega
warze oraz
intereso221

wa si innymi. Spostrzegaa ludzi prawidowo, skoro nie potykaa si o nich, jednake prze
li oni dla
niej istnie, bowiem stracia z nimi wszelki kontakt. Nie potrafia ju y midzy lud mi,
iast zdolna
bya przywiza si do przedmiotw. Zasypiaa przytulajc do siebie lalk, chodzia ciskaj
kawaek materiau oraz niestrudzenie ukadaa rzeczy w swojej torbie. W kocu przedmioty s
tay si
rzeczami: pani P. poruszaa jeszcze gestem mechanicznym rczk lalki, mitosia szmatk, wy
dzaa
prze cierado na ku, wykonywaa w kko te same czynno ci, a do chwili, gdy jej ycie s
wycznie wegetacj. Przestaa je i pi, a w kocu zgasa1 ^.
Przypadki takie zdarzaj si tak czsto w kulturze zachodniej, e mog sta si modelem poz
ajcym
zrozumie, i retrogeneza jako powrt do dziecistwa nie istnieje. Kiedy dziecko przytul
a do siebie misia,
przedmiot ten spenia funkcj uspokajajc, poniewa jest w rzeczywisto ci nasycany bliskim
elementami
sensorycznymi, a symbolicznie reprezentuje matk. Przedmiot trzymany przez dziecko

ma okre lony sens

i znaczenie, natomiast ten sam przedmiot w rkach pani P. stawa si rzecz, kawakiem mat
erii pozbawionej uczucia i znaczenia. W przypadku pani P. dziaaa jedynie sia motoryczna: gnie
cenie i wygadzanie
w odpowiedzi na bod ce fizyczne. Bez kontekstu i bez czowieczestwa przedmiot pozbawi
ony jest waloru
semantycznego i uczuciowego. Pozbawienie informacji, bez wzgldu na to, czy jest o
na organiczna,
uczuciowa czy spoeczna, prowadzi do dehumanizacji rzeczy. Pd yje w wiecie percepcji
przesiknitych ju czowieczestwem, natomiast pani P. ya w wiecie, w ktrym czowiecze
stopniowo zanikao.
Kiedy przedmioty traciy warto humanistyczn, pani P. moga utrzyma je przy yciu jedyni
ziki
uczuciom i relacjom ze swej przeszo ci, czego dziecko zrobi by nie moglo^ Kiedy prze
dmiot traci sw
funkcj relacyjn, dla pani P. zachowywa jeszcze
^J.-M. Leger, R. Garoux,J.-F. Tessier, B. Chevalier, Le compagnon tardwe et 1'ob
jet non amme du sujet
(Ument senile, "Annales mdico-psychologiques", CXLJV, nr 4 (1986), s. 341-355.
warto historyczn dziki fenomenowi palimpsestu. Na koniec przedmiot stawa si rzecz, l
nie by
to powrt do przeszo ci, poniewa nigdy przedtem rzecz nie by. Nie mona mwi o zdzieci
,
gdy ju w czasie wewntrzmacicznego ycia psychicznego pd nadawa warto emocjonaln
percepcjom sensorycznym. Nie chodzi wic o zdziecinnienie, lecz o "inwolucj", czyli
rozwj wsteczny, o
dezorganizacj wytworw umysowych. Fenomen palimpsestu - co przeytego w przeszo ci, co
raca
i nakada si na percepcj wa nie przeywan - mona zaobserwowa u osb starszych stojcy
lustrem18. Nierzadko nie rozpoznaj one wasnej twarzy, podczas gdy rozpoznaj bez tru
du twarz
badajcego lub jakiejkolwiek obecnej osoby. Ich zachowanie, typowe dla rozmowy, je
st inne wobec
osoby, ktr rozpoznaj, ni wobec wasnego odbicia w lustrze. Gdyby brali wasn twarz za
rz innej osoby, przyjliby postaw, jak na ogl si przybiera podczas rozmowy: u miechaliby si, zwr
li w
stron tej drugiej osoby, omijali jej wzrok, eby nie enowa, potakiwaliby na znak apro
baty, wykazywaliby
intencj zabrania gosu, wcigajc krtko powietrze. Tymczasem kiedy widz si w lustrze, s
koczeni:
wpatruj si uparcie we wasne odbicie, bez u miechu, z powag, jak to si czyni, gdy spotk
si
przyjaciela z lat dziecinnych i przypatruje mu si, szukajc w pamici jego imienia. Z
achowanie to wyraa
emocj, ktr mona by wyrazi nastpujco: Widz twarz, ktrej nie rozpoznaj, ktra jedna
we mnie zadziwiajce poczucie blisko ci. Nie jest to "niepokojca obco ", o jakiej wspomi
na Freud,
kiedy przytrafia mu si tego typu przygoda19, lecz wrcz przeciwnie, zadziwiajca blisk
o . Osoba starsza
uznaje, e jest to z pewno ci twarz ssiadki, ktr spotykaa codziennie, bd te twarz c
tki.
Kiedy wiat osoby starszej ulega dehumanizacji, jest ona wci jeszcze przywizana do ni
ektrych
przedmiotw majcych dla niej warto uczuciow - do torby, apaszki, portmonetki czy plusz
ower B. Cyrulnik, M. Ohayon, 6thologie du visage ag dam le miroir [w:] Le Visage: sen
s et contresens,
ESHEL, 1988.

19 J. Postel, Troubles de la reconnaissance speculaire de soi au cours des demen

ces tardives [w:] J.
Corraze, Image speculaire du corps, Privat, 1980.

go nied wiadka. Przedmioty te bd miay dla niej znaczenie, poniewa nawet jeeli straciy
rto
semantyczn, nawet je li nie potrafi ich nazwa, posiadaj wci warto uczuciow. Starzec
trafi
ju znale sw okre lajcych przedmioty, przyciska je jednak do siebie i uwanie obserwuj
az z
pogbianiem si procesu demencji przedmioty staj si rzeczami oderwanymi, znajdujcymi si
bok
cakiem przypadkowo, nie majcymi adnego znaczenia20, a. jedynym elementem zewntrznym
troch
jeszcze stymulujcym staje si ruch. Starsza osoba nie ma ju siy yciowej, dziki ktrej
edmiot
nabraby jakiego sensu, skojarzy si z jakim opowiadaniem lub wywoa emocj; szuka ona
j
pamici wspomnienia, ktre wizaoby si z yciem owego przedmiotu.
Powiedzenie, e osoba starsza dziecinnieje, jest interpretacj obserwatora, ktry umie
szcza j w wiecie
dziecka. Naley raczej powiedzie, e osoba taka, tracc zwizek ze wiatem zewntrznym, po
wia
przedmioty ich warto ci semantycznej i uczuciowej, a do momentu, gdy stan si jej cakie
m obojtne.
Przedmiot taki powoli umiera, ga nie wraz z podmiotem.
Fenomen palimpsestu daje si czasami zauway w zachowaniu; na przykad pani M., porzuco
na jako
dziecko, caymi latami skupiona bya na sobie samej - kiwaa si bez przerwy, rkami obejm
ujc brzuch.
Dzieci porzucone przejawiaj czsto tendencj do autoagresji211 zachowanie autocentryc
zne przechodzi
szybko z au-toerotyzmu do autoagresji22, zalenie od kontekstu uczuciowego. Uczuci
e ma
spowodowao, e pani M. w cigu kilku tygodni przestaa zachowywa si w ten sposb; jednak
trzydzie ci lat p niej, po mierci ma, znw zacza si kiwa i przejawia zachowania au
Mio maeska odsuna gdzie gbo20J.-M. Tessier, J.-F. Tessier, R. Garoux, Role du compognon imoginain et de 1'o
bjet trasitionnel dans la
vie affectiw du dement senile, "Psychologie medicale", XV, nr 10 (1983), s. 1765
-1766.
21 M. Ehriich, La Mutilation, PUF, 1990, s. 203-205.
22 C. Chiland, L 'automutilatwn: de 1'acte a la parole, "Neuropsychologie de 1'e
nfan-ce", XXXII, nr 4
(1984), s. 170.
ko przeszo , ktr z kolei wyzwolia mier ma, powodujc wykonywanie tych samych co da
gestw.
Nierzadko w przypadkach demencji starczej powracaj okrzyki, za pomoc ktrych we wcze
snym
dziecistwie wzywao si kogo bliskiego: Kiedy stan dziadka si pogorszy, wola caymi go
mi Mai...!
Mai...! Jego siostra wyja nia, ze tak wa nie wzywa swoj babk, ktra wychowywaa go do
rzech
lat, kiedy zamieszka! oddzielnie;
ten zwrot powrci, gdy by umierajcy. Powrt obrazu rodzicw jest regu w yciu psychicz
starszych, nawet zdrowych. Kiedy nasze dzieci bd miay po osiemdziesit lat, co pozost
anie w ich
pamici z tego tak wraliwego okresu ich ycia? W jaki sposb bd opowiada o prawie nie w
wanym
ojcu, przepracowanej matce i smutnym spoeczestwie bez zabaw i wit?

Wydarzenia z przeszo ci yj w naszej pamici jakby na wygnaniu. Jeeli tera niejszo nie
ich w
cie, powrc pewnego dnia. Kiedy co zaczyna niedomaga w tera niejszo ci, przeszo zajm
wiadomo ci jej miejsce. Obserwuje si to w sytuacjach izolacji sensorycznej, kiedy os
oba nie ma wyboru,
moe tylko przeywa sw przeszo : wi niowie, osoby w stanie depresji, jednostki odizolo
"przeuwaj" przeszo , poniewa nic temu nie przeszkadza w ich biecej rzeczywisto ci. C
zreszt mwi: Dobrze mi robi praca, ruch, chodzenie, to nie pozwala my le. Domagaj si
tera niejszo ci, eby przeszo pogrya si gboko w pamici. Z neurologicznego punktu
odcicie kory mzgowej wyzwala pami podkorow, gdzie s wyryte wspomnienia nie do zatarci
23.
Wyzwolenie pamici archaicznej w wyniku odcicia kory mzgowej mona zaobserwowa czasami
u
pacjentw, ktrzy doznali obrae podczas wypadkw samochodowych, lub w przypadkach zaniku

czynno ci mzgu w chorobach umysowych wieku starczego, bd nawet w bezczynno ci mzgu

spowodowanej brakiem stymulacji.
w powrt przeszo ci w momentach luk w tera niejszo ci jest bardzo wyra ny w halucynacjach
resu
aoby, czstych
23J.-E. Ledowc, L. Romaski, A. Xagoraria, Cortical Ablation and Under-CorticalMemwy, Joumal
ofCognirive Neuro-Sdencc", I (1989), s. 2S8-S4S.

w podeszym wieku. Starsza kobieta po utracie ma, ktry nadawa sens jej yciu przez pi
it lat,
usiuje wypeni powsta prni, przypominajc sobie jego gos, odgos krokw, trza nieci
sidmej wieczr, gdy wraca z pracy. Widzi go jeszcze siedzcego w fotelu, czuje jego ob
ecno w domu.
Usiuje przeywa w tera niejszo ci to, co byo jej yciem w przeszo ci. Kiedy jednak "otw
zy i
widzi, e go nie ma", cierpi ogromnie z powodu straty, braku bliskiej osoby i wywoa
nej przez jej zniknicie
prni.
Halucynacje zwizane z aob mog przynie ukojenie, je li za ycia stosunki midzy mao
ukaday si w gruncie rzeczy szcz liwie. Bywaj jednak niepokojce dla wdw, ktre miay
drczycieli. Pani G. ya przez pidziesit lat z mem-prze ladowc, ktrego obecno sta
niej szczegln u-ciliwo . Gdy zmar, odczua powsta po nim pustk i przeywaa bole n
aoby. Cztery miesice po mierci ma poczua ulg, gdy "zobaczya" go wracajcego z prac
wymy lajcego jej jak zwykle, co wywoao u niej, takjak dawniej, uczucie upokorzenia.
Bez wzgldu na to, czy emocja budzi poczucie bezpieczestwa, czy te jest niepokojca, p
owraca w
kontekstach zawonych:
o szarym brzasku, po przebudzeniu lub wieczorem o zmierzchu, gdy dzie ga nie i zamy
ka si okiennice,
a ycie spoeczne zwalnia swj rytm. Kiedy to zawenie dozna jest natury organicznej - na
przykad w
przypadku guchoty lub lepoty, ktre pozbawiaj wielu informacji - fenomen palimpsestu
przejawia si w
sposb wyjtkowo wyra ny: osoba nim dotknita widzi swymi niewidzcymi oczyma matk nieyj
dwudziestu lat, psa, ktry wita j z rado ci, gdy sama miaa lat trzydzie ci, lub inne za
wiajce
fantasmagorie zblione do zudze optycznych. Opierajc si na kilku niewyra nych informacj
ch
wizualnych, komponuje budzcy niepokj obraz niesamowitego zwierzyca lub prze ladujcych
j cieni.
Halucynacje niewidomych starszych osb dotycz faktw, ktre zapady w ich pami jeszcze p
d

utrat wzroku: chopi "widz" krowy na ce, grnicy "spostrzegaj" wagoniki z wglem. Podo
jest, gdy
gucha kobieta "syszy" krzyk woajcego j dziecka.
Fakt wyraania si biologii i psychologii poprzez uczucia tumaczy sny osb starszych.
Siedemdziesicioo mioletniej pani B. ni si co noc syn, ktregoju dawno temu stracia. Je
ke w tym
nie widzi go jako picioletniego chopca i odczuwa podobn emocj jak wwczas, gdy sama mi

dwadzie cia siedem lat. We nie widzi te wasnych rodzicw z tego samego okresu. Pani M.,
zamna
od sze dziesiciu lat, uwielbia zasypia kadego wieczoru, poniewa ni si jej pierwsza m
Osiemdziesiciodwuletnia pani Ch. widzi natomiast i przeywa na nowo trudne momenty
ze swej
modo ci:
ci pozamalesk i zwizany z tym skandal rodzinny oraz posta ojca, ktra miaa dla nie

znaczenie. Mj ojciec by autorytatywny. Kiedy mi si ni, mwi do mnie i budz si szcz l

dosna.
Pozostawi mi cudowne wspomnienia, poniewa byl zarazem autorytatywny i wesoy.
Osiemdziesiciodwuletni pan C. stwierdza ze zdumieniem:
ni mi si samochd, ktry mi skradziono dwadzie cia pi lat temu. Wydawao mi si, ze zby
tym
nie przejem.
Niektrzy badacze sdz, e stany majaczeniowe s jaw paradoksaln"24. Pacjent w tej fazie
k gdyby
"postrzega" to, co normalnie mogoby mu si jedynie przy ni w fazie snu paradoksalnego.
Starsze osoby
czsto "postrzegaj" w czasie majaczeniajaki epizod ze swego dorosego ycia. Pani R. bya
deportowana z powodw politycznych, gdy miaa lat trzydzie ci. Podobnie jak wielu inny
ch deportowanych
nie bya w stanie o tym mwi. Dopiero w wieku o-siemdziesiciu jeden lat zacza mie uroj
a i braa
dostawcw posikw do domu za faszystw. Oburzaa si, e "nie robi si nic dla wizionych
. Po
powrocie do zdrowia stwierdzia: Wraz z wiekiem powraca moja przeszo . Nie zapomina si
nigdy;
wszystko do nas wraca. Moe to wrci podczas snu lub w majakach, jednake powraca przed
e
wszystkim wwczas, gdy przenika kad z naszych codziennych percepcji sensem czy emocj,
ktre
wywodz si z przeszo ci. Wszystko, co widz dzisiaj, przypomina mi rzeczy dawne, utracon
e. Wywouje
to u mnie nostalgi. Widz jaki przedmiot, mozaikow waz... Przypomina mi to, jak w Wasz
yngtonie
Murzyni zbierajcy mieci znajdo24J.-C. Rouchouse, Bulletm co- thologie, 1992, oraz list z 17 wrze nia 1992.

wali takie wazy:]wt a rubbish!... (to tylko mie!), opowiadaa mi pewna osiemdziesicio
sze cioletnia
staruszka, ktra mieszkaa w Waszyngtonie midzy dwudziestym pitym a trzydziestym rokie
m ycia!
Przedmiot, ktry zobaczya, sta si cz cijej przeszo ci. Emocja wywoana wspomnieniem z
bardziej od tego, co si kojarzy z przedmiotem, ni od przedmiotu jako takiego. To o
n staje si nosicielem
uczucia: W tym okresie [okresie mozaikowej wazy] tworzyli my grup wspaniaych przyjac
i Byo to
bardzo mile.
Muzyka jest doznaniem sensorycznym w szczeglny sposb przywoujcym wspomnienia: Gdy usy
sz t
melodi, widz znowu mego ojca taczcego. Pierwszy raz, gdy zobaczyam, jak taczy, poczu

zazdro , poniewa sama przeszam wiele operacji krgosupa i nie mogam taczy! Od mierc
kiedy sysz t melodi, odczuwam zazdro . Byam zazdrosna, a on umia korzysta z ycia!
Nasze sowa rwnie s nasycone przeszo ci. Czsto wypowiada sieje nie tylko po to, eby
o,
co zawarte jest w ich tre ci. Syszymy sowa, ale sens i emocje, ktre wywouj, zwizane s
przeszo ci suchaczy: Wziam znowu ojca do siebie. Obiektywnie mwic, nie jest on tyran
le to,
co mwi, wzbudza we mnie bardzo przykre wspomnienia. (Pani A. 58 lat, jej ojciec 8
2 lata). Kiedy wychodz z domu, pyta: Kiedy wrcisz?. To nie ma znaczenia. On jest ogromnie miy... Niegldzi
.. Nigdy si
nie nudzi... Czyta na nowo Zole... Kiedy jednak mwi: Kiedy wrcisz?, przypomina mi to
modo , kiedy
matka chciaa wszystko kontrolowa. Mam pretensj do ojca o to, ze nie reagowa, gdy ona
nie dawaa mi
y... Kiedy mwi do mnie: Pzno wrcia , przypomina mi to, e jestem crk, ktra zabi
miem wrci do siebie do domu. Siedz w samochodzie na parkingu i zwlekam z powrotem do
domu.
Wyobra my sobie, e przygldamy si tej scenie. Ojciec, starszy, kulturalny pan, czyta Z
ole. Jego crka
szykuje si do wyj cia. Ojciec uprzejmie pyta: "Kiedy wrcisz?". Crka staje si ponura, r
zuca
sympatycznemu panu spojrzenie pene nienawi ci i wychodzi z domu trzaskajc drzwiami,
aeby ukry
si w swoim samochodzie. Obserwator odczuwa do crki pewn niech, stwierdzajc:
"Ta dama jest chyba nieco przewraliwiona! Przecie ojciec nie powiedzia jej nic zego.
..".
Jednake gdy scenarzysta doczy do tego epizodu pewne elementy przeszo ci, dowiemy si,
czterdzie ci lat temu crka po lubia Murzyna i matka bya tym bardzo dotknita. Sze mies
lubie
crki matka zmara na raka, pozostawiajc w psychice modej kobiety ogromne poczucie win
y. Pani A.,
ktra bardzo kochaa swego ojca, oczekiwaa, e stanie w jej obronie i doda jej odwagi,
uciszajc nieco
on. Moe jednak rwnie i wtedy gdzie w swoim kcie czyta spokojnie Zole? Czterdzie ci
,
pytajc uprzejmie: "Kiedy wrcisz?", starszy pan nie wie, e budzi u swej crki gboko zag
zeban
pro b o pomoc, ktra nie zostaa usyszana.
Problemy maeskie mog rwnie wypyn na powierzchni wraz z wiekiem. Od czterech lat
przypominaj mi si wszystkie zdrady mego ma. Midzy 1940 a 1950 bez przerwy mnie zdradz
a.
Miaam wraenie, e ju o tym zapomniaam. Obecnie to wszystko powraca, zatruwa mi ycie i
nowu
zaczynam my le o rozwodzie.
Najpowaniejsze dramaty s najgbiej ukryte. Reminiscencje powracaj okrn drog i je li
si
tematem opowie ci, torturuj ciao.
Pani B. majc 38 lat odkrya pamitnik swojej crki i z przeraeniem dowiedziaa si ojej k
rodczym
zwizku z wasnym ojcem, trwajcym ju od trzech lat. W pierwszej chwili chciaa popeni s
bjstwo.
Kiedy znalazam dziennik, powiedziaam: Moniko, chod , pjdziemy do kina... Poszy my zob
on
Camillo... Trzy dni p niej powiedziaam: Wrzu pamitnik do ognia. Crka zrozumiaa, ze
o
wiem, i opu cia dom. Pogrzebaam j wwczas. Sdziam, e o tym zapomniaam. Crka wysza
nigdy wicej nie zobaczya swej matki. M pani B. zmar. Pani B. zwierzya mi si: Od sze
ego
drugiego roku ycia ta my l powraca praktycznie kadego dnia. Szukam ma koo siebie. Nie

e ju od
osiemnastu lat... W pamici mam gwnie to, co zachowaam w tajemnicy... Wspomnienia osa
czaj mnie
coraz bardziej... Jeeli wychodz z domu, rozmawiam z kim , mam lepsze samopoczucie. N
ie mog
jednak mwi o kazirodztwie crki. Jeszcze

trudniej byloby mi mwi o pewnych szczegach, o ktrych przeczytaam w pamitniku. Wic m

rozmy lam.
Nawrt przywizania
Opowiadanie o wydarzeniu to praca nad uczuciami. Opowiedziawszy jaki fakt, inacze
j odczuwamy
dramat przeyty w przeszo ci, ktry by wyryty w pamici. W cigu ostatnich kilku lat post
dziedzinie
reanimacji pozwoliy uratowa wielu chorych, ktrzy otarli si o mier. Na ogl wspominaj
o trzech
przeyciach25: spo rd 58 przypadkw trzy czwarte osb mwi o intensywnym odczuciu wiata,
to ju
zreszt powiedzia Goethe tu przed mierci: Licht! Mehr Licht! To bardzo czsto odczuwane
wraenie
mogoby by wytumaczone bod cem psychologicznym systemu nerwowego, ktrego informacje ule
gy
dezorganizacji jak przy elektroszoku. Dwie trzecie osb miao wraenie, e opu ciy swe cia
i spoglday
na nie z gry. Ten omam jest czsty u osb bardzo niespokojnych, ktre maj przeczucie ryc
hej mierci. I
w kocu, je li chodzi o temat, ktry nas interesuje, jedna trzecia widziaa jak w filmie
wspomnienia z
wczesnego okresu ycia: oderwanie od otoczenia zwizane ze zbliajc si mierci pozwala
na powierzchni najywszym, najbardziej wrytym w pami wspomnieniom z pierwszych lat yci
a.
Niektrzy psychoanalitycy badajcy obecnie fenomen palim-psestu mwi o "nawrocie przyna
leno ci" tak jak dawniej mwio si o "przekwitaniu"26. Pod koniec ycia przynaleno zmienia form
postrzegany czas nie odpowiada ju temu samemu odczuciu trwania. Noworodki s pozbaw
ione
umiejtno ci wizania znacze, poniewa ich obiegi my lowe s dziewicze. Odwrotnie dzieje s
przypadku osb starszych, poniewa ich pami przypomina
25 S. Owens i m , Features ofNearDeath Expenence m Relation to whether or not Po-t
ients
wereNearDeath, "The Lancet", CCCXXXVI (1991), s 1175-1178.
26 FH Bianch w Questions du ytellissement, Dunod, 1989, s. 40-63.
figury woskowe z Musee Grevin. Ich mzg, zarzdzany przez tysickrotnie wyryte w nim la
dy, staje si
twardy jak kryszta. Jeeli jakie wydarzenie zdezorganizuje pami dziecka, pocztek jego
ia
przebiegnie w inny sposb i uksztatuje mu inn tosamo . Nie tak si dzieje w przypadku o
y
starszej, dla ktrej dezorganizacja pamici oznacza rwnocze nie dezorganizacj fizyczn i
ntelektualn.
Osoba taka czepia si wic trwalszych wspomnie ze swej przeszo ci, tych, ktre byy najle
j utrwalone
w jej mzgu. Powrt wspomnie chroni jej tosamo , ktr tworzya w dziecistwie, opowiada
wasn histori. Przywizuje ona coraz mniej wagi do nowych twarzy i miejsc, odnajduje j
ednak trwa
warto pierwszych zwizkw. Z pewno ci popenia si bd, mwic o obojtno ci osb stars
przynaleno nie wygasa, lecz wie si z warto ciami staymi. Tera niejszo kostnieje, p
wci wibruje.
Jednake osoby starsze nie zdaj sobie z tego sprawy, poniewa ich poczucie trwania po

gbia si.
Wyobraaj sobie przyszo w taki sam sposb jak przeszo : jako co odlegego, dugotrwa
wyobraona w ten sposb mier oddala si. Z tego powodu stany lkowe zwizane z wyobraeni
nagej mierci s o wiele czstsze u osb modych ni u starszych. Wszelka percepcja tera n
o ci
wie si z poczuciem przyszo ci wiecznej i nieznanej, podczas gdy przeszo jest bogata
ustabilizowana dziki do wiadczeniu. To tumaczy, dlaczego starszy mczyzna, widzc swoj
postrzega w danej chwili po prostu twarz dorosej kobiety, takiej, jak bya jego ona c
zy matka. Nie
chodzi wic tutaj o faszywe rozpoznanie, jak si czsto mawia, poniewa staruszek rozpozn
aje lad
przeszo ci poruszony aktualn percepcj. Zawodzi raczej jego percepcja kontekstu, ponie
wa sam nie
potrafi u-miejscowi si w czasie. Wa nie dlatego niektrzy autorzy porwnuj wiek dojrzew
a z
okresem starzenia: w obu stanach nastpuj zmiany fizjologiczne, zmiany w postrzegan
iu siebie w czasie,
a wic w percepcji innych osb, a przede wszystkim wikszy stopie interioryzacji.

Wszyscy klinicy ci zwracaj uwag na agodno i wyjtkowe oddanie, z jakimi osoby maltreto
e w
dziecistwie opiekuj si, gdy maj okoo sze dziesitki, swoimi starymi matkami, ktre je
Przez cale moje dziecistwo tak bardzo chciaam, zby matka przestaa mnie krzywdzi. Tera
z, kiedy jest
saba, ju mnie nie krzywdzi i mog w kocu si ni zaj, nawiza z ni serdeczne stosunk
e
kocham jej... Jednake dobrze mi robi fakt, e moe ona wreszcie by dla mnie mia. Te daw
ne
maltretowane dzieci same si dziwi wasnej serdeczno ci oraz nawrotowi zepchnitych na ub
ocze
emocji: Dopiero teraz mam do niej pretensje... Przez cae ycie powracao to do mnie w
e snach... Teraz
powraca pami. Mam mu za ze - wyznaje inna starsza kobieta, maltretowana w dziecistwi
e przez
swego ojca - a jednak kadego dnia jaka sia nakazuje mi zajmowa si nim....
Jeeli fenomen palimpsestu jest suszny w zaoeniu, nie mona powiedzie, by problemy osb
arszych
wywoywa brak u-czucia w danej chwili; raczej budz si ukryte gdzie gboko lady cierpi
anych
w przeszo ci, ktre przeywane s na nowo. Pewna starsza kobieta, maltretowana w dziecist
ie,
opowiada:
Kiedy le si czuj, przypomina mi si ta sama scena... kiedy matka dotykaa gorcym elazk
mego
ramienia, poniewa dokuczaam modszej siostrzyczce.... Brak uczucia pozwala wypyn na
powierzchni dawnym cierpieniom wyrytym w palimpse cie pamici.
W Stanach Zjednoczonych wkrtce dwa miliony osb w wieku powyej siedemdziesiciu lat bd
przebywa w domach starcw. 80 procent cierpi na rozstrj psychiczny objawiajcy si otpie
iem
starczym, urojeniami i depresj. Nieco mniej ni 10 procent cierpi na zaburzenia emo
cjonalne27. Badania
skaningowe i testy kliniczne wykazuj bardzo czsto, e osoba starsza nie jest ju w sta
nie odbiera ani
przetwarza informacji uczuciowych z powodu rozlegych zmian w mzgu. Kiedy rodki antyd
epresyjne
spowoduj, e osoba takajest na nowo zdolna do poszukiwania sytuacji uczuciowych i yc
ia nimi, mwi
si o pseudootpieniu. Siedemdziesicioo miolet-nia pani L. dostaa pomieszania zmysw i z
majaczy, gdyja27 B. W. Rouner i in., za: "Alzheimer actualit", nr 50 (1990).

cy wandale obrabowali jej mieszkanie. W swoich urojeniach onej-roidalnych bya bard

zo oywiona i
bagaa, eby j chroni przed tymi gwacicielami. Nietrudno byoby zinterpretowa to ironi
jako
urojenia seksualne. Jednake w kilka dni p niej, kiedy majaki ustpiy, rodzina dowiedzia
si ze
/dumieniem, e staruszka bya rzeczywi cie zgwacona, kiedy miaa pitna cie lat, lecz nigd
ie zdobya
si, by o tym opowiedzie.
Warto si zastanowi, dlaczego cz ciej wypywaj na powierzchni dramaty ni momenty szcz
Nie mona y bez my lenia i "rzecz podstawow jest, eby aparat psychiczny dziaa a do
skoro nie moe ju przyjmowa nowych informacji, jest w stanie utrzyma "dziaanie a do ko
" jedynie
dziki staym e-lementom zawartym we wspomnieniach, tym, ktre najgbiej zapady w pamici
t
neurofizjolodzy twierdz, e jedynie wydarzenia, ktre nas niepokoj w cigu dnia, powoduj
przeduenie
fazy snu paradoksalnego, w czasie ktrego nasze wspomnienia przekazywane s do mzgu.
Trudne
chwile w naszym yciu, te, ktre sprawiy nam bl i ktre nie zostay rozadowane emocjonal
lub
werbalnie, spowoduj, e faza snu paradoksalnego si wyduy, a wydarzenie zapadnie w pami
Jeeli chwile szcz liwe pozostawiaj niewiele ladw w naszej pamici, to pozostawiaj je
zym
mzgu, tworzc rodzaj dobrego samopoczucia sprzyjajcego przyjmowaniu nowych sytuacji
z pogod.
Pogodne starsze osoby miej si ze wszystkiego, podczas gdy osoby nieszcz liwe mog walcz
z
powrotem cierpienia jedynie poprzez sublimacj. Ukazywaa mi si we nie wiele razy od ch
wili twojego
odej cia28, pisze osiemdziesiciopicioletni mczyzna, ktry przez cae ycie kocha i my
zaangaowany by rwnie w walki spoeczne, co dostarczao mu okazji do spotka i bod cw
intelektualnych. ona jego zmara majc 86 lat, kiedy jednak ukazuje mu si w szcz liwych
nach, ma
nie wicej ni 46-50 lat, czyli ukazuje si w wieku, w ktrym ich mio pozostawia najsil
ze wraenie.
28 C. Ronsac, Onnese lasso pas d'aimer, Laffont, 1992, s. 236.

Pojawienie si obrazw szcz cia wie si czsto z uczuciem alu. By lam taka szcz liwa..
dzisiaj nie mog doznawa tego szcz cia... yj wspominajc szcz liwe chwile. Widz nasz
niedziel, razem z dziemi i psem. Te momenty czyni mnie zarazem szcz liw i nieszcz liw
uczucie minionego, a obecnie straconego szcz cia mona okre li jako nostalgi. Z wiekiem
wspomnienia szcz cia odsuwaj si w czasie: Tskni bardziej za moj matk i siostrami ni
emi,
opowiada mi pewna pacjentka, ktra cale ycie po wicia wasnemu potomstwu.
Kiedy szcz cie przeywane jest w tera niejszo ci, osoba, ktra jest szcz liwa, odczuwa to
k sil,
e przypisuje ten stan rwnie postrzeganemu obiektowi. Pewna moda kobieta, ktra na zmia
n wpadaa
w eufori i w najgbsz melancholi, twierdzia, e widziaa drzewa podlegajce nastrojom:
jestem
smutna, drzewa rwnie s smutne, to wida po zwisajcych li ciach. Kiedy staj si we-sol
a
szalej z rado ci. Obraz drzew "szalejcych z rado ci" ukazuje, jak bardzo mona nie odcz
przedmiotu od podmiotu.
Kiedy opowiadanie jest akcj
Opowiadanie pozwala osobie starszej umie ci si w okre lonym kontek cie, poniewa jest prz
de
wszystkim dziaaniem: podczas rozmowy trzeba usi w taki sposb, by przycign uwag dru
osoby. Zachodzi wic interakcja. Jednake mwi si bdzie o sobie, o wydarzeniach, ktre n

uksztatoway. Jest to rwnie praca nad identyfikacj z samym sob. Powiedzenie, kim si j
, co nam
si przydarzyo, co my leli my i czuli my, zawsze powoduje nawrt emocji, nad ktrymi trzeb
zie
zapanowa w obecno ci drugiej osoby. Nie jest to atwe. Tym niemniej opowiadanie komu o
sobie dziaa
uspokajajco: Kiedy crka co do mnie mwi, mj niepokj szybko mija. Mija jednak szybciej,
jeeli to ja
opowiadam. Reakcj t mona wytumaczy si uczuciow zawart w sowie, faktem dzielenia s
intymno ci oraz moliwo ci zwierzenia si komu .
Ta "kontekstualizacja" starszej osoby umiejscawiaj w jej rodowisku, kae jej y w chwil
i obecnej oraz
neutralizuje fenomen palimpsestu. Kiedy jestem sama, mam tyk czasu na my lenie, ze
przychodz mi do
gowy wszystkie przesze niepowodzenia... Kiedy wspominam, nie chc zanudza suchaczy, op
owiadam
wiec zarwno o sprawach miych, jak i niepowodzeniach. Kiedy jednak mwi o niepowodzeni
ach,
przeksztacam je, tumaczya mi pewna starsza pani, wdowa, ogromnie samotna, ktra gdy t
ylko
zaczynaa opowiada o swym yciu, przechodzia metamorfoz. Opowiadanie moe by dla starc
,
czym dla osb w sile wieku jest ucieczka w dziaanie.
W epoce, gdy nasza kultura pozwalaa osobom starszym opowiada "historie starych wia
rusw" oraz
"wspomnienia z dziecistwa", opowie pomagaa przetworzy na nowo te wspomnienia i e-mocj
e i
umie ci je w okre lonym kontek cie w celu wytworzenia protezy psychologicznej. Kiedy mzg
starszej
osoby zaczyna niedomaga, kiedy nasza kultura lub struktury rodzinne nie dopuszcza
j takiej formy
relacji, mamy do czynienia z fenomenem palimpsestu. Jeeli obserwator stosuje wobe
c czowieka teori
cykliczn, to uzna, e starsza osoba dziecinnieje. Jeeli bdzie to teoria konstruktywis
-tyczna, stwierdzi,
e to retrogeneza mzgu. A jeeli uwaa, e czowiek musi si wznie ponad pierwotny maraz
okre lenia "degradacja".
Spoeczestwo, ktre nie zna wit czy uroczysto ci, sprowadza czas do nastpujcych po sob
ych
chwil, ktre przemijaj i odpywaj donikd. Niszczy w ten sposb poczucie przeszo ci, kt
je sens
i odgrywa tak wan rol w podtrzymywaniu tosamo ci osb starszych oraz buduje poczucie
przynaleno ci u modych. Pozbawiajc sensu cierpienia starszych, nie dopuszcza do aoby i
pozwala,
eby u modych powstao gwatowne poczucie winy, ktre skieruj przeciwko czemukolwiek, chy
a e
bd si leczy, angaujc si do akcji humanitarnych.
Ot religia, historia narodw i opowiadania osb starszych s rodzajem takich obchodw. Mi
y narzucaj
pewne ceremoniay,

ktre ksztatuj nasz wiat: rok przebiega wwczas w rytmie tych wydarze; najbardziej bana
ny gest
nabiera sensu, kady strj, dekoracja, przedmioty skadajce si na nasze codzienne ycie n
bieraj
znaczenia historycznego. Pod wpywem opowiadania cay zespl funkcji przybiera okre lon s
truktur i
tworzy wiat znacze. By moe funkcj spoeczn osb starszych jest wa nie tworzenie opow
Tymczasem nasza kultura gardzi wspomnieniami. Namiastki uroczysto ci przed pomnika
mi polegych

wiadcz o degradacji obchodw. Boe Narodzenie i wito Matki staj si okresami stresu, a
t
okresami epidemicznych samobjstw. Do lat sze dziesitych wita te miay aspekt gloryfiku
i
integrujcy. Obecnie podkre laj uczucie samotno ci. W 1968 roku 20 procent ludno ci yo s
tnie;
niedugo odsetek ten wzro nie do 30. Istnieje ju milion "rodzin" jednorodzicielskich
oraz ponad pitna cie
milionw osb starszych bez rodziny. Na rok 2020 przewiduje si dwa miliony osb cakowici
e
uzalenionych*.
Wbrew temu, co si powszechnie uwaa, dla osb starszych ycie na wsi nie jest wcale atwe
. Wrcz
przeciwnie, do brakw spoecznych dochodz tam jeszcze braki sensoryczne. Osoby starsz
e zamieszkae
na wsi popeniaj samobjstwa cz ciej ni ich rwie nicy w miastach. Ci ostatni mog ewent
znale jakie otoczenie, przechadza si, rozmawia, spotyka, wychodzi, sucha wykadw
oglda wystawy, bowiem ycie intelektualne nie polega jedynie na my leniu. Czyta oznacza
y,
porusza si, szuka partnera do rozmowy, stymulowa, dyskutowa i wzmacnia;
oznacza to rwnie spotyka si, podrowa, sprawdza, kocha, nienawidzi. Mona tym wype
wiele dni. Dlatego te najwicej samobjstw osb starszych notuje si w departamencie Vend
ee oraz w
Yonne, gdy tymczasem nad Morzem rdziemnym, gdzie jest wiele okazji do miych spacerw,
czy na
poudniowym zacho* Dane dotyczce Francji wczesnych lat dziewidziesitych. Procent rodzin jednorodzicie
lskich w
stosunku do liczby ludno ci jest w Polsce wyszy.
dzie, gdzie stosunki midzyludzkie s cieplejsze, procent ten jest
. . . 90
najniszy".
Najbardziej metafizyczne reguy kulturowe organizuj ceremoniay interakcyjne najbardz
iej fizyczne.
Zebranie czonkw rodziny z okazji uroczystego posiku, przybranie okre lonej postawy w
czasie
modlitwy, dzielenie si produktami ywno ciowymi penymi szczeglnego znaczenia - na przyk
d
chlebem i winem u chrze cijan, miodem i korzeniami u ydw, owocami u buddystw - stanow
i
prawdziw struktur sensoryczn kadej chwili, ktra nakazuje takie a nie inne zachowanie
oraz budzi
gbokie emocje u wszystkich wiernych30. Ta codzienna sensoryczno , uksztatowana przez m
it, posiada
wa ciwo ci biologiczne, poniewa nawet mier musi czeka na swe niwo: chorzy rzadziej um
podczas ydowskiej Paschy czy dorocznych buddyjskich wit, w czasie muzumaskiego Ramada
nu nie
ma prawie wcale samobjstw.
Znaczny wzrost od roku 1980 samobjstw osb starszych na Zachodzie wiadczy o derytual
izacji. W
Japonii najwicej samobjstw popeniaj starsze kobiety i dzieci31: kobiety te yj samotni
w wiecie
pozbawionym sensu i kontaktw, a dzieci w wiecie przymusw, ktre je przeraaj32. Mczy
natomiast po wicaj si tradycyjnym zajciom.
Para maeska, w "ruch kolektywny we dwoje", z atwo ci wytwarza wiat sensoryczny, ktr
za
i chroni jednostk. Po prze ledzeniu drogi tysica osb yjcych w parach w czasie "ich pie
wszych
osiemdziesiciu lat ycia", po zadaniu im pyta dotyczcych przeszo ci oraz po przeprowadz
niu

wywiadw w ich otocze29 J. Andrian, Le suicide des personnes agees de plus de 55 ans, "Panorama du me
de-cin", nr 31(1990).
30 M. Boucebci, A. Amal Yaker, Psychopatologie infantojuvenile dans lespays en v
oie de developpement
[w:] Traite de psychiatrie de 1'enfant et de 1'adolescent, T. III, PUF, 1985, s.
111.
31 Y. Christen, La lettre mensuelle de 1'annee gerontologiqw, "Alzheimer actuali
tes", nr 5 (1990), s. 6-7.
32 K. Hasegawa, The Epidemiological Study ofDepression in at Life, Journal ofAf-fe
ctive Disorders",
wrzesie 1990, suppl. l, s. 53^56.
237

niu33 stwierdza si, e psychoza w tej grupie jest rzadka (2 procent), podczas gdy 5
0 procent ludno ci
podlega depresjom lkowym. Kobiety ulegaj depresji i stresom atwiej ni mczy ni, ktrzy
ej
wpadaj w alkoholizm lub ulegaj wypadkom z powodu nieostrono ci. Natomiast starsze par
y lepiej
sobie radz z wiekiem ni o-soby samotne. M mj sprawia, ze czuam si dobra, pikna i i
ntna...
Bez niego nie potrafi nawet gotowa... Wszystkie dni s do siebie podobne. Wszystko,
co nadaje sens,
podtrzymuje jednostk.
Czasami jednak wspomnienia nie mog by opowiedziane, nie wszystkie si do tego nadaj.
My l na
przykad o tych osobach, ktre nie maj odwagi si przyzna, e deportacja bya najpikniej
okresem
w ich yciu. Pewien mczyzna tskni za tym okresem, kiedy "przynajmniej pomagano sobie
wzajemnie".
Wyzwolenie, zwracajc mu jego samotno , zniszczyo struktury uczuciowe, ktre podtrzymywa
jego
sabe ,ja" w obozie koncentracyjnym! Dyskurs kolektywny ma za zadanie utworzy mit s
kupiajcy czonkw grupy wok tego samego wyobraenia: czego w rodzaju intelektualnego totemu. Osoba, k
tra
opowiedziaaby, jaka bya szcz liwa w obozie koncentracyjnym, podwayaby zwizek intelekt
ny i
uczuciowy grupy. Trzeba by j wykluczy, eby zachowa jedno grupy. W tym przypadku takim
uzasadnieniem odrzucenia mogoby by szalestwo albo przewrotno . Dlatego te partie polit
czne
zorganizowane wok jakiego totemu intelektualnego wol wyklucza ni si rozwija. Wykluc
tego,
kto my li inaczej, pozwala zachowa jedno grupy34.
Tak wic, eby zaj miejsce w grupie, trzeba mwi to, co grupa jest w stanie usysze. Je
moich
pacjentw - producent wina z Bandol - przey tragiczne wydarzenie w czasie wojny w Al
gierii: jego
oddzia zosta zaatakowany przez siedmiu Algierczykw, ktrym dziki doskonaej znajomo ci
enu
^idao si rozdzieli onierzy francuskich na dwie grupy w taki sposb, e jedna zacza
33 T. Helgason i in. The First 80 Years ofLife: A Psychiatrie Epidemiological St
udy, "Acta Psychiatrica
Scandinavia", nr 79 (1989), s. 85-94.
34 P. Mannoni, La psychologie collectwe, PUF (Que sais-je? nr 2236), 1985.
238
ostrzeliwa drug. Podczas wielogodzinnych zmaga mj pacjent pozna koszmar i gupot wojn
Widzia
wok siebie rozerwane na kawaki ciaa przyjaci, czeka, a nadejdzie jego kolej. Gdy wr

omu,
ojciec i bracia stwierdzili: My tu harujemy, a ty spdzasz sobie wakacje w Algieri
i. Bronisz interesw
posiadaczy, gdy my urabiamy sobie rce po lokcie. Bez sowa przebra si w kombinezon ro
boczy i
poszed pracowa w winnicy. Jednake przez wszystkie lata, jakie p niej nastpiy, co wiec
idzia
dokadnie -jak w niemym filmie - roztrzaskan gow swego towarzysza oraz krew tryskajc r
tmicznie z
ucitego uda kaprala, ktry przyglda si temu umierajc. Tego wszystkiego nie mona byo
edzie
przeoonym w armii francuskiej, ktrzy radzili, by siedzie cicho. Niemoliwe te byo rel
onowanie tych
wydarze wasnej rodzinie, ktra nie bya w stanie tego zrozumie.
W spoeczestwach bez historii nie bdzie ju mona nadawa sensu rzeczom. Prehistoryczni m
iwi
kazali si grzeba razem z lukami i strzaami, a kobiety ze zdobionymi naczyniami. Nas
i przodkowie
dekorowali ciany swych domw skrzyowanymi szablami. Tworzyli histori ze wszystkich pr
zedmiotw.
Kto jednak bdzie opiewa lodwk? Kto uoy epopej o telewizorze? Kto kae si pochowa r
swoim samochodem?
Dorosy, ktrego zmusza si do milczenia, moe zdoby sobie miejsce w spoeczestwie dziki

wasnych ramion. Narzucenie milczenia dziecku nie przeszkadza, by jego wspomnienia

wyryy w pamici
tajemn histori stanowic jego tosamo . Uniemoliwienie opowiadania osobie starszej rw
pozbawieniu jej jedynej aktywno ci, jaka w jej przypadku jeszcze jest moliwa, pozba
wieniu jej miejsca,
wykluczeniu, odizolowaniu uczuciowemu i spoecznemu, a take skazaniu na zamt i dezor
ientacj w
wiecie pozbawionym sensu i czucia.
Dlatego wa nie ludzie starsi opowiadaj o tych samych wydarzeniach w rny sposb w zalen
od
tego, gdzie si znajduj. Osoby samotne roztrzsaj sw przeszo . Pozbawione obecno ci i
otoczenia nie widz, e si starzej, i maj za ze, je li si wspomina o ich niedomaganiac
to przez
nich lub wobec
239

nich stosowana przemoc wewntrzrodzinna oywia konflikt, ktry - wydawaoby si - dawno ju

jest
pogrzebany, ajednak wypywa na powierzchni przy okazji jakich drobnych codziennych ko
potw.
Przemoc ta, ktra wystpuje w rd prawie 40 procent rodzin35, prawie zawsze jest przejaw
em fenomenu
palimpsestu: Widuj moj matk raz w miesicu; za kadym razem wypomina mi moje maestwo,
zawaram czterdzie ci lat temu, opowiada sze dziesicioletnia kobieta, ktra mimo i jest
czycielk
francuskiego, nie zdawaa sobie sprawy z istnienia opisanego przez Baudelaire'a zj
awiska.
W przeciwiestwie do osb mieszkajcych we wasnych domach, osoby starsze przebywajce w d
omach
starcw lepiej pamitaj wydarzenia z przeszo ci ni fakty bardzo niedawne36. Zaleno od
ucji
skania je by moe do wspominania "dawnych dobrych czasw". Chyba e umieszczone s w tych
domach ze wzgldu na ich bardzo ju posunity stan senilny. Prawdopodobnie oba powody
s
prawdziwe, jednake naleaoby zapyta, ktry kontekst jest lepszy: rodzinny czy instytucj
onalny? Znam

osoby starsze ogromnie samotne w rodowisku rodzinnym, ktre zatrzymywane s w domach

tylko
dlatego, aby nie dopu ci do powstania poczucia winy. Siedemdziesiciodwuletnia pani B
. nie zdawaa
sobie sprawy, e jej dzieci yj z zasiku dla bezrobotnych oraz e zi jest chory. My la
o
tym, eby znale si w domu starcw, gdzie ju przebywaa jej dziewidziesiciosze ciolet
Nie wiedziaa, e jej wnuki zdaj matur, pamitaa jednak, e matka na ni czeka.
W charakterze psychoterapii dla osb starszych proponuje si "ponowne zbadanie ycia".
Chodzi o
proces umysowy, ktry - niezalenie od kultury - przejawia si w sposb naturalny stopnio
wym powrotem
do wiadomo ci do wiadcze z przeszo ci, szczeglnie wydobyciem na powierzchni nie rozwi
konfliktw37. Wiek
35 D. A. Kalunian i in., Yiolence by Geriatrie Patients who Needs Psychiatrie Ho
spitali-zation, Journal
ofCIinical Psychiatry", U, nr 8 (1990), s. 340-348.
36 C. Holland, P. Rabbit, Lesgens &g6s vivent-ils r llement dans lepassff, "Alzhei
mer actualits", nr 53
(1991).
37 R. N. Butler, The Life Reuiew: an Interpretation ofReminiscence in the Aged,
"Psychiatry", XXVI (1963),
s. 65-76.
nie jest przeszkod dla psychoterapii, poniewa opowiadania oywiaj to, co zostao gboko
ryte. U
osb starszych zawsze mamy do czynienia z dniem dzisiejszym.
Dyktatura normalnego czowieka dorosego, ktry uwaa, e powinien stanowi dla innych punk

odniesienia, jest przyczyn wielu ludzkich dramatw. Nasza kultura kae milcze zarwno osobom
starszym, jak i dzieciom, kobietom i cudzoziemcom oraz tym wszystkim, ktrzy nie p
rzystaj do
"normalnej" interpretacji. "Normalny" nie oznacza koniecznie "zdrowy". Normajest
definicj statystyczn,
co oznacza, e mona by nienormalnym i zdrowym. Kiedy jednak zmusza si do milczenia ko
go , kto
odbiega od normy, stwarza to problemy w stosunkach midzy lud mi.
Fenomen palimpsestu najmniej dotyka te osoby starsze, ktre maj bogate ycie intelekt
ualne.
Organizowanie dla nich stosownych warunkw ycia polega na pobudzaniu do pracy ich mz
gu, a take
ycia psychicznego i uczuciowego. W odpowiednich warunkach do ich wiata umysowego po
wracaj
liczne wiadomo ci, o ktre si otarli w czasie dugich lat edukacji. Dlatego mali genius
ze staj si czsto
wspaniaymi starcami, pod warunkiem, e przez cale ycie podtrzymywali zdolno ci intelek
tualne z wieku
dziecicego. Im bardziej czowiek by stymulowany w dziecistwie, tym lepiej si starzeje.
.. tak dugo,
dopki otoczenie dostarcza mu bod cw.
Jeeli porwnuje si osoby w tym samym wieku, to ci, ktrych cechuje ywy intelekt, bd y
piej i
duej ni osoby starsze pozwalajce sobie na lenistwo umysowe. Z jednym wszake zastrzee
m: w
dobrym zdrowiu utrzymuje bodziec, a nie wyniki intelektualne. Co oznacza, e idiot
a, ktrego wszystko
ciekawi, zestarzeje si lepiej ni zgorzkniay inteligent. Podobnie jak dzieci, ktre atw
iej si ucz mwi i
czyta w spokojnej atmosferze, zdolno ci intelektualne najlepiej zachowuj osoby stars
ze, ktrych ycie

uczuciowe byo pozbawione stresu.

Stres moe wywoa reakcje mzgowe. Trudna do wyciszenia emocja, nawet wwczas, gdy jest
spowodowana przez co w rodzaju idee fixe, wyduman zniewag lub wydarzenie symboliczn
e (na
16 Anatomia uczui
241

nich stosowana przemoc wewntrzrodzinna oywia konflikt, ktry - wydawaoby si - dawnojuj

st
pogrzebany, ajednak wypywa na powierzchni przy okazji jakich drobnych codziennych ko
potw.
Przemoc ta, ktra wystpuje w rd prawie 40 procent rodzin35, prawie zawsze jest przejaw
em fenomenu
palimpsestu: Widuj moj matk raz. w miesicu; za kadym razem wypomina mi moje maestwo

zawaram czterdzie ci la temu, opowiada sze dziesicioletnia kobieta, ktra mimo i jest
ycielk
francuskiego, nie zdawaa sobie sprawy z istnienia opisanego przez Baudelaire'a zj
awiska.
W przeciwiestwie do osb mieszkajcych we wasnych domach, osoby starsze przebywajce w d
omach
starcw lepiej pamitaj wydarzenia z przeszo ci ni fakty bardzo niedawne36. Zaleno od
ucji
skania je by moe do wspominania "dawnych dobrych czasw". Chyba e umieszczone s w tych
domach ze wzgldu na ich bardzo ju posunity stan senilny. Prawdopodobnie oba powody
s
prawdziwe, jednake naleaoby zapyta, ktry kontekst jest lepszy: rodzinny czy instytucj
onalny? Znam
osoby starsze ogromnie samotne w rodowisku rodzinnym, ktre zatrzymywane s w domach
tylko
dlatego, aby nie dopu ci do powstania poczucia winy. Siedemdziesiciodwuletnia pani B
. nie zdawaa
sobie sprawy, e jej dzieci yj z zasiku dla bezrobotnych oraz e zi jest chory. My la
o
tym, eby znale si w domu starcw, gdzie ju przebywaa jej dziewidziesiciosze ciolet
Nie wiedziaa, e jej wnuki zdaj matur, pamitaa jednak, e matka na ni czeka.
W charakterze psychoterapii dla osb starszych proponuje si "ponowne zbadanie ycia".
Chodzi o
proces umysowy, ktry - niezalenie od kultury - przejawia si w sposb naturalny stopnio
wym powrotem
do wiadomo ci do wiadcze z przeszo ci, szczeglnie wydobyciem na powierzchni nie rozwi
konfliktw37. Wiek
35 D. A. Kalunian i in., Yiolence by Geriatrie Patients who Needs Psychiatrie Ho
spitali-tation, Journal
ofCIinical Psychiatry", LI, nr 8 (1990), s. 340-348.
36 C. Holland, P. Rabbit, Les gens Sges vivent-ils r llement dam lepassff, "Alzhei
mer
actualits",nr53(1991).
37 R. N. Butler, The Life Reuiew: an Interpretation of Reminiscence in the Aged,
"Psychiatry", XXVI (1963),
s. 65-76.
240
nie jest przeszkod dla psychoterapii, poniewa opowiadania oywiaj to, co zostao gboko
ryte. U
osb starszych zawsze mamy do czynienia z dniem dzisiejszym.
Dyktatura normalnego czowieka dorosego, ktry uwaa, e powinien stanowi dla innych punk
odniesienia, jest przyczyn wielu ludzkich dramatw. Nasza kultura kae milcze zarwno osobom
starszym, jak i dzieciom, kobietom i cudzoziemcom oraz tym wszystkim, ktrzy nie p

rzystaj do
"normalnej" interpretacji. "Normalny" nie oznacza koniecznie "zdrowy". Normajest
definicj statystyczn,
co oznacza, e mona by nienormalnym i zdrowym. Kiedy jednak zmusza si do milczenia ko
go , kto
odbiega od normy, stwarza to problemy w stosunkach midzy lud mi.
Fenomen palimpsestu najmniej dotyka te osoby starsze, ktre maj bogate ycie intelekt
ualne.
Organizowanie dla nich stosownych warunkw ycia polega na pobudzaniu do pracy ich mz
gu, a take
ycia psychicznego i uczuciowego. W odpowiednich warunkach do ich wiata umysowego po
wracaj
liczne wiadomo ci, o ktre si otarli w czasie dugich lat edukacji. Dlatego mali genius
ze staj si czsto
wspaniaymi starcami, pod warunkiem, e przez cae ycie podtrzymywali zdolno ci intelektu
alne z wieku
dziecicego. Im bardziej czowiek by stymulowany w dziecistwie, tym lepiej si starzeje.
.. tak dugo,
dopki otoczenie dostarcza mu bod cw.
Jeeli porwnuje si osoby w tym samym wieku, to ci, ktrych cechuje ywy intelekt, bd y
piej i
duej ni osoby starsze pozwalajce sobie na lenistwo umysowe. Z jednym wszake zastrzee
m: w
dobrym zdrowiu utrzymuje bodziec, a nie wyniki intelektualne. Co oznacza, e idiot
a, ktrego wszystko
ciekawi, zestarzeje si lepiej ni zgorzkniay inteligent. Podobnie jak dzieci, ktre atw
iej si ucz mwi i
czyta w spokojnej atmosferze, zdolno ci intelektualne najlepiej zachowuj osoby stars
ze, ktrych ycie
uczuciowe byo pozbawione stresu.
Stres moe wywoa reakcje mzgowe. Trudna do wyciszenia emocja, nawet wwczas, gdy jest
spowodowana przez co w rodzaju idee frxe, wyduman zniewag lub wydarzenie symboliczn
e (na
16. Anatomia uczu
241

przykad wciganie flagi na maszt), zawsze wywouje zwikszenie poziomu katecholaminy or

az kortizolu
we krwi: stres ten przejawia si w postaci czerwienienia si, le oraz przyspieszonego
bicia serca. Ot
hormony stresu wywouj puchnicie komrek wcho-mzgowia38. Wapno wchonite przez kanay
komrkowe, rozpuszczone w wyniku spuchnicia, powoduje rozpad komrek. Obszar mzgu kier
ujcy
przetwarzaniem pamici oraz uczuciami ulega wic sklerozie z powodu informacji abstr
akcyjnych, a nawet
metafizycznych!
Stulatki to czsto osoby, ktrych ycie cechowao "niskie napicie emocjonalne"3^. ycie ic
przechodzio
bez stresu dziki odpornej na wstrzsy osobowo ci, a nie dlatego, e korzystay ze szczegl
ej ochrony
przed trudami ycia. W podeszym wieku czsto s jeszcze bardzo sprawni, interesuj si now
nkami
kulinarnymi, mod, kultur i technik. Ci. ktrzy ich obserwuj, mwi czsto o ich "atwo
ania
szcz cia": s rwnie weseli, uspoecznieni i optymistyczni, jak przez cae ycie. W sprawo
niach
lekarzy-kli-nicystw pojawia si czsto sowo "syntoniczny", jak gdyby samo bycie na tej
samej dugo ci
fal pod wzgldem uczu, dziaalno ci i mowy pozwalao na harmonijne wczenie si do otocze
u od

czasw dziecistwa40. Tacy ludzie nawet w zaawansowanym wieku potrafi snu zaskakujce pr
ojekty.
Gdy czasami zawodz nogi, zawsze jeszcze sprawna jest gowa. atwo , z jak si wypowiadaj
st
jeszcze jednym wska nikiem, e ywa jest ich nadzieja na dug i harmonijn staro . Aleksa
DavidNeel. odkrywczym Tybetu, wystpia o paszport w przeddzie swych setnych urodzin, majc
za stojeden
lat zacza pisa ksik. Ch odkrywania wiata, jaka sterowaa ca jej egzystencj, wci
pulsowaa w jej my lach, podczas gdy zgarbione plecy zmuszay jju do spania na sieW Wchomzgowie jest cz ci mzgu rzdzc emocjami i znajdujc si pod pkulami.
39 V. Lehr, Rewie du Conseil pontifical pour la pastorale des seruices de sante,
nr 10 (1989).
^ A. Karasawa, K. Kawashina, H. Kasahara, "AlzheimerActualites", nr 50 (1990).
dzco41. Czyby wszyscy ci, ktrzy umieraj przed sto dwudziestym rokiem ycia, robili to
rwnie ze
smutku? Smutek wic jest jedn z przyczyn przedwczesnej mierci.
Nasza egzystencja nie ma epilogu. Staro nie jest streszczeniem dramatu w trzech ak
tach naszej
biografii. Nigdy nie syszaem, eby starszy czowiek mwi: Panie i Panowie, spektakl mego
cia jest
skoczony; byem najpierw dzieckiem, p niej modziecem, a nastpnie czowiekiem dorosym,
wic powiem wam, co my l o minionych wydarzeniach. Zdarza si, e starcy umieszczaj takie
wyznanie
w testamencie, ktry bdzie czytany po ich mierci. Wszake pki ycie trwa, nie jest ono "
ye", uwaaj,
e yj w tera niejszo ci, a poczucie trwania kae im my le raczej o wieczno ci!
Nasza egzystencja nie ma rwnie prologu, dziecko nie mwi przecie: Panie i Panowie, bdz
iecie mi
towarzyszy w filmie mojego ycia. Odkd jest tutaj, na Ziemi, zderza si z rzeczywisto ci
Ono rwnie
yje czasem tera niejszym, jednake czyni to z bogactwem tego, co przeyo, i swoj przesz
ktra
wypenia wiksz cz jego wiata psychicznego, jako e zaczyna si przed urodzeniem, a na
gdy wyobraa sobie wasnych rodzicw oraz rodzicw swych rodzicw, kiedy sucha opowiadania
o swym
zwizku z grup, do ktrej naley.
Dziaaj tylko opowiadania skierowane do okre lonej osoby w okre lonym momencie. Te osta
tnie zapisy
palimpsestu, mwice o zmierzchu starych ludzi. Nie chodzi w nich o powrt do dziecistw
a, lecz o
przywoanie dziecistwa w psychice starca, ktry yje w chwili obecnej tym, czym dysponu
je, aeby
wypeni swoj wyobra ni.
Ta rwnowaga midzy wspomnieniami a opowiadaniem, atwa do zaobserwowania u osb starszy
ch,
wystpuje zarwno u dorosych, jak i u dzieci. U dorosych palimpsest zapisywany jest w
organizmie
dziki moliwo ci asymilacji w fazie snu paradoksalne41 J. Chsdon, Le Lumimwc Destm d'AUxandra David-Neel, Perrin, 1985, oraz wizyta
w jej domu w Digne.
/
243

go42. Jednake jednostka moe osadzi si w jakim kontek cie, poniewa moe dziaa, kocha
angaowa si spoecznie. Tumaczy to nadmiern aktywno i pamitliwo osb niespokojnych
ten sposb usiuj zepchn gboko lady bolesnych dozna. U dzieci dugo snu paradoksal
zadziwiajca elastyczno pozwalaj na wchonicie wszystkich ladw. Jednake potrzeba ucz
az
nadmierna aktywno wi je intensywnie z otoczeniem i pozwalaj zapu ci w nim korzenie.

Wedle innej teorii mzg i kultura musz wspdziaa harmonijnie, eby czowiek mg prawid
funkcjonowa. Tak wic chorob Alzheimera mona by uzna za chorob "uczowieczenia". Nie m
na
czasu pojawi si w rodowisku pozbawionym kultury. Kultura wymy lona przez czowieka daje
czas,
eby si ujawnia;
mona wic zobaczy w mzgu ludzkim stop neuronw, pytki wl-kienek, ktre pozwalaj mu
funkcjonowa i ktre umiejscowij si w cz ci mzgu najbardziej ludzkiej, tej, ktrej nie
aj inne
ywe istoty: w korze mzgowej, ktra pojawia si jako ostatnia w procesie rozwoju istot y
ych wraz z
patami przedczolowymi, pozwalajcymi przewidywa, patami skroniowymi rzdzcymi mow, kor
wzrokow, patami potylicznymi, ktre przekazuj obraz, oraz podstaw mzgu, gdzie znajduj
pami
i o rodek emocji. Zdolno ruchu, wraliwo , odywianie si, pragnienie oraz funkcje ycio
cze
dziaaj. Wszystko jest w porzdku, oprcz tego, co najbardziej ludzkie!
Jeeli bdziemy kontynuowa postpy w dziedzinie bada mzgu i kultury, w roku dwutysiczny
er
bdzie zjawiskiem przewidywalnym. W krajach Trzeciego wiata umiera si bdzie z powodu d
otd nie
znanych na tamtych terenach chorb cywilizacji: zmian klimatu, godu wynikajcego z ni
eporozumie
ideologicznych oraz niszczcego kultur nadmiaru ludno ci, bdcego wynikiem prokreacji pr
zy uyciu
techniki.
*2 M. Jouwt, Programmatwn yfnitiqw Mnttwe ft $omneil paradoxal, "Confronta-tions
psychiatriques", nr 27
(1986), s. 170-171.
244
W krajach rozwinitych bdzie si umiera z powodu dobrodziejstw cywilizacji: nadmiaru yw
no ci,
tytoniu, alkoholu oraz siedzcego trybu ycia narzuconego przez szko i spoeczestwo. Roz

wiadomo ci oraz poszukiwanie bezpieczestwa zwikszy stres i jego toksyczne skutki dla
systemu
nerwowego. Odizolowanie spoeczne zwikszy patologiczne objawy w naszych odczowieczonych
mzgach.
Jedynie niewielka liczba jednostek w doskonale zhumanizo-wanych krajach Zachodu,
ktre spdz cae
ycie otoczone uczuciem, w poczuciu bezpieczestwa oraz w zgodzie ze spoeczestwem, y b
e
aktywnie sto dwadzie cia lat zgodnie z obietnic genetyczn.
A do dnia, gdy zakrzykn: Zatrzymajcie Ziemi! Chc wysi ^3.
^ Sowa Alfreda Sauvy.

Krtka bajka zamiast konkluzji

"Gdyby lew umia mwi, nie mogliby my go zrozumie".
W ten sposb profesor Wittgenstein, zaproszony do Fort Col-lins w Colorado przez S
ociety for Human
Ethology, zakoczy przemwienie, ktre wygosi jednym tchem, monotonnym gosem, zamykajc
i
kiwajc jak pobony yd przed cian Paczu.
Naukowe audytorium w zasadzie zaakceptowao t my l, ktra pozwalaa dokona podziau wiat
przyrodzon natur zwierzt i nadprzyrodzon natur ludzi. "Sfera mowy" pozostawaa ludzka,
poniewa
wedug tej teorii, nawet gdyby lwy potrafiy mwi, przekazywayby wiat semantyczny tak ba
dzo lwi, e
czowiek nie byby w stanie wyobrazi sobie rzeczy, ktre okre layby lwie sowa.

Ot tak si skada, e bardzo niedawno w parku narodowym w Karakorum etolodzy hinduscy od

kryli lwy
umiejce mwi. Badacze nagrali ich porykiwania, pomrukiwania i stkania, ktre uwaao si
chczas
za d wiki zupenie pozbawione znaczenia.
Komputery przeanalizoway struktury sekwencyjne, rozoono na cz ci wykres czstotliwo ci,
kre lono
krzywe melodyczne i narysowano rytm pauz midzy poszczeglnymi rykniciami. Po zbadani
u dane te
pozwoliy odkry kod lwich d wikw, a nawet co w rodzaju podwjnej artykulacji, w ktrej
wydawane przez zwierzta odsyaj do czego innego, co d wikiem nie jest.
247

Gdy tylko metoda zostaa dopracowana, ekipy skadajce si z etologw i lingwistw nagray,
take
odkodoway czterysta siedemdziesit dwa d wiki wydawane przez czterysta siedemdziesit dw
a gatunki
zwierzt. Kryteria selekcji nakazyway wyeliminowanie z bada zwierzt "skrajnych", poni
ewa im
mniejsza jest istota ywa, tym czstotliwo gosu jest wysza. Fakt ten faszuje nieco ana
danych,
poniewa wysokie czstotliwo ci s w znacznym stopniu zaguszane przez filtr listowia, kon
ary drzew oraz
wilgotno powietrza. Niskie czstotliwo ci s natomiast lepiej przekazywane przez materi,
nie zawsze
jednak "wyapywane" przez aparaty rejestrujce.
Ot lwy wydaj d wiki, ktrych przepustowe pasmo czstotliwo ci zblione jest do pasma cz
Dlatego ich jzyk rozszyfrowany dziki tej metodzie jest pewniejszy ni mowa map, ktre s
raczej
wzrokowcami i wol uywa jzyka gestw zblionego do .jzyka" guchoniemych.
A wic wbrew temu, co mwi profesor Wittgenstein, obecnie wiemy, e zwierzta zawsze potr
afiy mwi,
tylko my nie byli my w stanie ich zrozumie. Odkd nauczyli my si dekodowa jzyk lww, pr
uj
nam one trzy typy informacji.
Bez trudu rozumiemy ich skargi, gdy tumacz nam, e krokodyle, wie, jaszczurki, ptaki i
ssaki
organizuj swe ycie wok problemu samoobrony oraz zachowania gatunku. Rozumiemy ich ar
gumenty,
poniewa my robimy dokadnie to samo, gdy kierujemy si do rda, eby ugasi pragnienie,
my pod
wiatr, chcc upolowa zwierzyn, przytulamy si do kogo bliskiego, eby poczu si bezpiec
, lub
zakopujemy w ochronnej jamie naszego ka.
Ich przyjemno ci s takie same jak nasze, gdy wyleguj si na socu, opiekuj swymi maymi
cz z
rado ci lub okazuj sobie czuo .
Rozumiemy ich przeraenie, kiedy uciekaj przed drapienikiem, z ktrym niemoliwe s adne
negocjacje, podczas gdy jednocze nie poddaj si agresorowi nalecemu do tego samego gatu
nku, aby
utrzyma z nim przynajmniej jaki kontakt.
Podziwiamy zwierzta, gdy tumacz nam, w jaki sposb nale248
y uwi gniazdo z (i awek, jak sporzdzi posanie z li ci, u mikkie drewno, eby zrobi

jak zrobi wdk do owienia termitw obrywajc li cie z gazki.

Niestety lwy nie mog pisa z powodu grubych ap, w ktrych kciuk nie moe si zetkn z pa
wskazujcym. Wyryczay wic swoje biografie, dyktujc je do magnetofonu hinduskim etolog
om.
Opowiedziay im, e gwnym problemem ich egzystencji jest obrona gatunku oraz uczenie s

i
zwyczajw.
Zwrcili my wwczas uwag, e biografie ludzkie nie przekazuj niczego innego, gdy opowiada
dzieje
jakiej rodziny wpltanej w nieoczekiwane zwroty historii, w rd ktrych udao si jej u-ra
a i zapewni
swym dzieciom rodowisko pozwalajce kocha i pracowa. Mio , ktra pokonuje wszystkie pr
ody,
dostarcza zarwno ludziom, jak i lwom podstawowego tematu do tworzenia dzie sztuki.
W szkole, w trakcie zabawy i w niewinnych bjkach mode lwitka ucz si lwich zwyczajw, w
ktrych
odkrywaj wasne ciao oraz ciaa przeciwnikw, wyprbowuj sw inwencj oraz zajmuj swoje
w grupie. Przerabiaj one tematy polowania i mio ci, ktre w p niejszym etapie kierowa b

yciem spoecznym i seksualnym.

Ludzie nie byli zaskoczeni, gdy lwy opowiedziay im o wstrzsach, jakich doznay w okr
esie dojrzewania, o
tym, e zmiany ciaa wywoay u nich zadziwiajce sensacje, gdy sier grzywy przyozdobia
ark, w
zabawach z samic zmieni si nagle rodzaj odczuwanych wrae, a gos wzbogaci si o nisz
Lwy po wiciy rwnie ogromny rozdzia czuo ci: jak y ze sob, kiedy si kocha, jak wd
grupie, cieszc si sil wsplnoty, jak pilnowa swej samicy, traktowa jej mae, zajmowa
ce
dominujcego samca, gdy samica podaje do stou ciepjeszcze gazel... No c, po prostu ja

rodzinie.
Gdyby zwierzta mogy mwi, wszystkie gatunki podjyby temat przetrwania i wszystkie by s
rozumiay. Powiedziayby one, cho w rnych jzykach, z grubsza biorc to: Jeste my na Zie
e
wiedzc zbyt dobrze dlaczego i zaley nam na tym, eby tu zosta. Pozwlcie nam zajmowa to
niewielkie miejsce pod sloncem. Problem przeycia,
249

przyjemnego i trudnego zarazem, nadaje sens naszemu yciu i zmusza do przyjcia post
aw
adaptacyjnych, ktrych trudno nam si czasami nauczy.
Gdyby lwy mogy mwi, drugi poruszony przez nie temat dotyczyby emocji. Kady gatunek by
y
zaskoczony tym, co ma znaczenie dla drugiego. Jak mona y w wiecie zapachw?", zdziwiab
si
mewa, dla ktrej istotne s kolory. Lwy opowiedziayby w sposb pasjonujcy o ich wiecie z
pachw.
Wytumaczyyby, e wch pozwala y w przestrzeni, gdzie czwarty wymiar wypeniony jest zwi
ymi
molekuami, oraz e ta zdolno prbowania dziki wchowi wa nie daje dotykaln prbk dru
jak gdyby bya ona obecna w czasie i w przestrzeni.
To zwierzenie ubawioby z kolei bardzo mewy mieszki, ktre stwierdziyby, e zapach to co
wulgarnego,
a nawet prawie bestialskiego i e jedynie skadanie w ofierze ywno ci rzdzi emocjami i w
ytycza granic
wiata zwierzcego.
Lwy zamruczayby spod grzyw, e mewom mieszkom atwo przybiera dumne postawy dziki
ceremoniaowi ywno ciowemu, co jednake nie przeszkadza im, w momencie gdy zabraknie ry
by,
zadowoli si uschnit gazk. "I to ma by kultura!" - dodayby jeszcze.
Zwierzta, kade na swj sposb, przekazywayby innym wasny wiat emocji; kade z nich, od
jc
warto ci sensoryczne, ktre dla niego nic nie znacz, wybuchaoby haa liwym miechem i - t
ba
przyzna ze wstydem - pogardzaoby nieco rozmwc. W czasie tej sceny mapy prboway uwaa

za ludzi, psy za nadpsy, a nawet lwy, mimo e krlewskie, usioway nieco si do nas zbliy
"W czasie
gdy zwierzta mwiy, midzy innymi lwy, chciay by przyjte do naszego krgu. Czemu nie,
pod
uwag, e ich rasa warta bya tyle samo co nasza w tym okresie..." - mwi znany etolog na
zwiskiem La
Fontaine po przetumaczeniu listu, ktry pewien zakochany lew napisa do Mademoiselle
de Sevigne.
Pierwszy przekaz, dotyczcy przeycia, adresowany by do wszystkich zwierzt, jednake dys
kurs
dotyczcy emocji wykaza pewne rnice midzy gatunkami, a nawet midzy jednostkami:
wobec takiego samego wydarzenia pewien gadatliwy lew odczuwa
250
zupenie inne emocje ni inny lew, rwnie gadatliwy, ale wychowany zupenie inaczej!
Jeszcze inny lew, "posunity w latach i opakujcy swe dawne wyczyny", opowiedzia, jak
to, gdy by
dzieckiem, matce jego, ktra nagle zachorowaa, zabrako si, eby mu zapewni poczucie bez
pieczestwa. "Nieszcz liwy, opadajcy z si, smutny i przybity may lew", przestajc si b
ie zdy
nauczy si, czym jest socjalizacja. Za kadym razem, gdy wchodzio w gr wspzawodnictwo,
czyna
si trz , a pewnego dnia nawet, znajdujc si blisko zranionej gazeli, nie o mieli si d
zbliy,
cigajc na siebie pogard swych braci - obuziakw.
Czowiek mg zrozumie i nawet wzi do siebie tego typu o-powie , ktra moga wywoa u
analogiczne wspomnienia. Jednake to, co majakie znaczenie dla czowieka, moe nic nie
znaczy dla
lwa. Zwierz byo bardzo zdziwione, kiedy czowiek opowiedzia mu, e kiedy by dzieckiem,
rzesta si
bawi i mie kontakt z innymi w dniu, gdy zaskoczy sw matk w ramionach ssiada. Lew, kt
u
przydarzya si podobna historia, mia to absolutnie w nosie. Dziecko ludzkie, eby pocz
u si pewniej w
swej samotno ci w otchani nocy, przypomniao sobie gboko ukryty refleks i zaznaczyo swe
terytorium,
robic po prostu siusiu do ka.
Zarwno czowiek, jak i lew przypisywali atrybuty prawdy, rzeczywisto ci i wagi uczuci
owej wydarzeniom,
ktre mimo e odczuwane intensywnie przez kadego z nich, nie miay adnego znaczenia w wi
cie
drugiego.
Je li chodzi o trzeci dyskurs, dotyczcy abstrakcji, to czowiek zabra gos, a wtedy lew
kompletnie zgupia
i rzek: "O nie, tego to ju za wiele, zgadzam si nawet umrze, ale usysze twoje zarzuty
oznacza
umrze dwa razy! My, lwy, zabijamy bez przemocy. Gdy zabijamy gazel, nie odczuwamy
w cieko ci.
Pozostawiamy, z nalenym szacunkiem i bez problemw, miejsce lwu dominujcemu. Patrzym
y te z
czu wyrozumiao ci na potrcajce nas zgodniae mae lwitka. Zabijamy tylko jeden raz,
y
wy, ludzie, zabijacie tysickrotnie z powodu wydarze, ktre miay miejsce dwa tysice lat
temu. Wraz z
kadym pokoleniem powtarzacie wasze zbrodnie, odtwarzacie na nowo histori. Kontekst
nie jest w sta251

nie regulowa waszych emocji, poniewa wasze sowa tworz wiat idei, zbyt czsto oderwany
d
rzeczywisto ci! Kaecie waszym dzieciom y w wiecie uksztatowanym przez innych, ktrzy o

nizuj
wasz kultur i usprawiedliwiaj wasze masakry, wymy laj wspaniao ci i uniewinniaj okrop
!".
Tak mwi zirytowany lew, ktry wa nie skoczy czyta moj ksik.
adne spoeczestwo nie spado nigdy z nieba, nigdy aden czowiek nie pomy la: "Gdyby my
zabronili kazirodztwa... moe daoby to jak kultur". wiat ludzki powstawa powoli z gli
emocji:
trzeba byo cia, eby istniao pragnienie zmysw, eby ko-egzystowa, oraz sw, eby pok
Gdy tylko czowiek sta si zdolny tworzy histori, zacz si czu za ni odpowiedzialny.
nigdy nie umiera dla czowieka, ktry umiej opowiedzie, podczas gdy u lwa pozostawia z
aledwie nikle
lady.
Opowiadajc dochodzi si w kocu do urealnienia mitu, ktry wytwarza w nas uczucie prawd
y rwnie
autentyczne co percepcja jakiego przedmiotu. Nasze kultury, halucynujc, myl rzeczyw
isto z
wyobraeniem, jakie o niej maj. yjemy w wiecie stworzonym przez nasze sowa, nie podejr
zewajc, jak
wielk maj moc. Pewnego dnia pierwszy mczyzna powiedzia do pierwszej kobiety: Jeste pi
a i
kocham ci..."; trzy miliony lat p niej zdanie to dao w wyniku kilka miliardw potomkw!
A moe ludzie mwi zbyt duo?
Ldujc na Ziemi, kady gatunek ma perspektyw przetrwania siedmiu milionw lat. A wic uro
zili my
si bardzo niedawno, poniewa dopiero od trzech milionw lat usiujemy wyrwa si ze wiata
zwierzcego, chodzimy na tylnych apach, a nasze uwolnione w ten sposb rce produkuj nar
zdzia;
dopiero od trzydziestu tysicy lat stali my si "uczonymi", nazywamy naszych ojcw, w na
szych
opowiadaniach zawarte s legendy, ktre nas ksztatuj, a nasza technika korzysta z praw
natury, eby
od natury uciec. Mamy jeszcze prawo do czterech milionw lat!
Dlatego te naley znowu odda glos lwom, poniewa czowiek, ktry dopiero co si narodzi,
jest
jeszcze "uczowieczony". Moe jeszcze zdy tegOJiokfina?
' .r^^r^, / *  \ \
s 'v-\^ ^- 't
252 : /\-^-.^ ?!
Spis tre ci
Na czym polega problem?
Rozdzia pierwszy Czy kontakt jest dzieem przypadku?
Zapach a kultura
Semiotyka owosienia
Jak doprowadzi do kontaktu?

Rozdzia drugi O czym my li pd 51

Kanay sensoryczne podu - jednolity aparat percepcji 55 Kontakt podu z matk podstaw yc
a
psychicznego 60
Rozdzia trzeci Do kogo naley dziecko
Dziedziczne i odziedziczone Istota, ktra nie naley do nikogo, jest nikim Rozlu nieni
e zwizkw
ojcowskich Zwiastowanie babci
71
76 86 97 102
Rozdzia czwarty Czy destrukcyjna przemoc jest twrcza
Kot i mysz Ceremonia zwierzcy a zwyczaj w rd ludzi
Kiedy zwyczaj przestaje dziaa Niepokj w miastach i na wsi Anomia spoeczna a przeludn
ienie

Rozdzia pity Najbardziej nieczyste kazirodztwo

Struktury uczu macierzyskich a kulturowe
struktury rodzicielskie
Zwierzca etologia struktur uczuciowo ci
Kazirodztwo wynikajce z blisko ci
Kazirodztwo wynikajce z oddalenia
Wo kazirodztwa
Kiedy " wita" matka posiada monopol na uczucia
Ojciec, ulica i nienawi
Chopcy i dziewczta
Rozdzia szsty lad czy opowiadanie
Kiedy stare psy dziecinniej, a stare mapy
zaczynaj bzdurzy
Kiedy przedmioty ju nic nie mwi
Nawrt przywizania
Kiedy opowiadanie jest akcj
Krtka bajka zamiast konkluzji