~ /t~ ArK.

PRAWA ZYDOW
w

KRLESTWIE POLSKIEM

II

PRAWA

YD W

W K-RLESTWIE POLSKIEM
ZARYS HISTORYCZNY

OPRACOWAI:.

JAKB KIRSZROT
MAGISTER PRAWA I ADMINISTRACJI,
ADWOKAT

PRZYSIGY

'\I(

CENA M. 7.50

III
l' '

IIWARSZAWA-1917
NAKAD ZARZDU

('

WARSZAWSKIEJ GMINY STAROZAKONNYCH

Spis przed miot w.

Str.
1

....... .
ROZDZIA I. Religia . .
A. Przepis y oglne
B. Domy modlitw y
C. Eryfy. . . . .
D. Przysiga . . .
E. Chrzes t . . . . .
F. Powrt do judaizm u
G. Przepis y karne . .

WSTP

Oeprlift und .uch filr die Ausfuhr freigegcb cn. Warschau .

d. 2;VIIl 1917. T. Nu 6577. Dr. Nu 458.

ROZDZIA II.

A.
B.
C.
D.

5
5
11

13

15
20

23
211

DUCHOWIESTWO

27
38

Przepis y oglne
Komisj a rabinic zna
Znaki odznacz enia .
Przepis y karne . .

41

41

SPRAW AMI GMINY YZARZD

DO WSKIE J. . . . .
A. Przepis y oglne . . . . . . . . . . . "
B. Spory o opat skadki gminne j . . . . . "
C. Organi zacja ydowskiego towarzy stwa religijn ego
. . . . .
D. Obrona spraw gminy ydowskiej

ROZDZIA

A.
B.
C.
D.

III.

W SPRAW ACH PUBLIC ZNYCH

Przepis y oglne . . . . . . . . . . . "
..
Udzia w samorzdzie miejski m i wiejsk im.
. . .,
Udzia w instytuc jach prawod awczyc h
WarUdzia w towarzy stwie kredyto wem miasta
szawy. . . . . . . . . .

ROZDZIA

IV.

ROZDZIA V.

A.
B.
DRU!{ TOW. AKC. S. OROELBRANDA S-W W WARSZAWIE.

27

UZIA

SUBA PASTWOWA.

Przepis y oglne
w sdownictwie

Suba

43
113

57
68

78
78
82
87
88
91
91

92

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKJEM.

SPIS PRZEDMIOTW.

Sir.
C. Suba W iqnych wadzach . . . . . .
D. Znaki odznaczenia. . . . . . . . . .

lWZDZIAL VI.

PRAWO MIESZKANIA ORAZ PROWADZENIA HANDLU l Pl{ZEJ\IYSUJ

A. W miastach . . . . . . . . . . . . . .
B. W pasie prgranicznym. . . . . . . . . .

c.

D.
E.

F.
G.

.
.
O fabrykacji i sprzeday trunkw oraz zarohkowaniu rolniczem i przemysowem . . . .
Rwnollpra'wnienie . . . .'. . . . . . . .
Ograniczenia ustanowione po rwnouprawnicniu
ydw. . . . . . . . . . . . . . . .
a) W przemylc i handlu . . . . . . . . .
b) w zamieszkiwaniu na gruIltach wloliciaJ1skich
Cudzoziemcy-ydzi. . .
Prawa ydw z krlestwa cio 'll1i'ef;~k~ni'a ~v ~e~
sarstwie rosyjskiem

ROZDZIA

VII.

96

97
~)~

98
[O.'J

107
111

112
113
1lJ

115
111)

POSIADAmE l NABYWANIE NIERUCHOMOCI .

A. Przepisy oglne . . . .
B. Nieruchomoci w miastach . . . .
C. Dobra ziemskie .'. . . . . . . .
D. Akty. dzierawy, zastawu i nabycia. . . . . .
E. Specjalne zezwolenia na prawo dzierawy i na, bywania nieruchomoci
. . . . .'. . .
F. Rown~upra.wnienie . . . . . . . . . . . .
G. Ograntczema ustanowione po rwn'oupl'uwnienill
ydw
.......... .
ROZDZIA VIII.

A.

B.
C.

D.
E.
F.
G.
H.

DO
132

Przepisy oglne . . . . . . . . . . . . .
Dobrodziejstwa dla odbywajcych sub woj~kow
...........
Znaki odznaczenia
..
. .
Niedopuszczanie ydw d~ n'iekt~y~h . r~cl~aj6v;
suby w?iskowej . . . . . . . . . . .
Wynagrodzeme za chwytanie ydw uchylajcych
~l od powinnoci wojskowej ,
Wadhwe akty stanu cywilnego . . .
Pobr. rekrutw ydw w Warszawie.
PrzepIsy karne. . . . . . . . . .

138

Prz~pisy oglne
. . . . . . . .
Szpital staro~ak.onnych w Warszawie . .
Do~ SChr?lllel11a ubogich starcw i sierot
SzpItale . .staroz~k?nnych na prowincji. .
Sprzedaz palm I Jabek rajskich
.

II

OWIATA.

157
165
168
169

170

186
188
198
208
213
213
216
217
217
218
219
220
221
222

AKTY STANU CYWILNEGO

223

A. Przepisy oglne . . . . . . . . . . .
B. 1jaclzr nad ksigarni aktw stanu cywilnego . .
C. S1'odki zapewniajce wykonanie przez ydw
przepisw o aktach stanu cywilnego . . .
D. Przepisy karr~e . . . . . . . . . . . . . .

223
230

XI.

MAESTWO I ROZWIZANIE MAESTWA . . . . .

A. Przef>isy oglne . .
B. Wycig z ksigi Ewen
C. Chalica . . . . . .
D Procesy rozwodowe.
E. Przepisy karne . . .

. . .
Huezer
. . . .
. . . .
. . . .

236
239
2lt2

2112
2lt7

250
252
257

ROZDZIA XIII.

OPIEKA NAD NIELETNIMI

258

ROZDZIA XIV.

PISMO HEBRAJSKIE I YDOWSKIE

260

. . . . . . . . . . . .

262

A. Podatek od rzezi misa koszernego . . . . .

B. Opata biletowa za czasowy pobyt w Warszawie
C. Opata biletu gelejtowego . . . . . . . . .
D. Ulgi w podatkach od nieruchomoci gminy

262
266
267
267

ROZDZIA

157

186

A. Przepisy oglne. .
B. Szkoy elementarne
C. Szkoy rednie . . . .
D. Wysze zakady naukowe
E. Specjalne szkoy ydowskie
a) Szkoy religijne. . .
b) szkoa rabinw . . .
c) szkoa realna dla ydw . . . .
d) nisza szkoa rolnicza dla ydw.
e) warsztaty dla nauki rzemios . . .
f) ydowskie seminarjum nauczycielskie . . .
F. Towan:ystwo szerzenia owiaty wrd ludnoci
ydowskiej "Daath~ Wiedza"
. . . . . .
G. Zapisy na cele owiatowe . . . .
H. Przepisy karne . . . . . . . . .

ROZDZIA XII.

138

OPIEKA NAD UBOGIMI

ROZDZIA X.

ROZDZIA

. . . .

ROZDZIA IX.

A.
B.
C..
D.
E.

POWINNO WOJSKOWA.

--------Str.
F. Nieporozumienia midzy Magistratem m. Warszawy a gmin starozakonnych m. Warszawy, w przedmiocie utrzymania szpitala
starozakonnych i kosztw leczenia ydw
w innych szpitalach. .
171

XV. PODATKI

ROZDZIA XVI. ZNAKI POWIERZCHOWNE ODR

NIAJCE YDW.

III

. . . . . . . .

271

PRAWA \TJW W KR.LESTWIE i'OLSKIEU.

8tr.
ROZDZIA

XVII.

ROZDZIA

XVIII. SYJONIZM

ROZDZIA

XIX.

EMIGRACJA.

WYWASZCZENIE

~7lL
27~)

GRUNTU

NA

CMENTARZ . . . .
ROZDZIA

XX.

281

SPRA WY O ZABURZENIA.

Dodatek clo rozdzialu III. . . . . . ,

Dodatek do rozdziau X . . , . . .
Spis chronologiczny praw i rozporz,dzetl
Spi,s p~w~anych ar,:tykuw z rozmaitych
ObJaslllente skrcen. , . . . . . . .
Errata . . . . . . , . . . , . .

282

.
.

rzdowych

praw'. .
. . . ..
, . . . ,

~83
~8li

287
320
327

WSTP.

3~!)

Prawo jest wyrazem prawdy, uznanej przez spoe

czestwo. jezeli prawda jest jedna wzgldem wszystkich czonkw danego uspo.ecznienia, to wszyscy oni
winni mie i jednakie prawa. Zasada ta w wietle prawdy jest niewzruszcilna, jak pewnik matematyczny. Z chwil
ogoszenia deklaracji o rwnoci wszystkich obywateli,
staa si ona fundamentem kadego prawa obowizuj-.
cego. Anomalj tez s wszelkie prawa dla szczeglnych
grup spoecznych, czy to ze wzgldu na ich pochodzenie:. szlacheckie, mieszczaskie lub wociaskie, czy te
.ze wzgldu na ich wyznanie, lub inne jakiebd rozro
mema .. Prawa wyjtkowe nie s te w cisem ,znaczeniu tego wyrazu prawami; s one waci wie naruszeniem
prawa, bez wzgldu na to, czy nadaj one komubdi
pewne przywileje, czy teZ pozbawiaj go czegobd,
czem inni posuguj si. Zydi w Polsce przewanie
ulegali i. ulegaj ograniczeniom, to te waciwie mwic,
tytu tej pracy "Prawa ydw w Krlestwie Polskiem"
nie jest cisy, i winna ona nosi nazw "Ograniczenia
ydw w Krlestwie Polskiem" , Majc wszake na
wzgldzie, e w przebiegu dziejowym byy usiowania:
zniesienia ogranicze, a skutkiem tego rwnouprawnieIN

PRAWA YDW W KH.LESTWm POLSKIEM.

przepisy wadz prawodawczych obejmujce ograniczenia oglnych praw, pospolicie te prawami

s nazywane, e wreszcie praca ta waciwie ma za zadanie zebranie wSZf~lkich rozporZ,jclZel'i wadz dotycz
cych danego przedmiotu, i jako taka nosi moe, utart,\
dla zbioru praw obowizujcych peWIl'1 grup obywateli, ogln nazw "Prawa ydw", zdecydowaem si
taki tytu tej pracy nada:. Przeclstawi(~ przytem w niej
nie tylko prawa obecnie obowir\zujce, ale i takie przepisy ustanowione w Krlestwie PnIskiem, ktre juz moc
swoj utracily, a to ce'lem wykazania: jakie ewolucje
w cigu ostatniego stulecia spra wa ydowska w Krlestwie Polskiem przechodzila, jakim prdom spoecznym
ulegaa, i jaki kierunek w rnych czasach wadza prawodawcza jej nadawaa.
Rzeczpospolita Polska pozostawia w spadku spraw ydowsk w stanie bardzo smutnym. Prace Butrymowicza i Czackiego w cZ[1sie sejmu czteroletniego,
zmierzaj<\ce do uobywatelenia ydw, nie doczekay
si urzeczywistnienia. Istniejce za rnorodne poszczeglne przywileje i ograniczenia nie licoway z nowym pOl:zdkiem spolecznym, wytworzonym przez rewolucj francusk i ogln ewolucj poj. adnej,
staej mody prawnej dla ogu ydw nie byo, i rz
dzili si oni w rnych miejscach rnemi rozporzdze
niami; wszake przewaznie dla stosunkw wewntrznych
z pewnego rodzaju .autonomi, wykonywan przez. tak
zwane kahay ydowskie. Przedmiotem niniejszej pracy
s przepisy prawne dotyczce caego ogu ydw
w utworzonelU w 1815 r.Krlestwie PoIskiem. Dla
atwiejszego zorjentowania si w tych przepisach dziel
nia

ydw, e

Je na pewne grupy,

TP.

odnoszce si

do

najgwniejszych

zada ycia spoecznego.

Z gry jednak zaznaczam,

klasyfikacja przepicis, gdy liczne przepi-

sw prawnych nie moe by

sy maj taki charakter, e z rwn susznoci mog
by zaliczone nie tylko do grupy, w ktrej bd o nich
mwil, ale i do innych. ycie ludzkie przejawia si
w nieskor?czonej iloci najrnorodniejszych zjawisk,
wzajemnie si czcych i uzupeniajcych ina wskro
przenikajcych, nie dajcych si uj w adne z gry
nakazane formy, przeto i przepisy prawne traktujce
o tych zjawiskach, wielokrotnie wkraczaj w rne dziedziny dziaalnoci ludzkiej.

ROZDZIA

I.

Religia.
A. P r z e p i s y o g' 1 n e.
Za czasw Rzeczypospolitej ydzi uywali zupel M
nej swobody wyznania i wykonywania obrzdkw religijnych. Konstytucja 3-go maja 1791 r. stanowi: "Religi narodow, panujc jest i bdzie wiara wita
rzymsko-katolicka, ze wszystkiemi jej prawami. PrzejM
cie od wiary panujcej do jakiegokolwiek wyznania jest
zabronione pod karami apostazji. e za ta sama wiara wita przykazuje nam kocha blinich naszych, przeto
wszystkim ludziom, jakiegokolwiekbd wyznania, pokj
w wierze i opiek rzdow winnimy, i dla tego wszelkich obrzdkw i religji wolno w krajach polskich,
podug ustaw krajowych warujemy".
Artyk~l 2-gi ustawy konstytucyjnej Ksistwa Warszawskiego z dnia 22 lipca 1807 r. gosi, e wszelka
cze religijna jest wolna i publiczna. Ustawa Konstytucyjna Krlestwa Polskiego z dnia 15/27 listopada 1815
r. stanowi: "Religia Katolicko-Rzymska, wyznawana przez
najwiksz cz mieszkacw Krlestwa Polskiego, b
dzie przedmioteni szczeglniejszej opieki Rzdn, nie
uwaczajc przez to wolnoci innych wyznali, 'ktre
wszystkie bez wyczenia, obrzdki swe cakowicie
5

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

----_ ..._ - _ ._---..

R E L I G I A.

......

publicznie pod protekcj Rzdu odbywa mog"

(art. 21).
Statut organiczny Krlestwa Polsldego z dni a 1j,
lutego 1832 r. idzie ladem ustawy Konstytucyjnej 1815
r. i stanowi "Wolno wyznania religijnego gwarantuje
sie w zupeneJ' mocy kademu, w szczeglnoci pod prot:
tekcj
rzdu zostawuje si wolno sprawowania re l'1gijnych obrzdkw publicznie i bez adnej przeszkocly" ..
Jakkolwiek religja Katolicka uznan zostaa za panujc, wadze krajowe otaczay sw opiek i potrzeby
religijne ydw. W przedmiocie utrzymywania rodalw
w bnicach, Komisja rzdowa wyznal'i religijnych i owie
cenia publicznego ju w. dniu 13 marca lS27 1'. wypowiedziaa si, e stosownie do zdania i objaniell zo
nych przez Komitet starozakonnych, Roday, ktrych'
uywaj ydzi po bnicach, nieodbicie dla nich potrzebnemi si staj; zastpuj bowiem egzemplarz prawa,
napisany przez Mojesza, i zoony w przybytku obok
arki Przymierza, ktry to obrza,dek, gdy nie zawiera
w sobie nic szkodliwego, Rzd do usunicia jego a
dnych niema powodw. Obok tego Roda powinien by
~a pargaminie pisany piknym charakterem, bez pomy
ki i skrobania, aby wedle mniemania ydw ile mono
ci zblia si do egzemplarza Mojeszowego, nadto Osoba
do pisania uyta, przymiot witobliwego ycia czy
winna, i posiada biego ukadania wierszy i liter
w pewnyc:b formach, i dlatego cena zlp. 500 za napisanie Rodau jest umiarkowana.
Prawodawca wnika te W Ksigi religijne, uy
wane przez duchownych starozakonnych. Godne zaznaczenia tu jest postanowienie Rady administracyjnej,
z dnia 12/24 czerwca 1842 r. Gosi ono: zwaywszy,
. e jedna z uywanych przez starozakonnych duchownych
ksig pod tytuem "Hoszen - Myszpot", mieci w sobie
zasady, ktre odnoszc si do odlegych wiekw staroytnoci i do czasw przeladowania stal'ozakonnych~

prawom obecnie obowizujcym s zupenie przeciwne;

na uwadze, i jak dowiadczenie przekonao, bdne
lub przewrotne tomaczenie tych zasad, moe czstokro
przywie nieowiecon klas ludzi tego wyznania do
popenienia wanych przestpstw, Rada Administracyjna
postanowia: e Kurator Okrgu naukowego warszawskiego ma zarzdzi niezwocznie przedrukowanie, pod
okiem cenzury hebrajskiej, kosztem Skarbu. wzmiankowanego dziea )-foszen-Myszpot", Vv liczbie 3000 egzemplarzy, z pominiciem wtem nowem wydaniu, wszelkich
miejsc tej ksigi, prawom lub porzdkowi publicznemu
przeciwnych; nowe wydanie ksig'i "I-Ioszen Myszpot"
ma by midzy dozory bnicze rozesane, a dawne
wydanie od nich cignite i zniszczone. Od czasu rozesania nowego wydania zabrania si posiada(~ lub
sprowadza rzeczone dzieo winnem jakiemkolwiek wydaniu pod kar pienin do rubli 300 lub aresztu do
roku. W przedmiocie urzdzania synagg, domw modlitwy i szk ydowskich w dniu 11 sierpnia 1844 r.
rozesany zosta do wykonania Ukaz Najwyszy z Rz
dzcego Senatu, do wszystkich wadz rzdowych, a mi
dzy temi do departamentwrdzcego Senatu w War'szawie, stanowicy, e synagogi, domy modlitwy i szkoy
ydowskie, nie mog by stawiane na tejie ulicy i na
tym placu co i cerkwie prawosawne, jak tylko w odlegoci najmniej 100 sni od tych ostatnich; na innej
za ulicy nie bliej jak 50 sni od cerkwi.
Komisja rz. sp. w. w dniu 7/19 padziernika 1853
r. polecila, aby w razie znajdowania si na' kuracji
w szpitalach chorych wyzna niekatolickich, ci chorzy
w adnym wypadku zniewalani nie byli do spenienia
obrzdkw przez koci katolicki wskazanych" o czem
Rada gwna zakadw dobroczynnych w dniu4j16 stycznia 185lj, r. za N2 74 zawiadomia szczegowe Rady

majc

opiekucze.

Ustawa o

Zarzdzie

gubernialnym i powiatowym

PRAWA YDW W KRLESTWIl<: POLSKIEM.

R E L I G I A.
~--~-~--------,~--~---_._---------

w guberniach Krlestwa Polskiego stanowi: e Gubernator cile przestrzegajc zapewnion wszystkim poddanym pallstwa rosyjskiego wolno(; wiary, strzee legalnych praw i nietykalnoci kocioa prawosawnego,
oraz wszelkich innych wyZll<1l1 przez prawo uznanych,
i pilnuje, aeby mieszkm'icy powierzonej mu guberni,
w wyznawaniu swej wiary nie doznawali nieprawnych
ograniczell. i cienieJl. Gubernator osIania kade wyznanie od przeciwnego prawu targ'nicia si na me ze
strony innych wyznawcw (art. 12).
Po zniesieniu w 1871 r. dziennika praw Krlestwa
Polskiego, w ktrym publikowane byy obowizujce
w Krlestwie Polskie m prawa, zaczy obowizywa
w kraju naszym przepisy prawne publikowane w zbiorze
praw i rozporzdzell. rzdowych (Coripallic J'BmC01te1ti/i
zt pacnopflJICe7tiii llpalJltllleJlbCnuliI), wydawane hlcznie dla
caego Cesarstwa i Krlestwa Polskiego, z niektremi
tylko wyjtkami, zazwyczaj (chocia nie zawsze) w samym tekcie nowego prawa wskazanemi.
Zasadnicze prawa pastwowe Cesarstwa Rosyjskiego
(Zbir praw Cesarstw. t. I, cz. I wydania z 1906 r.)
stanowi w dziale o wierze, e wolno: nadaje si nie
tylko chrzecianom obcych wyznaJl, lecz i ydom, Mahometanom i p~ganom: iby wszystkie narody w Rosji
przebywajqce chwahy Boga Wszechmocnego rnemi
jzykami, podug nauki i wyznania swoich praojcw,
bogosl'awic panowanie Monarchw Rosyjskich i ba
gajc Stwrc Wszechwiata o pomnoenie bogosa
wiel'istwa i umocnienie siy Cesarstwa (art. 67). Ustawy
spraw duchownych wyzna obcych (t. XI, cz. I wydani"
1896 r.) stanowi: Najpierwsz panujc wiar w pal'istwie rosyjskiem jest Chrzecijaska, Prawoslawna Katolicka wschodniego wyznania. Lecz i wszyscy nie nalea,ey do tego kocioa poddani pmlstwa i cudzoziemcy
w niem przebywajcy, korzystaj kady wszdzie ze
swobodnego odprawiania swojej wiary i suby boej

(art. 1). W pastwie rosyjskiem swoboda wiary przyswaja si nie tylko chrzecianom wyzna zagranicznych,
lecz i ydom, Mahometanom i poganom (art. 2).
Wyrazem tej tolerancji moe suy przepis ustawy
przemysowej, zabraniajcy majstrom chrzecianom przymusza do roboty czeladnikw i uczniw niechrzecian,
w te dnie, gdy tym ostatnim ich religia pracowa nie
pozwala' (art. 430 podug uzupenienia z dnia 12 lutego
1896 r.). Wobec braku czeladnikw j uczniw tej kategorji, domagajcych si zastosowania tego prawa, ma
ono wicej teoretyczne, anieli praktyczne znaczenie.
Z drugiej te strony wzbronione jest niechrzecianom,
ktrzy najmuj osoby wyzna chrzeciaskicb, do staycll
posug domowych lub innych robt, przeszkadza naj
tym osobom w wiceniu niedziel i ustanowionych dni
witecznych, oraz w spenieniu innych obowizkw religijnych (art. 88 ustawy o zapobieganiu przestpstwom)
pod kar do 50 rubli (art. 48 3 ustawy o karach wymierzanych przez sdziw pokoju).
Najwyszy Manifest o zamierzeniach w kierunku
udoskonalenia porzdku pastwowego z dnia 26 lutego
1903 r. gosi: Uznalimy za poyteczne; umocni niezachwiane przestrzeganie przez Wadze, majce do czynienia ze sprawami wiary, przekaza tolerancji religijnej,
nakrelonych w zasadniczych prawach Cesarstwa Rosyjskiego, ktre pobonie czczc cerkiew prawos:awn jako
pierwsz i panujc, pozostawiaj wszystkim naszym
poddanym, nieprawosawnych i inowierczych wyznali,
swobod sprawowania obowizkw religijnych i suby
Boej, podug obrzdkw ich wyznania. Teoretyczna
zasada w tym manifecie wypowiedziana nie zdawaa si
jednak wystarczajc, i w celu istotnego wprowadzenia
jej w ycie, Najwyszy Ukaz z dnia 12 grudnia 1904 r.
midzy innemi stanowi. Uznajemy za rzecz niecierpic
zwoki dla umocnienia wyrazonego w Manifecie z dnia
.26 lutego 1~03 r., niezachwianego z caej duszy pra-

PRAWA YDW W KRLESTWlE POLSKTElH.

R E L I G 1 A.

gaienia, zabezpieczenia uwiconej zasadniczemi prawami pastwa tolerancji w sprawach wiary, podda rewizji
ustawy o prawach roskolnikw, tudzie osb nalez'lcych
do wyzna nieprawosawnych i inowlerczych, i niezalenie od tC'go przedsiwzi niezwocznie, w drodze
administracyjnej, odpowiednie rodki, w celu usunicia
w ich bycie religijnym wszelkiego wprost w prawie
niewskazanego cienienia (art. 6).
Najwyej zatwierclzonem w dniu 11 lutego 1905 r.
zdaniem Komitetu ministrw byo uchwalone: poleci:
ministrowi spraw wewntrznych aby: 1) bezzwocznie,
a w kadym razie nie pniej, jak w cigll trzech mie. sicy, zarzdzi ucbylenie wszystkich, ograniczaj[\cych
swobod wyznawania wiary, a nie opartych na prawie
rozporzdzel'i administracyjnych, od jakichkolwiek by
one wadz pochodziy, 2) jeeli jednak midzy temi
znalazyby si takie, zasosowanie ktrych i w przyszoci,
w interesie porzdku paJlstwowego uznall>y za konieczne, to eby przedstawi je przez Rad(;~ Pastwa do Najwyszego zatwierdzenia, 3) przedsiwzi rodki, aby
w przyszoci adne wadze nie ustanawiay jakicltbd
ogranicze w dziedzinie religji.
Najwyszym ukazem z dnia 23 kwietnia 1906 r.
ponowtlie zatwierdzone zostay zasadnicze prawa pmistwowe, i wraz z temi zacbowane zostay oojte temi
prawami i dawniejsze przepisy o wierze.
Opieka nad sprawami ydowskiej religii powierzon jest departamentowi spraw duchownych wyznali obcych ministerstwa spraw wewntrznych i policji. W szczeglnoci za w myl art. 365 organizacji ministerstwa
(wyd. 1892 r.) sprawy duchowne yclw oddane zostay
departamentowi spraw duchownych obcych :wyznalla podug art. 681 i 725 Organizacji gubernialnej: do
atrybucji policji naley: zabezpieczenie swobody obcych
wyzllal'i i w ogle sprawy ydw, i nadzr, aby bez
zezwolenia. wadzy nie urzdzano domw modlitw, i aze-

Podcignicie Krlestwa Polskiego w ktrem istniaspecjalne prawa pod nowe przepiy publikowane
w zbiorze praw i rozporzdze rzdowych, majce swj
podkad IV zupelnie rnym ustroju, wywoao rZne
kolizje i sprzecznoci,ktre trudno byo ze sob pogodzi. Stosowane byty u nas nawet wyroki Senatu,
objaniajce prawa bbowizuja,ce w Cesarstwie, chocia
te ostatnie u nas mocy prawnej nie miay. Trudno
ta midzy innemi nastrczya. si w kwestji zezwolenia
co do otwierania domw modlitwy (bnic). Gdy w kraju naszym nie byo w tym wzgldzie adnycb specjalnych rozporzdze, zezwolenia te udzielay osobom y
czcym sobie otwiera domy modlitewne waciwe wIaelze policyjne. W Cesarstwie rosyjskie\ll wszake istnieje inny w tym przedmiocie porzdek: Inicjatywa o urz
dzenie domu modlitwy suy tam ty 11m caej ydowskiej

10

11

by wyznawcy jednej wiary nie uciskali, zniewaali, obrai namiewali si z wyznawcw innej wiary.
Specjalnie do Krlestwa Polskiego istnieje w uwadze do art. 1299 ust. sp. d. wyz. ob. przepis, e sprawy
duchowne ydw w guberniach Krlestwa Polskiego
zarzdzaj si na zasadzie oddzielnych przepisw.
W czasie okupacji przez wojska niemieckie przewanej czci Krlestwa Polskiego, wyszo dnia 12 padziernika 1915 r. rozporzdzenie Jenera - Gu bernatora Warszawsldego (D~. r. J. G. W. N2 5) goszce i:
skarono si, e w pewnych miejscowociach zmuszano
ludno ydowsk do otwierania sklepw dla osb prywatnych w dnie witeczne ydowskie, przeto J. G. W.
stanowi: o ile koniecznoci wojenne na to pozwalaj nie
nalezy ogranicza ludnoci ydowskiej w wypenianiu
przepisanych zasad jej wiary.
ali

B. Domy modlitwy.
y

R E L I G I A.

gminie miejskiej lub wiejskiej, w ktrej dom modlitwy

ma by urzdzo.llY, a nie osobie pojedynczej, al~o nawet
pewnej grupie Zydw-mieszkaI'icw danego miasta l~b
, wsi-co wyjanione zostao w wyrokach Senatu z dl1lCl
2 listopada 1893 r. M 8337 i 25 stycznia 1900 r. N2 6~)1.
Stosujc to rozporzdzenie do kraju naszego, niektre
wlacl~e tutejsze rozumiay, e o koniecznoci otwierania
domw modlitwy moe decydowa tylko dozr bniczy,
jako reprezentujcy z wyboru czonkw gminy ca
gmin' ydowsk, zawiadujcy jj religijnemi sprawami
i najlepiej obeznany z jej potrzebami. Celem wyjanie
nia tej kwestji, Warszawski Genera Gubernator oclni.sl'
si do Ministerstwa spraw wewntrznych, ktre w odezwie do Genera- Gubernatora z dn. 21 lutego 1911
r. za N1 1520 zaopinjowao, e obowizujce w Krlestwie Polskiem prawa o zarzdzaniu sprawami cluchownemiydw (Ukazy z dnia 20 grudnia 1821 r. i 7 wrzenia 1830 r.) nie nadaly dozorom bniczym prawa starania si (JCoaal1udiclIl80IJG'Ill'b) o otwieranie nowych bnic,
bez zgody gminy ydowskiej) a tem samem pozostawienie inicjatywy w tym przedmiocie dozorom bniczym,
byoby rozszerzeniem sucych im praw i uatwiloby
ydom mono urzdzenia nowych bnic bez naley
tej gwarancji co do rzeczywistej ich potrzeby - a tem
samem dla urzdzenia nowego dumu modlitwy konieczn
jest zgoda caej religijnej gminy, w myl powyej przytoczonej zasady, wyjanionej przez Senat, i zasada ta
cile stosowana by winna. Samo przez si rozumie,
e stosowanie takiego porzdku, w tak ludnych gminach
2ydowskicb jak naprzykacl warszawska lub dzka i inne, w ktrych bardzo czsto zachodzi konieczno otwie . .
rania nowych bnic, zwaszcza w porze przedwi
tecznej, wobec' niemonoci czstego zwoywania wszystkich czonkw gminy - ktrych liczba nieraz dochodzi
setek tysicy gw-je'st literalnie niemoliwe. Na tem
tle zachodziy te liczne nieporozumienia midzy ycz-

przepisw religijnych ydzi obowizani s

w soboty i inne uroczyste dnie
witeczne. W szczeglnoci za winni powstrzymywa
si od wszelkiej pracy, od wszelkiego trudu. Nie moga,
przeto adnych rzeczy nosi. Zasada ta przeprowadzona bywa z najwiksz drobiazgowoci; nie jest dowo
lone nawet noszenie ksiek modlitewnych. Gdy jednak
ycie ma pewne nieuniknione wymagania,-wprowadzona. zostaa ulga, na mocy kt6rej mona lekkie rzeczy
nosi, lecz tylko w granicach miasta. Dawniej gdy y
dzi mieszkali wycznie w swoich zamknitych ghetach,
te ostatnie byy obwiedzione, i obwd ich stanowi! granice w ktrych mona byo wykonywa konieczne czynnoscl. W nastpstwie gdy siedziby ich nie byy cile
zamknite, otaczano je drutami, tak zwanymi eryfami t
stwarzajcymi symbol graniczny miasta, w obwodzie
ktrego mona si wzgldnie swobodnie porusza. Wa
dze rzaciowe moliwie uwzgldniay obrzdy i zwyczaje
religijn~ ydw. Komisja rzdowa spraw wewntrzn~cb,
duchownych i owiecenia publicznego rozporzdzemem
z dnia 26 czerwca (8 lipca) 1835 r., majc na wzgldzie

12

13

cymi sobie otwierania bnic a wadz policyjn i ZaGminy Starozakonnych.

Wspomnie tu naley o przepisie z dnia 18 czerwca
1892 r.) obecnie art. 48 5 ustawy o karach wymierzanych
przez Sdziw Pokoju stanowicym, e winny dopuszczenia bez pozwolenia waciwej zwierzchnoci w swoim
domu lub innym, nalecem do niego lub przez niego
zajmowanem pomieszczeniu, publicznego naboestwa
ydowskiego, na ktrego odbywanie poza obrbem ustanowionych miejsc prawo wymaga pozwolenia zwierzchnoci) ulegnie karze pieninej do trzystu rubli.
rzdem

C.

Elyfy.

Podug

jaknajcilej witowa

PRAWA YDW W KRLESTWm POLSKIElIL

R E L I G I A.

liczne reklamacje rabinw i dozorw bniczych, i

dotychczasowy zakaz zawieszenia po miastach sznurkw
w ulicach przez ydw zamieszkaych, wystawia ich I1Ct
przykre pod wzgldem relijnym niedogodnoci, gdy
zwyczaj ten od wiekw istniejcy po miastach walem
nieopasanycb, wyplywa z ducha nauki religijnej, u Izraelitw przyjtej - poleca wadzom wlaciwyrn, aby pozwoliy rozwiesza acuszki elazne na porzdnych
supkach, odpowiedniej wysokoci, w miejscach, o ile
mona ubocznych, w czasie dni szabasowycb i wiu,tecz
nycb, po tych miastach lub wsiach przez ydw zamie ..
szkaych, ktre nie s' okopami obwiedzione i rogatkami zamknite, i aby przestrzegay, iby pomienione hU1cuszki po ukOl1czeniu kadego szabasu lul> wita natychmiast byy zdejmowane. W d:tlszym ci gu tego
rozporzdzenia, ta Komisja rzdowa w dniu 23 padzier
nika l. 4 listopada t. r. poleca Komisjom wojewdzkim,
aby godzc powysze przyzwolenie z przepisami policyjnemi, majcemi na celu utrzymywanie porzdku
i upikszenie miast, dozwalane byo clopuszcza{: tylko
allcuszki na supkach cienkie, a nawet z drutu tylko,
aby te dla oka mniej byl:y race. Tam za gdzie s
ju pozakadane grube, kaza bezzwlocznie na inne cienIde zamieni.
Rozporzdzenie teje Komisji z dnia 18/30 listopada
1860 r., majc na wzgldzie liczne reklamacje chrzecian,
zaleca: iby w miastach wikszych, obwiedzionych okopami lub rogatkami, zamknitych, bezwarunkowo niedopuszczano stawiania supw; w miastach za tylko
mniejszych, okopami nieobwieclzionych i rogatkami niezamknitych, aby dozwolono ydom stawia: supki eryfam i zwane, lecz tylko na ulicach ubocznych, i zawiesza
acuszki jedynie w dnie szabasowe i witeczne, po
ukol'iczeniu ktMychacuszki natychmiast zdejmowane
by winny; wzbronione za ma by stawianie supkw
po ulicach, przez chrzecian zamieszkaych, wjazdy do

miasta i gwne w niem komunikacje stanowicych, lub

w pobliu kocioa zostajcych; niemniej na placach emfiteutycznych, lub wasnoci mieszkacw chrzecimiskich
bdcych, oraz takich, przez ktre przechodz procesje
i tym podobne obrzdy religijne. Jeeli za takowe
gdzie w miejscach niewaciwych istniej, naley je natychmiast usun. Wogle zaleca si wadzom, aby
staray si godzi potrzeby.,religijne starozakonych w taki sposb, iby w adnym razie wykonywanie ich obrzd
kw, nie stawao si powodem obrazy innych wyzna.
Warszawa od dawnych czasw bya obwiedziona
okopami i dla tego na zasadzie powyszych przepisw
urzdzenie eryfw byo niedopuszczalne, i sami ydzi
uwaali, e okopy zastpuj eryfy, i urzdzenia takowych
nie domagali si. Gdy jednak okopy zostay zniesione,
ydzi (wedug objanienia warszawskiego rabina Segaa-zamieszczonego w "Przegldzie wieczornym" z dnia
22 lutego 1917 r. Ne 52) czynili starania u wadz policyjnych o pozwolenie im urzdzenia eryfw, ale bez
wszelkiego skutku. W tern pooeniu rzeczy, ydzi starali si do tego celu wykorzysta druty telegraficzne.
Gdy jednak podug przepisw rytualnych, druty powinny si cign nad supami, nie jak przy telegrafie,
przeto ydzi wyj ednali u dyrektora wydziau telegraficznego posunicie drutw wyej. Nastpnie posugi
wali, si drutami telefonw, odpowiadajcemi rytuaowi.
Na kracowych ulicach, gdzie nie byo jeszcze telefonw,
ydzi zwracali si do niektrych fabrykantw i zaprowadzali w ich fabrJlkach na tych ulicach telefony. W ten
spos b, wedug zapatrywania ydw cala Warszawa bya okolona eryfami.
.

D.

l" Z

Ys i

gR.

W przedmiocie przysigi skadanej przez yd"w

w sprawach sdowych wyszy nastpujce rozporzdzenia:

15

R E L J G I A.

W czasie rewizji Sdu Pokoju powiatu wg-row

skiego zgosi si do Sdziego yd Fl:enkiel i. podal do
protoku, i Torach, na .ktrym ydzI przysIg ska
daj w Sdzie miejscowym, jest tak dalece defekto~y,
e na nim ci bez adnego skrupuu l11og'l krzywoprzysI
ga w sprawach, albowiem podug p~zepisw juc1aiczny~h,
niezbdnym jest warunek, aby w '1orachu, a s~czegol
niej w miejscu, na ktre m ydzi, przy wy.kona~lU przy~
sigi kad palec, nie brakowao ani Jednej kropkI
w pimie potrzebnej; mianowicie za, aby. wj~raz ".Jehowa", czyli te "Aclonaj ", ktrego przy~:HgaHcy zyd
dotyka si powinien, jak rwnie przek~elistwa na krzy~
woprzysic, dokadnie i wyranie napIsane byl~\~'dyz
w przeciwnym razie przysiga pod wzgldem relIgIjnym
jest niewan-i e wanie znajdujcy si w Il1Je.ls.C(~- '.
wym Sdzie Pokoju Torach; jest lIszkodzony w,. 111~e:J
scach powyej wytknitycb. Na skutek tego komIsja
rzdowa sprawiedliwoci odniosa si clo Komisji rz.
sp. w. i duch. o wyjanienie powyszej kwestji. '~a
ostatnia zadaa w tej nlierze przeelewszystkiem zdanHl
warszawskiego dozoru bniczego, ktry zaprzeczy
twierdzeniu Frenkla, przywodzc, e u Izraelitchv przysiga na Rodale (Torach), a nawet i bez takowego jest
wan; gdy wyraz przysigam ju jest dostatecznym
pod wzgldem religijnym. N ie poprzestajc na tem ta
Komisja rzdowa zakomunikowaIa powysz okoliczno
wraz z opini dozoru bniczego do rozpoznania Jakbowi Tugendholdowi, sekretarzowi Komitetu cenzury
ksig i pism hebrajskich, ktry wypowiedzia si w duchu przeciwnym anieli dozr bniczy, a mianowicie:
,., 1) e gmin ydowski przywizujcy wielk warto
w przedmiotach religijnych do formy, poczytuje za najpowaniejsz uroczysto przy akcie Vrzysigi, prezentowanie i dotknicie si Rodau;
.
2) e ten zwyczaj ceremonialny oel da'vvnych cza. sw istniejcy, nabra tem sameni oglnej sankeji.

gdy podug przepisw ceremonialno - religijw ktrym jednej tylko litery, a tembardziej
caych wyrazw brakuje, nie kwalifikuje si do waci
wego uycia podczas naboestwa, przeto gmin ydow
ski atwo sdzi moe, i w. rzeczy samej tak sdzi, e
podobny Roda defeldowny do aktu przysigi rwnie
si nie kwalifikuje.
Z tych wychodzc zasad Tugendhold konkluduje, i uywanie do odbierania przysig
ydowskicb Toracha, w ktrym brakuje liter lub caych
wyrazw, jest niestosownoci, czstokro szkodliwe
skutki sprowadzi mogc. Komisja rzdowa spraw
wewntrznych i duchownych uznaa opini Tugendholda
za zasugujc na wiar, - zakomunikowaa j w dniu
22 lutego (5 marca) 1840 r. Komisji rzcl()wej. sprawiedliwoci, ktra ze swej strony przesaa j w dniu 23
marca (4 kwietnia) t. r. do wszystkich sdw kryminalnych dla wiadomoci i stosowania.
Komisja rzdowa spraw wewntrznych i duchownych w dniu 2/14 Lutego 1857 r. komunikuje rzdom
gubernialnym, e zdarzaj si wypadki, e rabini przy
odbiorze przysig w bnicy od starozakonnych stawiaj opr rozporzqdzeniom sdw, nie pozwalajc
otwarcia Torachu. Poniewa skuteczno rkojmi, jak
prawo przywizuje do wykonanej przysigi, dla ustanowienia dowodu co do danych okolicznoci, zaley od
przewiadczenia religijnego, przysig wykonywajcego,
e rzeczywicie formy do przysigi uyte, s poczone
z istot wyobraeri jego religijnych, za lud ydow
ski przywizuje wielk warto w przedmiotach
religijnych do formy, a w szczeglnoci poczytuje
za najwaniejsz uroczysto, przy akcie przysigi,
prezentowanie i dotknicie si rodau, a podobny zwyczaj w sdach Krlestwa dawno si praktykuje; przeto
K. rz. sp. w., powodowana odniesieniem si w tej mierze Komisji rzdowej sprawiedliwoci, wzywa rzdy
gubernialne o wydanie stosownych rozporzdze, aby
3)

nych,

Roda,

17

16

PRA WA YDt:J\V W KI{LESTWlE POLSKlEM.

R E L I G I A.

do czasu wprowadzi si mianej .:wJiany prawa dzi

obowizujcego, gdzie i przepisy o przysigach starozakonnych bliej okrelone zostun:t, wszyscy rabini i duchowni tego wyznania, nie stawiali podobnycb przeszkd,
uroczystoci wykonywanych przez starozakonnych przysig pod wtpliwos{~ przywodzi ll1ogqcych, z zastrzeeniem, i w razie stawiania przez niell w tej mierze
oporu wezwaniom sdw, (lo osobistej odpowiedzialnoci pocigani bd.
W powoaniu si

na ten oklnik

ta

KOlllisja w dniu

10/22 listopada '1858 r. komunikuje rzdom guhernialnym,

e otrzymaa

doniesienie, (~ niektrzy rabini, pomimo

zabraniajq ydom przy wykonywaniu
przysigi. otwiera Rodal, a mianowicie dotyka~ si go
rk wyrazu "Adonai", twierJza.c, i to przeci wnem jest
przepisom reli,;ijnym wyznania mojeszowego. Z uwagi,
e dotykanie si przez starozakonnych Rodau czvli Torachu go rk przy przysidze, ublia rzeczywicie
przepisom wyznania l11ojeszowegn, a tcm samem moe
wplywa~ szkodliwie na umys wykonywajcego przvsiQg i na wanb tego uroczysteg'o aktu, -- K. rz. sp. w.
po puroznmienin si z Komisj rzqr!()V\',\ sprawiedliwoci
uznaa wlaciwem iby na przyszo:, zanim wydane
zostan szczegowe i stanowcze
IJrze]lisv
.
.
_, I)od wzo'ledem
I::> ,
odbierania przysig od starozakonnyclI, poprzestawa
przy tego rodzaju aktach, na pzerentowaniu im otwartego Rodau; i na chwilowem dotkniciu si rk lub
ustami owej ksigi, poprzednio cienk1~ jak oslon;~
pokrytej.
Ukaz z dnia 24 maja (5 czerwca) 1~62 r. o rwnoup.rawnieniu ydw midzy innemi stanowi, e nie b
dZIe 0dtd w sprawach kryminalnycb czyni . na rnica
p~mi~dzy zeznaniami clirzecian a yciw, i (llat~go ucbylaj S.l odl:one r?~porzdzenja.()bC)wizujcej ordynacji
krymmalneJ PrUS~{le.l, wprowadzajce wspomnian rnic.
,Odstpstwo od tej zasady wprowadza znowu obowizujca
<:\dania sdw,

18

unas od 1876r. ustawa postpowania sdowego kryminalnego cesarza Aleksandra II-go, stanowica,e nie dopuszczaj
si do zeznawania w charakterze wiadkw wrazie zameldowania excepcji o wyczenie: ydzi w sprawach byych ich
wspwyznawcw, ktrzy przyjli chrzec. (art. 96 i 707).
Do wspomnianego ukazu z dnia 24 maja (5 czerwca) 1862 r. doczon zostala forma przysigi dla ydw
wedug ktrej: urzdnik przysig odbierajcy, w obecnoci duchownego wyznania mojeszowego, wyoy przysigajcemu skutki prawne krzywoprzysiztwa, i odpowiednie przepisy kodeksu kar gwnych i poprawczych
mu odczyta. Nastpnie, wykonywajcy przysig trzyma bdzie w rku podczas teje, roda, to jest picio
Ksig Mojesza na pargaminie.
Przeu wykonaniem przysigi asystujcy duchowny
wystawi przysigajcemu, e podug tradycji religijnej
wstrzsla si ziemia cala, kiedy prZy ogoszeniu na grze Synui sysze si day sowa: "nie bdziesz bra
Jmlenia Boga twego nadaremno", e podug pisma wi
tego wszelkie naruszenia przepisw zakC!nu mog by
przed Sdem Boym przebaczone, tylko krzywoprzysiztwo nigdy bez kary pozosta nie moe.
.
Potem przysigajcy mwi bdzie za urzdnikiem
wobec duchownego:
.
"Przysigam na Boga Adonaj , na Boga' Izraela,
"z czystem sercem, bez adnej ukrytej myli i z wia .
"domoci skutkw krzywoprzysiztwa w prawie
"Boskiem i ludzkiem", e: powtarzajc nastpnie
rot przez Sd ustanowiona..
Po ukoCzeniu zeznania rot objtego przysigajcy
mwi bdzie:

"Jako to wszystko rzetelniezeznalem, i e przy"siga moja jest sprawiedliw, mog zawsze zda
"spraw przed Bogiem Aclonaj, przed Bogiem Izrae"la, i tak niechaj mi Bg wszechmogcy na duszy
"i na ciele dopomoe. Amen". '

19

.~/";\ ..
PR/,WA YDW W KRU:STWm PULSKlEM.
m

Po wprowadzeniu w 1876 r. procedury sdo'wej

Cesarza Aleksandra II, w miejsce powyszej przysigi
stosowana byla przysiga, przepisana ella ydw w Cesarstwie w sowach nastpujcych:
"Obiecuj i przysigam przed Bogiem Aclonaj,Bo"giem Izraela, z czystem sercem, i nie winnem
"skrytem we mnie rozumieniu (C,\fblCJ~V), a podug
"rozumienia i wiadomoci {(!/hrJ/b7n'IO) odbieraj 'lcych
"odemnie przysig, e w sprawie w ktrej wc"zwany jestem na wiadka, zeznam sam istotn
"prawd, o czem bym by badany przez wadz,
"i oprcz tego nic nie ukrywajc, zeznam wszystko
"to co wiem w tej sprawie, i e pod adnym po"zorem nie zeznam nieprawdy, ani z przyjani lub
"z nieprzyjani, z powodu pokrC'wiellstwa, powi"nowactwa lub strach u, i jak przed Bogiem za wsze
"zda mog o tem spraw, tak niechaj mi Bg na
"duszy i na ciele dopomoe".
,
. Czsto zdarzao si, e stawajcy do przsigi robili kwestj, co do tej formy przysigi, susznie twierdzc, e nie mog przysiga podug cudzego rozumienia, a mianowicie podug rozumienia odbierajcych przysig, a tylko podug wasnego rozumienia. Ta lorma
przysigi wywouje te niezadowolenie i u 2yclw w Cesarstwie rosyjskiem. Na szstym zjedzie rabinw, przy
Komisji rabinicznej w 1910 r. odbytym, na porzdku
dziennym midzy inne mi bya i sprawa zmiany tekstu
ydowskiej przysigi i ustanowienia tekstu zgodnego
z tekstem przysigi dla chrzecian.

R~,P~ ~ ':'

G , , _ .__._ _ _ _ __

W myl konstytucji z 1815 1'. religia rzymsko - katolicka, jako przez najwiksz cz poddanych Krlestwa Polskiego wyznawana, jest szczeglnym przedmio-

tem opieki i pr ~.
.' I' du. Z tego te wz~ldu wadze przychylnie ~~
iy si do zmiany wIary przez
ydw, i w,lmzyway sposb postpowania w tej
mierze. 16 (j .
Rozporzdzenie Komisji rzdowej wyzna religijnych i owiecenia publicznego z dnia 7 lutego 1822 r.
poleca robienie w biurze Komisji wojewdzkiej wywodw sownych z osobami pragncemi przej z wiary
ydowskiej na katolick. Rozporzdzenie teje Komisji.
z dnia 3 kwietnia 1823 r., majc na wzgldzie, e wywody sowne z wielu miar stawa si mog uciliwe
mi i utrudnia chci aspirantw, dozwala, aby dla ua
twienia czynnoci spisywane byy protoky na miejscu
przez Burmistrzw po miastach, a po wsiach przez wjtw gminy, gdzie si znajduje aspirant, z dawaniem
jedynie wiadomoci o tem wadzy wyszej administracyjnej i z przysaniem protokw do konsystorzy, Wa
dze za winny przestrzega, aby w miejscach liczniej
ydostwem osiadych, tak osob aspiranta jako i spokojno starano si zabezpieczy. W tyme duchu wyszo rozporzdzenie teje Komisji z dnia 30 maja 1823
r., polecaj ce sporzdzenie protokw wadzy policyjnej miejscowej tam, gdzie aspirant si zgosi, w przytomnoci najbliszego plebana, przesanie go Komisji
wojewdzkiej, celem porozumienia si z konsystorzem
o przeznaczenie aspirantowi miejsca dla nauczenia si
artykuw wiary. Za ywienie za neofitw przez czas
nauki, Komisja rzdowa wyzna religijnych i owiecenia
publicznego wydawa ma asygnacje, podug' naleycie
powiadczonej likwidacji proboszcza lub zakonu utrzymujcego neofit.
,
Rozporzdzenie teje Komisji z dnia 29 grudma
(10 stycznia) 1837/8 r, polecio rzdom gubernialnym
natychmiastowe wykonanie wszelkich da wadzy duchownej Grecko-rosyjskiej, dotyczcych ydw, ktr;;:yby pragnli przyj wiar prawosawn.

20

21

B. Ch rz e s t.

7i

R E L I G lA.
-~--

Rozporzdzenie teje Komisji z dnia 26 grudnia

(7 stycznia) 1839/21.0 r. wskazuj~\c szczeg('dy, jakie winny
by objte rocznemi sprawozdaniami z wydziau wyzna!l,
da, aby one obejmoway wskazwki co do \stopniowe go na wracania ydw na wiar cbrzcciask.
Nastpnie Rada administracyjna postanowieniem
z dnia 13/25 cerwca 1850 r., majc na wLgIc;dzie e dotychczasowy zwyczaj zmieniania nazwisk przy przec11Odzeniu starozakonnych na chrzecimiskie wyznanin,
sprzeciwia si porzdkowi kontroli ludnoci, i e w Cesarstwie zmiana ta jest wzbroniona, postanowia, e y
dzi przy przejciu na wyznanie chrzcciaJiskie nie mog
odmienia nazwiska.
Podug praw cesarstwa, ydzi mogli stosuwnie do
yczenia przyj wszelk tolerowan,\. \V paristwie wiar
chrzeciallsk (Ust. o zap. i prz, prz. ,trt. 70 i ust. spr.
d. wyz. ob. art. 7). ydzi ktrzy przyjli cbrzeciallstwo
mog podug yczenia przypisa si do miejskich i wiejskicb gmin (Pr. o st. art. 776).
Przy przyjciu przez ydw wiary chrzeciallskiej,
cbrzest dopenia si i nad ich maoletniemi dziemi do
7-miu lat; a jeeli wiar t przyjmuje tylko ojciec lub
tylko matka) to w pierwszym wypadku chrzest dopenia
. si nad synami, a w drugim nad crkami (art. 777 Pr.
o st. i 6 art. 7 ust. spr. d. wyz, ob.).
Nad maloletnimi, ktrzy nie ukol'iczyli 1<1, lat dopelnia si chrzest podug Obrzcldkll prawosawnego, nie
inaczej jak za pimienn zgod ich rodzicw lub opiekunw. Wyjtki ocl tego prawida mog by: dopuszczone tylko z przyczyn wanych z decyzyi w. Synodu.
Ci ktrzy UkOllczyJi lat 14 mog przyj cbrzest.i bez
zgody rodzicw i opiekunw; nie majcy jeszcze lat 21
po szeciomiesicznem, a penoletni po l.J;O-toclniowem
przygotowaniu ( 1-3 art. 70. ust, o zap. i prz. prz.).
Minister spraw wewntrznych moe zezwoli nieletnim
ydom na przyjcif' cbrztu obcych tolerowanych wyznali

22

-----

__

~ _

___ M

_ _~

chrzeciaiiskicb, bez danL'l zez:wolenia ich

( 3 art. 7 ust. spr. o wyz. ob.).

F.

rodzicw

P o w r t d o j U et a i2; Ul u.

. Przejcie z wiary chrzec'iaskiej na jakkolwiek

niechrzeciask byo wprost niemoliwe, zarwno dla
rdzennych cbrzecian, jak dla tych, ktrzy przyjli wiar
chrze~iask. Odstpcy od wiary chrzeci<u1skiej od-o
sylani byli do wadzy duchownej poprzedniego ich wyznania c~lem napomnienia i uwiadomienia ich, a do
czasu powrotu do cbrzeciallstwa pozbawieni byli praw
swego stanu i majtki ich brane. byy pod opiek (art:
185 Kodeksu karnego). Winny odcignicia przez namow, przyrzeczenia lub innym sposobem, chrzecianina
od jego wiary do wiary ydowskiej, ulega karze pozbawienia wszystkich praw stanu i zesania do cikich
robt na czas od omiu do pietnastu lat (art. 18 1J: t. p.).
Dopiero prawo o wzmocnieniu zasad tolerancji z dnia.
17 kwietnia 1905 r. zt'obito wyom w tym niewzruszonym podotd murze. Prawem tem dozwolone zostalo
osobom zaliczonym do prawosawnych, w rzeczywistoci
za wyznajcym niechrzeciask wiar, do ktrej przed
przy'lczeniem do prawosawia oni sami lub ich przodkOlVie naleeli, powrci do dawnej ich wiary i wyl
czenie ich z grona prawosawnych (art. 39-3 Ust. o zap.
. i prz. prz.). Jakkolwiek ten przepis mwi tylko o prawosawiu, stosuje si on do wszystkich wyzJudi cbrzeciaskicb. Otworzylon ydom, ktrzy przyjli clu'zeciaristwo i wogle osobom ydowskiego pochodzenia,
ktrych przodkowie przeszli na lono cbrzeciallstwa
mono powrotu do judaizmu.
Procedura powrotu do judaizmu odbywa si w ten
sposb, e yczcy sobie wrci do judaizmu owiadcza
przed rabinem w obecnoci wiadkw, e przyjm~*
23

PRAWA YDW W KR(')LE5TWrE PULSKTElIr.

znowu wiar ydowsk, i poczynajc od chwili sporz'ldzenia protoku uznaje si za yda, Protok ten przedsta wia si nastpnie przez wadz policyjn gubernatorowi. Ten ostatni sprawdza okolicznoci, w szczeglnoci za: czy istotnie przechodzcy na wiar ydowsk
lub jego przodkowie byli ydami - a po sprawdzeniu
komunikuje o zmianie wiary wadzy kocielnej, dla dopenienia odpowiedniej adnotacji w aktach metrycznych
(cyrkularz min. sp. w. z dnia 18 sierpnia 1905 r.).
Ci ktrzy uzyskali prawo zamieszkiwania i przesiedlenia si po za sfer staego osiedlenia ydw, li
wskutek przyjcia cbrzeci::nlstwa, po powrocie do judaizmu ulegaj wyczeniu z gmin, do ktrych przypisali si, i usuniciu do sfery staego osiedlenia ydw.

G. Przepisy lrarn c.

R E L I G I A,

chowa powstajcego

pod jego opiek nieletniego, nie

majcego lat 14, winny dopenienia na nim obrzdku
niechrzeciallskiej religii, niegnie karze osadzenia w twierdzy na czas do trzech lat.
Winny przymuszenia do spra wowania naboestwa
lub obrzdku, niedozwolonych przez przepisy wyznania,
lub przeszkodzenia sprawowania takowych, ustanowionych przez przepisy wyznania, do ktrego naley przymuszony, ulega karze zamknicia w wizieniu na czas
nie krtszy od trzech miesicy.
Winny tego, e pocign osob wyznania chrzeciaskiego lub niechrzeciarlskiego do nauki fanat)')cznej,
do ktrej przynaleno poczona jest z zamachem na
ycie wasne lub cudze, z kastrovmniem, albo czynami
niemoralnemi, ulegnie karze zesania na osiedlenie lub
nawet zesJania do robt cikich na czas do lat omiu.
Winny pocignicia yda za pomoc naduycia
wladzy i t. p. do innego wyznania niechrzecimiskiego
ulegnie karze zamknicia w wizieniu na czas do trzech

Naj wyej zatwierdzony w dniu 22 marca 1903 1',

nowy kodeks karny ze zmianami wprowaclzonemi zatwierdzonem w dniu g marca 1906 r. 'zdaniem Rady
Pal1stwa ustanawiaj: (art. 76, 80, tlI, 83, 8':l, 86, 8N i OK)
kary za rozmaite wykroczenia przeci wko religii, a mi
dzy innemi:
Winny zobelenia lub zniewaenia wyznania nicchrzeciaIiskiego, lub przedmiotu j ego czci, jakote krzyku lub innego nieprzyzwoitego zachowania si publicznie,
lub w domu modlitwy, ulega karze aresztu do 3 miesicy.
Winny skonienia chrzecianina przez naduycie
wadzy lub innemi rodkami do przyjcia wiary niechrzeciaskiej, ulegnie karze zamknicia' w domu poprawy lub w twierdzy do trzech lat; a jeeli to uczynione przy pomocy gwatu lub karalnej groby, to karze zesania na osiedlenie lub cikich robt na czas do
szeciu la t.
Ojciec lub opiekun obowizany podug prawa wy.

nie w czasie sprawowania

duchownej, ulegnie zamkniciu
w wizieniu-a jeli to nastpi w czasie sprawowania
tej suby lub poslugi, to ulegnie zamkniciu w domu
poprawczym na czas do lat trzech.
W myl art. 1074 kodeksu karnego a art. 378 nowego kodeksu karnego, kto wybudowa dom modlitwy
niechrzeciaskiego wyznania bez waciwego zezwolenia lub bliej anieli ustanowion jest odlegJo od
cbrzeciaskicb kociolw, ulega karze nie wyej jak
do 300 rubli.
Artykuy 184 i 185 kodeksu karnego powyej ju
byly powolane.
Stosownie do art. 218-5 Ustawy o karach wymierzanych przez Sdziw Pokoju takieje karze ulega win-

24

25

miesicy.

yd winny zobelenia lub gwatu nad osob du-

chownego

prawosawnego,

suby Boej

lub

posugi

PI,AWA ZYDW

w KRLESTWIE POLSKIElIl.

ny dopuszczenia bez zezwolenia w/ndzy w swoim dotnu,

lub lokalu odbywania publicznie rnocl/w ydowskich,
do czego, poza ustanowionemi miejscami potrzebne jest
zezwolenie wadzy.
Niechrzeci;min
przeszkadzajcy
pOlostaji:1Cemu
u niego w subie, na nauce lub na robocie cbrzecia
ninowi wykonywania obowi'lzlm jego religii, lub wito
wania niedzieli i innych dni witecznych ulegnie karze
pieninej do 50 rubli (art. 118 Ust. o kar.).
Zaznaczy tu naley,e w czasie wojny rozporz
dzeniem gwnodowodzcego wojskami niemieckiel11i na
wschodzie z dnia 21 marca ]915 r. uznany zosta za
obowizujcy w okupowanym kraju nowy kodeks karny
rosyjski w dniu 22 marca 1903 r. zatwierdzony, jakkolwiek poclotd tylko cz tego kodeksu, a mianowicie
dotyczca przestpstw politycznych i przeciwko wIerze
do kraju naszego wprowadzon zostaa.

26

ROZDZIA

D 11 C h
A.

OW

II.

i e li s t \vo.

P r z e p i s y o g In e.

W myl ustawy konstytucyjnej Krlestwa Polskiego z dnia 15/27 listopada 1815 r. clucbowiestwo wszystkich wyzna jest pod protekcj i dozorem praw i Rz
du (art. 12). Rzecz naturalna, e ta protekcja nie bya
rwnomierna dla duchowiellstw wszystkich wyzna.
Biskup g-recko - katolicki i biskupi obrzdu katolickorzymskiego powoani zostali do zasiadania w Senacie
(art. g). Duchowiestwo tych wyzna miao by naleycie uposaone (art. 13). Duchowiestwo wyznania
Ewangelicko-Augsburskiego i Ewangelicko-Reformowanego mialo otrzyma wsparcia roczne (art. 15). Duchowie11stwo ydowskie nie otrzymao ani adnych godnoci ani te adnego wsparcia. Podug statutu organicznego Krlestwa Polskiego z dnia 14 lutego 1832 r. podobnie osoby duchowne wszelkich wyzna zostaj.
w rwnym stopniu pod protekcj i dozorem wadz przez
pra wo ustanowionych (art. 5).
W przedmiocie wyboru raLinw rozporzdzenie
Komisji Rzdowej Wyznali religijnych i owiecenia publicznego z dnia 29 grudnia 1823 r. (NE 1615()), wyraa
yczenie Rzdu, aby wszelkie parafie ydowskie rabina27

PRAWA YDW W KR<'ll,ESTWm POLSKTEM,

DUCHOWIESTWO.
---,--------~~~~-~--~~~-

mi by1y opatrzone, ktrzy by potrzebne do tego posiadali kwalifikacje, gdy jednak dotd ani szkoa do ich
usposobienia zaprowadzona, ani te stopie]} kwalifikacji
potrzebnej przepisanym nie zostal, i ci zwykle tylko
odg~osel11 publicznym na rabinw bywaj powoJywnni,
wypada przeto zostawi uznaniu samej gminy ydow~
ski ej, czyli i jakiego stopnia duchownych do zarzdzenia
parafii swej przybra: zechc~ W kadym atoli wypadku,
.czyli rabin, czyli te zastpca jego ustanowiony zostanie,
naley si wedle uchwaly sejmowej z 1811 r. oplata
stemplowa od nominacji, czyli jej potwierdzenia -- do
wydania ktrej komisja wojewdzka nie wprzllprzystpi, a dopki po zasigniciu informacji od Dozoru
b6niczeg'o, tudzie .od ydw wiatlejszych nie przekona si dostatecznie o nauce i sposoJJie mylenia kandydata. W ten sposb wadzy administracyjnej ]lozosta~
wione zostao ostatnie slowo przy nominacji rabiJl()w.
Wspomniana oplata stemplowa czynia podug 16
uchway Sejmowej z 1811 r. w miastach pierwszego,
drugiego i trzeciego rzdu z]otych GO, czwarteg() rz(~clu
zotych 210, a pitego rzdu zotych !20.
Postanowienie Rady Administracyjnej z dnia 7
wrzenia 1830 r. chce mie, aby w kadym Okrgu dozoru bniczego ustanowiony by przez KOl11isjci rzclo~
w wyzna religijnych i owiecenia publicznego Rabin
lub tymczasowy Jego zastpca, do skadu tego dozoru
nalee majcy, ktry prcz innych posug rc~ligijnych
wyznaniu starozakonnemu waciwych obowizany jest
odbywa w tyme Okrgu obrz'ldki religijne: przy
obrzezaniu lub nadaniu imienia llowonarodzonemu dzieciciu, przy zalubieniu wchodzcych w zwizki ma
el'iskie i przy zejciu z tego winUl kadego ycIa,
Ggyby si okazaa konieczno, tedy i wicej takowych
Rabinw lub tymczasowych ich zast<~pcw moe by
. mianowanych (art. 2). aden inny starozakonny, oprcz
Rabina lub tymczasowego jego Zastpcy, nie hdzie

odtd

mocen odbywa obrzdw religijnych bez obeci przychylenia penicego obowizki rabina (art 3),
Obowizkiem Rabina lub jego Zastpcy bdzie utrzymywa ksig zapisow dla aktw stanll cywilnego y
dw (art. 21 ), i winien on stawi si przed urzdnikiem stanu Cywilnego ella dania objanie pod wzgldem clo~
peni si mianych warunkw cywilnych (art 8). Rabi-,
ni, uchybiajcy powyszym przepisom, z decyzji Komisji
wojewdzkiej, a w stolicy urzdu municypalnego, ulegaj
karze za pirwszym razem zlp. 200, za drugim razem
zp. 400, a za trzecim razem zp. 600, i wtenczas ju za
niezdolnych na zawsze do penienia obowizku rabinw
uznani zostan (art. 13 i 15). Przepis ten uzupelniony
zosta postanowieniem Rady Administracyjnej z dnia 25
lutego (8 marca) 1836 r., w ten sposb, e gdyby przekraczajcy nie byl w stanie ponie kary pieninej
z przyczyny ubstwa, Komisja Wojewdzka lub urzd
municyp'alny w stolicy, mocne bd zamieni t kar na
kar aresztu. Takieje trec.i postanowienie wydaa p~
niej Rada Administracyjna w dniu 24 maja (5 czerwca)
1846 r. W kodeksie kar gwnych i poprawczych z 1847
r. znajdujemy wart. 918 przepis, e rabini ktrzy po
dopenieniu lubnego obrzdu midzy osobami ich wyznania nie stawi si razem z nowoecami przed urzd
nikiem, utrzymujcym akty stanu cywilnego, dla. spisania
aktu mael'istwa ulegn karze pieninej dziesiciu rubli.
W dniu 13 padziernika 1817 r. zatwierdzona zostaJa ustawa Szkoy Rabinw w Warszawie. Celem tej
szkoy miao by: a) ksztacenie rabinw i kaznodziei
i b) sposobienie nauczycieli dla modziey wyznania
mojeszowego. Szkol a ta wprowadzon bya
ycie
dopiero.
1826 r.
Poclug oglnego planu urzdzenia szkoly rabinw
zatwierdzonego przez Komisj rzdow wyzn. relig.
i ow. publicznego w clniu 28 czerwca 1826 r. (art. 4)~
po uply~ie lat 6~c.iu, od daty zaoenia rzeczonej szkoy"

28

29

noci

DUCHOWIENSTWO.

nikt w Krlestwie Polskiem nie 1)1~~dzie llli')gl zostal': rabinem ani poclrabillclll) jak tylko kil, ktlll'Y w nil'J odebra wycbowanie. Tylllczasc~1lI za w przcci:\gu' tvlko
(i-ciu lat ten tylko br:dzie lU ()gl utrzyllla za\\'ako\~'an
Fosad(~ rabina lub podraidna, ktl) p 'przednio zloy
w szkole rabinw c10kladny egzamin. NowI) zatwierdzona w dniu 13 padziernika 1857 r. ustawa o szkole
Rabinw w Warszawie) wprowadza trzy otldzialy: oglny, czyli przygotowawczy j dwa sJlI~cialIlt:: raIJin(nv
i pedagogiczny. Specjalny kurs ral.Jirll')w Illa na celu
usposobienie uczniw w szczcglowelll i zasatlniczem
poznaniu przedmiotw niezlH;'dnie raJ.linuwi potrzebnych
(art. 15). Ucznio'wie ktrzy ukolkzyli specjalny kurs
rabinw, obowizani ,';!t naby ni('zh(:~dne pr[lktyczne
wiadomoci, dlaczego na przecig rulnl winni bv(; dd.egowani do Rabinw, jako ich pOlltlJcnicy (arl. :l8). Po
ukoJlczeniu praktyki u Rabina kandydaci pucllf\~'ajq egzaminowi w Radzie Szkoly Rabinw. Ci ktrzy oka%<~
odznaczajcy si PC)stp w naukach otrzymuj patent
na stopieli rabina) ci za ktrzy go zIn w sposobie
mniej dostatecznym, uwolnieni zostaj w stopnill Podrabina. Ci ktrzy otrzymali patent na rallina luLI podrabina maj pienvszet'istwo do objltcia tej posady przed
innyuli kandydatami. Osoby, ktre nie pobieraJy nauk
w szkole rabinw., obowiqzane s, celem otrzYlllania pu.sad rzeczonycb, zoy w tym zakadzie egzamin. Po
upywie lat tO-ciu ud daty ogoszenia ustawv nikt nie
moze by mianowany na rabina lub podrabina, prcz
tych, ktrzy UkOl1czyli kurs w szkoach rabinw i otrzymali na to formalne patenty (art. 44). Uczniowie szkoly
rabinw w czasie odbywania kursu i ci ktrzy otrzymali
patenta na stopiet) rabina lub podrabina wolni Sf\ od
powinnoci rekruckiej (art. 406). Szkoa rabinw zwinita
zostaa w 1863 r., jako pominita w llstawie o wvchowaniu publicznem z dn. 8/20 maja 1862 r. Pomin;o 37
letniego istnienia nie- wydaa szkoa ta ani jednego ra30

bina z pord swoich wycbowaI1cw. Gdy jednak

z zamkniciem tej szkoJy przestaa istnie instytucja
egzaminujca kandydatw na rabinw, Komisja Rzdo
wa Spraw Wewntrznych i duchownych w dniu 16/28
grudnia 18M 1'. postanowia, ze kandydaci wybierani
podug przyjtego porzdku przez Gminy ydowskie
na rabinw i podrabinw, mog by czasowo przeznaczeni do wykoilywania tych obowizkw, na podstawie
wiadectwa glwnego rabina kadego gubernialnego
miasta, przekonywajcego o posiadaniu przez nich Iwniecznych do tego wiadomoci duchownych, jak rwnie
powiadczenia waciwej wojenno - policyjnej wadzy
o zasugujcem zaufaniu ich postpowaniu pod wzgl
dem politycznym.
Komisja rzdowa spraw wewntrznych i duchownych
postanowieniem z dno 23 maja (4 czerwca) 1845 r. przepisaa dla Rzdw Gubernialnych ,form rocznych sprawozda co do speniania obrzdkw religijnych, a postanowieniem z dn. 17/29 wrzenia 1845 r. zazdaa
przedstawienia w sprawozdaniach wiadomoci co do
duchownych bdcych pod nadzorem policyjnym - odl10szqce si i do duchownych-ydowskich. Komisja 1'z<\dowa wyznali religijnych i owiecenia publicznego postanowieniem z cn 13/25 stycznia 1862 r. zadaa aby
w sprawozdaniach Rzdw Gubernialnych zamieszczone
byy wiadomoci co do wyznania ydowskiego, a midzy
temi i wicIu w kadym okrgu bniczym jest rabinw,
duchownych i t p,
Komisja rzclo\\"a spraw wewntrznych i ducbownych postanQwieniem z dn. 7/19 grudnia 1846 r. polecia
Rzdom Gubernialnym aby wydaly rozporzdzenie
wzbraniajce rabinom przyjmowania jakiegobcl uczestnictwa w sporach pomidzy starozakonnymi, defraudacje.
towarw za przedmiot majcych, z zagroeniem, i ci
rabini, ktrzyby nadal przekonani byli o clopomag~nie
defraudantom, lub o jakikolwiek udzia w tym wzgl-

31

. PRAWA YDW W KRLESTWIE puLSKTEM.

DUCHOWIESTWO.

dzie, oddaleni bd od swych obowizkw. Ta komisja postanowieniem z eln. 13/25 sierpnia 1848 r. polecia
Rzdom Gubernialnym, aby jaknajmocniej zabroniy
rabinom i czonkom dozorw bniczych, udzielania
nieznanym sobie starozakonnym pozwolel'i na miewanie
w bnicach jakichkolwiek mw lub nauk pod SllroW:~
odpowiedzialnoci. Tai Komisja w postanowieniu z dn.
11/23 padziernika 1857 r. wyjaniln, e przy egzystencji
miejscowych duchownycb, w mian;~ rzeczywistej potrzeby ustanawianych, nie istnieje adna potrzeba sprowadzania z za obr<tbu Krlestwa dllchownych, ktrzyby
jakiebcl naboellstwa, obrzdki lub poslugi religijne
wykonywali, i z tego powodu naley wzbroni(; przyjezdnym odbywania jaki<.;hb~ld naboeIlstw lub pOSlllg
religijnych. Postanowienie to' wywoane 1)yl0 przybyciem z miasta Turzyska guberni Wolyr'lskiej Abrama
Tweryskiera, rabina j kupca 2-ej gildy, co do ktrego
niektre dozory bnicze guberni Lubelskiej objaniy,
e tene jako wicej obeznany z prawidami cluchownemi, sprowadzony bywa dla odbywania naboe!'istw religijnych, za zwrotem jedynie kosztw podry.
Postfmowieniem teje Komisji z dnia 25 czerwca
(7 lipca) 1860 r. wzbronione zostao rabinom wydalanie
si z miejca ich urzdowania, bez urlopu wydawanego
przez waciw wadz.
Prawo z dnia 29 lutego 1868 r. oddalo Gubernatorom rozstrzyganie sprawo wyborach, mianowaniu i uwolnieniu rabinw i kantorw przy domach modlitwy a prawo z dnia 14/26 czerwca t. r. pozostawia mianoWanie i uwolnienie podrabinw i duchownych przy zydowskich domach modlitwy Gubernatorom; a mianowanie i uwalnianie szkolnikw rzezakw, pukaczy i innej
niszej suby przy bnicach ydowskicb, pozostawia
. dozorom bniczym. Odnonie samej Warszawy zano- .
towa naley, e z polecenia Namiestnika Krlestwa
Polskiego z dn. 9/21 lipca 1879 r. wczesny nadrabin

Warszawski Gesunclbeit usunity zostaI od penienia

obowizkw - i postanowione hyo, aby na przyszo
ohowizki jego speniali miesicznie kolejno duchowni
l-szej klasy, znaj duj cy si w ydowskich okrgach m.
Warszawy. Prawo z dnia 15 lutego 1885 r. ustanawia
egzaminy z jzyka rosyjskiego dla kandydatw na posady rabinw w Krlestwie Polskiem, odpowiednio do
kursu dwuklasowych szk ludowych. Do suchania
tych egzaminw maj by utworzone Komisje egzaminacyjne gubernialne, pod przewodnictwem gubernatora,
zoone z radcy rzdu gubernialnego podug wyboru
gubernatora i dwch nauczycieli jzyka rosyjskiego,
wyznaczonych przez Kuratora okrgu naukowego.
Po zniesieniu dziennika praw, jak to powyej ju byo
wspomniane, wszystkie rozporzdzenia prawne wydane
ella Cesarstwa stay si obowizujcemi i dla Krlestwa
Polskiego - o ile moc ich nie byI:a wyranie ograniczona dla pewnej czci Pastwa rosyjskiego. W dniu
1 grudnia 1868 r. Najwyej zatwierdzone. byo zdanie
rady pastwa, o zmianie redakcji art. 1083 ustawy spraw
duchownych wyzna obcych obecnie art. 1322 wyd.
1896. W myl tego: rabin jest nadzorc i tomaczem
religji yclowskiej. Na urzd ten mianuj si ydzi wy
brani przez gmin wspwyznawcw. Wybory te odbywaj a, si co trzy lata z pomidzy osb, ktre uko
czyy kurs w byJ:ych szkoach rabinw, alb9 w wyzszych szkoach nauczycielskich zydowskich, i ktre otrzymay od jednych lub drugich zakadw ustanowione
wiadectwa lub patenty. Wybrani przedstawiaj si
do zatwierdzenia zwierzchnoci gubernialnej, a po ich
zatwierdzeniu odbiera si ocl nich przysig, podug
ustanowionych do tego przepisw i form. wiadectwo
na godno rabina wydaje ta zwierzchno gubernialna,
ktra zatwierdzia rabina w tej godnoci.
W dniu 9 stycznia 1887 r. Najwyej zatwierdzone.
byo postanowienie Komitetu Ministrw, wedlug kt-

32

33

PRAWA YDW W KIH'lf.ES TWm POLSKm M.

rego: 1) gubern atorom w Krles twie PoIski em suy

prawo obsadza urz~dy rabin w pocllug swojeg o wyboru w razie uchyle nia si~ gmin ydowskich od przed.
stawie nia na te urzdy kandy datw , czyni<lcych zado:
wymag aniom prawa i 2) od kandy datw na urzd rabitul
w Krles twie Polski em za egzam in pobier a si na rzecz
nauczycieli egzaminujcych po trzy ruble od kadego.
W dniu 9 czerwc a 1901 r. Rada PHIJ.stwa uchwa li la, e:
wybor y rabin w i ich pomoc nikw oclhyw ajq sil;) przez
penomocnikw specja lnie wybie ranych przeZ odnon
e
zgrom adzeni a modlit ewne. Prawo udziau w wybor ze
penomocnikw naley do czonkw zgrol1ladze mo'"
dlitcwnych,bclcych w pocldr:Ulstwie rosyjsk ieIl1,
pIci
mskiej, majcych przyna jmniej lut 25, i ktrzy sq
czon
kami domu modlit ewneg o nie mniej ni.::: od dwch lat
przed wybor ami. Zgrom adzeni e, maj1ce nie wi(~cej ni
100 czonkw wybie ra 10 peJnom ocnik w, a w zgrom adzenia ch majcych wi(~ce.i cz!onk w, na kade 100 wyborcw lub cz tej liczby dodaje si(;~ po jednym pel
nomocniku. Do udzialu w wybor ach nie dopuszczaj
si: sdzeni za zbrodn ie i wyst(~pki, pozostaj[~cy
pod
ledztwem i sdem, upadli , o ile nie byli uznani
za
nieszczliwych, wyklu czeni z lona towarz ystw
i zgromadze, z mocy uchway tych stanw do ktryc
h na
le, pozostaJa.cy pod dozore m policy jnym,
utrzym ujcy zakady do sprzeday trunk w lub bancllu
ji,\cy w tych zakadach. Ogln e przepi sy o wybor ach
rabin w objte s obecni e artykuem 1322 Ust. spr. d.
wyz. ob. Przy objciu przez Rabin a obowizkw, gmina ktra go wybra ja zawier a z nim umow co do warunkw jego suby, zatwierdzon przez Guber natora
(art. 1323 teje ustawy ). Do obowizkw rabilul naley:
1) czuwanie, aby w subie boej i obrzdach wiary
byy przest rzegan e ustano wione zasady , objanianie
':::y~
dou1 nauki wiary ich i rozstrz yganie nastrczajcych
si w niej wtpliwoci, poucza nie ich o istotny
m du34

D U C II

oWI E NS

T W O.

chu religji , nie u.:::ywajc wszake do tego innych rod

kw . oprcz przeko nywan ia; 2) czuwa nie aby ydzi
przestr zegali. obowizkw moraln ych i ulegali oglny m
prawo m pmlstw owym iustan owion ym w~aclzom; 3) spe
nianie wycznie w granic ach caego Jego okrgu obrzedw obrzez ania i nadaw ania imion dzieciom, zalu
bi~, rozwizania malestw i chowa nia zmarly ch, prowadze nie w caym jego okrgu ksig metryc znych
i przeds tawien ie ich gdzie naley podug prawide wskazanych w pl'aWELCh o stanac h.
adne inne oso by, oprcz zatwie rdzony ch przez
rzad rabin w i ich pomoc nikw , nie mog wykonywa
wyej wymie nionyc h obrzdkw religijn ych. Winni naruszen ia tego prawa. ulegaj karze z art. 302 kodelcsu
karneg o. Maestwa za i rozwo dy dopenione nie
przez rabin w i ich penomocnikw s niewane (art.
1325 ust. spr. d. wyz. ob.)
.
Rabin nie ma prawa na ydw, nalecych do Jego synago gi lub szkoy nakada kary pieni~l1:) wyklina ich i wyklucza z gminy lub odmawIac komu
bd z nich spenienia obrzdw religijn ych. Za naruszenie tego przepi su, oprcz szkd mogcych z tego
powod u wynikn, rabin ulega karze za ~ierwszym r~~
.lem 15 rubli,. za drugim razem 30 rubli na korzys c
miejsc owych zakadw dobrOczynnoci publicznej, a ~.a
trzecim razem karze pozbaw ienia swego powoama.
W kadym razie wygoszone przez l:iego. kl-tw y . i
klucze nia z gminy uwaaj si za mewaz ne (art. 13jO
teje Ustaw y):
.,
.
Powysze przepi sy o wybor ze rabll10w l1l~ znalazy u nas zastos owania , gdyn~e ,ma. u na~ za~nyc~
zgromadze modlit ewnyc h. RabIm tez wyble ram byh
.. , ch czonzazwy czaj na oglne m zebram.u powazl' 1leJsz'y
.
kw caej Gminy , podug dawnie j ustano wIOne gopO- /

wt

rzdku.

Wi"'dniu 15 grudni a 1886 r. N. zat. zd. R.pa.

35

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSICmM.

D UCH

w uzupenieniu art. 863 ustawy postpowania sdowego

cywilnego stanowi, ze duchowni wszelkich wogle wyzna, wzywani do wadz sc\dowych oglnych, w celu
odbierania przysigi, otrzymuj za swe trudy przy stawiennictwie do sdu i znajdowaniu si w niern, wynagrodzenie w wysokoci jednego rubla od kadej sprawy, niezalenie ocL liczby przysigajqcych w niej. Wynagrodzenie to wyplaca si im i w takiIn razie, jeeli
przysiga nie bya odbierana, ale duchowny stawi sic
w tym celu na wezwanie sdu lub byT zatrzymany
w Sdzie.
W ostatnich czasach, a mianowicie w 19()8 L, za
zezwoleniem wadz, odbyway si w miastach gubernialnych zjazdy rabinw z caej gubernji, a pniej
w styczniu 1909 r. zjazd rabinw z caego Krlestwa
Polskiego w Warszawie. Na tych zjazdach rabini wyrazili
dezyderaty w nastpujcych przeclrniotach: 1) o wi(~
ceniu soboty, o ulgach dla ydw 01nierzy, l) rodkach
moralnego oddziaywania na winiw, o wywyszeniu
stanowiska rabinw,. o kontroli nad przygotowaniem
i sprzeda produktw koszernyeh i przedmiotw reli~ijnych, o wychowaniu modziey, o kandydatach na rabinw i sposobie mianowania ich, o malieI'istwach i rozwodach ydw, o zjazdach rabinw, i () dopuszczeniu
~o Komisji rabinicznej przy Ministerstwie Spraw W cwntrznych przedstawicieli rabinw z Krlestwa Pol
skiego.Wnioski rabinw ortodoksw powzite na tych
zjazdach, nacechowane pleni redniowieczn, nie uzyskay adnej sankcji prawnej.
W organizacji ydowskiego towarzystwa religijnego
w Jenera-Gubernatorstwie Warszawskiem, wydanej po
zajciu Krlestwa Polskiego, przez wadze niemieckie
w dniu 1 padziernika 1916 r., ustanowione zostay co
.. do rabinw nastpujce przepisy: W kadej gminie wi~
I)

Czasopismo Izrr..elita Nr, 5 z 1910 r,

36

WIE

sT

W O.

nien by rabin, ktry ma by obierany przez tajne i bezporednie gosowanie, zwyczajn wikszoci' gosw
czonkw gminy, .posiadajcych czynne prawo wybor~
c~e (art. 8). Gdyby wielkie gminy podzielone byy na
l{llk~l okrg~ rabinicznych, kady okrg rabiniczny
mU~l mlec rabl11a (art. 25); tego ostatniego w wielkich
gmll1.ach ob!eraj peh~omocnicy. Wybr rabina ulega
zatWIerdzenIU naczelnej rady ydowskiej (art. 56). Rabin gminy z Ul:zdu naley do Zarzdu Gminy, a oprcz
t~g~ kada gmma moe utrzymywa jeszcze innych rabmo~ (art. 55!. Posada rabina przy gminie jest doy
~ot11l; zwolmonym by moe jedynie, gdy si okae
lllezdolnym do penienia swoich obowizkw, nie naruszajc .te~. praw ,jego do emerytury, i o ile speni czyn,
sprzeCIWIajcy Sl godnoci i obowizkom jego stanu
(art. 57). Zarzd Gminy skada si z rabina oraz czterech czonkw obier-alnych (art. 4), a w wielkich gminach i w gminach powiatowych przynajmniej z 11 czon
kw, z ktrych trzej maj by rabini, a trzech powouje pastwowa wl'aclza nadzorcza (art. 15 i 27). Najwysza rada ydowska skacIa si z 14 wieckich czon
kw i 7-iu rabinw (art. 36). Czterech wieckich i dwch
duchownych czonkw powouje wadza pastwowa
a pozostali powoywani s przez wybory (art. 37). Naj~
wysza Rada ydowska ustanawia w statucie zasady
miarodajne dla dopuszczenia do sprawowania urzdu
rabina. Statut ten winien by zatwierdzony przez wa.
dz pastwow (art. 2.1:9). Rabin powinien przez wzorowe prowadzenie si przy penieniu swych czynnoci
i po za niemi, okaza si godnym powagi, jakiej wymaga jego zawd. Zakazuje si rabinowi prowadzi
interesy handlowe lub bra w nich udzia (art. 51). Kaznoclziej e z wyksztaceniem rabinicznem, oznaczonem
przez naczeln rad, uwaani by maj za rabinw
(art. 53). Rabin gminy ma nadzr nad urzdzeniami
religijnemi, urzdnikami wyznaniowymj, nauczycielami
37

PRAWA ZYDW W KRLESTWIE POLSKTEM.

-------------_._--_._._.-._..-_._--_........

religji i rzezakami w obrbie gminy. Ma on wyczne

prawo udzielania lubw i rozwodw, w obrbie swo~
jej gminy, z zastrzeeniem praw rabinw zwizkw
wyznaniowych. Ma on obowizek w kad sobotp.
i wita wygasza kazania. Rytualne zarzynanie l110~
by wykonywane jedynie przez osoby, pimiennie do
tego przez rabina gminnego upowanione (art. 58).
W obrbie kadej gminy mog si tworzy: zwizki
wyznaniowe w celu urzdzenia i utrzymywania synagg
i innych urzdzell religijnych (art. 4!~) j zwizki takie
wybieraj jednego rabina i czterech czonkw zarzdu.
ktrzy razem stanowi zarzd zwizku (art. Lj,6).

B. Kondsja l'abiniczna.
Przy departamencie ella spraw duchownych wyznal'i obcych w ministerstwie spraw wewntrznych
istnieje specjalna Komisja rabiniczna do spraw wiary
ydowskiej (art. 366 Organizacji ministerstwa). Zadaniem tej komisji Jest: rozpatrzenie opinji i kwestji odnoszcych si do zasad i obrzdw wiary ydowskiej
i do czynnoci rabinw, rozpatrzenie spraw o rozwiq
zanie malestw w takich wypadkach, w ktrych sami
rabini upatruj niejasno prawa lub jeeli wniesiom\
bcLde skarga na nieprawidowy wyrok miejseowego
rabina, oraz wykonanie innyeh zlece ministni oclnoszacych si do religijnych ydowskich przedmiotw (art.
1336 Ust. spr. d. wyz. ob.) Komisja ta sldacla si:
z . przewodniczcego i szeciu czonkw. Kandydaci do
tej komisji wybieraj si przez gminy ydowskie z miej~
scowoci, w ktrych ydom dozwolone jest stae osie. dla~ie si. W wyborach tych kandydatw przyjmuj
udzIa tylko kupcy, rabini i powa:1:uiejsi z pord y_
d6w, zaaprobowani przez miejscowych Genera-Guber
. nat~rw lub Gubernatorw. W kadej guberni wy"
38

D U CH

oWIE

sTWO.
- - - - -_..... _.-

bieraj si dwaj albo trzej kandydaci.' Z przedstawionych kandydatw minister spraw wewntrznych naznacza Prezesa i czlonkw Komisji rabinicznej. Komisja
ta urzduje przez dwa miesice w cigu kadego roku.
Termin ten 1110e by przez ministra przeduony. Komisja ta wszake wogle bez pozwolenia ministra spraw
wewntrznych nie przystpuje do rozpatrzenia i wydania wnioskw w adnym przedmiocie (dodatek do art.
1336 Ust. spr. d. wyz, ob.)
J~l z samyeh wyborw kandydatw na czonkw
Komisji rabinicznej, dokonywanych jedynie z pord
ydw w zachodnich guberniach Cesarstwa, w ktrych
ydom sluy pra wo) staego osiedlania si, bez jakiegokolwiek udzialu ydw z Krlestwa Polskiego, ok~
zuje si, e ta Komisja jest stworzon dla rozpatrzellla
li spraw ydw Cesarstwa. Przytelll jeden z gwnych
przedmiotw czynnoci tej komisji, a mianowicie rozpatrzenie spraw o rozwizanie maestwa, rozpatrywanych podug prawa Cesarstwa, niejako. w pierwszej
instancji przez rabinw,' a w drugiej instancji przez
komisj rabiniczn, w naszym kraju, jak to w. dalszym
cigu tej pracy bdzie wyjanione, wcale. me naley
do atrybucji duchownych, a powierzone zostao wycz
nic sdom cywilnym. Komisja rabiniczna .prze:o w tyc.h
sprawach rozpatrywanych w naszym krajU me ma mc
do powiedzenia.
Jakkolwiek adnej wtpliwoci nigdy nie byo, e
dziaalno Komisji rabinicznej ogranicza si tylko do
g uberni Cesarstwa , na o.statni szsty zjazd rabinw
d przy
.
Komisji rabinicznej odbyty w 1910 r., rozporz zemem
ministra zaproszeni zostali i rabini z Krlestwa Polskiego.
.
Na porzdku dzienJlym tego zjazdu zl}alazy Sl
. l t
e spraw ymidzy innemi nastpujce l<westJe c o yczc
dw w Krlestwie polskiem:
1) o zmianie porzdlnl w zarzdzie sprawami y-

39

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKmnr.

dowskiemi, - W szczegln.oci za O zmianie porzdku

wyborw na stanowiska spoleczne w dozorach bni
czych, o rozcigniciu na Krlestwo Polskie prawa
o zarzdzie sprawan.li ducbownemi ydw w Cesarstwie,
i o urzdzeniu do zawiadywania sprawami ydw Iwmitetu rabinicznego kraju naclwilmlskiego, a gubernialnych komitetw rabinicznych dla rozpatrzeilia nieporozumie przy wyborze rabina, i do wyznaczenia rabinw
na wypadek gdyby gminy ydowskie (,jWJ! illllUiC1t1lbUI 06Ul eCJl1,Oa) uchylay si od wyboru ich. .
.
2) o wymaganiu ocl rabinw wiadectwa znajomoci zasad wiary ydowskiej;
3) w dziedzinie owiaty: o dopuszczeniu do wykadu zasad religji ydowskiej tylko osb zaleconych
przez rabinw, o utrwaleniu wychowania dzieci w chederach w duchu ydowskim z wyczeniem wyklaclu
oglno-ksztaccych przedmiot6w, i z pozostawieniem
rabinom ukadanie i wydawanie programu .nauki dla
tycb zakadw, oraz powiadczenie moralnej prawomylnoci kandydatw na me1amed6w.
4) o uchyleniu prawa zabraniaj'1cego rozwiecb:ionej onie wstpowa w nowy zwiqzek malel'iski przed
upywem dziesiciu miesi(~cy od daty zatwierdzenia rozwodu.
5) o obowizkowem wnoszeniu przez dozory b
nicze 5% ocl rocznego dochodu na utrzymanie talmucltory i eszybotu w miecie gubernialnem.
6) o zabronieniu chrzczenia nieletnich ydw bez
zgody ich rodzicw lub opiekunw;
7) o zniesieniu dochodu z czytania rodau.
Dyskusja nad temi przedmiotami nie przyniosia
adnych rezultatw, i na jej podstawie nie byly wprowadzone adne zmiany ani w drodze prawodawczej, ani
.
nawet w porzdku adininistracyjnym.

DUCHOWIESTWO.

C. Z n a Id O d z n a c z e n i a.
Rabini i dzieci ich korzystaj w miejscach staego
osiedlenia ydw z honorowych (no 1lemU'bt.iltu) praw kupiectwa l-ej gildy (art. 1331 Ust. spr. d. wyz. ob.),
a po wykonywaniu nie mniej jak lat dziewi nieskazitelnej suzby nagradzaj si zotemi medalami (art.
1332 t. pr.)

40

D. P r z e p i s y Kar n e.
W myl powalanego ju wyzej art. 302 kodeksu
karnego: nikt oprcz rabina i jego pomocnika nie ma
prawa spenia obrzdw religji ydowskiej. Winni
naruszenia tego zakazu ulegaj karze: za pierwszym
razem zamknicia w wizieniu na czas od dni 40 do
-czterech miesicy, za drugim razem: oddania do poprawczego aresztanckiego oddziau na 4 lata. Ojciec
~odziny dla ktrej tel~' obrzd bydopelniony ulega karze pieninej nie wyszej nad rubli .20.
. Art. 1053. t. Kod. nakada na rabinw za nie wykonanie woonych na nich obowizkw nadzoru nad prywatnem wychowaniem dzieci ydowskich, za pierwszym
razem kar pienin nie wysz nad rubli 75, a za
drugim razem tak-e kar, nie wysz nad 150 rubli,
a oprcz tego rabini ulegaj usuniciu od obowizkw)
z wzbronieniem na zawsze penienia obowizku rabina.
Art. 1057 t. kod. stanowi, e rabini, ktrzy z gry
powzitym zamiarem zniechca bd rolnikw ~d~
do wiczeti gospodarskich, ulegaj karze pozbawlema
niektrych szczeglnych praw i przywilejw, i wizie
nia na czas od roku i czterech miesicy do dv:r ch lat,
a jeeli pniej ponownie te czyny speni to ulegn
karze rot aresztanckich na 4 lata.
41

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

Art. 1579 t. kod. stanowi: Za dopenienie obrzdu

przed dojciem przez nowoel'ica
okrelonych przez prawo lat, lub wskutek nieprawido
wego rozwodu, wszyscy przyjmujcy wtem udzial ulegaj karze usunicia od pelnionych obowia,zkw i zamImicia w wizieniu na czas od dwch do czterech miesicy. Rabini, ktrzy dopuszcz si naruszenia tego
prawa po raz drugi, ukarani bd oddaniem do rot aresztanckich na 4 lata.
Powysze przepisy zastpione zostay w nowym
kodeksie karnym z 1903 r. inne111i ze zmienion treci.
W szczeglnoci za:
Art. 152 (w zamian art. 302 kocI. kar.) stanowi:
Winny samowolnego wykonania obowizkw, nale
cych podug prawa do rzdowych rabinw lub ich pomocnikw ulega karze osadzenia w wizieniu;
Art. 291 (w zamian art. 1053) stanowi: Winny niewykonania ustanowionych przez prawo, lub obowizu
jce postanowienia, przepisw o nauczaniu modziey
ydowskiej lub o nadzorze nad nauczaniem jej ulega
karze pieninej cIo stu rubli.'
,
Art. 413 (w zamian art. 1579) stanowi: duchowny
wyznania niechrzecim'iskiego, ktry wiadomie uczestniczy w dopenieniu obrzdu lubnego przewidzianego
Vf art.408-2.d2 (t. j. pod przymusem, drog oszustwa,
z niemogcym rozumie tego aktu, z krewnym w stopniu niedozwolonym" z hdcym w maellstwie nierozwizanem prawnie) ulega karze zamknic.ia w dOlInl
poprawczym, lub osadzenia w wiey na czas nie cllu. szy jak trzy lata.
lubu nieclll'zecian

42

ROZDZIA

III.

Zarzd sprawami Gminy Zydowsldej.

A. P,l" Z e p i s y o gl n e.
Zydzi .osiedliwszy si w Polsce zarzdzali samj
swemi sprawami niemal autonomicznie, zupenie odrb
nie i niezalenie od wadz krajowych. Tym ostatnim
ulegali tylko w sprawach sdowych: cywilnych i kryminalnych. Zarzd sprawami yc10wskiemi wykonyway
tak zwane kahay. One tylko znosiy si z wadzami
krajowemi, dostarczay im wymaganych funduszwrozpisyway ciary na podwadne im gminy, i troskliwie czuway nad utrzymaniem ludu ydowskiego w ci
gem odosobnienilI, zdala od wszelkiego ruchu postpo
wego. Korzystajc z opieki wadz krajowych samowolnie zarzdzay sprawami gminnemi, wielokrotnie
naduyway swej wadzy,. i utrzymyway swych wsp
wyznawcw w ciemnocie. Wadze Krlestwa Polskiego
z pocztku utrzymay kahay w dawnej ich postaci
i niemi posikoway si. Dopiero Namiestnik Krlestwa
Polskiego w dniu 20 marca 1821 r. wyda postanowienie treci nastpujcej: zwaywszy, ze wyznanie y
dowskie nie mFl dotd adnych przepisw, .. zapewniaj
cych fundusz na utrzymanie czci religijnej, ie zostawione jest dowolnoci starszych tego wyznania oznaczenie
43

~_.

pRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKTEM.

__
.._.--.-- _ _ _ _ - - - ._ __
...,

.....

........

..

....

..

..

..

_____
ZA_RZD SPRAWAMI GMINY YDOWSKIEJ .
......

i wymuszanie opIat przy obrz(2dkach religijnych, z uciskiem i zniszczeniem mianowicie uboszych, polecamy

Komisji rzdowej w. L, iby rozcigna dozr swj

nad skadkami i opatami religijnemi, zachowujc nastpujce warunki:
1) Iby kada parafja ydowska przez wybrany
(lozr bniczy, sama uoya na kady rok etat potrzeb
na utrzymanie bnicy, szkoy, rabina i ubogich parafji,
te etat funduszu na te przedmioty zebra: si majcego.
2) Fundusz ten obmyli dozr bniczy najprzd z opIat,
jakie dotd byy z obrzdkw religijnych pobierane,
jako to: od pogrzebw, ani i t. d. podug stalej taksy.
Jeeliby te opaty nie wystarczay, dopeniony ma by
etat oznaczeniem skadek, podug klasyfikacji parafjan,
stosownie do majtku. 3) Ukl:acl taks i skadek bedzie
w bnicy zachowany i komisj i Wojewdzki ej prz~~sla
ny, aby nikt nie by do wikszych opIat pocigany
i 4) rachunki dochodu i wydatkw bniczych maj by:
w jzyku polskim prowadzone.
Komisja rzdowa wyznal'i religijnych i owiecenia
publicznegd 'wydaa w dniti 24 kwietnia 1821 r. postanowienie o wyborze nadzorcw bniczych i o rachunkowoci funduszw bniczych. Postanowieniem tem
zostay urzdzone gminy ydowskie na l1[istct pujcych
zasadach:
1) Kade zgromadzenie ydo\;Vskie, tak jak dotw1
parafi skadao, obierze trzech dozorcw bniczych
i 'p~-zedstawi ich do z~twierdzenia Komisji WojewdzkIeJ. Dozorcy ci wraz z. rabinem, bez wdawania si
tak 7;wanych dotychczasowych kahaw,uo ze cis
oszczdnoci etat wydatkw -koniecznie potrzebnych na
~trzymanie bnicy, rabina, szpitala ubogich, tam gdzie
Jest z powodu religijnego utrzymywany, i cmentarza.
.2) W obrachowaniu wydatkw na te przedmioty stosowa. ~i powinni do yczenia wikszej czci wsp-pa~
raflan; 3) stosownie do wykazanej potrzeby uo pro~
44

.-

.,.

._----_._...

._---

jekt dochodu, ktry z dwch rde pochodzi bdzie~

a) ,z opat od obrzdkw religijnych, b) ze skadki od
parafian; 4) opaty od obrzdkw religijnych mniejsze,
jako to: od obrzezania, od religijnego lubw zatwierdzenia i inne, ktre dotd zwykle rabinom byy oddawane, i nadal rabinom mog by pacone, i wchodzi
nie bd w rachunek dochodu. Wysoko opat wik
szych, jako to: od pogrzebw, ocl ani i t. p. powinna
by zastosowana do czterech klas niej wymienionych}
ilo opaty szczegowej ella kadej klasy ma by ustanowiona, i dochd z tych opat roczny, podug wiadomoci miejscowej, w sposobie przyblionym, dozorcy
obrachuj; 5) niestay dochd, w poprzedzajcym artykule wymieniony, potrciwszy od oglnei sumy wydatkw, ilo braln~ca wybrana zostanie ze skadki familii parafi skadajcych, w sposobie nastpujcym: 6) clozorc~y bniczni spisz liczb osb familii parafi ska
dajcych, podziel je na cztery klasy, stosownie do
majtku, t. j. l-, 2-, 3-ci i 4-t; - ilo funduszu po
odtrceniu opat w punkcie 3-im lit. a) wymienionych,
na potrzeby parafii brakujcego, podzieliwszy na dziesi
czci, cztery czci na klas bogatszych, trzy na drug, dwie na trzeci, a jedn na ostatni rozo; 7) y
dzi ulJodzy z jamuny yjcy do skadek pocigani nie
bd, lecz do klasy pitej bd zapisani; 8) etat i regestr
kontrybuentw winien by corocznie przed 1 grudnia,
dla zatwierdzenia wyszego przesany komisarzom obwodowym. Nastpnie Komisj a wy~nali religijnych i owie
cenia pub. w dniu 25 maja 1821 1". wydaa objanienie,.
co do wyboru bnicznych dozorw i urzdzenia opat
bnicznych, przyczem okrelia termin urzdowania
. dqzOl;W bniczych na 3. lata, i polecia Komisjom Wo-
jewdzkim zatwierdzanie rocznych etatw. Dopiero
Ukaz Najwyszy z dnia 20 grudnia j 1 stycznia 182lj2
r., chcc zapobiey cigym ze wszechstrol1 zaale~
niomstarozakonnycb, na ucisk i uciemienie ubogich
45

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKlEM.

przez dotychczasowe Kahay, znosi tak zwane kahay

w gminach starozakonnych, dotd po miastach bdce,
rozkad i pobr. podatkw skarbowych od mieszkm1cw
wyznania Mojeszowego porucza wadzom wojewdzkim,
i urzdowi municypalnemu w Warszawie, a do pomocy
uyte maj by tymczasowo dozory bnicze, wedle
uchway Namiestnika z dnia 20 marca 1821 r. Postanowieniem Namiestnika Krlestwa Polskiego z dnia 22j,
lutego 1822 r. dozory bnicze zyskay ulgi w opatach
pocztowych w korespondencji. Postanowieniem Komisji rzdowej. wyzna religijnych i owiecenia publicznego z dnia 28 marca 1822 r. zniesione zostay bractwa
pogrzebowe i wszelkie inne tego rodzaju stowarzyszenia, a czynnoci ich o ile dotycz skadek religijnych przehiesione zostay na dozory bnicze. W dniu 23 lutego
1824, r.ta Komisja wydala postanowienie, aby zmiana
dozorcw bniczych, majca nastpil~ co trzy lata,
uskuteczniaa si w pocztku stycznia, a jeeli mona
jeszcze w m. grudni Uj-a w dniu 17 lutego 1826 r. wydala postanowienie o przywilejach starozakonnych, sprawujcych obowizki nadzorcw bniczych. Zaradzajc upadkowi dozorw bniczych, i dla zachty do
przyjmowania obowizkw przez naj dzielniejszych, postanowienie to zwalnia czonkw dozoru od skadki
bniczej, przez czas sprawowania tej funkcji i przez
trzy nastpne lata, a dla tych, ktrzyby szlachetnie powodowani ambicj zrzekli si tej korzyd, ma by zaprowadzona ksiga honorowa dla wpisywania imion
i nazwisk osh, ktre si gminie zasuyy. W dniu 5
wrzenia t. r. wydane byo przez Rad. Administracyjn
postanowienie o zwolnienie dozorw bniczych od
.opaty stempla nominacyjnego.
W clniu3 stycznia 1827 r. wydane byo przez K.
rz. w. r. postanowienie o zawiadywaniu kas bniczych
przez kasjerw miejskich, jako z manipulacj rachunko~
w obeznanych i z kaucji odpowiedzialnych, z oznacze46

ZARZD SPRAWAMI GMINY YDOWSKIEJ.

,.
,

niem za to wynagrodzenia dla nich 5% od dochodw

etatem bniczym objtych. Postanowienie Komisji
rzdowej wyznali religijnych i owiecenia publicznego
z dn. 5 maja 1827 r., biora,c pod uwag, e podzia
starozakonnycll na cztery klasy, pod wzgldem ponoszenia skadek bniczych, nie zawsze zapewnia proporcj
w przykadaniu si dla szczeglnych kontrybuel1tw,
albowiem niektre klasy maj ma liczb osb, a std
skadka wiksza na nich przypada, przeto Komisja rz
dowa zezwala, aby w takich przypadkach podzia skadki
uproporcjonowany by wedug uznania dozoru bnicze
go, byle postpowanie jego w tej mierze usprawiedliwionem i przez komisj wojewdzk za suszne przyj
tern zostao.
W dniu 27 grudnia 1829 r. Komisja rzdowa wyzmul religijnych i owiecenia publicznego, dostrzegajc,
i dozory bnicze, skadajc si zwykle z osb zamieszkaych w miastach, staraj si przy rozkadach
wydatkw bniczych czyni ulg dla swych wyznawcw
tame zamieszkaych, a nakl:adaj wiksze ciary na
znajdujcyd1 si po wsiach, wydaa postanowienie, aby
w miejscach, gdzie do rabinostwa miejskiego nale
w znacznej liczbie ydzi zamieszkali po wsiach, wybierano jednego z czonkw dozoru bniczego z pomidzy
ydw osiedlonych na wsi.
Ta Komisja w dniu 15 kwietnia 1830 r. wyjania,
e kady dozr bniczy, prcz rahina skada si p~
winien z trzech czonkw, a gdyby ktry z tych me
mg sprawowa swych obowizkw, powinien w miejsce
jego uyty by zastpca, z pomidzy tych, ktrzy przy
wyborze dozorcw, najwicej po nim pozyskali kresek.
W dniu 5 maja t. 1'; tai Komisja zwaajc, i dotychczasowy sposb obierania dozorcw bniczych po
rabinostwach.przez wszystkich ydw jest niedostateczny, tak ze wzgldu znacznej liczby wotujcych, a std
zachodzcej trudnoci utrzymania przyzwoitego porzdku,

47

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

jako te dla atwego wpywu ll~oniejszycb !yclw, na

klase ubosz, ktra gotowa Jest glosowac na osob
nieo';dna
tego zaufania, postanowila: i odtd wybr
b
dozorcw bniczych nastpowa. powlt1ien przez sa~
mych Ojcw familii, nalecych do pierwszych czterech
klas, wskazanych w urzdzeniu z n. 2:Vl kwietnia 182l
r., z usuniciem zupenie od tego Zydw, liczcych si
do klasy pitej.
Postanowieniem Rady Adlniilistracyjnej z dnia 7
wrzenia 1830 r., istniejce podotl1cl parafie przezwane
zostay Okrgami dozorw bniczych; maj one by
zakrelone przez Komisj rzdow wyzna6 religijnych
i owiecenia publicznego, za zniesieniem si z Komisj
rzdow spraw wewntrznych i Policji, w ten sposb:
aby do kadego z ustanowionych okrgw urzdw stanu
cywilnego, jeden zupeny Okrqg dozoru bniczego, lub,
wedug miejscowej potrzeby kilka takowycI! naleao.
W kadym takowym okrgu dozoru bniczego ustanowiony ma by przez Komisj rzdowa, wyzna} religijnych i owiecenia publicznego Rabi~l lub tymczasowy
jego zastpca, do sldadu tego dozoru nalee(; maj,~cy.
Gdyby si za okazaa konieczno tedy i WiE)Cej takowych Rabinw lub tymczasowych ich zastpcw moe
by mianowanych. W dniu 8/20 lutego 18:16 r. Komisja
rzdowa spraw wewntrznych i duchownych zezwolia,
aby etaty bnicze byy uka(lane i zatwierdzane na 3
lata, z tem jednak .zastrzeeniem, aby rachunki rok rocznie przez Komisje wojewdzkie byy rozpoznawane
i potwierdzane. W dniu 6/18 stycznia 1837 r. ta Komisja owiadczya, e gdy miejsca czci. religijnej powicolle,od skadki kwaterunkowej uwolnione zostay,
jest wic rzecz niewtpliw, e uwolnienie to, i do
szk czyli boinic ydowskich, jako miejsca modlitwy
i religijnych obrzdw rozciga si. Wszalci;e uwolnie
nie to stosowane ma by jedynie do domw cakowicie
na uytek czci. religijnej zajmowanych, a kosztem gminy
o

48

ZARZf\D SPRAWAMI GlVlINY YDOWSKlE,J.

I
\

na ten cel zbudowanych lub nabytych, i adnych rdel

dochodu niestanowicych. Podobnie zwolnione s od
skadki kwaterunkowej domy zajmowane na szpitale lub
inne zakady dobroczynne wyznania starozakonnych.
Postanowieniem z dnia 3/15 kwietnia 1837 r. Komisja spraw wewntrznych i duchownych uznaa,?e
starozakonni w rnyehmiejscach proceder prowadzcy,
chociaby cigego i staego zamieszkania w adnem
z tych miejsc nie mieli, z kadego procederu oddzielnie,
zarwno z innymi w stosunku do dochodw, do op1at
bniczych pocigani by winni, i z tego powodu upowania Rzd Gubernialny, aeby dwch starozakonnych
z miasta Czstochowy w podobnyt11 wypadku bdqcych,
jeeli ci istotnie maj tam posiadoci i z nich cign
uytek, a oddzielnie prowadz jeszcze handel we wsi
Czarny las w okrgu Kobuckim, do opaty skadki na
utrzymanie obydwch tych dozorw bniczych, w stosownej proporcji do ich zamonoci, pocign nakaza.
Osnowa tego postanowienia wywoa w nastpstwie liczne
kwestje, rozmaicie i nie zawsze jednakowo rozstrzygane.
.
.
Rada Aclmin istracyjna postanowieniem z dnia 24
listopada / 6 grudnia 1842 r. zwaywszy, e po zniesieniu Kahaw pozostaa si znaczna masa dugw za-
cignitych przez Kahay-uchwalia e tak zwane sumy
kahalne przez istnieja.ce niegdy Kahay, sposobem poyczki zacignite w guberniach: Kaliskiej, Pockiej,
Augustowsldej i Mazowieckiej, z wyczeniem powiatu
Stanisawowskiego, tudzie w Okrgach: Lelowskim
i Pilickim guberni Kieleckiej, jak rwnie czynsze wieczyste i inne opIaty od ogu Starozakonnych przynalene, maj by ostatecznie obrachowane. Strony zainteresowane wezwa.ne by maj do zgoszenia si w prekluzyjnym terminie szeciomiesicznym. Roz~o~nanie
spornych pozycji z instytucjami naley. do KomISJI ~z
dowej spraw wewntrznych j duchownych, a z powodz49

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKJEM.

ZARZi\D SPRAWAMI GMINY YDOWSRIEJ.

twa osb prywatnych do Sdw Zwyczajnych, przyczem

obrane dozorw bniczych podejmowa: ma Prokuratorja ";eneralna. Potrzebny fundusz na opat~:? p.rocentw winien by zamieszczony w etatach bozmczych,
a po ukOllczeniu oblikwiclacji dlugw, Komisja rzdowa
spraw wewntrznych i duchownych ma przedstawi: wykaz ich Radzie Administracyjnej wraz z projektem do
ich splacenia.
W rozwiniciu postanowienia z dnia 2ll- listopada
(6 grudnia) 184:2 r. wydane zostao przez Komisj rz
dow spraw wewntrznyclI i duchownych w dniu R/20
padziernika 1843 1'. rozporzdzenie dotycz:\ce sposobu
obliczenia dawnych dlugw kahalnych.
Komisja rz. sp. w. w odezwie z dnia 21/16 grud.nia 1842
r. do Magistratu 111. Warszawy na zapytanie Magistratu
owiadczya, i kady starozakonny wi(~ccj jak trzy miesice w Warszawie w przeciqgll jednego roku przebywajcy, jak rwnie ten ktry staly tu proceder POSi~l
da, bez wzgldu gdzie jest zamieszkaly, poczytuje Si
za kwalifikujcego si do opIaty skladek, k.trych cel
i wysoko postanowieniem Rady Aclrninistracyjn!'j daty
25 listopada (7 grudnia) 18!d r. jest oznaczon (w tem
ostatniem postanowieniu jest mowa tylko o funduszu na
opdzenie kosztw kuracyjnych).
W dniu 11 listopada 184:3 r. ta komisja polecia
Rzdom Gubernialnym, aby rozkazaly r1ozorolll 1.1 6;1. l1iczym zaj si sub;~ pogrzebow-tyrnczasowo--dop
ki nie bcl;~ wygotowane instrukcje pod wzgl(;~denl urz
dzenia suby pogrzebowej, Jloboru i kontrolowania opIat
i taryfy~kierujc si nastpujccmi uwagami: 1) nie naley dozwoli, aby w jednem miecie istnie(~ miay dwie
oddzielne wadze starozakonnych, t. j. dozr !Jniczy
i administracja pogrzebowa, lecz naley kadenlU dozorowi bniczemu poruczy, aby wsplnie z rabinem,
lJrzez ugodzonych do tego ludzi, trudni si oddawaniem
ostatniej posugi umarym; 2) nie naley take ani two-

oddzielnej kasy administracji pogrzebowej, a tem

m~iej pobr i administracj tego funduszu jednel1lu y
dowi powierza(;, a poborenl i rozpat trudni si winien
(rwnie jak to ma miejsce z funduszami bniczemi)
kaucjonowany kasjer miejski, 3) e dochd pochodz
cy ze skarbony przy pogrzebach zaraz po odbytym pogrzebie przez dozorcw i rabina obliczony, wpywa
powinien do kasy bniczej; 2i) e opaty za pokaclne,
wybr miejsca, posta wienie nagrobka i t. p. podug
uoy si majcej taryfy powinny take wpyn do
kasy bniczej, 5) e wszystkie dochody i wydatki pogrzebowe, do etatu bniczego pod nowy tytu:",pisa:
ne, przez kasjera pobierane i wyplacane, wraz z Inlle111I
docho(lami w jednylJJ etacie bniczym obite, kontrolowane by winny. W tellle postanowieniu wyjanio
nem te zostao, e naleenie do potajemnych kOl'poracji religijnych pociga za sob kary przewidziane wart.
277 i 278 kodeksu karnego.
W dniu 27 stycznia (8 lutego) 1844 r. wydane byo
postanowienie teje Komisji o przedstaw,leniu jej p,r~~z
Rzdy Gn berni[~lne zatwierdzonych etatow kas bozmczych wraz z zatwierdzonemi rachunkami tyche kas.
Ta Komisja rZc~dowa w postanowieniu z ~lnia 31
marca (12 kwietnia) 1849 1'. wyjania, e y:1ZI du~o
pod rnemi pozorami uchylali si od przYJmowa~l1a
obowiazkw dozorcw bniczych, i ella zachty Ich
wydan~ byo rozporzdzenie z dn. 17 lutego 1826 r:
o zwolnieniu czonkw dozoru bniczego od skladlo
bniczej, przez cig sprawowania tych obowizkw
i nastpne 3 lata. Jakoz za pomoc tego rodka Z~l
mierzony cel osignity zosta. Wprawdzie w poczt N
kach powstaa konkurencja, po wikszej czci ze strony ydw mniej zamonych, ktrym zaleao na uwolnienill si od skadki, - 2 post~Jem. wszal~~ ~~a~u ~a
czli' wchodzi do dozorw ydZI naJzamozm.eJSI l .ucywilizowani, ktrzy chcc vi przewodniczemu gmmom

50

51

rzy

PRAWA YDW W KRLESTWIE I'OLSKrEill.

----

szuka, dla si,ebj~ za:u g i p~Wl1~go znaczenia, nie tylko

chtme podejmuJ SI ObOWlzkow dozorcw, ale nawet
po ,wikszej czci, ,obok dobrow~lllego uiszczania zwy-

czaJnych na rzecz gll1!l1y skadek, mos jeszcze czstokro

na ,p~trzeby gmit: ofiary. Gdy wic~c okolicznoci si
zlTue1111y-odwolame zacytowanego rozporzdzenia nie
byoby ju szkodliwem. Chcc wszake zostawi ubiegajcym si o udzia w dozoracb jakikolwiek pod tym
wz~ldem, interes, mianowicie w tych 11lie.iscowociach~
gdzIe gmlTIom zbywa na zamoniejszych czonkach Ko,
, .
'
mIsJa postanowHa zmieni r<lZporZ[\dzcnie, () ktrern
mowa; w tern jedynie: i czlonkovde dozorw bni
czych, tylko w czasie penienia tych obowizkw, od
skadek na etat bd wolni,-po wyjciu za z dozorw
zarwno z innymi do skadek poci<lgani by maj.
~
W dniu 6/18 czerwca 1851 r. .Komisja r~dowa
spraw :vewntrznych i duchownycb polecihi Ihclowi
Gubermalnemu, aby zwolni Bergsona, mieszkajcego
~ Warszawie, waciciela dbr T.ychw w Grjeckim,
l1le p~owac1u!cego w tych dobrach adnego handlu, od
oboWIa,,:ku op!acania tame sk:l'aclki bM:niczej. Rozporzdzeme to me bylo publikowane.
, W cll:i~. 16/28 lipca 1851 r. wyszo postanowienie
teJe KomIsJI o porzdku formowania budetw dozorw
bniczych.

W d.ni~ 27 .stycznia (8 lutego) 1860 r. wydane byo,

postanowleme teje Komisji, e funduszem po~h()dzcym
z 5 procentw od dochodu etatw bniczych, przeznaczonym postanowieniem z dnia 3 stycznia 1827 r. dla
kasjerw .miejskich za utrzymywanie kas b6niczych,
w, ty~h m,Jastach, w ktrych sq kontrolerowie, dzieli si
WInnI kasjer z kontrolerem, i z takowego pierwszy nHl,
otrzymywa 2/a a drugi l/a.
"
Postanowienie teje Komisji z dnia 25 czerwca /7
lipca 1860 r. stanowi, aby rabini, poclrabini i inni do
skadu suby bniczej nalecy, a z funduszw glllin52

11ych patni, pod kar uwolnienia ich od obowizkw,

nie oddalali si z miejsc swoich inaczej, jak z wiedz
Dozoru bniczego, za pozwoleniem wadzy, urlopy za
maj im by wydawane wewntrz kraju, nie przenosz
.et 29 dni przez Naczelnika powiatu, dusze za wewntrz kraju i do Cesarstwa na krtszy i na duszy
termin przez Rzd Gubernialny.
Ta Komisja w postanowieniu z dnia 29 maja (lO
,Czerwca) 1863 r. uznaa waciwern , aby Rzad
Guber'
nialny w miejsce dotychczas skadanych komisji zatwier~
dzonego przez siebie etatu i tabelarycznych wykazw
wszystkich rachunkw, z kadego poszczegle okrgu
bniczego, przy przedstawieniu corocznie sprawozdania
z dziami swoich, docza oglny wykaz obejmujcy
pewn i dokadn wiadomo o zamonoci kadej kasy
bniczej.

Taz Komisja w postanowieniu z dnia 6/18 marca

1865 r, poleca, aby dozory bMnicze w okrgach w ktrych szpitale ydowskie nie znajduj si, a ktre odsyl:aj swych ubogich na kuracj do szpitali' w innych
okrgach, w projektach do swych etatw zamieszczay
odpowiedni fundusz na opat kosztw kuracji ubogich,
a mianowicie takie kwoty, jakie z dowiadczenia roku
upynionego, oka si potrzebnerrii; a w razie gdyby
okazala si potrzeba powikszenia tychze, aby dodatkowa skadka na waciwych kontrybuentw rozpisan
bya.
'
W dniu 20 kwietnia (2 maja) t. r. wyszo postanowienie tejze Komisji o przedstawieniu Komisji Rzdowej
Przychodw i Skarbu wiadomoci Ci) pl roku o pobieraniu stempli nominacyjnych od urzdnikw i oficj alistw bniczych.
Ustawa o Zarzdzie Gubernialnym i powiatowym
w guberniach Krlestwa Polskiego z dnia 19/31 grudnia
1866 r, wymaga zatwierdzenia przez Gubernatorw osb
wybranych do dozorw bniczych (art. 16), porucza
53

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKlEM.

- - ' - ' - - - - ----------

-~

- -

---

ZARZ,\D SPRAWAMI .GMINY YDOWSKIEJ.

------

rozpoznaniu i decyzji Rzdu gubernialnego pod prezydencj Wice-Gubernatora, upowanienie restaurowania

i budowy domw modlitwy wyznania mojeszowego,
oraz innych budowli gminnych tego wyznania do wysokoci 3000 rubli, z funduszw na ten cel przeznaczonych, oraz ostateczne umarzanie niedoborw w funduszach dozorw bniczych (art. 35). .Kolegialnemu rozpoznaniu i zaatwieniu urzdu powiatowego podlegaj
midzy innemi: sprawdzanie, uJdadanie i zatwierdzanie
rozkadu opat na utrzymanie gmin ydowskich, oraz
rozpoznanie rachunkw dc)Zorw bniczych i anszlagw
na restauracje i wznoszenia zabudowall kocielnych
wszystkich wyznali (art. 106). WeclIug dodatkowych
przepisw do tej ustawy wydanych w dniu 29 lutego
1868, pozostawione zostay do osobistego rozporzqdze.
nia Gubernatora w Rzdzie Gubernialnym midzy innemi: rozstrzyganie spraw o wyborach, mianowanie i uwalnianie osb wyznania starozakonnego, jako to: rabinw,
czonkw dozoru bniczego, kantorw przy domach
modlitwy (II z), i decydowanie interesw co do ydow
skich okrgw bniczych (nr 4).
Komitet urzdzajcy do spraw Krlestwa Polskiego
wyda w dniu 19 grudnia 1869 r. przepisy o zarz<\dzanil1
sumami bMniczem i.
Ustawa o Zarzdzie zakadw dobroczynnych z dnia
19 czerwca 1870 r. porucza blisze zawiadywanie instytucjami c1obroczynnemi radom gubernialnym i powiatowym dobroczynnoci publicznej, pozostawrajc je pod
wyszym nadzorem i opieln\ glwnego naczelnika kraju
(w tekcie wymienionych llJ.cill guberni), i w zawiadywaniu ministerstwa spraw wewntrznych (art. 1 i 2);
opieka nad ubogimi starozakonnymi i zawiadywanie
domami schronienia dla nich urzdzanemi, oddan zostaa dozorom bniczym pod nadzorem rad clobroczyn,
no ci publicznej.
Najwyej zatwierdzona w dniu 22 czerwca 1870. r.

uchwaa

Komitetu do spraw Krlestwa Polskiego o urz

dzeniu zarzdu gospodarczego miasta Warszawy, pomidzy inne mi stanowi, e: dozr bniczy ydowski,
nadzr nad cmentarzami i stlb pogrzebow pozostaj
w zawiadywaniu magistratu warszawskiego, na mocy
dotychczasowych postanowiell z nastpuj cemi zmianami: w interesach gminy ydowskiej magistrat decyclllje
w oglnoci wszelkie interesa, z zastrzeeniem wszake,
aby czonkowie dozoru bniczego dopuszczani byli do
penienia swych obowizkw nie inaczej, jak za potwierdzeniem przez gwnego naczelnika kraju, i aby
etat dochodw i wydatkw gminy ydowskiej, niemniej
zapisy i ofiary na rzecz tej gminy, w ktrych wkadaj
si jakiekolwiek obowizki, oraz wszelkie propozycje
wzgldem zmiany istniejcych lub ustanowienia nowych
taryf i opat, przedstawiane byy ustanowionym porzcl
Idem do decyzji ministerstwa spraw wewntrznych
(VII 11).
Uchwaa Komitetu urzdzajcego z dnia 9/21 pa
dziernika l870 r. stanowi: e ludnoci ydowskiej tak
w osadach stanowicych oddzielne gminy, jako i w tych
osadach ktre wesz1y do skadu innych gmin,-pozostawia si prawo zgrom adzenia si, za decyzj Wjta Gminy na zebrania oddzielne, dla rozpoznania przedmiotw
c1o~yczcych rozporzdzenia majtkami nalecemi wycznie do ludnoci ydowskiej jako to: ydowskie domy
modlitwy cmentarze i tym podobne.
W - i871 r. gdy nadszed termin wyborw czonkw
dozoru bniczego w m. Warszawie, Namiestnik Krlestwa, na przedstawienie Prezydenta m. Warszawy,
wydal w dniu 6/18 marca 1871 r. za:N'2 Z~784 nowe przepisy, o sposobie wyborw czonkw
dozoru bniczego
. '
.
warszawskiego, nazwanego w teme postanOWIenIU ~~
raz pieJ.:wszy urzdownie "Zarzdem Warszawskiej
Gminy Starozakonnych". W szczeglnoci za: praw?
wyborcze przyznane zostao wszystkim czonkom Gml55

r
__

__._._-_

PRAWA .YD('JW W lmLESTWIE POLSKIEM.

._----_.._._.
..

--_._-_.~-_.

__

..

~._._-

ny, opacajcym regularnie na potrzeby gminy ydow

skiej, skadk bnicz, poczynaj'le od rubli 15; w.inna
by sporzdzona imienna lista tych wyborcw, wydrukowana, i wszyscy wyborcy powinni by C; wezwani
awizacjami cIo Magistratu; kady z nich ma otrzyma
tak list, aby wasnorcznie zaznaczy w niej 30 osb,
godnych wedug jego zdania zaj miejsca czonkw
Zarzdu Gminy ydowskiej.
Na podstawie tego rozporzdzenia podota,d prowadzone s wybory w Warszawie. Jakkolwiek w rozporzdzeniu tem niema mowy o udziale w wyborach,
nie zgaszajcych si osobicie wyborcw, przez duszy
czas dopuszczani byli upowanieni przez nich inni wyborcy na zasadzie plenipotencji. Praktyka ta wywalaa
zaalenie z k sjonistw i nacjonalistw ydowskich~
i zniesion zostaa przez Naczelnika kraju w 1912 r.
Te same koa silnie agitowal'y za dopuszczcnicm do
udziau w wyborach wszystkich pJatnikw, a nic tylko
paccych roczn skladl{(2 rubli 15 i wyej, przyczcm
propollowali obnienie minimalnej rocznej skadki do
rubli 2.50 kop. Zrniana jednak w tym wzgldzie
nie llast.wila.
Z. danych o skladce Gminnej za lO-cioJecie 19031912 opublikowanych przez Wyclzial statystyczny przy
Zarzdzie Warszawskiej Gminy Starozakol1nycl! okazuje
si, e do 190!! r. najwi(~ksza preliminowana skadka
wynosHa rubli 500 -- w 1905 r. wprowadzone zostay
skadki po rub. 550, 600, 650, 7CH) i 750 __ a w 1D12 r.
jeszcze skladka na 1200 rubli. W 1912 r. na ogln,\
liczb ludnoci ydowski cj 297,977 byTo kontry lment6w
wedug preliminarza 11536, z ktrych prawo glosu posiadalo tylko lJ:507 patnikw, jako placqcych skadk
roczn po rubli 15 i wyzej.
o

1',

1915 r.

1916 r.

2!35,224

214,8,886

466,856

1911f:
,Etat warszawskiej Gminy
obliczony by na rubli:

56

ZARZD SPRAWAMI GMINY YDOWSKIEJ.

kontrybuentw

byo

1914 r.

1915 r.

1916 l'.

12,455

12,460

12,200

og-

em:

pomidzy tymi mieli pra-

wo wyborcze, jako pa
cqcy skadk po rubli
15 i wyej rocznie:
6,270
6,255
6,485
Jakkolwiek dozory bnicze istniej w kraju od
1821 roku, to po dotd nie posiaday one adnej ustawy
naleycie normujcej ich atrybucje i sposb dziaania.
Potrzeba takiej ustawy dawno dawaa si odczuwa.
W szceglnoci za w Magistracie miasta Warszawy
pracowano nad tym przedmiotem, i przygotowano obszern instrukcj dla dozoru bniczego Okrgw warszawskich, obejmujc 343 artykuy, podpisan przez
Prezydenta Andrault w dniu 10/22 padziernika 1851 r.,
lecz i dla tej instrukcji nie uzyskano zatvvierdzenia
waciwej wadzy i Ona te nie hya obowizujc.

B.

SpOl'Y o opat skadki gminnej.

Brak naleytej ustawy w przedmiocie organizacji

gminy ydowskiej, by przyczyn rnych trudnoci,
i stwarza sytuacje, z ktrych istotnie trudno byo wyj.
Przepisy i wyjanienia wydawane oderwanie, najczciej
celem rozstrzygnicia sporadycznie nastrczajcych si
kwestji, czstokro z sob si kciy, utrudniay bieg
spraw i stwarzay cigy chaos w sprawach gminy.
Najbardziej dawa si odczuwa brak naleytego ol~re
lenia: co to .jest gmina wyznaniowa (parafia), jaki Jest
jej skad, kto jest czonkiem okrgu dozoru bniczego,
czyli gminy wyznaniowej (parafii) ydowskiej, jaki~
su mu prawa i jakie ci go obowizki. W szczeglnoci za wywolane zostay liczne kwestje przez
wielu. z pociganych do obowizku opIaty skadki gmin57

PRAWA YDW W KRLESTWIE POL5KIEM.

nej, utrzymujcych e obowizek ten ich nie clotyczc.

I tak:
1) Jak z powyszego wiadomo, na zasad7ie postanowienia Ksicia Namiestnika z dnia 20 marca 1821 r.,
na potrzeby gminy ydowskiej winien byC: obrcony
fundusz, pochodzcy z opIat pobieranych z obrzdkw
religijnych; jeeliby te opIaty nie wystarczyly, etat (10petniony ma by oznaczeniem skladek podug klasyfikacji parafian) stosownie do ich majtku (art:. 2). Podug
rozporzdzenia komisji rzqcl. wyznal] relig.i owiecenia
publicznego z dn. 22.1: kwietnia 1821 r. brakujr\ca suma
ma by: wybran ze skadki jamilii parafi skacbjcycb
(art. 5), i tym celem dozorcy hniczni spisz~\ liczb
ojcw familii parafi sklaclajqcycll (6). Lecz nic wyjaniono w te1l1 rozporzqclzeniu, kto naley do parafian
danej gminy wyznaniovvej-a mianowicie: czy tylko tell,
kto urodzH si w gminie politycznej, wchoclzilcej do
okrgu odnonego dozoru bn icznego, III b wreszcie
wniesiony do ksigi stalej ludnoci teje gminy - czy
te kady chocially czasowo tylko mieszkajcy w gminie?
Wyjanienie K. rz. sp. w. z dnia 21/16 grudnia
1842 r. przesIane do Magistratu sL m. Warszawy, e
kady starozakonny, wicej jak trzy miesice w Warszawie w przecigu jednego roku przebywajcy, poczytuje si za kwalifikujcego si do opIaty skadek, ktc'lrych cel i wysoko; postanowieniem I~ally Administracyjnej daty 25 listopada (7 grudnia) 18 1d r. jest oznilczone,-jest zupenie nie wystarczajn,ce, gdy powoane
postanowienie Rady Administracyjnej mwi tylko o hl11duszu na opdzenie kosztw kuracyjnycb, a nie o oglnych potrzebach gminy. Gdy przytem rzeczone wyja
nienie nie bylo nigdzie publikowane, byo ono uwaane
za zwyczajn korespondencje; z Magistratelll 111. Warszawy, uznania u wadz pniejszych nie zyska10 i nie
byo stosowane. Warszawski Genera-Gubernator, pra58

l
(

I
I

O'~I

ZARZD SPRAWAMI GMINY YDOWSKIEJ.

. gnc kwestj t wyjani, zwrci si z zapytaniem

w tym przedmiocie do Prokuratorii Krlestwa Polskiego, i opini tej~ zakomunikowaI Magistratowi m. V\f arszawy w dniu 21 lipca 1906 r. za N2 13278. ProkuratOl:ja.
objania, e parafia to zbir (coB01~)m1tOC7n'b) osb, zwi
zanych jedn wiar religijn i kultem, faktycznie mieszkajcych w granicach danej terytorjalnej jednostki. Definicja ta oczywicie jest bardzo dowolna i sprawy nie
rozstrzyga-nie mozna bovviem nadawa parafii czyli
gminie wyznaniowej skadu nieokrelonego, wobec cig
ej zmiany osb faktycznie w niej mieszkajcych.
W myl tej definicji, kady chwilowo bawicy w parafii, powinienby ju jako parafianin teje gminy ponosi skadki na rzecz parafii. Vi tymze mniej wicej czasie powany prawnik (Mecenas Jzef Brzeziski), radca
prawny Magistratu, dnia 22 grudnia 1908 r. udzieli opini: e nie ma wtpliwoci, ze pod pojciem parafjan,
nalezy rozumie tylko staych mieszkm'icw tej miejscowoci, w ktrej pantfja si znajduje.
O ile pierwsza
z tych opinii jest zbyt szeroko pojta - o tyle druga
zdaje si by zbyt ograniczajc. W prawie nie ma
pozytywnych danych dla rozstrzygnicia tego pytania.
Senat w sprawach, ktre przyszy pod jego rozpoznanie
te adnego wiata na t kwestj nie rzuci. VV sprawie abdzia (Ukaz z dn. 9 listopada 1912 r.) przedmiotu tego dotyczcej, Senat uwaa, e ydzi obowi
zani s paci skadk na rzecz tych dozorw bniczych
w ktrych maj czasowy pobyt (8pe.~te1t110e npo'b/oaJtie)Jo
chocia nie zajmuj si tam adnym handlem ani przemysem. Co znaczy czasowy pobyt, i jaki najkrtszy
ma by jego termin, nie ma tutaj adnej wskazwki.
W tym wyroku Senat powoluje si na wyjanie~
11ia Senatu w decyzji daty 14 grudnia 1907 r. 10 czerwca
1908 r., dane na raport Kieleckiego Rzdu Gubernialnego za N2 1484/1907. Ale i w tej c1ecyzj~ kwestj~
ta nie jest wyjaniona. W tej ostatnie] deCYZJI
59

J
PRAWA ZYDIV W KRLESTWIE POLSKIEl\!.
~-~-----~._----_.-~_

...

~---_._-----_.---~~._-_

.. .

ZARZD SPRAWAMI GMINY ZYDOWSKIEj.

_----.~._----.-.----

wspomniana kwestja nie byJa nawet wcale rozpoznawana. Przyjt bya w niej oglna zasada, e w myl
postanowienia Namiestnika z dnia 20 marca 1821 r. i postanowienia Komisji rzdowej spraw duchownych i owie
cenia publicznego z dnia 21 kwietnia 1821 r., obowiazek
oplacenia skadki zwizany jest z przynalenoci: do
parafii, na religijne potrzeby ktrej skladka jest wyznaczona - a postanowienia teje Komisji z dn. 3/15
kwietnia 1837 1'. i 4/1G maja 1854 L, obowizujce y
dw do pacenia sIdaclki, we wszystkich miejscowociacb,
gdzie prowadz jaki przemysJ, 1ll ialy na widoku pocignicie do skadki li te osoby, ktre nie nalcnc do
parafii danego okrgu bniczego, czasowo je<dnak
w sprawach swego przemysu w n.im przebywaj, i w przecigu tego czasu korzystaj dla wykonania obrzf,~dw swej
wiary z religijnych urzclZCJ1 danej pamfii.
W teJ' decyzJ'i Senat upatru.J'e zas[tcl~~'o elo
.. op la ty
skadki gminnej w korzystaniu z instytucji gminy dla
\?kOn~Wa~lia obrzdw religijnych. Zasada ta jednak
111e znajduje adnej podstawy w powoanych przepisach, gdy one opat skadki wcale nie czyni zalen
od wykonywania obrzdw religijnych, a to ostatnie ani.
jest obowizkowem, ani te moliwe do skontrolowania.
Ostatnio Senat (w decyzji z dn. 8 listopada 1911 r. na
raport Warsza wskiego Gel1eral-Gubernatc ra) uznaj, e
za~~d do. nakadania skadki bniczej jest przynale
nosc clo lIczby staych lub czasowych parafian, i dlatego sam fakt zamieszkiwania przez yda w pewnym
okrgu bniczym, ustanawia prawn zasad(~ do nao
enia na niego w tyme okrgu skladki b;liczej.
Lecz i tutaj nie znajdujemy wyjanienia co' cIo tego:, leo,go uwaa~ za nalecego do czasowych parafian?
O~ral1lczenie obowizku opaty skadki li clo staych
nlleszI~m~cw dmej gminy wyznaniowej, w wielu miejsco,,~osclach, a zwaszcza w wikszych miastach, przepehuonych napywow ludnoci, byoby zbyt uciliwe

GO

dla tych pierwszych; rozcignicie za tego obowizku

i na przybywajcych na krtkotrway pobyt, byoby
zbytniem i niesprawitdliwem obcieniem tych ostatnich;
a nawet w pewnej mierze szkodliwem dla swobody ruchu. Wobec przeto zupelnego braku w tym wzgldzie
przepisw prawnych, naley w ocenie tej kwestjikierowa si faktycznemi clanemi, wskazujcemi: czy osobisto przewanie przebywa w obrbie danej gminy.
Mona by przyj. naprzyklad: e osoba, ktra w cigu
dwch lat, chociaby nawet z pewnemi, nie zbyt d1ugiemi przerwami, przebywa w pewnej miejscowoci,
moe by uwaan za mieszkajc w teje miejscowoci
i za nalec do gminy wyznaniow:j teje miejscowoci.
2) Obowizek opacania skhidki bniczej w okr
gu bniczym, w ktrym wykonywany by jaki proceder, przez osoby nic mieszkajce w tyme okrgu, wywoywa tez rne kwestje. Senat w sprawie Konhiski ego dozoru .bniczego z Engelmanem, eksploatuj~
\ cym las w okrgu tego dozoru bniczego (decyzja
z dnia 10 sierpnia 1888 r.) uzna, e Engelman, nie
mieszkajc w Okrgu tego dozoru bniczego, nie ma
obowizku opacania na rzecz jego skadki gminnej.
Senat opiera si w tym wypadku, li na postanowieniach z dnia 20 marca i 24 kwietnia 1821 r., nakadaj
cych skadk tylko na "parafjan" i na art. 1069 Ustawy
spraw duchownych obcych wyznali (wycl1857 r.),'W myl
ktrego towarzystwa modlitewne lub szkoy stanowi
wszyscy zydzi, zbierajcy si w tej lub innej synagodze,
lub modlitewnej szkole, dla wykonywania obrzdkw
wiary i dla modlitwy. Powoany tutaj przepis ustawy
spraw duchownych w. ob. II nas wcale nie obowizuje.
Natomiast pominite tu zupenie zostao postanowienie
K. rz. sp. w. z dnia 3/15 kwietnia 1837 r.,. jakby ono
zupenie nie istniao, jakkolwiek ono wprost cIo przedmiotu odnosi si, i w zupenie innym sensie spraw t
rozstrzyga. Bd ten senat w pniejszych wyrokach
61

:
l
I

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

ZARZD SPRAWAMI GMINY YDOWSKIEJ.

--------

poprawi (decyzje: w sprawie Dancygiera z dniil 13 lutego 1896 L, W sprawie Weisfelcla 2 padziernika 1896
r., - i na raport Radomskiego RZ~1(lu Gubernialnego
z dn. 20 wrzenia 1899 r.), przyjwszy za zasad, e
w myl postanowierl Komisji rz.spraw wewntrznych
i cluclJownych z dat 3/15 kwietnia 1837 r. i !1-/16 maja
1854 L, ydzi trudnicy si przemyslem w rnych miejscowociach, chociaby nie mieli stalego zamieszkania
w adnej z tych miejscowoci, obowizani s oplaca(~
sIdadk(;~ oddzielnie w kaclem miejscu, gdzie przemys
prowadzi1, na rwni z innymi stosownie clo dochodu.
W decyzji daty g grudnia 1907 r. i 10 czerwca
1908 r.na raport Kieleckiego Rzd u Gubcrn ialnego (powyzej
ju powolanej), Sen[lt, jako motyw pnstnnowielJKomisji
spraw wewntrznych i duchownych z 1~37 r. i 1~5lj, r. podaje,
e te postanowienia mialy na wi(loku tylko te osoby,
ktre nie bdc parafjanami danego Okrgu bniczego,
czasowo jednak w nim przetlywaj w sprawach swego
przemysu, i w przeci[\gu tego czasu knrzystaj dla
wykonywania obrzdw swojej wiary z religijnych urz
dzeT} d"lllego okrgu, na rwni z parafianami. VI decyzji z dnia 24 wrzenia 1909 r. w sprawie, ze skargi
Kupferstoka, mieszkmica Lublina, eksploatujqcego por
b w Siedleckiej guberni, Senat powoJuje poprzednio
przyjt zasad i uwaa, e skoro nie przedstawiony
zostal dowd, e Kupfel'stok czasowo przebywa w Siedleckim okrgu bniczym i korzysta l z tamtejszych
urzdzeTl religijnych, to i nie moe by; poCiltgany tame do .Opaty skadki b7-niczej. W analogicznej sprawie
,Mendla Elbauma, Senat (decyzja z dnia 28 padziernika
1908 r.), kierujc si temi argumentami oddali danie
o zwolnienie od opaty skadki gminnej, gdy Elbaum
nie udowodni, e nie przebywa czasowo w miejscu
wykonywania przedsiwzitych robt i nic by czasowym parafianinem tej parafii. Ta sama zasada przyjta i w sprawie Pregera (decyzja z dnia 1 wrzenia

1909 r.). Okazuje si przeto, e Senat najzupeniej analogiczne sprawy raz twierdzco a drugi raz przeczco
rozstrzyga. Bezzasadno motywu o czasowym pobycie i korzystaniu z urzdzerl religijnych w miejscu prowadzenia przemysu, ju powyej wykazaem.
Przy stosowaniu oglnej zasady, e kady poci
gany jest do skadki wszdzie, gdzie przemys wykonywa, wyniky jednak poszczeglne kwestje, a mianowicie:
a) Czy przedsibiorcy naprawy drg i mostw,
elosta wcy drzewa i wgli dla wojska. podkadw dla
koleji, przemysowcy leni spawiajcy drzewo i t. p.
maj oplaca skadk we wszystkich miejscach, w ktrych wykony:waj roboty, materjay opaowe odstawiaj,
drzewo spawiaj, lub inne czynnoci wykonywaj? Senat w rnych wyrokach wypowiedzia si, e przedsibiorstwo naprawy drg i mostw, dostawa materjau
opalowego i t. p., wykonywane w rnych miejscach,
stanowi jedno tylko przedsibiorstwo, i ulega opacie
skadki gminnej analogicznie do opaty przemysowego
pastwowego podatku (art. 64) w miejscu przyjcia zobowizania (decyzje w sprawach: Sztelmana i Mincberga z dnia 1 czerwca 1904 r. M. Rogozika z dnia 27
kwietnia 1905 r. i Dawidsona, Endelmana i Szereszewskiego z dnia 18 maja 1905 r.).
b) Czy waciciele nieruchomoci opaca winni
skadk gminn w miejscowoci, w ktrej nieruchomoci
s sytuowane, chocia w miejscowoci tej nie mieszkaj? W tej kwestji Senat okaza chwiejnu w swych
wyrzeczeniach. I tak: w sprawach Lewensztajna i Szternfelda (decyzj z dn. 16 lipca 1896 r.) i Cypy Nowak
(decyzj z dn. 30 padziernika 1901 r.) Senat wyrzek,
e poniewa skarcy si wadaj<\, pierwsi folwarkiem
a ostatnia domem, przynoszcemi dochody, to chocia
nie mieszkaj w miejscowociach, w ktrych nieruchomoci ich s sytuowane - w myl postanowienia z dnia

62

63

"fi,"l
"

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKTEM.

3/15 kwietnia 1837 r. obowizani s paci skadki

w miejscowociach, w ktrych nieruchomoci ich s sytuowane. Natomiast jednak w sprawach: Federa (decyzj z dn. 21 wrzenia 1896 r.), ErJicba (decyzj z dn. 26
padziernika 1906 r.), Jasinowskiego (decyzj z dn. 26
czerwca 1908 r.), na raport Kieleckiego Rzdu Gubernialnego z dn. 14, grudnia 1907 r. i 10 czerwca, i na raport Warszawskiego GeneraGubernatora z dn. 8 listopada 1911 L, Senat odstpi od tej zasady, powoujc
si na wyjanienie Komisji rzdowej spraw wewntrz
nych i duchownych z dn. 20 czerwca (2 lipca) 1851 r.
w myl ktrego Bergsohn, posiadajcy w GrjeckIm
majtek ziemski, zwolniony zosta od opaty sldaclki bniczej w gminie Grjeckiej; i na tej zasadzie, e posiadanie nieruchomoci nawet, gdy waciciel pobiera z niej
dochody, nie moe by porwnane z prowadzeniem przemysu. Trudno nie zauway tutaj, e przytoczony motyw o niemonoci porwnania posiadania nieruchomoci
z prowadzeniem przemyslu, jest w danym wypadku
bardzo niefortunny. Postanowienie bowiem z dn. 3/15
kwietnia 1837 r. stanowi, e starozakonni w rnych
miejscach "proceder" prowadzcy, z kadf!go procederu
oddzielnie, do opat bniczych pocig'ani by winni.
Wyraz "proceder" w jzyku rosyjskim przetomaczony
zosta na I,premysl" (npOJll1i/Ce.ll/bJ) chocia oba te wyrazy nie wyraaj jednego i tego samego pojcia, nie s
synonimami. Jeeli przez "przemys]:" rozumiemy jakie
zajcie rkodzielnicze, fabryczne lub nawet handlowe,
to "proceder" wyraa pojcie obszerniejsze, pojmuje si
przez proceder wszdkiego rodzaju zajcie, dostarczajce
rodkw egzystencji. Posiadanie wic domu lub dbr
ziemskich, z ktrych waciciel cignie dochody rwniez
pod proceder podchodzi.
Przytoczony w postanowieniu z dn. 3/15 kwietnia
1837 r. wypadek, ktry wywoa potrzeb tego rozporzdzenia, dobitniej to jeszcze wykazuje. Mowa bowiem

ZARZD

SPRAWAMI GMINY YDOWSKIEJ.

w niem jest, aeby: starozakonnych z miasta Czsto

chowy, jeeli ci ostatni maj tam "posiadoci" i z nich
cign uytek, a oddzielnie jeszcze prowadz handle
w wsi Czarnylas w okrgu Kobuckim, do opaty skadki
na utrzymailie "obydwch" tych dozorw bniczych
pocign. Posiadanie wic nieruchomoci uytek dajcej uznane tu zostao za przyczyn wywoujc obowizek opacan.ia skadki bniczej;

c) Czy posiadajcy kapitay, lokowane na hypotekach, lup w papierach procentowych i akcjach w depozycie' zoonych, lub w inny sposb je przechowujcy, z ktrych procenty lub inne dochody cign-a nie
mieszkajcy w tyche miejscowociach gdzie te majtki
znajduj si, winni by pocigani do opaty skadki
bniczej w miejscach, w ktrych kapitay ich si znajduj? Kwestja ta ulega analogicznemu rozsdzeniu,
jak i kwestja posiadania nieruchomoci, z ktrej cign
si uytki. Zalety ona od tego czy do~hd od kapitau
stanowi pewnego rodzaju rodek zaspokojenia potrzeb
kapitalisty, zastpuje mu w pewnej czci dochd z pewnego zatrudnienia, procederu, ktrego musiaby si
ima gdyby tego dochodu od kapitau nie osiga. W zasadzie byoby to nawet wielk niesprawiedliwoci, aby
kapitalici, obywatele tutejszego kraju, lokujcy w kra.
ju swe kapitay, zazwyczaj tutaj przez nich samych lub
ich bliskich zdobyte, w ,nif'J'uchomociach, na hypotekach, w papierach procentowych, akcjach i t. p.a przebywajcy po za granicami kraju, i tam spoywa
jcy nadsyane im z kraju dochody, zwolnieni zostali
od 9bowizku opacania skadki gminnej, do ktrej wszy':
scy ich wspwyznawcy (oprcz biednych) s pocigani.
d) Czy zajmujcy si dochodzeniem cudzych nalenoci winien by pocigany do opaty skadki biniczej? Senat w sprawie E.' Rubinsteina, mieszkaca
Mislia, (decyzja z dn. 25 padzi1,fnika 1907 r.) uzna,
e gdy tene zajmuje si w miecie Warszawie, docho65

PRAWA YDW W K;RLESTWIE POLSKIEM.

ZARZD SPRAWAMI GMINY YDOWSKIEJ.

dzeniem W sdach w Warszawie, nalenoci z cudzych

weksli, i W ten sposb osiga dochody, a tern samem
prowadzi przemys (npOhtbtCC.II/b), to w myl postanowiel'i.
z 1837 i 1854 r. obowizany jest do pacenia skadki
bniczej. Wobec takiej decyzji waciciele nieruchomoci osigajcy dochody z tyche nieruchomoci, o ktrych mowa wyej pod liter c, tern pewniej do obowizku opacania skadki, powinni by pocigani.
3) Wywoana te bya kwestja : czy ydzi posiadajcy stopnie naukowe obowizani s paci skadk
bnicz, a to na tej zasadzie, e w myl zatwierdzonego zdania Rady Pa11stwa z dnia 25 maja 186lj, r. i wyrO,kw Senatu Nu 22/1896 r. (oglnego zebrania)i M 7/1897 r.
(kasacyjnego departamentu), zydzi, ktrzy otrzymali stopnie naukowe, uwaaj si za wybyych ze skadu y
dowskich gmin, i wolni s od obowizku ponoszenia
specjalnych zydowskich opat - przyczcm wyjanionem
byo, e prawido to winno by wszdzie zastosowane.
Senat w sprawie Rodzyna (decyzja z dn. 9 czerwca
19lCi r.) wyjani, e zdanie Rady Pastwa z dnia 25 maja 1864 r. okrela tylko ilo misa koszernego, wydawanego bez nalenej akcyzy ydom, ktrzy otrzymali
stopnie naukowe, a nie clotycze wcale obowhlzku opa
cania skadki bniczej, a tem samem obowizek ten
ciy i tych ostatnich.
4) Czy kobiety, w szczeglnoci za wdowy mog
by pocigane do opaty skadki bniczej?-. K westja
ta wynika z tego powodu, e w postanowieniu z dnia
24 kwietnia 1821 r., gdzie mowa o kontrybuentach, majcych paci skadk mieci si wyraenie, te dozorcy
bniczni spisz liczb ojcw familii parafj skadaja,
cych (punkt 6). Senat w decyzji z dnia 6 listopada
1911 r. (na raport Warszawskiego Genera-Gubernatora)
wyjani, e w myl powoanego postanowienia skadka
nakada si na "paJ,;,afjan", t. j. na rodziny skadajce
parafj, e chocia l1).owa w niem jest od "ojca fami1ji" ,

to jednak to wyraenie nie moe by tomaczone w tym

duchu, e skadka ma by pobierana tylko od osb
pci mzkiej, tem pewniej, e zasada naoenia skadki
bniczj ustanowiona w punkcie 2 postanowienia z dnia
20 marca i w punkcie 5 postanowienia zdnia 24-kwietnia 1821
rok~oparta jest na naoeniu tej skadki na rodziny tworzce parafj. Doda do tych motyww jeszcze mona
i to, ze w punkcie 13 ostatniego postanowienia uyte jest
wyraenie, e dozorcy bniczni winni spisa gowy
familji caej parafji - a za takie nieWtpliwie naley
uzna kobiety, samodzielnie gospodarstwa prowadzce.
5) Postanowienie z dnia 24 kwietnia 1821 r. ustanawia, e parafjanie winni by podzieleni na cztery
klasy, stosownie do majtku-oprcz pitej, do ktrej
ubodzy winni by wpisani (punkty 6, 7, 13) i ilo funduszu brakuj cego na potrzeby parafji, dozorcy b
niezni podziel na te cztery klasy. Dozory bnicze
przewanie nie przestrzegay tych klas, i ustanawiay
skadk w stosunku do zamonoci kOlltrybuentw. Senat wszake wielokrotnie uwaa t praktyk za nieprawidow, i domagal si przestrzegania wspo).llnianego
podzialu - przyczem uwaal, e wszyscy kontrybuenci
zapisani na list do jednej i tej samej klasy winni oplaca rwn skadk w jednej i tej samej wysokoci (decyzje w sprawach Kupfersteina 4 lutego 1907 r., Przysuskiera 20 sierpnia 1909 r., D()l1w i Hufniigla 9 czerwca
1910 r.)
6) Wywolan te zostaa k~estja, czy wogle istnieje zasada do pobierania skadki gminnej, wobec tego,
e postanowienia przedmiotu tego dotyczce z 1821 r.
nie byy pomieszczone w dzienniku praw, oraz e jakoby prawem z dnia 16/28 padziernika 1862 r. uchylone zostay wszystkie podatki zyclowskie? Senat (decyzja z dnia 11 sierpnia 1906 r. w sprawie M. Bartmana)
wyjani, e podug postanowienia b. Namiestnika Krlestwa Polskiego z dnia 16 stycznia 1817 r. (Dz. pr. t . .!

66

67

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

ZARZD

str. 106), tylko te postanowienia ulegay opublikowaniu.

w dzienniku praw, w ktrych to byo wyranie wskazane, ale przez to inne, w dzienniku praw nie zamieszczone nie byy pozbawione mocy obowizujacej~
a przytem postanowienie Namiestnika z dnia 20 marca
1821 r. jest powoane w postanowieniu KrlewsIdem
z dnia 20 grudnia 1821 r, ktre byo zamieszczone
w dzienniku praw. Prawo za z dnia 16/28 padzier
nika 1862 r. znioso nie wszystkie podatki ydowskie,
a tylko podatek z koszernego.
7) Zachodzia te kwestja o to: czy wadza sdowa
moe rozstrzyga spory co do skadki bniczej a w szczeglnoci: czy moe rozpoznawa spraw o wyczenie
ruchomoci zajtych przez wadz adrninistracyjm\ w poszukiwaniu skadki bniczej. S(:c1zia Pokoju i Zjazd
Sdziw Pokoju uznay spr za podlegajcy jeh rozpoznaniu. Senat (decyzja z dnia 30 padziernika 1908 r.
w sprawie Zarzdu Warszawskiej Gminy Starozakonnych z H. Lichtenfeldem) uzna, e dania wadz administracyjnych, ktrym prawo nadao charakter bezspornych, a do takich naley i egzekucja przez wladze
administracyjne skadki bniczej, ulegaj rozpoznaniu
wadz adminjstracyjnych a nie sdowych. Zauway
naley wszake, e zasada ta tutaj zbyt rozcigle jest
stosowana, gdy spr o wasno ruchomoci nie wchodzi w zakres bezspornych zarzdzel1 wadz administracyjnych.

C. Organizacja tydowskiego towarzystwa religijnego z 1916 r.

Dopiero w dniu 1 padziernika. 1916 r. niemieckie
wadze okupacyjne

organizacj [

wyday rozporzdzenie,

ydowskiego

nera-Gubernatorstwie

dotyczce

towarzystwa religijnego w GeWarszawskiem. W myl tego>

68

SPRAWAMI GMfNY

rozporzdzenia ydzi,

YDOWSKIEJ.

mieszkacy Genera-G,ubernator

stwa Warszawskiego tworz Towarzystwo religijne,

publiczno-prawne. Towarzystwo religijne dzieli si na
gminy i na g'miny powiatowe. Na jego czele stoi Najwysza Rada ydowska ( 1). Po nad ni jest jeszcze
pastwowa wadza nadzorcza. Osoby wyznania ydow
skiego, mieszkajce w jednej gminie politycznej, tworz gmin ydowsk. jednake pastwowa wadza nadzorcza moe kilka gmin politycznych poczy w jedn
gmin ydowsk, lub jedn gmin polityczn podzieli
na kilka gmin ydowskich ( 2). Dla gmin ydowskich
liczcych przeszo 5000 mieszkar5.cw ydw, pastwowa
waclzanadzorcza moe nakaza zaprowadzenie specjalnej
organizacji Zarzdu ella wielkich gmin. Centralna wadza
krajowa moe postanowi, aby wielka gmina oddzielia
sic od gminy powiatowej, i bezporednio podlegaa nacz~lnej radzie ydowskiej. Zarzd Gminy skada si
z rabina i czterech czonkw obieralnych ( 4) przez
tajne i bezporednie glosowanie wikszoci gosw (
Wielkie gminy zarzdzane s przez penomocl1l
kw i Zarzd. Pastwowa wadza, nadzorcza okrela
liczb penomocnikw i czonkw Zarza,du.
Zarzd
w wielkiej gminie skada si przynajmniej z 8-miu
czonkw obieralnych, i z 3-ch czonkw, powoanych
przez parlstwow wadz nadzorcz, z pord c;zonkw
gminy, posiadajcych w gminie bierne prawo wyb~r
cze ( 15): Penomocnicy obierani s przez czonkow
gminy ydowskiej ( 16). 'Wybory odbywaj.f\ si~ w dwch
kurjach. Do pierwszej kurji nale posladaJcy ozna'czony cenzus naukowy, i tacy, ktrym uznane przez ~la
czeln rad ydowsk kolegium,udzieliJo tytuu rab1l1a
( 17). Kada kurja wyborcza wybiera jednakow liczb
penomocnikw przez tajne gosowanie, na .zasadach
wyborw propotcjonalnych ( 18). Zarza,d gmmy obieraj wybrani penomocnicy rwnie na zasadach wybo~
rw proporcjonalnych ( 19).

5!.

69

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

obrbie jednego powiatu twoCentralny urzd krajowy moe

poczy kilka powiatw w jedn gmin powiatow
( 26). Zarzd gminy powiatowej skada si z 11 czon
kw, z ktrych trzej maj by rabinami ( 28); piciu
wieckich i trzech duchownych obieraj wyborcy gmin
powiatu, w sposb w rozporzdzeniu wskazany, a trzech
czonkw mianuje pastwowa wadza nadzorcza ( 29).
Najwyisza Rada Zydowska skada si z 14 wiec
kich czonkw i z 7 rabinw ( 36). Czterech wieckich
i' dwch duchownych powouje Centralna wadza krajowa. Dziesiciu wieckich i piciu duchownych obieraj wyborcy gmin powiatowych i wielkich gmin, bezporednio podlegych Radzie nadzorczej, w sposb
w rozporzdzeniu wskazany (, 37).
Powoanie do Zarzdu gminy i wielkiej gminy
oraz gminy powiatowej ma miejsce na okres czteroletni
( 5, ,20 i 29), a do Rady nadzorczej na okres omio
letni ( 37). Zarzd gminy wybiera z pord siebie
'przewodniczcego ( 9). W wielkich gminach zarwno
penomocnicy jak i Zarzd, a w gminach P9wiatowych
i w Radzie nadzorczej Zarzd obieraj swego przewodniczcego i zastpc przewodniczcego, zwyczajn wik
szoci gosw ( 22, 30 i 38); ulegaj oni zatwierdzeniu przez centraln wadz krajow. O ile wybrani
po raz trzeci nie zostan zatwierdzeni, przewodnicz
cego i jego zastpc mianuje centralna wadza krajowa.
W kadej gminie winien by rabin obierany przez tajne i bezporednie glosowanie ( 8). '
'
Czynne prawo wyborcze, zalenem jest od nast
pujcych warunkw: 1) wyznanie ydowskie, 2) skoI'iczone 25 lat, 3) pe mzka, 4) zamieszkanie w obrbie
gminy ydowskiej bez przerwy przynajmniej 2 lata,
5) umiejtno czytania i pisania; 6) opacanie skadki
na rzecz gminy ydowskiej, o ile osoba ze wzgldu
na swoje stanowiskO urzdowe nie jest zwolnion od

Gminy

rz gmin

poloone

powiatow.

70

ZARZD SPRAWAMI GMINY YDOWSKIEJ.

paceni1

skadki ( 51). Do biernego prawa wyborczego oprcz powyszych warunkw trze.ba jeszcze
mie 30 lat skOllczonych i nieskazitelno obywatelsk
( 6). Zadania gminy s nastpujce: Gmina ydowska,
nie naruszajc praw i obowizkw pastwa oraz jego
organw samorzdnych, ma spenia nastpujce zadania: 1) utrzymywanie ycia religijnego, 2) wychowanie
modziey, 3) opiekowanie si biednymi i dziaalno
socjalna, 4) zarzdzanie majtkiem gminy, 5) nadzr
nad wszelkiemi urzdzeniami i zakadami w' obrbie
gminy, a zwaszcza: synagogami i domami modlitwy,
stowarzyszeniami wyznaniowemi, fundacjami yclow
skiemi i sto,warzyszeniami dobroczynnemi. Gmina winna
zwaszcza troszczy si o dostaw misa koszernego,
otwiera synagogi, oraz utrzymywa kpiele rytualne
i cmentarze, troszczy si o ksztacenie modziey y
dowskiej, przez zakadanie dostatecznej iloci szk,
o ile te potrzeby skdind nie s naleycie zaspakajane.
Szkoly religijne (chedery) uwaane s rwnie za szkoy, o ile udzielaj wiadomoci elementarnych w dostatecznej mierze ( 3).
Gmina powiatowa urzdza i utrzymuje zakady
i urzdzenia, ktre su wsplnie ella mieszkacw powiatu, a zwaszcza: szpitale, domy sierot i zakady wychowawcze. Ma ona nadzr nad dziaalnoci pojedy
czych gmin, wspiera gminy finansowo sabe w obrbie
powiatu, i reprezentuje interesy gminy powiatowej oraz
pojedyczych gmin przed pastwowym urzdem powiatowym ( 27).
Najwysza Rada ydowska wykonywa przysugu
jce Towarzystwu religijn~mu, jako caoci, pniwa korporacyjne, i reprezentuje jego interesy przed centralnym
urzdem l~r'ajowym. Ma nadzr i kieruje Towarzystwem religijnem, jak ,rwnie ca- jego dziaalilOcia,.
Moe otwiera i urzdza zakady wsplne dla ydw
Genera-Gubernatorstwa lub wikszego jego obszaru.
>

71

YDW W KRLESTWIE
- - -PRAWA
---_ . _ - - - - _.. _....

_POLSKJEM.
_ __ _._... __..._--_..
..

( 35).

Zarzd kadej

72

ZARZD SPRAWAMIGMfNY ZYDOWSKJEj.

.......

prawo wspierania gmin finansowo sabych

gminy ukada budet na kady
rok obrachunkowy i list imienn czonkw gminy,
z oznaczeniem naoonej na kadego skadki. Wykaz
budetu i skadek winien by zatwierdzony przez naczeln rad ydowsk, z zastrzeeniem, e moliwe jest
przekazanie tego Zarzdowi gminy powiatowej ( 12).
Zarzd gminy powiatowej uklada te budet na kady
rok obrachunkowy i okrela: jakie podatki winny ponosi pojec1yIicze gminy - co rwnie ulega zatwierdzeniu najwyszej rady ydowskiej ( 38). Ta ostatnia
te wyznacza budet na kady rok obrachunkowy i okrela, jakie skadki maj by wnoszone przez oddzielne
gminy lub gminy powiatowe ( 41).
W obrbie kadej gminy mog si tworzy zwizki
wyznaniowe, w celu urzdzenia i utrzymywania synagg i innych urzdzeIi religijnych Utworzenie zwizku
wyznaniowego podlega zezwoleniu paIlstwuwej wadzy
nadzorczej. Zwizek wyznaniowy umieszczony by winien w regestrze Rady Nadzorczej, przez co uzyskuje
prawa korporacyjne ( 44). Zwizki wyznaniowe obieraj jednego rabina i 4 czonkw Zarz::\clu, ktrzy razem stanowi Zarzd zwizku. Blisze przepisy okrela
statut zwizku wyznaniowego ( 46).
Wadz nadzorcul dla gmin i wielkich gmin oraz
dla gmin powiatowych, rozcigajcych si na jeden
tylko powiat, jest naczelnik powiatu, w1:a.dza nadzorcza
dla gmin powiatowych, ktre rozcigaj si na kilka
powiatw zostaje ustanowiona przez centraln wadz
krajow ( 62).
Ta nowa organizacja sl.usznie stana na gruncie
czysto wyznaniowym, wbrew yczeniom nacjonalistw
ydowskich, ktl'zy pragnliby gmin wyznaniow przetworzy na fortec nacjonalizmu. W szake z innych
~zgl~d~w, ta organizacja nie stana na waciwym pozlOnue Idonowych wymagal) nie jest dostrojon; nie
Ma

rwnie

..

usuwa te ona licznych kwestji, jakie w codziennem

yciu nastrczay si. W szczeglnoci za, nie ma
w . niej dokadnego okrelenia: kto jest parafjaninem
danej gminy, gdy okrelenie, e osoby wyznania y
dowskiego, mieszkajce w jednej gminie politycznej,
tworz gmin ydowsk, nie j est wystarczaj ce;' nie
wiadomo bowiem, czy ta definicja gminy obejmuje
wszystkich ydw, mieszkajcych w gminie politycznej,
chociaby chwilowo, lub przez pewien krtszy lub cllu
szy okres czasu, czy te tylko staych mieszkaIlcw
teje gminy. Wobec tego te nie wiadomo: kto ponosi
ciary gminy wyznaniowej, i kto ma prawo korzystania z jej usug, i w jakim rozmiarze. Wprawdzie w dziale
o prawie wyborczem jest wzmianka, e suy ono tylko
tym, ktrzy mieszkaj w gminie bez przerwy przynajmniej dwa lata i innym jeszcze warunkom odpowiadaj - lecz to nie rozstrzyga poruszonej kwestji.
Nie obc te jest tej ustawie przestarzaa ple
z przed stu laty. Zamiast zwolni gmin wyz~aniow
z pod brzemienia obowizkw, ciy winnych pastwo
j organy samorzdne, a ktre dotd gmina ydowska
le speniaa, nowa ustawa zalicza do zadall gminy
wyznaniowej: wychowanie i ksztacenie modziezy, opiek nad biednymi, a wic: tworzenie zakadw wychowawczych i domw sierot, zakadanie szk, szpitali
i t. p. Rozumiejc dobrze, e gmina wyznaniowa zadal'i
tych speni nie jest w stanie, ustawa zaznacza, e
zadania te odnosz si do gminy, - nie naruszajc praw
i obowizkw pastwa oraz jego organw sall1orz~
nych, - i o ile te potrzeby skd ind nie s naleyCIe
zaspakajane. Lecz te otwarte drzwi prowadz 11~ b.e~:
droa wobec tego e nie ma adnej zakrelone] hnJl
"
.
demarkacyjnej w tym przedmiocie pomidzy gmIn wyznaniow i wadzami, i to tworzy tylko pole do rnych
nieporozumie finansowych pomidzy niemi: A. j!yta
przytem naley: dlaczego ydzi maj ponOSI WIksze
73

PRAWA YDW W KROLESTWIE POLSKIEM.

ZARZD SPRAWAMI GMINY YDOWSKIEJ.

finansowe, anieli inni wspobywatele, zwaszcza,

wydatki na te same potrzeby dla obywateli chrzecian pokrywaj si z kasy pastwowej lub organw
samorzdnych, czerpicej swe rodki na rwni od y
dw jak i od chrzecian. Zaznaczy tu jeszcze trzeba,
e podug wydanej przez rzd okupacyjny ustawy
miejskiej dla miHsta stoecznego Warszawy z dnia 5 maja 1916 r., do spraw miejskich midzy innemi nale:
opieka nad ubogimi, cae szkolnictwo publiczne, o ile
go nie zastrzega sobie wadza pastwowa, urzdzanie
j utrzymywanie zakadw dla chorych i t. p. (art. 6).
Wszake wskazane tutaj obowizki miasta wyczaj
ju takie same obowizki gminy wyznaniowej. Podniesienie chederw, o ile udzielane w nich bd wiadomoci elementarne w dostatecznej' mierze do godnoci
szk, jest wysoce niebezpieczne, i daje mono przechowania tych rozsadnikw ciempoty do nieskoczo
noci. Dzieci ydowskie winny wychowywa i ksztaci
si wedug programu ella innych dzieci, z uwzgldnie
niem tylko ich potrzeb religijnych.
Obowizkowe wprowadzenie do zarzdu gminy
rabinw nadaje tylu zarzdom z gry c.harakter konserwatywny, tamujcy naleyty bieg postpu i kultury.

pitaly, dziesiciny i wszystkie fundusze duchowiestwa

narodowego; dobra i wszystkie fundusze miast, gmiil,
zgromadze miosierdzia, szpitalw, oraz wszelkich korporacji i instytutw publicznycb, wszystkie fundusze innych wyzna religijnycb j nakoniec wszystkie wasnoci
publiczne, ruchome i nieruchome, ktrym RZfld Krajowy
opiek swoj jest winien, a ktre do prywatnej wla~
snoci nie nale.
Komisja rzdowa spraw wewntrznych w dniu
7 lutego 1820 r. zawiadamia Prokuratorj, e synagogi
ydowskie, czyli kabay, nie s uwaane za adne gminy, lecz za stowarzyszenia prywatne, ktre praw swoich w procesach same pilnowa powinny.
Zasada ta jednak nie moe by stosowan, do utworzonych pniej, na zasadzie prawa dozorw bni
czych, ktre ju miay charakter instytucji publicznej_
Niezalenie ocl tego Rada Administracyjna postanowieniem z dnia 221 listopada (6 grudnia) 1842 r., nakazujc
ostateczne obracbowanie dugw kahalnych, zacigni
tych przez kabay istniejce niegdy w czci Krlestwa r
dawniej pod panowaniem prusidem bdcej (t. j. w guberniach Kaliskiej, Pockiej, Augustowskiej i Mazowieckiej - z wyczeniem powiatu Stanisawowskiego, tudzie w okrgach Lelowskim i Pilickim guberni Kieleckiej), polecia aby Prokuratorja Jeneralna podejmowaa
obron dozorw bniczych ze sporw wnoszonych do
sdw przez osoby prywatne przeciwko dozorom bni
czym, z tytuu dug'w po-kahalnych. Generalna Prokuratorja zajmowaa si te rzeczywicie na zasadzie
powotanego prawa z 1816 r. obron wszelkich spraw
gmin ydowskich i nalecych do nich instytucji.
Po wprowadzeniu do kraju tutejszego. w 1876 r.
ustawy postpowania sa,dowego cesarza Aleksandra II,
i podug uzupenie specjalnie ella Krlestwa Polskiego.
wydanych, do ustawy postpowania sdowego cywilnego wczone zostay nastpujce przepisy:

ciary

D.

Obi' ona spraw gminy

ydowskiej.

Najwyszym ukazem 1- dnia 29 wrzenia (11 pa.

dziernika) 1816 r. ustanowion zostaa w stolicy Krlestwa, w miejsce wszystkich wydziaw prawnych i urz
dnikw, do ktrych obrona jakichkolwiek bd wasnoci
publicznych dotychczas naleaa, jedna tylko naczelna
Magistratura, to jest Prokuratorja Generalna, obron
prawn wszystkich wasnoci publicznych zatrudnia
si majca (art. 1). Do takich wasnoci publicznych
pomidzy innemizaliczone zostay (art. 9): dobra,ka-

74

75

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

ZARZD SPRAWAMI GMINY YDOWSKIEJ.

----------------

Art. 1612 Ust. p. cyw. stanowi: Wytaczanie powdztw i odpowiedzi na nie ze strony skarbowych
i miejskich zarzdw, szpita'li, zakadw religijnych, duchownych i innych instytucji, zostaj cych pod za wiadywaniem wadz rzdowych, s obowizkiem zarzdw
gubernialnych. izb skarbowych, gubernialnego i miejskiego rad dobroczynnoci publicznej, i innych miejscowych zarzdw odpowiedniej wadzy, a o ile ichnie
ma, nale do obowizkw miejscowych'w kadym
wydziale zwierzchnictw. Tego rodzaju sprawy prowadz si za porednictwem Prokuratorji.
Art. 1613 t. p. stanowi: Zarzdy i instytucje, bronice spraw, zczonych z interesem skarbu, lub rzdo
wych i spoecznych instytucji, pozostajcych w zawiadywaniu rzdu, poszukuj i odpowiadaja, w sdzie w osobie Prokuratorji.
Kwestja : czy sprawy gmin czyli parafji wyznanio.
wy ch mona zaliczy do spraw zakadw r~1igijnych lub
duchownych, - i czy w ogle gminy wyznaniowe nale do instytucji bdcych pod zwierzchnim nadzorem
wadz rzdowych, czy one mog by uwaane za b
dce w zawiadywaniu tyche wadz, i winny by bronione przez Prokuratorj, rozstrzygnit nie zostaa.
W praktyce najczciej gminy ydowskie broni si
przez wybieranych przez nie adwokatw przysigych,
lecz i Prokuratorja obrony ich spraw nie odmawia,a sdy dopuszczaj do obrony tych spraw zarwno Prokuratorj jak i wybieranych adwokatw. Szpitale wszelkie (a wic i ydowskie) zaliczone zostay wart. 1612
ust. p. cyw. do instytucji, ktrych obrona woon zostaa na Prokuratorj.
Analogiczna kwestja, do tej, jaki charakter ma gmi
na czyli parafja zydowska, i czy obrona spra w jej naley do obowizkw Prokuratorji rozpatrywan bya
w Senacie. Szo mianowicie o to: czy Prokuratorja
obowizana jest prowadzi w sdzie sprawy gmin wiej-

76

skich. Kasacyjny departament Senatu (w wyroku oM 82/

18961".) uwaal, e pod uyte wart. 1612 ust. p. cyw.
wyraenie "instytucje, bdce w zawiadywaniu wadz
rzdowych", gmin wiejskich podcign nie mona, gdy
wyraenie to uyte zostao, nie w tern oglnem znaczeniu podpadania wadzy rzdowej, w jakiem ono rozpociera si na wszystkie bez wyjtku osoby, yjce w paI'istwie - lecz w znaczeniu bezporedniego zarzdu przez
urzd~likw, wyznaczonych przez wadz do zawiadywania t lub inn instytucj. nie tylko w interesie oglnego porzdku, lecZ i odnonie majtkowej dziaalnoci
instytucji. Gmmy za rzdzc si w tym wzgldzie
przez swoje zebrania i wybierane przez nie osoby, w zawiadywaniu wadz rzdowych w tern znaczeniu nie znajduj si. Tak rzeczy pojmujc, wyszczeglnienie wart.
1612 ust. p. cyw. osb prawnych, prowadzenie spraw
ktrych naley do obowizkw Prokuratorji, mieci ci
s myl, wyczajc wszystko to, co nie jest w tym
artykule wyszczeglnione, a tem samem nie byo potrzeby omawiania, e ten ~rzepis nie .rozciga :i . ~a
gminy. Taktemi kierujc Sl motywaml Senat wYJasm,.
e Prokuratorja nie jest obowizan do prowadzenia
spraw gmin wiejskich.
Te same argumenty mog by zastosowane i do
spraw gmin czyli parafji wyznaniowych.

77

UDZIA

R
Udzia

oZDZIAL

IV.

w sprawach pnblicznych.

A. P r ze pisy o g 61ne.
Podug art. 4 Usta wy Konstytucyjnej Ksistwa
Warszawskiego z dnia 22 lipca 1807 r. "wszyscy obywatele s rwni przed obliczem prawa".
Konstytucja Ksistwa Warszawskiego przeto jednym zamachem usuna dawniejsze ograniczenia, i zrwnaa ydw z innymi Obywatelami. Dekret Krla
Saskiego Ksicia Warszawskiego z dnia 19-9o grudnia
1807 r. w uzupenieniu ustawy konstytucyjnej wydany
wart. 1 stanowi: Przy pierwszem wprowadzeniu Rzdu
konstytucyjnego ma by uwaany, jako ju?: b~dcy
obywatelem Ksistwa Warszawskiego midzy innymi:
kady zrodzony na ziemi ksistwa Warszawskiego (punkt
l-szy) i kady od lat dziesiciu w kraju zamieszkaly
i jzyk polski posiadajcy. Dekret za z dnia 7 wrze-.
nia 1908 r. stanowi, e potrzeba by obywatelem, na
zasadzie powoanego dekretu --,- aby uywa praw politycznych.
Na zasadzie zatem konstytucji i uzupeniajcych j
:rozporzdze, ydzi w kraju urodzeni - a nawet przybysze od lat 10 w kraju zamieszkali, posiadajcy jzyk
polski posiadali pene prawa obywatelskie i uywali

78

W SPRAWACH PUBLICZNYCH.

praw politycznych. Przeciwko temu jednak liczne powstaway gosy. Tadeusz Dembowski, minister skarbu w odezwie z dnia 4 marca 1808 r. do ministra spraw wewntrz
nych uszczewskiego pisze: Odwoywanie si ydw do
konstytucji powinno by pierwej poprzedzone przez zmian
w ydach tego wszystkiego, co rozrnia ydw bd innych
obywateli, jako to: 1) ydzi nie mog czyni stanu w stanie
(co powinno pocign za sob kasat kahaw), 2) nie
powinni mie oddzielnych sdw, sdziw, przysig, 3) nie
mog mie od innych obywateli oddzielnego stroju, 4) odmiennego spoeczelistwa, obyczajw, uprzedze 5) oddzielnego rodu, oddzielnych maestw, 6) oddzielnego
wychowania, oddzielnej szkoy (chederw,' jeszybotw
i t. p.), 7) powinni by cignieni na rekruta, i za t
ziemi, z ktrej uywaj uytku, rwnie krew z innymi
przelewa. To wszystko uczyniwszy, dopiero dopeni
konstytucyi, i stan si rwni z innymi obywatelami 1).
Prawa konstytucyjne co do ydw w ycie wprowadzone te nie zostay, gdy ju dekretem ksicia Warszawskiego z dnia '17 patc1ziernika 1808 r. prawa polityczne suce ydom za wiesz one zostay na lat dziesi.
Rozporzdzenie to stanowi: 1) MieszkaI1cw w Ksistwie
Naszern Warszawskiem osiadych, wyznawaja,cych religj Mojesza, zawieszamy w uywaniu praw politycznych na przyszo suy im majcych, do lat dziesi
ciu, w nadziei, i przez ten czas zniszcz w sobie odrniajce ich tak bardzo, od innych mieszkacw zna. miona, 2) Powysze prawido wstrzymywa nas nie bdzie jednak od dozwolenia szczeglnym osobom tego
wyznania, aeby przed upynieniem czasu wyej oznacZlmego uyway praw politycznych, skoro na t wyso-

") Szymon Askenazy: Zdziej6w Zyd6w polskich w dobie

Ksistw~ Warszawskiego (Kwartalnik powicony badaniu pr~e
llzloci Zyd6w w Polsce. Rocznik T. zeszyt 1, str. 9).

79

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

k ask Nasz zasu, dopeniajc warunkw jakie

. im w osobnem urzdzeniu, tyczcem si wyznajeych
relig'j Mojesza wskaemy.
W nakrelonych przez

Cesarza Aleksandra I-go

w dniu 25 maja 1815 r. w Wiedniu zasadach przyszej
konstytucji Krlestwa Polskiego zaznaczone byo) e
"Ludowi Izraelskiemu zachowane bd prawa cywilne,
ktre ju maj sobie zapewnione przez ustawy i urz
dzenia teraniejsze; szczeglne przepisy oznacz warunki, pod ktremi atwo bdzie starozakonnym uzyska
obszerniejsze uczestnictwo praw spoecznych" (art. 36) 2).
Ustawa konstytucyjna Krlestwa Polskiego z dnia
15/27 listopada 1815 roku, nie ustalia wyranie warunkw obywatelstwa, zbya t spraw niemal milczeniem, .
ograniczajc si do okrelenia osb, ktre mog by
obranemi na czonkw Izby Poselskiej (art. 121), i wotowa na sejmikaeh (art. 127) i w zgromadzeniach gminnych (art. 131). Ustawa ta wszake widocznie nie miaa na myli usunicia istniejcego ograniczenia ydw
w uywaniu praw politycznych, gdy nie tylko nie gosi
rwnoci wszystkich mieszkaIlcw, bez wzgldu na r
nic wiary, leez przeciwnie nadaje rwnouprawnienie
li wyznaniom ehrzeeiaskim, stanowh\c wart. 11, e
"rno wyzna chrzecimlskich nie bdzie stanowi
adnej rnicy w uywaniu praw cywilnych i politycznych". Bardziej jeszcze ta zasada wypukla si w statucie organicznym reprezentacji narodowej z dnia 19 listopada (1 grudnia) 1815 r., w myl ktrego: Nikt nie
moe uywa praw politycznych, kto nie jest obywatelem Krlestwa Polskieg'G (art. 2), uywanie za praw
politycznych w pewnym obwodzie, zaley od wpisania
w ksig obywatelsk powiatu lub okrgu gminnego
2) Szymon Askenazy: Ze spraw ydowskich w dobie Iwugresowej (Kwartalnik powicony badaniu przeszoci ydw
w Polsce. Rocznik I, zeszyt 3, str. 111).

(art.. 5); m~j prawo by zapisanymi w ksigach obywatelsklch. CI wszyscy, ktrym to prawo za Rzdu Ksi
stwa Warszawskiego suyo; wprzd jednak udowodni
powinni (midzy innemi), i si nie znajduj w przypadkach pocigajcych za sob utrat lub zawieszenie
"praw obywatelskich" (art. 8). Gdy za ydzi na skutek
powyej powoanego dekretu ksicia Warszawskiego
z dnia 17 padziernika 1808 r., w uywaniu praw poli-.
tycznych zawieszeni zostali, wic te do ksig obywatelskich wpisywani nie byli. Zaznaczy wszake wypada, e stan ten za anomalj ju wwczas by przez
powaniejsze umysy poczytywany. Adam Czartoryjski
w uwagaeb komisji do uregulowania miast pod dniem
: gru~lni~ 1815 1". pomidzy innemi pisa "ydzi maj
l powll1.m b~ przypuszczeni do wszystkich praw obywatelsluch, Jak tylko bd w stanie wszystkie inne obywatelskie peni obowizki; celem Rzdu by powinno
u.su"",:,a to .wszystko co iydw drani i unia, a przec~wme udZIela im to co ich przybliy i poczy i tak
zjednoczy z chrzeciaskimi mieszkacami kraju moe,
aby wyjwszy opini wzgldem stosunku do Najwyszej
Istoty, adna rnica istotna miedzy jednego pastwa
poddanymi nie zachodzia" 1).
Statut organiczny dla Krlestwa Polskiego z dnia
1~ lute~o .1832 r. utrw~lonego poprr:ednio stanu rzeczy
me zm~em. Zachowuje on co do Zydw milczco popr~ed~l stan rzeczy i kroczy ladem ustawy konstytucYJneJ z 1815 L, zaznaczajc rwnie, e "rnica w nauczaniu rozmaitych wyzna Chrzeciaskich nie moe
~y powodem do wyczenia kogokolwie'k od praw
1 przywilejw wszystkim mieszkacom Krlestwa nadanych" (art. 5).
Organizacja N otarjatu wprowadzona do kraju w 1808
r. pomidzy innemi przepisami stanowi (art. 9), e akta
1)

80

Szymon Askenazy, tame str. 36.

81

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

przyjmowane bd przez dwch N~t~rjus~w, ~l~o pr~ez

jednego Notarjusza w pl:z~tomnoscl ~w~cl~ s:VIadl~ow,
obywateli krajowych, umIejcych podpIsac SI I zamIeszkaych w obrbie gminy, w ktrej akt je.st s.por.zdzon~, .
a wart. 11, te imi, nazwisko, powoame I illIeszkame
stron powinny by Notarjuszowi znane, albo zawiad
czon~ w akcie przez dwch obywateli, posiadajcych
powyej wymienione przymioty. K.omisja rz~ow~ sprawiedliwoci w rozporzdzeniu z dma 15/27 kWIetl1la 1858
r. za N2 6160 objania, e starozakonni, jako nie uy
wajcy praw politycznych, a w uywaniu pra.w c~wi~
nych, stosownie do art 16 K. C. Kr. P. ogral1lczem, me
mog w myl art. 9 i 11 Organizacji Notarjatu by
wiadkami instrumentalnymi przy sporzdzaniu aktw
notarjalnych.
Prawo o rwnouprawnieniu ydw w dziedzinie
prawa cywilnego z dnia 24 maja (5 czerwca) 18.62 r.,
znosi jednak to ograniczenie, stanowic, e ydzI poddani Krlestwa Polskiego, na rwni z innymi mieszka
cami, mog by wiadkami wiarogodnymi przy wszyststkich aktach notarjalnych i aktach stanu cywilnego,
o ile znajduj si w warunkach przepisanych oglnemi
prawami, jak rwnie, e odtd nie bdzie robiona rnica pomidzy zeznaniami chrzecian i ydw w charakterze wiadkw.

B.

Udzia

samol'zdzie

miejskim i wiejskim.

Ruch narodowy poczty w Krlestwie w 1860 r.

wszechstronnie odwieajco na umysy i przeamal przestarzae pogldy na stanowisko ydw. Zrozumiano powszechnie potrzeb rwnouprawnienia ydw
pod kadym wzgldem. W sprawie tej przemawia Lelewel w pimiep. t. "Sprawa ydowska" w 1859 r. mwic "Krzywd jest narodu twierdzenie, aeby pojcia
ludnoci polskiej stay tu na zawadzie. Staj na zawaodrlziaa

82

UDZfA

W SPRAWACH PUBLICZNYCH.

dzie kierownicy sprawy publicznej, ci co si czepIaJ

jej steru, niecne wykrzyki indywiduQw poczytujcych si
za reprezentantw, bd poj ludu, bd obywatelskiego interesu, rzucajcych wobec wiata plam na polski
nard". Potrzeh t odczuy te sfery kierujce, ktre
pod wpywem Margrabiego Aleksandra Wielopolskiego
poczy wprowadza w ycie akty rwnouprawnienia
ydw. Prawo o wyborach do rad gubernialnych, powiatowych i municypalnych Z dnia 24 maja (5 czerwca)
1861 r. stanowi ju, e poddani Krlestwa Polskiego,
pci mskiej, 25 lat skoczonych majcy, po polsku czyta i pisa umiejcy, bez rnicy wyznania i stanu, znajdujcy si w warunkach w teme prawie wskazanych,
nale do wyborw na czonkw Rad powiatowych
i miejskich (art. 1), a rady powiatowe wybieraj z liczby
czonkw rad powiatowych rady gubernialne (art. 29).
To prawo, znoszc wyranie rnic wyzIlali, przywrcio ydom prawo udziau w sprawach publicznych,
w uywaniu ktrych ydzi zawieszeni byli dekretem
Ksicia Warszawskiego z dn. 17 padziernika 1808 r.
,na termin dziesicioletni, a ktry bez wyranego przepisu prawnego przecign si 53 lata. Wybory w duchu tolerancji w 1862 r. przeprowadzone wyday nast
pujce rezultaty: Na 615 czonkw i tylu zastpcw
do rad powiatowych wybrano ydw: 26 na czonkw
i 27 na zastpcw.-Do rad miejskich na 184 czonkw
i tylu zastpcw, wybrano ydw: 28 pierwszych i 40
drugich. Do ustanowionej za w tyme roku Rady Stanu, ktrej_ czonkowie powoywani byli przez najwyszy,
reskrypt, powoany zosta i wyznajcy religi. Mojeszo
w Matjas Rosen. Od tej te pory wchodz Zydzi w poczet wybieranych starszych zgromadzenia kupieckiego,
Sdziw Trybunau Handlowego i Radcw Handlowych
Banku Polskiego 1).
I)

Hilary Nussbaum, Historja ydw t. V, str. 417.

83

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

Rady gubernialne, powiatowe i miejskie przestay

funkcjonowa w 1863 r.
Samorzd w gminach wiejskich wprowadzony zosta przez ukaz z dn. 191utego (2 marca) 1864 r., okrela
ja;cy organizacj gromad wioskowych, ktra te w nastpstwie zastosowan zostaa do znacznej czci miast
zamienionych na osady, w porzdku wskazanym uchwa Komitetu do spraw Krlestwa Polskiego z dn. 14/26
lutego 1869 r., zatwierdzon ukazem z dn. 1 czerwca
1869 r. W myl art. 13 prawa z dn. 19 lutego (2 marca) 1864 r. zebranie gminy skada si ze wszystkich
penoletnich gospodarzy gminy, bez rnicy wyznania,
posiadajcych w jej obrbie, prawem osobistej wasno
ci, przynajmniej trzy morgi ziemi. Jakkolwiek przyjta.
w tym przepisie zasada uznaje rwnouprawnienie y
dw. w samorzdzie gmin wiejskich - jest ono jednak
w dalszych rozporzdzeniach tego prawa silnie ograniczone.
W myl artykuw 11, 65 i 66 Zarzd gminy sprawuj, oprcz zebrania gminy: \AJ jt, sotysi, sd gminny z awnikami, a w razie potrzeby i inni oficjalici.
Urzdy te obsadzaj si z wyborw, lecz nie mog na
nie by wybierane osoby niechrzecim'iskiego wyznania.
Odnonie urzdw gminnych w osadach wydane
zostao w dniu 6/18 lutego 1870 r. postanowienie Komitetu urzdzajcego stanowice, e ydzi mog by
wybierani na urzd wjta gminy w osadach, w takim
razie jeeli ludno gminy skada si wycznie z osb
wyznania ydowskiego. Na urzdy awnikw mog by
ydzi wybierani w tych gminach, w ktrych ludno jest
wycz?ie ydowska, lub wynosi przynajmniej l/a cz
oglnej ludnoci gminy, z tem i ednake, aby w gminach
z ludnoci mieszan liczba awnikw z pomidzy y
dv:' nie. przewyszaa jednego na sd gminny, i aby a
"':11lkOWl z pomidzy ydw w tych ostatnich . gminach
me byo poruczonem sprawowanie obowizku wjta gmi.
84

UDZIA

W SPRAWACH PUBLICZNYCH.

-------------------------------ny, w wypadku zawieszenia tego ostatniego w urzdo

waniu. Wybr sotysw Z pomidzy ydw dozwala
si we wszystkich tych osadach, ktrych mieszkacy
skadaj si wycznie z ydw (Organizacja Zarzdu
w Gubel'. Krlestwa Polskiego t. 2 Zb. pl'. C. R. wydanie 1892 r. art. 282).
Dugo trwaa bezwadno polityczna i dopiero
w r. 1905 zmieni si kierunek i oy duch liberalny.
W nowourzdzonych instytucjach pra wodawczych ydzi
na rwni z innymi do wsppracy byli przywoani. To
rwnouprawnienie wszake nie dugo utrzymao si
w penej swej sile. Mocno zostalo ono wzruszone zarwno ze strony wadzy rzdowej, jako te przez samo
spoeczestwo polskie w sprawie samorzdu dla miast
Krlestwa Polskiego.
W projekcie tego samorzdu, przyjtym przez Izb
Pastwow i w punktach dotyczcych ydw nie zakwestjonowanym przez Rad Pastwa, przedewszystkiem
celem dokonania wyboru radnych wyborcy podzieleni
zostali na trzy kurje (art. 27). Do pierwszej kurji nale osoby pochodzenia rosyjskiego, do drugiej ydzi, do
trzeciej wszyscy wyznawcy innych religii. Do ydw
zaliczaj si osoby zrodzone w wierze ydowskiej (art.
27). W miastach, w ktrych ydzi stanowi wicej i
poow caej ludnoci, kurja ydowska wybiera l/a ;glnej iloci radnych, w innych za miastach tak ilo
radnych, jaka przypada na t kurj w stosunku liczby
jej wyborcw do liczby wyborcw dwch innych kurji,
lecz w kadym razie nie wicej ni 1/10 oglnej liczby
radnycp (art. 29). Wybory odbywaj si w kadej kurji z osobna przez ogl wyborcw danej kUl~i (art. 30).
Na Prezesa Rady Miejskiej i jego zastpcw, jak rwnie na prezydentw, wiceprezydentw, burmistrzw'
i pomocnikw burmistrzw ydzi nie mog by wybierani; nie mog oni rwnie by sekretarzami miejskimi
i sekretarzami Magistratu. W skadzie Magistratu nie
85

PRAW A YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

moe by wicej ni jeden yd (art. 54 j 117). Takie

ograniczenie praw ydw w samorzdzie miejskim, nie-

zgodne z oglnym duchem prawa i z zasadami wytkni~

. temi w prawie z dnia 2210 maja (5 czerwca) 1861 r., podkopuje zasad rwnouprawnienia. Prawo to podzieliwszy wyborcw na trzy kurje, z nierwnemi prawami}
stworzyo obywateli o rnych prawach: uprzywilejowanych, zwyczajnych i pogardzanych, pierwszego, drugiego i trzeciego rzdu. Charakterystyczne byo zachowanie si w tej sprawie Koa Polskiego w Izbie Pa
stwowej. Posowie Grabski i Jaroski zoyli w Izbie~
w imieniu tego Kola, deklaracj, popierajc projekt,
kadc nacisk na konieczno ograniczenia ydw.
W mowie bdcy projekt, z powodu sporu wynikego o jzyk polski w samorzdzie, nie zyska zgodnego zatwierdzenia wadz prawodawczych, i dopiero w 1915
r., w czasie wojny, postanowione zostao wprowadze~lie
takowego z pewnemi zmianami, na mocy Ukazu Cesarskiego z art. 87 zasadniczych praw. Powyej wskazane
ograniczenia ydw zostay w caoci zachowane wtem
nowem prawie o samorzdzie. Wypadki zasze na pla~
cu boju przeszkodziy wprowadzeniu w ycie tego nowego prawa od 1 stycznia 1916 r. jak to bylo postanowione.
Po zajciu Warszawy przez wojska niemieckie wydane zostay zarwno w czci kraju zajtej przez Niemcw, jak i w czci zajtej przez Austrjakw, ordynacje
miejskie, specjalna nawet clla Warszawy, w ktrych
wszake nie ma ani kurji ydowskiej, ani te adnych
ogranicze dla ydw. W ordynacjach tych s kurje
ustanowione dla ogu mieszkacw, w ktrych przewanie wybory odbywaj si na zasadzie proporcjonatno ci. Przy pierwszych wyborach w Warszawie na 90
radnych miasta wybranych zostao do Rady miejskiej
19 ydw, z ktrych 15 na zasadzie zgodnego porozumienia si z innemi partjami w 4-ch kurjach, a czterech

86

UDZIA,

r
,

W SPRAWACH PUBLICZNYCH.

z wyborw w jednej kurji. W miecie odzi na 60

radnych wybrano 29 ydw. We wszystkich innych
miastach Krlestwa rwnie wybran bya cz radnych z pord ludnoci ydowskiej.
W cesarstwie rosyjskiem ydzi nie s dopuszczani
do wyborw w ziemskich zebraniach i zjazdach wyborczych (art. 16 ustawy o ziemstwach) - ani te do
udziau w miejskich zebraniach wyborczych; do rad
miejskich wyznaczaj si w miastach w strefie osiedlenia, ydzi majcy kwalifikacje wyborcze przez miejscow wadz, w liczbie oznaczonej przez Ministra spraw
wewntrznych, lecz nie wyszej, jak w l/lO czci ca
kowitego skadu (art, 805 pr. o st.).

C.

Udzia

w instytucjach prawodawczych.

wolnociowy poczty w pierwszych latach

wieku da pocztek wskrzeszenia praw politycznych narodu Polskiego. W postanowieniu o wyborach do Izby pastwowej z dnia 6 sierpnia 1905 r.
wskazany jest cenzus dla wyborcw, ale zaclnej wzmianki o wyznaniu w tem prawie niema. Prawo to zatem
zrwnao wszystkich obywateli. Specjalnie wykazane
s osoby w wyborach udziau nie biorce,
mianowicie: kobiety, osoby modsze od 25 lat, uczniowie, urzd
nicy, wasajcy si inoplemiecy, poddani zagraniczni,
skazani wyrokiem na pewne oznaczone kary, bdcy
pod sdem j t. p. (art. 6, 7 i 8). W przepisach o zastosowaniu tego postanowienia do guberni Krlestwa
Polskiego z dnia 11 padzjernika 1905 r. wskazane zostao, ze wybory czonkw Izby Pastwowej odbywaj
si na oglnych w powyszem postanowieniu z dnia 6
sierpnia 1905 r. ustanowionych zasadach, z niektremi
wyjtkami, nie dotyczcemi wszake osb uprawnionych
do przyjmowania udziau w wyborach.

Ruch

biecego

87

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

Podug ukazu o reformie organizacji Rady Pmlstwa

z dnia 21 lutego 1906 r. Rada Pastwa skada si
z czonkw z nominacji Monarchy i z czonkw z wy~
boru. W prawie tem rwnie niema wzmianki o r
nicy wyzna. Co do wyborw zachowany jest tene
sam porzdek, jaki przyjty by w postanowieniu o wyborach do Izby Pmlstwowej, a mianowicie wskazane s
osoby, ktre nie mog by wybierane przez odnone
Zjazdy, jak osoby nie maja,ce lat 40, nie posiadajce
cenzusu naukowego, poddani zagraniczni i niektre osoby wskazane w artykuacl~ 6, 7 i 8 postanowienia o wyborach do Izby Pastwowej (art. 10, 11).
Na zasadzie tych przepisw suy ydom w Krlestwie PoIskiem prawo wyborcze zarwno czynne jak
i bierne do prawodawczych instytucji pastwowych.
Prawo to faktycznie przez ydw byo wykonywane,
a nawet w 1912 r. wybrany by na posa z miasta odzi
yd Bomasz.

UDZIA

W SPRAWACH PUBLICZNYCH.

stpujcym

do towarzystwa w charakterze stowarzyszonych,-z zabezpieczeniem tyche, na nalecych do nich

nieruchomociach. Stowarzyszeni wybieraj reprezentantw, ktrzy na oglnych zebraniach decyduj o wszystkich sprawach dotyczcych towarzystwa. Pomidzy stowarzyszonymi przyjmujcymi udzia w towarzystwie jest
okoo 40% ydw. Towarzystwo to, ktrego celem jest
udzielanie taniego kredytu wacicielom nieruchomoci,
ma znaczenie czysto ekonomiczne. W kocu 1911 r. na
zebraniu reprezentantw Towarzystwa Kredytowego
zapada uchwaa, dca do ograniczenia praw stowarzyszonych wyznania mojeszowego, a mianowicie do
ograniczenia liczby wybieranych reprezentantw z grona ydw do 20% oglnej liczby reprezentantw stowarzyszonych. Rada ministrw jednakna posiedzeniu z dnia
12/25 grudnia 1913 r. t uchwal odrzucia, wychodzc
z zasady, e tego rodzaju ograniczenia mog by ustanowione tylko w drodze prawodawczej, a wic musiayby przej przez Izb Pastwow i Rad Pastwa.
Zaznaczy wszake naley, e odzyway si-aczkolwiek

Antysemityzm nurtujcy spoeczestwo polskie pood smego dziesitka lat XIX wieku, z poczt
Idem drugiego dziesitka lat biecego stulecia, pozby
si ju wszelkiej wstydliwoci, i ogosi jawn walk
przeciwko ydom - w formie bojkotu. W tej walce
przyjy nawet udzia tak zwane stronnictwa postpowe,
dawniej kruszce kopie za rwnouprawnieniem ydw.
Nie dali si pocign jedynie socjalici robotnicy.
Walka rozwinita zostaa niemal we wszystkich dziedzinach. Najcharakterystyczniejsz pod wzgldem prawilym bya dziaalno Towarzystwa Kredytowego m.
Warszawy. Towarzystwo to ma za zadanie udzielanie
poyczek, wl:acicielom domw miasta Warszawy, przy-

tylko pojedyncze gosy - przeciwko tej krucjacie przeciwko ydom. Polski "Dziennik Petersburski" pisa w tym
przedmiocie: Starania o wprowadzenie ograniczel'i dla
ydw, jako sprzeczne z zasad rwnoci i sprawiedliwoci, w drodze ktrych jedynie, moe by rozstrzygnita sprawa polska, nie tylko obostrzaj stosunki, ale
co waniejsza usuwaj grunt z pod ng-przy. obronie
praw narodu polskiego. Ograniczenia dopuszczane wzgl
dem jednych mszcz si na innych. To te nie moe
my uwaa: faktu, i Rada ministrw odrzucia starania
Warsza wskiego Towarzystwa Kredytowego miejskiego,
za przykr niespodziank-przeciwnie tak si sta musiao , i w zasadzie dobrze si stao, i haba ograniczell.
.
..
nie zostaa urzeczywistniona. Jest jednak w tej epopeJI
jeden objaw ujemny, jest nim mia~owicie fak~ ten, i~
Rada ministrw i poszczeglni jej czonkowJe zostal!

88

89

D.

Udzia

w Towa1'zystwie K1'edytowem
miasta Warszawy.

czynajc

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKTEM.

niejako powoani do uczenia spoeczestwa naszego rozumu politycznego. To iakt przykry i naleao wszystIw uczyni, aby go omin. Ju stao si. Obowiz
Idem naszym jest, abymy my wanie wszdzie i zawsze byli obrocami tych, ktorych prawa s ograniczone, tych wzgldem ktrych haso sprawiedliwoci nie
istnieje. Nieszczliwa inicjatywa Warszawskiego Towarzystwa Kredytowego miejskiego niechaj bdzie odstraszajcym przykadem raz na zawsze, i miarodajn
a realn wskazwk, e spoeczestwo polskie na drodze zachannego nacjonalizmu, na drodze ogranicze
wyznaniowych i narodowociowych - nic zyska ani
zdoby realnego nie jest w stanie, utraci za moe,
cho realnie nie wiele, jednak moralnie bardzo duo.

R O ZD Z I A L V.
Suba pastwowa.

A. P r z e p i s y O gl n e.
W 1861 roku nadane zostao w Cesarstwie ydomt
stopnie naukowe uniwersytetw rosyjskich
i Medyko-Chirurgicznej Akademii, prawo wstpowania
do suby rzdowej we wszystkich wadzach cywilnych.
Obecnie odnony przepis, objty artykuem 9 Ustawy
o subie pastwowej w Cesarstwie brzmi; Zabrania si
przyjmowa na sub cywiln ydw, oprcz tych, kt ..
rzy na zasadzie art. 40, 48 i 49 nabyli prawo wstpo
wania na sub, t. j. majcych stopnie l1auko~e doktora, magistra lub kandydata, a nawet lekarzy nie maj
cych wyszego uczonego stopnia medycznego. Ci ostatni jednak nie mog by naznaczani do stolic: do Pe
tersburga i do Moskwy z ich guberniami. Na przedstawienie Rady Administracyjnej w komitecie do spraw
Krlestwa Polskiego ukazem z dnia 1/13 lutego 186(, r.
postanowionem zostao, e ydzi posiadajcy dyplomy
na stopnie naukowe: Doktora, Magistra lub kandydata
tak uniwersytetu Cesarstwa i Cesarskiej Medyko - Chirurgicznej Akademii, jakote szkoy Gwnej Warszawskiej, mog by przyjmowani do suby Cywilnej w Krlestwie we wszystkich wadzach) a przypuszczeni do
posiadajcym

90

91

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

SUBA PASTWOWA

suby

cywilnej
zapewnionych.

uywa maj

oglnych praw

suibie

tej

B. Suba w sdownictwie.
Na powysze prawo z dnia 1/13 lutego 1866 r. wyczekiwano w kraju z wielk niecierpliwoci, gdy
w tyme roku wychodzi z Warszawskiej Szkoy Gw
nej pierwszy zastp jej wychowal'icw ze stopniami Magistrw. Midzy koczcymi Szkol(~ Glwn znajdowali
si wwczas i czterej ydzi, a mianowicie: Aleksander
K:aushar, Szymon Roclzyn, Jzef Szwarcenberg i Jzef
Krrszrot, ktrzy te zaraz przyjci zostali na aplikantw
sdowych, przy Trybunale cywilnym w Warszawie.
W 1868 r. wszyscy czterej zamianowani zostali
Patronami przy Trybunale Cywilnym w \iVarszawie _
nastpnie Adwokatami przy S'ldzie Apelacyjnym, a Kraushar i Rodzyn doszli do stanowiska Obroiicw przy
Warszawskich Departamentach Rzdzaceo'o Senatu. Pniejsi wychowacy SzIwy Gwnej, 'a ~astpnie warszawskiego Uniwersytetu, ydzi, rwnie byli mianowani patr.onami przy trybunaach cywilnych. Po wprowadzemu nowej organizacji Sdowej w 1876 r. wczen~ Patronow~e przy Trybunaach, Adwokaci P~'zy S
dZJe ApelacYjnym i Obrollcy przy Warszawskich Departamentach Rzdzcego Senatu, zamianowani zostali Adwokata~i przysigymi Okrgu \Varszawskiej
Izby Sdowej. Takimi Adwokatami mianowani zostali
p~niej przez waciwe Sdy Okrgowe i inni ydzi,
ktOl.Z~ pokoczyli uniwersytety, po uprzedniej picio
letmeJ praktyce u Adwokatw, w charakterze pomocnika Adwokata przysigego, lub w Sdzie, w cbarakterze, kandycla~a do posad sdowych. Pomocnicy Adwokato:v pr~yslgych musieli rwnie uzyska, po uko
czemu ul1Jwersytetu, nominacj na pomocnika Adwokata

Przysigego, a za opat odpowiednich wiadectw mieli

prawo prowadzenia spraw, i wnoszenia obrony w sprawach ich klijentw w tycb sdach, w ktrych wiade
ctwa opacali.
Oprcz Adwokatw przysigych i ich pomocnikw
istnieje jeszcze instytucja prywatnych obroiicw, ktrym Sdy wydaway wiadectwa do prowadzenia spraw,
w tych Sdach od ktrych wiadectwa otrzymali, pomimo e uniwersytetu nie ukol'iczyli, po zoeniu egzaminu
lub usprawiedliwieniu w inny sposb, e posiadaj potrzebne wiadomoci do penienia tej suby. Do grona
tych prywatnych obrocw przyjmowani byli i ydzi.
N a stanowiska inne pomimo wyranego brzmienia
prawa z dnia 1/13 lutego 18G6 r., e ydzi, posiadajcy
stopnie naukowe, mog by przyjmowani do suby
cywilnej w Krlestwie we wszystkich wadzach, ydzi
przyjmowani nie byli.
Lecz wnet nastpiy ograniczenia i na polu adwokacldej dzialalnoci. W dniu 8 listopada 1889 r., podug
najpoddaszego raportu ministra sprawiedliwoci, wydany zosta najwyszy rozkaz, aeby wadze sdowe
i rady adwokatw przysigych (do naszego kraju nie
wprowadzone), a do atrybucji ktrych, podug organizacji
Sdowej Cearza Aleksandra II naley przyjmowanie
Adwokatw do grona adwokatury, przyjmowaly do liczby adwokatw przysigych i obrocw prywatnych,
osoby wyzna niechrzecialiskich, a do wydania osobnych w tej mierze przepisw, nie inaczej jak za pozwoleniem ministra sprawiedliwoci, na przedstawienia o to
prezesw tych wadz i rad. Przepisy te weszy, jako
uwagi do art. 380 i 406 Qrganizacji Sdownictwa (Zb.
pr. C. R. t. XVI cz. I wydania 1892 r.). Od tej pory
powstrzymane zostay wszelkie nominacje ydw na
Adwokatw przysigych i wydawanie wiadectw ydom
na obrocw prywatnych. Teje samej treci rozkaz
wydany by w dniu 18 kwietnia 1890 r., aeby osoby

92
93

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

wyzna niechrzeciaskich, przyjmowane byy do liczby

obrocw prywatnych przy zjazdach powiatowych, je-

dynie za pozwoleniem ministrw spraw wewntrznych

i sprawiedliwoci, na przedstawienie co do tego prezesw pomienionych Zjazdw.
Powoane rozkazy z dnia 8 listopada 1889 r. i 18
kwietnia 1890 1'. zamkny ydom przystp do Adwokatury, gdy aden z nich nie zdoa wyjedna sobie
zezwolenia ministra. Dopiero w 1905 r., jakkolwiek na
krtko, rozwary si przed nimi te wrota. W tym to
roku minister sprawiedliwoci zezwoli na mianowanie
kilkudziesiciu pomocnikw Adwokatw przysigych
ydw adwokatami przysigymi. Pomidzy tymi' byli
tacy, ktrzy przez lat 16 wyczekiwali nominacji. Wnet
jednak zamkny si chwilowo odemknite podwoje, i od owej pory aden yd nie uzyska nominacji. Co
wicej wywoan zostala powana kwestja, czy Sdy
Okrgowe, zamieniajce u nas Rady Obrol'icze, mog
mianowa pom()cllikw adwokatw przysigych bez
zezwolenia ministra, czy te uwaga do art. 380 Organizacji Sdowej, wymagajca do mianowania Adwokatw
przysigych i obrOIicw prywatnych, zezwolenia ministra, ma by stosowan i do pomocnikw Adwokatw
Przysigych?

Senat na oglnem zebraniu departamentw kasacyjnych w dniu 12 marca 19121'. wyjani, e wspomniane zezwolenie ministra i w tym wypadku jest wymagane. Od tego czasu ani jeden yd nie dobi si prawa
przygotowania do Stanu Obroczego, w charakterze pomocnika Adwokata Przysiglego. Niezalenie' od tego
zagroony zosta los i mianowanych ju poprzednio pomocnikw Adwokatw Przysiglych ydw. Kijowski
Sd Okrgowy, powoujc si na to, e pomocnicy adwokatw przysigych mog spenia swe czynnoci w tym
charakterze tylko przez lat 7, - a o ile w cigu tego
terminu nie uzyskaj a, nominacji na Adwokata Przysig94

-------

SUBA PASTWOWA.

ego,

winni by wykreleni z listy pomocnikw adwokatw przysigych wystpi z wnioskiem wykrelenia

z tej listy pomocnikw adw. przys., sucych w tym
charakterze przeszo lat 7, nie baczc, e w mowie b
dca zwoka nie z winy pomocnikw adwokatw przysigych powstaa, lecz z przeszkody wzniesionej przez
nowe prawo, wbrew ich woli i z wielk dla nich
krzywd.

W 1913 r. podany zostal do Izby Pastwowej wniosek ustawodawczy 76 posw, z frakcji kadetw, trudowikw i socjalistw, dOfnagajcy si zniesienia przepisu
z dnia 8 listopada 1889 r., moc ktrego przyjmowanie
niechrzecian do grona adwokatw przysigych i oLro
cw prywatnych, zaley kadorazowo od pozwolenia
ministra sprawiedliwoci. Wnioskodawcy powouj si
na to, e w ustawach. sdowych Aleksandra II takiego
ograniczenia niema, e nie zgadza si ono z obecnemi
zasadami tolerancji, e przeciwne mu s wszystkie rady
adwokackie w Rosji, e Komisja reform sdowych
w trzeciej Izbie Pastwowej orzeka, e taki brak zaufania do osb wyznania niechrzeciaskiego w adwokaturze, niczem nie daje si usprawiedliwi. Jako na motyw praktyczny autorzy wniosku wskazuj na to, e
adwokatura w Rosji w ogle jest nieliczna, i e istnieje
mnstwo miejscowoci, w ktrych ludno pozbawiona
jest wszelkiej pomocy prawnej, a w obec nowego prawa o sdach lokalnych, ludno pozbawiona jest nawet
usug poktnych doradcw, gdy tego rodzaju praktyka
karana jest wizieniem. W skazuj przytem, e samo
ministerjum nie moe przytoczy adnych konkretnych
zarzutw przeciw adwokatom niechrzecianom, i toma
czy si gwnie tem, e w niektrych miastach, procent
adwokatw ydw jest zbyt QUy i powinien ulec1z
zmniejszeniu 1).
l)

Nowa Gazeta z dn. 23 kwietnia 19111 r. N2 18 1

95

SUBA PASTWOWA.

Podug

art. 21 organizacji sdowej ydzi nie mog

by wybierani na sdzj~w pol~oju. :Vsza~{~ u nas S
dziowie Pokoju nigdy me bylI wybIeralm, Jak to ma
miejsce w Cesarstwie -a byli z urzdu wyznaczani.

C.

Suba

w innych

wadzach lzdowych.

ydzi

lekarze zajmuj rne posady, jako lekarze,

w subie wojskowej -w mniejszej ju liczbie w slubie cywilnej, w szpitalach i na innych stanowiskach. Pozatem inne stanowiska w subie pastwo
wej s dla ydw przewanie zamknite.
Rzdzcy Senat na posiedzeniach z dni: 19 listopada J899 r., 13 stycznia i 17 lutego 1900 1'. i 12 kwietnia 1901 r. rozpoznawa wynike w rnych wydziaach
kwestje co do praw ydw do wstpowania do suzby
pastwowej-i majc na wzgldzie, e z oglnego, ustanowioDE'go wart. 9 Ustawy o subie rzdowej zakazu.
przyjmowania do suby cywilnej ydw, dopuszczaj
si wyjtki cile i wyranie w szczeglnych rozporz
dzeniach wskazane, powzi decyzj (opublikowan 22
maja 1901 r.) nastpujcej treci; W widokach ujednostajnienia stosowania we wszystkich wydzialach obowizujcych przepisw co do przyjmowania do suby
palistwowej ydw, wydrukowa w celu podania do
powszechnej wiadomoci w zbiorze praw i rozporz
dze rzdowych, e z oglnego ustanowionego wart. 9
o subie rzdowej (t. 3 zb. pr. C. wyd. 1896 r) zakazu
przyjmowania do suby Cywilnej ydw, obowizujce
prawo dopuszcza wyjtki jedynie dla nastpujcych kategorji ydw: 1) majcych stopnie doktora, magistra~
kandydata (albo tych, ktrzy ukoczyli kurs z dyplomem pierwszego stopnia) oraz stopnie naukowe, doktora medycyny i chirurgii; 2) majcych dyplomy na tytu
lekarzy, przyczem ydzi ci dopuszczaj si. jedynie do
suby w dziale lekarskim, 3) majcych stopie inyniera
przewanie

technologa, ktrym nadano prawo do suby paI1stwowej tylko w dziale technicznym i 4) tych ktrzy Uk0l1czyli kurs w klasach geometro-taksatorskich - tylko
w wydziale mierniczym gu bernialnym. Decyzja ta opiera
si jeszcze na tej zasadzie, e prawo wyjtkowe nie
moe by rozcigane drog interpelacji.
W motywach Senat przytacza zarazem, e ten wyj
tek nie odnosi si do tych osb, ktre UkOl1czyy kurs
w instytucie inynierw komunikacji cesarza Aleksandra I,
gdy postanowienie o tym instytucie z dnia 8 lutego
1888 r. nie nadaje wychowacom instytutu z pomidzy
ydw prawa wstpowania do suzby pastwowej. Kieruj c si temi motywami i majc na wzgldzie, e podug ustawy Warszawskiego instytutu politechnicznego
Cesarza Mikoaja z dnia 25 lipca 1899 r., kol'iczcy ten
instytut otrzymuj na wydziale mechanicznym i chemicznym tytu inzyniera technologa, a na wydziale iny
niersko-budowlanym, - inyniera budowniczego, (art. 44)
i e wedug tekstu tego prawa (art. 45) suy im prawo
do zajcia odpowiednich posad nauczycieli etatowych w zakadach naukowych specjalnych, naley doj do wniosku
e poza tem jednem stanowiskiem, nie s oni dopuszczeni
do penienia jakiejkolwiek innej suby pastwowej.

D.

Z n a k i o d z n a c z en i a.

Art. 550 prawa () orderach i innych znakach odznaczenia gosi, e ydzi na rwni z innymi maj prawo do otrzymania znaku odznaczenia za nieskaziteln
sub~~, przyznawanego zarwno bdcym na subie,
jak i wyby!ym ju ze suby, urzdnikom, ktrzy przez
oznaczony okres czasu pozost~rwali na rzeczywistej su
bie pm'istwowej, przez czas sluby byli znani ze swej
i ciao'la
praca,
niezachwiana moralnoci
bo'orliwo"cl'
"',
,b .
,
i pilnoci okazali si poytecz~ymi i wiernymi wykonawcami w sprawach suby.
97

9.6

PRAW.o MIESZKANIA . .oRAZ PR.oWADZENIA HANDLU I

ROZDZIA

VI.

Prawo mieszkania oraz prowadzenia

halldhl i przeluysl.l.
A. W miastach.
Z chwil zawieszenia dekretem Ksicia Warszawskiego z dnia 17 padziernika 1808 r. przysuguja,cych
ydom z mocy Ustawy konstytucY.inej Ksistwa Warszawskiego praw politycznych, - prawo ydw swobodnego zamieszkiwania' oraz prowadzenia handlu i przemysu w zasadzie zostao zachwiane. Nie dugo te
trzeba byo czeka na wyrane ograniczenia. Szczegowe przepisy co do mieszkania ydw w Warszawie
ustanowione byy ju dekretem Krla Saskiego K.sicia
Warszawskiego z dnia 16 marca 1809 r. Motywy ograniczenia prawa ydw swobodnego zamieszkiwania
w Warszawie s nastpujce: Zwaywszy, e zbyteczne
skupienie si ludu starozakonnego wystawia mieszka
cw stolicy na wielorakie niebezpieczestwa, mianowicie:. poiarw i utraty zdrowia, - zwaywszy i nieoch
dstwo, niead i bezprawie, s naturalnym. skutkiem
zbytniego skupienia si w maym okrgu, ktremu
z trudnoci policja zapobiega moe, stanowimy ... Od
dnia 4 padziernika 1809 r. nie wolno jest rriieszka
98

PRZEMYSU.

osobom ludu starozakonnego na nastpujcych ulicach:

1) Stare Miasto, 2) Podwale z uliczkami poprzecznemi:
Kapituln, Grodzk i Wzk, 3) Freta z Mostow, wi
tojersk i Kol, 4) Nowe Miasto wzdu a do domu
Gurowskich z rynkiem, ulic Star, Kocieln, z Przyrynkiem i uliczk Zakroczymsk:, 5) ulica Duga z uliczk
Bielask i Przejazdem, 6) ulica Miodowa, 7) ulica Senatorska z ulic Now czyli ydowsk, z Wierzbow,
Rymarsk i Danielewiczowsk, 8) Krakowskie Przedmiecie i Nowy wiat wzdu a do domu Sukowskich
inclusive z ulicami: Bednarsk, Dziekask, Czyst,
Krlewsk a do pocztku Mazowieckiej, MazowieclG\
a do pocztku wito Krzyskiej, wito Krzysk,
9) Trbacka i Kozia (art. 2). Aby za lud starozakonny
przekona si, i Rzd pragnie go nieoc1rini od innych tej ziemi mieszkacw, byle Osoby tego ludu same chciay sta si tego uczestnictwa godnemi, dekret
dozwala mieci si na kadej z wspomnianych ulic
dwm tymczasem familjom ludu starozakonnego, odpowiadajcym nastpujcym warunkom, kto udowodni:
a) e ma i posiada czystego funduszu 60.000 zotych
polskich bez dugu i bez zaprzeczenia; b) e jest prawdziwie bankierem, lub e prowadzi handel przyzwoity
i otwarty, c) e umie czyta i pisa po polsku lub po
francusku, lub przynajmniej po niemiecku, d) e dzieci
swoje po skol'iczonym sidmym roku do szk publicz.
nych cigle posyJa, lub posya odtd zobo"\vie si,
aby tam naulH wieckie rwnie z drugiemi pobieray j
.e) e nie uywa adnych znakw powierzchownych, ktre dotd lud starozakonny od innych mieszkal1cw odrniaj (art. 3). Oprcz wymienionym dwm fami1jom,
dozwolone zamieszkiwanie na tych ulicach, temu z .ludu
starozakonnego wraz z familj, ktryby by czowiekiem
naukom powiconym, lub w jakiej sztuce wyz,volonej
biegym, jako to: doktorem, malarzem i t. d., ktryby
fabryk, jak kraj owi uyteczn, i przepisami policyj99

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIElvI.

_PRAW~MIE.s:~CANI~?RAZ PROWADZENIA HANDLU I PRZEMYSU.

nemi wrd miasta znajdowa si niezabronion, za10y, i do niej uy rk ludzi wyznania swojego, - temu
ktoby nabywszy plac pusty na tych ulicach, wymurowa na nim dom podug przepisw po1icyjnych,~
wreszcie hurtownikowi jakichkolwiek towarw; - wyczaj si: fabryka i handel gorzaek, wdek i likworw. Wszyscy ci jednak winni zastosowa(~ si do warunkw powyej pod literami c. d. e. wskazanych (art. 4).
Zanim dalsze urzdze_nia ogoszone bd dozwolone zostao wczesnym starozakonnym, mieszkadcom Warszawy, lokowa si w ulicach nieexcypowanych (art. 11).
Jednake chcc i w tym razie zapobieclz kupieniu si
i natokowi tych mieszkacw w jedno miejsce, dekret
stanowi: aby waciciele domw tylko w proporcji iloci
izb do najcia w jednym domu bdcych, miecili u siebie familje starozakonne, to jest: dom ktry ma izb
mieszkalnych na najem 2 do 3-ch, mieci moe jedn
familj, izb ~: do S-ciu dwie familje, izb fi do 7-miu
trzy familje i t. d. Nad pi jednak familji starozakonnych aden dom wicej obejmowa nie moe (art. 12) ..
Domy za na przedmieciach oddalonych, ktre wcale
nie s zamieszkae i przez wacicieli opuszczone, urzcld
policyjny przeznaczy: moe: cakien~ dla farnilji starozakonnych (art. 13). Przepisy te obostrzone zostay karami wyznaczonemi zarwno na obchodzcych je starozakonnych jakote na wacicieli domw (art. S-9).
Dekret ten majcy na wzgldzie dobro mieszkal'icw miasta Warsza wy, w punktach oznaczonych literami c. d. e., usiuje skierowa yclw na drog zblienia
si, zarwno pod wzgldem intelektualnym jak i pod
wzgldem zewntrznego wygldu, do ogu mieszkaIlew. W iliespena p roku po wydaniu powyszego
dekretu, wydany zosta w dniu 7 wrzenia t. r. drugi
dekt:et, rozwizujcy wtpliwoci wynike przy stosowam.~l :lekretu z dnia 16 marca i uzupeniajcy takowy.
PomIJajc szczegy dotyczce wykonania .powoanegcp
100

-~-~-

--

~-

-~'-_.~---'--

.-"'_._~--_._---

dekretu z eln. 7 wrzenia, zaznaczy

e na ulicach na ktrych osobom
ludu starozakonnego mieszka nie wolno, ydzi rwnie
i sklepw trzyma nie mog.
dekretu, z

treci

naley wyjanienie,

Postanowienie Krlewskie z dnia 19j31 lipca 18211'.,

powolujc si na !lIotyvvy wyraone w dekrecie z dnia
16 marca 1809 r., wcza do liczby ulic miasta War~zawy, do mie~zkania tyn:e dekr~tem wzbronionych
Jeszcze nastpuJ ce ulice: Zabia Graniczna Krle\\'sl'
Nowy Swiat, poczynajc ocl paJacu Sukowskich a do
azienek, Leszno, lVIarszalkowsk, Chlodn, Elektoralnq,
Jerozolimsk, Zakroczymsk od domu Gurowskich z ulicami Gwardyjsk, Bitn i Fawory. ydzi mieszkajcy
w tych ulicach winni si z nich wypro\vaclzi do clni::t
4 padziernika 182 2} r.
,.

.r.).J

\..

Postanowienie Krlewskie z dnia 25 kwietnia (7 maja) 1822 r. opiewa e, zapatrzywszy si na pomylne

skutki dekretu z dnia 16 marca 1809 r., w zapobiezeniu
zbytecznemu skupieniu si ydw w stolicy Krlestwa,
a chcc rwnie ochroni mieszkaIlcw innych miast od
szkodliwych wypadkw, do ktrych skupianie si ydw
w maym okrgu widocznie si przyczynia, stanowi: e
od dnia 1 stycznia 1823 r. w domach, ktre maj jedn
lub dwie izby mieszkalne, nie wicej ma . si umieci
jak jedna lub dwie familje ydowskie, to jest w kadej
izbie Il1i~s~kalne.i je:ln.a tylko fam ilj a. Urzd municy~.
palny ..mIeJSCOWy Wllllen w kadym terminie zwyklej
l'UmacJl przekonywa si przez lustracj o cisem dopenieniu powyszego przepisu. Namiestnik Krlestwa
Oznacza bdzie miasta, w ktrych Uznane zostanie dogodnem wskaza, i przeznaczyc~ oddzieln stron miasta
na zamieszkanie i budynki ydowskie, tudzie warunki
w dekrecie z dnia 16 marca 1809 r. przepisane do zamonoci miejscowej przystosuje i zarzdzi (art. 9).
Tem postanowieniem przeto ograniczenia poprze101

PRAWA YDW W KRLESTWm PULSKIEM.

dnio istniejce tylko w obrbie miasta Warszawy rozi do innych miast.

PocUug postanowienia N. Kr. z dnia 7 wrzenia
1824 r.) aden yd z miast i wsi Krlestwa nie ma by
odtd przyjmowany na mieszkanie do Warszawy, hez
szczeglnego zezwolenia Komisji rzdowej spraw wewntrznych i duchownych -:- a nadto aden z ydw do
Warszawy lub Pragi na czas przybywajcy, przepuszczonym przez rogatki nie bdzie, jeeli nie ojJlaci pozwolenia pobytu clziennf'go.
Postanowieniem N. Kr. z dnia 21 grudnia 182 21. r.
wyznaczony by rewir dla starozakonnych w miecie
Zgierzu - a takie postanowienie z dnia 27 wrzenia
1825 r. \vyznacza rewir dla starozakonnych w miecie
od~.
.

PRAWO MIESZKANIA

ORAZ PROWADZENIA HANDLU I PRZEMYSLU.

Podug postanowienia Rady Administracyjnej Krlestwa z dnia 19/31 sierpnia 1832 r. w domach naronych
pomidzy ulic zakazan a niezakazan pooonych,
wolno jest starozakonnym mieszka,. w czci tychte
domw lecej od ulicy niezakazanej, pod warunkiem,
aby urzdzili ella siebie osobne wejcie od strony dozwolonej, i nie mieli przechodu przez dziedziniec od uliCY
zakazanej. \V ktrymby z podobnych domw znajdowa si sklep w samym rogu, dzielcym ulic zakazan
od niezakazanej, a zatem do adnej niejako nie nalecy,
takowy sklep ma by uwaany, jako lecy przy ulicy
dozwolonej. Rada Administracyjna postanowieniem z dnia
4/16 marca 1847 r. wycza ocl za~ieszkania starozakonnyc,h w Warszawie ,cz ulicy Chmielnej od Nowego-Swiata do ulicy Brackiej, uwaajc e ta cz
ulicy, jako znacznie zabudowana do rzdu' pryncypalnych policzon by moe, polecajc stosowanie do tej
czci ulicy Chmielnej wszelkich przepisw, tyczcycl;
si mieszkania ydw po ulicach egzymowanych. Natomiast ju Najwysze postanowienie z dn. 8/20 czerwca
1848 r., majc na wzgldzie, e wyznaczony rewir dla

w miecie Warszawie znacznie cienionym zoprzez zajcie niektrych ulic pod budow Cytadeli,
i przez odczenie czci ulicy Chmielnej, i gdy cie
nienie to przy wzrocie stopniowym ludnoci ydow
skiej, szkodliwy wpyw na zdrowie mieszkacw wywrze moe, stanowi, e celem rozszerzenia rewiru y
dowskiego w miecie Warszawie, ulica Kola i cz
wito-]erskiej, poczwszy od ulicy Freta do Nowiniarskiej, przestaje by egzymowan dla ydw, ktrym
odtd wolno bdzie na rzeczonych ulicach zamieszkiwa. Najwysze postanowienie z dnia 7/19 wrzenia
t. r. z uwagi, e starozakonni Krlestwa obowizani s
do zmiany ubioru, rnicego si od innych mieszkaI'icw, i e z mocy oglnych postanowie ponosz takie
same powinnoci, jak inni mieszkaIlcy, i ulegaj osobistej subie w wojsku, uznawszy suszno uly im w monoci przemieszkiwania i zarobkowania w tych cz
ciach miast, gdzie takowe obecnie s ograniczone, stanowi,
e w miecie Warszawie, z pomidzy ulic, wyczonych
ocl zamieszkiwania przez ydw, na 13 nastpujcych:
1) Aleja a do Belwederu, 2) Nowy wiat, 3) Krakowskie Przedmiecie, 4.) Trbacka, 5) Kozia, 6) Miodowa,.
7) Senatorska, 8) Nowo-Senatorska, 9) Wierzbowa, 10) Bielaska, 11) Duga z placem Krasiskim, 12) Rymarska,.
13) Przejazd,-clozwala si zamieszkiwa nie trzem jak
p o dotd, ale piciu rodzinom takich starozakonnych,
ktrzy zadouczyni warunkom. dekretami Ksicia Warszawskiego Z dnia 16 marca i g wrzenia 1809 r. i Najwyszym Ukazem z dnia 19/31 lipca 1821 r. wskazanym ..
Na wszystkich innych ulicach miasta Warszawy,.
ktre wyczone s powoanemi wyej dekretami i ukazem, wolno bdzie odtd mieszka takim starozakonnym, bez ograniczenia liczby rodzin, ktrzy udowodni
posiadanie czystego funduszu rubli 3000, a przytem za':
douczyni wszelkim innym na. ten cel obecnie wymaganym warunkom. Na tyche ulicach wolno im naby-

102

103

cignite zostay

ydw

sta,

PRAWA YDW W KR()LESTWfE ['()LSKIEAf.

wa{~ place puste lub zabudowane clrewnianemi domami,

z zastrzeeniem zabudowania tych miejsc budowlami
murowanemi. Starozakonni, ktrzy uzyskaj prawo na
zamieszkanie lub nabycie placu z domem, przy ulic v
egzymowanej w Warszawie, mog prowadzi tam~
otwarty handel i pror.eder, lecz tylko w jednem miejscu, z wyczeniem fabrykacji oraz sprzeday, tak hurtowej jako i czstkowej trunkw krajowych. Oprcz
Warszawy i w innych take miastach Krlestwa Polskiego, gdzie dla Starozakonnych prawo zamieszkiwania
ulego podobnym e ograniczeniom, wolno im bdzie
odtd mieszka przy wszystkich ulicach egzymowanych,
ale takim tylko Starozakonnym, bez ograniczenia liczby
rodzin, ktrzy udowodni, i posiadaj czystego funduszu 1500 rubli, i dopeni inne warunki (o ktrych ju
wyej bya mowa).
.
Postanowienie Rady Administracyjnej z dnia 7/19
padziernika 1855 r., majc na wzgldzie znaczny wzrost
ludnoci starozakonnych w miecie Zgierzu, wcza do
rewiru ydowskiego: pnocm\ stron ulicy Piaskowej,
ulic Strykowsk, Blotn,Konstantynowsk, i Szlachtuzow, i odtd wolno zydo1l1 w tych ulicach zamieszkiwa.
Rada Administracyjna postanowieniem z dnia 28
lutego (11 marca) 1861 r. wczya do rewiru zyclowskiego w miecie odzi: drug stron ulicy Poclrzecznej
i Wolborskiej, trzy ciany rynku starego miasta, ulir.
Stodoln, Drewnowsky cz Zgierskiej, dzi Piotrkowskiej, wschodni przestrzel'i gruntw staromiejskich i cz
ulicy Kocielnej.

B. W pasje pogranicznym.
Postanowienie Ksicia Namiestnika z dnia 31 stycznia 1832 r . .zapobiegajc przemycaniu, ktrego dopuszczaj si Zydzi, zamieszkujGY licznie wsie na pogra104

PRAWO lVIlESZKANTA ORAZ PROWADZENIA HANDLU

PRZEMYSU,

niczu, a pozostajcy bez adnego staego sposobu do

ycia, ze szkod dochodu skarbu i uszczerbkiem znacz. nym przemysu krajowego, zabrania ydom ocl dnia
1 stycznia 1824 1". mieszka na wsi nad granic Prus
i Austrji, w odlegoci trzech mil od teje granicy, jeeli yd nie udowodni: 1) e si trudni upraw roli
sam lub przez czelad swojego wyznania, 2) albo e ma
inne pewne stale zarobko,vanie z oglnemi przepisami
zgodne, jako to: a) stala sluba, b) rzemioslo lub fabryka jaka, c) pacht krw, d) gorzelnictwo lub phvowarstwo za konsensem, :~) e dotychczas nie przemyca i za
to nie by poszukiwanym, Na prawo mieszkania yd
powinien otrzyma wiadectwo od miejscowego \V jta,
zatwierdzone przez komisarza delegowanego w obwd,
corocznie wznawiane. N a naruszajcych ten przepis
ydw i tolerujcych ich wjtw gminy, ktrzy uwaani
bf;cl za ich splnikw, naloone zostay kary.
Rada Administracyjna Krlestwa postanowieniem
z dnia 29 maja (10 czerwca) 183 2.1: r. rozcigna postanowienie Ksicia Namiestnika z dnia 31 stycznia 1823 r"
oraz zwizkowe przepisy, dotyczce usunicia ydw
zamieszkaych po wsiacb, w zakresie ttzechmil od granicy Austrjackiej i Pruskiej, - do granicy od strony
cesarstwa rosyjskiego.
Ta Rada Administracyjna postanowieniem z dnia
1/13 maja 1836 r. postanowila, e kady starozakonny,
bez wzgldu na stan i zatrudnienie, w miecie nale
cem do trzech milowego nHdgranicznego okrgu zami'eszkaly, dwukrotnie o defraudacj celna, przekonany,
obok wymiaru zasuonych kar, ma by z tego okrgu
w gb kraju usunity. W oglnoci za, od daty ogo
szenia niniejszego postanowienia, nowe osiadanie staro:'
zakonnych w miastach do okrgu trzechmilowego nadgranicznego nalecych, pod adnym pozorem nie b
dzie dozwolone, podobnie, jak to we 'wsiach nadgranicznych ju si wykonywa.
105

I'RAWA YDW \V KRLEStWIE

POLSKlEi\!.

Rada Administracyjna Krlestwa postanowieniem

z dnia 15/27 grudnia 1850 r. zwaywszy, e z epok
zniesie'nia linji celnej midzy Cesarstwem i Krlestwem
ustaje potrzeba cienienia starozakonnych tutejszo-krajowych w prawach przebywania i osiadania w miastach
i wsiach w obrbie trzy milowym od granicy Cesarstwa
pooonych, znosi odnone postanowienie Rady Administracyjnej z dnia 20 maja (10 czerwca) 1834 r. i art. 5
postanowienia z dnia 1/13 maja 1836 r., o ile do granicy Cesarstwa odnosi si.
W dniu 19/31 stycznia 1851 r. Rada Administracyjna wydala "Przepisy o obrbie 21-no wiorstowym
nadgranicznym od Prus i Austrji", wedug ktrych
winny by uformowane na podstawie ksig ludnoci
spisy starozakonnych w miastach i wsiach 21-no wiorstowego obr~bu zamieszkaych wraz z familjami, znosz
si dawniejsze legitymacje wydawane przez wjtw na
rok, i takowe zastpione bd przez ksieczki legitymacyjne. aden yd nie moe zamieszkiwa we wsiach
obrbu 21-no wiorstowego jeeli nie udowodni:
A) e si trudni upraw roli.
B) e ma inne pozwolone zarobkowania, jako to:.
a) sta s,lub, b) rzemioso lub fabryk jak, c) pacht
krw, d) gorzelnictwo lub piwowarstwo za konsensem,.
e) e w obrbie 21-no wiorstowym cigle zamieszkiwa.
Starozakonni w gbi kraju zamieszkali nie inaczej
udawa si mog na pobyt czasowy do miast i wsi obrbu 21,.no wiorstowego, jak za paszportami, ktre nie
inaczej maj by udzielane, jak za powziciem przelwnania o nieodzownej potrzebie pobytu tame. PaszPQrta
mog by wydawane najdluej na miesicy trzy, a za
udowodnieniem koniecznoci duszego pobytu, mog
raz jeden by prolongowane naj dalej do trzech miesicy ..
Przepisy te obostrzone zostay karami na ydw,
Prezydentw i Burmistrzw miast, tudzie wjtw gminy dopuszczajcych si~ naruszenia ich.
106

PRAWO MIESZKANIA ORAZ PROWADZENIA HANDLU I PRZEMYSLU.

Senat

Rzdzcy

w dniu 2 czerwca 1854 r. zakoukaz cesarski, aeby wszyscy .ydzi

w Krlestwie przekonani o defraudacji wydalani byli
za obrb stu wiorst od granicy. Przepis ten obecnie
objty jest artykuem 1073 Ustawy celnej (wyd. 1910 r.).
munikowa wadzom

C.

O fabrykacji i sprzeday tt'unkw oraz zarobkowaniu rolniczelll i przemysowem.

Dekret Ksicia Warszawskiego z dnia 3 padzier

nika 1812 r., majc na wzgldzie, e w wczesnem y
dw pooeniu, prowadzenie przez nich handlu, fabrykacji i szynko\vania trunkw, staje si szkodliwem dla
mieszkarlcw Ksistwa \lVarsza wskiego, a szczeglniej
dla wocian; chcc raz przywie familje ydowskie,
dotd temi: profesjami bawice si do poytecniejszych
dla oglu kraju zatrudnie, stanowi, e od dnia l-go
lipca 1814 T., nie wolno adnemu ydowi ani ydwce,
bd w miecie bd na wsi, handlowa, fabrykowa
ani szynkowa adnego gatunku trunkw, czy to pod
wasnem imieniem, czy pod cudzem, czy na wJasny, czy
na cudzy rachunek; jak rwnie nie \volno im mieszka
po karczmach, szynkach lub browarach, - a to pod dotkliwemi karami, nakadanemi zarwno na ydw uchybiajcych temu przepisowi, jakote na osoby innych
wyzna, w jakikolwiekbd sposb pomagajce ydowi
w naruszaniu zakazu, i na urzdnikw dopuszczajcych
przestpienia przepisw.
Przepisy te widocznie miay za zadanie osignicie
dwch wanych celw, a mianowicie: uchronienie ludnoci od eksploatacyi i demoralizacji, drog pijmistwa
przez ;i;ydw popieranego, i skierowanie ydw do produkcyjnych zaj, a .tern samem umoralnienie i uobywatelnienie tych ostatnich.
. Postanowieniem Namiestnika Krlewskiego z dnia.
~ maja 1816 r. przeduon zostaa wolnu szynkowa107

PRAWO .MIES1:KANIA ORAZ PROWADZENIA HA:\TDLU T

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKTEM.

nia ydom na rok, a postanowienie tego Namiestnika Kr.

lewskiego z dnia 28 maja 1816 r. zabrania szynkarzom y
dom, pod jakimkolwiek pozorem, dawa wocianom trunki
na kredyt, lub w zamian za produkta. Wocianin, ktry zaduy si szynkarzowi za trunki wolnym jest od spacenia
tego dIugu; produkt za wzity, yd wocianinowi powrci obowizany; przyczem yd uchybiajcy temu przepisowi ulegnie karze, za pierwszym razem 30 zlp., za drugim razem kara podwojon bdzie, a za trzecim razem
yd konsens do szynku utraca.
W dniu 31 grudnia 1816 r. wydane zostao postanowienie Namiestnika Krlewskiego, w przedmiocie urz
dzenia rzemiosl, kunsztw i profesji. PocUug tego postanowienia, w miastacb gdzie si znajduje dziesiciu
ub wicej majstrw jednego rzemiosa, kunsztu lub
profesji, majstrzy ci skada bd zgromadzenie. Majster
biorcy ucznia, ktry w czytaniu, pisaniu i religji swego
wyznania potrzebnej nauki niema, obowizany w celu
udzielenia mu takowej, najmniej godzin sze w tydziel}
posya go do szkoly (art. 26), rwnie majstrzy czeladnikw winni napomina, aeby obowizkw religji
swego wyznania nie zaniedbywali (art. 82). W postanowieniu tern nie ma zakazu, aby
zgromadzeniach
tych chrzecianie i ydzi cznie udzia brali, natomiast
zastrzeonem jest, e wolno jest ydom, przy zachowaniu przepisw tego. postanowienia, wszelkie rzemiosa
i fabryki po miastach sprawowa (art. 146).
Komisja rzdowa sp. w. w odezwie do urzdu municypalnego m. Warszawy w dniu 21 sierpnia (2 wrzenia) 1837 1". roz.wizujc przedstawienie urzdu municypalnego o dozwolenie utworzenia oddzielnych niektrych
zgromadzell rzemielniczych profesjonalistw starozakonnych, owiadcza, e gdy postanowienie Ksicia Namiestnika z dnia 31 grudnia 1816 r. przepisuje prawida i porzdek klasy rzemielniczej w oglnoci, bez rnicy
wyznall, za w szczeglnoci art. 146 dozwolone jest

starozakonnym sprawowanie wszelkich rzemios i fabryk

przy zachowaniu przepisw wspomni1'tnego postanowienia, Komisja rzdowa zatem, jak z jednej strony nie
upatruje usprawiedliwionej zasady do odczenia zgromadze rzemielnikw starozakonnych, tak z drugiej strony uwaa, i uczniom, czeladzi i majstrom tego wyznania , nic nie stoi na przeszkodzie, w korzystaniu z urzdzell
.
cytowanego postanowienia, tembardziej, i staralllem
by powinno urzdu municypalnego, aeby usuwa trudnoci, jakieby uczniowie i czelad starozakonna doznawa moga, ze strony majstrw chrzecian, w doskonaleniu si w waciwem rzemiole.
O ileby za profesjonici wyznania starozakonnego
byli w cbci utworzenia midzy sob skadki na wsparcie majstrw podupadych, wdw i dzieci po ubogich
rzemielnikach \V yznania tego pozostaych, o tyle urzd
municypalny mocen jest dania takie rozwizywal~, .na
zasadzie przepisw art. 146 wspomnianego postanowIenia wskazanych.
W praktyce urobile) si, e do zgromadzell rzemielniczych, utworzonych przez chrzecian, ydzi nie
s przyjmowani. Sami za ydzi w Warszawie utWGrzyli jedyne tylko zgromadzenie szmuklerzy, w ktre m
znowu clu"zecianie udzialu nie przyjli,. chocia zgromadzenie szmuklerzy chrzccian wcale nie istnieje.
Postanowienie Ksicia Namiestnika z dnia 4 lutego
1823 r., celem otworzenia ydom sposobnoci do staych
zarobkOWali i wzbudzenia w nich chci do pracy, ustanawia przepisy o zarobkowaniu rolniczem i o zarobkowaniach przemysowych. Dla uatwienia pracy na roli
dozwala ono ydom osiada na gruntach ornych w dobrach rzdowych i duchownych, ktre od miejscowej
potrzeby folwarkw, lub te od lepszego uposaenia
wocian, oka si zbywci.jcemi,-na pustkach wocia
skic'h, tudzie w zarolach lub lasach ocl lenictwa odczonych. ydzi na gruntach osiadajcy zajmowa

109
108

PRZE~IYSU.

PI\AWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

si powinni gospodarstwem rolniczem, wzbronione im .

jest wyrabianie lub szynkowanie trunkw. Czelad
wszystka z samych tylko ydw obojej pci skada si
maj trzymanie czeladzi chrzeciaskiej ydom jest zabronione. Nie wolno ydowi nadanej osady, pl wki
lub mniej obejmujcej, rozdziela ani drugiemu w czci
bez zezwolenia waciwej wadzy odstpowa(~. Grunta
maj by dawane ydom na czynsz lub za umow, przy
czem przyznane im zostay pewne ulgi w opatach czynszu i podatkw, oraz w odbywaniu powinnoci i cia
rw gruntowych. Wolno osiadania na gruntach suy
tylko ydom krajowcom. Suy im te mono osiad.ania i na gruntach w dobrach prywatnych pod powy
szemi warunkami.
Pod 'wzgldem zarobkowania przemysowego wolno
jest kademu ydowi rwno jak mieszkacom innych
wyzna sprawowa, bez adnej przeszkody, wszelki
kunszt, rzemioso lub profesj, wyjwszy roboty i prze
day trunkw po wsiach, chociaby do adnego zgro
madzenia rzemielniczego nie nalea. W takim razie
nie jest mocen wyzwala uczniw, i zawiadczenia jego
nie mog suy do udowodnienia lat wprawy pracuj
cej czeladzi, poniewa to wycznie majstrom nalecym
do zgromadzenia podug postanowienia daty 31 grudnia
1816 r., jest zostawione. Zarobkowania handlowe rwnie s ydom dozwolone bez ograniczenia.
Ukaz Najwyszy z dnia 5/17 lii)ca 1844 1'. stanowi:
Zamiar dekretem Krla Saskiego Ksicia Warszawskiego z dnia 30 padziernika 1812 r. objawiony, wzgldem
usunicia ydw od fabrykacji i szynkw wdki, nia
by wykonany z dniem 19 czerwca (1 lipca) 1845 r. co
do ydw, trudnicych si powyszem zarobkowaniem
po wsiach, z pozostawieniem atoli dla nich wolnoci
przeniesienia si do miast z teme samem zarobkowaniem. Rada Administracyjna przez postanowienia corocznie wydawane przedua bdzie i nadal yciom
110

wolno trudnienia si zarobkami propina.cyjnemi w mia

stach, o ile tego uzna potrzeb. Ustawa o wyrobie
i przeday wdki w Krlestwie Polskiem z dnia 4/16
maja 1848 r., obejmuje te rozporzdzenie, e Rada Administracyjna przez postanowienia corocznie wydawane,
przedlua(~ bdzie nadal, o ile uzna tee'o potrzebet, v.
nom wolno trudnienia si zarobkami propinacyjnemi
w miastach i osadach targowych podug oddzielnych
prawide (art. 133).
W ustawach o opatach akcyznych znajduje si
przepis (uwaga 2-ga do art. 612), e: \v guberniach Krlestwa Polskiego dozwala si~ ydom prowadzi burtowy
handel piweql, miodem i winem wszdzie, a detaliczny
handel trunkami w miastach i miasteczkach, i w tych
tylko wsiach, w ktrych wycznie ydzi mieszkaj; - co
si tycze detalicznej sprzeday trunkw w innych wsiach,
pozostaj w sile przepisy, zabraniajce ydom tego han<11u, do czasu ostatecznej w tym przedmiocie decyzji.
(,J

D. R 6 w n o lt p r a w

li i

e n i e.

Ukaz z dnia 24 maja (5 czerwca) 1862 1". o rwno

uprawnieniu ydw znis przepisy ograniczajce y
dw co do zamieszkiwania w niektrych miejscowociach,
stanowic (art. 2): e ograniczenia i zakazy co do zamieszkiwania ydw \'1' miastach lub niektrych ich
czciacb, oraz wsiach, z jakichbd tytuw, przywilejw lub urzdze wypywaj~\ce, jak niemniej w pasie
granicznym 21 wiorstowym uchylaj si. Zarazem polecone zostao Radzie Administracyjnej Krlestwa Polskiego zarzdzi wadzom, do ktrych to naley, przejrzenie prz("pisw co do ydw obowizujcych dotd
w Krlestwie Polskiem, pod wzgldem wolnoci prowad.zenia rzemios, handlu i przemysu (art. 8). W ten
sposb pady nareszcie gheta ydowskie, prysny mury
oddzielajce dzielnice ydowskie, od strefy zamieszkiwa111

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEiI!.

PRAWO MIESZKANIA ORAZ PROWADZENIA HANDLU I

PRZEMYS.D.

---~~~~.~-----~----------_._--~

niainnych wspobywateli, i ydzi zyskali prawo swobodnego poruszania si i zamieszkiwania w granicach

Krlestwa Polskiego.
Zapowiedziane wszake przejrzenie przepisw co
do prowadzenia rzemios, handlu i przemysu w ich caokszta1cie nie nastpio.
Rada Administracyj na w rozwiniciu powyszego
prawa, celem porwnania starozakonnych z mieszka
cami innych wyzna, pod wzgldem kort:ystania z dobrodziejstwa praw krajowych, postanowieniem z dnia
31 lipca (12 sierpnia) 1862 r. uchylia: nakazy objte 1
Ustawy farmaceutycznej, art. 94 ustawy dla zgromadzerife1czerskich, i art. 12 postanowienia z d. 10/22 pa.
dziernika 1858 r. i uchwalia: 1) e starozakonni mieszkar1cY
Krlestwa mog si ksztaci w zawodzie farmaceutycznym,
i utrzymywa apteki, 2) e felczerowi e starozakonni, na rwni z felczerami innych wyzna!'i, maj prawo zasiada: na
zgromadzeniach felczerskich, nalee do wyboru, i by na
starszych w tyche zgromclzeniach wybieranymi, oraz
3) e ydzi dopuszczani by mog jako meklerzy do handlu
bydem.
'
Naiwyej zatwierdzone w dniu 28 kwietnia 1887 r.
zdanie i{ady Pastwa, uchyla zakaz zabraniajcy y
dom w Cesarstwie najmowania chrzecian do- posug
domowej i do robt. Przepis ten i II nas ma zastosowanie. Stanowi on zarazem, e ydzi nie rnog przeszkadza najmowanym do posug i do robt, jakote
uczcym si u nich rzemios, w wi~~ceniu dni niedzielnych, tudzie w wypenianiu innych obowizkw ich
wiary pod kar pienin Rb. 50.

B. Ograniczenia ustanowione po rwn911prawnieniu zydw.

Po ustanowieniu rwnouprawnienia
ograniczenia. I tak:
112

nastpiy rne

aj

przemy!ei

handlu.

Najwyejzatwierdzonew

dniu 15 stycznia 1885 r. Zdanie Rady Pastwa zabrania osobom wyzna niechrzecia
skich malowa obrazy, wyrabia krzye i inne tym podobne
przedmioty kultu cbrzeciaskiego, jak rwnie prowadzi wszelkiego rodzaju handel temi przedmiotami pod
kar pienin do rubli 50 i odebrania wszystkich znalezionych u nich przedmiotw tego rodzaju (art. 100 ustawy o uprzedzeniu i przeszkodzeniu przestpstw i art.
48-1 Ustawy o karach).
Ustawa o przemyle grniczym w Krlestwie Polskiem z dnia 28 kwietnia 1892 r. zabrania ydom prowadzenia przemysu grniczego na cudzych gruntach,
i udziau w nim (art. 12), nie mog oni by nawet pe
nomocnikami innych osb w sprawach przemysu grniczego (art. 13). Przepisy te objte s art. 344 Ustawy
grniczej.
Na zasadzie postanowienia z dnia 31 marca 1897
r. ydzi nie mog by przyjmowani na majstrw i robotnikw w technicznych i artyleryjskich zakadach wojennych.

b)

W zamieszkiwaniu na gruntach

Najwyej

wociaJiskich.

zatwierdzone zdanie Rady

Pastwa

z dnia

11 czerwca 1891 r. wprowadza nowe ograniczenia niezwykej

dla ludnoci ydowskiej. Stanowi

osobom wyznania mojeszowego zabrania
si nabywa na wasno osady i grunta wociaskie,
dzierawi je lub posiada tytuem zastawu; zabrania
si rwnie tym osobom wszelkie inne oddzielne od
prawa wasnoci posiadanie rzeczonych majtkw i uyt
kowanie z nich, w jakiejkolwiekbd formie, i na jakichkolwiekbd zasadach, przez miejscowe prawa do0110

doniosoci

(I. 5)

e:

113

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

zwolonych, jak rwnie zawiadywanie temi majtkami

w charakterze penomocnikw lub zarzdcw. Nadzr
nad wykonaniem tego postanowienia powierzony zosta
instytucjom do spraw wociaskich (L 18), a sprawy
o naruszenie tego przepisu oddane zostay Sdom Gminnym (L 19). Ten nowy przepis prawa postawi ydw
zamieszkaych na gruntach wociaskich w bardzo trudnem pooeniu. Ludzie, ktrzy mieszkali na tych gruntach cae dziesitki lat, nieraz z dziada i pradziada, ktrzy na cudzych gruntach si zabudowali, i tam cale swe
mienie woyli, zmuszeni byli opuszcza swe siedziby,
po najwikszej czci traca,c cay swj dobytek. W'myl
obowizujcego prawa cywilnego (art. 555 Kod. Napoleona), osoba ktra co zasadzia," wybudowaa lub dopenia jakiej Toboty z wlasnych materjaw, ma prawo
tylko uprztnicia tego co zrobia,-co jest rwnoznaczne zupenemu zniszczeniu; a czsto warto rozebranych
materjaw niedorwnywaa kosztom rozbirki.
Usio
wano motywowa ten przepis prawa argumentem, e
prawoda wcy szo o utrudnienie ydom eksploatowania
i demoralizowania wocian, do czego szerokie pole
otwiera ydom handel przez nich uprawiany, a tem samem twierdzono, e naley przepis ten stosowa jedynie do ydw prowadzcych handel na gruntach wo
cimlskich, a nie do innych, jak naprzykad, do spokojnych rzemielnikw, ktrych nawet brak po wsiach
uczuwa si. Interpretacja ta jednak nie zyskaa przychylnego uznania. . Rugi ydw z gruntw wociaskich
odbyway si z surow bezwzgldnoci; nawet zwyczajne terminowe kontrakty najmu nie byy uznawanej
usuwano te ydw, szukajcych wypoczynku tylko
w czasie letnich miesicy, w domach zbudowanych na
gruntach wociaskich. Naganka na ydw, osiadych
na gruntach wociaskich, uprawian bya ze szczegln gorliwoci w ostatnich latach przed wojn europej~
sk;-setki rodzin ydowskich przez eksmisj z dotych114

PRAWO MIESZKANIA

ORZ

PROWADZENIA HANDLU I

PRZEMYSU.

czasowych siedzib, pozbawione zostay dachu nad go

zarobkowania na kawaek chleba i podtrzymania dotychczasowego ndznego l?ytu. Rz.dzcy
Senat wyrokiem z dnia 22 stycznia 1896 r. za N2 16
wyjani, e ydzi mog wynajmowa mieszkania na
gruntach clu'zecian - wocian, o ile im chodzi tylko
o pobyt w danej miejscowoci, albowiem prawo nadao
ydom wolno zamieszkania w caem Krlestwie, a wic
i na wsi. Pniej wyrokiem z dnia 6/19 lutego 1912 r.
Senat na zebraniu oglnem orzek, e prawo przemieszkiwania ydw na gruntach wlocianchrzecian, naley
rozumie, jako prawo krtkoterminowego pobytu, w znaczeniu oglnoyciowem, ale nie jako prawo zawierania
umowy najmu staego mieszkania, gdy taka umowa
oznaczaaby poniekd eksploatacj gruntu wociallskie
go, wzbronion przez uchwa Rady Pallstwa z 1891 r.
Wyrokiem z dnia 11 marca 1898 r. za N2 101 Senat wyjani, e yd moe z mocy plenipotencji zarz
dza wydzierawion przez innego yda - wocianina,
przed wydaniem prawa z 1891 r., osad wocianina
chrzecianina, do terminu upywu dzierawy.
w, monoci

F. Cudzoziemcy -

zydzi.

W celu przyprowadzenia rolnictwa, fabryk, rzemios

i kadego gatunku przemysu uytecznego do jak najlepszego stanu, wydany zastal w dniu 20 marca 1809 r.
dekret Ks. W., obejmujcy dobrodziejstwa dla cudzoziemcw do kraju sprowadzaj cych si. W szczeglnoci za; kady rzemielnik lub rolnik, osiadajcy
w Ksistwie Warszawskiem, zwolniony jest przez sze
lat od wszystkich ciarw i opat publicznych, jakiegokolwiekbd nazwiska; rolnicy, osiadaj.cy na gruntach
pustych w dobrach narodowych, zwolnieni te s przez
sze lat od opaty czynszw; ci przybysze oraz ich

115

PRAWA YDW W KRLES TWIE POLSKIE M.

dzieci wolni s od popisu wojsko wego. Dekre t z dnia

30 padziernika 1812 r. czyni,. odr:onie tych dobrod ziejstw
dla cudzoziemcw, wzgldem Zydw nastpujce ograniczenia: Dobro dziejst wa przepi sane dla cudzoziemcw,.
tym tylko staroz akonn ym suy powin ny, ktrzy udoaj
wodni przed Prefek tem Depar tamen tu: 1) e posiad
dugu
bez
ch
polski
h
czyste go fundus zu 60,000 zotyc
i zaprze czenia , ie tyme kapitaem chc zaoy w kraju, do ktreg o si wprowadzaj, jak uyteczn fabryk,
ludzi
wyjwszy fabryk trunk w, uywajc do niej rk
osos
e
lub
y;
hurtow
handel
lub
wyzna nia swojeg o,
m
nauko
si
cali
powi
lub
,
bami naukom powiconemi
po
pisa
i
czyta
lekarsk im; 2) udowodni, e umiej
polsku , lub po francu sku, lub po niemie cku; 3) o bowi
ego
i si dzieci swoje, po skol'iczonym kadego z nich sidm
roku, posya cigle do szk public znych, aby tam nauki wieckie rwnie z drugie mi dziemi pobieray; 4) oborzchow wi si do nieuywania adnych znakw powie
mieszinnych
nych, ktre dotd lud staroza konny ch od
akacw odrniaj. Oprc z powyszej klasy staroz
konnych, mog by wpusz czonym i do kraju ci tylko
jmniej
ydzi, ktrzy oprcz okazan ia trzech set przyna
czon
wyzna
przed
dni
zotych polskic h majtku, udowo
siodlaami,
Komisj, e s biegymi: garbar zami, rymarz
rzami, sukien nikami , farbiarzami, postrz ygacza mi, p
ciennikami, grnikami,. hutnikami, kowala mi, noownika
mi, puszka rzami, stolarz ami, koodziejami, stelmachami,
i zobowi si do odbyw ania jednej z tych profes ji,
przyna jmniej przez lat pi, .po wejciu do kraju, pod
.
kar, i riapow rot zagranic wypro wadzo nymi zostan
Dekre t ten z pozoru majcy na celu li ograni czenie y
dw w korzys taniu z dobrod ziejstw przyzn anych cudzoziemcom, w zasadz ie zamyk a granic e Ksistwa dla y
dw cudzoziemcw, pozostawiajc wrota otwart emi li
dla pewny ch wymie nionyc h w dekrec ie katego rji, znajdujcych si w przepi sanych warunk.ch.
116

I PRZEMY Sl..U.
~~.~~ MIESZKA NIA ORAZ PROWAD ZENIA HANDLU

Po zniesie niu dzienn ika praw Krles twa Polski ego

i publik owaniu praw l'cznie dla cesars twa i Krles twa'
cudzoziemcy ydzi w Krles twie Polski em ulegaj prze~
pisom obowizujcym ydw cudzoziemcw w Cesarstwie rQsyjskiem.
W dniu 14 styczn ia 1878 r. Najwyej zatwie rdzone
byo postan owieni e Komit etu minist rw z dnia 26 grudnia 1877 r., w myl ktreg o, ydom poddan ym zagranicznym, znanym ze swojej pozycji w spoeczestwie
i z prowa dzenia obszer nego handlu , ktrzy przyj edaj
do Cesars twa na pewien czas,c lla zakupy wania i wywozu za granic produk tw rosyjsk ich, mog by wydawan e wiadectwa l-szejg itdy, po wzajemnem za ka
dym razem porozu mieniu si ministr w: finansw, spraw
wewntrznych i spraw zagran icznyc h.
Najwyej zatwie rdzone m postan owieni em Komit etu
minist rw z dnia 17 grudni a 1887 r., dozwo lono wszyst kim tym osiadym w Krles twie Polski em ydom cudzoziemcom, ktrym wydan e byy na rok 1887 dokumenty pierws zej gildy otrzymywa takie dokum enty
i na 1888 r., nie rozcigajc tego przepi su na tych z podobny ch ydw, ktrym odmw iono ju pozwo lenia na
prowa dzenie handlu w Rosji, i nadano im dla przedsi
wzicia stara o pozwo lenie prowa dzenia handlu w cesarstw ie termin do l-go maja 1888 r., ostrzegajc, e ci
z pomidzy nich, ktrzy nie przedsiwezm starali w tym
przedm iocie w cigu ustano wioneg o termin u, obowiza
ni bda. wstrzyma swoje czynnoci przemysowo - handlowe i wyjecha z granic cesars twa przed 1 styczn ia 1889 r.
W myl artykuu 819 Prawa o stanac h ydzi zagranic zni nie s dopusz czani, ani do przesie dlania si
do Rosji, ani te do wstpienia w rosyjsk ie poddastwo.
Natura~nie e czynio ne s wyjtki: 1) dla zakadajcych
fabrykI; 2) dla majstr w ydw specja lnie do fabryk
p.
sprow~dzaI1ych po picioletnim zamies zkiwan iu i t.
izacji.
natural
noci
formal
j
Specja lne przepi sy wskazu
117

PRA W A YDW W KRLESTWIE POLSKTEM.

-----~

-c-----~---------------

-------------.----

Dla naszych stosunkw wany jest artyku 820 t.

p., ktry stanowi: ydwki ruskie poddane, ktre zawary zwizki maeskie z cudzoziemcami ydami,
i w ogle z poddanymi zagranicznymi, jeeli one' nie
opuszczajc ojczyzny, owdowiej lub rozwiod si z m
ami, maj prawo, po przedstawieniu dowodw mierci
ma lub rozwodu z nim, powrci do ruskiego poddallstwa. Dzieci z tych maestw, ktre pozostay przy
matkach, mog pozosta przy nich -przez cay czas nieletnoci, a po dojciu do penoletnoci pozostawia si
im mozno zdeklarowania: czy ycz sobie przyj rosyjskie poddastwo, czy te wyjecha za granic.
Przy tym artykule jest jeszcze uwaga treci nast
pujcej: ydwkom, ktre zawary zwizek maeski
z austrjackimi poddanymi, lecz nie dopuszczonym do
przesiedlenia sie:; do Austrji przez tamtej sze wadze, zezwala si pozosta w miejscach ich zamieszkania, na
prawach cudzoziemek wraz z maoletniemi dziemi, urodzonemi z tych zwizkw. Dzieci te, w cigu roku po
dojciu do penoletnoci, winny albo przyj rosyjskie
poddastwo, albo wyjecha zagranic.
Matkom, a w razie ich mierci, najbliszym krewnym, pozwala si zaliczy takie dzieci w Rosji zrodzone w skad rodzin, do
ktrych iCh matki z pochodzenia swego nale.

PRAWO MIESZKANIA ORAZ PROWADZENIA HANDLU I

PRZEMYSU.

Ukaz Cesarski z dnia 12 czerwca 1857 r. w przedmiocie dozwolenia starozakonnym Il}ieszkacom Krlestwa Polskiego przesiedla si do Cesarstwa postano~i:
ze 1) starozakonnym z_ tegoz Krlestwa pochodzcym,
ktrzy zamieszkuj w Cesarstwie z powodu interesw,tak handlowych. jakote familijnych, od dawnego czasu

(nie mniej jak lat 10), wolno jest osiedla si w granicach staego zamieszkania ydw, jeeli gminy ju osiedlonych, zgodz si na ich przyjcie; 2) upowani do
osiedlenia si z Krlestwa do tych miejs w Cesarstwie,
gdzie stae zamieszkanie ydw jest dozwolone: a) wypisywanym na mocy decyzji Rzdu z Krlestwa: rabinom i nauczycielom, posiadajcym na ten stan wiadectwa
Wadzy szkolnej, oraz medykom, b) kupcom gildyjnym, trudnicym si interesami handlowemi w Cesarstwie, c) ydom, ktrzy urzdz fabryk (prcz gorzelni),
lub te jaki znakomity zakad rzemielniczy, ci) sprowadzonym przez fabrykantw starozakonnym majstrom,
dla odbywania robt rkodzielniczych, jeeli po upywie
5-cio letniego ich pobytu w fabrykach, zo od waci
cieli, oraz wadzy miejscowej, wiadectwa znajomoci
swej sztuki i nienagannej konduity; 3) upowanienie takowe dawa w porzdku przepisanym dla przesiedlania
si mieszkacw Krlestwa do Cesarstwa (dodatek do
art. 191 tomu IX Zbioru praw o stanach), z zastrzee
niem, aby wiadectwa w tym celu wydawane byy przez
Komisj Rzdow spraw wewntrznych w Krlestwie
Polskiem, nie inaczej jak za poprzedniem zniesieniem si
z Ministerstwem Spraw Wewntrznych.
W myl przepisw zamieszczonych w zbiorze praw
Cesarstwa, obowizujcych zarwno mieszkacw Cesarstwa jak i Krlestwa Polskiego, mog zydzi zamieszkiwa i osiedla si w Cesarstwie tylko w tak zwanej
strefie staej osiadoci ydw. Odnone przepisy znajduj si w prawie o stanach (t. 9 Zb. pr. C. R.) i w ustawie o paszportach (t. 14 Zb. pr. C. R.). Do strefy staej osiadoci ydw zaliczone s gubernie: Besarabska,
Wileska, Witebska, Woyska, Grodziellska, Jekaterynoslawska, Kowieska, Miska, Mohylewska, Podolska,
Potawska, Tawryczeska, Chersoska i Czernichowska,
a take Kijowska z wyczeniem miasta Kijowa. W tych
guberniach ydzi mogli swobodnie przesiedla si z miej-

118

119

G. Prawa ydw z Krlestwa do mieszkanHl

w Cesarstwie rosyjskiem ..

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKTEM.

sca na miejsce, lecz pniej wzbronione zostao prze~.

siedlanie si do miejscowoci po za miastami i miasteczkami, za wyczeniem powstaych przed 3 maja
1882 r. ydowskich kolonii zajmujcych si rol. Z takiche praw mog korzysta i ydzi Krlestwa Polskiego (art. 779 usta wy o stanach i art. 11 usta wy o paszportach).
Poza sfer staej osiadoci ydw, mog zamieszki wa i osiedla si w cesarstwie rosyjskiem nastpuj
ce kategolje ydw:
1) kupcy pierwszej gildy, ktrzy m <;>ga, te zapisywa si do Kupiectwa we wszystkich miastach cesar.
stwa, o ile otrzymali poprzednio wiadectwo stanu kupieckiego pierwszej gildy, i pozosta wali w tym stanie
przynajmniej lat pili. Przepisujcy si na tej zasadzie
kupcy mog przenie si tame z rodzestwem, zapisanem wraz z nimi do jednego wiadectwa kupieckiego,
oraz z subjektami tydami i domow sub ydowsk:
do Petersburga, w iloci uznanej przez Naczelnika miasta Petersburga, a do Moskwy, w iloci podug uznania
Genera-Gubernatora Moskiewskiego; do innych miast
mog;~ sprowadzi, po jednym subjekcie i po czworo
s~.cych . obojga pci, na kad rodzin. Nikt z wyllllemonych osb nie powinien by pod ledztwem s
d:ill lub nadzore~ policyjnym, ani te skazanym wyrolnem sdowym. Zydzi, ktrzy przebyli chociatby z przerwami, dziesi lat w kupiectwie pierwszej gildy, po
z~ granicami staego osiedlenia ydw, nabywaj nastp
l1le prawa: a) przesiedlania si do miejskich gmin (06UI;~C1HBr,) wewntrznych guberni, b) zamieszkiwania wsz
dZIe w ~esarstwie wraz z rodzinami. Z takiche praw
korzystaj: wdowa i dzieci kupca pierwszej gildy, zmare~'o pr~e~ u~ywem rzeczonego dziesiciolecia, jeeli
O~l po smlerCl tegot nadal wnosili opat za pierwsz
gIld do upywu dziesiciolecia (art. 68-12 Ust. o pasz~
portach);
120

PRAWO MIESZKANIA ORAZ PROWADZENIA HANDLU I

PRZEMYSU.

2) ydzi zaszczyceni powolaniem na radc handlowego, lub przemysowego, wraz z ich roclzellstwem
(tamte art. 68-12 2);
3) ydzi, ktrzy otrzymali dyplomy na stopnie naukowe: doktorw, magistrw, lub kandydatw Uniwersytetu. Oni mog te zajmowa si wszdzie handlem
i przemysem. Maj prawo te mie przy sobie rodzin, jak rwnie sub domow ydowsk z dwch osb.
O ile zapisz si do kupcw 2-giej gildy, mog mie te
jednego subjekta yda; wszakZe subjekt ani suba domowa, nie mog by uyci do zarzdzania lub nadzoru
przy dostawach, wzitych przez ydw w guberniach
wewntrznych;

4)

ydzi,

ktrzy

ukoczyli

wysze

zakady

nau-

kowe;
5) pomo.cnicy aptekarzy, dentyci, felczerzy i akuszerki;
6) uczcy si farmacji, felczerstwa i akuszerji (tame art. 68-13);
7) tony tydw, ktrzy ukoczyli kurs nauk w wy tszych zakadach naukowych Cesarstwa, a take zaszczyconych godnoci radcy handlowego lub przemysowe
go, maj prawo doywotnio zamieszkiwa Wszlidzie
w Cesarstwie za tycia i po mierci ma, o ile nie wst
piy w nowe zwizki maeskiej dzieci za tyche y
dw-synowie do penoletnoci, lub do ukoczenia kursu w wyszych zakadach naukowych (lecz nie duej
jak do 25 roku ycia), a crki do zampjcia-zarw
no za ycia ojca, jak i po jego mierci (tame art. 6814 1);
8) dymisjonowani onierze, ktrzy wstpili do su
by na zasadach Ustawy o rekrutach t. j. przed l, lutego 1874 r. (Prawa o stanach art. 680-5 3) a take dzieci ichj ostatni tylko w wypadku, jeteli ci dymisjohowani zapisali siebie i te dzieci swoje do miejskich gmin
po za stref staego osiedlenia ydw;

121

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEl\1.

9) ci ktrzy przyjli udzia w dziaaniach wojennych

na dalekim wschodzie, zyskali znaki za odznaczenie, lub

w ogle bez nagany speniali sub w operujcych
wojskach (Ust. p. art. 68-13 2);
10) ci ktrzy ukoczyli kurs gimnazjalny, mog
kontynuowa nauk wszdzie w Cesarstwie w uniwersytetach, akademjachi innych wyszych zakadach naukowych; rwnie ci ktrzy ukoczyli kurs w szkole realnej i dodatkowej klasie i posiadajcy wia~ectwo
o tern e znaj ten kurs, mog dalej ksztaci si w wy
szych zaklarlach naukowych w Cesarstwie, po zoeniu
prbnego egzaminu. ydom urodzonym w guberniach
Krlestwa Polskiego dozwala si ksztaci: si i skacla
egzaminy na medyczne i inne uczone powoania w uniwersytetach i akademiach w Cesarstwie (Prawo o stanach art. 788);
11) modzi ydzi dopuszczeni do sluchania wyka
dw w Petersburskim technologicznym instytucie Cesarza Mikoaja I-go, mog mieszka w Petersburgu przez
caly czas trwania nauk (Ust. o p. art. 68-15);
12) rzemielnicy cechowi mog mieszka wszdzie,
za przedstawieniem wiadectwa na majstra lub pod'majstra w jednem z miast, majcych urzdzenie cechowe,
a gorzelani, mechanicy, i w ogle rzemielnicy, zajmujcy si~ niecechowemi rzemiosami, za przedstawieniem
powiadczonych przez policj wiadectw fabrykantw,
w zakadach ktrych pracowali lub uczyli si rzemiosa,
o znajomoci swego rzemiosa; tyme dozwala si mie
u siebie rodzestwo, t. j. on, dzieci, nieletnich braci
i siostry (tame art. 68 - 17). Samo prawo zamieszkiwania jest zawarowane faktycznem zajmowaniem si
rzemiosem (art. 9: Ustawy rzemielniczej wyd. 1879).
Zaznaczy tutaj naley, e w Krlestwie Polskiem istnie"
je tylko jeden cech szmuklerski w Warszawie, w ktrym udzia przyjmuj ydzi, a waciwie s jedynymi
jego czonkami;

122

PRAWO lVIlESZKANIA ORAZ PROWADZENIA HANDLU

r PRZEMYSU.

13) krawcy i krojczy mog<\ mieszka przy pukach

i zakadach wojenno-naukowych, w przecigu czasu, na
jaki wadza w~jskowa zawara z nimi umow, i to n!
wicej jak jeden tylko przy puku lub przy zakadzIe
naukowym (Ust. p. art. 68-17 1);
14) ydzi zaszczyceni godnoci szlachectwa osobistego (wyrok rz. S. 15 grudnia 1911 r. w Se~cji 13).
Rzdzcy Senat w dni~ch 26 marca 1886 r. i 27
marca 1887 r. wyjani, e Zydzi, ktrym nadane zostao
prawo zamieszkiwania w Cesarstwie, gdzie im si spodoba, korzystaj rwnie wszdzie z prawa zajmowania
si handlem i przemysem na oglnej zasadzie.
Niezalenie od tego doz\volone jest ydom czasowe
przebywanie po za sfer osiadoci ydw: 1) dla przyjcia spadku; 2) dla dochodzenia praw wasnoci w s
dowych i administracyjnych wadzach; 3) dla spraw ha11(llowych , i dla licytacji na roboty i dostawy majce YXT
by
uskutecznione w strefie staego osiedlenia ydw. vve
wszystkich tych wypadkach wadza policyjna moe
udziela zezwolenia na pobyt do szeciu tygodni, duszy
pobyt zalety ju od uznania Rzdu gubernialnego, lecz
i Rzd gubernialny moe bez zezwolenia wyszej wadzy
zaprolongowa tylko do dwch miesicy (Ust. p. art.
68-15).
W paszportach ydw, nie majcych prawa staego

zamieszkania po za sfer stalej osiadoci, czyni si

wzmianka, e paszport suy tylko w granicach staego
osiedlenia si ydw (tame art. 71); w paszportach y
dw, ktrzy, przyjli wiar cl1rzecial'isk, zaznacza si
ich ydowskie pochodzenie (wyrok l-go Departamentu
Senatu z dnia 11 wrzenia 1893 N2 6933).

123

POSIADANIE I NABYWANIE

ROZDZIA

Posiadanie i nabywanie

VII.
nieruchomoci.

A. P r z e p i s y o gl n e.
Powyej ju

wskazane

byo, e

Ustawa Konstytudnia 22 ~ipca 180? r.

obywatelI w oblIczu
pra wa (art. 21 ), i e ju w 1808 r. za wieszone zostay
suce tydom prawa polityczne. Nie dugo te dao na
siebie czeka i ograniczenie ydw w utywaniu praw
cywilnych. Wprowadzony ustaw konstytucyjn do
Ksistwa Warszawskiego, i obowizujcy od 1 maja
1808 r. Kodeks Napoleona sta na wysokoci zadania.
W dziale o uywaniu praw cywilnych (art. 7-16) Kodeks stanowi: e uywanie praw. cywilnych nie jest zawise od przymiotu obywatela. Kady francuz uywa
ma praw cywilnych; cudzoziemiec za bdzie uzywa we
Francji takich samych praw cywilnych, jakie s lub b
d udzi~lone francuzom przez traktaty z narodem, do
ktrego ten cudzoziemiec naley. O ydach, i w ogle
o jakichkolwiek ograniczeniach z powodu wyznania, nie
ma w Kodeksie wcale mowy. Lecz ju postanowieniem
Krla Saskiego Ks. Warszawskiego z dnia 19 listopada
1808 r., ydzi zawieszeni zostali w monoci nabywania
dbr na dziedzictwo, o czem trybunay- przez rozporzKsistwa Warszawskiego z
ustanowia rwno wszystkich

cyjna

124

NIERUCHOMOCI.

._----

(lzenie ministra sprawiedliwoci z dnia 23 t. m. za N2 459'

zawiadomione zostay.
Kodeks cywilny Krlestwa Polskiego, uchwa
sejmow z dnia 1/13 czerwca 1825 r. zatwierdzony, jakkolwiek wzorowany na kodeksie Napoleona, wprowadzi ju specjalny artyku co do ydw .. VV szczeglnoci za art. 16 tego Kodeksu brzmi: Zydzi, uywa
bd praw cywilnych, od ktrych uywania przez postanowienia Krlewskie lub Namiestnika Krlewskiego
nie znajd si wyczonymi. ?asadniczo wic kodeks
cywilny uznaje ograniczenie Zydw w uywaniu praw
cywilnych.

B.

Nieruchomoci

w miastach.

Wyczenia o ktrych wspomina kodeks cywilny

faktycznie ju poprzednio istniay. W rozdziale "Prawo mieszkania oraz prowadzenia handlu i przemysu"
powoany by dekret Krla Saskiego Ksicia W m"szawski ego z dnia 16 marca 1809 r., o ograniczeniu prawa
zamieszkiwania ydw w W m"szawie, Z tego dekretu
pyn tez ograniczenia co do najmu mieszka, gdy
niedopuszczalne byy ju kontrakty najmu na lokale,.
znajdujce si w miejscowociach, w ktrych ydom
nie byo dozwolone mieszka. Co za do dozwolonych
kontraktw, dekret da, aby wszystkie kontrakty byy
roczne i co rok z temi samemi formalnociami odnawiane, maj one wykazywa liczb osb do kontraktujcej familji nalecych, z wyszczeglnieniem pci, i \vieku, maj by przy zawarciu i corocznie wizowane przez
Prezydenta miasta vVarszawy, i tre kontraktu ma by
w ksig do tego suc zapisan. Bez tych warunkw kontrakty adnego waloru mie nie bd (art. 14).
Kontrakty teraniejsze najmu na mieszkania i sklepy,
w ulicach, w ktrych ydom zamieszkiwa nie wolno~

125

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

"._-_._-_._-~"-

kiedykolwiek zawarte, a ktreby zajmoway duszy

czas ni termin 2j, padziernika 1809 L, uwaane by
maj jako nieobligujce, co do czasu ten termin przechodzcego (art. 15). Dekret ten nadaje wszake y
dom prawo nabywania placw w ulicach, w ktrych
ydom wzbronione jest mieszkanie, a nawet mono
n;ieszkania tym ydom ktrzy nabywszy jeden z pustych placw w tyche ulicach, wymuruj na nim elom,
podug przepisw policyjnych zaoony i ukOl1czony,
i o ile odpowiada warunkom wskazanym pod literami
'c, d, e artykuu 3-go (t. j. o ile umie czyta i pisa,
bdzie dzieci posya do szk publicznych, i nie uywa
znakw powierzchownych, kt.re lud starozakonnych od
innych mieszkacw odrniaj). Dekret z dnia 7 wrze
nia 1809 r. dozwala, ydom nabywa place puste, znajdujce si przy ulicach do mieszkania dla nich niezakazanych, pod warunkiem dopenienia przepisw obj
tych pod literami c, e. art. 3-go dekretu z dnia 16 mar'ca t. r., i wymurowania na takowych placach domw,
.z ktrych kady najmniej 24 okcie frontu od ulicy, d
i jedno pitro mie powinien (art. 7), Pod takiemi warunkami dozwolone te byo ycloln nabywa domy i pudynki drewniane, znajdujce si na ulicach, do mieszkania dla nich nie zakazanych, z ostrzeeniem jednak, aby
,objcie w posesj takowych domw i budynkQw nie
prdzej nastpio, pki termin nie zostanie uregulowany,
w ktrym stary drewniany budynek ma by zrzucony,
i nowy wymurowany na jego miejsce wystawiony; a to
wszystko pod utrat posesji na rzecz szpitalw, w pt"zypadliu niedotrzymania terminw. Te same przepisy
powtrzone zostay w ukazie z dnia 19/31 lipca 1821 r.,
pomnaajcym ulice m. Warszawy, na ktrych ydom
zamieszkiwanie wzbronione zostao. Ukaz z dnia 25
kwietnia (7 maja) 1822 r. ustanawia dla irlnych miast
te same przepisy, jakie dekretem z 1809 r. ustanowio'ne byy dla Warszawy, a przytem w miastach woje126

POSIADANIE

NABYWANIE NIJ;:RUCHOMOCI.

wdzkicb, powiatowych i innych znaczniejszych, ktre

przez Komisj rzdow spraw wewntrznych i policji
wykazywane bd, stawianie budynkw drewnianych
ydom zupenie zabronione zostao.
Postanowienie Rady Administracyjnej z dnia J2/24
lutego 1835 .t. uchyla przepisane z dnia 16 marca 1809
r. powiadczenie przez Prezydenta m. ,V arsza wy kontraktw, zawieranych przez starozakonnych o najem pomieszkalI, oraz wszelkie w zwizku bdce formalnoci
dotyczce tych e kontraktw.
.
Postanowienie teje Rady z dnia 5/17 listopada
.J835 r. wyjania, ze domy w miecie \Varszawie, przez
starozakonnych i jedynie przy ulicach do mieszkania
im dozwolonych wystawione, mog inni starozakonni
nauywa i posiada, bez wzgldu na to, czy te domy
s drewniane, czy murowane, z zastrzeeniem, iby to
miao miejsce w takich tylko przypadkach, gdy te bd
w drodze dziaw, bd na satysfakcj dugw, na sprzeda musz by wystawione.
Ukazem z dnia 29 stycznia (10 lutego) 1847 r. uchylony zastal przepis (art. 8) ukazu z dnia 25 kwietnia
(7 maja) 1822 r., zabraniajcy starozakonnym stawia
domy drewniane w miastach gubernialnych, powiatowych i innych znaczniejszych miastach, i dozwolone im .
byo budowa takowe w tych miastach gdzie im suy
prawo zamieszkiwania, i w tych czciach rzeczonych
miast, gdzie budowanie podobnych domw dozwolonem
jest lub bdzie mieszkmlcom innych wyzna.
Ukaz z dnia 7/19 wrzenia 1848 r., zmniejszajc
nieco ograniczenia co do zamieszkiwania ydw na
niektrych ulicach miasta Warszawy, zezwala ydom
nabywa place puste, i zabudowane drewniane mi domami, na tyche ulicach, z zastrzeeniem zabu\;lowania tych
miejsc, w czasie zakrelonym, budowlami murowanemi.

. 127

PRAW A ZYDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

. _ - - - - - - - - - - - ---_.._----.._-----

C.
Ju

za

Dobra ziemskie.

Ksistwa

Warszawskiego dekretem Krla

Saskiego Ksicia Warszawskiego z dnia 19 listopada
1808 r., ydzi zawieszeni zostali w monoci nabywania
dbr na dziedzictwo.
Dekret Kr. S. Ks. W. z dnia 3 kwietnia 1812 r.
uzna, e ydzi do Q.zierawienia dbr narodowych nie
s zdolnyn?i.
Postanowienie Ksicia Namiestnika z dnia 4 lutego
1823 r. o zarobkowaniu rolniczem i przemysowem (powalane ju wyej w rozdziale VI), nadaje ydom krajowcom mono osiadania na gruntach w dobrach rz
dowych i duchownych, za opat czynszu lub za dobrowoln umow, z obowizkiem odrabiania powinnoci do
osady przywiZanych, w charakterze czasowych lub
wieczystych dzierawcw, na warunkach, szczegowo
wtem postanowiniu wskazanych.

POSfADANIE I NABYWANIE NIERUCHOMOSCl.

--------+-----.------_.__._--.._.__

._---_._-~---_._---

stosu.i~\ si zarwno do nieruchomoci miejskich jak

i do dbr ziemskich.

Podug rozporzdzeri teje Komisji z dat: 22, sierpnia (5 wrzenia) 1842 r. i 24 padziernika (5 listopada
1857 1'. rejenci nie powinni przyjmowa od starozakonnych, nie tylko aktw o nabycie nieruchomoci miejskich lub wiejskich, ale i o czasowe takowych sposobem

zasta wu posiadani e, jeeli ci starozakonni do takiego

aktu pozwolenia wadzy administracyjnej nie oka.

Komisja rzdowa sprawiedliwoci w dniu 16 czerwca

1824 r. wydaa polecenie komornikom sdowym, aby
w przypadku licytacji dzierzawy karczem, nie przypuszczali do takowej starozakonnych, o ile ci nie oka
konsensu, tak co do osoby, jak i co do miejsca, przez
wadz administracyjn wydanego.
Ta Komisja rozporzdzeniami z daty 15/28 maja
1841 r. Nll690 i 30 kwietnia (12 maja 1846 r.) NllIJ:592J: polecia
al,ly rejenci: 1) w przyjmowanych aktach czynili wzmiank: czy strona kupujca nieruchomo jest wyznania
mojeszowego i 2) do ksig wieczystych ni.e przyjmowali aktw o nabycie nieruchomoci midz'y starozakonnymi zawieranych, jeeli ci na to nabycie zezwolenia
wadzy administracyjnej nie oka. Rozporzdzenia te

To ostatnie rozporzdzenie wywobne zostalo czestemi wypa(~kami obchodzenia zakazu nabywania nier{lcbomoci. Zydzi nabywali bowiem nieruchomoci na
imi podstawionych osb-chrzecian. Fikcyjni nabywcy
przyznavvali istotnym nabywcom-ydom dugi bypoteczne,
znacznie przewyszajce warto nieruchomoci, i odda wali im nieruchomoci w zasta wne posiadanie do czasu zapaty dugu. Wysoko sumy zabezpieczonej bypotecznie na nieruchomoci gwarantowaa ydowi spokOJne posiadanie nieruchomoci, splata jej nie bya wcale
przewidywan. Do tej pory istniej jeszcze nieruchomoci, w ktrych tytu wasnoci figuruje na osoby obCe, a istotny waciciel figuruje w hypotece jako wierzyciel z prawem zastawu. Ten ostatni nie ma nawet
monoci urzeczywistnienia sucych mu praw waci
ciela, ju to ella tego, e nie mona wcale odnale nominalnego waciciela ani jego sukcessorw, ju to
z obawy, ze ci ostatni objanieni o stanie hypoteki,
ktrym nigdy nie interesowali si, gotowi bd skorzysta z takowego, i spac zabezpieczony na rzecz istotnego waciciela elug hypoteczny, dawniej znacznie
przewyszajcy warto~ nieruchomoci, a obecnie w porwnaniu z t wartoci, stanowicy nic nie znaczc
sum Spata dugu pocignaby za sob ustanie zastawu, i rzeczywisty waciciel nieruchomoci, faktycznie w posiadaniu jej z tytuu zastawu bdcy, byhy

128

129

D. Akty

dzierawy, ~astawu

i nabycia.

PRAWA YDW W KRLES TWIE POLSKIE M.

POSIAD ANIE I NABYWA NIE NIERUCHOMOCI.

w ten sposb wyzut y ze swej wasnoci, nieraz prawie

Bauert zowi, i w dniu 16/28 marca 1862 r. D-row i Julianow i Uiwen glikow i, za zasugi pooone w spraw owaniu obowizkw lekarza , ordynujcego w szpital u
staroza konny ch w Warsz awie, jakote w niesien iu pomocy cierpicej ludnoci w czasie grasujcej choler y.
Nadan ia udzielo ne doktor om: Filipow i Lubels kiemu i Juljanow i Lowen glikow i rozcigay si te i do nabyw ania nieruchomoci miejskich. Udziel one wspomnianym
osobom przyw ileje ograni czone zostay nastpujcemi
(mniej wicej identy cznem i) warun kami: 1) Prawo uprzywilejo waneg o nie przech odzi na jego sukces orw, 2) W razie nabyci a dbr ziemskich, osiedlo nych przez wocian
jest tapaszczyznianych, nprzyw ilejow any obowizany
kO\,ve w cigu lat szeciu urzdzi i oczynszowa,
3) uprzyw ilejow any nie moe karczowa, ani wycina
na handel lub sprzeda lasw, znajdujcych si na gruntach w dobrac h nabyty ch, dopk i te nie zostan urz
dzonem i i zagosp odarow anemi , wedug zasad dhdenictwa
urzdze
rzdowego ustano wiony ch, lub tych, jakie dla
uprzy4)
nia lasw prywa tnych zostan postan owion e,
wilejo waay nie moe w nabyty ch przez siebie dobrac h
i nosprawowa urzdu wjta gminy , ktreg o wybr
sobie
rzd
iego,
ciallsk
chrZE;
nia
minacj z osb wyzna
zachow uje; lecz koszta utrzym ania zastpcy wjta gminy, w okrelonych przepi sami granica ch, ponosi bdzie
uprzyw ilejow any, jako waciciel, 5) prawo kollacji
wszyst kich benefi cjw kocielnych w dobrac h uprzyw ilejowa nego, nie do niego, lecz wycznie do rzdu na
z oglley; co wszake nie uwaln ia go od obowizku,
tytuu
z
si
adania
przyld
,
jcego
nych przepi sw wynika
ieodpow
w
,
janami
paraf
z
kollatoi-a i dziedzica, wesp
a,
kocio
anie
utrzym
dnim stosun ku, do skadek na
dbr
u
zarzd
cmenta rza, pleban ji i t. p., 6) oficjalici do
jedneg o
uyci, tylko by mog z osb nalecych do
z wyzna chrzeciariskich dopki w dobrac h swych wo
oficjacian nie oczyns zuje; poczem moe utrzymywa

od stu lat w posiad aniu jego rodzin y zostajcej.

e ..
Podug rozporzdzenia Komis ji rzdowej sprawi
spoprzy
r.,
1856
ia)
dliwoci z dnia 24 marca (5 kwietn
arzdzaniu aktu nabyci a nieruchomoci przez staroz
konnego, data i numer !wnsen su wadzy admin istracy jnej, zezwalajcej na podob ne nabyci e, w akcie powin ny
by powoane.

E. Specj alne zezwo lenia na prawo dziel"awy i nabywania nieruchomoci udziel one niekt rym osobo m.
Rada Admin istracy jna w dniu 7/19 styczn ia 1836 1'.
postanowia, e udzielo ny niekt rym staroz akonn ym przywilej nabyw ania dbr ziemskich jest przyw ilejem wycznie osobis tym, i bynajm niej na sukces sorw obdarowan ego, ani za ycia, ani po jego mierci, nie przechodzi; niemniej, e sukces sorom tyme suy jedyni e
prawo posiad ania dbr przez ich prawonadawc za ycia
kupionych. W'wyk onaniu Najwyszych rozkaz w, udzielonych w ocenie niu zasug na rnych polach dziaal
noci, Rada Admin istracy jna udzielia zezwo lenia na
prawo dzierawy i na prawo nabyw ania dbr ziemsk ich,
r.
nastpujcym ydom: w dniu 13/25 czerwc a 1858
rolego
krajow
,Bernardowi Bantk za usugi na polu
nictwa ; w dniu 7/19 padziernika t. r. Lesser owi LeiTy,
w dniu 16/28 padziernika 1859 r. D-row iFilip owi Lubelskiemu, za zasugi pooone w spraw owani u obowizkw Sztabs lekarz a b. wojsk polskic h, jakote w niesieniu pomoc y biedny m chorym w czasie choler y w 1852 r.,.
w dniu 12/24 lutego 1860 r. Ignace mu Dawid sohnow i,.
za zasugi na polu rolnict wa krajow ego, w dniu 30 wrzenia (12 padziernika) t. r. Jzefo wi Epstei nowi, Herma nowi Epstei nowi. i Adamo wi Epstei nowi, w dniu 28 pa.'
dziernika (9 listopa da) t. r. Szoelo wi Kaftal owi, Dawid owi
130

131

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

listw starozakonnych dobrami zarzdzajcych, 7) szynk

trunkw nie moe by prowadzony przez wspwy
znawcw waciciela, lecz koniecznie i wycznie prowadzony by(] winien przez chrzecian, 8) nadane prawo
nabywania dbr ziemskich nie rozciga si do dbr,
pooonych w obrbie nadgranicznym od strony Prus
i Austrji, w odlegoci 21 wiorst od granicy. Niezalenie od tego w nadaniach udzielonych: Lesserowi Levy, Szoelowi Kaftal i Dawidowi Bauertzowi byo zastrzeone, e uprzywilejowany obowizany jest, w naby
si majcych dobrach lu b gclzieindziej, osiedli na od
dzielnych osadach rolniczych, 25 familji starozakonnych,
wydzielajc dla kadej osady od 5-ciu do 8-iudiesi
cin, po dopenieniu czego, wolny by ma od obowizku
kolonizacji przy dalszych nabyciach dbr zieulskich; dla
kadej z majcych si urzdzi osad ydowskich, obowizany jest wybudowa przynajmniej oddzielny dom
mieszkalny, stodo i obor, udzieli potrzebne sprzty
gospodarskie, inwentarze i zapomog na zasiew, o ile
nie znajdzie starozakonnych pretendentw, ktrzyby
z wasnych funduszw zaspokoi byli w stanie' wy wyszczeglnione potrzeby.

F. R6wllOllprawniellie.
Prawo o rwnouprawnieniu ydw, ustanowione
ukazem z dnia 24 maja (5 czerwca) 1862 r., wychodzc
z zasady, e ze zniesieniem paszczyzny, ustaje jeden
z powodw zakazania ydom nabywania dbr ziemskich,
a ktrym jest ten: iby oni zwierzchnictwa dominalnego
nad ludem chrzeciallskim, opieraj cego si na stosunku
pm'iszczyznianym, nie dostpowali, - pomidzy innemi
przepisami stanowi (art. 1) ze: zaprowadzone dekreteil1
Krla Saskiego, Ksicia Warszawskiego, z dnia 19 listopada 1908 r., zawieszenie ydw w wolnoci ~{Upo132

POSIADANJE I NABYWANIE N1ERUCHOMOCr.

wania i jakiegokolwiek nabywania na wasno dbr

ziemskich nieruchomych uchyla si z nastpujcemi jedynie zastrzeeniami:
a) e w nabytych przez siebie dobrach nie mog
do lat 10-ciu od ogoszenia niniejszego prawa, sprawowa urzdu Wjta Gminy, lub zastpcy tego, na ktre
to urzdy, wybr i nominacj, z osb wyznania clu-zeciallskiego, na przedstawienie waciciela dbr, wadza
rzdowa dopenia bdzie, koszta za utrzymania wjta
gminy, w okrelonych przepisami granicach, waciciel
ponosi winien;
2) ze osady rolne pallszczyzniane, pod ukaz z roku
18!6 podpadajce, nie mog by nabywane przez y
dw od posiadajcych je osadnikw, dopki robocizna
przymusowa z tych osad nalezna, czynszem wieczystym
zastpion nie zostanie;
3) e prawo kollacji i prezentowania beneficjw
kocielnych, w do brach przez ydw nabytych, o Ueby
prawo to wraz z dobrami na rzecz ich przechodzi
miao, do rzdu nalee bdzie; co wszake nie uwalnia
starozakonnego 'nabywc dbr od obowizku z tytuu
dziedzictwa dbr, cznie z wspparafjanami, w odpowiedniri1 do oglnych obowizujcych w tej mierze przel)isW stosunku, przykadania si do .skadek na utrzy"
manie kocioa, zabudowa plebaIlskich, r.mentarza i t. p.;
4) e co do wykonywania propinacji i wyszynku
trunkw w dobrach, ydzi nabywajcy dobra ziemskie,
stosowa si maj cile do obowizujcych obecnie
przepisw.
Prawo to rwnie co do nieruchomoci miejskich
stanowi (art. 3) e: w miastach wszelkich Krlestwa y
dzi nabywa mog na wasno, pod jakimbd prawnym tytuem, domy i wszelkie inne nieruchomoci;
przeciwne za temu ograniczenia i zakazy z pos~ano
wienia Krlewskiego z dnia 19/31 lipca 1821 r. i innych
" wynikajce

uchylaj si.

133

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKiEU.

Wobec drobnych tylko zastrzee odnoszcych si

do dbr ziemskich, waci wie adnego praktycznego znaczenia nie majcych, miao powiedzie mona, e prawo to zupenie znioso dawniej sze ograniczenia, i udzielio tydom zupenej niczem nieograniczonej swobody
nabywania zarqwno dbr ziemskich, jak i nieruchomoci
miejskich.

G. Ograniczenia ustanowione po rwnoupl'awnieniu tyelw.

Nowy wyom w rwnouprawnieniu ydw wprowadza wyej ju cytowane (w rozdziale o prawie zamieszkiwania i t. d. str. 113) Naj wyzej zatwierdzone
zdanie Rady Pastwa z dnia 11 czerwca 1891 r. stanowice e: osobom wyznania mojeszowego zabrania si
nabywa na wasno osady i grunta wociaskie,
dzierawi je lub posiada tytulem zastawu; zabrania
si rwniez tym osobom wszelkie inne oddzielne od
prawa wasnoci posiadanie rzeczonych majtkw i uyt
k?wanie z nich, w jakiejkolwiekbd formie i na jaklchkolwiekbd zasadach, przez miejscowe prawa dozwolonych, jak rwnie zawiadywanie temi majtkaml
w charakterze penomocnikw lu b zarzdcw (I. 5).
W drodze dziedziczenia z prawa, osady i grunta wo
ciaskie
mog przechodzi na wasno osb , nie ma.
J8.cych w ogle prawa nabywania tych majtkw. Podobnre osady i grunta takie mog przechodzi do tych
osb, z mocy testamentu lub darowizny na wypadek
mierci, lecz w takim razie spadkobierca lub obdarowany obowizany jest w cigu roku od dnia otwarcia
spadku l~b ot:zyu:ania daru, sprzeda otrzymany maj- .
t~k ?SOble majcej prawo go naby. W razie niespe
mema tego warunku majtek, po uprzedzeniu o tem
waciciela, wystawia si na sprzeda publiczn, a otrzy134

POSIADANIE I NABYWANIE NIERUCHOMOCI.

suma wydaje si wacicielowi, po

wydatkw (I. 14). Osady i grunta wlocial1ski e, ktre przed wydaniem niniejszego prawa zostay
wydzierawione osobom, nie odpowiadajcym wymaganiom tego prawa (art. 3, 4) naley pozostawi w posiadaniu tych osb, jeeli termina te nie przenosz lat 2.0,
Jeeli za umowa dzierawy bya zawarta na termin
dutszy od lat 20, albo na czas nie ograniczony, to wspomniane majtki pozostawiaj si w uytkowaniu obecnych ich posiadaczy na lat 20, liczc od dnia wydania
niniejszego prawa, z tem zastrzeeniem, aeby po upy
wie tego terminu byy zwrcone w posiadanie waci
cieli, lub oddane w posiadanie innych dzierawcw; od
powiadajcych warunkom wskazanym wart. 3 i 4
Oddziau I niniejszego prawa (Oddzia III). Uwagi dotyczce tego prawa powyej byy ju zrobione.
Najwyej zatwierdzone postanowienie Komitetu Ministrw z dnia 3 maja 1882 r. zabronio ydom nabywania i brania w zastaw dbr ziemskich w guberniach
staego osiedlenia ydw (art. 780 pr. o st.). Wywoa
n wwczas zostaa kwestja: czy to postanowienie ma
by stosowane w Krlestwie Polskiem. Wydzia hypoteczny przy warszawskim Sdzie Okrgowym, decyzj
z dnia 10/22 lipca 1882 r., wypowiedzia si za stosowaniem tego postanowienia, motywujc swoj decyzj
w sposb nastpujcy: 1) w postanowieniach prawo
dawczych rnego rodzaju, nie odnoszcych si do gubernii Krlestwa Polskiego, zamieszczan jest na kocu
wzmianka co do tego, i takowe nie tycz si tych gubernii; tymczasem w rzeczonem postanowieniu tej wzmianki
nie ma, 2) ze nie mona nie zaliczy gubernii Krlestwa
Polskiego do gubernii staego osiedlenia ydw; jeeli
za wart. 1368 t. IX Zbioru praw dla. Cesarstwa,
w zwizku z art 16 i 17 Ustawy o paszportach gubernie Krlestwa Polskiega nie s wspomniane midzy guberniami staego osiedlenia ydw, to pochodzi to std,
mana ze

sprzeday

potrceniu

135

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKlEM.

w czasie wydania tej Ustawy gubernie Krlestwa

Polskiego posiaday oddzielny autonomiczny zarzd, ktrego obecnie ju nie maj, i teraz wszelkie postanowienia dla Cesarstwa odnosz si do wszystkich gubernji
nie majcych autonomicznego zarzdu. Warszawska Izba
Sdowa wszake decyzj z datt: 17/29 wrzenia i 24 wrzenia (6 padziernika) 1882 r. uchylia decyzj Sdu Okr
gowego z nastpuj cych zasad: 1) e stoso wnie do ust
pu 3-go Ukazu rzdzcego Senatu z dnia 23 marca
1884 r., wadze Krlestwa Polskiego co do sposobu
wprowadzenia w wykonanie nowowydanych praw postanowie i rozporzdze rzdu, winny kierowa si
zasadniczemi prawami Cesarstwa, 2) e z mocy art. 79
zasadniczych praw Cesarstwa, przepisy oddzielnie ella
jakiejkolwiek gubernii, lub dla jakiegokolwiek rodzaju
ludnoci wydane, nie zmieniaj oglnych praw, jeeli
w tych przepisach takowej zmiany nie wyrzeczono;
3) e mieszkar'icy Krlestwa Polskiego, a w tej liczbie
i ydzi ~orzystaj z oddzielnych miejscowych cywilnych
praw, i dla tego w myl wyej przytoczonego art. 79
w zwizku z art. 48 zasadniczych praw Cesarstwa, pra- .
wa te mog by uchylone, zmienione lub dopenione,
tylko wyranem w tym przedmiocie postanowieniem;
4) e wart. 16 Ustawy o paszportach wymienione s gubernie staego osiedlenia ydw, i do tych gubernie
Krlestwa Polskiego nie s zaliczone, a mieszkaI'icy
Krlestwa Polskiego ydzi, na mocy art. 530 i 531 ustawy o paszportach, tylko na rwni z ydami zagranicznymi, i pod warunkami cile w prawie oznaczonemi,
mog przemieszkiwa w guberniach Cesarstwa dla oglnego osiedlenia ydw wyznaczonych, 5) ze z osnowy
prawa z dnia 3 maja 1882 r. wynika, e ma ono za
przedmiot czasowe wstrzymanie sporzdzania na imi
ydw aktw, ktrych skutkiem s prawa do posiadania dbr nieruchomych, i obejmuje ono peny spis tych
aktw podug praw Cesarstwa, gdy nie obejmuje aktw
136

POSIADANIE I NABYWANIE NIERUCHOMOCI.

zastawnego posiadania podug praw Krlestwa (art.

2085), i wypadohy w lad art. 1587 czci I tomu X
zbioru praw Ces. Ros. p-od pojcie o zastawach podcign umowy o poyczkach hypotecznych, ktre przecie nie daj poyczajcemu prawa wejcia w posiadanie dbr. Wszystkie te powody s niezbitym dowodem, i przy wydawaniu prawa z dnia 3 maja 1882 r.
prawodawca nie mia na wzgldzie Krlestwa Pol-skiego 1).
Podug przepisw o majoratach w Krlestwie PolskieJ11, takowe nie mogy by odda wane w dzieraw
Polakom. Zakaz ten zniesiony zosta, z pewnemi wszake
ograniczeniami ukazem z dnia 9 marca 1913 r. W teme wszake prawie wyra[]ie jest zastrzeone, e zabrania si oddawanie w dzieraw ydom majtkw majorackich, zarwno w caoci, jakote jakichkolwiek uyt
kw, w skad tych majtkw wchodzcych.

1) ]urisprudencja departamentw cJ'wilnych Izby SdoweJI

Warszawskiej Jzefa KarpiIlskiego :N! 749.

137

POWINNO WOJSKOWA.

ROZDZIA

Powinno

VIII.

.wojskowa.

A. P r z e p i s y o g

111

e.

Za czasw Rzeczypospolitej Polski nie byo obowizkowej suby wojskowej. Pieszy puk ydw, walczcy w 1794 1". pod dowdztwem warszawskiego izraelity Berka joselowicza, w pieI'i wycity przy obronie
stanowiska na sZaIlcach Pragi, stworzony zosta z samych ochotnikw. Ustawa Konstytucyjna Ksistwa Warszawskiego stanowi, e sila zbrojna skrada si bdzie
z 30UOO ludzi '. wszelkiego rodzaju ol:nierza, obecnego
pod broni, nie liczc w to gwardji narodowych (art.
79). Dekret Ksicia Warszawskiego z dnia 9 maja
1808 r. wprowadza niemal powszechn sub wojskow
stanowic: Ma by nieodwoalnie w calem Ksistwie
Warszawskiem, w miastach i wsiach uczyniony popis
wojskowy obywatelw i mieszkacw os,iadl'ych, nieosiadych i pod jakimkolwiekbd pozorem do kraju
przywizanych, bez wzgldu na ich urodzenie} stan, dostoje11stwo, rzemioso i wyznanie. Od popisu zwolnieni
.zostali duchowni cbrzeciascy, - a z ydw: jeden rabin i jeden kantor przy kadym kahale ( 5). Do popisu nale wszyscy, majcy lat 20 i dzie11 jeden, a
,do lat 28 skoczonych. W myl dekretu Ksicia War138

szawskiego z dnia 10 kwietnia 1811 1". kady mieszkaniec Ksistwa Warszawskiego, nie wicej jak 50 ani
mniej jak 20 lat majcy, jest czlonkiem' gwardji narodowej (art. l); uwolnieni od tej suby midzy innymi
s duchowni wyznali chrzeciaskich, oraz jeden rabin
i jeden kantor przy kadym kahale obrzdku starozakonnego (art. 2). ydzi nie bardzo kwapili si do suby
wojskowej zwaszcza w wojsku liniowem, a z drugiej
strony nie bardzo byli w tej subie podani, i uzyskiwali zwolnienie od tej suby za opat pienin. Dekret Ksicia Warszawskiego z dnia 29 stycznia 1812 r.
w tym przedmiocie wydany gosi: Majc sobie przedstawione proby caego ludu Izraelskiego w Ksistwie
Naszem Warszawskiem zamieszkaego, przez wysanych
z kadego Departamentu delegowanych owiadczone:
aby za przyjciem ofiarowanej przez nich dobrowolnie
i do skarbu publicznego rocznie wnosi si majcej sumy, od prawa popisowego, a zatem od osobistej i czynnej w wojsku liniowem suby, uwolnieni by mogli,zwaywszy, j takowa suba, ktr poddani - Nasi ,vyznania Mojeszowego za uciliw dla siebie poczytuj,
z innych miar i wzgldw, waciwemu celowi obrony
pospolitej le odpowiadaj; zwaywszy, e te obrzdki,
zwyczaje i naogi w domowem i spoecznem yciu, ktremi izraelici od caej mieszkallcw krajowych powszechnoci odrnia si i odosobnia nie przestaj, i ktre
spnia im musz uczestnictwo w uywaniu dobrodziejstwa praw obywatelskich, rwnie i podobnie czyni
ich do szlachetnego powoania onierskiego mniej zdatnymi, i przykonywaj dowiadczeniem wielu niedogodnoci, e wana sprawa obrony krajowej jeszcze im
nieograniczenie powierzon by nie moe, stanowimy:
sum roczn 700.000 zotych polskich, przez starozakonnych mieszkacw Ksistwa Warszawskiego dobrowolnie owiadczon i umwion, do skarbu przyjmowa
dozwalamy (art. 1); i od wyjcia niniejszego dekretu,
139

PRAWA YDW W KRLESTWU: POLSKJEM.

- ..._."-'."

..................

__

POWINNO WOJSKOWA.
.. . _....
...
... - - -

......

_._~_

mieszkarlcy starozakonni Ksistwa Naszego Warszawskiego, jako ju z pod prawa popisowego wyczeni, do
cignienia losw i do oso bistej su by pocignionemi
by nie maj (art. 21 ).
Ukaz Cesarski z dnia 5/17 padziernika 1816 r.
wprowadza obowizkow sub wojskow, motywujc
j tem, e gdy obrona kraju jest obowizkiem kadego
obywatela, zacig wojska rozoony by powinien zarwno na wszystkie klasy mieszkacw. Zgodnie z tem
ukaz stanowi, e wszyscy mczyni, od roku 20-go a
do lat 30-tu skoJ1czonycb, bez rnicy stanu, urodzenia
i religii wcignieni bd w spis wojsktiwy (art. 1). Od
tego jednak prawida dopuszczane s liczne wyczenia
(art. 2), pomidzy innymi wyczaj si: ci wszyscy, ktrzy oienili si przed ogoszeniem tego rozporzdzenia
(lit. h), ci ktrzy nastpnie oeni si przed wiekiem, od
ktrego nale do spisu wojskowego (lit. i), jeden rabin
i jeden kantor z kadego kabau (lit. m). Kady wszake objty spisem wojskowym moe da za siebie zastpc (art. 2.<). Suba wojskowa trwa ma lat dziesi
(art. 8). To prawo, a waciwie wspomniane wyczenie
od obowizku spenienia powinnoci wojskowej, na zasadzie wstpienia w zwizek maellski, wy\voalo potrzeb specjalnego przepisu wzgldem ydw. Ukaz
cesarski z dnia 26 grudnia (7 stycznia) 1816/17 stanowi
te, jak nastpuje: zwaywszy, e midzy ludem ydow
skim cigle zachowywany jest zwyczaj enienia si przed
~ dojciem lat dwudziestu, i e zwyczaj takowy z powodu
wycze pomieszczonych w postanowieniu z dnia 5/17
padziernika 1816 r. usuwaby z pod zacigu ca mo
dzie mzk ludu ydowskiego, a przez to oglny zamiar powyszego postanowienia i wyrany przepis jego
staby si bezskutecznym; dla zapobieenia tej nieprzyzwoitoci stanowimy e: modzie mzka Indu ydow
skiego, od roku dwudziestego do lat trzydziestu SkOllczonych, podlega zacigowi wojskowemu, j w spis woj-

bez rnicy onatych i nie(art. 1). Zarazem postanowionem byo, e yd

w wojsku tylko w osobie innego yda da moe zastp
'C (art. 2). To postanowienie zastrzego te, e w przypadku, gdyby osobista suba ludu ydowskiego w wojsIm nie bya potrzebn, postanowion bdzie oplata
,oglna, ktr tene lud, z tytuu uwolnienia od suby
oso bistej wojskowej, coroczn ie do skarbu wnosi bdzie (art.
3). Rzeczywicie oplata taka pniej ustanowion zostaa.
W czasie powstania listopadowego 1830 r. y
dzi dobrowolnie wstpowali do gwardji miejskiej, gdzie
miaro ich by do 1000 i do gwardji narodowej, gdzie
ich miao by jeszcze wicej 1).
Ukazem z dnia 12/221 wrzenia 1843 r. ustanowione
zostay nowe przepisy o powinnoci zacigowej ydw
w Krlestwie Polskiem, oparte na przepisach obowi
zujcych ydw w Cesarstwie, - przyczem zniesion
zostaa pobierana podotd w Krlestwie od ydw,
w zastpstwie powinnoci zacigowej, coroczna opata
rekrutowego, w iloci rubli 105,299. Wedug tych przepisw: wybieranie ydw na zacig do wojska odby~
wa si ma w takim stosunku do ich ludnoci mzkiej,
oddzielnie od innych mieszkacw obliczonej, jaki Najwyszemi Ukazami do oglnych poborw oznaczony
bdzie (art. 4),-wszyscy ydzi, bdcy w wieku od 20-tu
do 25-ciu lat, SkOllczonych, ulegaj spisowi i zacigowi
wojskowemu (art. 5); - onaci nie wyczaj si od za.cigu, w razie, jezeli do zapenienia kontygensu odlud~
noci ydowskiej przypadajcego, zabraknie bezennych
,spisowych do suby zdolnych (art. 6). Oprcz wy
cze sucych chrzecianom, prawo do wycze 'maj:
rabini przez Rzd mianowani (sprawujcym inne posu-

140

141

skowy

wcignion bdzie,

onatych

1) D-r Leon Zamenhof. ydzi warmii polskiej (na pod.stawie pamitnika generaa T. Ostrowskiego, Nowa Gazeta N2 113)
1917 r.

PRAWA YDW

W KRLESTWIE

POLSKIEM.

POWINNO WOJSKOWA.

gi religijne wyczenie nie suy); ydzi rolnicy zamieszkali w osadach ydowskich, skadajcych si z dziesi
ciu ydowskich domw, z lurlnoci mzk nie mniej jak
czterdzieci gw wynoszc, przez lat 50, a w osadach,.
skadajcych si nie mniej jak z piciu domw, z ludnoci mzk dwadziecia gw wynoszc, przez lat 25
{art. 14);-wolni te od poboru s ochrzczeni lub daj
~y chrztu przed poborem oglnym do wojska (art. 17).Skoro dla braku dostatecznych dow.odw zajdzie wtpli
wo o istotnym wieku spisowego yda, wtedy delegacja zacigowa wtpliwo t stanowczo rozstrzygnie
(art. 19). Dozwala si ydom, w sposobie prby do
dalszego uznania, mie przy kadej Komisji wyszej zacigowej swego penomocnika, ktrego obowizek ogranicza si bdzie na czynieniu przedstawie, w razie
dostrzeonych uchybie lub dopuszczonych naduy,
przy kwalifikowaniu ydw na zacig i przy poborze
tyche do wojska (art. 20).
Rada Administracyjna rozporzdzeniem z dnia 24padziernika (5 listopada) 18 2.1,7 r. zwaajc, e zachodzi
trudno w wybier.::tniu z pomidzy ydw odpowiedniej
liczby rekrutw ze spisowych bezennych i onatych
bezdzietnych, a to z powodu wczesnego zawierania
przez nich zwizkw maeskich, dla czego wielu z nich
po dojciu lat 20 maj ju dzieci, postanowia, e wszyscy zydzi w wieku od 18 do 25 lat skol'iczonycb, ulegaj odtd spisowi i zacigowi wojskowemu (art. 1), i e
na zacig powoywani by mog ydzi, nietrzymajcy
przepisanej miary wzrostu, 'lecz nie nisi jak 2 arszyny
i2 werszki (art. 2).
Postanowienie Komitetu urzd7.ajcego z dnia 7/19
maja 1866 r. (t. VII str. 60) ustanawia, e dowodem wieku dla miejscowych chrzecian, jest wiadectwo metryczne .o ich urodzeniu, wydane przez urzdnika stanu
cywi1n~go w krtkim wycigu; ydzi za dowodz wieku swego formalnemi metrykami, sporzdzonemi w ozna-

czonym przez prawo terminie, i wydanemi w penym

wypisie, lub skrconemi wypisami, wydanemi bezpatnie
n~ prostym papierze z tem, eby w tych skrconych,
wiadectwach bya uczyniona wzmianka: w przecigu
jakiego terminu, po urodzeniu, wiadectwo o urodzeniu
wniesione bylo do aktw stanu cywilnego.
W dniu 1 stycznia l87!} r. wydan zostaa nowa
"Ustawa o obowizku suby wojskowejll wsplna dla
Cesarstwa jak i Krlestwa. Z mocy tej ustawy: Obrona Tronu i Ojczyzny jest witym obowizkiem kade
go ruskiego poddanego; ludno mzka bez rnicy stanw podlega obowizkowi suby wojskowej, i zastp
stwo przez ochotp.ika nip dopuszcza si (art. 2). W katdej jednak rodzinie, majcy wstpi, lub znajdujcy si
ju w subie, moe by zastpiony przez brata rodzonego, przyrodniego, stryjecznego, lub ciotecznego, jeeli
ten ostatni sam nie podlega powoaniu (art. 51). Oglny
termin suby w wojskach ldowych oznacza si na lat
15, z ktrych 6 lat w subie czynnej, a dziewi lat
w zapasie (art. 17); a w flocie 10 lat, z ktl'ych 7 lat
w czynnej slu:2:bie a 3 w zapasie (art. 18). Pomidzy
innemi przyczynami uwolnienia od suby wojskowej
ustanowione zostay, z powodu pooenia familijnego,.
trzy kategorje uwolnie wyszczeglnionych wart. 45
(jak jedynacy, opiekunowie, majcy braci na subie). Do
list powoania wnosi naley wszystkich, ktrzy doszli do
dwudziestu lat wieku, w cigu roku poprzedzajcego.
powoanie (art. 103). Listy powoania w Krlestwie
PoIskiem dla ydw ukadaj z metryk te instytucje
Wydziau cywilnego ktre wedug prawa prowadz lub
. zachowuj ksigi metryczne ydw (art. l 06). Wiek
oznacza si wedug zewntrznej powierzchownoci: 1) we'
wszystkich przypadkach, kiedy nie ma adnego prawnego dokumentu wykazujcego lata, 2) co do osb wyzna
chrzeciaskich - w przypadkach, gdy wiek jest wska-
zany tylko w licie spisu ludnoci opodatkowanej,.

142

143

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

POWINNO WOJSKOWA.

i wzniecon zostaa wtpliwo co do prawdziwoci tt'go wskazania; a co do osb wyzna niechrzeciaskich

we wszystkich przypadkach, kiedy zajdzie wtpliwo
co do prawdziwoci przedstawionych dokumentw
wzgldem wieku, nie wyczajc i metryk (art. 112).
Podug ukazu z dnia 20 maja 1871~ 1". i cyrkul:1rza
Ministra spraw wewntrznych z dnia 28 maja 187!'!' r.
za N2 271 ydzi nie mog by wybierani na czonkw
Komisii wojskowych.
Podug Ukazu Rzdzcego Senat z dn. 28 lutego
1876 r. Rada Pastwa, w uzupenieniu powyszej ustawy
o obowizku suby wojskowej, postanowia: e osoby,
ktr~ okazay si niezdolnemi do suby, jak rwnie
te, ktre do poboru nie stany, bd zastpione: chrzecianie przez chrzecian, a niechrzecianie przez osoby
swego wyznania; brakujca za nastpnie liczba rekrutw nie uzupenia si. Podug takiego Ukazu z dnia
"26 maja 1878 r. Rada Par\.stwa postanowia, e w razie
jeeli w ktrymkolwiek bd rewirze okae si brak osb
. wyznania mojeszowego, niekorzystajcych z ulgi z powodu. pooenia familijnego, tudzie majcych prawo do
ulg 2-giej i 3-ciej kategorji, dla dopenienia danej liczby rekrutw ydw "dozwala si pociga do suby,
nalecych do tego rewiru ydw, korzystajcych z ulgi
pierwszej kategorji.
Rozporzdzenie ministra spraw wewntrznych z dnia
23 maja 1887 r. ustanawia, e 1) za dowd pokrewieiistwa .rekruta z dan osob suy powinny jedynie akta
stanu cywilnego lub zastpujce je decyzje odnonych
wadz sdowych, i 2) e wiadectwa metryczne wydawane przez rabinw ydowskicb cesarstwa mog by
uznawane za prawomocne w takim tylko razie, jeeli
s powiaclczone przez. Zarzd powiatowy lub miejski,
i przytem nie tylko co do wasnorcznoci podpisu rabina, ale i co do tego, e po porwna'niu z ksigami
metrycznemi okazay si rzetelnemi.

rego starozakonni, zostajcy~w niszych stopniach suby

wojskowej cesarsko-rosyjskiej, wolni by maj w Krlestwie PoIskiem od opaty podatku koszernego na mi
so, na wasne tylko spoycie zakupywane (art. 1), w iloci
nie wicej jak funt na dob (art. 2).
Postanowieniem teje Rady z dnia 12/24 marca
1848 r. staruzakonni rodem z Krlestwa, ktrzy, bd
to z powodu wysuenia lat 15, bd te dla saboci
lub kalectwa, ze suby woiskowej uwolnieni zostan,
przypuszczeni zostali do korzystania z pewnych dobrodziejstw, a mianowicie: zapewnione postanowieniem
z dnia 1/13 marca 18401". dla wojskowych niszych stop-

144

145

Rada Pastwa w dniu 31 stycznia 1889 r. postanomoc obowizujca przepisw, zawartych w artykule 51 ustawy o powinnoci wojskowej, nie rozciga
si do ydw, i w ten sposb ydzi pozbawieni zostali
sucego innym prawa korzystania z zastpstwa przez
brata rodzonego, przyrodniego, stryjecznego lub ciotecznego, w warunkach przez prawo dozwolonych.
Rada Pastwa w dniu 23 stycznia 1895 r. uchwalia, uwag 2-g do artykuu 146 ustawy o powinnoci
wojskowej, zredagowa w sposb nastpujcy: Urzdy
do powinnoci wojskowej powiatowe, okrgowe i miejskie, maj prawo poddawa niechrzecian, ktrzy otrzymali odroczenia co. do ,vstpienia do suby, z powodu
saboci fizycznej i niedojrzaoci, niespodziewanej rewizji, nie krpujc si czasem, oznaczonym przez prawo
dla corocznych czynnoci pomienionych urzdw, w przedmiocie powoania i przyjmowania rekrutw.
wia, e

B. Dobrodziejstwa dla

odbywajcych sub

wojskow.

Rada Administracyjna Krlestwa wydaa w dniu

23 czerwca (5 lipca) 18212J: r. postanowienie, moc kt-

10

PRAWA ZYDW W KRLJo:STWIE POLSKIEM.

POWINNO WOJSKOWA.

----------.----------

ni, z powodu saboci lub kalectwa ze suby zwolnionych, wsparcie po dziesi kopiejek dziennie, i wyrzeczone postanowieniem z dnia 3/15 marca 1842 r. dla
dymisjonowanych wojskowych, ich on, wdw, dzieci
i sierot zwolnienie od uywania papieru stemplowego
do rnych czynnoci - rozcignite zostay odtd i do
starozakonnych, ktrzy w wojsku w stopniach niszych
suyli (art. 1). Pobierajcy wsparcie dziesiciokopiej
kowe winni by przyjmowani do szpitali cywilnych,
oraz do zakadw dobroczynnych, gdy sami tego za
daj, lecz przez czas pobytu ich tame wsparcie to nie
bdzie im wypacane, natomiast koszta kuracji lub utrzymania ich skarb Krlestwa' poniesie (art. 2). O ile
wyuczyli si rzemiosa maj by przyjmowani do zgromadze rzemielniczych w Krlestwie (art. 3), mog
przenosi si na stae zamieszkanie do Warszawy i do
innych miast uprzywilejowanych, na warunkach wszake
postanowieniem Rady Administracyjnej Krlestwa z dnia
2Y maja 1827 r. przepisanych (art. 4). O ile osid na
roli i bez pomocy czeladzi chrzeciaskiej grunta uprawia. i gospodarstwo rolne prowadzi bd, wolni by
maj z onami, dziemi i czeladzi od opaty koszernego, liczc po p funta na dob od kadej osoby, tak
dugo, dopki gospodarstwa rolnego nie opuszcz (art.
5). Starozakonnych, ktrzy lat 15 w niszych stopniach
wysuyli, dozwala si przyjmowa do suby rzdowej
i miejskiej, na posady etatowe nisze, klasyfikacj urz
dw nie objte (art. 6). Postanowienie to uzupenione
zostao postanowieniem z dnia 28 marca (9 kwietnia)
1850 r., moc ktrego wszystkie powyej wyszczeglnione: wsparcie i swobody, rozcignite zostay i do
starozakonnych rodem z cesarstwa, ktrzy pragnliby
nadal zamieszkiwa w Krlestwie Polskiem (art. 1);
a n~dto starozakonni dymisjonowani zesluby wojskowej, skutkiem wysugi lat, saboci zdrowia lub kalectwa,
rodem z ,cesarstwa zwolnieni zostaj od opaty glejto-

146

w zwanej (art. 2). Starozakonni za, ktrzy udowodniaoJ e w chwili powoania ich do suby wojskowej
prawnie w obrbie trzechmilowym nadgranicznym zamieszkiwali, po otrzymaniu dymisji z wojska na nowo
w tyme obrbie do zamieszkania przypuszczeni by
mog (art. 3). Ci starozakonni rodem z cesarstwa
i Krlestwa wraz z ich onami, dziemi i sucemi,
uwolnieni zostaj, od podatku koszernego, od ich wsp
wyznawcw na rzecz skarbu Krlestwa pobieranego
(art. 4), oraz od opaty biletowego w miecie Warszawie na rzecz kasy miejskiej pobieranej, a to z zasad
postanowienia Rady Administracyjnej L dnia 17/29 maja
1827 r. (art. 5).
Niezalenie od tego maj q prawo zamieszkiwa w cesarstwie po za sfer staego osiedlenia ydw:
a) dymisjonowani olnierze, ktrzy wstpili do su
by wojskowej, na zasadach ustawy o rekrutach, t. j.
przed 15 lutego 1874 r. (pl'. o st. art. 680--5 3) i
b) ci ktrzy przyjli udzia w dziaaniach wojennych na dalekim wschodzie, zyskali znaki za odznaczenie, lub w ogle bez nagan'y speniali sub w operu~
jcych wojskach (Ust. p. art. 68-l3 2).

C. Z n a k i o d z n a c z e n i a.
Odznaczenia dla nitszych stopni niechrzecia? udziez wyobraeniem na krzyu, w miejsce S-go Jerzego, cesarskiego rosyjskiego ora, i oddzieln numeracj, dla kadego stopnia oddzielnie (art. 337 prawa o orderach i innych odznaczeli).
laj si

D .. Niedopuszczanie ydw do wyszych. stop~i

wojskowych i do niektrych gazi suby wOJskowe].
Art. 568 Zbioru postanowie wojennych," stanowi
e: ydom nie nadaje si stopni oficerskich.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

ydzi bdcy na subie wojskowej nie naznaczaj

si

ani do stray kwarantanowej (art. 933 Ustawy Kwarantanowej), ani te do oddzielnego korpusu stray pogranicznej (art. 89 prawide ella korpusu stray pogranicznej).

B. Wynagrodzenie za schwytanie ydw, uchylajcych si od powinnoci wojskowej.

Rozporzdzeniem Ministra spraw wewntrznych
z dnia 4 maja 1866 r. oznaczone zostao wynagrodzenie
za schwytanie yda, uchylajcego si od powinnoci
wojskowej w poborze na 1886 r., w wysokoci 50 rubli; rozpo~zdzeniem tego ministra z dni,J 12 padzier
nika 1887 r., wysoko tego wynagrodzenia zachowan
zostaa i na pobr rekrutw w 1887 r., a rozporzdze
niem z dnia 25 lutego 1888 r. wynagrodzenie to zachowane zostao i do przyszych poborw, a do przedstawienia koniecznoci zmiany tej wysokoci.

F. WadHwe akty stanu cywilnego.

Na dowd wieku starozakonIlego popisowego, oraz.
jego stosunkw familijnych, na mocy ktrych mgby
korzysta z ulg, jakie daje wyjtkowe pooenie familijne (jak jedynactwo, opika i t. p.), wymagane s, jak
to' ju wyej byo wskazane - wypisy aktw stanu cywilnego, podug prawa sporzdzonego, lub zastpujce
je decyzje odnonych wadz. To rozporzdzenie wywouje dla ydw liczne trudnoci, i niejednokrotnie
pozbawia ich monoci korzystania z prawnie przysu
gujcych im ulg.
Art. 95 j 97 kodeksu cywilnego wymagaj, aby akt
urodzenia sporzdzony by w cia,gu omiu' dni od c;I.aty'
148

POWfNNO: WOJSKOWA.

---------------------

-----------------

urodzenia dziecicia, a jeeli zaszo spnienie, przyczyna spnienia w akcie urodzenia wyraona by powinna. U ydw akt obrzezania i czne z nim nadanie imienia dziecicia, odbywa si dopiero w dniu
8-mym po urodzeniu, a tern samem mog oni dopiero
po tym religijnym obrzdku sporzdza akty urodzenia.
Z tego powodu akt urodzenia zazwyczaj sporzdzany
bywa w terminie spnionym, a przyczyna tego powszechnie znana, nie bywa wyraon w akcie. Tego
rodzaju akty urodzenia ydw uznane zostay za nielegalne, i nie mogce ustali zwizku familijnego, a wic
na przykad: jedynactwa i t. p. dajcego ulg pierwszego rzdu, chocia wzgldem chrzecian tego rodzaju
akty, bardzo zreszt powszecbne, s zupenym prawnym
dowodem takiego zwizku familijnego. Starania podejmowane w Sdach o uzupenienie aktu urodzenia
wzmiank o przyczynie opnienia, najczciej pozostaway bez skutku. Ta okoliczno objania, dla czego
stosunkowo znacznie wicej, cbrzecian anieli ydw
korzysta z ulg pierwszego rzdu. W Warszawie naprzykad w [911 r. z ulgi tej korzystao 482 clu'zecian
a tylko 52 ydw, chocia pobrano pierwszych ogem
536, a drugich 805.
Z jurysprudencji rzdzcego Senatu zaznaczy naley jeden wyrok, ktry orzek -- jako: okoliczno, e
ostatni dzieli do sporzdzenia aktu urodzenia yda,
upyn w Sobot, moe suy w Krlestwie Polskiem,
za zasad do przeduenia o jeden dzieli terminu do
sporzdzenia aktu urodzenia (wyrok l-go depo rz. S.
z dnia 23 wrzenia 1898 r. ,N'l! 707 11); i drugi wyrok objaniajcy: e opnienie w sporzdzeniu metryki w Krlestwie Polski'em nie pozbawia jej siy prawnej, przy
1Jkreleniu,prawa do ulgi w wykonywaniu powinnoci
wojskowej, jeeli to opnienie byo krtkotrwae-
a: mianowicie dwudniowe (wyrok tego depo 29 wrzenia 1902 r. w sprawie Lama). W zasadzie jednak Se149

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKTEM.

POWINNO WOJSKOWA.

nat surowo odnosi si w tej mierze, i nie uznawa za

wane metryk sporzdzonych po 8-miu dniach od dnia
urodzenia, w ktrych przyczyna opnienia nie bya
wskazana (wyrok rz. S. z dnia 16 marca 1888 r. 1031
i inne).

G.

Pobr rekrutw

ydw

w Wal'szawie.

Powszechnie czyniony jest ydom zarzut, e wyamuj si z pod obowizku wykonywania powinnoci
wojskowej, e niedostarczaj przypadajcego na nich
obowizkowego kontyngensu rekrutw, i okazuje si
ich brak. Zarzut ten zwalcza M. L. Usow w statystycznej pracy "ydzi w armji" ("EBpeH B'/J ap.lJtiu,").

Z danych cyfrowych, jakie dostarcza nam W arszawa tez dochodzimy do wniosku o niesprawiedliwoci
tego zarzutu. Przecitnie zydzi stanowi 1/8 cz oglnej ludnoci Warszawy. W 1882 r. byo ich 33,4/1j'
1897 r. 3'2,05%, w 1907 r. 34,68%; w 1908 r. 36,96%;
w 1909 r. 36,88%, a w 1910 r. 39,4%. Maksymalna cyfra zaludnienia ydw nie dochodzia 40%.' Tymczasem liczba popisowych zydw jest albo rwna liczbie
popisowych chrzecian, a nieraz nawet przewysza liczb tych ostatnich: r tak:
na

ogln liczb

w 1903
1905
" 1910
" 1911

"

r.
r.
r.
r.

popisowych
3086
2906
3731
3568

byo: chrzecian

1556
1472
1626

1762

zydw
1530
1434
2105
1806

Mogoby si zdawa, e liczba urodzeli i w ogle

naturalny przyrost zydw jest znacznie wikszy anieli
przyrost u chrzecian. Lecz cyfry i temu kam zadaj~
gdy:

150

w latach:

przecitny

roczny przyrost

--czyni-a

przyrost

ydw czyni

1884-1890 r.
13,26%
11,74%
1890-1900 r.
17,71%
17,30%
1900-1908 r.
130/0
11,24%
W jaki sposb frmuje si ta nieproporcjonalna
wielce wygrowana liczba popisowycb ydw trudno
dociec. Moznaby przypuszcza, e niewykrelaj si\,
z liczby popisowych, ydzi zmarli przed wiekiem popi
sowym. Ksigi stanu cywilnego dla chrzecian, prowadzone s przez ksiy, ktrzy o kadym zmarym, przed
dojciem do wieku popisowego melduj o zejciu wa
dzy policyjnej, celem wykrelenia zmarego z listy staych mieszkarlcw, co te policja spenia. Akty stanu
cywilnego dla ydw sporzdzane s przez cyrkuy policyjne, ktre same sobie ani innym cyrkuom adnych
papierw, celem wykrelenia zmarych z ksig meldun~
kowych, na podstawie ktrych ukadaj si listy popisowych, w wielu wypadkach wcale nie komunikuj,
i skutkiem tego czsto zmarli nadal na licie popisowych figuruj. Byway te wypadki nie,dokadnego wskazywania imion zmarych. Podobniez nie wykrelano
z tycb list emigrantw, ktrzy ju ...,v dziecillstwie zagranic, a zwaszcza do Ameryki byli wywiezieni. Emigrantw za ydw byo znacznie wicej anieli chrzescwn. I tak wIatach 1890-1904 byo ich 56% aw 1908
roku 60%.
Podug art. 395 Ustawy o powinnoci wojskowej
rodziny ydw, ktrzy nie stawili si do odbycia powinnoci wojskowej, ulegaj karze 300 rubli. Czsto
kro rodziny te zwolnione zostaj od tej kary, po udowodnieniu, e l11niemani popisowi, ktrzy nie stawiaj
si do suby wojskowej, albo dawno ju umarli, albo
emigrowali z kraju, co stwierdza powyzsze przypuszcze~
nie, co do przyczyny wykazywania zbyt wygrowanej
liczby ydw, powoanych do suby wojskowej.

151

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIl'M.

Niezalenie od wikszej liczby ydw, powolanych

do suby wojskowej, W stosunku proporcjonalnym do
oglnego zaludnienia, faktycznie znovvu wicej ydw
ulega poborowi, anieli na nich przypada w proporcjonalnym stosunku powoanych do poboru chrzecian i y
dw. I tak:
na ogln liczb danych
wyliczono.:
rekrutw
chrzecian
a ydw
w 1903 r.
873
362 t. j.l1,5%
511 t. j.
58,5%
" 1905 r.
973
409" 42,04%
564"
57,96%
" 1910 r.
1212
2!41 " 36,39%
771"
63,61 %
" 1911 r.
1341
536" 210%
805"
60 0/ n
Ten dziwny rezultat cyfrowy pochodzi z tej przy"~
czyny, e wielu popisowym ydom, majcym prawo do
ulg, w szczeglnoci z tytuu jedynctwa, ulga ta nie
przyznaje si, jedynie z powodu dyskwalifikowania przedstawionych przez nich aktw urodzenia -- oraz z przyczyny oryginalnego sposobu obliczania proporcji rekrutw. Wyjani to moe zestawienie z ]{tregokolwiek
bd roku. I tak w 1911 1". ilo: danych rekrutw
czynia 13 111. W zasadzie naleaoby t liczb proporcjonalnie rozdzieli w stosunku do liczby powalanych:
chrzecian (1762) i ydw (1806), (chocia liczba tych
ostatnich i tak ju bya wygrowana), i wypadoby na
chrzecian rekrutw 662 a na ydw 679. Tymczasem
stosunek ten inaczej uloony zosta. Z oglnej liczby
rekrutw odtrcono przeclewszystkiem: podlegajcych
poborowi z lat poprzednich, 221, pomidzy ktrymi byo chrzecian 64, a ydw 157, bez policzenia oddzielnie chrzecian na rachunek chrzecian, a ydw na rachunek ydw, co w obec przewaajcej liczby ydw
(157) na niekorzy tych ostatnich wyszJo. Po potrce
niu tych 221 (z oglnej liczby 1341) pozostawao do poboru 1120. Zdawaoby si, e ju po taldem niekorzystne'm
dla ydw obliczeniu, naley ilo rekrutw rozdzieli

152

- - - POWINNO
- - --_...- .WOJSKUWA.
.__ .-.. _. _...... -

..

__...

proporcjonalnie do liczby popisowych: chrzecian (1762)

i ydw (1806); lecz ustanowiony by inny sposb obrachunkowy-a mianowicie: liczba popisowych zmniejszon zostaa o liczb korzystajcych z ulgi l-go rzdu
(t. j. z pooenia familijnego, jak jedynactwo i t. p.),
ktrych z powodu dyskwalifikowania aktw stanu cywilnego ydw, okazywao si zawsze daleko wicej
chrzecian. W 1911 r. byo chrzecian korzystajcych
z tej ulgi 482, a ydw tylko 52. Tutaj ju nie by stosow'any powyszy system odtrcenia oglnej liczby ]wrzystajcych z ulgi (l82
52 = 534), od oglnej liczby
powoanych do suby wojskowej, lecz oddzielnie odliczono clu'zecian
j. znacznie wiksz ilo) od elu'zecian-a ydw od powoanych do suby wojskowej
.ydw. I tak: z liczby powoanych:
chrzecian 1762 potrcono 482 i powoano 1280
ydw
1806
"
52
"
1754
i dopiero proporcjonalnie do tych cyfr rozdzielono
dan ilo 1120 rekrutw, w skutek czego pobra wypado: clll-zecian 472 Gl ydw 648. Do tych cyfr naley doda ulegajcych poborowi z lat pbprzednich:
chrzecian 64 a ydw 157, w skutek czego ulega.o poborowi pierwszych 536 a drugich 805. Zestawienie tych
cyfr z ogln liczb zaludnienia (wykazujc na ydw
maksimum 40%), wykazuje odrazu jak dalece niekorzystny dla ydw jest powyszy sposb obliczania.
Powyej wykazane byo, e przyjwszy ju ogln liczb
powalanych chrzecian i ydw, naleaoby tych ostatnich zacign do suby wojskowej w iloci 679, jeeli
za dano 805, to dano o 126 za duo. Faktycznie
wszakie pobrano ydw tylko 665, gdy nie okazao
si wicej zdatnego materjalu, i wskutek tego wykazany
zosta niedobr ydw na 140.
Z cyfr jakie posiadam z lat poprzednich mog zaznaczy jeszcze, e w 1Y05 r. z ulgi pierwszego rzdu
korzystao chrzecian 461, a ydw tylko 37, gdy po-

et.

153

PRAWA ZYDW W KH.LESTWlE POLSKTEM.

POWINNO WOJSKOWA.

----------

-----

brano do wojska pierwszych 409 a drugich 564; a w 1910 r.

z teje ulgi korzystao chrzecian l1-56 a ydw 50, a pocignito do suby wojskowej pierwszych l.l:l.d, a drugich 771.

H. P r z e p i s y kar n e.
Najwyszym ukazem z dnia 12 kwietnia 1886 r.
(art. 395 Ustawy o powinnoci wojskowej wyd. 1897 r.)
naoon zostaa kara w sumie rubli 300 na rodzestwo
yda, ktry uchyli si od spenienia powinnoci wojskowej.
Rzdzcy Senat w dniu 3 padziernika 1891 r. orzek,
e ydzi winni jedynie nie stawienia si we .waciwym
czasie do okrelenia wieku podug wygldu zewntrz
nego, mog by karani tylko w oglnej drodze wskazanej w postanowieniach, okrelajcych odpowiedzialno
wszystkich popisowych za naruszenie przepisw ustawy
o subie wojskowej. Decyzj za Senatu z dnia 29
padziernika 1893 r. wyjanione zostao, e jeeli popisowy wezwany zosta do niespodziewanej superewizji
co do zdatnoci do sUiby wojskowe.i, i nie stawi si,.
to rodzina nie stawajcego ulega karze pieninej, o ile
urzd wojskowy zakomunikowa postanowienie swe
o wezwaniu do niespodziewanej superewizji, tak wzywajcemu si ydowi, jak i czlonkom jego rodziny za pokwitowaniem, i z uprzedzeniem, e w razie niewykonania dania urzdu, rodzina niestawaicego bdzie skazan na kar pienin.
.
Do rodziny obowizanej do zapaty kary zaliczaj
si: rodzice i zdolni do pracy bracia niestawiajcego
si popisowego (cyrkularz min: sp. w. z dnia 14 grudnia
1887 r. N!! 5013); a nawet ojczym i macocha, jeeli wyamujcy si od powinnoci wojskowej by ich podpor;
bracia przyrodni, jak rwnie dzi~dek i babka, ci ostatni

154

.._-- _ ...

.. - - - - - - - - _

tylko o ile wyamujcy si od powinnoci wojskowej

nie mia rodzicw ani braci, a posugiwali si jego prac (cyrkularz min. sp. w. z dnia 12 padziernika 1901 r.
N2 28), wreszcie niezamne siostry w czasie powoania
ich brata (wyroki rz. S.: l-go Dep. 14 czerwca 1900 r.
N2 5712 i 28 kwietnia 1903 r. N2 35(2).
Nie jest zwolniony od opaty kary brat bdcy
w subie wojskowej (takiei wyroki z dnia 18 marca
18931'. N2 2449 i 17 grudnia 1902 r. N2 10132),jakrwnie brat ktry zawiadomi policj o zamiarze uchylenia
si brata (wyrok 7 wrzenia 1893 r. N27728); natomiast
wolny jest od opIaty kary brat, jeeli w czasie powolania wyamujcego si od spenienia powinnoci wojskowej, nie by zdolny jeszcze do pracy (taki wyrok ~ dn.
23 marca 1900 Nil 2775). Rzeczona kara pienina nie
ciy sukcesorw tych, ktrzy obowizani s do jej zapacenia (takie wyroki z dnia 27 stycznia 1906 r. i 28
wrzenia 1907 1'. W sprawie Kirtreina).
W mowie bdca kara jest kar administracyjn,
i jako taka na z~sadzie art. 24 prawa o przywilejach
i bypotekach. nie ma adnego przywileju (wyrok oglnego zebrania kasacyjnego depo rz. S. N!! 13/1907 r.
i kasacyjnego depo wyrok N2 46 1908 r.) 1).
Kara rubli 300 w razie niewypacalnoci osb obowizanych do jej zapaty nie ulega zamianie na areszt.
Najwyszym ukazem z dnia 21 lutego 1913 r. o as
kach monarszych z powodu 300-lecia domu Romanowych, zwolnieni zostali od kar, ledztwa i sdu, ci ktrzy uchylili si od spenienia powinnoci wojskowej,
lecz stawili si przed 21 lutego 1913 r. lub zgosz si
nie pniej jak w cigu roku od tego dnia. .
Podug artykulu 580 Kodeksu Karnego: Zyd ukrywajcy yda, bdcego w subie wojskowej, chociaby
l)

JI. M.

PorOBHR'JJ.

CHCT6MaTnQeCKHt

o eBpeaX'.b.

155

C60pRHlt'h BaROBOB'.b

- -PRAWA
-

YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

__--------- .._ - - .

... ..

przez krtki czas; lub uatwiaj~y mu ucieczk., ulega

karze oddania do rot aresztanclnch na czas od Jednego
do ptora roku. Oprcz tego gmina ydowska, w ktrej ukrywa si zbieg yd, opr,aca kar. nie :vysz~ ~ac~
rubli 300, za kadego ukrywajcego SI zbIega, ]ezeh
sania go nie wskazaa i nie wydala wadzy.

R O Z D Z I A IX.

Opieka llad ubogimi.

A.

P r z e p i s y o g In e.

ydzi zawsze rozcigali opiek nad swoimi biedny-

chorymi, i tym celem zakadali oddzielne bractwa.

'rytualne tamoway 1m mono(~ korzystania
z instytucji oglnych, w szczeglnoci za ze szpitali.
Postanowienie Ksicia Namiestnika z dnia 2 grudnia
1817 r. ustanowio: Rad ogln dozorcz wszelkiego
rodzaju szpitalw, ktra zostajc pod zwierzchnictwem
Komisji rzdowej spraw wewntrznych i policji, trudni
si ma wszystkiemi czynnociami dotyczcemi szpitali y
tudzie rady dozorcze szczeglne szpitalw przy Komisjach wojewdzkich, dla uatwienia administracji szpitali
po wojewdztwach. Postanowienie Komisji rzdowej
wyzna religijnych i owieGenia publicznego z dnia 20'
marca 1821 r. (powyej ju powoywane) poleca dozorom bniczym, aby w corocznym etacie zamieszczay
pozycj na "utrzymanie ubogich parafii". To samo
powtrzone jest w postanowieniu z dnia 24 kwietnia
1821 r., i tame postanowiony jest podzia ojcwfa,milji
parafj skadajcych na cztery klasy, obowizane do
opaty skadki bniczej; przyczem wskazane jest, e
. lubo ydzi ubodzy z jamuny yjcy, do skadki pociml

Wzgldy

156

157

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM,

OPIEKA NAD UBOGIMI.

-----gani nie bd, w regestrze jednak parafian, dla zapobieenia wszelkim uchybieniom, w klasie pitej, jako
ubodzy mies?:kajcy w parafji wpisani by powinni.
Podug postanowienia teje Komisji z dnia 17/29 lipca
1834 r. .NQ 16224-29515 koszta kuracji ubogich wyznania Mojeszowego, leczonych w szpitalach publicznych
zaspakajane by winny przez gminy ydowskie.
Komisja rzdowa spraw wewntrznych i duchown}Tcb w ch;iu 6/18 stycznia 1837 r. N2 8804 - 31672
i 22745 -42505 wyjania, e reskrypta z dnia 23 sierpnia 1834 r. i z dnia 30 lipca (12 sierpnia) 1836 r., uwalniajce domy szpitalne od skadki kwaterunkowej, jako
w interesie ludzkoci bez rnicy wyznania wydane,
do domw przeto zajmowanych na szpitale lub inne zakady dobroczynne wyznania starozakonnych, bez a
dnego ograniczenia stosowane by winny.
Postanowienie Rady Administracyjnej z dnia 25
listopada (7 grudnia) 1841 r. o rodkach na utrzymanie
szpitali starozakonnych stanowi, e: szpitale ydowskie
winny by zakadane i utrzymywane przez odpowiednie
parafje ydowsKie (art. 1), Parafie, w ktrych nie ma
szpitali ydowskich, opaca winny tym szpitalom koszta
kuracyjne, do ktrych na kuracj swych ubogich chorych odsya bd, a fundusz na oprlzeliie tych kosztw
kuracyjnych zamieszczony bdzie przez waciwy dozr
bniczy w etacie rocznym (art. 6),
Najwyej zatwierdzona w dniu 18 lutego (2 marca)
1842 r. ustawa dla szpitali. oglnych w Krlestwie Polskiem, pozostawiajc szpitale pod zwierzchni wadz
Komisji rzdowej spraw wewntrznych i duchownych,
porucza utworzonej przy teje Kom.isji Radzie gwnej
DpiekUllczej akadw dobroczynnych gwny Zarzd
nad szpitalami i wszelkiemi zakadami i towarzystwami
dobroczynnemi (art, 2); wewntrzny za i bliszy zarzd
szpitali oddaje ustanowionym przy kadym z nich ra-dom. opiekuczym szczegowym (art. 25); przyczem
158

stanowi (art, 43),

opieka nad ubogimi wyznania Mojbdzie do dozorw bniczych.

W zbiorze przepisw administracyjnych Krlestwa Polskiego znajduj si (cz III, t. 3, str. 267) przepisy
sczeglne dla szpitali specjalnych, a midzy temi i przepisy szczeglne ella szpitali starozakonnych. Te ostatnie
stanowi, e: szpitale dla starozakonnych przeznaczone s
waciwie do leczenia chorych wyznawcw starego zakonu pci obojej ( 379); przyjmowa bd chorych na
wszelkie choroby; osobne w nich oddziay zastpowa
bd spitale specjalne ( 380); w zakadach wikszych
urzdzona bdzie bnica ( 383); oprcz odziey i bielizny, oznaczonej w oglnych przepisach, chorzy otrzymaj lejbiki do naboestwa ( 384); naczynia do jedzenia oddzielne by maj do pokarmw misnych, a oddzielne do mlecznych ( 385); w szpitalach starozakonnych nie moe by odmwione przyjcie chorych, j'akiegobd wyznania, w takim razie, gdy ci zagroeni s
niebezpieczestwem ycia ( 387); dyeta dla chorych
oznaczona jest oddzielnym wykazem skadu porcji dla
chorych w szpitalach starozakonnych, z wyszczeglnieniem iloci dla kadegD chorego ( 388i aneks do N2 1);
w czasie wit wielkanocnych, zamiast buek daje si
mace, a w miejsce kaszy i wszelkich nasion zboowych,
uywa si tuczona inaca ( 389); na salach mody odprawia chorzy powinni pociclm i na wasnem ku;
odbywanie m.odw na sali w zebraniu kilku osb surowo wzbrania si; rwnie nie ma by dozwalane rozpalanie wieczek wieczorem. w pitek i przed witem
na stolikach chorych kobiet, celem odprawiania modw
( 391); skoro niebezpiecznie chory pragnie modlitwy
odprawi, intendent i ekonom s obowizani wsplnie
z chorym mody odmawia; w razie za dania tego
przez kobiet chor, dopeni tej posugi winny ony
pomienionych oficjalistw, lub niewiasty szczeglnie do
tego przeznaczone ( 392); mody przy konajcych poeszowego

nalee

159

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKlEM.

winny by z najwiksz przyzwoitoci i spokojnoci

odbywane, aby na innych chorych przykrego wrae
nia nie czyniy ( 393). Komisja rzdowa spraw
wewntrznych i duchownych rozporzdzeniem z dnia
15/27 kwietnia 1850 r. stanowi, e ubodzy starozakonni,
na wczgostwie lub z innych powodw, kary za sob
pocigajcych, pojmani, na kuracj w czasie transportu
do szpitali oddawani, i tame zmarli, grzebani by maj kosztem funduszw, sucych na transport zbiegw
i wczgw.
Rozporzdzenie teje Komisji z dnia 19/31 padzier
nika 1851 r. znosi wynagrodzenie pacone dotd osobom
egzekucj kosztw kuracyjnych dla szpitala starozakonnych w biurach Naczelnikw powiatw trudnicym si.
W dniu 6/18 czerwca 1852 r. wydane byo przez komisj rzd. spraw wewntrznych i duchownych rozporz-'
dzenle wskazujce: w jaki sposb zarzdza prenotowanie w ksigach kasowych kosztw kuracji, jak przesya pienidze do Rady szpitala starozakonnych w Warszawie, oraz czem wydatek lub niedobr usprawiedliwia. Ta Komisja decyzj z dnia 7/19 padziernika
1853 r. polecia, aby w razie znajdowania si na kuracji
w szpitalach chorych wyzna niekatolickich, ci chorzy
w adnym wypadku zniewalani nie byli do speniania
obrzdkw przez Koci katolicki wskazanych, o czem
Rada gwna zakadw dobroczynnych w dniu 21:/16
stycznia 1854 r. za N'2 74 (Zb. przep. adm. Kl'. P. cz. III,
t. V, str. 303) zawiaclomiaszczeglowe Rady Opiekucze ..
Rozporzdzenie Komisji rzdowej spraw wewn
trznych i duchownych z dnia 15/27 jDadziernika 1859 r.
za N2 2969 - 29664 stanowi, e: za chorych izraelitw
leczonych w szpitalach, o ile oni sami kosztw kuracyjnych uici nie 's w stanie z wasnych funduszw, koszta takowe zwracane s ze skadek mieszkmlcw tej parafji, do ktrejcbory naley, i to na zasadzie postanowienia Rady Administracyj nej Krlestwa z dnia 25 li-

160

OPIEKA NAD UBOGIMI.

stopada (7 grudnia) 1841 r. Za kuracj chorych chrzecian z gmin miejskich i wiejskich pochodzcych, umieszczonych vv szpitalach, gdy chorzy ci nie s w stanie
z wasnych funduszw powrci kosztw kuracyjnych,
gminy waciwe, do ktrych pomienieni chorzy nale,
obowizane s ponosi pomieniane kOSZUl, a to na zasadzie postanowienia Ksicia Namiestnika Krlestwa z dn.
2 grudnia 1817 r. To rozporzdzenie wywoao w p
niejszym czasie powane nieporozumienia midzy gminami politycznemi a parafjami ydowskiemi, o ktrych
poniej jeszcze bdzie mowa.
Komisja rzdowa spraw wewntrznych i duchownych postanowieniem z dnia 6/18 marca 1865 r. N2 76,
powyej ju powoanem poleca, aby dozory bnicze
w okrgach, w ktrych szpitale ydowskie nie znajduj
si, w projektach do swych etatw zamieszczay odpowiedni fundusz na opat kosztw kuracji ubogich chorych starozakonnych, a mianowicie takie kwoty, jakie
z dowiadczenia roku ubiegego oka si potrzebnemi,a w razie dopiero gdyby okazaa si potrzeba powik
szenia tyche, aby dodatkowa skadka na waciwych
kontrybuentw rozpisan bya.
Moc Najwyej w dniu 19 czerwca 1870 r. zatwierdzonej ustawy o zarzdzie zakadw dobroczynnych
w guberniach: warszawskiej, kaliskiej etc., wszystkie zakady dobroczynne w guberniach: warszawskiej, kaliskiej
etc.; pozostajc pod wyszym nadzorem i opiek gw
nego naczelnika tych guberni zostaj w zawiadywaniu
ministerstwa spraw wewntrznych (art. 1). Blisze zawiadywanie instytucjami dobroczynnemi porucza si radom gubernialnym i powiatowym dobroczynnoci pu!Jlicznej, a w miecie Warszawie oddzielnej radzie .~iej
skiej (art. 2). Opieka nad ubogimi starozakonnYllJll za.wiaclywanie domami schronienia, ella nich urzclzoneml,
oddan zostaje dozorom bniczym pod nadzorem ra~
clobrnczynnoci publicznej (art. 6). W myl powoanej
161

11

PRA WA YDW W KRLESTWIE POLSKIElIL

--- ..
.-

---'---"-"~---

OPIEKA NAD UBOGIMI.

_---~._----

ju powyej ustawy z dnia 7 lipca 1870 r. o urzdzeniu

zarzdu gospodarczego miasta Warszawy, dozr bni
czy ydowski miasta Warszawy pozostawiony zosta
w zawiadywaniu Magi~tratu sto m. Warszawy; niemniej
wszake zapisy i ofiary na rzecz gminy ydowskiej,
w ktrych wkadaj si jakiekolwiek obowizki, maj
by przedstawione do decyzji ministerstwa spraw wewntrznych (VII. II). Najwyej zatwierdzonem zdaniem
Rady Pastwa z dnia 20 kwietnia 1890 r. ustanowiony
zosta na mieszkacw KrlE'stwa Polskiego podatek

w sumie rubli 250,000 na utrzymanie warszawskiego domu wychowawczego, szpitala -go Jana Boego i szpitala w Tworkach, a w dniu 3 czerwca 1894 r. ustanowiony zosta podatek szpitalny. Do obu tych podatkw
pocignici s i ydzi. Kady opacajcy podatek szpitalny jako te ona jego i dzieci do 17-go roku ycia
maj prawo bezpatnej kuracji w szpitalach.
Z mOl:y prawa z dnia 11 sierpnia 1907 r. wszystkie
pozostajce w zawiadywaniu warszawskiej Rady miejskiej dobroczynnoci publicznej instytucje dobroczynne,
a midzy temi i wszystkie miejskie szpitale, przeszy
w zawiadywanie Magistratu m. Warszawy. Faktycznie
i szpital dla starozakonnych, oraz dom schr.onienia ubogich starcw i sierot starozakonnych,przejte zostay przez
Magistrat m. Warszawy od wspomnianej Rady miejskiej
do broczynnoci publicznej.
Z przepisw wydanych po zajciu kraju przez wojska niemieckie zaznaczy naley nastpujce rozporz
dzenia: Ustawa miejska dla miasta stolecznego Warszawy z dnia 5 maja 1916 r. stanowi, e do spraw miejskich naley midzy innemi: opieka miejska nad ubogimi (art. 6).
.
W powyej ju powoanej organizacji ydowskiego
towarzystwa religijnego dla J. G. W. z dnia 1 listopada
1916 r. postanowionem jest, e do zadaii gminy ydow
skiej midzy innemi naley opiekowanie si biednymi.
162

Wreszcie w dniu 5 grudnia 1916 r. wydane zosta(za MN~ 212; 213 i 214) o opiece
nad ubogimi, ktre w zasadzie stanowi, e przepisy
istniejcego prawa o opiece i
udzielaniu zapomogi osobom, potrzebujcym wsparcia, zachowuj moc
obowizujc, Naczelnik Zarzdu jJrzy J. G. W. woklniku z dnia 16 grudnia 1916 r. L 27862, przesanym do
Prezydenta Policji, a przez tego
kopii zakomunikowanym Zarzdowi Gminy Starozakonnych miasta Warszawy, wyjania, e gdy konwencja Hagska zaleca utrzymanie w kraju okupowanym istniejce w nim prawa,
zaniechan zostaa gruntowna zmiana, nie na nowoyt
nych zasadach uregulowanej opieki nad biednymi w Krlestwie Polskiem, i uznaje za obowizujce postanowienie Rady Administracyjnej z 1841 1'. i w rozwiniciu
onego wydane przepisy.
W szczeglnoci za uznaje, fe:
1) Gminy ydowskie stanowi samodzielne zwizki
obowizane do opiekowania si biednymi ydami;
2) Potrzebujcy pomocy ma swoj siedzib, w ktrej ma prawo do wsparcia, w pierwszej linii w tem miej:
scu, w ktrej mieszkaj jego krewni' lub powin?WaCI
w myl art. 237 i nastp. kod. cyw. do udzielema mu
pomocy obowizani;
3) Obowizek do udzielenia wsparcia ciy wspomIlianych krewnych i powinowatych, o ile oni s w stanie
speni takowy. Mog oni speni go czy to gotowi"in,
czy te przez przyjcie potrzebujcego pomocy do swego domu. Obowizek ten ma miejsce i w wypadku, gdy
zwizek opieki nad biednymi, w drodze regresu cywilnego, dziaa przeciwko zobowizanym do udzielenia pomocy.
4) Jeeli potrzebujcy pomocy nie ma krewnych,
lub powinowatych, obowizanych do udzielenia mu pomocy obowizek ten" ciy 'w drugiej linii gmin, w kttej p~trzebujcy pomocy zapisany jest jako stay miesz-

y rozporzdzenia

163

'~r

),1

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

OPIEKA NAD UBOGIMI.

---~--------~---._.--

kaniec (CO nie jest jednoznacznem z iaktycznem miejscem zamieszkania).

5) Kady bdcy w potrzebie winien by czasowo
wspierany przez gmin, w ktrej okrgu potrzeba powstaa, z monoci regresu do gminy, ktr ten obowizek ciy. Gdy nie moe by ustalony miejscowy
zwizek, obowizany do odszkodowania, wydatki zwrcone bd tymczasowo przez gminny zwizek powiatowy, w okrgu ktrego gmina forszusujca znajduje si.
(Rozporzdzenia N2~ 212, 213 i 214 w N~ 56 Dziennika
rozporzdze Genera - Gubernatora Warszawskiego).
W myl powyszego ciy kad gmin ydowsk (okrg
dozoru bniczego); a) obowizek wspieratlia ubogich
,i pol'loszenia kosztw kuracji biednych chorych ydw,
staych mieszkallcw gminy, znajdujcych si zarwno
w teje gminie, jak i po za jej granicami; oraz majcych
w niej krewnych lub powinowatych, obowizanych do
wspierania tyche, z monoci regresu do krewnych
i powinowatych obowizanych do wspierania ich, i b)
obowizek wspierania czasowo ubogich i chorych y
dw, niestalych mieszkarkw gminy, znajdujcych 'si
w niej, z monoci regresu do gmin ydowskich, w ktrych mieszkaj krewni lub powinowaci, obowizani podug prawa do wspierania potrzebujcego pomocy, ewentualnie do gminy staego zamieszkania tego ostatniego.
Zaznaczy naley! e ta interpretacja istniejcych przepisw prawa, niekoniecznie jest trafna, jak to si poniej 'wyjania, . przy rozbiorze wynikych w tym przedmiocie nieporozumie, i e wladze okupacyjne zupenie
z uwagi opuciy, e w myl prawa z dnia 3 czerwca
1894 r. o podatku szpitalnym, biedni pocigani do obowizku opacania rublowego podatku szpitalnego, jako~
~e ich ony i dzieci do 17-go roku. ycia, maj prawo
bezpatnej kuracji w szpitalach.

164

.-----~-----_._-_

..

_-

B. Szpital Sia1'oza]wlluych w Warszawie,

Szpital ydowski w Warszawie liczy swj pocz
tek od kol'ica 18 wieku 1). Pocztkowo od 1799 r. mieci si w wynajtym domu przy ulicy Nowolipie (.M 2426),
zkd przeniesiony zastal do domu na ulic Marszakow
sk (NQ 1381), ktry ju w 1811 r. funduszami, zebranemi drog dobrowolnych ofiar, na wasno zostal nabyty.
W 1821 r, dokupion zostaa jeszcze przylega posessja
(NQ 1382), na ktrej te wystawiony zosta odpowiedni
budynek. Gdy w 1824 r. dzielnic ydowsk w Warszawie przeniesiono, zakupiony zosta dom przy ulicy
Zielonej (N2 2064), i tame przeniesiony zosta w 1827 r.
szpital yclo\vski. Ulica ta pniej wczona zostaa do
cytadeli warszawskiej, wskutek czego w 1832 r. szpital
przeniesiony zostal do wynajtego domu N~ 2~~8, pr~y
ulicy Pokornej. Ju w 1834 r. ta nieruchomosc CZnIe
z ssiedni posessj przy ulicy Inflanckiej N~ 2~14 zostaly nabyte na wasno. Budowa Szpi~ala pocIgna
za sob wydatek 691.063 zotych polskIch 1 9 groszy,
a w tej sumie mieci si zasi:k od Rady ~~wnej za
kadw dobroczynnych jedyme w wYSOkOSCl zotych
polskich 24661 groszy 26; pozostay za fundusz po~ho
elzi: z szacunku za posesj przy ulicy Zielonej, z zaSIku
z funduszu budowlanego, -z dobrowolnych ofiar i z ~o
chodw etatowych szpitala. Tytu wasnoci tych meruchomoci uregulowany zosta pod wzgldem prawn~m
niejasno, a mianowicie: jako waciciel .figuruj.e w m~
ruchomoci :N2 2214 przy ulicy Pokornej ,,~mll1a SZ~l~
tala Starozakonnych w Warszawie", a w meruchoIlloSCl
I) Nowy Szpital Starozakonnych ': Warszawie. Ksiga
Pamitkowa 1809 r. Cz historyczna napIsana przez D-ra Henryka Lucjana Kohna. OT"IeT'b MarRCrpaTa r. BapmaBhl nO Or,n;'fIJIel1iro 06ll\eCTDeRRarO IIpl:Isp1>Ri!I sa 1905H 1909 rr.

165

PRA WA YDW W KRLESTWIE POLSKTEM.

---~

---------._--_.,._--------'---

Ng 2098 przy ulicy Inflanckiej "Gmina i Szpital Starozakonnych w Warszawie". W 1887 r. powsta komitet
budowy nowego szpitala ydowskiego. Pod budow
szpitala nabyte zostay place na przedmieciu Wola,
oglnej przestrzeni 201935,39 okci kw. poczone w jednej ksidze hypotecznej pod nazw: llKolonja Ludwikw powiatu Warszawskiego", ktrej tytu wasnoci
przepisany zosta na "Warszawsk Gmin Starozakonnych". Koszt nabycia placw, budowy i wewntrznego
urzdzenia szpitala wynosi okoo 1.200.000 rubli. Fundusz ten zebrany zosta przewanie z dobrowolnych
oIfar (okoo 900.000 rubli), a w czci z wypuszczonych
przez Zarzd Gminy Starozakonnych m. Warszawy obligw (na rubli 300.000). Ju w 1898 r. oddany by do
uytku pawilon dla obkanych, a w 19021". wszystkie
oddziay z dawnego szpitala przeniesione zostay do
nowego, wedug najnowszych wskaza wiedzy medycznej, wybudowanego szpitala. W szpitalu tym z chwil
przejcia go przez Magistrat byo 729 ele Niezalenie od miejscowych chorych, szukajcych pomocy
w szpitalu,-zjedali si do niego chorzy z caego kraju i mnstwo chorych z gubernii Cesarstwa. Wobec
kolosalnego przypywu chorych, a zwaszcza biednych
dawne rodki finansowe szpitala na jego potrzeby starczy nie mogy i deficyt wci zwiksza si.
Szpital ydowski w Warszawie utrzymywa si pcztkowo z dobrowolnych ofiar, a przytem zwyczajowo
pobierany by na cele pielgnowania chorych podatek
w wysokoci jednego grosza od funta misa koszernego. Podatek ten ustanowiony 'przez marszaka policji
zatwierdzony zastal w 1795 r. przez generaa wojsk ro- .
syjskich Buxhowdena. W dniu 17 lutego 1812 r. minister spraw wewntrznych nakaza na pokrycie potrzeb
szpitala, pobiera opat od chorych prowincjonalnych .
.Reskrypt Komisji rzdowej spraw wewntrznych z dnia
19 maja, 1820 r. opaty te ponownie ustanowi. Reskryp166

UPIEKA NAD UBOGIMI.

tem teje Komisji z dnia 9 lipca 1821 r. dozwolone zostao zbieranie skladek na rzecz szpitala ydowskiego
w Warszawie. Sekretarz Stanu przy Radzie Administracyjnej Krlestwa w odezwie z dnia 27 lipca (8 sierpnia) 1850 r. NQ 134 do komisji spraw wewntrznych
i duchownych objawi decyzj Ksicia Namiestnika Krlestwa co do wypaty szpitalowi starozakonnych w Warszawie z podatku osiganego z misa koszernego rocznie
sumy Rubli 9000 (Zb. p. ad. cz .. 3. t 3 str. 289).
Na rzecz szpitala preznaczon<\ te byla cz podatku z biletowego, pobieranego od ydw z prowincji
do Warszawy przybywajcych, za kady dzie!'l icb pobytu (Tagzetel), do wysokoci rub. 6000 rocznie. Nieznaczny te dochd jeszcze szpital mia ze sprzeday
ydom tak zwanych jabek rajskich i palm. Gdy w 1836
roku dochd z podatku dziennego od przybywajcych
do Warszawy ydw przelany zosta na rzecz miasta,
byo postanowione, e sum rubli 6000 rocznie gmina
ydowska bdzie pacia szpitalowi. Po zniesieniu w 1864
roku podatku od misa koszernego, brakujc z tego
tytulu sum rubli 9000, znowu Gmina ydowska przeja na siebie, i odtd pacia rubli 15.000 rocznie. Gdy
jednak w nastpstwie Rada miejska cigle domagaa si
wikszych sum od Zarzdu Gminy staroakonnych na
pokrycie deficytu, Zarzd Gminy podwyszy w 1895. r.
roczny zasiek o rubli 3000, t. j. do rubli 18.000. NIezalenie od tego Zarzd Gminy doda na dodatkow
opat dla lekarzy szpitalnych rubli 1800 rocznie. Wszy~t
ko to nie starczyo na pokrycie deficytw, ktre WCl
si powikszay. W 1906 r. deficyt szpitala wynosi ju
rubli 191010 kop. 42. W 1908 r. przewyka rozchodu
nad dochodami czynia rubli 187905 kop. 37, w 1909 r
rubli 145300 kop, 46.

167

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKm~l.

C. Dom sc1uollielliaubogich stal'cW i sierot

starozakollllych.
W dniu 6/18 padziernika 1855 r. Rada gwna
dobroczynnych zatwierdzia ustaw dla gwnego domu schronienia ubogich starcw
i sierot starozakonnych w Warszawie (Zb. p. ad. cz. 3
t. 3 str. 417). W myl tej ustawy: Gwny dom ubogich
starcw i sierot starozakonnych w Warszawie utrzymywa ma ubogich, pochodzcych z warszawskiej gminy
starozakonnych, z przyczyny wieku lub kalectwa do
pracy niezdolnych, nie majcych krewnych, powinowatych lub osb z prawa do utrzymania ich obowizanych.
Pomieszczeni w instytucie zapewnione mie bd: y
wno, odzie, bielizn i pomoc lekarsk (na przypadek
choroby); sieroty za oprcz tego pocztkowe odpowiednie wyksztacenie (art. 1). Do zakadu tego przyjmowani bd:
a) zupene sieroty ubogie pci mzkiej od lat piCIU do lat dziewiciu wieku;
b) starcy obojej pci ubodzy po 60 latach ycia-i
c) ubodzy niezdolni do pracy bez wzgldu na wiek.
Nie mog by przyjmowani: kalecy wymagajcy
cigej pieczy, jako to: sparaliowani, epileptycy, idjoci
oraz dotknici chorobami przyczyniajcemi si do zanieczyszczenia instytutu (art. 2).
Mieszczcy si' w zakadzie ubodzy zajmowani bd
prac, silom ich odpowiedni, za wynagrodzeniem na
rzecz domu schronienia.
Sieroty zostawa bd w zaldadzie nie duej jak
do lat 12 skoczonych.
W instytucie dzieci nauczane bd: religji, obo~
wizkw czowieka wzgldem siebie i w stosunkach jego towarzyskich, czytania w jzyku hebrajskim i polskim, oraz robt rcznych, jako to: krawiectwa, powrnictwa, stolarstwa etc. (art. 3).
opiekucza zakadw

168

OPIEKA NAD UBOGIMI.

Zarzd

instytutu sprawowany bdzie przez Rad

(art. 7), zostajc p8d zwierzchnictwem Rady gwnej opiekuczej zakadw dobroczynnych z mocy Ukazu N. z dnia 18 lutego (2 marca)
1842 r., ktry obowizuje instytut (art. 8).
Rada gwna opiekllIlcza zakadw dobroczynnych
zatwierdzia w dniu 22 stycznia (3 lutego) 1862 r. organizacj wewntrzn gwnego domu schronienia ubogich i sierot starozakonnych w 'Warszawie oraz przepisy porzdku domowego i karnoci (Zb. p. ad. cz. 3 t. 3
str. 443) i instrukcj rachunkowo-kasOWi\ ella tego domu (tame str. 463).
Dom schronienia dziki dugoletniemu zawiadywaniu nim przez kuratora swego Michaa Bergsona doszed
do wielkiego rozwoju. Obecnie zakad ma 6 oddziaw,
a mianowicie:
60 pensjonarzy
1) sierot-chopcw dla. .
30
2)
"
dziewczt". .
"
45
3) starcw-ka lek mczyzn dla.
"
45
4-)
"
" dziewczt"
"
25
5) idj otw-mczyzn dla .
"
25
6)
"
kobiet
"
"
Przy zakadzie urzdzone s warsztaty: krawieckie,
szewckie irkodzielnicze (hafty, cerownia i t. p.) Oprez
tego przy zakadzie istniej e ochrona dla przychodnich
dzieci ubogiej miejscowej ludnoci.
szczegow opiekUl1cz

D. Szpitale Starozakonnych lla prowincji.

Oprcz szpitala starozakonnych w Warszawie istniej jeszcze w kraju inne szpitale dla starozakonnych,
a mianowicie: w Kaliszu od 1835 r., w PiotrkoWie od
1844 r., w Radomiu od 1848 r., w Suwakach od 1862 r.,
w odzi od 1890 r., w omy od 1897 r., a take

Wocawku

i w Zamociu.
169

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKfEi\L

OPIEKA NAD UBOGIM!.

---~~-

Opracowana przez D-rw E. Beatusa i W. M(~cz

kowskiego monografia szpitala starozakonnych w Kaliszu mieci si w dziele "Monografie historyczne szpitali
w Krlestwie Polskiem" z 1907 r. (wydanem z udziaem zapomogi Kasy D-ra J. Mianowskiego).

E. Sprzedaz l:'ahn i

jabek

rajskich.

I~ada Administracyj na Krlestwa postanowieniem

. ~\ "dnia 27 wrzenia (9 padziernika) 1835 r. zwaajc~
e jabka zwane rajskiemi i palmy, ktl'ych wyznawcy
Mojesza do obrzdkw swoich potrzebuj, raz tylko
w rok sprowadzane, nie stanowi znakomitej handlu
gazi, i e zysk wyczny ze sprzeday tyche jeszcze
przez rzd Pruski warszawskiemu szpitalowi wyznania
mojeszowego przyznanym zosta, chcc zarazem t instytucj poyteczn i potrzebn, a szczupo uposaol1Ch
utrzyma przy korzyciach przez rzd pruski zapewnionych, postanowia, e prawo wycznego handlu jabka
mi rajskiemi i palmami, i wszelkie std zyski, nalee
maj wylcznie do:szpitala wyznania mojeszowego w Warszawie.
Ksie Namiestnik Krlestwa decyzj z dnia 27
padziernika (8 listopada) 1853 r. j\fQ 4156 rozkaza raczy, aeby ustanowi kar za defraudacj jabek rajskich i palm, wyrwnywajc podwjnej opacie wartoci tyche objekt6w, wedug cen, za jakie szpital starozakonny te objekta sprzedawa bdzie. Rada za
szczegowa opiekucza szpitala starozakonnych w dniu
11/23 sierpnia 1855 r. za N2 1196 (Zb. p. ad. cz. 3 t. 5.
str: 113) wydaa szczegowe przepisy co do oddziel
~lych wiadectw na kade kupione w Radzie szpitala
Jabko lub palm i co do manipulacji sprzedanej tych
artykuw.

Monopol ten obecnie nhi jest ju wykonywany

pO

przez obecny Zarzd warszawskiego szpitala starozakonnych.

.

F. Niepol'ozttmienia midzy .Magistratem m. Warszawy a Gmin Starozakonnych m. Warszawy

w przedmiocie tth'zymania szpitala starozakonnych
i kosztw leczenia ydw w innych szpitalach.
Na tle powyej przytoczonych przepisw i w zwiz
ku z innemi przepisami wyniky rozmaite nieporozumienia. W szczeglnoci za wyniky nastpujce kwestje:
a) kto ma pokry~ deficyty szpitala starozakonnych
w Warszawie?
b) kto ma pokry koszta leczenia biednych ydw t
staych mieszkacw miasta Warszawy, leczcych si
w warszawskich szpitalach?
c) kto ma pokry koszta leczenia biednych ydw,
niestaych mieszkacw miasta Warszawy, czasowo
w Warszawie przebywajcych, leczcych si w tyche
szpitalach? i
d) kto ma pokry koszta leczenia biednych ydw
staych mieszkal'icw miasta Warszawy i niestaych jej
mieszkacw czasowo w Warszawie przebywajcych,
a leczcych si w szpitalach prowincjonalnych?
Nieporozumienia w tych kwestjach powstay ju
w czasie, kiedy instytucjami dobroczynnemi w Warszawie zawiadywaa Rada miejska dobroczynnoci publicznej. Wwczas to rozpoczte zostay przez Gmin Starozakonnych m. Warszawy pertraktacje z rzeczon Rad o przejcie przez Gmin starozakonnych szpitala
w zawiadywanie pod wzgldem gospodarskim i finansowyni, co. jednak wobec prawa z dnia 19 czerwca
187Q r. za niedopuszczalne uznane zostao.
.
Po. przejciu szpitali w zawiadywanie przez Magl171

PRAWA YDW W J<RU:STWIE POLSKIEM.

-----_.---_..

strat miasta Warszawy, celem wszechstronnego rozpatrzenia wynikych kwestji, na posiedzeniu Magistratu
z dnia 17 lutego 1910 r. wyonion zostaa specjalna Komisja z uclzialem dwch przedstawicieli Zarzdu Gminy
Starozakonnych ~.
Sprawa ta rozpatrywana bya na posiedzeniach
"IN Magistracie w dniach: 4/17 listopada
1910 r. i 5/18
maja 1911 r.
.
a) Co do pierwsze;' liJwestft': Kto ma pokry deficyty szpitala starozakonnych miasta vVarszawy, a w szczeglnoci czy gmina starozakonnych obowizana jest pokrywa ten deficyt?
.
Komisja dosza do przekonania, e szpital starozakonnych, pomimo swej nazwy, nie jest szpitalem urzadzonym, w zastosowaniu si do prawa z dnia 25 listo'pada (7 grudnia) 1841 r. (wedug ktrego zakada i utrzymywa szpitale winny waciwe parafie ydowskie), przeznaczonym wycznie dla ydw, lecz jest szpitalem
mi~jsk.im, przeznaczonym przedewszystkiem dla ydw,
romcym si od innych tylko koszerna kuchnia e
w tym szpItalu lecz si nie tylko ydzi, lecz i chrzecianie, i znajduje si w nim nawet przedpogrzebowa
kaplica katolicka, e wreszcie Magistrat miasta Warsz::twy pokrywa oglny deficyt wszystkich zawiadywanych
Pl:zez Magistrat zakadw dobroczynnych z funduszw
mIasta, zbieranych tytuem opat i podatkw u mieszkacw miasta, bez rnicy wyznania; e w oglnej su-

ruie

OPIEK
_._,.,----_.~

wypacanej

NAD UBOGIMI.

--

..

_--~-~._--

-----...-

z kasy miejskiej na pokrycie deficytw

zaka~,: dobro:zynnych znajduje si cz (co najmniej

l) Skad tej Komisji by nastpujcy: Przewodniczy: Wice-Pl':zydent Magistratu Zaremba, czonkami jej byli: Naczelnik
wydzIau dobroczynnoci publicznej Koralewski. Radni Mao-istratu: Zienkowski i Mrozowski, Radca prawny Magistratu lea5p~zycki, Pom~cnik Naczelnika Wydziau dobroc.aynnoci Ryfi
~kl. CzonkOWIe tego wydziau: Stempiski i Edward Natanson
1l1spektor lekarski szpitali Trojecki (ktry faktycznie udziau ni~
bra), . i czonkowie Zarzdu Gminy Starozakonnych: Szymon
Landau i Jak6b Kirszrot.

l/a) plellldzy oSIganych od ydowskiej ludnoci, i gdyby gm.ina ydowska miaa pokrywa deficyt szpitala y
dowslnego, to w rezultacie ydzi paciliby dwa razy na
jeden pr~edmiot, wobec wic tego Komisja wypowiedziaa SI, e jakkolwiek prawo z 1841 r. pozostao
w swej mocy (wbrew twierdzeniu przedstawicieli Gminy
starozakonnych, e ono moc swoj stracio), nie ma zasady do dania, aby gmina starozakonnych miasta \Varszawy pokrywaa rozchody szpitala ydowskiego.
Co si tycze paconych przez Zarzd Gminy StarozakOlmych corocznie na rzecz Szpitala sumy rubli
18,000, to wikszo Komisji uznaa, e sum t Gmina
ydowska i nadal opaca winna, wobec wyznaniowego
charakteru szpitala ydowskiego; gdy mniejszo uznawaa sum t za zasiek ofiarowany przez Gmin na
rzecz szpitala, Przypisywanie szpitalowi charakteru wvwyznaniowego opierao si na tern: jakoby prowaclzeu"ie
kuchni koszernej w szpitalu ydowskim byo drosze,
anieli prowadzenie zwykej kuchni w innych szpitalach.
Argument ten jednak zwalczaj cyfry statystyczne. Gdy
bowiem redni rozchd na utrzymanie i leczenie jednego chorego w cigu doby w szpitalach warszawskich
wynosi w 1908 r.: "IN szpitalu -go Rocha 14,2,72 kop.,.
-go Ducha 137,39 kop., Wolskim 133,58 kop., w Instytucie oftalmicznym 110,24 kop., w Instytucie pooniczym
192,00 a w domu wychowawczym 149,97 kop.,-w szpitalu ydowskim rozchd ten czyni 109,55, a w domu rekonwalescentw przy tyme szpitalu 21-33. W 1909
r. rozchd ten czyni: w szpitalu -go Rocha 13 6,76 kop.,
-go Ducha 155,55, Wolskim 147,86 kop., oftalmicznym
instytucie 127,52 kop., a w Instytucie pooniczym 159,38
kop., w szpitalu ydowskim za rozchr'>cL ten czyni 102,2 21,
a w domu rekonwalescentw przy tyme szpitalu 14,29.
Na samo utrzymanie jednego chorego wyznacza Magi

172

173

~,

,!
I

PRAW A ZYD<JW W KRLESTWIE POLSKIEi\1.

strat dla wszystkich szpitali na jednego chorego na do27 1/ 2 kop., gdy naprzyklad w 1909 r. rzeczywicie
wydatkowano na ten cel w szpitalu ydowskim tylko
26,98 kop. jakkolwiek w najbardziej pod wzgldem rozmiarw podobnym szpitalu Dziecitka Jezus wydatkowano 27,23 kop.
b) Co do drugieJ /ewesf./i. Kto ma pokry koszta
leczenia biednych ydw, staych mieszkacw m. Warszawy leczcych si w warszawskich szpitalach?
Komisja przedewszystkiem przyznaa, e podug
prawa z dnia 3 lipca 1894 r. opacajcy rublowy podatek szpitalny ma prawo, aby on, jego ona i dzieci do
17-go roku ycia byli leczeni bezpatnie w szpitalach
warszawskich. Co si tycze innych biednych staych
mieszkaI1cw m. Warszawy, to Komisja wychodzc z zasady, e rodki na utrzymanie szpitali warszawskich
aerpane s z dochodw miejskich, do ktrych przyczyniaj si mieszkacy miasta bez rnicy wyznania, uzna
Ja, e biedni ydzi stali mieszkaI'icy Warszawy maj
prawo do tych samych ulg w szpitalach warszawskich,
z jakich korzystaj chrzecianie, i koszta leczenia ich
winny by odniesione na rachunek miasta.
Powyszy wniosek co do odniesienia kosztw kuracji biednych ydw, staych mieszkacw m. Warszawy, na rachunek miasta by przez Magistrat przedstawiony 15 listopada 1911 r. za N2 36,100 Warszawskiemu
Genera-Gubernatorowi, ktry przedstawi go Ministrowi spraw wewntrznych z opini, e nie znajdujc
przeszkody ze wzgldu na miejscowe warunki do jego
urzeczywistnienia, widzi si zmuszonym zauwayc, e
Magistrat w tym wypadku dopuci si uchybienia przeciwko wymaganiom prawa z 18.'U r. i postanowienia
Komisji spraw wewntrznych i duchownych z 1'859 r.
Ministerstwo spraw wewntrznych odezw do Genera
Gubernatora z dnia 12 czerwca 1912 r. za N2 4219 zawiadomio, e w myl wspomnianych rozporzdze z' 1841
b

174

OPIEKA NAD UBOGIMr.

.lOku i 1859 r. oraz art. 362 Ustawy o dobroczynnoci

publicznej (Zb. p. Ces. t. XIII wydane 1892 r.) stanowicego, e opieka nad biednymi ydami i zarzdszpi
talami ella nich urzdzonemi powierza si pod nadzorem
rad dobroczynnoci publicznej opiekom synagogalnymnie uznaje monoci (3am!:y{)wICmCJl) dopuszczenia urzeczywistnienia wniosku Magistratu m. Warszawy o przejciu wspomnianych kosztw leczenia na rachunek miasta.
c) co do trzeciej' /ezvestj'i. Kto ma pokry koszta leczenia biednych chorych ydw niestalych mieszkallcw
m. Warszawy, leczcych si w szpitala~b warszawskich?
W tym przedmiocie wikszo Komisji opara si na
prawie z dnia 25 listopada (7 grudnia) 1841 r. i na postanowieniu Komisji rzdowej spraw vvewntrznych i duchownych dnia 15/27 padziernika 1859 r. i drog interpretacji tego ostatniego przysza do zupenie odmiennego okrelenia sytuacji chrzecian i ydw. Rzeczone
postanowienie opiewa: Za kuracj chorych biednych
chl"zecian, z gmin miejskich i wiejskich pochodzcych,
umieszczanych w szpitalach, gminy waciwe do ktrych
pomienieni chorzy nale, obowizane s ponosi pomienione koszta. Na zasadzie tego postanowienia Ma-'
gistrat m, Warszawy za kuracj chorych niemiejscowych
w szpitalach warszawskich opat windykuje od gmin,
do ktrych ci biedni nale, t. j. w ktrych oni jako
stali mieszkallcy s zapisani, nie baczc na ich dugo
letni pobyt w Warszawie, ani nawet na to, e przyczyniaj si do miejskich opat lub podatkw. Inne jednak zapatrywanie jest na ydw, co do ktrych odnony
ustp w powoanem postanowieniu gosi: za chorych
zraelitw leczonych w szpitalach, . o ile sami kosztw
kuracyjnych nie s w stanie uici, koszta takowe zwracane s ze skadek mieszkacw tej parafji, do ktrej
-chory naley. Wikszo Komisji nie uznaa wszake
:za nalecych do parafii tylko staych mieszkacw, tak
jak powyej uznaa za nalecych do gminy, tylko sta175

PRAWA YDW W KRLESTWIE PULSKlEM.

OPIEKA NAD UBOGIM!.

ych jej mieszkaricw chrzecian, ale uznaa za nale

cych do parafji i nie staych mieszkacw parafji. Opara
si w tym wzgldzie na powyej ju przytoczonej defi.
nicji parafji przez Prokuratorj w Krlestwie Polskiem,
w myl ktrej parafj stanowi osoby zwizane jedn
wiar religijn faktycznie zamieszkujce w granicach
danej terytorj alnej miej scowoci. Zaznaczone zarazem
bylo powyej, e przy takiej interpretacji wspomnianego
postanowienia z 1859 r. zachodzi konieczno bliszego
okrelenia: jak dugo powinien zamiejscowy yd przemieszkiwa w 'Varszawie, aby go uzna za parafjanina
warszawskiej ydowskiej parafji? Przedstawiciele gminy ydowskiej, objaniali przytem, e przynaleno do
gminy politycznej i do parafji powinna ocenia si podug tych samych zasad, ze w danym wypadku szlo
, o wskazanie rnych prawnych osb do zapaty obowizanych, a nie o zakrelenie rnych granic odpowiedzialnoci tych osb, - ze czstokro w przepisach prawa parafje nazywaj si gminami, a warszawska parafja
ydowska, stale uywa nazwy gminy starozakonnych,
e nawet w postanowieniu z dnia 6/18 ezerwca 1852 r.
wyranie jest mowa, e zapata winna by uslmteczniona z funduszw synagogalnych tego okrgu, z ktrego chory pochodzi, i t. p~, lecz objanienia te nie byy uwzgldnione. W rezultacie wikszo Komisji wypowiedziaa si za tern: e koszta leczenia biednych
ydw niestaych mieszkal'icw m. Warsza wy winny
by zaspokojone przez parafj e ydowskie, do ktrych
ci biedni nale, a wic warszawska gmina ydowska
winna paci za jej parafian, niestaych mieszkacw
m. Warszawy, pod'ug definicji Prokuratorji w Krl. Pol.
d) co do czwart~l kwes{li. Kto ma pokry koszta
leczenia biednych ydw stalych mieszkadcw miasta
Warszawy, i czasowo w. Warsza,'\/ie przebywajcych
niestaych mieszkal1cw miasta Warszawy leczacych sieC .
w szpitalach prowincjonalnych?
,

176

c.

...

I
I
~

l
I

K westji tej Komisja ustanowiona przy Magistracie

m. Warszawy wcale nie rozpoznawaa. W referacie jest
tylko. wzmianka, e koszta leczenia biednych clll"zecian
staych mieszkacw miasta Warszawy, leczcych si
w szpitalach prowincjoL1alnych, opacaj si z kasy miejskiej m. \Varszawy. Poniewa jak to Komisja wyjania
fundusze kasy miejskiej zebrane s od mieszkacw m.
Warszawy, bez rnicy wyznania, to prosta konsekwencja wskazuje, e z tego tytuu i koszta leczenia biednych ydw staych mieszkacw miasta Warszawy
w szpitalach prowincjonalnych winny by pokryte z teje samej kasy miejskiej. Co si za tycze kosztw leczenia ydw czasowo przebywajcych w Warszawie,
niestaych jej mieszkacw, to takowI'! na tyche zasadach winny by pokryte z funduszw kasy tej gminy
politycznej (a nie parafii), z ktrej oni pochodz i gdzie
jako stali mieszkacy s zapisani.
Z opisu uchwa ustanowionej przy Magistracie Komisji wida, e ta Komisja byla chwiejna w swoich
decyzjach, stosujc w jednych wypadkach przepisy z 1841
i 1859 r. a w innych omijajc je. Przedstawiciele gminy starozakonnych (ela zdania ktrych przyczy si te
j eden z czonkw Wydziau dobroczynnoci Magistratu,
Edward Natanson) inaezej zapatrywali si na sporne
kwestje: Midzy argumentami swojemi przedstawili jeszcze co nastpuje: Podug obowizujcego Kodeksu
Cywilnego obowizek ywienia i utrzymywania, a tern
samem i leczenia chorych, ciy najbliszych krewnych
i powinowatych (art. 237-241 Kod. Cyw.), a tern samem
do nich przedewszystkiem zwraca si naley o zwrot
kosztw leczenia. W braku odpowiedzialnych krewnych i powinowatych obowizek ten speni winno spoeczeristwo. Postanowienie Ksida Namiestnika z dnia
2 grudnia 1817 r. o ustanowieniu rad szpitalnych przyj
muje jako zasad, e ubodzy umieszczeni w szpitalach
parafialnych winni by rodem z tego miasta lub gminy

177

12

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

w ktrych parafialny szpital znajduje si (art. 20). Przed.

ma by przez policyjne rodki dokadny spis
ubogich ebrakw wszelkiego rodzaju, i natychmiast krajowi do waciwych gmin lub parafii, z ktrych rodem
s odesani bd; przybyli za z innych krajw winni
by za granic do kraju skd przybyli odprowadzeni
(art. 23). Z tych przepisw jasne m jest, e miejsce uro
dzenia decyduje o obowizku opiekowania si ubogimi
i chorymi. Zauway naley, e W miejscu urodzenia
najczciej znajduj si i krewni, na ktrych przedewszystkiem ciy ten obowizek. Pniejsza ustawa
o szpitalach cywilnych z dnia 18 lutego (2 marca) 182J:2
r. w tyme duchu stanowi: Dozr parafialny stara si
bdzie przedewszystkiem umieszcza ubogich przy krewnych lub powinowatych, na ktrych z przepisw prawa
cywilnego spada obowizek dania im przytuku i sposobu utrzymania. Wszystkie dozory parafialne maj
wzajemnie sobie dopomaga w umieszczaniu ubogich
przy krewnych (art. 48). Rozporzdzenie Komisji rz
dowej spraw wewntrznych i duchownych z dnia 6/18
czerwca 1852 r. wyjania, e stosownie do postanowienia Rady Administracyjnej z dnia 25 listopada (7 grudnia) 1841 r. koszta kuracji dla szpitala starozakonnych,
od osb leczonych odzyska si nie mogce, zaspakajane by winny z funduszw bniczych tego okrgu,
z ktrego debent pochodzi. Zestawienie tych przepisw z postanowieniem z dnia 15/27 padziernika 1859 r.
wskazuje, e jeeli w tern ostatniem jest mowa o' biednych, ktrzy nale do gminy lub do parafii, to jest mowa o pochodzcych lub bdcych rodem z teje gminy
lub parafii. Takie objanienie. wyrazu "mile" usuwa
potrzeb zastanawiania si nad tern, czy skad parafii
jest taki sam co i skad gminy politycznej, .czy te jak
chce definicja dowolnie przezProkuratorj skrelona dla
parafii, skad teje jest wikszy od skadu gminy politycznej, w ktrej si parafia znajduje, i obejmuje nip
siwzity

178

OPIEKA NAD UBOlilMI.

tylko jak grnina: sta ale i niestal ludno. Postanowienie zreszt z dnia 15/27 padziernika 1859 r. miao
na celu wskazanie tylko dwch rnych instytucji opiekujcych si biednymi, gmin dla chrzecian, a parafi
dla ydw, a nie obcienie jednej mniejsze mi, a drugiej wikszemi obowizkami. Teoretyczne okrelenia
zjednocze spoecznych s bardzo rozliczne. Zale one
od punktu widzenia, t. j. od zapatrywania si na ich
powstanie, historyczny sposb przeksztalcenia, zadanie
i t. p. Tak jak ProkuratOl'ja bez jakiejkolwiek zasady,
na prawie opartej, okrela: parafi, jako zjednoczenie
osb zwizanych jednoci religijnych wierze i kultu,
faktycznie mieszkajcych w granicach danej terytorjalnej
jednostki, mona te z rwn dokadnoci okreli, e
gmina jest zjednoczeniem osb, zwizanych jednoci
wsplnych administracyjnych i kulturalnych spraw, w granicach danej terytorjalnej jednostki mieszkajcych. W jednvm i drugim, t. j. w gminie i w parafii, fakt zamieszkiwani~
n~ jednem tcrytorjum, jest jednym z gwnych warunkw
zjednoczenia. Rnica ich pochodzi od ich zada. One
dziaaj rwnolegle na jednem terytorjum przy tym~e
samym skadzie osobistym, i maj tylko rne sfery dziaalnoci. W skacljednej jak i drugiej wchodz te same
osoby. Jeeli w skad jednej zaliczani s tylko mieszkacy stale tame zamieszkali, to i ci sami WdlOdz
w skad drugiej; jeeli za wchodz do jednej i niestali
mieszkacy, to i w skad drugiej ci ostatni te wchodz.
Kontrola tego skadu prowadzi si tylko w gminie politycznej, i t sam kontrol posikuj si i parafje. R
nica ze wzgldu na skad osobisty jest sztucznie i niefortunnie wykoncypowana. Zlanie skadu gminy i parafji
. pod wzgldem pra wllym stwierdzaj te: a) postanowienie
Komisji rzdowej spraw wewntrznych i duchownych
z dnia 17/29 lipca 1834 r. uywajce wyrazu gminy za~
miast parafji stanowic,~e koszta kuracji za biednych ydw, zaspokaja si winny przez gminy ydowskiej
179

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

OPIEKA NAD UBOGIMI.

b) Najwyej zatwierdzone prawo z d~ia 14/25. czerwca 1864 r. podJug ktrego: zebrame parafIan stanowi wszyscy czonkowie parafii, majcy prawo uczestniczy w zebraniach gminnych (art. 4). Wobec tego
niema adnej zasady do innego tomaczeniu wyrazu "nale", gdy uzyty jest przy wyrazie "gmina", a innego
gdy uyty jest przy wyrazie "parafia". Wreszcie nie
m; te zadnych wskazwek do ocenienia, jak dugo ma
kto przebywa w parafii, aby za nalecego do parafii
mg by poczytany.
.
Moznaby tylko w tym wzgldzie posikowa si
oglnemi przepisami Kodeksu Cywilnego (art. 26 - 33
Kod. Cyw.), w myl ktrych mieszkanie kadego mieszkaca kraju, jest w miejscu, w ktrem ma glwne siedlisko. Odmiana zamieszkania uskutecznia si przez
rzeczywiste mieszkanie w innem miejscu, pOczoile z zamiarem ustalenia w niem gwnego siedliska, a dowodem
takowego zamiaru ma by owiadczenie przed wadz
administracyj n mi ej sca, ktre odmienia i cy opuszcza,
jakote miejsca, do ktrego zamieszkanie swe przenosi.
W niedostatku wyranego owiadczenia dowd zawis
. od okolicznoci i t. p. i t. p. W zwi'IZku z temi przepisami s jeszcze i przepisy administracyjne o przesiedlaniu si. Co do cudzoziemcw, istnieje wskazwka
w postanowieniu z dnia 2 grudnia 1917 r., ktre pozwa
la na przyj~cie ich do szpitala, o ile lat kilka mieszkali
w parafii.
Warszawska Gmina Starozakonnych pragnc przyj
z pomoc i miastu i jego ludnoci ydowskiej, nakadem
znacznego kapitau, zebranego z dobrowolnych ofiar,
wybudowaa podug naj nowszych wskazwek wiedzy
medycznej szpital, do ktrego zjedaj si na kuracj
chorzy z caego kraju i z Cesarstwa. Trudno przecie
abyWan;;zawska Gmina Starozakonnych pokrywaa
koszta kuracji wszystkich zamiejscowych biednych chorych, aby stworzywszy dobrodziejstwo w pewnym roz-

miarze przeja na siebie obowizki ponad swoje siy.

W takich warunkach gmina starozakonnych znalazaby
si w koniecznoci, nie tylko nie wspdziaania do po
wikszenia i udoskonalenia szpitala, lecz przeciwnie musiaaby zmierza do ograniczania jego dziaalnoci, do
kroczenia nie wpostpowym, lecz we wstecznym kierunku.
Skierowanie odpowiedzialnoci za koszta kuracji
chrzecian i ydw na dwie rne instytucje, za pierwszych na gminy polityczne, a za drugich na parafie czyli
d~zory bnicze, miao w swoim czasie waciw zasad. ydzi uwaani byli wwczas za obcych w kraju,
poddani byli rozmaitym ograniczeniom, lecz przy tern
mieli oni w czci i swoj autonomi. Nie mwic o tem,
e nie uywali praw politycznych, nie mogli oni nabywa ani dzierawi nieruchomoci zarwno ziemskich,
iak i miejskich, nie byo im wolno zamieszkiwa w r
nych miastach, a w tych, do ktrych dostp im by dozwolony, mogli mieszka tylko na niektrych ulicacl.
Nie korzystajc z praw oglnych, nie ponosili te oglnych obowizkw i obciell. Poniewa ydzi nie przyczyniali si do rozchodw, czynionych przez gminy polityczne, to i nie mogli korzysta z instytucji gminnych,
i nie byo zasady do nakadania na gminy polityczne
obowizku ponoszenia kosztw kuracji biednych ydw.
Wszelkie obowizki wzgldem swoich biednych ydzi
obowizani byli pokrywa wasnemi swoj emi rodkami
i dla tego te woone one zostay na zydowskie dozory bnicze, ktre miay swoje gospodarstwo finansowe.
Z chwil wszak;):e przeksztacenia si pooenia ydw
w kraju, po uchyleniu ogranicze, i dopuszczeniu ich
do korzystania z praw oglnych, w szczeglnoci za
z prawa swobodnego zamieszkiwania wszdzie, z prawa
nabywania i dzierawienia nieruchomoci, pocignici
te oni zostali do oglnych wzgldem gmin politycznych
obowizkw, i do kas skarbowych i gminnych wnosili
takie podatki, jak i chrzeciascyobywatele. Rzecz na-

180

181

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

OPIEKA NAD UBOGIMI.

-------

--------

turalna, e odtd mieli te prawo do korzystania z wszelkich usug gminy politycznej na rwni z innymi, a wic
ze szpitali i z opIaty za kuracj biednych; specjalne za
obcienia ludnoci ydowskiej straciy racj bytu. To
te Najwyszy Ukaz o rwnouprawnieniu ydw z dnia
24 maja (5 czerwca) 1862 r. stanowi: zwaywszy e urz
dzenia szczegowe co do podatkw oddzielnych, ludno
ydowsk dotykajcych, potrzebuj przejrzenia i zastosowania do obecnego stanu prawodawstwa w Krlestwie,.
Rada Administracyjna ma zarzdzi wcidzom przejrzenie przepisw dotd obowizujcych co do ydw .....
o ile dotycz podatkw szczeglnych na t cz ludnoci oddzielnie naoonych, i nastpnie zaprojektowa
zmiany jakieby w tej mierze, ze wzgldu na obecne
prawodawstwo w Krlestwie zaprowadzi wypadao.
Wadze rozporzdzenia tego nie wykonay, nie mnieL
te szczeglne podatki i ciary zasadniczo uchylone zostay w drodze prawodawczej. Z powodu uchybienia
wadz, ktre powyszego zlecenia nie wykonay, nikt
cierpie nie powinien, j przy kadym zdarzajcym'
si wypadku naley sprawdzi, o ile szczeglny podatek,
cicy ydw, zgadza si z nastpionem przeksztace
niem pooenia ydw? W danym wypadku jasnem jest,e
gdyby ydzi nadal mieli zakada i utrzymywa specjalne
szpttale dla ydw i ponosi koszta kuracji ydw w innych szpitalach, a wydatki na te same cele dla elu'zecian byyby pokrywane z kasy gminy politycznej, stworzonej z opat wnoszonycb jednako przez clu'zecian
i ydw, to fundusze ydowskie szyby wylcznie na
poytek chrzecian, albo inaczej mwj~~c ydzi paciliby
i na koszta leczenia cbrzecian do wsplnej kasy, i oddzielnie sami musieliby ponosi cakowite koszta leczenia swoich wspwyznawcw. Rzecz naturalna, e nie
zgadza si to ani z logik ani ze sprawiedliwoci, ani
.z ukazem z dnia 24 maja (5 czerwca) 1862 r. Zgodnie
z powyszem przedstawiciele gminy ydowskiej twier-

dzili, ze si faktw i powoanego ukazu przepisy specjalne z dnia 25 listopada (7 grudnia) 18 211 r. i 15/27
padziernika 1859 r. moc swoj utraciy.
Obowizujca obecnie ustawa o zarzdzie zakadw
dobroczynnych z dnia 19 czerwca 1870 r. reguluje cal
spraw instytucji dobroczynnych i wchodzcych w zakres tyche szpitali. W tej ustawie nie ma ju obowizkw jakie przepisy z 1841 r. i 1859 r. na ydw
naoyy. W szczeglnoci za ustawa ta stanowi (art.
57): e fundusze na utrzymanie zakadw do broczynnych, niezalenie od dochodw z nalecych do tych
zakadw majtkw i kapitaw s nastpujce:
a) opata za leczenie i przytuek,
b) zasiki ze skarbu,
c) zasiki od gmin miejskich lub wiejskich,
d) ofiary dobrowolne i inne dochody przypadkowe.
Jakkolwiek mowa tu jest o zasikach: od skarbu,
gmin miejskich i wiejskich, nie ma tu adnej wzmianki
o zasikach od gmin i parafii wyznaniowych. Temu
argumentowi przeciwstawia si opinia: e wanie przez
opat za leczenie o ktrej mowa jest pod liter a pojmowa naley i opat, jak parafie ydowskie w myl
przepisw z. 1841 r. 1859 r. iopaca w.inny za kuracj
biednych ydw; oraz e ustawa z dnia 19 czerwca 1870
r' J bcla,c ogln ustaw, nie zniosa specjalnych przepisw ella ydw z 1841 r. i 1859 r. Opinia ta zwalczan bya tem, e cae urzdzenie prawne o zakadach
do broczynnych ustaw z dnia 19 czerwca 1870 r. jest
prawem specjalnem, obejmujcem przepisy dotyczce
zakladw dobroczynnych w jedn cao, i uchyla oddzielne dawniejsze rozporzdzenia, porozrzucane w pojedynczych przepisach, do ktrych i rozporzdzenia z 1841
i 1859 r. zaliczy naley. Najlepszym tego dowodem
jest to, e w prawie z dnia 19 czerwca 1870 .1'. jest mowa o ydach i o dobroczynnych instytucjach ella nich
urzdzonych. W szczeglnoci za art. 6 ust. z 1870 r.

182

,183

PRAWA ;i;YDW W KRLESTWIE POLSKIEM,

OPIEKA NAD UBOGIMI.

stanowi, e opieka nad ubogimi starozakonnymi, i zawiadywanie domami schronienia eUa nich urzdzonemi,
oddan zostaje dozorom bniczym pod nadzorem rad
dobroczynnoci publicznej. Obowizki zatem dozorw
bniczych ograniczaj si tutaj do opieki nad ubogimi
i do zawiadywania domami schronienia. Mona by dysputowa o granicach tych praw i obowizkw, o tem:
czy ograniczaj si one tylko do religijnych i rytualnych wymaga i wspdziaania wybranego opiekuna
(art. 55) z grona ydowskiej ludnoci, czy te obejmuj
jeszcze niektre czynnoci, ale nie moe ju by mowy
o obowizku dozorw bniczych zakladania i utrzymywania szpitali, oraz opacania kosztw kuracji biednych
ydw, leczonych w innych szpitalach. W celu zapewnienia bytu szpitala, art. 27 Ustawy o zakadach
dobroczynnych stanowi: Rady gubernialne czyni przedstawienie o urzdzenie nowych zakadw dobroczynnych
kosztem ofiar dobrowolnych, nie pierwej jak po przekonaniu si, e zakady te bd zaopatrzone we wszelkie rodki, niezbdne do ich utrzymania. Jeeli wic
rada miejska dobroczynnoci publicznej przyja szpital
ydowski, to ju obowizkiem byo rady, a obecnie :Magistratu, myle o rodkach utrzymania szpitala. aden
ze szpitali warsawskich nie pokrywa rozchodw swojemi dochodami, wszystkie maj deficyty, ktre winny
by pokryte z wsplnej kasy miejskiej. W szczeglnoci
deficyt wszystkich szpitali warszawskrch w 1908 r. czyni rub. 831,954.02 a w tem deficyt szpitala ydowskie'go
by rub. 187,905.37, a w 1909 r. deficyt wszystkich warszawskich szpitali czyni rub. 803,571.20, a wtem defi
cyt szpitala ydowskiego by rubli 145,300.46 kop.
Odmawianie ydom monoci korzystania z usug
kasy miejskiej na rwni z te'.n, jak korzystaj z nich
chrzecianie, robiwraeliie, jakby pomimo, e caa
hidno miasta Warszawy, rwnomiernie przykada si
do zasilenia kasy miej,skiej,-do biesiadnego sto~ suto

kasy, dopuszczon bya cz

i ta spoywaa przy nim wszelakie smakoyki, a drugiej czci ludnosci (ydowskiej),
za jej wkacly,-nie uyczono nawet ochapw i koci.
Jest to przecie w oczy bijca krzywda.

184

185

zastawionego kosztem

teje

ludnoci (chrzeciaska),

o ZD Z I AL

X.

Owiata.

A. P r z e p i s y o g 111 e.
ydzi od naj dawniejszych czasw niemal z pietyz-

mem

powicali si

wiedzy judaistycznej.

Nauka ta by-

a powszechn i niejako przymusow, i aden ojciec rodziny nie mg si wymwi od obowizku opacania
nauczyciela dla swego syna. Nie mniej jednak, chocia
nie zbyt licznie, garnli si ydzi i do nauk wieckich,

i znani s w wieku rednim uczeni ydzi, zwaszcza

w dziedzinie medycyny. Wiedz t czerpali oni w szkoach oglnych .. Lecz ju w XVI wieku w kraju tutejszym wzbroniony zosta ydom wstp do szk chrzeciallskich l). Dopiero w kocu XVIII wieku, w czasie
sejmu czteroletniego, wraz z projektami dotyczcemi
caej sprawy ydowskiej, podniesion zostaa kwestja
wychowania i wieckiego wyksztacenia ydw. Jak
wiadomo projekty te nie zyskay mocy prawa. W projekcie reformy ydowstwa polskiego krla Stanisawa
Augusta (1791 r.), poleconem i est, aby przy kadem zgromadzeniu ydowskiem, czyli synagodze, urzdzona bya
polska szkoa ella modziey ydowskiej, podlug przepisu przez Komisj edukacyjn zoy si majcego;
i aby w onych miejscach, gdzie szkoa polska znajdowaaby si, aden dzieciak do nauki Talmudu przypu-

W l A T A.

szczonym nie by, dokclby nie dowid wiadectwem

od nauczyciela polskiej szkoy, i on do teje szkoy
chodzi i z nauki tame dawanej poytek odnis. Tene projekt poleca te, aby adnemu ydowi lub nie
mg by danym, o ileby wiadectwem nie dowid, e
w publicznej szkole lub w domu, w polskim jzyku
i pisaniu wiczy si. Dekret Ksicia Warszawskiego
z dnia ] 6 marca 1809 r., nadajc niektrym ydom wyjtkowo prawo mieszkania na ulicach Warszawy, w ktrych wogle zamieszkiwanie byo im wzbronione, mi
dzy innemi warunkami stawia warunek, aby oni dzieci
swe, po skoczonym 7-ym roku ycia, posyali do szk
publicznych, gdzie na rwni z innemi maj pobiera
nauki wieckie. Taki warunek postawiony te jest w deln'e ci e z dnia 30 padzirnika 1812 r. ydom zagranicznym,
ktrym dozwolone byoby przesiedlenie si do Polski.
W czasach pniejszych miay w kraju naszym sil przepisy rnoczasowo wydawane dla rozmaitych
szkl. Ostatnio obowizyway niektre oglne przepisy
ze zbioru praw Cesarstwa rosyjskiego, z ktrych zaznaczy naley nastpujce:

l) Z dziejw Gminy Starozakonnych w Warszawie w XIX

wieku, t. I Szkolnictwo str. 1.

Art. 787 Pr. o st. stanowi: Dzieci ydw mog by

przyjmowane i ksztacone na rwni z innemi dziemi
w oglnych rzdowych zakadach naukowych, a gdzie
takich niema, w ydowskich szkoach rzdowych, i prywatnych szkoach i pensjach w tych miejscowociach,
w ktrych dozwolone jest ich ojcom zamieszkiwa. Kszta
cenie dzieci ydw kupcw, honorowych obywatel i, woglnych rzdowych zakadach naukowych, a gdzie takich
nie ma, w ydowskith szkolach rzdowych, jest obowizkowe, z tem, e dozwala si ydom, jeeli zadaj, urzdza na wasny rachunek przy gimnazjach
i innych zakadach naukowych osobne dla swoich dzieci
pensje.
Art. 789 t. p. stanowi: ydzi oddajc dzieci do
szk chrzeciaskich obowizani s zawiadomi o ich

186

187

PRAWA YDW W KRLESTWU;; POLSKlEM.

wierze, pod kar jak za oszustwo. Dzieci ydowskie

ktre wstpiy do szk nie s zmuszone do zmian;
wiary, i nie obowizane s uczszcza na lekcje, na
I~trycb wykadan jest nauka wiary chrzecialiskiej.
Zydom zostawia si mono nauczania swych dzieci
wiary, podug wasnej ich woli w szkoach lub u prywatnych nauczycieli.
Art, 790 t. p. stanowi: Dzieciom ydowskim dozwolone jest uczszczanie do rzdowych i prywatnych
szk chrzecialiskich, a take do zaoonych dla nich
specjalnych szk ydowskich. ydzi mog zakada
swoje wasne prywatne lub gminne szkoy, dla kszta
cenia swojej modziey w naukach i sztukach i dla: nauczania zasad ich wiary, z zachowaniem odnonych
przepisw.

B.

S Z li: o l y e l e m e n t a r n e.

Powyej ju wspominaem o projekcie reformy y

dostwa Polskiego Krla Stanislawa Augusta z 1791 r.,
wymagajcym, aby przy kadej synagodze urzdzon
bya polska szkoa dla modziey ydowskiej, i o rod
kach zapewniajcych, e ydzi nie bd omijali nakazanego im poznania pocztkw wieckiej nauki. Projekt
ten w wykonanie nie by wprowadzony.
Pierwsz wzmiank o szkoach elementarnych dla
dzieci wyznania Mojeszowego, w prowincjach polskich
pod rzdem Pruskim pozostajcych, znajdujemy w generalnych urzdzeniach ydw w prowincjach Prus
poludniowych i nowo-wschodnich, Krla Fryderyka Wilhelma III, z dnia 17 kwietnia 1797 r. Wedug tych przepisw:
1) w miastach, szczeglnie za w tych, gdzie synagogi si znajduj maj by zaloone szkoy ydowskie;
2) nauczyciele tych szk maj by ustanowieni

188

W I A TA.

przez Rzd krajowy; winni oni nie tylko religj

ydowsk zna, ale te posiada jzyki polski i niemiecki oraz znajomo arytmetyki;
3) gdyby tacy nauczyciele nie znajdowali si, tymczasowo nauczyciel chrzeciarlski winien uczy dzieci
ydowskie czyta i pisa po polsku i po niemiecku,
oraz rachunkw; lub te uczniowie zydowscy bd si
przedmiotw tych uczyli w szkole chrzecimlskiej, w godzinach na to wyznaczonych, i rwno z chrzeciaskiemi
uczniami bdl'j znajomoci tych nabywali;
4) uoone by maj i do szkl wprowadzone odpowiednio przygotowane elementarze w jzyku niemieckim;
5) ydzi w miastach, gdzie bd szkoy publiczne
ydowskie, obowizani bd dzieci do nauki cia szkoly
dosya, a tylko ydom, na wsi lub w miastach, gdzie
szkl nie ma, zamieszkaym, wolno dla dzieci trzyma
prywatnych nauczycieli ( 13);
6) Publiczne szkoy ycj.owskie pozostawa bd nie
tylko pod dozorem rabina i ydowskich reprezentantw,
lecz te pod dozorem i rzdem tej samej zwierzchnoci,
pod ktr chrzccimlskie szkoy zostaj ( 14);
7) Dziewczta za w szkoach, prcz wiadomoci
koniecznie potrzebnych, szy, prz, dzia, kneplowa,
tudzie innych poytecznych robt kobiecych, od umiejtnych kobiet uczy si maj, aeby zarobkiem z takowych robt rodzicom swoim, a po wyjciu za m, m
om swoim i dzieciom pomaga, a gdy nie pjd za
m, sposb ywienia si mie mogy.
Te generalne urzdzenia ydw w wykonanie wprowadzone wcale nie byy. Obejmuj one wszake cenne
wskazwki w przedmiocie pocztkowego nauczania, ujawniajce zrozumienie naglcej potrzeby wieckiej nauki
dla ydw.
Na sejmie 1775 r. ustanowion zostaa Komisja
edukacyjna. ktrej powierzon zostaa sprawa owiaty

patni

189

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

W l A T A.

narodowej. Komisja ta stworzya towarzystwo elementarne, ktrego zadaniem byo: obmylenie i wydanie
ksiek szkolnych; czynn ona bya tylko do dnia 10
kwietnia 1794 r. Za czasw Ksistwa Warszawskiego
w miejsce Komisji edukacyjnej powstaa izba czyli dyrekcja edukacji publicznej. Ta izba wydala w dniu 12
stycznia 1808 r. przepisy o urzdzeniu szkl miejskich
i wiejskich elementarnych. Podug tego urzdzenia:
adne miasto, miasteczko ani wie nie ma zostawal~ bez
potrzebnej ella siebie szkoy (art. 1). adne dzieci, jakiejkolwiekbcl religji s jego rodzice, nie jest wy
czone ocl tej szkoy (art. 5). Wszyscy miasta lub wsi
mieszkal'icy, jakiegokolwiekbd stanu, skadaj tak zwane towarzystwo szkolne (art. 6). Wszystkie koszta no"
wego wybudowania i sprawienia potrzebnych artykuw
dla szkoy, jako te ogrodzenia podwrza i ogrodu, ponosi maj wszyscy mieszkar'icy, bez rnicy stanu i wyznania (art. 1 ,!,). Na opat nauczyciela skada si maj wszyscy gospodarze i mieszkacy, z handlu, rzemiosa yjcy, lub grunt jakowy posiadajcy, tak dzietni,
jak bezdzietni, bez wzgldu na rnic stanu i religji,
a zatem gospodarze yrlowscy do takich skadek nale.e maj (art. 19). Wszyscy czonkowie towarzystwa szkolnego, s obowizane do szkoy swe dzieci posya
(art. 27).
W duchu .tych przepisw dzieci ydowskie miay
otwarty wstp do szk elementarnych, a nawet rodzice
obowizani byli dzieci swe posya do tych szk;
wszyscy za obowizani byli przykada si do. kosztw
zaoenia i utrzymania szk elementarnych.
W 1817 r. Komisja rzdowa wyzna relig'ijnych
i owiecenia publicznego polecia Jakbowi Tugendholdowi urzdzenie w Warszawie pierszych trzech szk
.elementarnych dla ydw. W 1820 r. otworzone zostay
pierwsze trzy rzdowe szkoy elementarne ydowskie.
W 1821 r. przybya czwarta szkoa, ktra jednak w 1824 r.

stala.
Postanowieniem K. rz. w. r. z dnia 12 marca 1821 r.
przepisany zosta obowizek skadania egzaminu przez
starozakonnych, chccych utrzymywa szko prywatn
lub trudni si dawaniem lekcji prywatnych.
Szkoy elementarne z mocy postanowienia K. rz.
w. r. z d. 4 maja 1821 1'. zostaway pod bezpored.ni
wadz ustanowionego dozoru szkek elementarnych
dla dzieci wyznania mojeszowego, a porednio pod zarzdem urzdu municypalnego miasta Warszawy i komisji rzdowej wyzna religijnych i owiecenia publicznego. Tem postanowianiem przepisan bya wewntrzna
organizacja dozoru szkolnego, polecone byo dozorowi
uoenie proj ektu zaprowadzenia szk elementarnych
w caej stolicy, wskazanie ksiek do nauki religii i moralnoci, ktre maj by drukowane w jzyku polskim
i hebrajskim. 'Ta Komisja postanowieniem z dnia
2 maja 1823 r., przychylajc si do proby dozoru szkolnego szk elementarnych porucza temu dozorowi bezporedni zarzd szk elementarnych wyznania moje
szowego, przydaje sekretarza cbrzecianina z pensj
2000 zotych rocznie, ktry ma by cigym bezpore
dnim dozorc tych szkl, - stanowi, e nauczycielami
mog by zarwno clll'zecianie jak i ydzi'; wszake
nauka religji moe by jedynie przez ostatnich wyka
dan; - dozwala na wypuszczenie na teraz z planu nauk jzyka hebrajskiego, w miejsce ktrego wprowadza
nauk pocztkowej arytmetyki i geometrji, - i potwierdza etat na roczne utrzymanie 4-ch szk elementarnych w sumie 19900 zotych.
Postanowieniem Ks. Namiestnika Kr. z dnia 20
marca 1821 r. polecone byo dozorom bniczym pomieszczanie w etacie midzy inllemi potrzebami i funduszu potrzebnego na utrzymanie szkoy; lecz nie ma

190

191

zwinit zostaa. W tymze jednak roku jedna ze szkek prywatnych ei'lskich na etacie zamieszczon zo-

,
ll
l

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

---------_.

__ - - - - - -

wyranego

..

W I A T A.

wskazania: jaka to szkoa ma by: religijna

czy wiecka. W tyme czasie dozr szkl elementarnych wzi w dzi era w podatek od rzezi misa koszernego na trzy lata, i dobrowolnie ofiarowa dodatkowo
zlp. 20000 na pokrycie kosztw utrzymania szk elementarnych w Warszawie. Nowy dzierawca tego podatku od 1824 odmwi tej ofiary. Z tego powodu
Ksie Namiestnik postanowieniem z dnia 2 stycznia
1824 r. ponawia dawne rozporzdzenie, i upowania dozr szkolny do rozoenia skadek na zgromadzenie
ydowskie. Podug protoku posiedzenia Rady Administracyjnej z dnia 13 lipca 1824 r. Namiestnik Krlewski poleci, aby z sumy Zp. 7891 gr. 20, w kasie urz
du municypalnego zoonej, a po zniesionym kahale pozostaej, zlp. 3000 na utrzymanie szk elementarnych
ydowskich uyto; reszt za na potrzeby szpitala y
dowskiego przeznaczono.
Nastpnie w postanowieniu Ks. Namiestnika z dnia
7 wrzenia 1824 r. o poborze biletowego (po 15 kop.
dziennie) od ydw przybywajcych z prowincji do Warszawy, zarzdzone byo, aby wydatki na szkoy elementarne ydowskie pokrywane byy z opaty biletowego,
i z kar za noszenie stroju ydowskiego (art. 11). Z funduszu tego utrzymyway si szkoy elementarne a do
roku 1836, w ktrym przez postanowienie Rady Administracyjnej z dnia 11/23 grudnia 1836 roku, dochd ten
przeszed na rzecz kasy miejskiej.
Postanowienie Rady Administracyjnej z dnia 17/29
kwietnia 1837 r. wprowadza dodatek do podatku lwszernego, i z tego dodatku stworzy si fundusz na
utrzymanie szk elementarnych ydowskich. Podatek
koszernego zniesiony zostal Ukazem- z dnia 16/28 pa
dziernika 1862 r. i w ten sposb to rdo zasilajce
szkoy elementarne znikno, i szkoy elementarne obciay w myl pierwotnego postanowienia z 1821 r.
gmin ydowsk. To . zapatrywanie wadz wywoao

K. rz. w. r. postanowieniem z dnia 26 kwietnia

(8 maja) 1837 r. powierzyla nadzr nad szkoami elementarnemi w Warszawie dyrektorowi gimnazjum war~
szawsk:iego przy ul. Lesuio. Ministerstwo owiecenia
narodoweO'o
w dniu 20 listopada 1845 r. polecio
zab

rzdzajcemu okrgiem naukowym warszawskIm, aby

w szkoach elementarnych ydowskich zaprowadzony
by wyklad jzyka hebrajskiego.
Na pi"owincji dopiero w 1850 r. otworzo~o po. r.az
pierwszy 3 szkoy elementarne rzdowe, a mIanOWICIe:
w Piotrkowie w Wocawku i w Kalwarji. Szkoy te
oddano pod dadzr opiekunw wybranych z pomidzy
miejscowych starozakonnych.

192

193

w pniejszym czasie protest ze strony gminy starozakonnych miasta Warszawy.

W 1826 r. opracowany by przez Komitet starozakonny plan oglny zaprowadzenia szk elementarnych dla modziezy obojga pci wyznania mojeszowego,
ktry by przez K. l'Z. w. r. przedstawiony Raclzie Administracyj nej, lecz nie uzyska zatwierdzenia.
W ustawie dla gimnazjw, szk rednich i elementarnych, czyli parafialnych z 1833 roku znajdujemy
przepisy, e: do szk parafialnycb mog by przyjmcwane dzieci wszelkiego stanu ( 11), e uq.Jl.iowie RzymsIw-Katolickiego wyznania, wszyscy bez wyjtku sucha
powinni nauki katechizmu w szkoach; co si za tycze
dzieci innych wyznali, tym w miar miejscowych sposobnoci nalezy uatwia rodki uczenia si prawide ich
wyznania ( 22). Te same zasady pomieszczone s
w ustawie dla gimnazjw i szkl obwodowych tudzie
elementarnych okrgu naukowego warszawskiego z dn.
31 sierpnia 1840 r. Te przepisy w zasadzie nie usuwaj dzieci ydowskich z oglnych szkl parafialnych - .
chocia nie sdz, aby te clzieci, ze wzgldu na oglny
wyznaniowy kierunek tych szk, kiedykolwiek z nich
korzystay.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

A T A.

Ustawa o wychowaniu publicznem z dnia 8/20 maja 1862 1'. najliberalniejsza jaka kiedykolw~ek. u nas istniaa uznaa, e dzieciom starozakonnych me Jest wzbronionem uczszcza na rwni z dziemi innych mieszkaJlcw Krlestwa, do szk elemcntarnych (art. 32).
Rad~a Administracyjna w dniu 1/13 marca 1863 r.,
w wykonaniu art. 50 ustawy o wychowaniu publicznem,
usta~owila w 111. Warszawie 9 dozorw dla szk elementarnych, z ktrych 1 dla gminy wyznania mojeszo
wec'O.
skad tego dozoru wchodzili: duchowny wyzni~czony przez dozr bniczy, dwaj waciciele nieruchomoci miejskich, przez Zarzd miejski przeznaczeni,
i dwaj czlonkowie wyznaczeni przez Komisj rzdow
wyzna i owiecenia ( 2). Dozory szkolne zostaj pod
bezporednim zwierzchnictwem Magistratu ( 8). Poredni opiek nad wszystkiemi szkoami wykonywa
Rada miejska ( 9), a wszystkie czynnoci wymienionych wadz ulegaj wyszej kontroli Komisji rzdowej
wyznaJ1 i owiecenia, a to za porednictwem inspektora
szk elementarnych ( 10). Nastpnie Rada Administracyjna w dniu 31 grudnia (12 stycznia) 1863/4 L, majc na wzgldzie, e Magistrat upatrywa trudnoci w wy'borze czonkw dozorw szkolnych, na przedstawienie
K. rz. w. r., upowania t Komisj do zaprowadzenia
dozorw, za uprzedniem wezwaniem Prezydenta miasta
o wyznaczenie wacicieli nieruchomoci do tyche dozorw.
Wspomniana ustawa o wychowaniu publicznem,
zastpiona zostaa szeregiem ustaw z dnia 30 sierpnia
(11 wrzenia) 18621: r., nacechowanych rniczkowaniem
narodowoci. Zgodnie z tem w ustawie dla szk elementarnych zamieszczony zosta przepis (art. 29), 7,e
"mieszkacom gmh1 miejskich i wiejskich, odrniajcym
si od ogu ludnoci jzykiem (jako to, Rosjanom,
Niemcom, Litwinom i t. d.) lub religj (jako to: prawosawnym, greko-unitom, protestantom, ydom i t. p.)

"\tV 1866 r. bylo w Warszawie szk elementarnycb

ella chopcw pi, a dla dziewczt dwie.;
uczcych si w nich dzieci byo okoo 750 (Zb. pr. ad.
Wydz. O. t. L str. 613).
No zat. zdanie Rady Pm'istwa z dnia 5 marca 1885
roku stanowi, 7,e we wszystkich szkolach pocztkowych
miejskich, gminnych i wioskowych, wykady odbywaj
si yv jzyku rosyjskim, z wyjtkiem nauki religji wyzna obcych i jzyka rodzinnego uczniw, ktre mog
by rwnie wykadane i w tym ostatnim jzyku. Wynikajce w zastosowaniu praktycznem wtpliwoci co
do tego: jaki mianowicie jzyk powinien by uznany
za jzyk wykadowy, co do dwch ostatnich przedmiotw, rozstrzyga kurator okrgu nauko\vego, po porozumieniu si z Genera~Gubernatore1l1 Warszawskim.

194

195

dozwala si zakada' oddzielne szkoy, na oglnej zasadzie. W szkoach tych przedmioty wykadane bd
w rodowitym jzyku tych mieszkacw, ktrzy takie
szkoy urzdzili. Jaki mia by jzyk wykadowy w szkoach dla dzieci ydowskich, nie ma adnego specjalnego
wskazania.
Prawem z dnia 30 sierpnia (11 wrzenia) 1864 r.
wprowadzon zostaa do Krlestwa organizacja dyrekcji
naukowej. W nastpstwie tego prawa Komisja rzdo
wa owiecenia publicznego postanowieniem z dnia 1/13
grudnia 1864 r. polecia zawiadomi opiekunw szkl
elementarnych, e z chwil objcia suby przez naczelnikw dyrekcji naukowych, czynnoci tyche opiekunw
w zupenoci ustaj. Postanowienie Komitetu urzdza
jcego o zreorganizowaniu rednich zakadw naukowych Krlestwa Polskiego z dnia 13/25 sierpnia 186.6 r.
poleca dyrektorowi gwnemu owiecenia puhlicznego,
aby postara si w miar monoci o zaprowadzenie
wykadu w jzyku rosyjskim w szkoach pocztkowych
ydowskich, tak ju istniejcych, jak i w przyszoci

otworzy si majcych.

ydowskich:

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

W I A T A.

Podug ustawy szk miejskich okrgu naukowego

warszawskiego z dnia 28 kwietnia 1887 r. szkoy te
utrzymuj si kosztem rzdu albo kosztem miast lub
osb prywatnych. Do szk tych mog wstpowa dzieci
wszelkich powolm'i, stanw i wyzna (art. 29). Religja
wykada si dzieciom wyznania prawosawnego i tych
wyznaI'i chrzeciaI'iskich, do ktrych naley wikszo
UCZl1lOW.
Wykad religji dzieciom innych wyznali pozostawia si staraniom ich rodzicw (art. 13).
Obecnie odnosz si do kraju naszego przepisy
zamieszczone w zbiorze praw cesarstwa rosyjskiego. I tak~
Art. 3423 Pt. o st. stanowi: W tych miejscowociach, gdzie przy licznej ludnoci zydowskiej, liczba
oglnych szk nie jest dostateczna, istniej ydowskie
szkoy elementarne w zastosowaniu si do przepisw
art. 3112-3162 ust. z. n.
Art. 3670 ust. z. n. stanowi: Mieszkacom miejskich i wiejski,ch gmin, odrniajcych si od oglnej ludnoci jzykiem (jak: rosjanom, niemcom, litwinom i t. p.) lub wyznaniem (jak: protestantom~
ydom i t. p.) dozwala si zakada oddzielne szkoy.
Art. 3672 t. p. stanowi: w wypadku utworzenia oddzielnych szkl wspomnianych wart. 3670, ta cz ludnoci,
dla ktrej szkoy te urzdzone s, winna by uwolnion
od udziau przy rozkadzie podatku szkolnego) przewidzianego wart. 3665.
Art. 3673 t. p. stanowi: wsopmniani mieszkacy
nie wyczajc ydw) mog takze wedug swego uzna. nia korzysta z gminnych i miejskich szk, przyczem
pozostawia si im mozno prosi dyrektora okrgu
naukowego o naznaczenie do tych szk oddzielnego
. nauczyciela religji lub nauczyciela jzyka.
'Jak to ju wyzej wspomniane byo szkoy elementarne miejskie dla ydw w Warszawie utrzymywane
'byy od 1863 r. z funduszw Gminy Starozakonnych,
i etat gminy warszawskiej obciony by odpowiedni

sum. W 1915 r. suma ta czynia Rubli 32735, oprcz

dodatkw na podwysze'nie pensji nauczycieli, czasowo
tylko wyznaczonych. Co do tego ciaru wszake Zarzd Gminy Starozakonnych miasta Warszawy wci
-czyni kwestj, uwaajc, e wydatek ten ciav winien
kas miejsk Zarzd Gminy twierdzenie s\~~je usprawiedliwia tem:
1) ze przepis z 1821 r. stanowic, e etatem dozoru bniczego winny by objte "\Tydatki na utrzymanie
szkoy, na rwni z wydatkami na utrzymanie bnicy,
rabina i ubogich, mia namyli szkoy religijne, a nie
wieckie, i
2) ze gdyby' powolany przepis stosowa si do
szkl wieckich, to wydany zosta w warunkach zupe
nie innych, radykalnie juz zmienionych z chwil rwnouprawnienia ydw. W szc~eglnoci za, e gdy wydatki na utrzymanie szk elementarnych dla dzieci
chrzecian w Warszawie, pokrywaj si z kasy miejskiej, czerpicej swe fundusze zarwno od chrzecian
jak i od zydw, to i wydatki na utrzymanie szk elementarnych dla dzieci ydowskich z tje samej kasy
winny by pokrywane. Argumenty te jednak nie doznaway uznania u odnonych wadz. Dopiero po okupacji Warszawy przez wojska niemieckie, nowy zarzd
miasta Warszawy w 1915 r. majcy na wzgldzie wprowadzenie, pierwej czy pniej, powszechnego obowiz
kowego elementarnego nauczania, uzna suszno przedstawienia Zarzdu Gminy, i uwolni gmin starozakonnych
'Od obowizku opacania na utrzymanie szk elementarllych dla dzieci ydowskich, bdcych pod zawiadywaniem mi asta.
Sprawa wydatkw na utrzymanie szk elementarnych ella dzieci ydowskich, w innych gminach ydow
skich nie przybraa tak draliwego charakteru jak w Warszawie, gdy tam stoso\vane byy oglne przepisy obowizujce w Cesarstwie. VI szczeglnoci za pobierany

196

197

i
)
PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

by

w myl tych przepisw specjalny podatek szkolny,oddzielnie na szkoy elementarne dla dzieci chrzeciarl
skich od chrzecian,-i oddzielnie na szkoy elementarne
dla dzieci ydowskich od ydw.

c.

S zk ol y

wydane w 1833 r. ustawy dla szkl gimnazjalnych i obwodowych, a pniej przez ustaw(~ z dnia 31 sierpnia
1840 r. Jak to ju wyej (przy szkoach elementarnych)
byo zaznaczone podug tych ustaw, do szk elementarnych przyjmowane byy dzieci wszelkich stanw,
uczniowie Rzymsko-Katolickiego wyznania, wszyscy bez
wyjtku sucha powinni nauki katecbizmu w szkoach;
co za si tycze dzie(:i innych wyznaJ), tym w miar
miejscowych sposobnoci naley uatwia rodki uczenia
si prawide ich wyznania. \IV tych ustawach wszake,
w czci traktujcej o szkoach obwodowych i giIllnazjach, nie ma wzmianki ani o rnych stanach, ani
o rnych wyznaniach. Rozumie naley, e zasada przyjta dla szk elementarnych stosowaa si i do
szk obwodowych i do gimnazjw. Szkoy te pniej
nazwane zostay powiatowemi i gllbernialnemi. Tekst
tych przepisw rni si ocl przepisw urzdzenia szk
z 1820 r., wyranie tem, e gdy w urzdzeniu z 1820 r.
jest mowa tylko o wyznaniach chrzecia!'iskich, w p
niejszych mwi si wogle o wyznaniach. W ten sposb ydzi mogli by dopuszczeni do tych szk, i rzeczywicie, chocia nie licznie, z nich korzystali. W ustawie dla gimnazjum realnego w Warszawie z dnia 28 listopada 1824 r. znajdujemy przepis, e jeeli w giumazjum znajdowa si bd uczniowie rnych wyzna
chrzeciaskicb, wtedy weclIug uznania Kuratora okrgu
naukowego, wyznaczaj si oddzielni ella kadego wyznania nauczyciele religji. O wyznaniach niechrzecial'i
skich niema w tej ustawie adnej wzmianki. Poniewa
niema jednak wyranego zakazu przyjmowania ydw
do tego gimnazjum, przystp do niego dla nich nie hy
zamknity. W dniu 25 czerwca 1840 r. zatwierdzon
zostaa ustawa Aleksandryjskiego Instytutu wychowania
panien (w Puawach), zostajcego pod opiek cesarzowej. Pomidzy przedmiotami wykaclanemi w Instytucie
wymienion jest nauka religji Grecko-Rosyjski ego i Rzym-

r e d 11 i e.

Za czasw Rzeczypospolitej rednie i wysze zanaukowe prowadzone byy niemal wycznie przez
duchowiestwo. Przewaajc w tej sprawie rol odgrywa zakon jezuitw. Dopiero po zniesieniu tego zakonu w 1773 r. ustanowion zostaa na sejmie 1775 r.
Komisja edukacyjna, a fundusze jezuickie przeznaczone
zostay na rzecz wychowania publicznego.
Komisja
edukacyjna zaopiekowal'a si szkoami, i gorliwie zaja
si spraw wychowania publicznego. Rzeczona Komisja wydaa w 1783 r. "Ustawy Komisji edukacyjnej dla
stanu akademickiego i na szkoTy w krajach Rzeczypospolitej przepisane". Powstaa za czasw Ksistwa \lVarszawskiego Izba czyli dyrekcja edukacji publicznej wydaa w 1812 r. nowe przepisy, VI miejsce dopiero co
powoanych, pod nazw "Wewntrzne urzdzenia szk
departamentowych wydziaowych i podwydziaowych. II
Po utworzeniu Krlestwa Polskiego, Komisja rz
dowa wyznali. religijnych i owiecenia publicznego wydaa w 1820 r. "Wewntrzne urzdzenie szk wojewdzkich i obwodowych". W tych wszystkich urzdze
niach nie 'wspomina si wcale o t,ydach, - jakkolwiek
urzdzenie ostatnie uwzgldnia rnic wyzna c1ll-zecial'iskich. \V szczeglnoci za jest tam mowa (61),
e: uczniowie wyznania katolickiego codzie ile monoci
na Msz S-t, a uczniowie wszelkich innych wyznali
chrzeciariskich, co Niedziela i wita, prowadzeni bd
na naboelistwo i nauk do. swoich wzgldnie kociow.
Organizacj a szkolna ulega przeksztalceniu pr~ez
kady

198

W l A T A.

I
f

199

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

W I A T A.

- - - - - - - - - - - - - - ------- -

- --

~-

sko-Katolickiego wyznaniaz dodatkiem-agc1ysi zdarz

uczenice wyznania Ewang'ielickiego i Reformowanego,
maj by dla nich przyzywani osobni nauczyciele religji.
Oczywicie moliwo wpuszczenia do tego Instytutu
ydwek nie bya wcale brana pod uwag.
Urzrld Municypalny m. Warszawy celem uczczenia
pobytu cesarza, cesarzowej i czonkw rodziny cesarskiej w Warszawie w 1840 r. przeznaczy z funduszw
miejskich sum zotych polskich 288000, od ktrej roczny procent, czynicy zp. 14400, przeznaczony zosta na
utrzymanie omiu pensjonarek ze staej ludnoCi miasta
Warszawy wyznali chrzecimlskich. Ofiara ta zatwierdzon zostaa w dniu 22 padziernika (3 listopada) 1840 r.
przez Rad Administracyjn.
Z wyranym zakazem nie przyjmowania ydw
spotykamy si w ustawie clla instytutu szlacheckiego
w Warszawie z dnia 2/14 maja 1854 r. Irlstytut szlachecki w Warszawie ma na celu poda mono szlachcie,
urzdnikom i innym wyszym stanom Krlestwa Polskiego ksztacenia swoich synw, ~lla przysposobienia
ich do wyszych zakadw liaukowych w Cesarstwie,
albo do suby rzdowej, jak rwnie dla podania im
odpowiednich wiadomoci, w spoecznem i domowem
yciu potrzebnych ( 1). Do instytutu przyjmuj si
synowie dziedzicznej i osobistej szlachty, urzdnikw,
obrocw sdowych, rejentw, duchownych, wacicieli
znaczniejszych nieruchomycb majtkw, zakadw przemysowych, bankierw i kupcw 1-szej gildy. Pierwszestwo za ma szlacbta, potem urzdnicy.
Dzieci
niechrzeciatlskich wyznali nie przyjmuj si do instytutu. Podug ustawy dla instytutu gospodarstwa lenego
w Marymoncie, tudzie ella szkoy miejskiej przy tyme
instytucie z dnia 27 grudnia 1857 r. zarwno do instytutu (22) jak i do szkoy miejskiej ( 122) przyjmuj
si modziel1cY wszystkich stanw. Podug ustawy dla
szk rolniczych w Krlestwie PoIskiem z dnia 2 listo-

i do szkoy rolniczej, rwnie przyjmuj

wszelkich stanw ( 11). W ustawie tej
spotykamy si znowu z uwzglclnienieniem wiary uczniw innych wyzna!'!. Rozporzdza ona, e wykad nauki religji Rzymsko-Katolickiej porucza si miejscowym
duchownym. Jeeli w szkotach rolniczych znajdowa
si bd uczniowie innych wyznali, to w miar monoci
miejscowej podan im bdzie sposobno uczenia si
zasad swojej wiary.
Ustawa ella pensji eskiej rzdowej w Warszawie
z dnia 4 grudnia 1857 r. stanowi, e: na pensj(~ przyjmuj si panny klasy wyszej i redniej wyznali chrzeciaskich. Pierwszeristwo maj crki szlachty i urzd
nikw ( 13). Natomiast w ustawie dla wyszych zakadw naukowych eskich w Warszawie z dnia 9/21
sierpnia 1859 r. znajdujemy przepis, e: do korzystania
z nauk w szkole dopuszczana jest modzie pci e
skiej wszystkich bez rnicy stanw i wyzna ( 11),
a w ustawie ella szk wyszych ellskich rzdowych
w Krlestwie Polskiem z dnia 11/23 czerwca 1860 r.
jest przepis, e: do szkoy przyjmuj si panienki kadego stanu i wyznania ( 12). Tutaj naley jeszcze
zaznaczy, e podug ustawy dla instytutw naukowych
prywatnych, guwernerw i nauczycieli domowych z dn.
18 stycznia 1841 r. osoby wchodzce w obowizki guwernerw albo nauczycieli domowych, powinny wyznawa religj chrzeciask ( 39).
Najwyszym ukazem z dnia 8/20 maja 1862 r. zatwierdzon zostaa "Ustawa o wychowaniu publicznem" .
W samym wstpie ukazu zaznaczone jest, e oglne
prawida reorganizacji owiecenia publicznego uloone
zostay na tych gwnych zasadach, aby wychowanie
miao za podstaw uksztac.enie religijno-moralne i klasyczne, przy dostarczeni u monoci nabycia nauk specjalnych, i byo dostpne dla osb wszelkiego wyznania
i stanu. Zgodnie z t przewodni myl znajdujemy

200

201

pada 1859
si

1'.

chopcy

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKrEM:

i do ydow w poszczeglnych
przepisach. Powyej ju byo wskazane, e: dzieciom
starozakonnych nie jest wzbronionem uczszcza na rwni z dziemi innych mieszkmlcw Krlestwa do szkl'
elementarnych (art. 32). Odnonie szk rednich jest
postanowione, e kady mieszkaniec Krlestwa i kady
obcy ma prawo ksztaci si i przygotowywa w szkoach powiatowych i gimnazjach, a wszelkie w tej mierze ograniczenia uchylaj si (art. 57). Oprcz wskazanych w ustawie nauczycieli majcych wykada przedmioty w programie nauk wymienione, mog by przybrani nauczyciele religji innych wyznmi (art. 67, 78,
115). Do wyszej szkoy rzdowej eskiej w Warszawie rwnie przyjmowane by maj panny bez rnicy
stanu i wyznania (art. 163); wreszcie na studentw do
szkoy gwnej przyjmuj si wszyscy bez rnicy stanu i wyznania (art. 307). Natomiast wzmianki tej nie
znajdujemy w przepisach dla Instytutu politechnicznego
i rolniczo-lenego, dla szk rolniczych i dla szkoy
sztuk piknych. Co si tyczy instytutu Aleksandryjsko-Maryjskiego wychowania panien odnony przepis
brzmi: do instytutu przyjmowane bd panny bez rnicy stanu i pochodzenia (art. 149). Kwest ja wyznania
tutaj jawnie pominit zostala.
W uzupenieniu ustawy o wychowaniu publiczne m
Rada Administracyjna postanowieniEm z dnia 31 lipca
(12 sierpnia) 1862 r. uchwalia, e odtd starozakonni
mieszkm'icy Krlestwa mog si ksztaci w zawodzie
farmaceutycznym.
W dniu 30 sierpnia (11 wrzenia) 1864 r. wydany
by szereg ukazw w przedmiocie publicznego wychowania - w szczeglnoci za:
1) o szkoach elementarnych w Krlestwie Polskiemj
2) o gimnazjach i progimnazjach eskich w Krlestwiej

t zasad zastosowan

202

W I A T A.

3) o gimnazjum rosyjskiem w Warszawie;

4) o szkole niemieckiej ewangielickiej w Warszawiej
5) o organizacji dyrekcji naukowych.
Ju z tytuu 3-go i 4-go wymienionych ukazw widocznem jest pewne rniczkowanie narodowo - wyznaniowe w szkoach.
W najwyszym reskrypcie do Namiestnika w Krlestwie Polskiem z teje daty, nakrelona jest wytyczna
linia nowego kierunku wychowawczego w sowach: "Dozwalajc modziey polskiej ksztacenia si w jej was
nym jzyku, naley przytem wzi pod uwag, e ludno Krlestwa skada si z rnych narodowoci i religijnych wyzna. Wszystkie one winny by zabezpieczone od wszelkiego nacisku, i dla tego koniecznie potrzeba midzy innemi dy clo zaprowadzenia oddzielnych
dla kadej narodowoci szk. W zakadach za oglnych,
mianowicie w niszych naley dy do wprowadzenia wykladu w jzyku przewanej liczby ludnoci, t. j. albo
w polskim, albo w rosyjskim, albo w niemieckim, lub
wreszcie w litewskim stosownie do miejscowoci i pochodzenia mieszkacw".
vV poszczeglnych ukazach niema ju mowy o dopuszczeniu do szk uczniw bez rnicy wyznania i w miejsce tego znajdujemy wyraenie o przyjmowaniu dzieci bez rnicy stanu. I tak: Do warszawskiego
gimnazjum ruskiego przyjmowane bcl przedewszystkiem dzieci rosjan zamieszkaych w Krlestwie bez r
nicy stanu (art. 5), a wykad wszystkich przedmiotw
odbywa si ma w jzyku ruskim (art. 7).. Wszake
w gwnej szkole ewangielicko - niemieckiej w Warszawie, przeznaczonej przedewszystkiem dla dzieci wyznania ewangielickiego, dozwala si przyjmowa dzieci i innych wyzna (art. 2).
Prawem o organizacji dyrekcji naukowych, Krlestwo Polskie podzielone zostao na 10 uyrekcji nau203

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLS'ZIEM.

----_.

kowych. Oglny nadzr nad wszelkiemi. rzdowemi

i prywatnemi zakadami naukowemi, oprc~.szkoy gw
nej, powierzony zosta naczelnikom. d~re~c~l nau.kowych;
tylko w Warszawie do zawiadywama lst11lejceml w Warszawie elementarnemi prywatnemi zaldadami naukowemi ustanowiony zosta inspektor szk m. Warszawy.
Wadze te zostaj pod zwierzchniem zawiadywaniem
Zarzadu Owiecenia Publicznego.
Po wytkniciu powyej wskazanych kardynalnych
zasad urzdzenia ga:ti naukowej w Krlestwie Polskiem, wydane zostay w tyme duchu w dniu 5/17
stycznia 1866 r. ustawy rednich zakadw naukowych
w Krlestwie Polskiem - dotyczce:
1) gimnazjw i progimnazjw mzkich dla ludnoci

._--

W I A T A.

suce

polskiej;
. ,.
2) gimnazjw i progimnazjw mzlnch dla ludnoscl
ruskiej, greko - unickiego wyznania;
3) szkoy gwnej niemieckiej, ewangielickiej w Warszawie;
4) gimnazjum realnego niemieckiego w odzi;
5) gimnazjw i progimnazjw eskich;
..
6) kursw pedagogicznych dla ludnoci polsklej;
7) kursw pedagogicznych ella ludnoci rusko - greIw-unickiego wyznania;
8) kursw pedagogicznych dla ludnoci litewskiej.
W tych ustawach te pominita zostaa wzmianka
Q zrwnaniu wszystkich wyznall, a spotykamy si tylko
z przepisami, e:
.
Do gimnazjw i progimnazjw mzkich ella ludnoci
polskiej przyjmowane bd dzieci wszystkich stanw
(art. 1!5).
Do ruskich maj by przyjmowane dzieci wszystkich stanw, lecz naley dawa pierwszestwo dzieciom
pochodzenia ruskiego i wyznania grecko-unickiego (art.
45); wykad wszystkich przedmiotw w szkoach ruskich
ma si odbywa w jzyku ruskim, i wszystkie osoby

w nich w czci naukowo-wychowawczej winny

pochodzenia ruskiego (art. 2).
Do szkoy gwnej niemiecko-ewangielickiej w Warszawie przyjmowne by maj dzieci wszystkich stanw,
a przedewszystkiem wy~nania ewangielickiego, lecz mog by przyjmowane i dzieci innych wyzna (art. 44
i .59); ana kursa pedagogiczne urzelzone przy tej szkole (art. 3) przyjmowani bd mIodzi ludzie wyznania
ewangielicko-augsburskiego i ewangelicko reformowanego (art. 66).
W niemieckim realnym gimnazjum w [Jodzi wykad
odbywa si tak jak w 'Warszawskiej szkole niemieckoewangelickiej (art. 27), lecz postawion tu zostaa liberaIniejsza zasada w przyjmowaniu uczniw, gdy ehocia maj by do tego gimnazjum przyjmowane gwnie
dzieci pochodzenia niemieckiego, dozwala si wszake
przyjmowa i dzieci innego pochodzenia ludnoci Krlestwa, bez rnicy stanu i wyznania (art. 38).
Do gimnazjw i progimnazjw eskich przyjmowane by maj dzieci wszystkich stanw (art. 26).
Na kursa pedagogiczne dla ludnoci polskiej przyjmowan bdzie modzie stanu wociallskiego. gwnie
pochodzenia polskiego (art. 24).
Na kursa pedagogiczne ruskie modzie wycznie
pochodzenia ruskiego i gwnie grecli:o - unickiego wyznania (art. 24), a na kursa pedagogiczne .dla ludnoci
litewskiej w Krlestwie PoIskiem modzie wycznie
pochodzenia litewskiego (art. 24).
Ustawa Chemskiej Greko - unickiej eskiej szkoy z dnia 29 lipca
sierpnia) 1866 1'. przepisuje, e
Chemska Greko - unicka eska szkoa ma na celu
udzielanie wychowujcej si w niej eskiej modziey'
religijno moralnego wyksztacenia w duchu icb wiary
i ruskiej narodowoci (art. 1), i przeznacza' si na wychowanie modziey eskiej wszelkiego stanu grekounickiego, a take i prawosawnego wyznania (art. 2).

204

205

by

'10

PRAWA "'{DW W KRLESTWIE POLSKlEM.

nw lub osb prywatnych, dopuszczaj si<t na skutek

starali o to zaoycieli, i za pozwoleniem ministra owia
ty publicznej, ograniczenia, dotyczce przyjmowania
uczniw pewnego stanu lub wyznania (art. 289).
Zatwierdzona przez ministra dbr PaI'istwa w 9
styczniu 1890 r. ustawa szkoy grniczej dbrowskiej
stanowi, e do szkoy tej przyjmuj si uczniowie bez
rnicy powoania i wyzna, prcz ydw (par. 17).
Zatwierdzona w dniu 4, kwietnia 1900 1'. ustawa
szkoy handlowej niszej warszawskiej stanowi; e; dzieci wyznania ydowskiego przyjmuj si do szkoy w takim stosunku, aeby ich liczba nie przewyszaa 50%
oglnej liczby uczniw (art. 10), a zatwierdzona w dniu
2 maja 1900 r. przez ministerjum ustawa szkoy handlowej nij;3zej Towarzystwa wzajemnej pomocy subjektw
m. odzi, stanowi, e do szkoy tej przyjmuj si dzieci bez rnicy wyznania (art. 9).
Najwyej zatwierdzona w dniu 22 sierpnia 1909 r.
uchwaa Rady ministrw (pr. o st. art. 787 - 3 i U. z.
n. art. H63-4) w przedmiocie przyjmowanIa ydw do
szk rednich stanowi:
1) Norma procentowa dla przyjcia ydw do
utrzymywanych kosztem kasy pastwowej rzdowych
rednich zakadw naukowych, wszystkich zarzdw,
okrela si w rozmiarze. 50f0 oglnej liczby uczcych si<t
w zakadach naukowych w stolicach, 10% w zakadach
naukowych innych miejscowoci cesarstwa, poza stref
staego osiedlenia ydw, i 15% w rejonie tego osiedlenia si.
2) Te z wspomnianych wyej zakadw naukowych,
do ktrych ydzi do 22 sierpnia 1909 r. zupenie nie
byli przyjmowani, jak naprz.: kolegium Pawa Gaagana,
nino-nowgoroclzki instytut szlachecki cesarza Aleksandra
II, nikoajewski instytut dla sierot w Gatczynie i inne,
nadal pozostaj zamknitemi dla ydw.
3) Okrelone w pierwszym punkcie normy ulega-

PocUug ustawy Instytutu guchoniemych i ociemniaw Warszawie z dnia 28 czerwca (10 lipca) 1866 r.
do Instytutu przyjmowane by maj guchonieme i ociemniae dzieci obu pci wszelkiego stanu (art. 41).
Postanowienie Komitetu urzdzajcego z dnia 13/2~
sierpnia 1866 r., pomi~dzy innemi stanowi, aby: Uorganizowa w Krlestwie Polskiem obok gimnazjw i progimnazjw, przeznaczonych gwnie dla oddzielnych narodowoci: polskiej, ruskiej, litewskiej i niemieckiej~ gimnazja i progimnazja mieszane, w ktrych by wykady
zastosowane byy i do potrzeb ludnod ydowskiej,
z przeznaczeniem do tych zakadw osobnego nauczyciela do nauki religii mojeszowej. Obecnie zamieni
na takie gimnazja mieszane: gimnazja mzkie i eskie
w miecie Lublinie istniejce, oraz gimnazjum mzkie
w omy; a na mieszane progimnazja: szkol powiatow na przedmieciu m. Warszawy-Pradze, tudzie jedn
ze szk' powiatowych istniejcych w Warszawie i tameczne czteroklasowe progimnazjum eskie.
Przepisy zasadnicze o szkoach przemysowych'
z dnia 7 marca 1888 .r. wskazuj, e szkoy te maj na
celu rozprzestrzenienie pord mzkiej ludnoci cesarstwa
wyksztacenia technicznego, redniego i niszego, tudzie
rzemielniczego. Do nauczania w tych szkoach dOlmszczaj si osoby wszelkich stanw i wyznali.. W szkolach utrzymywanych cakowicie z funduszw stanw lub
osb prywatnych, mog by wprowadzone pod tym
wzgldem ograniczenia, dozwalane przez ministra owia
ty publicznej na skutek proby zaoycieli szkl (art. 12).
Przepisy szczeglowe co do przyjmowania uczniw do
tych szkl wydaje Minister owiaty publicznej i ogasza
je publicznie (art. 15).
N. zat. zd. R. Pa. z dnia 9 czerwca 1888 r. o szkoach realnych stanowi, e w szkoach realnych ksztac
si dzieci wszystkich stanw, bez rnicy powoania
j wyznania.
W szkoach utrzymywanych kosztem sta
ych

<

.206

W I A TA.

207

~
"

PRAWA tYDW W KRLESTWIE POLSKJEl\L

zastosowaniu i .w rednich zakadach naukowych,

utrzymywanych na rachunek instytucji spoecznych, gmin
lub osb prywatnych, ktrych nauczyciele i uczniowie,
lub tylko ci ostatni korzystaj z praw nadanych tyme
osobom w rzdowych zakadach naukowych.
4) Nie podlega adnym ograniczeniom przyjmc)wanie ydw do rednich zakadw naukowych, nie nadajcych uczcym si w niell adnych praw, i nie otwierajcych im dostpu do wyszych zakadw naukowych.
5) Rwnie bez wszelkich ograniczell przyjmuj
si ydzi do rednich szk sztuk piknych, handlowych,
artystyczno - przemysowych, technicznych i rzemielni
czych zarzdu ministerstwa handlu i przemysu, do szk
dentystycznych, a take do niszych szk technicznych'
ministerstwa owiaty publicznej.
6) Przyjcie ydw do szk mierniczych, rednich
wiejsko - gospodarczych i rednich technicznych szk
zarzadu ministerstwa owiaty publicznej, jak rwnie
do f~lczerskich i akuszeryjnych, odbywa si z zachowaniem postanowionych w pierwszym punkcie ograniczajcych norm procentowych.
Najwyej zatwierdzon w dniu 11 marca 1911 r.
uchwa Rady ministrw, powysze normy zastosowane
zostay i do dopuszczenia modych ludzi do egzaminw,
w charakterze eksternw, z obliczeniem w tym wypadku
ograniczajcych norm procentowych, w stosunku do oglnej liczby dopuszczonych do egzaminw eksternw.

f
I

S W I A T A.

Dekretem Krla Saskiego Ksicia Warszawskiego

z dnia 18 marca 1808 r. utwor7.0n zostaa jedna szkoa
prawa na cae Ksistwo Warszawskie. Kwalifikacje dla
uczniw mogcych wstpi do tej szkoly, krtko okre-'
lone s w sowach: Nie moe by uczniem w szkole

prawa, kto nie ulwl'iczy 16 lat wieku. O wyznaniu nie

ma w tym dekrecie adnej wzmianki, a wobec oglnie
uznanego rwllouprawnienia obywateli wszystkich wyzllali, rozumie naley, e i ydzi w zasadzie nie byli
wyczeni od monoci korzystania z tej szkoy. Dekretem z dnia 22 maja 1811 r. do tej szkoy przydan hya
szkola nauk administracyjnych i postanowione byo, e
do tej szkoy nikt nie moe by przyjtym, kto nie zo
y zawiadczenia z odbytych cakowicie nauk w Liceum
lub w gimnazjum. Ci co brali nauki prywatnie lub za. granic powinni zoy egzamin.
Najwyszym ukazem z dnia 7/19 listopada 1816 r.
zaool1 zostaa szkoa gwna pod imieniem: Krlewskiego Warszawskiego Uniwersytetu, ktremu w dniu
18/30 marca 1830 r. dozwolono przyj nazw" Warszawskiego Krlewsko - Aleksandrowskiego Uniwersytetu ll
W odnonych przepisach niema adnej wzmianki o religii.
Ustawa cesarsko-krlewskiej warszawskiej medykochirurgicznej akademii z dnia 4 czerwca 1857 r. stanowi, e akademia jest wyszym zakadem naukowym,
przeznaczonym do ksztacenia modziey, powicajcej
si zawodowi lekarskiemu lub farmaceutycznemu. Ka
dy chcy zosta studentem akademii winien przy podaniu zaczy metryk chrztu lub akt urodzenia ( 91).
Dla ugruntowania uczniw w zasadach religii i wpojenia
w ich serca prawdziwej poboinoci, zwierzchno akademii ma przestrzega, aby kady wedug obrzdku religii swojej dopenia wszystkich jej obowizkw ( 107).
Z tekstu tej ustawy-a mianowicie z umieszczenia aktu
urodzenia obok aktu chrztu, i ze sw: aby kady dopenia obowizkw wedug obrzdkw religii swojej,
okazuje si, e studentami mogli by i tacy, ktrzy
aktw chrztu nie posiadali i legitymowali si tylko aktami urodzenia i e uwzgldniane byy wszelkie obrzdki
religijne, a die tylko chrzeciaskie. Wobec tego ydzi
mieli wolny przystp do tej akademii.

208

209

D.

Wysze zakady

naukowe.

I
I

'r

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

OWIATA.

Ukazem z dnia 8/20 maja 1862 r. o wychowaniu

publiczncm powoan zostaa znowu do ycia szkoa
gwna z programem uniwersyteckim, do ktrej, jak to
ju poprzednio byo zaznaczone wstp przysugiwa narwni wszystkim, bez rnicy stanu i wyznania (art. 307).
W 1869 r. szkoa gwna zamieniona, zostaa na
warszawski cesarski uniwersytet na dawnych zasadach.
PodIug zatwierdzonej w dniu 7 maja 1891 r. przez
ministra spraw wewntrznych normalnej ustawy dla szk
dentystycznych, pragncy wstpi do szkoy winni, pomidzy innemi dokumentami, przedstawi i metryki urodzenia i chrztu; - osoby wyznania niechrzeciaskiego
tylko metryki urodzenia.
W 1898 r. utworzony zosta w Warszawie Instytut
Politechniczny cesarza Mikoaja n. Ani w postanowieniu z dnia 8 czerwcu 1898 r., ani te w ustawie z dnia
.25 lipca 1899 r., dotyczcych Instytutu, niema adnych
ograniczeI'i z powodu wyznania studentw.
Zanotowa tu naley przepisy dotyczce korzystania przez ydw z kraju naszego z wyszych zakadw
naukowych w Cesarstwie. I tak:
Art. 788 Pr. o St. stanowi: Tym z pord ydw,
ktrzy ukoczywszy kurs gimllazjalny, otrzymaj dyplomy i zechc naby wysze wyksztacenie, dozwala si
wstpowa dla kontynuowania nauk do uniwersytetw,
akademii i innych wyszych zakadw naukowych w calem cesarstwie. Uczniowie, ktrzy ukoczyli nauki w szkole realnej i uzupeniajcej przy niej klasie, a take osoby majce wiadectwa o znajomoci tego kursu, mog
wstpowa do wyszych specjalnych szk, poddajc
si tylko dodatkowemu egzaminowi.
Uzvaga. ydom urodzonym w guberniach: Warszawskiej' Kaliskiej, Kieleckiej, omzynskiej, Lubelskiej,
Piotrkowskiej, Pockiej, Radomskiej, Suwalskiej i Siedleckiej, dozwala si ksztaci i poddawa si egzaminom na medyczne i inne powoania w uniwersytetach

210

\
f

t,

i akademiach cesarstwa. W wiadectwach i paszportach

wydawanych tym ydom, przy opuszczaniu przez nich
tych gubernii dla rzeczonego ksztacenia si i poddania
si egzaminowi, jak rwnie w dyplomach i patentach
na stopnie naukowe zawsze winno by zaznaczone, ze
oni pochodz z zyelw, urodzonych w wspomnianych guberniach.
W 1906 r. rozpoczynaj si ograniczenia ella kszta
ccej si modziey wyznania Mojzeszowego w wyzszych
zakadach naukowych. I tak:
W 1906 r. miay miejsce Najwysze rozkazy: aby
ograniczy liczb ydw dopuszczonych do ksztacenia
si w charkowskim technologicznym instytucie Aleksandra III-go do dziesiciu procentw, na ogln liczb
ksztaccych si w tym instytucie studentw (Ust. z. n.
art. 1151-;,:l); jakote: aby do czasu oglnego przejrzenia praw ydw, liczba sluchaczek wyznania Mojeszo
wego S. Petersburgskiego eskiego medycznego instytutu nie przewyszaa trzech procentw oglnego kompletu suchaczek (Ust. z. n. art. 2679-32).
W dniu 16 wrzenia 1908 r. nastpi rozkaz, e
w tych wyszych zakadach naukowych wszystkich Zarzdw, za wyczeniem konserwatorium cesarskiego ruskiego towarzystwa muzycznego, w ustawach i przepisach ktrych ni e111 a dokadnych wskazwek co do przyjmowania ydw, zachowuj si nastpujce procentowe
normy w stosunku do oglnej liczby uczcych si: trzy
procenty dla zakadw naukowych w stolicach, pi procentw dla znajdujcych si w innych miejscowociach
Cesarstwa, poza sfer staego osiedlenia zydw, idziesiprocentw w rejonie tego osiedlenia (Pr. o st. art.
787-2 i Ust. z. n. art. 399-3).
Do Moskiewskiego instytutu handlowego ydzi przyjmuj si tylko w stosunku 3% (art. 26 ustawy tego
instytutu. Zb. pl'. i r. rz. N2 661/1913 r.), a do takiego
instytutu wI<ijowie w stosunku 50f0 (art. 26 ustawy te211

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKTEM.

_.~

go

instytutu. Zb. pr. i r. rz ..M 774/1913 r.) do oglnej liczby uczcych si.
Liczba ydw dopuszczonych w charakterze apte~
karskiego pomocnika do suchania wykadw w uniwersytecie, dla przygotowania si do uzyskania powoania
prowizora, ogranicza si w stosunku do oglnej liczby
suchaczw w kadym uniwersytecie normami: szeciu
procentami w uniwersytecie moskiewskim, dziesiciu procentami w uniwersytetach innych miejscowoci Cesarstwa, poza stref ydowskiego osiedlenia, i dwudziestoma procentami w rejonie tego osiedlenia.
.
Zaznaczy nalezy, ze istniej w Cesarstwie ZaIdady naukowe wyzsze, - do ktrych ydzi wcale nie s
dopuszczani. I tak:
Art. 14,31 Ust. z n. stanowi: Do Elektrotechnicznego instytutu Aleksandra III przyjmuj sit: ruscy poddani wyznania chrzeciaskiego.
Art. 2117 t. p. stanowi, e ydzi nie przyjmuj si
do cesarsko - moskiewskiej szkoy inzynierskiej zarzdu
drg komunikacyjnych.
Art. 2374 t. p. stanowi, e ydzi nie przyjmuj si
do moskiewskiego wiejsko - gospodarczego instytutu.
Art. 2083-4 t. p. stanowi, e do egzaminu na powoanie technika drg komunikacyjnych dopuszczani s
tylko ruscy poddani wszystkich wyzna chrzeciaskich.
Wreszcie podug art. 884, 942, 1476 t. p. kady
wstpujcy do cesarsko - historyczno - filologicznego instytutu w Petersburgu, do historyczno - filologicznego
instytutu Ksicia Bezborodko w miecie Nieynie, i na
statystyczne kursa przy centralnym statystycznym komitecie, obowizany jest po ukOl1czeniu nauk odby sub
pastwow przez pewn liczb lat w odnonych ministerjacb, a poniewaz uwaa si, e ydzi jako niedopuszczeni do suby pastwowej w czasie wstpienia do.
pomienionych zakadw, nie mog zoy wymaganej
212

o W I A T A.
------------------

deklaracji o obowizku odbycia suby pastwowej, wic

i do tych zakadw ydzi wcale nie s przyjmowani.

E. Specjalne
aj

Niezaleznie od

szkoy

zydowskie.

Szkoly relt'gf/ne.
szk

elementarnych, o ktrych wykraju w wielprzez gminy

ydowskie utrzymywane pod nazw: cheder, talmudtora, bethamidrasz, jeszybot, w ktrych dzieci ydowskie
ucz si religii, jzyka hebrajskiego, picioksigu i talmudu. Nauki w tych szkoach wykadaj tak zwani
meamedzi. vV'W arsza wie utrzymywane te byy przez
Zarzd gminy starozakonnych talmudtory, do ktrych
wprowadzone byy: nauka czytania i pisania po polsku,
a pniej i po rosyjsku i nauka rachunkw.
W 1867 r. szkoy religijne w Warszawie poddane
zostay pod riadzr inspektora szkl miasta Warszawy
(odezwa tt.>go inspektora do dozoru bniczego z dnia
12/24 kwietnia 1867 r. N2 447).
W rozmaitych epokach nauka jzyka polskiego
w tych szkoach bya, to dozwalan, to znowu wzbraej bya mowa istniay i podotd istniej w
kiej iloci szkoy religijne, prywatnie lub

nian.

I
I
,I

~~

Wydane te byy specjalne przepisy co do sposobu

wydawania ydom wiadectw, upowaniajcych do sprawowania urzdu meameda, jak N. zat. post. KMin.
z dat: 29 kwietnia 1877 r., 14 kwietnia 1878 r. i 9 marca
1879 r. Takimze postanowieniem z dnia 8 czerwca 1889
r. wiadectwa, wydawane corocznie meamedom na prawo nauczania dzieci ydowskich ich religii, oraz proby
meamedw o wydanie im tych wiadectw, uwolnione
zostay od podatku stemplowego.
N. zat. zd. R. P. z dnia 1 marca 1893 r. zmieniaj
ce i uzupeniajce odnone przepisy postanowio, e:
213

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

1) kady yd zajmujcy si nauczaniem dzieci y

dowskich religii ich wyznania, oraz czytania i pisania
po .ydowsku, w szkoach prywatnych lub w domach
prywatnych, albo we wlasnem mieszkaniu, obowizany
jest mie na takie zajcie i na poczony z niem tytu
meameda specjalne wiadectwu (art. 3878 Ust. z. n.);
2) wiadectwo to wydaje na rok dyrektor albo inspektor szk ludowych, stosownie do kompetencji,
w terminach okrelonych przez kuratora okrgu naukowego (art. 3879 t. p.);
3) osoba pragnca otrzyma wspomniane wiade
ctwo adnego egzaminu nie skada, lecz w razie potrzeby, od dyrektora i inspektora szk ludowych zaley
skomunikowa si z waciw zwierzchnoci cywiln,
w celu przekonania si czy ta osoba zasluguje na zaufanie rzdu (art. 3880 t. p.);
4) za kade wiadectwo na tytu meameda pobiera
si opata od l-go do 3-ch rubli (art. 3881 t. p.);
5) nadzr nad tem aby te osoby miay wiadectwa
porucza si zwierzchnoci naukowej i cywilnej orazrabinom (art. 3882 t. p.);
6) ministrowi owiaty, po porozumieniu si z ministrem spraw wewntrznych, pozostawia si blisze
okrelenie sposobu wykonywania nadzoru nad meame
dami, jak rwnie szczegw dotyczcych urzdzenia
chederw i prowadzenia w nich wykadw (art. 3883 t. p.).
W 1818 r. 'byo w Warszawie (podug raportu Prezydenta m. Warszawy zoonego K. rz. w. r.) chederw
202, w 1886 r. (Zb. pr. Ad. Wydz. Ow., t. I, str. 609)
do 500, w 1905 r. byo chederw dla chopcw 206
z ogln liczb uczniw 11,605 a chederw dla dziewczt 12 z ogln liczb CI uczenie 1157-czyli razem w chederllch w 1905 r. byo dzieci 12,762. (Z dziejw gminy
starozakonnych w Warsza wie. Szkolnictwo str. 39).
Zarzd Gminy Starozakonnych w Warszawie was
nemi rodkami utrzymywa te szkoy religijne, do kt~
214

rych

wprowadzi jzyk

byo

w 1916 r.:

dziennych dla

"
"
wieczornych dla

"

"
W

19l2

W l A T A.

polski i

arytmetyk.

chopcw

10 z

dziewczt

5
"
4
"
4

chopcw

dziewczt

"

r. w tych ostatnich

liczb

"
"
"

Szk

tych

uczniw 1758

"

"
"

szkoach byo

712

2521,
440
uczenie

770.

I
J.

Ukazami cesarskiemi z dnia 5 czerwca i 1 pa

dziernika 1905 r. dozwolony zosta wykad nauk w j
zyku polskim lub litewskim, \\' prywatnych zakadach
naukowych warszawskiego okrgu naukowego, niekorzystajcych z praw szk rzdowych, wszystkich przedmiotw, za wyczeniem jzyka rosyjskiego, historji
i geografii, ktre powinny by wykadane w jzyku rosyjskim. Zezwolenia takie maj by wydawane Towawarzystwom, spkom i osobom prywatnym. Cyrkularz
Ministra owiecenia do Kuratora warszawskiego Okrgu
naukowego z dnia 19 lipca 1906 r. Nil 3809 wyjania, ze
przepisy te stosuj si do szk ydowskich, niemieckich
i innych. Zgodnie z tem inspektor szk miejskich
w Warszawie, odezw z dnia 6 kwietnia 1906 r. za Ne
2041, zawiadomil Zarzd Gminy Starozakonnych m. Warszawy, e niema zadnych przeszkd do zastosowania
prawa z dnia 1 padziernika 1905 r. do szkl zydowskich.
Atoli ju odezw z dnia 26 lnvietnia 1906 r ..za N22404,
tene inspektor donosi, e Zarzd Gminy Zydowskiej
niema w swojem zawiadywaniu szk, o jakich mowa
w prawie z 1905 r., wic nowe prawo do szk utrzymywanych przez gmin nie stosuje si; w miejskich za szkoach
elementarnych bdcych pod bezporedniem zawiadywaniem Inspekcji szk m. vVarszawy, wykad po dawnemu
winien by prowadzony w jzyku rosyjskim, gdy ukazy
miay na wzgldzie tylko ludno polsk i litewsk
215

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

Ten cieniajcy wniosek inspektora szk z tekstu

prawa jednak wywie si nie daje.

b)

Sz/wa

rabinw.

W dniu 28 czerwca 1826 r. Komisja

rzdowa

w.

1".

ow. p. zatwierdzia plan oglny szkoy rabinw w War-

ta miaa za zadanie przysposobienie

wyznania mojeszowego na rabinw, na nauczycieli w niszych szkoach ydowskich, oraz do rozmaitych urzdniczych w pomienianem wyznaniu posug.
Oprcz przedmiotw religijnych, wykadane jeszcze byy
w jzyku polskim: jzyk polski, historja powszechna,
historja narodu polskiego, geografia, matemetyka i wiadomoci z nauk przyrodzonych. Szkoa podzielon bya
na trzy klasy, z ktrych pierwsza i druga byy dwuletnie, a trzecia jednoroczna. Zoony egzamin z pierwszej klasy dawa uczniom pierwszy stopie instytutu,
z drugiej klasy drugi stopie instytutu, a z trzeciej klasy dawa patent na stopiel'i Rabbi. Uczniowie "dzielili
si na mieszczcych si w szkole i na eksteTnw. Pierwsi opacali po 500 zotych polskich, a drudzy po 100
zlp. rocznie w ratach procznych z gry. Poowa pierwszych i wielu eksternw przyjmowani byli bezpatnie.
W dniu 1/13 padziernika 1857 r. Najwyej zatwierdzona zostaa ustawa i etat szkoy rabinw w Warszawie.
Ustanowione zostay trzy kurs a: oglny czyli przygotowawczy i dwa specjalne: rabiniczny i pedagogiczny ( 7).
Kurs oglny czyli przygotowawczy dzieli si na cztery
klasy; w kadej z tych kbs wykad nauk trwa rok jeden ( 8). Po ukoczeniu kursu oglnego czyli przygotowawczego uczniowie stosownie do wasnego wyboru
przechodz na jeden ze specjalnych kursw ( 11).
W kursie rabinicznym wykad nauk trwa lat clwa, w kursie za pedagogicznym - rok jeden ( 12). Opata ocl
ucznia ustanowion bya w klasie l-ej i 2-giej po rubli
12, a w 3-ciej i 4-ej po rubli 115 rocznie ( 24). W obyszawie.

Szkoa

modziey

216

W I A T A.

dwch kursach specjalnych opata szkolna nie pobieraa

si ( 25)
KOI1cZcy kurs oglny czyli przygotowawczy
otrzymywali patent z ukor1czonych nauk ( 34). Ci ktrzy kocz kurs pedagogiczny i uczynili w naukach postl) celujcy, otrzymuj patenta na nauczycieli 2-go
stopnia, a ci co uczynili postp tylko dostateczny patenta na nauczycieli l-go stopnia ( 37). UczniO\vie, ktrzy ukoczyli kurs specjalny rabiniczny przeznaczaj si
na praktyk przy rabinach na rok jeden. Po ukocze
niu praktyki i otrzymaniu od rabina wiadectwa skradaj oni ostateczny egzamin. Ci ktrzy oka celujcy
postp otrzymuj stopie rabina, ci za ktrzy nie oka
tkiego postpu otrzymuj stopie podrabina. Szkoa
rabinw zwinita zostaa w 1863 1". (po 37-letniej egzystencji). Pomidzy wychOWaI1cami tej szkoy nie spotykamy jednak ani jednego rabina. Szkoa ta wszake
wydaa liczny zastp ludzi, chlubnie znanych na rozmaitych polach dziaalnoci spoecznej.

ej

Szkoa

realna dla

ydw.

Na mocy zezwolenia wadzy szkolnej z dnia 31 maja (12 czerwca) 1878 1'. otworzon zostaa w Warszawie
szkoa z programem szk realnych i obowizkowym
wykadem jzyka hebrajskiego, przeznaczona dla dzieci
ydowskich ze sfery zachowawczej, ktra to szkoa pozostawaa pod kierunkiem profesora S. Dicksteina. Szkoa ta istniaa przy niepomylnych warunkach. Wadze
szkolne narzucay jej wykadajcych, a nawet zaday,
aby wykad wszystkich przeomiotw by powierzony
tylko osobom rosyjskiego pochodzenia, i aby dyrektorem szkoy by rosjanin. Wobec tego z kOl1cem roku
szkolnego 1887/8 szkoa ta zamknit zostaa.

d)

Nisza szkoa

rolnicza dla

ydw.

W dniu 18 wrzenia 1901 r. zarzdzajcy ministerstwem rolnictwa i dbr pastwa zatwierdzi ustaw s~ko217

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKlEM.

rolniczej 2-go rzdu dla ydw, zaoonej

w dobrach Czstoniew, w powiecie grjeckim guberni
warszawskiej. Zadaniem szkoy ma by udzielanie UCZ\
cym si w niej wiadomoci pocztkowych o gospodarstwie w oglnoci, oraz w szczeglnoci, wiadomoci
tyczcych si: sadownictwa, ogrodnictwa, pszczelnictwa
i mleczarstwa, jak rwnie wiadomoci. odnoszcych si
do rzemios: ciesielstwa, stolarstwa, kowalstwa i lusar
stwa, w zastosowaniu do naprawy narzdzi rolniczych
( 1). Wykad wszystkich przedmiotw w szkole odbywa si ma w jzyku rosyjskim, z wyjtkiem religii
i jzyka polskiego, z ktrych religia ma by wykadan
w jzyku hebrajskim, a jzyk polski--w polskim ( 11).
W wykadzie przedmiotw szkolnych nauczyciele stosuj
si do programw, zatwierdzonych: dla przedmiotw
specjalnych przez ministra rolnictwa i dbr pastwa~
dla przedmiotw za oglno - ksztaccych, przez mini
sterjum owiecenia narodowego dla szk ludowych ( 15).
Obowizki nauczyciela jzyka rosyjskiego peni mog
jedynie osoby pochodzenia rosyjskiego ( 21). Zarz
dzajcy szko, oraz nauczyciele wszystkich przedmiotw,
winni by zatwierdzani w swych obowizkach przez mi
nisterjum rolnictwa i dbr pastwa (art. 22).

niszej

\V l A T A.

przejty pniej przez Towarzystwo dostarczania pracy

ubogim ydom. Rwnie takie zakady z prywatnej
inicjatywy powstay w odzi i wielu innych miastach.
Istniejce przy Zarzdzie Gminy Starozakonnych m.
Warszawy "Warsztaty naukowe", pozostaj od 26-ciu
lat pod kierunkiem wielce zasuonego profesora Maksymiljana Heilperna i s pod zarzdem specjalnego lwmitetu, na czele ktrego obecnie stoi, gorliwie niemi zajmujcy si p. Stanisaw Natanson. W dniu 13 padzier
nika 1915 r. warsztaty te przyjte zostay pod opiek
wydziau owiecenia. Miay one w tyme roku miejsc
300, a mianowicie: w warsztatach lusarskich 145, elektrotechnicznych 125, a stolarskim 30. Warsztaty dla
nauki rzemios dla modziey ydowskiej istniej te
i w miecie odzi.

f)

ydowskie seminarjum 1tCluczycielskie.

Niezalenie od tego potworzyy si w kraju na zasadzie zezwolenia odnonych wadz warsztaty ella nauki
rzemios dla ydw. Pierwsza taka uczelnia powstaa
ju w 1840 r. przy domu schronienia ella starcw, sierot
i kalek. Pniej, a mianowicie w 1879 r. za inicjatyw
Prezesa Zarzdu Gminy Starozakonnych d-ra Ludwika
Natansona stworzone zosta'y warsztaty przy Zarzdzie
Gminy Starozakonnych m. Wat"szawy. W lad za tem
w 1886 r. powsta, za inicjatyw d-ra Jzefa PoznaIiskie~
go i Samuela Bergsona, drugi taki zakad wWarszaw'ie"
przeniesiony nastpnie do domu na ulicy Stawki N:! 24,

Zarzd Gminy Starozakonnych m. Warszawy mia

sobie zaofiarowan sum rubli 100,000 na zaoenie y~
dowskiego Seminarjum nauczycielskiego. Na skutek podjtych stara o uzyskanie zezwolenia na otwarcie tego
seminarjum, Zarzd Gminy Starozakonnych otrzyma odpowied kuratora Okrgu naukowego. warszawskiego
z dnia 10 padziernika 1908 r. N2 18,275, opart na opinii Genera - Gubernatora i Ministerstwa Owiecenia. Decyzja wadz stwierdza, e zaoenie seminarjum jest bardzo podane, ale pod warunkiem, aby wykad wszystkich
przedmiotw oprcz religii, ydowskiego. i polskiego j
zyka, odbywa si obowizkowo w jzyku pastwowym
Zakad ten bowiem z jzyka wykadowego i ze swego
kierunku winien byruski, gdy spolszczenie miejscowej
ludnoci ydowskiej, nie jest wcale w widokach rzdu r
i e ydzi niezalenie od miejsca zamieszkania, jako rosyjscy obywatele, obowizani s uczy si w jzyku
pastwowym. Z powodu tych warunkw postawionych
przez wadze rzdowe zamierzone' ufundowanie ydow-

218

219

ej

Warsztaty dla nauki

rzemios

dla

ydw.

PRAWA YDW W KRLESTWIE I'OLSKIEM.

skiego nauczycielskiego
skutku.

seminarjum

nie

F. TOWal"zystwo szerzenia
wrd

ludnoci

o
doszo

do

owiaty

"Daath~Wiedza".

220

wr

A T A.

inspektor nie znajduje moliwym nada bieg probie

Zarzdu towarzystwa. Podane objanienie, z powoa
niem si na prawo o jzyku polskim z 1905 r. i p
niejsze odwoanie si Zarzdu towarzystwa do kuratora
okrgu naukowego, oraz do ministra owiecenia publicznego, pozostay bez skutku. Skarga podana do Senatu
do czasu okupacji Warszawy przez wojska niemieckie
nie bya rozpoznan.

ydowskiej

Na zasadzie przepisowo zakadaniu towarzystw

i zwizkw z dnia 4 marca 1907 r. zawizane zostao
w Warszawie towarzystwo szerzenia owiaty wrd ludnoci ydowskiej "Daath - Wiedza II, ktre zostao wniesione do rejestru towarzystw i zwizkw guberni warszawskiej, na zasadzie decyzji warszawskiego Rzdu gubernialnego z dnia 7/20 wrzenia 1907 r. Towarzystwo
to ma za zadanie: 1) otwieranie szk pocztkowych;
2) wspieranie ju istniejcych szk pocztkowych;
3) urzdzanie kursw dla analfabetw bez rnicy wie. ku; 4) udzielanie wspar na wpisy szkolne jako tE' samoukom i 5) popieranie, wydawanie i rozpowszechnianie podrcznikw szkolnych oi'az dzie treci pedagogicznej ( 2).
Paragraf 3 tej ustawy stanowi, e: jzykiem wyka
dowym w szkolach i na kursach Jest jzyk polski. J
zyldem ydowskim (argonem) posikowa si mona
w szkoach, w charakterze j~yka pomocniczego i przygotowawczego; na kursach za dla analfabetw dorosych
wykady, na specjalne danie sluchaczw, odbywa si
mog w jzyku ydowskim.
Zarzd Towarzystwa pragnc otworzy cztery szkoy elementarne wnis podanie do inspektora szk o zezwolenie na otwarcie takowych; lecz w miejsce przychylnej decyzji otrzyma lakoniczn odpowied z dnia
26 marca 1908 r. za .N'g 393, w sowach: "wobec tego, e
3 ustawy towarzystwa ustanawia sposb nauczama
w proponowanych szkoach, nieprzewidziany w prawie,

G.

Z a p i s y n a c e l e o w i a t o w e.

Wspomnie te naley o zapisach na cele owia

towe uczynione Gminie Starozakonnych. W myl art.
910 Koel. cyw. rozporzdzenia uczynione na korzy ubogich gminy albo zakadw uytecznoci publicznej, moga.
mie(: skutek o tyle tylko, o ile przez postanowienie Krlewskie s upowanione. W myl uchway Komitetu do
spraw Krlestwa Polskiego z dnia 1 czerwca 1871 r.
o trybie przyjmowania darowizny na rzecz instytucji
publicznych, gdy darowizna uczyniona jest na rzecz ucz
cych si, odnone akty celem uzyskania zatwierdzenia
winny by przedstawione kuratorowi Okrgu naukowego.
Akty darowizny uczynione na ten cel przechodz przez
Magistrat i Genera - Gubernatora do kuratora Okrgu
naukowego.
Gmina Starozakonnych m. Warszawy posiada niektre zapisy, od ktrych procenty przeznaczone s na
wpisy, stypendja, lub wsparcia dla studentw szk red
nich i wysych, i procenty te wydzielaa w sposb
w aktach darowizny wskazany. Kilka lat temu Kurator
.okrgu naukowego zada, aby te wsparcia przyznawane byy tylko kandydatom przez niego uznanym (zapis Sumensonowei). Zarzd Gminy wszake uzna, e
fundusze te s pozostawione wycznie do jego dyspozycji. Pniej gdy nowe zapisy tego rodzaju przyszy

221

\
J.
PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

------

pod rozpoznanie, ministerstwo owiecenia wprost odmawiao udzielenia swego zezwolenia na przyjcie zapisw
(darowizna S-sw Dr. Apte, zapis z testamentu S. Rozenblatowej), bez wskazania nawet motyww tej odmowy. W jednej z takich spraw (z zapisu S. Rozenblatowej) Zarzd Gminy Starozakonnych poda skarg do
Senatu, ktra wszalcZe do czasu okupacji Warszawy
przez wojska. niemieckie nie bya jeszcze rozpoznan.
ROZDZIAL XI.

H. P r z e p i s y kar n e.
Art. 10S3 Kod. Kar. stanowi, e meamedzi za naruszenie ustanowionych o nauczaniu modziey ydow
skiej przepisw ulegaj: za pierwsze dwa razy karze
pieninej w stolicach nie wicej jak rubli 800, w innych miastach nie wyej jak rubli 300, a po wsiach nie
wyej jak rubli 20, a za trzecim razem, oprcz kary
pieninej ulegaj osadzeniu w wizieniu, na czas od czterech do omiu miesicy. Rodzice za, krewni i opiekunowie ydzi, ktrzy oddali dzieci dla nauki do chederu
lub meamedowi-wbrew ustanowionym przepisom, ulegaj karze pieninej nie wyej jak rubli 150.

222

Akty stanu cywilnego.

A. P r z e p i s y o g l n e.

Akty stanu cywilnego ustalajc dowody rodowe,

wieku, pochodzenia i przynaleytoci pastwowej, a nawet przynaleytoci do gminy politycznej i parafii, stanowi niezmiernie wany materja, zarwno w sprawach
natury politycznej, jako te cywilnej. One w decydujcy sposb rozstrzygaj o prawach i obowizkach spoecznych kadego obywatela, jako te o jego prawach
i obowizkach familijnych, osobowych i materjalnycb.
Wszake ydzi bardzo niedbale odnosili i obecnie jeszcze
odnosz si do obowizku sporzdzania aktw stanu
cywilnego. Przez dugie wieki nie mieli nawet swoich
nazwisk, i znani byli w kole, w ktrem obracali si, tylko pod wasnem imieniem i imieniem ojca (np. Mordka
syn Izraela i t. p.). Trzeba byo specjalnych rozporz
dze, ktre zmuszay ich do przyjmowania nazwisk. Ju
pod dniem. 17 kwietnia 1797 r. rzd pruski wyda rozporzdzenie, co do nadania mieszkacom kraju staych
nazwisk.
Kodeks Napoluona nie uznajc adnych obrzdkw
religijnych ustanowi cywilnych urzdnikw do sporz
dzania aktw stanu cywilnego dla wszystkich obywateli
223

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

bez rnicy wyznania. Dekretem Krla Saskiego Ksi

cia warszawskiego z dnia 23 lutego 1809 r. obowizki
t~ch urzdnikw woone zostay na duchownych pelmcych obowizki parafialne, przyczem winni oni naprzd sporzdzi akt c~wilny, a potem obrzdek religijny do tego aktu przywIzany. Nie s oni wszake obowiz~ni ?gasza cywilnych rozwodw, ani zapowiada
rozwIedzIOnych jedynie cywilnie, ani te takim dawa
lub~~ cywil.nych, ar do tego umocowani zostali prezydencI I burmIstrze. Zarazem ustanowion zostaa taksa
oddzielnie za spenianie obowizkw urzdnika stal1l~
cywilnego, i oddzielnie za dopenienie obrzdu religijnego.
Namiestnik Krlewski postanowieniem z dnia 27
marca 1821 r. stanowi, ~e kady yd w Krlestwie Pol
skiem wi~ie~], w przecigu szeciu miesicy od daty tego
postanowIema, deklarowa i udowodni spisami ludnoci
p~'zed urzde~ publ~cznym, swoje imi i nazwisko, jakIch .dotd uzywa, I takowe nadal nieodmiennie uywa
bdzIe, we wszystkich interesach, wraz z potomkami
swemi wszelkiego stopnia, co rwnie ciga si i do
wdw tego wyznania, niemniej niewiast rozwiedzionych,
niezamnych lub w separacji bdcych. Ktokolwiek za
z nich dotd imienia i nazwiska stalego nie mia, lub
udo~odni nie moe, powinien owiadczy jakie odtd
przyj i nadal uywa bdzie. Deklaracje takie skladane bd protoklarnie w Warszawie i w miastach municypalnych przed Prezydentami,-a w innych miastach
i po wsiach przed komisarzami obwodowymi, do osobnych ksig oprawnych i oparafowanych, ktre suy
maj raz na zawsze jako stay dowd nazwisk ydow
skich. Prz!=oeni kabalw obowizani s dopilnowa,
~by kady yd w oznaczonym czasie zoy deklaracj
I pozyska na to wiadectwo. Gdyby bowiem w przyszoci dopuci si jakowego naduycia, ktreby z nie-.,
posiadania takowego wiadectwa pochodzi miao, wten224

, AKTY STANU CYWILNErw.

--'-~-'--.-----.----_.

~-_._--.

----

-----~

czas nietylko 'on sam, lecz i gmina

podlega bd

odpo-

wiedzialnoci.

Kodeks cywilny Krlestwa Polskieg' z 1825 r.

konieczno speniania obrzdkw religijnych,
we wszystkich wypadkach, w ktrych koci je ustanawia, czy sporzdzenie aktu stanu cywilnego z odpowiednim obrzdem religijnym, - i ju stanowi specjalne
przepisy dla rnych wyzna!'i .. W szczeglnoci zas
stanowi, e: w chrzeciaskich wyznaniach akta stanu
cywilnego poczone bd z metrykami kocielnemi,
i w tym celu duchowny przeoony parafji, powinien,
obok przepisw kocielnych, dopenia przepisy cywilne
(art. 71). Dla wyzna niechrzeciallskich, wyznaczy Komisja rzdowa wyznali .religijnych osoby do spisywania
aktw stanu cywilnego (art. 92 K. C. Kl'. P.).
W zgldem ydw kodeks cywilny stanowi jeszcze,
e: urzdzenia administracyjne przepisz szczeglne
rodki, dce do cisego wykonania przepisw prawa
o aktach stanu cywilnego (art. 93 t. p.).
Rada Administracyjna w dniu 3 listopada 1825 r.
wydala przepisy o aktach stanu cywilnego, w myl ktrych: spisywanie aktw stanu cywilnego dla wyzna
niechrzeciaskich,
powierzone zostao burmistrzom.
Gdzieby burmistrze obowizku tego, dla wikszej liczby
osb niechrzeciallskich, lub dla innych staych przeszkd, peni nie mogli, Komisja rzdowa wyzna, do
utrzymywania aktw stanu cywilnego, oddzielnie zanominuje osoby wieckie. Tak dla pierwszych, jako i dla
drugich Komisje wojewdzkie oznacz okrgi, jakie
do nich nalee maj. W miecie stolecznem Warszawie, Komisja rzdowa wyzna do utrzymywania aktw
stanu cywilnego wyzna- niechrzeciaskich, zanominuje
wicej wieckich urzdnikw stanu cywilnego, a urzd
municypalny oznaczy obrby do kadego z nich nalee
majce (art. 3).
Zaznaczeniem ksig dla wyzna niechrzeciaskich
uznajc

225

l
PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSI{IEM.

trudni si

stwie

bd

sdziowie

Pokoju lub w ich

podsdkowie (art. 13).

Komisja rzdowa sprawiedliwoci

AKTY STANU CYWILNEGO.

zastp

postanowieniem
z dnia 22 lutego 1827 r., do sprawdzania ksig stanu
cywilnego, przez burmistrza lub zanominowane do tego
osoby utrzymywanych, w miejscacb, w ktrych nie ma
Sdu Pokoju, upowania burmistrzw ssiedzkich, a respective miejscowych do sprawdzania ksig nominowanych urzdnikw, a w miejscu gdzie Sd Pokoju znajduje si, upowania Podsdka miejscowego Sdu. Ta
Komisja w dniu '27 padziernika 1828 r. rozporzdzenie
to zmienia w tem, e sprawdzanie ksig stanu cywilnego, utrzymywanych przez burmistrzw, w miejscach,
gdzie nie ma Sdu Pokoju, powierzone zostao pomocnikom naczelnikw powiatu.
Komisja rzdowa wyzna religijnych w postanowieniu z dnia 12 sierpnia 1828 r. wyjania, e taksa
ustanowiona w dekrecie Kr. S. Ks. W. z dnia 23 lutego
1809 r. stosowan ma by take i przy opacie rabinom,
za dopenione przez nich zapowiedzi dla starozakonnych.
Zapowiedziane przez Kodeks cywilny (art. 93)
urzdzenia administracyjne wzgldem ydw, dce do
cisego wykonywania przepisw o aktach stanu cywilnego, wydane zostay postanowieniem Rady Administracyjnej z dnia 7 wrzenia 1830 r. Podug tego postanowienia:
1. aden inny starozakonny oprcz rabina lub
tymczasowego jego zastpcy, nie bdzie odtd mocen
odbywa obrzdw religijnych, bez obecnoci i przychylenia penicego obowizki rabina (art. 3).
2. Obowizkiem ra bina 1ub jego zastpcy bdzie
utrzymywa ksig zapisow, z funduszw dozoru bniczego sprawion, porzdnie oprawn i . przez miejscow wadz municypaln, lub waciwego burmistrza,
albo utrzymujcego akty .stanu cywilnego zaparafowan,

226

czyli zaznaczon, ktrej wielko zastosowan by ma

do ludnoci gminy ydowskiej. W takow ksig wpisywa bdzie w polskim jzyku: dzie, imiQ i nazwisko
urodzonego dziecicia i powoanie jego rodzicw, imi,
nazwisko, powoanie i wiek zmarego yda lub ydwki;
podobnie imi, nazwisko i stan wchodzcych w zwizki
maeskie, dzieli i miejsce kadej ogoszonej zapowiedzi majcego nastpi malellstwa (art. 4).
3. Gdzieby nawet przy urodzeniu lub zejciu,
obrzdek religijny wedug przepisw wyznania starozakonnych mg by opu~zczonym, tam wszelako zapis
poprzedzajcym artykuem zastrzeony powinien by
uskuteczniony (art. 5).
4. l~abin utrzymujcy ksig odpowiedzialnym jest
osobicie za jej cao, tudzie za porzdek i cis
wierno zapisw, tak co do liczby onych, odpowiedniej
doniesionym urodzinom, maestwom i zejciom, jakote co do tosamoci os b, bd;;~cych przedmiotem
tyche zapisw. Urzdnicy utrzymujcy akta stanu cywilnego dla ydw, tudzie dozory bnicze, czuwa
maj pod surow odpowiedzialnoci, aby ksigi o ktrych mowa porza,dnie byy utrzymywane, aby zapisywanie w nich aktw religijnych po kadym obrzdzie,
lub czynienie zapisw, odbywao si regalarnie i z ci
s co do tosamoci osb wiernoci; za dostrzeeniem
za nieporzdku. lub naduycia, obowizani s spisa
natychmiast stosowny wywd sowny, i ten przesa
waciwemu komisarzowi obwodowemu (obecnie naczelnikowi powiatu). Mocni zatem bd da w kadym
czasie okazania sobie ksigi, dla przekonania si o jej
stanie, i sprawdzenia zapisw w niej objtych, z wiadomociami, jakieby ubocznie powzi mogli (art. 6).
5. Komisarz ohwodowy zatrzymawszy do akt kopj wywodu, orygina jego przele Komisji wojewdzkiej (obecnie Rzdowi Gubernialnemu), ktra na winnych rozcignie kary poniej opisane (art. 7).
227

l
PRA W A YDW W KRL~-=:~~~__ POLS~I~ ______ _

------6.

Rabin lub tymczasowy jego zastpca, po do-

AKTY STANU CYWILNEGO.

do aktu cywilnego wpywa majcemi, tudzie ze ~wiad.

kami, stawi si przed urzdnikiem stanu cywIlnego
tak dla zoenia, okazaniem ksigi zapisowej, wiade
ctwa, i zapis wykonanym zosta, jakote . dla dania
potrzebnych objanie pod wzgldem dopem si mianych warunkw cywilnych (art. 8).
7. W miejscach, gdzie Burmistrze s razem urz
dnikami stanu cywilnego, kady z nich przed przyst
pieniem do spisania aktu bd urodzenia, bd mae
stwa, bd zejcia starozakonnych, obowizanym bdzie
naj troskliwiej si przekona o tosamoci osb,_ ktrych
akt dotycze, a w razie dostrzeonego faszu spisa akt
wedug rzeczywistego stanu rzeczyj winni za drog
prawem przepisan pocignici bd do odpowiedzialnoci (art. 9).
8. W miejscach, gdzie Burmistrze nie s urzdni
kami stanu Gywilnego, osoby wchodzce do aktu, jako
to: ojciec dziecicia lub miejsce jego przy akcie urodzenia zastpujcy, tudzie nowoecy akt maestwa
zawierajcy, to osoba zeznajca akt zejcia, obowi
zani s uzyska poprzednio, w miastach od Prezydenta
lub Burmistrza, a w stolicy od Komisarza policji cyrkuu waciwego, whtdectwowzgldem tosamoci osb
do aktu stawajcych albo z nazwiska i imienia podanych, i z takowem -dopiero stawi si osobicie przed
urzdnikiem stanu cywilnego, niemniej dorczy mu
one dla zachowania (art. 10).
9. Kady yd bdcy gow fami1ji, a w braku
onego osoby _kodeksem powoane
obowizane s~
w przypadku narodzin dziecicia w ich rodzinie, najpniej w dniom uda si z niem i dwoma wiadkami
do rabina dla odbycia zapisu; ztamtd za do urzdnika
stanu cywilnego, dla zeznania stosownego aktu; w przy~
padku zejcia ktrego czonka swej familji uda si-

winni wraz z wiadkami do rabina dla dopelnienia

WpISU do ksigi zapisowej; nastpnie za cznip. z rabinem i wiadkami uda si do urzdnika stanu cywil11ego, dla zeznania stosownego aktu, nakoniec:
w przypadku maIeI1stwa w ich rodzinie zamierzonego, powinni naprzd w towarzystwie osb do
aktu 'wpywa majcych obrzd religijny lubu i zapis
do ksigi u rabina wykona, a nastpnie zaraz zezna
przed waciwym urzdnikiem akt stanu cywilnego.
Ten sam obowizek wkada si na gospodarzy
wzgldem ich sucych (art. 11).
Podug ustawy o zarzdzie gubernialnym i powiatowym w guberniach Krlestwa Polskiego z dnia 19 (31)
grudnia 1866 r. pomocnik do czynnoci policyjnych
przy naczelniku powiatu sprawdza na gruncie ksigi
ludnoci, prowadzone w magistratach i gminach, port'>wnywajc je z ksigami akt stanu cywilnego wyzna
chrzeciaskich i niechrzeciaskich, za wyczeniem
miast: Warszawy i Lodzi, w ktrych interesa policyjne
zostaj w zawiadywaniu oddzielnych Policmajstrw
i miejskich zarzdw policyjnych (art. 87 i 99).
W dniu 10 listopada 1867 r. wyszo rozporzdzenie
o prowadzeniu ksig metrycznych w jzyku rosyjskim.
Podug dodatkowych przepisw do ustawy o zarzdzie gubernialnym i powiatowym w guberniach Krlestwa Polskiego z dnia 29 lutego 1868 r. rozstrzyganie
o wyborach, mianowaniu i uwolnieniu rabinw, POZ0stawione zostao do osobistego rozporzdzenia Gubernatora (II,2); w kwestjach za dotyczcych prowadzenia metrycznych aktw stanu cywilnego w wypadkach,
przewyszajcych zakres wadzy rzdw gubernialnych,
i w razie napotykanych wtpliwoci zarzdy gubernialne czyni przedstawienia do ministerstwa spraw
wewntrznych za porednictwem gwnego naczelnika
kraju (1.2).
Uchwa Komitetu urzdzajcego do spraw Kr-

228

229

penieniu zapisu do ksigi, winien sam wraz z osobami

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

lestwa Polskiego z dnia 2 l padziernika '(5 listopada)

1869 r. postanowione zostao, aby w miastach, ktre na
mocy ukazu z dnia 1 czerwca 1866 r. przeszy na osady, ksigi stanu cywilnego prowadzone byy przez wjtw gminy, a gdzie to okae si niemoliwem przez nieetatowych urzdnikw. Uchwa tego Komitetu z dnia
15/27 stycznia 1871 f. postanowione byo, e w 0sadach,
w ktrych wjci gminni s lliepimienni i nie ma innych
odpowiednich urzdnikw, ksigi stanu cywilnego winny
by prowadzone przez awnikw, a w razie ich niepi
miennoci przez pisarzy gminnych.
W tyme 1871 r. urzdnikami stanu cywilnego
w Warszawie, z wyznaczenia Oberpolicmajstra m. Warszawy, zostali Komisarze cyrkuowi i im poruczone zostao parafowanie i sprawdzanie ksig stanu cywilnego.
Rada Pastwa w dniu 23 kwietnia 1893 r. uchwa
lia, .e:

1) ydzi nazywaj si tylko imionami, pod ktremi

zapisani s w ksigach metrycznych;
2) kademu ydowi, g~owie rodziny, oznajmia si,
pod jakiem imieniem i przezwiskiem jest zapisany do
ksig metrycznych, ijakiem nazywa si powinien w paszportach i we wszelkich aktach;
3) ydzi, winni przywaszczenia sobie nie nale
cych do nich imion i nazwisk, jak rwnie zmiany nazwisk i imion, pod ktremi s zapisani do ksig metrycznych, ulegn karze podug art. 1416 kodeksu karnego.

B. Nadzr nad l{sigami aktw stanu

c yw ilne go.
Prokuratorowie Krlewscy przy Trybunaach cywilnych, ktrym prawo dozr nad aktami stanu cywilnego poruczyo, ualali si na trudno w. doprowadze230

AKTY STANU CYWILNEGO.

niu do porzdku tyche, z powodu, e Acljunkci dozorcy miast (pomocnicy naczelnikw powiatu) nie do
troskliwie swe obowizki wykonywaj, pomimo wzywania ich o to bezporednio i przez zwierzchnie nad nimi
wadze, a trybunay nie maja. tadnego rodka do znaglania Adjunktw do gorliwszego speniania tych obowizkw. Kierujc si temi wzgldami Komisja rz;\dowa spraw wewntrznych na wniosek Komisji rzdowej
sprawiedli woci postanowieniem z dnia 6/18 maja 182.1,0
r. postanowia, i odtd AcJjunkci dozorcy miast, pod
wzgldem odbywania rewizji ksig aktw stanu cywilnego wyzna niechrzecial'iskich, podlega maj bezporednio karnoci trybunaw cywilnych. Ta Komisja
. rwnie na wniosek Komisji rzdowej sprawiedliwoci
pod dniem 25 lutego (9 marca) 1841 r. z powodu ujawnionej niedbaoci Adjunktw polecia: aby Adjunkci dozorcy miast z wszelk gorliwoci zajli si sprawdzaniem duplikatw ksig aktw stanu cywilnego dawniejszych, z ksigami miejscowemi, i na przyszo nie zaniedbywali cisego dopenienia tego obowizku, aeby
ksig przyzwoicie nie oprawionych, niezliczbowanych,
niezaparafowanycb, niezamknitych i indeksami nieopatrzonych, wcale od urzdnikw stanu cywilnego nie przyjmowali i t. p.
Przy rewizjach ksig aktw stanu cywilnego ujawnione zostay liczne uchybienia co do imion, nazwisk,
powoania dat, a nawet pci zmarej (kobieta w akcie
zejcia podan bya za Rlczyzn pomimo, e w akcie
zejcia bya wzmianka o naocznem przekonaniu si przez
urzdnika stanu cywilnego) i t. p. Gwnem rdem
tych uchybie okaza si zupenie prawu '(art. 75 K. C.
Kr. P.) przeciwny, a nader szkodliwy zwyczaj, i wszystkie do aktu potrzebne wiadomoci powszechnie byway
ocr stron na bruljon odbierane, a w ksigach tylko podpisy na prnych kartach przyjmowanej akta za dopiero pniej, pod nieobecno ju osb interesowanych,
231

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKrEM.

nad podpisami sporzdzone, bez odczytania stronom takowych, -cbociai urzdnicy stanu cywilnego, o tern odczytaniu w samych aktach nierzetelnie powiadczaja"
Rwnie zdarzyo si, e akta stanu cywilnego przesa
ne do sprawdzenia do przylegego dekanatu zupenie
zaginy. Wskutek tego Komisja rzdowa spraw wewntrznych rwniez na wniosek Komisji sprawiedliwoci,
oklnikiem do Rzdw Gubernialnych z dnia 26 lutego
(9 marca) 1842j, r, M 349 poleca im, aeby wiadomo
o wspomnianych uchybieniach zakomunikoway wszelkim
urzdnikom stanu cywilnego, utrzymujcym i rewiduj
cym ksigi aktw stanu cywilnego, i ze swej strony wyday im polecenie: aby na przyszo obowizkami im
poruczonemi z wszelk gorliwoci zajmowali si,
a w szczeglnoci, aby utrzymujcy ksigi stanu cywilnego spisywali w obu egzemplarzach akta wobec stron
i wiadkw, nie wyrczali si pod tym wzgldem przez
osoby prywatne i odpowiednio nieusposobione, aby do
rewizji nie zabierano ksig aktw stanu cywilnego z parafii, ale eby takowe, co do wyznali niecbrzeciaskich,
pomocnicy naczelnikw powiatowych uskuteczniali przy
rewizji miast i t. p., zwracajc uwag, e nieodpowiednie prowadzenie ksig pocign moe dla stron niepowetowane krzywdy, i e urzdnicy nie tylko s odpowiedzialni w drodze zwyczajnej porzdkowej, lecz
w razie waniejszych naduy w drodze karnej, a wreszcie z majtku za wszelkie szkody, jakieby z ich winy,
strony interesowane ponie mogy.
Komisja rzdowa sprawiedliwoci wydala w dniu
8/20 marca 1844 r. za N2 6102 polecenie Sdom Pokoju,
w celu zapobieenia wydarzajcym si sfaszowaniom
w ksigach aktw stanu cywilnego wyznania starozakonnego, oraz dla zapobieenia innym, w tym rodzaju nieporzdkom, aby szczeglnie pililoway caoci ksig stanu cywilnego, jak niemniej aby o kadym dostrzeonym
wypadku sfaszowania skaday waciwemu Prokurato232

AKTY STANU CYW1LNEGO,

'I

rowi Trybunau raport dla wdroenia ledztwa celem

wykrycia sprawcw.
Jednoczenie Komisja rzdowa sprawiedliwoci wezwaa Prokuratorw Krlewskich o wydanie rozparz
dze!) do urzdnikw stanu cywilnego wyznali niechrzeciaskich, aby ci przyjmujc akta urodze starozakonnych, cile przekonywai si o tosamoci rodzicw
urodzonego, o tosamoci dziecicia i wiadkw co do
osb i odpowiedzialnoci; przyczyn za niemaznoci
stawienia si do aktu ojca nowonarodzonego dziecicia,
tudzie przyczyn spnienia, jak tego art. 97 i 98 K.
C. Kr. P. wymagaj w akcie wyraali; aby wreszcie
w myl art. 95 t. p., jak najcilej przekonywali si, czy
dziecko, do ktrego si akt stosuje, istnieje, czy jest tcm
samem, dla ktrego akt urodzenia sporzdza si, t. j.
aby bez adnego wzglc1 LI nowonarodzone dzieci okazane im zostalo.
Co do aktw znania, sporzdzonych po upywie
bardzo znacznego czasu od urodzenia, kady urzdnik
stanu cywilnego wyznaI'i niechrzeciaskich, po\vinien wybada, w jakim sposobie zeznajcy dat swojego urodzenia
udowodni jest w stanie, a szczeglniej tez winien domaga
si, aby wiadkowie do aktu znania stajcy, byli mu znani, na wiar zasugujcy, aby zawsze rdo swej wiadomoci wymieniali, tem bardziej, jeeli ma powd do
podejrzenia, i akt zeznaje si w cehI dopicia nieprawych zamiarw,
Wreszcie Komisja rzdowa sprawiedliwoci wyja
nia, e postanowienie Namiestnika Kr. z dnia 14 stycz~
nia 1817 r. uwalniajce popisowych od skadania aktw
urodze w caej osnowie czyli ekstraktach, i dopuszczajce posikowania si krtkiemi wiadectwami, jako wyjtek sucy tylko dla popisowych chrzecian, do starozakonnych zastoswania mie nie moe. Z tego powodu urzdnicy, utrzymujcy ksigi stanu cywilnego wyzna niechrz,eciaskicb, pod adnym pozorem nie po233

PRAWA YDW W KRLES'TWm POLSKIEM,

winni wydawa starozakonnym, w jakimkolwiekbd

przypadku, zawiadcze lub karteczek przekonywajcych
o wieku ydw, ale akta urodze w ekstraktach czyli
caych wypisach z wyraeniem, na jaki cel ma im su
y udziela mog.

W razie dostrzeenia uchybienia przeciwko powy

szym przepisom urzdnicy stanu cywilnego pocigani
by maj do kar porzdkowych z ca surowoci.
Komisja rzdowa spraw wewntrznych polecia
Rzdom Gubernialnym w dniu 17/29 wrzenia 1845 r.
N~ 37,935, aby obok skadanych przy raportach rocznych
wykazw z wydziau wyzna, zamieszczane byy wiadomoci o liczbie lubw i rozwodw u starozakonnych.
Ta Komisja w dniu 22 sierpnia / 4 wrzenia 1849
r. za Nil 12,462 polecia, eby urzdnicy stanu cywilnego
nie spisywali aktw stanu cywilnego zawartego maJ'e
stwa przez wdowy po wojskowych, dopki o mierci
pierwszego maonka w wojsku nie powezm przekonania z nadesanych, przez porednictwo Prokuratorw
Krlewskich do akt stanu cywilnego szczegowych wiadomoci, wyjwszy gdy w myl art. 54 prawa z 1836 r.
przedsta wiony bdzie akt znania, i gdy strony przedstawiyby akta zawierajce odpowiednie wiadomoci, bezporednio przez wiadkw powzite o zgonie wojskowego. Ta Komisja pod dniem 1/13 sierpnia 1858 r.
N2 4087 i Komisja rzdowa sprawiedliwoci w dniu 11/22
t. m. i r. za N2 15,323 zabraniaj urzdnikom stanu cywilnego sporzdzania aktw cywilnych zawartych ma
estw co do rozwiedzionych maonkw, dopki strona
interesowana nie przedstawi sdowego wyroku prawomocnego, uznajcego poprzednie maestwo za rozwi
zane.
Komisja rzdowa sprawiedliwoci zawiadomia K.
r. sp. w., e przy prowadzeniu na drodze kryminalnej
rozmaitych spraw przeciwko starozakonnym, po' zbadaniu niektrych ydw i rabinw, osignite zostao to
234

!
\

\
\

I
\

I
{

I
\,
I

AKTY STANU CYWILNEGO.

nieomylne przekonanie, e znaczna cz ydw ubo

szych i mniej owieconych zawiera i zrywa zwizki ma
eskie, bez udziau wadz prawem ,oznaczonych, bez
adnych form, aktw pimiennych, ani kontroli, bez zado uczynienia najistotniejszym warunkom, do wanoci
maestwa przez prawo wymaganym, e ydzi owi, po
dzc dzieci w zwizkach przez prawo za adne uwaa
nych, lub jako cudzoone potpianych, melduj je urzd
nikom stanu cywilnego i policji za dzieci prawe; e akta
urodzenia takich dzieci, na deklaracji faszywej wiadkw
oparte, s faszem, przez co nie tylko, prawa cywilne s
pomijane i gwacone, ale nawet czyny kryminalne faszu
i cudzolZstwa uchodz bezkarnie. Majc za na wzgl
dzie, e przepisy prawa cywilnego i kodeksu kar do tych
naduy zastosowa si (lajce s dostateczne i jasne
i nie zachoclzi potrzeba adnych w nich zmian, uzupe
men lub ulepszell na drodze prawodawczej, wnosi
o rozcignicie cilejszego dozoru nad wykonawcami
istniejcych przepisw, oraz o czuwanie nad ruchem,
zmianami i kontrol ludnoci ydowskiej. Z tych wzgl
dem K. rz. sp. w. w postanowieniu z dnia 10/22 pa
dziernika 1859 r. polecia:
1) aby do cilejszej kontroli ludnoci ydowskiej,
a przez to dla uatwienia monoci wyledzenia gnied
cej si pord niej naduy, i obmylenia przeciwko takowym rodkw zaradczych, przy spisywaniu ludnoci
lub zaciganiu do ksig ludnoci .zydw nowoprzybyych,
tak do miast, jakote wsi, dano od osb mienicych
sieo by maonkami , zloenia dowodu pimiennego legalnoci ich zwizku, to jest aktu przez waciwego
urzdnika stanu cywilnego spisanego, i na tej dopiero
zasadzie wcigano ich do ksig ludnoci, jako maonkw',
.
2) aby po urodzeniu si kadego dziecka w rodZInie ydowskiej, wymagano nie tylko spisywania metryki
jego urodzenia, ale nadto zoenia zarazem aktu maeli235

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKiEM.

AKTY STANU CYWILNEGO.

stwa jego rodzicw, przez urzdnika stanu cywilnego

wydanego, i na mocy takowego jedynie aktu, w ksi
gacb stanu. cywilnego zapisywano dziecko urodzone za
prawej
3) aby wadza administracyjno policyjna z dostrzeeniem wzgldem ydw uchybienia przeciwko przepisom o aktach stanu cywilnego, donosia o tem wprost
od siebie prokuratorowi Krlewskiemu przy waciwym
Trybunale cywilnym.
W tyme cIuchu wydane te zostao postanowienie
teje Komisji z dnia 18 lutego /1 marca 1860 r. za Nil,
3675.

C. rodki zapewniajce wykonanie

przez ydw przepisw o aktach
stanu cywilnego.
Zamiar prawodawcy wypowiedziany wart. 93 K
C. Kr. P. o zarzdzeniu w drodze administracyjnej szczeglnych rodkw, dcych do cisego wykonania przez
ydw przepisw prawa o aktach stanu cywilnych, nie
da si naleycie urzeczywistni. Do tej pory trudno
ta zwalczy si nie daa, i istnieje w kraju mnstwo y
dw, ktrzy nie posiadaj wcale aktw urodzenia lub
maellfStwa, i takich ktrzy maj akty sporzdzone wadliwie. Gwn przyczyn tego stanu rzeczy jest ta okoliczno, e cZyilll0ci dopenienia obrzdu religijnego
i spisania aktu stanu cywilnego, nie s skupione w jeddnych rkach, tak jak to ma miejsce w wyznaniach
chrzecialiskicb, lecz wykonywane s przez zupenie r
ne osobistoci. W wyznaniach chrzeciaskich proboszcz
lub pastor, bdc zarazem urzdnikiem stanu cywilnego,
natychmiast po dopenieniu aktu chrztu, lub sakramentu lubnego w kociele, sporzdza odpowiedni akt stanu
cywilnego. U ydw za obrzdki religijne dopeniaj
236

l
l

si w mieszkaniach prywatnych, a luby czstokro

w porze nocnej, i po dopenieniu tych obrzdkw trzeba dopiero chodzi do innych urzdnikw cywilnych, dla
spisania aktu stanu cywilnego. Przewanie te ludno
ydowska, zwaszcza biedna, zaatwiwszy si z wymaganiami religijnemi, nie dba ju o formy urzdowe.
Wprawdzie rabini i icb zastpcy obowizani s dopilnowa wykonania przepisw prawa cywilnego, lecz oni
nie posiadaj adnych rodkw do znaglenia in teresowanych do ich wykonania, a przytem jako ludzie zwykle
strudzeni, te nie s dostatecznie usposobieni do wd
rwki do urzdnikw stanu cywilnego. Zway przy
tem trzeba, e nie oni wykonywaj faktycznie akty
chrztu (obrzezania), lecz wyrobieni specjalici (tak zwani mohele), a i lubw w wielu wyp'1dkach udzielaj
poktni rabini. Niektrzy ydzi te uwaaj, e ju wiele
czyni, jeelizg!aszaj si do rabinw, celem zameldowania do ksigi zapisowej rabina: o nastpionem urodzeniu dziecka lub o dopenionym lubie, i omijaj urzd
nika stanu cywilnego, zwlaszcza e sporzdzenie aktu
stanu cywilnego jest poczone z kosztem finansowym.
Wymaganie postanowienia Rady Administracyjnej.
z dnia 7 wrzenia 1830 r., aeby rabin wraz z osobami
do aktu stal1l1 cywilnego wpywa majcemi, tudzie ze
wiadkami, stawi si przed urzdnikiem stanu cywilnego, dla dania potrzebnych objanie pod wzgldem dopeni si mianych warunkw cywilnych, pozostao tylko
martw liter. W najlepszym bowiem razie udzia
bina w tej sprawie ogranicza si na wydaniu odcinka
z utrzymywanej przez niego ksigi zapisowej, obejmujcego niektre potrzebne wiadomoci co do osb, dla
ktrych akt stanu cywilnego 111a by sporzdzony przez
urzdnika stanu cywilnego. Pamita jeszcze naley, e
prawo wymaga, aby akt urodzenia dziecicia sporz8;dzo"ny by w cigu dni omiu od daty urodzenia, a akt
chrztu (obrzezania) poczony z nadaniem imienia u zy

ra-

237

I
!
AKTY STANU CYWILNEGO.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKII;;M.

rozcigny naleyt kontrol nad wypadkami wymagajcemi sporzdzenie aktw stanu cywilnego;

dw odbywa si dopiero smego dnia po urodzeniu,

i w wielu wypadkach faktycznie niemoliwem si okazuje sporzdzenie w tyme dniu aktu stanu cywilnego.
A opnienie sporzdzenia tego aktu pociga za sob
rne przykre skutki, w szczeglnoci za przy ustaleniu stanu familijnego i zastosowaniu ulg przy spenieniu
powinnoci wojskowej. Kary wyznaczone przez powoane postanowienie z 1830 r. w praktyce wcale nie s
stosowane.
Podejmowane przez Zarzd Gminy Starozakonnych
m. Warszawy rozmaite rodki, majce zapewni cisle
wykonywanie przepisw o aktach stanu cywilnego, jak:
odezwy do rabinw i do wykonywajcych akty chrztu
(mohelw), ustanowienie ludzi specjalnie pilnujcych tego wykonania, przYicie na wasny rachunek opaty
kosztw sporzdzenia tych aktw za biednych i t. p.
tylko sabe daway rezultaty. Trudno tez wielk stanowi i ta okoliczno, e gdy sporzdza si ju akt dla
urodzonego dziecicia, okazuje si, e rodzice jego, y
jcy jako przykadni maonkowie i zwizani lubem religijnym, nie posiadaj aktu stanu cywilnego o lubie,
i dzieci nie moe by zapisane, jako zrodzone z lub
nego maestwa, a tylko z matki niezamnej.

2) przeduenie terminu sporzdzenia aktu urodzenia do 15-tu dni od daty urodzenia, a aktu lubu do dni
15-tu od zawarcia religijnego lubu;
3) zobowizanie wykonywajcych akty chrztu (mohelw) i dajcych luby do natychmiastowego meldowania Zarzdom Gmin o dopenieniu obrzdu religijnego,
pod surow kar i rygorem zabronienia nadal wykonywania tych obrzdw;
4) zobowizanie wacicieli domw respective rzdz
cw do meldowania Zarzdowi Gminy o potrzebie sporzdzenia aktu stanu cywilnego, o ile im takowy w ci
gu 12-tu dni od dnia urodzenia, ewentualnie od daty
lubu nie bdzie przedstawiony;
5) zwolnienie biednych od opaty kosztw sporz
dzenia aktw stanu cywilnego,
6) wydawanie interesowanym krtkich wiadectw
na druku o dopenionych aktach stanu cywilnego za minimaln opat, a biednym za darmo;
7) wymierzanie kar wyszych od obecnie ustanowionych-na wszystkie osoby, ktre bdc obowizane
do sporzdunia aktw stanu cywilnego lub do zameldowania o potrzebie ich sporzdzenia, - wykonania tego
obowizku zaniedbali.

Ten stan rzeczy wymaga koniecznie poprawy. Jedynym skutecznym rodkiem byoby zloenie atrybucji
urzdnika stanu cywilnego w rce rabina lub jego zastpcy, przy jednoczesnem zabezpieczeniu, e obrzdy
religijne tylko przez nich lub w ich obecnoci przez
upowanionych przez nich bd~\ dopeniane. Lecz niestety przy dzisiejszym kulturalnym stanie naszych rabinw, nie wadajcych nawet dostatecznie jzykiem krajowym, jest to niemoliwe. Jako rodld tymczasowe
zaleci mozna: .
.

D. Przepisy karne.
Na zasadzie postanowienia Rady Administracyjnej
z dnia 7 wrzenia 1830 r . starozakonny, ktry si powazy przestpi zakaz odbywania obrzdwreligijnych,
i w ogle osoby obowizane do sporzdzenia aktw
stanu cywilnego, a zaniedbujcy spenienia tego obowizku ulegaj karze: za pierwszym razem zp. 25, za
drugimp. 50, za trzecim zlp. '100, ktra nadto w ka-

ksig stanu cywilnego

gmin starozakonnych, z poleceniem tyme, aby

1) powierzenie prowadzenia
Zarzdom

238

239

I
PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

dem zdarzeniu podwojon lub potrojOlH\ bdzie, w miajak wykraczajcy do 2-giej lub 1-szej klasy opat

bniczych nale.

Rabini

przepisom zawartym wart. 2,

4, 6 i 8 powoanego postanowienia, ulegaj karze: za
pierwszym razem zlp. 200, za drugim razem zlp. 400,
a za trzecim razem zp. 600, i wtenczas ju za niezclolnych na zawsze do penienia obowizku rabinw uznani zostan.
Dochd z tych kar przeznaczony jest w poowie
na rzecz donosicieli, w drugiej za poowie dla kasy
uchybiajcy

opat bniczych.

Podug postanowienia Rady Administracyjnej z dnia

25 lutego (8 marca) 1836 r., gdyby przekraczajcy nie
by w stanie ponie kary pieninej z przyczyny ubstwa, kara ta ulega zamianie na kar aresztu.
Podug kodeksu karnego (art. 84) kara pienina
do 100 zlp. (15 rubli) ulega zmianie na areszt do 3 dni~
a powyej tej sumy (do rubli 300) na areszt do 3-ch
miesicy, a podug nowego kodeksu (art. 59) kara pieni~na do 166 zlp. 20 gr. (25 rubli) na areszt do tygodnia, kara pieni~na do zlp. 666 gr, 20 (rubli 100) na
areszt do miesica, a kara powyej tej sumy na. areszt
od jednego do trzech miesicy.
W czasie okupacji kraju przez wojska. niemieclde~
naczelnik Zarzdu cywilnego, w przedmiocie zaniechania
zameldowania, a take opieszaego i wiadotnie nieprawidowego prowadzenia aktw stanu cywilnego, uzna
postanowienia art. 425 i 426 nowego kodeksu karnego
. za miarodajne, o czem Prezydjum' policji niemieckiej
w dniu 14 padziernika 1915 r. zawiadomio zarzd miasta Warszawy.
Art. 425 n: Kod. Kar. stanowi: Duchowny wyznania niechrzeciaskiego, obowizany do prowadzenia ksi
gi metrycznej lub notatek o narodzinach, mierci i zwiz
kach maeskich, winny nie wniesienia do nich wiado-

24.0

AKTY STANU CYWILNEGO.

moci,

jakiemi warunkuj si cywilne skutki tych wydaulega karze osadzenia w wizieniu. Oprcz tego
sd moe go usun od kocielnego urzdu na czas od
szeciu miesicy do trzech lat.
Art. 226 t. p. stanowi: rzeczony duchowny winny:
1) nie wniesienia przez niedbao do ksigi lub
notatek waciwych wiadomoci;
2) wniesienia przez niedbao do takowych niepra wdziwych wiadomoci;
3) niewykonania ustanowionych przez prawo lub
obowiqzujce postanowienie przepisw o porzdku prowadzenia i strzeenia tych ksig i notatek, jak rwnie
o przedstawieniu ich w waciwym czasie odpowiednim
wadzom-ulega karze pieninej nie wyszej nad rubli
300.
Powoany. powyej art. 1416 Kod. Kar. stanowi:
kto bez przywaszczenia sobie cudzych dokumentw i bez
spenienia jakiego faszu bdzie uywa cudzego powoania lub imienia innej familji ulega karze pieninej: za
pierwszym razem nie wyej nad rubli 200, za drugim
razem nie wyej nad rubli 500, a za trzecim razem ulega karze aresztu na czas od trzech tygodni do trzech
miesicy, i o tern publikuje si w dziennikach urzdo
wych (obao.lIOCJJUI).;75) obu stolic i w miejscowym gubernialnym.
Tene artyku w nowym kodeksie karnym zamieniony jest przez art. 272 ktry stanowi:
yd winny samo\volnej zmiany imienia lub nazwiska, pod ktre mi zapisany jest w ksigach metrycznych,
ulega karze pieninej nie wyszej nad rub. 300.
rze,

16

(
!

(
ROZDZIA

Maetlstwo

A.

i
P

XII.

rozwizanie maelistwa.
f' Z

e p i s y o g l n e.

Kodeks Napoleona uwaa mal'ellstwo za stosunek

czysto natury cywilnej, za kontrakt midzy stronami,
wchodzcemi w zwizek maellski, i stanowi w tym
przedmiocie oglne przepisy wsplne dla wszystkich obywateli. Maestwo obchodzone lua by publicznie, przed
urzdnikiem cywilnym zamieszkania jednej ze stron (art.
165), po dopenieniu zapowiedzi w urzdzie gminnym,
miejsca zamieszkania, kadej ze stron kontraktujcych
(art. 166).
Przyczyny niewanoci mael'istwa i rozwd rwnie byy regulowane przepisami prawa cywilnego (art.
180-202, 229 i 311). Do rozpoznania wszelkich spraw
z maeI'istwa wynikajcych waciwym by jedynie tryb~na cywilny. Udzia wadzy duchownej we wszystInch tych aktach zupenie nie by wymagany. Ten porzdek rzeczy spotka si w kraju naszym z gorcym
protestem duchowiestwa, ktre nie uznawao maestw
za~artych, bez zachowania przepisw religijnych, ani
tez rozwodw, nie uznawanych zreszt wcale przez ko
ci katolicki.
Kodeks Cywilny Krlestwa Polskiego z 1825 r.
242

I
~

"

I
I

I
I!

1
01"\

MAENSTWO I ROZWI.,\ZANIE MAENSTWA.

wprowadza ju w tym wzgldzie stanowcz zmian. Redaktorowie kodeksu stosowali si w tym przedmiocie' do
woli cesarza Aleksandra I, przez Ministra Sekretarza
stanu w dniu 2/14 sierpnia 1821 r. objawionej. aby w rozporzdzeniach, nad ktremi deputacja prawodawcza wyrzeka bdzie, nie znajdowao si nic takiego, co by
moglo uwacza dogmatom lub karnoci kocioa katolickiego (Djarusz sejmu z 1825 r.).
Art. 143 Kodeksu Cywilnego stanowi: ~.'Iaellstwo
nie moe by zawarte, jak wedug przepisw religijnych.
Prcz warunkw i form religijnych, dopelnionemi by
powinny warunki i formy prawem cywilnem przepisane.
Art. 221,6 tego kodeksu stanowi, e nikt odwoy
wa si nie moe do tytuu malonka ani do cywilnych
maestwa skutkow, kto nie okae, e byo religijnie
zawarte.
Pomimo nadania maestwu charakteru religijnego,
wszelkie sprawy ze stosunku maeskiego 'wynikajce
nadal ulegay rozpoznaniu jedynie sdw cywilnych.
"xV szczeglnoci za podug art. 249 Kodeksu cywilnego: niewano mael'istwa, rozwizanie onego i rozczenie co do stou i oa, jedynie przez wyrok prawomocny waciwego sdu cywilnego, na zasadzie ustaw
wyznania maonkw, llznanemi by mog. Do spraw
tego rodzaju obowizkowo wpywa winien duchowny
obrOIlca zwizku maellskiego tego wyznania, ktrego
jest pozyW[ycy, a ktry winien broni caoci zwizku
tel,igijnego, i owieca sdziw w stosownych do przypatIku prawidach religijnych. \V kadem wojewdztwie
mia by wyznaczony Obroca ducho wny ella kadego
wyznania tame istniejcego. Temu Obrocy te suzy
prawo apelacji od wyroku pierwszej instancji.
Ten porzdek rzeczy nie zadawalnial jednak jeszcze
wczesnej opinji i w dniu 16/28 marca 1836 r. zatwierdzone zostao nowe prawo "o maellstwie". Przewod243

PRAW A YDW W KRLESTWIE POLSKiEM.

ni myl

tego prawa byo, aby rozpoznanie wszystkiego, co jest w maellstwie duchownem, zwrci wadzy
duchownej, a same tylko skutki cywilne maestwa>
poruczy rozpoznaniu sdw cywilnych. Prawem tern
uchylone zostay powyej cytowane artykuy kodeksu
cywilnego, i ustanowione zostay specjalne przepisy dla
kadego wyznania oddzielnie. Podug tych przepi-.
sw: maestwo moe by zawarte tylko w obliczu ko
cioa, podug przepisw i z dopenieniem uroczystoci
religijnych (art. 2). Niewano maellstwa i i"ozcze
nie maonkw co do stolu i oa, ewentualnie rozwd,
mog by wyrzeczone tylko przez zwierzchno duchown (art. 73), lub przez odnony konsystorz (art. 173).
Oznaczenie wszake skutkw cywilnych naley do s
dw cywilnych (art. 77). Podobnie maestwa starozakonnych podlegaj co do wszelkich szczegw przepisom ich religji (art. 179). Lecz ocena wanoci lub

MAESTWO I ROZWIZANIE lIIAESTWA.

nie powierzone zostao duchownym ydowskim, a s

dom Paristwowym. adne jednak prepisy, jakiemi s
dy w tych sprawach maj si kierowa nie byy im
wskazane, i odesano je do zupenie nieznanych im zasad wyznania mojeszowego. Odnony przepis (art: 189)
w tym przedmiocie wzgldem wszelkich wyznali niechrzeciaskich i Co do niektrych chrzeciaIlskich, dla
ktrych specjalne przepisy nie byy ustanowione, brzmi
jak nastpuje: wano lub niewano mael'istwa,
zawartego pomidzy osobami nalecemi do wyej wspomnianych wyzna, bdZIe ocenion podug zasad wyznania strony powodowej. Rozwd bdzie na danie
stron wyrzeczony, o ile,podug tyche zasad jest dozwolony. Rozpoznawanie spraw mael'i~ldch tego rodzaju naley do trybunaw cywilnych, ktre sdzi je
powinny przy zamknitych drzwiach. Przypozwanie
obrocw zwizku maeskiego nie bdzie miao miejsca.
Prawo to stanowi te (art. 186), e nim dopeniony b~

cizie obrzd lubu religijnego ogoszone by winny zapowiedzi, w sposobie, urzdzeniami szczeglnemi przepisanym; po dopenionym obrzdzie spisanym by winien akt cywilny. Co si tycze zapowiedzi, zaraz po
uchwaleniu Kodeksu cywilnego Z 1825 r.-a mianowicie
w dniu 29 grudnia 1825 r. za N2 20,480, Komisja rz
dowa wyzna religijnych i owiecenia publicznego podaa do wiadomoci, e zapowiedzi zwizkw mae11skich ydw powinny poprzedza obrzd lubu religijIlego. Zapowiedzi takowe odbywa si maj w bnicy
przez rabina miejscowego, lub zastpujcego jego miejsce,
w obrbach zamieszkania kadego z przyszych maon
kw, trzy razy po naboeristwie z tygodniowym przecigiem czasu,midzy jedn a drug zapowiedzi. Dopenienie za tego przepisu przy zapisywaniu aktu cywilnego,powinno by udowodnione. Gdzieby za bni
cy w miejscu nie byo, zapowiedzi uskuteczniaj si
przez wywieszenie ich na drzwiach domu gminnego zamieszkania kadego z przyszych maonkw W razie
koniecznej potrzeby dozwolonego dyspensowania od
2-giej i 3-ej zapowiedzi, Komisja wojewdzka, a w m.
stoecznem Warszawie, urzd municypalny, lub gdyby
kady z przyszych maonkw, w innem mieszka wojewdztwie, waciwe Komisje wojewdzkie, mocne bd
udziela dyspensy takowe. Komisja rzdowa spraw wewntrznych w dniu 26 maja 1827 r. i Komisja rzdowa
sprawiedliwoci w dniu 14 lipca t. r. zaznaczaj, e jakkolwiek u ydw zapowiedzi ustawami religijnemi nie
s wymagane, jednake odbywa si one powinny w sposh powyej opisany.
Sdy cywilne, ktrym powierzone zostao rozpoznawanie spraw maeskich wyznawcw wiary moje
szowej, na zasadzie przepisw ich r~ligjj, zn~lazy .si~
w obee bardzo trudnego zadania, gdy przepISy rehgjl
ydowskiej byy im zupenie nieznane.
. .
Na wschodzie, w kolebce judaizmu, w zamierzche]

22 4

245

niewanoci maestwa, jakote rozwizanie maestwa,

MA.ZESTWO l ROZWIZANIE MAESTWA.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

-----

przywiedzione w nim szczegy, przepis ten sta si rd

em caej skomplikowanej nauki talmudycznej o rozwodzie. Szczeglnie charakterystycznem w tym przepisie
jest to, e rozwd zaley niemal od samowoli ma ktry, o ile mu si to podoba, wrcza onie list roz~odo
wy. List rozwodowy jest pisany przy zastosowaniu
licznych formalnoci, i takowy winien by przez ma
os.obi~cie lub przez osob przez niego specjalnie upowalllon dorczony onie. W tekcie tego listu jest
deklaracja treci nastpujcej: "Bya on moj niegcly,
a obecnie uwalniam, opuszczam i rozwodz Ci, aby
bya woln dla kadego, i moga rozporzdza osob
swoj, i by zalubion mowi, ktregokolwiek zechcesz".
Przepisy mojeszowo - talmudyczne przewiduj te
moliwo wyrzeczenia rozwodu w wyjtkowych wypadkach, na danie jednego z maonkw, jak np.: jee..
li drugi maonek zgin bez wieci, lub jest umysowo
chorym, lecz do wyrzeczenia rozwodu w tych wypadkach potrzeba aprobaty stu rabinw.
Stosownie do rozporzdze Komisji rzdowej spraw
wewntrznych z dat: 19/31 sierpnia 1856 1". i l/B sierpnia 1858 1". oraz komisji rzdowej sprawiedliwoci z dat:
9/21 marca 1857 r. i 11/23 sierpnia 18581". rabini nie mog
wspwyznawcom swoim udziela rozwodw religijnych,
przed rozwizaniem maestwa przezTrybuna, a rozwiedzionym religijnie maonkom nie mog dawa nowych
lubw wprzdy, dopki waciwy Trybuna poprzednich
zwizkw maeI'iskich nie rozwie, i dopki strona
interesowana nie zoy im wyroku prawomocnego, poprzednie maestwo za rozwizane uznajce, a to pod
odpowiedzialnoci z art. 303 i 351 K. K. G. i P.

przeszoci organizacja rodziny wielce rnia si od

obecnej. Zasadniczy charakter nadawao jej maelistwo.

Dla lltrzymania adu w skomplikowanem gospodarstwie

rodzinnem, niezbdne byo udzielenie naczelnikowi rodziny silnej wadzy, ktra te objawia si we wadzy
ojcowskiej i mo"vskiej.
Maestwo wedug prawa mojeszowego jest to
zjednoczenie osb rnej pci, celem rozmnaania rodu
ludzkiego. Zawiera si ono, gdy mczyzna za zezwoleniem kobiety, w obecnoci dwch wiadkw, wrczy
jej piercie11 lub pienidz, albo odpowiedni akt, przyczem wypowiada "tym piercieniem pienidzem lub
aktem odosabniasz si dla mnie sposobem przez Moje
sza i Izraela przepisanym". Obecno duchownego przy
tym akcie z punktu widzenia religijnego nie jest wymagana. Jest to wic raczej forma cywilna anieli religijna. Co si tycze rozwizania maestwa wnosi naley z prawa mojeszowego, e rozwd uwaany jest za.
wynikajcy ex jure naturali. W prawie tem nie ma
wzmianki o dopuszczalnoci rozwodu, natomiast wskazywane s tylko niektre jego nastpstwa. Jedyny tekst
w tym przedmiocie w picioksigu (rozdzia XXIV Deuteronomium) brzmi: "Gdyby poj kto kobiet w ma
estwo, a ta by mu si nie podobaa, gdy znalaz w niej
~o spr~.nego, napisze list rozwodowy, wrczy go jej
l wypUSCl z domu swego.
Gdy ta za opuci dom m
a swego i wychodzi za drugiego; ten znowu drugi popada te w nienawi ku niej, pisze jej list rozwodowy
o~~a!e go jej i puszcza z domu swego, albo jeeli dru~
gl Je~ ~, ktry j poj umiera, nie moe ju pierwsz~ J,eJ m, ktry j~ od siebie oddali, znowu za on
;VZlC, ~koro ze.zwoha na zanieczyszczenie". Przepis ten,
Jak to Jasno z lego treci wynika mia tylko na celu
wzbronienie mowi ponownego polubienia rozwiedzio:
~ej ~rz:z niego ony, jeeli ta po rozwodzie z nim po~
slubIa 111l1ego mZa. Ze wzgldu jednak na ubocznie

B.

Wycig

ksigi

HEwen Huezer".

Dla uatwienia Sdom w rozpoznawaniu spraw rozwodowych Komisja rzdowa sprawiedliwoci pod dniem
\

. .,J

246

---_.

247

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

MAESTWO I ROZWIZANIE MALE;i:STWA.

27 wrzenia (9 padziernika) 1837 za M 1551, zakomuz prawa o rozwodach z ksi~gi Ewen Huezer"; przez komitet starozakonnych w dniu 28 grudnia (9 stycznia) 1836/7 sporzdzony,
w osnowie nastpujcej:
Gwne zasady praw i ustaw religji ydowskiej,
tyczce si rozwodw u Izraelitw, znajduj si w ksi
dze kanonicznej Ewen - Huezer, wyjte z Talmudu i innych pism religijnych. Przepisy i ustawy w tej ksidze
zawarte zawieraj 36 rozdziaIw, co do samych rozwodw, a mianowicie od rozdziau 155 inclusive teje ksi
gi. Zbir ten jest kompletny i obejmuje wszystkie przepisy tyczce si rozwodw.
Pierwsz zasad prawa rozwodowego u Izraelitw,
wedug tych przepisw, jest, e m wydaje rozwd o
nie swojej, w obecnoci rabll1a i dwch duchownych.
Prawo to suyo mowi w dawnych czasach w sposobie nieograniczonym i bezwarunkowym. Pniej dopiero, mianowicie za czasw rabina Gierszona okoo lat 600
po narodzeniu Chrystusa, zgromadzenie rabinw w liczbie tysica, na ktrego czele stat wy wyraony Gierszon, postanowilo przepisa mowi pewne okrelenia,
z duchem praw talmudowych zgodne, co do powodw
wyda si majcego onie rozwodu. Okrelenia te znajduj si szczeglniej w rozdziale 144 wzmiankowanej
powyej ksigi Ewen - Huezer, a gwniejsze z pomidzy
nich s:
1) aeby m onie swej nie dawa rozwodu bez
powodw przynajmniej tak wanych, iby te w oczach
bogobojnego czowieka za sluszne uznanemi by mo-

3) e gdyby powody przez ma przytoczone, nie

przez on dobrowolnie za wane do rozwodu uznane, wyrok rabina w asystencji dwch duchownych stanowi powinien wano rozwodu. W przeciwnym razie rozwd jest tylko separacj, nie majc adnej legalnej cechy wyraneg-o rozwodu, i m on i dzieci
obowizany jest utrzymywa.
Oglna uwaga tyczca si praw ma we wzgl
dzie rozwodw, jest ta, e nawet za najclawniejszych
czasw, gdzie m mia nieograniczone prawo dawania
onie swojej rozwodu, uycie tego prawa uwaane byo
za niemoralne w duchu religijnym, i tylko w takim razie przed sumieniem usprawiedliwione by moglo, gdy
do tego zachodziy nader wane i suszne powody.
W dalszzym cigu okrele postanowione zostay
take i takie, ktre tyczyy si powodw, jakie ona
mie moga do dania z mem rozwodu; gwniejsze
z tych s:
4) fizyczne dolegliwoci ma, po nastpionym
zwizku maeskim wynike lub odkryte, czynice niepoclobnem poiycit';
5) zajcie si ma po nastpionym zwizku ma
eIlskim pracami i obowizkami takiemi, ktre niebez.pieczestwem utraty zdrowia lub ycia i.onie zagra-

nilwwaa wadzom sdowym "wycig

byy

aj;

6) oddanie si ma obyczajom i naogom zapami

taym, zagraajcym onie utrat ycia;
7) kiedy m przez lenistwo lub ze
-chce pracowa i da fuuduszu onie

manie;
8) kiedY m przejdzie na inn religj, lub nie wypenia przykaza Boskich i religijnych swojego zakonu,
i on wprowadza w grzech we wzgldzie religji.
W szystkie te powody ony, wyrokowi rabina
i dwch duchownych ulegaj, i wtenczas tylko s wane,
gdy przez nich za takie uznane zostan.

gy;

2) iby przy zawieraniu aktu maeskiego, nierezerwowa sobie w duchu i myli swojej wypadku rozwodu, clla zapobieenia zwizkom maerlskim, ktreby
tylko w widokach pieninych lub innych prywatnych
mogy mie miej sce;
248

zej woli nie

na jej utrzy-

J
l

249

I
}
1

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

MAESTWO I ROZWIZANIE MA.ENSTWA.

Wc wszystkich tych przypadkach, ona ma prawo

od ma zwrcenia sobie posagu wniesionego
i ~prawy (lesuby), wyjwszy gdy daa rozwodu z tyada

tuu niemonoci ma.

W przypadkach zaszego legalnie rozwodu, m

powinien dzieci ywi i utrzymywa.:~
M nic jest winien zwraca onie oprawy (ksuby),
jeeli da i otrzyma rozwd z powodu rozwizoci
ony, lub przejcia jej na inn religj, pod warunkiem
jednak, jeeli dowiedzie przez wiadkw, e j poprzednio w tej mierze napomina. Posag przecie odda jej
powinien.
Komisja rzdowa sprawiedliwoci nadmienia przytem w swoim komunikacie, i wszystkie szczegy przedmiotu tego tyczce si, jakote i duch samego prawa
o rozwodach, dokadnie poznanym by moe tylko
przez wytomaczenie wzmiankowanych powyej 36-ciu
rozdziaw Ksigi Ewen-Huezer, o rozwodach traktujcych, do ktrych odsya kadego, chccego dostatecznie
rzecz t zgbi.
Tomaczenie na jzyk polski powoanych 36-ciu
rozdziaw ksigi Ewen-Huezer dokonane zostao z polecenia rzdu w 1841 r. przez J. Tugendholda.

C.

Chal,ica.

Przepisami mojeszowo-talmudycznemi (Ks. V r. 25)

ustanowiony zosta obrzdek zwany po hebrajsku chalica (zdjcie obuwia). Gdy yd. umiera bezpotomnie
i pozostaje po nim wdowa, jak rwnie brat nieonaty,
kawaler lub wdowiec, tene dla czci zmarego winien
oeni si z pozosta po nim wdow. Jest to obowi
zek zarwno wspomnianego brata zmarego, jakote
i pozostaej wdowy. Niespenienie tego obowizku nie
pociga wszake dla brata zmarego adnych skutkw}
250

gdy tymczasem wdowa nie moe, pomimo oc!Jnowy ze

strony szwagra poczenia si z ni zwizkiem mae
skim, jakote pomimo zdeklarowanej niechci wdowy
do szwagra, ponownie wyj za m, dopki nie nastpi
obrzdek chalicy. Obrzdek ten polega na zdjciu
przez wdow szwagrowi trzewika z nogi, przy odpowiednich formalnociach. Dopenienie za tego obrzdku
zaley w zupenoci od dobrej woli obu stron. W wypadku gdy wdowa, pomimo poniajcego ceremoniau,
dla uzyskania swobody skonn jest podda si takowemu, szwagier jej wadny jest nie ulega jej yczeniu,
i odmwi udzielenia chalicy. Otwiera to drog nieraz do okrutnego wyzysku ze strony szwagra, ktry
kae sobie paci za os\vobodzenie wdowy sumy, przechodzce jej rodki finansowe. Prawo nasze tym przedmiotem wcale si nie zajmowao, i nie mamy w tym
wzgldzie adnycb przepisw prawnych.
Zdarza si, e przy ukadach midzy wdow a jej
szwagrem, wdowa za zwolnienie od chalicy wystawia
na rzecz szwagra weksle. Sdy niechtnie odnosz si
do tego rodzaju zobowizall, a nawet uwaaj je za
oparte na przyczynie niemoralnej, i odmawiaj zas
dzenia tego rodzaju nalenoci (wyrok Sdu Pokoju
X Okrgu z marca 1917 r. w sprawie Rota).
W Cesarstwie Rosyjsldem Komisja rabiniczna na
posiedzeniu z dnia 1 grudnia 1893 r. przyznaa za konieczne, aby wdowa, w wypadku odmowy przez szwagra dopenienia ourzdu chalicy, zwrcia si do odpowiedniego rabina, z prob o skonienie szwagra do
dopenienia tego obrzdku. Jeeliby tell i nadal bez
powanych przyczyn odmawia tego, Komisja uznaa
za moliwe zastosowanie nastpujcych znaglajcych
rodkw:

J
)

1) ma mu by wzbronione zawieranie malestwa~

2) nie moe wstpi w posiadanie spadku po zmarym
bracie i 3) musi dostarcza wdowie z wasnych fundu251

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

szw

rodki

na utrzymanie, o ile ona samowolnie nie

przywaszczya sobie czci z majtku zmarego,
wszystko to do czasu udzielenia chalicy. To postanowienie Komisji rabinicznej zatwierdzone zostao przez
ministra spraw wewntrznych, z tem uzupenieniem, e
rodki wskazane w pp. 2-im i 3-im mog by stosowane
nie inaczej, jak z mocy decyzji waciwego sdu, do
ktrego wdowa winna zwrci si w tym przedmiocie
(cyrkularz departamentu sp. d. wyz. ob. z dnia 11 grudnia 1895 r. M 6007).

D. P r o c e s y r o z w o d o w e.
W zastosowaniu yciowem przepisy powysze okaniewykonalnemi. Sdy nieobeznane z przepisami religijnemi nie byy w monoci spenia woo
nego na nie zadania. W kadym pojedynczym wypadku
musiay zasiga opinji specjalistw, czyli rabinw.
W rzeczywistoci wic rozstrzygali spraw rabini, a nie
sqdy, ktrym prawo to poruczyo. Raca sprzeczno
w prawie ujawniajca si w tem, e zawarcie mae
stwa jest moliwe podug prawa tylko przy zachowaniu
obrzdw religijnych, a do rozwizania maestwa
wymagane byo tylko wyrzeczenie Sdu cywilnego,
gmatwa te stosunki jeszcze bardziej. W rezultacie te,
o ileby uzyskane byo nawet w drodze sdowej rozwiqzanie maeI'lstwa, a nie nastpiby rozwd religijny,
zaleny od wrczenia przez ma listu rozwodowego
onie, maestwo pod wzgldem religijnyrri uwaane
byoby za nadal trwajce, i rozwiedziony maonek nie
mghy wstpi w ponowne ma~estwo, gdy aden
rabin nie byby mu udzieli powtrnego lubu religijnego, bez ktrego nie ma te i maestwa cywilnego.
To te w praktyce, dopki nie ma wzajemnego zezwolenia maonkw, stanowicego wedug przepisw reli ...
zay si

252

I,

li,
I

l
,l
I
i

MALESTWO l ROZWIZANIE l\!AESTWA.

gijnych, pomidzy innemi przyczynami zasad do rozwodu, uzyskanie rozwodu jest faktycznie niemoliwe.
Tu te otwarte jest szerokie pole do eksploatacji malonka, pragncego uwolni si z cikich wizw ma
el''iskich, przez drugiego zej woli maonka, czego
niestety zbyt liczne istniej dowody. Utara si te
praktyka, e maonkowie po zaatwieniu bardzo czsto
mozolnego i dugotrwaego haniebnego targu pieni
nego, bior przedewszystkiem rozwd religijilY i po
przedstawieniu w Sdzie wiadectwa rabinatu, e rozwd religijny ju nastqpi, albo e wobec ujawnionej
zgody maonkw, nie zachodzi adna przeszkoda do
rozwodu, sd cywilny, po wyraeniu przez maonkw
teje zgody w samym sdzie, wyrzeka rozwizanie ma
estwa. Zdarza si wszake, e nieszczliwy mao
nek pragnc uwolni si od nieznonego wspma
onka, dobija si w Sdzie o rozwd z winy tego
wspmaonka, nie baczc na to, e rozwd wyrzeczony przez sd cywilny nie da mu monoci wstpienia
w nowy zwizek maleski.
Rzdzcy Senat w wyroku z dnia 3 sierpnia
1884 r. l ) (w sprawie malonkw T.) wypowiedzia, e
zgoda maonkw na rozwd wyraona w akcie notarjalnym, nie jest wystarczajc; musi ona by owiad
czona w sdzie. Senat motywowa t opinj w sposb
nastpujcy: e jeeli prawo pozostawio wadzom s
dowym rozbir spraw rozwodowych ydowskich, na
zasadzie przepisw ich religji, to wadze s;:\dowe obowizane s, nie powiadcza tylko fakt rozwiqzania
maestwa przez rabina, lub waciwo wadzy duchownej, postanawiajcej rozwd, lecz obowiqzane s ustanowi zasadno lub niezasaclno{~ przyczyn rozwodu,e prawo nie nadaje duchowieiistwu niechrzeciaskiemu
l) Jurisprudencja departamentw cywilnych Izby
Warszawskiej Jzefa Karpiskiego. Zeszyt XVI str. 89.

253

Sdowej

PRA W A ZYDW W KROLESTWIE POLSKIEM.

adnych praw wadzy rzdowej lub sdowej; - o wszem,

\v zupenoci oddalio je od ocenienia spraw rozwodowych, e podug art. 211 prawa o maestwie z 1836 r.,
wszelkie umowy dce do rozwizania maestwa
uwaaj si za niewane, o wanoci wic aktu notarjalnego, pokadanego na dowd, e strony zgodziy si
na rozwd nic moe by mowy; - e jeeli prawo rozwizanie maestwa ydw pozostawio wadzom sqdowym, to rozumie si i zgoda stron moe by owiad
czona tylko w sdzie sdzcym tak spraw.
Sdy wogle trzymay si tej praktyki; niemniej
jednak spotykamy si z innemi opinjami. Warszawska
Izba Sdowa w wyroku z dnia 17 padziernika 1898 r.
(w sprawie mael'l.stwa B) 2) uznaa dopeniony ju
u rabina rozwd religijny za wystarczajcy do wyrzeczenia przez sd rozwodu, na poclsta wie powiadczenia
rabina, e rozwd dopeniony by podug wszelkich religijnych przepisw i obrzdkw w tym przedmiocie
ustanowionych. To wyrzeczenie Izby Sdowej nie jest
jednak zgodne z przepisami prawa.
Co do rozwodu na danie jednej ze stron zaznaczy naley wyrok Izby Sdowej z dnia 29 kwietnia
1896 r. (w sprawie maonkw Z.) S), w ktrym Izba
wypowiedziala si, e zeznan,iami wiadkw stwierdzone
zostay' obelgi i bicie ony przez ma oraz niedostarczanie jej pienidzy na utrzymanie, a okolicznoci takie
z mocy 6 i 7 ustpw art. 144 ksigi ydowskiej religijnej i kanonicznej Ewen-Huezer nadaj niewtpliwie
prawo onie domaga si rozwodu.
Pytanie: czy rozwd moe by sdownie wyrzeczony jeeli akt malestwa nie by sporzdzony, . chocia istniej inne dokumenty wiadczce o istnieniu

MAESTWO I ROZWl!\ZNIE MAE5TWA.

maleI'istwa,

,I

~,

l,

i osoby domagajce si rozwodu byy mel-

Warszawska Izba Sdowa

w wyroku z dnia 10 listopada
1895 r. (w sprawie malonkw A.) .1), motywujc w sposb nastpuj cy: e danie stron rozstrzyga art, 122
K. C. Krl. P. w zwizku z drug czci art. 232 Prawa
o maelistwie, z mocy ktrych zeznania wiadkw mog
by przyjte za dowd zawartego maestwa tylko
wtedy, gdy aktu w ksigach stanu cywilnego nie byo,
lecz w tych ksigach lub w ksigach kocielnych oka
si lady zawarcia maestwa, - et W danym razie takich ladw me ma, - e jakkolwiek w kcie urodzenia
dziecka, dajcy rozwodll nazwani S'l maonkami, to
ten akt pooenia rzeczy nie zmienia, gdy akt ten sporzdzony by podug owiadczenia ich samych, e chocia w ksigach ludnoci proszcy o rozwd byli uwaani za maonkw, to jednak ksigi te nie maj mocy
dowodowej w sprawach tego rodzaju.
Co do podsdnoci zasuguj na zaznaczenie nast
pujce wyroki warszawskiej Izby Sdowej:
Wyrok Izby Sdowej z dnia 17 kwietnia 1889 r,
(w sprawie maonkw L.) 5) uznaj, e chocia mae
stwo zawarte byo za granic, a maonkowie domagaj
si w kraju tutejszym wyrzeczenia rozwodu za wzajemn ich zgod, to Sd wadny jest spraw rozpozna
i wyrzec rozwd.
Wyrok teje Izby Sdowej z dnia 5 padziernika
1890 r. (w sprawie malonkw S.) 6) uchyliwszy wyrok
Sdu Okrgowego uzna, e gcly maestwo ydowskie
zawarte zostao w Krlestwie PoIskiem, a m jest staym mieszkacem gubernii Irkuckiej cesarstwa Rosyjdowane jako

maonkowie,

rozstrzygna przeczco

Jurisprudencja Departamentw Cywilnych Warszaw.skiej Izby Sdowej Jzefa Karpiskiego .M 1883.

3) tame.N'2 1701t.

4) Jurisprudencja Departamentw Cywilnych Warszaws}dej Izby Sdowej Jzefa Karpiskiego M 1672.

5) tame.N'2 1205.
6) tame M 1338.

254

255

2)

PRAWA.YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

skiego, sprawa o rozwd ulega rozpoznaniu sdw Krlestwa Polskiego, gdy w sprawie tej stosowane by
winny nie oglne artykuy 203 i 1339 ustawy post. cywil.lecz w myl art. 9 przez analogj stosowane by winny przepisy o roskolnikach, pomieszczone wart. 1356 3
Ust. p. cyw., wedug ktrych ze wzgldu na zawarcie
maestwa stron w Warszawie i zamieszkiwania powdki w teme miecie, Sd Okrgowy warszawski jest
waciwy do tej sprawy, tem wicej jeszcze, e w przeciwnym razie byaby ona pozbawion monoci wytoczenia powdztwa przed jakikolwiek sd cywilny, gdy
wadze sdowe guberni Irkuckiej podlug przepisw II
czci tomu X Zb. pr. C. R. nie sdz spraw rozwodowych.
Wyrok Izby Sdowej z dnia 19 wrzenia 1891 r.
(w sprawie maonkw B.) 7), uznaje, e maestwo zawarte przez ma, poddanego zagranicznego z poddan
kraju tutejszego nie moe by rozwizane przez sdy
Krlestwa, i motywuje to w sposb nastpujcy: e o
na wyszedszy za m za poddanego austrjackiego na
zasadzie ustpu 4 art. 17 K. C. Kr. P. utracia tutejsze
poddaI'istwo, e oboje maonkowie, jako poddani austrjaccy s staymi mieszkacami Austrji, a tutaj czasowo tylko przebywaj, i nie 'maj staiego zamieszkania w kraju, e w myl art. 3-go K. C. Kr. P. zagraniczni, przebywajcy w granicach Krlestwa Polskiego, co do praw
swego stanu, podlegaj prawom swojej ojczyzny, i nastpstwem tego jest odnonie do praw stanu niewaci
wo wzgldem cudzoziemcw sadw
pastwa , w kt,
rem oni tylko czasowo przebywaj.

MALESTWO I ROZWIZANIE MAESTWA .

_----

E. P rzep i S Y kar n e.
Powolane powyej art. 303 i 351 K. K. G. i P.,
ktremi zagroone jest udzielenie rozwodu religijnego
bez przedstawienia wyroku sdowego o rozwodzie przewiduj kar pienin do rubli 50, lub osadzenia w wiey od szeciu miesicy do roku jednego.
Art. 1558 i 1579 kodeksu karnego i zamieniajce
je art. 408 - 413 nowego kodeksu karnego przeclmiotu
tego dotyczce, przytoczone ju byy wyej w rozdziale
o duchowiestwie.

T) }urisprudencja Departamentw Cywilnych Warszawski~j

Izby Sdowej Jzefa Karpiskiego N2 1377.

256

257

17

OPIEKA NAD NIELETNJMJ.

:zasadzie prawa z dnia 1/13 lutego 1866 r. mog by

przyjmowani do suby cywilnej we wszystkich wa
dzach, i uzywaj oglnych praw subie tej zapewnionych, uznaa, e naznaczony przez ojca opiekun, jakkolwiek jest wyznania mojeszowego, moe spenia obowizki opiekuna nad dziemi wyznania katolickiego.

ROZDZIAL XIII.

Opieka nad nieletnimi.

Kodeks Napoleona nie zna zadnych ogranicze y
dw w penieniu opieki nad nieletnimi. Wszake Kodeks cywilny Krlestwa Polskiego, ktry uwzgldnia
rZnic wiary, nieznan Kodeksowi Napoleona, wprowadza w tym wzgldzie zmian. W szczeglnoci za
art. 414 K. C. Kr. P. stanowi midzy innemi, e, nie
moga, by opiekunami imi czonkami rady familijnej, niechrzecianie nad chrzecianami. W praktyce jednak zdarzay si wyjtkowo odstpstwa od tej zasady. Znany
jest wypadek nastpujcy: yd ustanowiony by w testamencie przez ojca nieletnich dzieci wyznania Katolickiego opiekunem tyche dzieci. Na posiedzeniu rady
familijnej, skadajcei si z szeciu chrzecian i jednego
yda (brata zmarego), odbytej pod przewodnictwem S
dziego Pokoju Bogowuta (rosjanina), wywoan zostaa
kwestja niezdolnoci yda do penienia obowizkw
opiekuna. .
Rada familijna, majc na wzgldzie, e ojcu sluzy
prawo obrania na przypadek swej mierci opiekuna dla
swych dziec~ (art. 364 K. C. Kr. P.) i wol jego szanowa nalezy, e ustanowiony w obecnym wypadku opiekunem yd, ma stopie magistra prawa i administracji
szkoy gwnej, a ydzi posiadajcy stopnie naukowe na
258

:259

l
ROZDZIA

PISMO HEBRAJSKIE T YDOWSKIE.

specjalnym. Prawo oglne za nigdy nie uchyla szczeglnych praw. Wspomniane przytem prawo z 1862 r.
ma charakter wicej pastwowy anizeli proceduralny.
Jest on jednym ze rodkw uobywatelenia ydw, a potrzeba ta istnieje zarwno po wprowadzeniu ustawy postpowania sdowego, jak istniaa i przed jej wprowadzeniem. Takie te wyrazia mniemanie czasowa Komisja, ustanowiona przy Warszawskim Genera - Gubernatorze, do pi"zejrzenia praw obowizujcych w Krlestwie.

XIV.

Pismo hebrajskie i zydowskie.

Wielokrotnie wspomniane juz prawo o rwnouprawnieniu zydw z dnia 24 maja (5 czerwca) 1862 r.,
majc na wzgldzie, ze zydzi za przypuszczeniem ich do
dobrodziejstw powszechnego prawa krajowego, powinni
w czynnociach zycia cywilnego zaniecha uywania j
zyka i pisma osobnego, stanowi: ze zadneczynnoci cy
wilne lub handlowe pimienne, jako to: testamenty, umowy, zobowizania, obligi, weksle, rachunki, ksigi i lmrespondencje handlowe, oraz inne jakiebd akta i dokumenta, nie bd mogy by spisywane lub podpisywane w jzyku hebrajskim, lub ydowsko -niemiei::kim,.
ani w jakimbd jzyku pismem hebrajskim, a to pod
niewanoci aktu samem przez si prawem. Po wprowadzeniu wszake do kraju tutejszego w 1876 r. ustawy
postpowania sdowego cesarza Aleksandra . II, zanie~
chano ,stosowania tego przepisu, na tej zasadzie, ze no- "
wo wprowadzona ustawa uznaje wsz~lkie dokumenty pi
mienne za materja dowodowy, bez wzgldu na to, w jakim jzyku s one sporzdzone (wyrok Senatu departamentu kasacyjnego daty 7 maja i 8 padziernika 1880 r.
M 239). Ta jednak interpretacja jest zupenie myln.
Ustawa postpowania sdowego jest bowiem prawem
oglnem, a powoany przepis z 1862 r. jest przepisem
I

260

261

I
,

oZDZIA

X V.

Po datki.
A. P o d a t e k o d r z e z i m i

a k os zer n eg

o~

Niezalenie od skadki gminnej, i opaty za wykonanie obrzdw religijnych, obracanych na potrzeby gminy ydowskiej, o ktrych wyej ju w rozdziale o zarzdzie gminy bya mowa, ydzi opacali jeszcze inne
specjalne podatki. I tak:
Ju powyej przy opisie szpitala warszawskiego dla
starozakonnych wspomniane byo, e ju w 18 wieku pobierany by grosz od funta misa koszernego na rzecz
szpitala ydowskiego. Podatek ten ustanowiony naprzd
przez marszaka policji, zatwierdzony zosta w 1795 r.
przez wczesnego generaa wojsk rosyjskich Buxhowden a 1).
Za czasw Ksistwa Warszawskiego ydzi obci
eni rozmaitemi podatkami zabiegali wci o ulgi. Minister sprawiedliwoci Feliks ubieski przesyajc przy
odezwie z dnia 19 lutego 1809 r. podanie ydw warszawskich do ministra spraw wewntrznych i wyzna
uszczewskiego zaopatruje je w nastpujce uwagi:

1) Nowy szpital starozakonnych w Warszawie. Ksiga pamitkowa 1909 r.

262

PODATKI.

Mieszkacy tutejsi wyznania mojeszowego opacaj naprzd podatek za rzdu przeszego (pruskiego) pod nazwisidem Nahrungssteuer ustanowiony, a potem na mi
so koszerne rozoony w sumie 35,000 talarw. Opa
caj danin tolerancji po 10 talarw od bogatszych, a najmniej po 21/ 2 talara od kadej najuboszej familji ..... .
(razem) sum najmnieJ 12,000 talarw. Opacaj za pozwolenie wnijcia w luby maeskie po 25 talarw .. .
Przydajmy inne opaty..... zwyczajne pogwne .... .
a atwo widzie mona, e ydzi za wielkie podatki opa
caj. Samo wreszcie nazwisko podatku tolerancyjnego,
opat dziennych (t. j. za pobyt czasowy w Warszawie
ydw, przybywajcych za interesami z prowincji),
z przydanemi do nich kontrawencjami, opat od konsensw lubnych, jawnym s dowodem, jake wielce cie
niona jest wolno mieszkacw ydowskich. Konstytucja od praw obywatelskich nikogo nie wycza. Zdaje si wic, i wszelkie postanowienia ydw uciajce,
jak si z siebie same wydaj niesprawiedliwe, tak s
nieprawne ~).
Prawo sejmowe z dnia 24 marca 1809 r. stanowic
prawo o poborach ustanowio pobr od rzezi misa koszernego. W szczeglnoci za prawo to stanowi: mieszkacy Ksistwa Warszawskiego, wyznania starozakonnego od l-go czerwca 1809 r. paci bd podatek od
misa koszernego, mianowicie: od funta misa groszy
polskich sze, od indyka po zotemu, od gsi po groszy polskich 18, ocl kury po groszy polskich lO, od pary kurczt po groszy polskich 10, a od kaczki po groszy polskich 8. Opata tego- po'datku nie uwalnia miesz-"
kacw wyznania starozakonnego od zoenia podatkw
oglnych krajowych.

2) Szymol~ Askmazy: Z dziejw ydw polskich w

Ksistwa Warszawskiego (Kwartalnik powicony badaniu
szoci ydw w Polsce, rocznik I, zeszyt 1, str. 2).

263

dobie
prze-

pODATKI.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKlEM,

W uzupenieniu tego prawa wydany by w dniu 25

marca 1809 r. dekr. Kr. S. Ks. "'vV. stanowicy, e: 1) wybieranie podatku od misa koszernego przez publiczn
licytacj ma by wypuszczone; 2) do licytacji maj by
przypuszczone tylko osoby pewne i bdce w stani~
zoenia przyzwoitej kaucji, gdyby ta od nich dan
bya; 3) dzierawca przypadajc na kady miesic su
m tego podatku, stosownie do licytacji anticipative do
kas publicznych zapaci winien; 21) wszelka pomoc wybierania podatku od misa koszernego, dzierawcy ma
by dodana; 5) gdyby przypadek si zdarzy, ze w jakiej miejscowoci nikt podatku tego w dzieraw wzi
nie chcia, lub przy licytacji nie ofiarowa tyle, ile podug wyrachowanej konsumpcji przynosi powinien, natenczas fami1je ydowskie, w takowym departamencie,
powiecie, municypalnoci i miecie zamieszkae, w proporcji ludnoci i powyej wspomnianej wyrachowanej
konsumpcji, zoy go wini1e bd; 6) wadze departamentowe, powiatowe, municypalne i miejskie doglda
tego bd, aby adna familja wyznania starozakonnego,
z miejsca do miejsca nie przeprowadzia si, i na nowo
przez siebie obranem miejscu zamieszkania, przyjt nie
bya, jeeli z opaty podatku od misa koszernego do~
statecznych nie jest 'IN stanie zoy dowodw.
Dekretem Kl'. S. Ks. W. z dnia 22 maja 1810 r.
uchylony zostal dawniej istniejcy p9datek od misa lwszernego, w nowo wcielonym kraju do Ksistwa Warszawskiego z zaboru austrjackiego, a natomiast wprowadzony zostal do tego kraju podatek od misa koszernego, uchwalony powy powoanem prawem sejmowem,
ktry ma by od dnia 1 sierpnia 1810 r.pobierany na
dochd skarbu publicznego. Dekret ten stanowi jeszcze,
e podatek familijny ydowski zaprowadzony na fundamencie patentu rzdu austrjacldego z dnia 20 sierpnia
1806 r. ma by nadal zachowany, a poczwszy od dnia
1~sierpnia1810 r. przeznaczony jest na fundnsz umb264

I"

!
i'
I

rzenia dugw kahalnych w nowej prowirtcji. Skoro na~

stpi zupene umorzenie wszystkich dugw kahalnych,
wtedy pobr podatku familijnego uchylonym zostanie.
Na lata 1821 r. do 1824 r. dzieraw podatku koszernego w Warszawi~ wzili niektrzy czonkowie wczesnego dozoru szkolnego, i zadeklatowali dodatkowo
opaca od 20,000 do 24,000 zotych polskich roczn,ie na
koszta utrzymania szk elementarnych. Po upywIe tego terminu nowy dzierawca dalszego ponoszenia tej
ofiary odmwi. Gdy w 1836 r. dochd z biletowego,
ktrym utrzymyway si szkoy elementarne, przeszed
na rzecz kasy miejskiej, :funduszu na szkoy czerpano
z opaty dodatkowej do koszernego, )ak to .w.ida z. ra~
portu K. rz. sp. w. zloonego RadZIe adnllnIstracyJneJ
w dniu 17/29 kwietnia 1837 r. 3).
Postanowieniem Rady Administracyjnej z dnia 12/2 21
marca 1848 r. starozakonni, ktrzy po wysueniu lat 15
w wojsku, osid na roli i bez pomocy czeladzi ehrzeciaskiej grunta uprawia i gospodarstwo rolne pro
wadzi bd, zwolnieni zostali z onami, dziemi i ~ze
ladzi, od opaty koszernego, liczc po p funta llusa
na dob, dla kadej osoby, tak dugo, dopki gospodarstwa rolnego nie opuszcza, (art. 5). Ulga ta postanowieniem teje Rady administracyjnej z dnia 28 marca (9
.kwietnia 1850 r. rozcignita zostaa i do starozakonnych
rodem z Cesarstwa, ktrzy bdc uwolnionymi ze sut
by wojskowej, bd z powodu lat wysuonych, bd~ dla
saboci zdrowia lub kalectwa, pragnliby nadal zallueszkiwa w Krlestwie~
Komisja rz. sp. w. celem zapobieenia naduyciom,
jakie czstokro miay miejsce przy poborze przez r~e
zakw opat za rze byda i drobiu na koszer, ':' ~le
ni<!:dzach lub innego rodzaju daninach, postalloWlemem
Z dziejw Gminy Starozakonnych w Warszawie. Szkolnictwo str. 35.
D)

265

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

z dnia 18/30 wrzenia 1853 r. postanowia. aby odtd

rzezacy pobierali od dostawiajcych do bicia: bydo
i ptactwo na koszer, c~yli od kontrybuentw, sam tyllm opat pienin. Ze za op~ta t?-kowa co do wysokoci nie mo~ by jednakow we wszystkich miastach,
jako ludnoci i zamonoci rnicych si, przeto miejscowe dozory bnicze stanowi maj corocznie taks,
ile rzezacy od kadej sztuki bitego byda i ptactwa na
koszer, pobiera maj praWOj taksy takowe, po miastach
gubernialnych przez rzdy gubernialne, a po wszystkich'
innych miastach przez naczelnikw powiatowych rozpoznawane i zatwierdzane by maj.
Nareszcie Uk. N. z dnia 16/28 padziernika 1862 r.,
powoujcym si na ukaz z dnia 24 marca (5 czerwca)
t. r., zapowiadajcy zniesienie podatkw specjalnie y
dw cicych, podatek koszerny w zupenoci uchylony
zosta od dnia 1 stycznia 1863 r.

B.

Oplata biletowa za czasowy pobyt

w War sza wi e.

1
l

I
,

PODATKI.

Wreszcie postanowieniem Rady Administracyjnej:

z dnia 28 grudnia (9 stycznia) 1862/3 r. ta opata zniesion zostaa.

I
Ii

C. Oplata biletu gelejtowego.

Postanowienia Namiestnika Krlewskiego z dnia H,
wrzenia 1816 r. i 26 listopada 1822 r. przepisyway dla
kadego yda, przybywajcego z zagranicy opat biletu
celnego zwanego gelejtowym. yd zagraniczny wciskajcy si do kraju drog poboczn, w jakimkolwiekbd
zamiarze, schwytany bez celnego biletu, bdzie winien
zapaci za kar podwjne biletowe, i nadto ma by
przez rodki policyjne zagranic wysany. Od obowiz
ku tej opaty zwolnieni zostali postanowieniem Rady
Administracyjnej z dnia 28 marca (9 kwietnia) 1850 r.
dymisjonowani ze suby wojskowej skutkiem wysugi
lat, saboci zdrowia lub kalectwa, rodem 7, Cesarstwa r
przybywajcy do Krle.stwa. Postanowieniem za teje
Rady z dnia 15/27 grudnia 1850 r. opata glejtowa z dniem
1/13 stycznia 1851 cakowicie zniesion zostaa.

Stosownie do postanowienia Ks. Namiestnika Krlewskiego z dnia 7 wrzenia 1824 r. aden yd do Warszawy lub Pragi na czasowy pobyt przybywajcy, nie
moe by przepuszczonym przez rogatki, jeeli nie opa
ci pozwolenia pobytu dziennego. Z tego funduszu, jak
to z powyszego ju wiadomo. pokrywane byy koszta
utrzymania szk elementarnych. Zasiek ten dla szk
usta, gdy w 1836 r. dochd z tego rda przelany zosta na rzecz kasy miejskiej.
Od obowizku ponoszenia tej opaty zwolnieni zostali pQstanwieniem Rady Administracyjnej z dnia 12/24
marca 1848 r. i z dnia 28 marca (9 kwietnia) 1850 r.
dymisjonowani z wojska starozakonni rodem z Krlestwa i z Cesarstwa.

Komisja rzdowa spraw wewntrznych, duchownych

public7.l1ego postanowieniem z dnia 6/18
stycznia 1837 r. wyjania, e gdy miejsca czci religijnej powicone, szczeglnem postanowieniem od skad. ki kwaterunkowej uwolnione zostay, jest wic rzecz
n. iewatpliwa

o, e uwolnienie to i do szk czyli bnic

ydowskich, jako miejsc modlitwy i religijnych obrzd
kw rozciga si. Gdy wszake czsto zdarza sie
zwyklo, i szkoly te bywaj umieszczane w lokalach do-

266

267

D.

U l g i w ]l o d a t k a c h o d n i e r u c h o Ul o ci
gminy.

j owiecenia

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEJ\f.

mw prywatnych, przez wydzierawienie lub innym sposobem, dochd wacicielom przynoszcych, uwaa naley, aby to uwolnienie stosowanem jedynie byo do
domw cakowicie na uytek czci religijnej zajmowanych, a kosztem gminy na ten cel zbudowanych lub nabytych, i adnych rde dochodu niestanowicych.
Podobnie reskrypta z dnia 23 sierpnia 1834 r.
i z dnia 30 lipca (12 sierpnia) 1836 r. od skadki kwaterunkowej domy szpitalne uwalniajce, jako w interesie ludzkoci bez rnicy wyznali 'wydane, do domw
zajmowanych na szpitale lub inne zakady dobroczynne
wyznania starozakonnych bez adnego ograniczenia stosowa naley.

Co si za tycze mieszkaJi rabinw, do tych postanowienie, uwalniajce od kwaterunku i od skadki

pomieszkania duchownych wyznania chrzeciaskiego,
jako domy wycznie temu celowi powicone, i akta stanu
cywilnego zawierajce, nie moe by zastosowanem. Nie
zdarza si bowiem, aby rabini zajmowali na swe pomieszkania cae domy, i w tych obowizkom duchownego powoania swego jedynie powicali si. Naley
rwnie pociga di) skadki kwaterunkowej zabudowania dozorw bniczych, jako to: anie publiczne i t. p.
zakady dochd gminie przynoszce, - co tem mniej
wtpliwem bdzie, i do skadki tej cae gminy kontrybuowa bd.

Postanowienie Rady Administracyjnej z dnia 12/24

padziernika 1837 r. stanowi, e wolne s od kwaterunku domy rzdowe, kocielne, nalece do miasta i dobroczynnych zakadw, oraz domy prywatnych osb,
ktre na' mocy oglnych przepisw) lub szczeglnych
decyzji Namiestnika, otrzymay lub w przyszoci, na
p~'ze~stawietlie wojennego Gubernatora, wyczne uwolmeme na zawsze albo na czas oznaczony od powinnoci
kwaterunkowej otrzymaj (art. 18).
Postanowienie Komitetu urzdzajcego w Krle268

PODATKI.

I
I

stwie Polskiem z dnia 22 wrzenia (lf padziernika) 1867

r. stanowi, e zabudowania i grunta nalece do szk
pocztkowych nie podpadaj pod opat podatku podynmego i podatku gruntowego dworskiego. Uwolnienie
gruntw szkolnych od opaty podatku gruntowego wo~
cimlskiego i podatku kontygensu liwerunkowego wo
ciaskiego, w razach, gdy rzeczone grunta opla cie tych
podatkw podpadaj, pozostawia si uznaniu samych
osadnikw tej wsi, w ktrej takie grunta znajduj si.
Najwyszy Ukaz z dnia 12 lutego 1870 r. stanowi.
e osady wociallskie nie wchodzce do skadu osad
pojedynczych gospodarzy, jeeli s zajte przez zabudowania, przeznaczone na uytek publiczny, zwolnione
s od podatku podymnego wociallskiego.
W ustawie o podatkach bezporednich (t. 5 Zb. p.
C. R.) mieszcz si nast(~pujce przepisy przedmiotu tego dotyczce:
Art. 120 (Ust. o b. p.) stanowi: Nie ulegaj opa
de gruntowego dworskiego podatku grunta nalece do
zakadw duchownych i do duchowiestwa wszelkich
wyzna, z tytuu j ego powoania, a nie na prawach osobistej wasnoci (punkt 6), i grunta pod cmentarzami
wszystkich wyzna (punkt 8).
Art. 142 (t. p.). Podymny podatek nie nakada si
na domy nalece do zakadw duchownych i osb duchownych wszystkich wyzna z tytuu ich powoania.
Art. 163 uwaga (t. p.). Artykuem 2 prawa z dnia
3/15 czerwca 1858 r. o poborze podatku podymnego
oswobodzone zostay od tego podatku cerkwie i elomy
modlitwy wszystkich wyzna (punkt 10). .
Art. 193 uwaga (t. p). Od podatku podymnego
zwalniaj si: cerkwie i domy modlitwy wszystkich wyzna, jak rwnie. mieszkania pustelniGze (punkt 9), domy nalece do duchownych zak'adw i do duchowieI'lstwa wszystkich wyzna, z tytuu jego powoania, a nie
na prawach wasnoci osobistej. Jeeli te budynki przy269

PRAWA YDW W KRLSTWlE POLSKIEM.

nosz

jakikolwiek dochd przez oddanie ich w najem

albo w inny sposb, to one ulegaj podatkovvi podymnemu (punkt 10). Nie ulegaj te temu podatkowi domy
przeznaczone dla umieszczenia w nich cia martwych
'(punkt 11).
Art. 196 (t. p.). Nie opacaj podatku gruntowego:
grunta nalece do zakadw duchownych i duchowiel'istwa wszystkich wyzna z tytuu jego powoania, a nie
m.a prawach wasnoci osobistej (punkt 3-ci).
.

ROZDZIA

Znaki powierzchowne
Zydw.

XVI.
odrniajce.

W powoanych ju powyej: dekretach 1(rla Saskiego Ksicia Warszawskiego z dnia 16 marca 1809 r.
i z dnia 30 padziernika 1812 r., postanowieniach z dat:
4/16 marca 1847 r. i 7/19 wrzenia 1848 r. dozwolone
zostao ydom, odpowiadajcym pewnym warunkom, zamieszkiwanie na ulicach Warszawy i innych miast wylczonych od zamieszkiwania przez og ydw; a y
dom cudzoziemcom odpowiadajcym pewnym warunkom
dozwolony zosta przyjazd do kraju. Pomidzy temi
warunkami zawsze figurowa przepis, e ci uprzywilejowani ydzi nie mog uywa adnych znakw powierzchownych, ktre lud starozakonny od innych odrniaj.
Postanowienie Rady Admistracyjnej z dnia 25 sierpnia (6 wrzenia) 1850 r. zabrania ydom poczynajc od
1/13 stycznia 1851 r. nosi odrniajce si od innych
obywateli ubrania. Jedynie w drodze wyjtku rozkazem
cesarskim, zakomunikowanym w odezwie sekrtarza stanu spraw Krlestwa Polskiego z dnia 5/17 stycznia 1851
r. za :N2 917, dozwolone zostao rabinom i osobom duchownym nosi ubranie ydowskie, z tern wszake zastrzeeniem, e Ci z nich, ktrzy przestan spenia obowizki urzdu duchownego, trac to prawo. Pozwole-

270

271

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

nie za to, jako udzielone tylko na jeden raz tym rabinom i duchownym ydowskim, ktrzy to powolanie
wwczas speniali, nie moe by rozcignite do ich nastpcw, obowizanych nosi strj przepisany dla wszystkich w og'le ydw (decyzja I Dep. 2 marca 1904 r.
N2 2275 i Ukaz z dnia 28 wrzenia t. r. N2 9165/6 w sprawie Grnera).
W przedmiocie zapobieenia golenia ydwkom
gowy wyszo postanowienie Rady administracyjnej z dnia
19 czerwca (1 lipca) 1853 r. treci nastpujcej: Poniewa zapobieenie golenia ydwkom gowy przy wst
pieniu w zwizki maeskie, najwicej zaley od rabinw i duchownych, przeto zobowiza ich protoklarnie, aeby w czasie dopenienia obrzdw lubnych,
wzmiankowanego golenia gw nie dopuszczali. Niestosujcych si za do tego przepisu rabinw i innych duchownych starozakonnych, oddawa pod waciwy sc~d
.karny, dla wymierzenia na nich postanowionych w Cesarstwie kar, a mianowicie: zamknicia w domu poprawy od dwch do trzech lat, z utrat niektrych wart.
54 K. K. G. i P. opisanych szczeglnych praw i przywilejw, jeeli za ponownie przekonani bd o te same wykroczenia ulegn: oddaniu do wojska bez zaliczenia, lub jeli do suby wojskowej oka si by nie
zdolnymi, odesaniu do poprawczych rot aresztanckich
na czas od dziesiciu do dwunastu lat.
ydwki, zakaz golenia gowy naruszajce, poci
ga w drodze policyjno - sdowej, za kadym razem do
kary pieninej w kwocie rubli piciu; Fundusz osi
gnity z ikar oddawany by ma pod zarzd Rady gw
nej opiekuczej zakadw dobroczynnych i przeznaczany
wycznie na rzecz zakadw dobroczynnych ludu starozakonnego.
.
,
Przy pogodzeniu Kodeksu Karnego z ustawami s
dowemi z 1864 r., w myl zdania Rady Pastwa z dnia
27 grudnia 1865 1". przepis ten zostal usunity z Kodek-

272

I
I

ZNAKI POWIERZCHOWNE ODRNIAJCE YDW.

su Karnego. Rada Pastwa rozporzdzenie to motywowaa w sposb nastpujcy: Nie naley da wykonania takich postanowie od ydwek, ktrym prawo
mojeszowe przepisuje golenie gw przy zampjciu.
Jakkolwiek dziwny jest taki zwyczaj, zwaszcza w naszym klimacie, niemniej jednak w obec zupenej nieszkodliwoci jego dla innych poddanych cesarstwa nie
naley w Kodeksie naznacza kar za przestrzeganie takowego, tern pewniej, e tego rodzaju rodki nie byyby
zgodne z Najwysz wol Cesarza o dozwoleniu ydom
bez wszelkich przeszkd odprawiania suby boej
i obrzdkw ich wiary 1).

I
\
1) PyCCIW6 aaIWHo,n;aT6JILCTBO o eBpesrX'b H.!'. OprnancKaro
str. 29.

273

18

]i;

ROZDZIA-

XVII.

Emigra.cj a.
Ruch emigracyjny ydw z Krlestwa Polskiego
i z Cesarstwa datuje si ju od dosy dawnego czasu,
nie mia on jednak naleytego kierownictwa i potrzebne.i
opieki. Dopiero najwyej zatwierdzona w dniu 8 maja
1892 r. uchwaa Komitetu ministrw zezwala towarzystwu akcyjnemu angielskiemu pod firm "ydowskie stowarzyszenie kolonizacyjne" na otwarcie w Rosji swoich
czynnoci, majcych na celu przesiedlanie ydw, - zatwierdza przepisy dziaania, i porucza ministrowi spraw
wewntrznych wydanie specjalnych wskazwek, co do
sposobu sporzdzania list wysiedlajcych si ydw i wydawania im wiadectw emigracyinych, oraz co do nadzoru nad wyj azdem tych, ktrzy takie wiadectwa otrzymali. Wedug wspomnianych przepisw: Towarzy.stwu
kolonizacyjnemu ydowskiemu dozwala si tworzy w Rosji komitety, majce na celu dopomaganie do przesiedlenia ydw rosyjskich d innych krajw (art. 1). Towarzystwo organizuje w S. Petersburgu Komitet centralny, a w miar potrzeby za pozwoleniem ministra spraw
wewntrznych, w niektrych miastach, komitety miejscowe lub delegatw. Komitet centralny, komitety miejscowe i delegaci dziaaj pod nadzorem rzdu (art. 2).
Komitet centralny towarzystwa pozostaje pod zawiady272j,

G lZ A C

A.

waniem i nadzorem departamentu policji ministeljum

spraw wewntrznych (art. 3); miejscowe Komitety i delegaci pozostaj pod nadzorem gubernatorw, albo tych
osb, ktrym gubernatorzy ten nadzr powierzaj
(art. 8).
Komitet centralny oraz komitety miejscowe i pe
nOITlOcnicy mog przyjmowa ofiary i legowane majtki
dla osignicia ich celw, lecz nie inaczej jak w gotowinie lub w papierach procentowych (art. 13). Dozwala si towarzystwu przesiedla ydw: a) calemi rodzinami, przyczem za rodzin uwaaj si: ojciec, matka,
nieonaci synowie i niezamne crki wszelkiego wieku,
b) pojedynczych (niemajcych ani ojca ani matki) obu
pci i wszelkiego wieku (art. 1S). ydom, ktrzy wyjedaj z Rosji na zasadzie niniejszych przepisw, miejscowi gubernatorowie wydaj bezpatne wiadectwa emigracyjne (art. 16). ydzi, ktrzy wyjechali na zasadzie
wspomnianych wiadectw emigracyinych, uwaaj si za
opuszczajcych na zawsze granice Rosji (art. 17), i uwalniaj si od powinnoci .wojskowej i innych, tudzic:' wykrelaj si w waciwym czasie z list poborczycb (art.
18); ale wysiedlenie ydw pojedynczych, nie nadaje ich
krewnym, pozostajcym w Rosji adnych ulg z powodu
pooenia familijnego przy odbywaniu powinnoci wojskowej (ar:t. 19). ydzi wieku popisowego, ktrzy otrzy~
mawszy wiadectwa emigracyjne, nie wyjad z Rosji do
dnia losowania ich rwienikw, i nie owiadcz o tem
urzdowi do powinnoci wojskowej, pocigaj si do
odbywania tej powinnoci. jako uchylajcy si od niej,
pez losowania; tym za, ktrzy zawiadomi we waci
wym czasie o tem, e nie wyjechali z Rosji, dozwala
.si bra udzia w losowaniu na oglnej zasadzie. ydzi,
ktrzy skorzystali z niniejszych przepisw w celu wyjazdu z Rosji i nie przyjli obcego poddastwa, powouj si w razie powrotu do Rosji, do odbywania powinnoci wojskowej na oglnej zasadzie (art. 20). Miejsco-

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

E M I G R A C

we komitety i

penomocnicy czyni

starania o

wysiedlajcych si

wysanie

za granic, w cigu najwyej miesica

od czasu otrzymania wzmiankowanych wiadectw (art. 21).
O czasie przejazdu znacznych partji wysiedlajcych si
ydw i o punkcie pogranicznym, przez ktry si kieruj, komitety i penomocnicy zawiadamiaj zawczasu
miejscow policj (art. 22). Przed otwarciem czynnoci
swoich w Rosji, towarzystwo wnosi do skarbu Pastwa
w papierach procentowych, przez rzd zagwarantowanych, albo w gotowinie, jako depozyt 100,000 rubli,
z ktrych minister spraw wewntrznych ma prawo po.krywa rozchody na powrt i osiedlenie w Rosji na rachunek rzdu tych, wysiedlajcych si przy pomocy pomienionego towarzystwa, zaopatrzonych w wiadectwa
emigracyjne ydw, ktrzy nie bd przepuszczeni przez
ssiednie pastwa, oraz tych, ktrzy bd wysyani z kraju nowego ich osiedlenia, w charakterze osb, ktre nie
uzyskay poddastwa tego kraju. Wydana z tych 100,000
rubli. suma powinna by pokryta przez towarzystwo na
danie ministra, gdy rozporzdzalnej reszty okae si
najwyej 25,000 rubli (art. 23). Dozwala si ministrowi
spraw wewnt;trznych, jeeli uzna to za potrzebne, wstrzyma czynnoci towarzystwa w Rosji w nastpujcych
wypadkach: 1) jeeli ssiednie pastwa sprzeciwiaj si
przepuszczeniu przesiedlajcych si, za porednictwem
towarzystwa, ydw przez swoje posiadoci; 2) jeeli
wzmiankowani ydzi bd powracali w charakterze osb,
ktre nie uzyskay obcego poddastwa, i 3) jeeli wydane ,ze wzmiankowanej wyej sumy kaucji 100,000
rubli, pienidze nie bd.pokryte na danie ministra
spraw wewntrznych (art. 25).
Cyrkularz Ministra spraw wewntrznych' w Dep.
policji z dnia 12 czerwca 1892 r. NE!2034 przepisuje
sz~zegowe wskazwki o porzdku sporzdzania rejestrw (CJZ'/4C1C08') wysiedlajcych si tydw i wydania im
wiadectw emigracyjnych, i o nadzorze za wyjazdem
I

----------------------

A.

tych, ktrzy otrzymali takie wiadectwa. Zarazem minister wyjania, e celem zachcenia ydw do emigracji i rozwinicia dziaalnoci towarzystwa kolonizacyjnego, uchwa Komitetu ministrw, pozostawione zostao ministrowi spraw .wewntrznych: a) za porozumieniem
z ministrem finansw, w kadym oddzielnym wypadku,
prawo zwolnienia wysiedlajcych si ydw od przynalenej od nich kary, wymierzonej za uchylanie si od
suby wojskowej, jak rwnie od skarbowych naleno
ci, o ile nie znajdzie si majtek ruchomy lub :niemchomy wspomnian kar i nalenoci zabezpieczajcy;
b) za porozumieniem z ministrem sprawiedliwoci prawo
wydawania wiadectw emigracyjnych j tym ydom, przeciwko ktrym rozwinite zostao dochodzenie o mao
wane przestpstwo, nie zagroone kar poci:,!gajc za
sob pozbawienie albo ograniczenie praw obwinionych
lnie zwizane z akcj cywiln, nie rozcigajc wszake
tego do spraw toczcych si z prywatnego oskarenia.
W konwencji handlowej zawartej z Niemcami w 1894
r. jest zastrzeone, e ruscy emigranci ydzi i inni zaopatrzeni w wiadectwa emigracyjne, a nie przyjci przez
wadze niemieckie,winni by napowrt wpuszczani przez
pograniczne wadze . do Rosji, jeeli osoby te pozostay
w Niemczech nie duej anieli miesic od dnia przejcia
przez granic rusko - niemieck.
Podug cyrkularza ministra spraw wewntrznych
z dnia 26 sierpnia 1902 r. NE! 4971, sposobem prby i celem utrzymania pewnej kontroli nad pogranicznemi wa
dzami, nadane zostao generalnemu konsulowi w Londynie prawo wydawania, do rozporzdzenia londyskiego
ydowskiego towarzystwa dobroczynnoci, wiadectw na
powrt do Rosji, dla ruskich ydw emigrantw, nie posiadajcych waciwych paszportw.
W zawiadywaniu Gminy Starozakonnych m. Warszawy znajduje si zapis MarkusaLevy w sumie rub.
100,000, stanowicy fundusz wieczysty, z ktrego procent

276
277

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKlEM.

-----------

I,
\

ma by corocznie obracany na wsparcia dla ydw urodzonych w Warszawie, ktrzy zechc emigrowa do
Brazylji, Afryki, lub gdziebd indziej za Ocean, a ktrzy zoy powinni pimiennie deklaracj, e tam gdzie
si osiedl zajmowa si bd rolnictwem, a nie handlem. ydzi korzystajcy z tego zapisu }Josikowali si
wiadectwami emigracyjnemi powyej opisanemi. W wielu jednak wypadkach ydzi wyrzekaj si i zasiku i wia
pectw emigracyjnych, gdy po wyjedzie na zasadzie
tych wiadectw trac mono powrotu do kraju, a pomimo straszliwej ndzy, jak cierpi w kraju, za ciko
przychodzi im rozstanie na zawsze z ziemi rodzinn_
W Warszawie istnieje Warszawskie Biuro informacyjne dla emigrantw ydw (zaoone staraniem d-ra'
S. Goldflama), a w miastach gubernialnych i niektrych
wikszych powiatowych Krlestwa znajduj si komitety ydowskiego towarzystwa kolonizacyjnego, ktre informuj i wspomagaj pragncych si wysiedla z kraju
ydw.

W sponmie tu jeszcze naley, e rozporzdzeniem

ministra finansw z dnia 12 sierpnia 1902 r. zabroniony
zosta przywz z zagranicy akcji i wiadectw tymczasowych banku kolonialnego ydowskiego w Londynie (The
Inwich Colonial Trust).

278

ROZDZIA

XVIII.

Syjonizm.
Cyrkularzem ministra spraw wewntrznych z dnia
1". N~ 6142 gubernatorzy i naczelnicy
miast otrzymali polecenie zebrania wiadomoci o funkcjonujcych organizacjach sjonistycznych, wzbronienia do
czasu obrobienia sprawy sjonizmu: propagandy sjonizmu
w miejscach publicznych, schadzek, zjazdw i skadek
. ,
oraz przeszkodzenia dziaalnoci agitatorw imagidw,
konfiskowania akcji ydowskiego kolonialnego banku i t.
p_ Wadze te winny, przy przedstawieniu na zatwierdzenie kandydatw na stanowiska z wyboru w gminach
ydowskich, w szczeglnoci za na posady rabinw, zacza zebrane na miejscu wiadomoci o jeh udziale
w organizacjach sjonistycznych. Poniewa dziaalno
organizacji sjonistycznych ujawnia dno do narodowego odosobnienia mas ydowskich, z celem czynnej
walki z istniejcemi warunkami prawidowego ycia y
dostwa, a tern samem prowadzi do zaostrzenia narodowej nieprzyjani z rdzenn ludnocia, to wszelkie cze
nia si sjonistw w stowarzyszenia winny by uznane
za wzbronione, zgodnie ze cislem brzmieniem artykuu
6-go czasowych prawide z dnia 4 marca 1906 r. (Ukaz
Rz. Senatu z dnia 1 czerwca 1907 r. N2 5186 i cyrkularz
24 czerwca 1903

279

PRAWA YDW W KRLESTWm POLSKLEilf.

oglnego depal'tamentu ministerstwa spraw wewntrz

nych z dnia 6 lipca 1907 r. N2 23).
Wydzia do spraw o stowarzyszeniach przy warszawsldm Rzdzie gubernialnym zarejestrowa ydowskie
kolonizacyjne towarzystwo "Palestyna", lecz rzdzcy
Senat, majc na wzgldzie, e: z ustawy tego towarzy~
stwa i z dostarczonych przez ministra spraw wewntrz~
nych wiadomoci okazuje si, e zamierzone cele towarzystwa s jednorodne, z celami organizacji sjonistycz-,
nej, a dziaalno tych organizacji skierowan jest do
narodowego odosobnienia ydowskich mas, wiedzie do
zaostrzenia nieprzyjani z rdzenn ludnoci ydowsk,
i uwaa si za zabronion, przeto decyzj wydziau do
spraw o stowarzyszeniach przy \iVarszawskim Rzdzie
gubernialnym o zarejestrowaniu towarzystwa "Palestynall uchyli l).

I
ROZDZIA

Wywaszczenie

gruntu na cmentarz.

Zdarzaj si czsto trudnoci

w nabyciu gruntu na
Przeznaczeniu, gruntu na cmentarz sprzeciwiaj si waciciele ssiednich gruntw, skarcy si
przewanie na szkodliwo gruntw cmentarnych pod
wzgldem sanitarnym, lecz i zwyka niech odgrywa
w tej sprawif' wan rol. Gdy jednak cmentarze istnie. musz, i one stanowi przedmiot uytku publicznego, - chociaz tylko pewnej czci ludnoci, - z pomoc
w tym wypadku przychodz przepisy o wywaszczeniu
gruntw na uytek publiczny. Jako precedens suy
moe Ukaz Najwyszy z dnia 20 czerwca 1905 r., moc
ktrego nakazane zostao wywaszczenie gruntu w dobrach Zaklikw Dziechbwice, na wasno gminy y
dowskiej, celem rozszerzenia cmentarza ydowskiego
w osadzie Zaklikw, powiatu Janowskiego, gubernjLu~
belskiej,-na zasadzie miejscowych praw Krlestwa Polskiego.
cmentarz.

, . I) ,'PoronIm]) A. M. CllCTe~IMII'IeCldfi C60pRllIt1:> IliMcTBylO. ll\RX1:> aaI{OHOB1:> o eBpellX1:> OT. ITeTep6ypr'I> 1913 str.' 338.

280

XIX.

281

oZDZIA L

X X.

Dodatek do

rozdziau

III.

W uzupenieniu wiadomoci podanych w rozdziale

III-cim o zarzdzie gminy Starozakonnych miasta Warszawy przytoczy naley jeszcze nastpujce pominite
w waciwem miejscu szczegy.
W myl postanowienia Komisji rzdowej wyzna
religijnych i owiecenia publicznego z dnia 24 kwietnia
1821 r. Dozr bniczy Gminy Starozakonnych miasta
Warszawy skada si pierwotnie z trzech czonkw.
Skad ten jednak z powodu licznych czynnoci okaza
si zbyt szczupym i ju w dniu 27 sierpnia 1821 r .
odezw za N2 2682 Magistrat m. Warszawy poleci wybr trzech dodatkowych kandydatw na czonkw dozoru, ktrzy maj wykonywa obowizki na rwni i razem z czonkami dozoru bniczego. V\T ten sposb
faktycznie odrazlJ. byo 6-iu czonkw Zarzdu. Lecz
i ta cyfra okazaa si niewystarczajc i Magistrat m.
Warszawy w dniu 20 stycznia 1831,r. za M 700 ~o
wikszy liczb czonkw dozoru bl1lczego. do g-ClU.
,Komisja rzdowa spraw wewntr~nych l, duch~w
nych w 1851 r. i 1855 r. wskaZUje sposob obIOru
elektorw przez porednictwo bnic czyli domw modlitwy - i powiksza (w dniu 10/22 wrzenia. 1855, ~.)
skad dozoru bniczego do 11-tu osb, a mIanOWICIe
ustanawia: prezydujcego, piciu staych czlonkw i pi~
ciu zastpcw (odezwa Prezydenta m. Warszawy z dm,a
12/24 \Xrzenia 185.5 r. N2 33172-21104). Wybory w mysI

Sprawy o zaburzenia.
Z powodu zbyt czsto zdarzajcych si w Rosji
:zaburzell przeciwko ydom, wydany by w dniu 7 kwietnia 1882 r. Najwyszy rozkaz; aeby wszystkie sprawy
-o zaburzenia, ktrym towarzyszyy gwaty przeciwko
ludnoci ydowskiej, tak w sdach pokoju, jak i w ogl,nych wadzach sdowych, byy prowadzone bezzwocz
.nie, nie baczc na kolejny porzdek spraw.

282

283

'I

DODATEK DO ROZDZIAU ItI.

PRAWA YDW W K!{LESTWlE POLSKIElvI.

,----'

.. _-~---"----,_ ..

postanowienia Kom. rz. sp. w. z dnia 10/22 wrzesma

1855 r. odbywa si maj w ten sposb, e naley na
ca gmin udeterminowa liczb elektorw odpowiadajc potrjnej cyfrze iloci bnic i proporcjonalnie ogln t liczb zastosowa(~ do iloci ojcw familji, kontrybuentw kadej respectivebnicy. Kandydatw do
dozoru bnitzego ma by obranych 18, a z tych dopiero Prezydent miasta przedstawi trzech na Prezesa
z innych za 15 na czonkw 5, i na ich zastpcw 5 do
wyboru Komisji rzdowej. Ta Komisja przy nastp
nych wyborach postanowieniem z dnia 4/16 grudnia 1858
r. N2 9927-44685 powouje do uczestnictwa w takowycll
z oglnej liczby ojcw familji do domw modlitwy
uczszczajcych trzech na 100.
Po przeksztaceniu zarzdu miasta Warszawy w 1871
r. dozr bniczy miasta Warszawy uywa nazwy Zarzdu Gminy Starozakonnych i skada si z 7-iu czon
kw Zarzdu i siedmiu kandydatw. Rozporzdzeniem
Nam. Kl'. z dnia 6/18 marca 1871 r. N2 4784 zniesiony zosta
dotychczasowy porzdek wyborw podug list wyborcwprzedstawionych przez utrzymujcych domy modlitwy
i pozostawiono prawo wyborcze kademu opacajcemu
skadk gminn, poczynajc od rubli 15' rocznie. Postanowieniem tego Namiestnika z dnia 1/13 kwietnia 1871
r. za N2 7059 wyjanione byo, e wyborcami s i niestali mieszkacy miasta Warszawy, mieszkajcy w teme
miecie nieprzerwanie dwa lata przed dokonaniem wyborw, jeeli w cigu tego czasu opacali skadk gminn w wysokoci daicej prawQ do udziau, w wyboracb
oraz, e kobiety opacajce tak skadk maj prawo
uczestniczy w wyborach przez penomocnikw. Magistrat m. Warszawy postanowieniem z dnia 28 wrzenia
(10 padziernika) 1871 r. N2 23196-5115 poleci kandydatom na czonkw Zarzdu przyjmowa udzia we
wszystkich czynnodachdotyczcych zawiadywania sprawami gminy na rwni z rzeczywistymi czonkami za284

,,------~-"'_.

__ ._-_._.-_.

rzdu gminy. W ten sposb skad osobisty zarzdu

gminy faktycznie powikszony zosta do 14- osb.
.'
W ci zwikszajca si liczba ludnoci ydowskIe)
w Warszawie wpywajca na zwikszenie dziaalnoci
Zarzdu Gmi~y skonia Zarzd Gminy do starania si
o zwikszenie skadu Zarzdu Gminy, w. szczeglnoci
za o ustanowienie 18 czonkw Zarzdu Gminy i trzech
kandydatw (odezwa ~arzdu Gniiny do Magistratu z ~n~a
28 kwietnia 1905 r.). Zdanie to nie byo wwczas UWIenczone skutkiem. Wszake Warszawski Genera Gubernator postanowieniem z dnia 5 czerwca 1908 r. za M 2585
zezwoli na powikszenie skaclu Zarzdu do 17-tu osb.

285

,
j
t

:,:' .
"

Chronologiczny spis praw i

rozporzdze

rzdowych.

Dodatek do

rozdziau

W czasie okupacji Krlestwa przez wojska niemiecIde i austrjacko - wgierskie C. i K. Generalne GubernatOJ'stwo w Lublinie zwrcio si do Tymczasowej :aady Stanu z szeregiem pyta, dotyczcych zasad organizacji szkolnictwa dla ludnoci wyznania mojeszQwego.
T. Rada Stanu na XXIII posiedieniu w dniu 7 lipca
1917 r. w odpowiedzi na te pytania, postanowia, e wskazanem jest:
1) aby dla dzieci wyznania mojeszowego w razie
dostatecznej iloci ycze ze strony rodzicw, tworzone
byy osobne klasy, witujce sabat,-i aby przeznacono
niedziele na nauk religji;
2) aby chajdery, talmud- tory i inne szkoy wyznaniowe uznane byy za szkoy prywatne pod warunkiem, e bdzie w nich wprowadzon obowizkowa
nauka jzyka polskiego i e w jzyku polskim bd wykadane inne przedmioty programu szkoy elementarnej,
o ile do szk powyszych wprowadzone bd, i by
podday' si one oglnym przepisom nadzoru szkolnego;
3) aby Departament Owieceniu Publicznego rozpocz prac nad przygotowaniem nauczycieli religji mojeszowej dla szk.

Data

1791 r.
3 maja

ktra
wydaa postanowienie
Prawo Sejrno-I
we

Tre

Miejsce opu~ I
Str.
blikowallia i

postanowienia

I
Konstytucja

I Uchway

sej'I 1122rnowe1 XXIV.

132. Protocollon ConI stitutionum
I

1788-1792.

Dekret Krla Generalne urzclzenie y- Zb.p.ad:Wydz.

1797 r.
pruskiego
clw w prowincjach Prus ow. t. 1. str.
17 kwietnia
poluclniow.i wschodnich.
617.
1807 r.
22 lipca

Ustawa Kon- Ustawa Konstytucyjna Dz. pr. Ks. W.

stytucyjna za- Ksistwa Warszawskiet. 1. str. 1.
twierdzona
go.
przez cesarza
francuskiego

1807 r.
Dek. Kl'. S. Ks. O obywatelach Ksistwa
W.
"Varszawskiego.
19 grudnia

Post.Izby Edu1808 r.
kacyjnej
12 stycznia

tame

Urzdzenie

szk miejskich i wiejskich.

Zb. p. ad.

188
223

5.78

78'.

190

Wydz.Ow.

Dek. Kr. S. Ks, O wprowadzeniu kodek- Dz. pr. Ks. "V.

1808 r.
W.
su Napoleona od l-go t. 1. str. M.
27 stycznia

124

maja 1808 r.

Kodeks Napo- Prawo cywilne francu- vi wydaniu

ni e oficjalnem
leona
skie.
S. Zawadzkigo "Prawo cywilne" 1860 r.

"

1808

r.

9 maja
1808 r.

286

Wadza

X.

wrzenia

Dek. Kl'. S. Ks. O poborze do wojska Dz. pr. Ks. W.

W.
w Ksistwie Warszaw- t. 1 str. 1.18.
sleiem
takie

post.

O uywaniu praw politycznych.

287

tame

138

I
~

PRAWA 2:YDW W KRLESTWIE l'OLSKlEM.

Data

IWadzo postakt" I
wydaa

Tre

Miejsce opublikowania

postanowienia

Ilowienie
1808 1'.
17padzier-

takie

post.

nika

O ograniczeniu ydw U St. Zawadzw uywaniu praw poli- kiego "Prawo

cywilne" t. 1
tycznych.
str. 87.

1808 1'.
19 listopada!

takie

post.

O zawieszeniu prawa nabywania dbr.

1809 1'.
16 marca

takie

post.

1809 r.
20 marca

takie

post.

Ulgi dla cudzoziemcw.

zamieszkiwaniu
Warszawie.

tarrte str. 88.

t. 3
str. 1157.

1809 r.
2l! marca

Prawo sejmo- Podatek od rzezi misa Dz. pl'. Ks W.

t. 1 str. 25p.
koszernego.
we

1809 r.
25 marca

Dekret Kl'. S
Ks. W.

1809 r.
7

takie

wrzenia

post.

tyme

Wadza

Str.

79

przedmiocie.

O zamieszkiwaniu
w Warszawie.

t ..2
str. 3l!.

tame

Dz. pr. Kl'. P.

t. 7 str. 166.

124
123

115

264
100
126

1812 r.
Dekr.Kr.S.Ks. O oplacie rekrutowej Dz, pr. Ks. W.
29 stycznia
w zamian poboru ydw t. li str, 159.
W.
do wojska.

139

Post. ministra- O pobieraniu opaty za Nowy szpital

spra w we- leczenie w szpitalu y- starozakonnych
wwi;trznych. dowskim w Warszawie w Warszawie,
1909 str. l!.
od chorych z prowincji.

166

1812 r.
17 lutego

post.

128

str. 393.

107

1812 r:

30padzier.

takie

takie

post.

posi.

O zabronieniu ydom
sprzeday trunk6w i zamieszkiwania. po karczmach, szynkach t go. rzelniach.
warunki pod
Okrela
jakiemi ydzi mog by
wpUSZCZalIi do kraju.

288

tame

tame

t . .(o'
str. 398.

1816 r.
maja

Ust. Konsty1;.
Ces. Rosyjs.

1816 1'.
.28 maja

1816 r.

116

271

postanowienia

Miejsce opu-I
Str.
blIkowania

Ustawa Konstytucyjna
Krlestwa Polskiego.

Dz. pr. Kl'. P./5,20,27

t. 1 str. 2
80

Post. N. Kl'.

PrzecUua ydom

takie

post.

Zabrania ydom dawania wocianom trunkw

na kredyt lub w zamian
za.produkty.

tame

108

takie

post.

O karach na ydw
przybywajcych z za-

tamet.2str.85

267

str. 103

7!!

prawo
szynkowania na rok.

t. 7
str. l{Ol

tame

107

granicy bez celnego biletu.

1816 r.

Uk. N.

29wrzenia
(11padzier.)

1816 r.
31 grudnia

Post. N. Kl'.

1816 r.
26 grudnia
(1817 r.
7 stycznia)
1817 r.
2 grudnia

Uk. N.

1821 r.
12 marca

187

Tre

Jj

1820 r.
7 lutego

DekI'. Kl'. S. O ni~dopuszczaniu y- Dz. pr. Ks. iN.

1812 r.
d6w do dzierawienia t. 4 str. 278.
Ks. W.
3 kwietnia
dbr rzdowych.
1812 r.
3 padziel'.

1'.

263

2M

takie

1815

ktra
postanowienie

wydaa

14wl'zenia

O rozcigniciu do pro- Dz. pr. Ks. W.

wincji po ustrj ackiCh t. 2 str. 189.
podatku koszernego i o
podatku familijnym ydowskim.

1810 r.
22 maja

Data

15j27listop.

w Dz. pl'. Kl'. P. t. 98, 125

187
7 str. 155.
tame

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I ROZPORZDZE RZDOWYCH.

1821 r.
20 marca
1821 r.
27 marca

O ustanowienie Prokuratorj i.
O

urzdzeniu

rzemios

kunsztw i profesji.
O poborze do wojska
w wieku od lat
20-30 bdcych.

tame

t. ...
str. 1111

tame

tamc

t. 3 str. 31

108
gO

ydw'

O ustanowieniu rady oglnej dozorczej na cae Krlestwo oraz rad

I szczegowych przy kadym szpitalu.
Post. K. rz. sp. e synagogi ydowskie
w. N2 2!!7jB2 i kahay spraw swoich
w proces~ch s,:me pilnowae powmny.
Post. K. rz. w. O egzaminach nauczycieli szk elementarr. N2 157'1
nych.
Post. N. Kl'. O ustaleniu funduszu na
utrzymanie bnic i suPost. N. Kl'.

by
takie

post.

tame t. 4 str.

54

157

Zb.p.ad.Wydz.
spr. t.12str. 655

75

Zb. p. ad. Wydz.

ow. t. 1 str.623

191

Prz. d. Rz. G. 43, 1~7

191
str. lit8

bniczej.

Nakazujce ydom przybranie staych nazwisk

Dz. pr. Kl'. P.

t. 7 str. 13-1

2211

i utrzymywanie tym eeJem ksig legitymacyjnych.

289

19

PRAWA YDW W KRLESTWIE PQLSKlEiH.

Wacrza ktra
Data

Tre

postaIlnowienie
wydaa

postanowienia

1821 r.
Post. K. rz. w. O wyborze nadzor~w
bniczych i o rachun2!t kwietnia
r. M 1192
kowoci funduszw

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW T ROZPORZDZg RZDOWYCH.

Miejsce opublikowania

Str.

Prz. d. Rz. G.
str, 150

l!lj,

137

Wadza

Data

1822 r.
29 sierpnia

bniczych.

1821 r.
1~ maja

takie

1821 r.
25 maja

takie

post.
,M 267/.
post.

N2 3311

1821 r.
20 grudnia
(1822 1".
1 stycznia)

1822 r.
7 lutego

Uk. N.

Uk. N.

191

Objanienia co do wy- Prz. d. Rz. G.

str. 15 1..
boru dozorw bni
czych i urzdzenia opat

Oznaczajacy termin do Dz. p. Kl'. P. t.

7 str. 155
d. 1.. padziernika 1821. r.
do wyprowadzenia si
ydw z ulic m. Warszawy na zamieszkanie
dla nich zabronionych.
O

zniesieniu

kahaw

ydowskich,

zaprowadzenie dozorw bni

czych i uycie tyche
do pomocy w rozkadzie
podatkw skarbowych.

101
126

1822 r.
28 marca

1822 r.

O zwolnieniu korespon- Prz. d. Rz. G.

str. 156
dencji w interesach dozorw bniczych od 0. pIat pocztowych.

O rodkach zapobiega- Dz. p. Kl'. P. t.

7 str. 38 11
j cych z byteeznemu skupianiu si ydw w mieszkaniach po miastach.

290

post.

O opatach bniczych,
ktre naley umieszcza
w etatach

18221'.
26 listopada

Post. N. Kr.

Przepisuje pobr opaty

gelejtowej na komorach
, pogranicznych i w urz1dach skarbowych od ob, cych star:ozakonnych ..

1822 r.
12 grudnia

takie post.
N~ 13311

O zatwierdzeniu etatw
kas billiczych.

1823 r.
31 stycznia

Post. N. Kl'.

Str.

Prz. d. Rz. G.
str. 186

1823 r.
2 maja

!t6

1823 r.
30 maja

str. 200

267

tame

str. 202

nie I Dz. pr. Kl'. P.

utrzyt. 8 str. 26
mania, zamieszkiwania
po wsiach w odlegoci I
trzy milowej od Prus i
Austrji.
majcym staego

takie

post.

Dozwalajce

ydom

0-

tame

str. 51

109
128

siedlania si na gruntach w dobrach rzdowych i duchownych.

21
1823 r.
3 kwietnia

tame

Zabraniaj(~e ydom

Post. K. rz. w. O sporzdzeniu proto- Prz. d. Rz. G..

r. N! 21..lllf1.16 klw dali ydw,
str. 141
pragncych przyj wiar

Post. K. rz. w. O zniesieniu bractw po- tame str. 1571

r. N2 2586
grzebowych i wsz~lkich
innych tego rodzaJu stoUk. N.

takie

Ne 10313

1823 r.
!t lutego

warzysze.

1822 r.
25 kwietnia
(7 maja)

Post. K. I'Z. W. O naznaczeniu zastpcy

r ..Nh 8767
w przypadku nieobecnOCl czonka dozoru b-

Dz. pr. Kl'. P.

t. 7 str. 275

Post. K. rz. w. O wywodach sownych Wspomniane

r. N2 1126/871 z osobami pragncemi w postanowieprzej z wiary ydow- niu K. rz. w. 1"1
z dn. 3 kwietnia
skiej na katolick.
1823 r.
Post. N. Kl'.
N2 1069

Miejsce opublikowania

postanowienia

2!5wrzenia

N2 2!t113/476

1822 r.
26 lutego

Tre

niczego.

Organizacja wewntrz- Zb. p. acl.Wydz.

na dozoru szkolnego. ow. t.l str. 625

bniczych.

1821 r.
19}31 lipca

ktra
postanowienie

wydaa

takie

post.
N! 33z..z..

takie

post.

N2 13532j91z..2

1823 r.
29 grudnia

takie

182z.. r.
21 stycznia

Pos( N. Kl'.

post.

. N! 16150

101
126

21

chrzeciask

zarzdzie szk

O
e1e- Zb. p. ad. WYdz'l 191
mentarnych ydowskich ow. t. 1 str. 631
i o zniesieniu wykadu
,
jzyka hebrajskiego.
O protokach dla pro- tame str. 142
szcych o chrzest.

21

str. 183

27

O kosztach utrzymania Zb. p. ad.wydz.

szk elementarnych. i ow. t. 1 str. 637

192

O wyborze przez gminy ydowskie rabinw

do wszystkich okrgw
biniczych.

291

tame

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I ROZPORZDZE RZDOWYCH.

PRA W A YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

Data

Wadza ktra I
I wyda~ p~sta-I Tre postanowienia.
nOWleme

I
182 1J r.
23 lutego
1824 r.

16 czerwca

1821[ r.

Post. K. 1'z. w.
1'. N2 1973

182l.! r.
wrzenia

O z~siku dla szk ele- Zb. p. ad.wydz.

mentarnych.
ow. t. 1 str. 639

192

1827 r.
22 lutego

, Post. N. Kl'.

O przyjmowaniu ydw U Stanisl. Zawadzkiego

na mieszkanie do Warszawy li za szczeglnem "Prawo cywilzezwoleniem K. rz. sp. ne" t. 1 str. 95
w. a czasowo za opat

102
192
266

13 marca

22150

takie

post.

zakazie mi.eszkania Wspomniane

na niektrych u- w post. R. Ad.
z dnia 7 pa
licach Zgierza.
dziernika1855r.

27

wrzenia

1825 r.
3 listopada
1825 r.
29 grudnia,
1826 r.
17 lutego'

1826 r.
28 czerwca

Post. N. K.

Post. R. Ad.

Dz. pr. Kl'. P.

t. 10 str. 3
102

Dz. pr. Kl'. P.

t. 11 str. 15

225

takie

post.

o przywilejach starozakonnych sprawujcych

obowizki
nadzorcw
bniczych, i o zaoeniu ksigi honorowej.

1[6

Plan oglny zaprowa- W dziele: Z

dzenia szltoy rabinowo dziej6wGminy
Star. w Warszawie. Szkol
nictwo str. 41

29
216

292

post.
N2 16820

takie

post.
N2 18750

I O zwolnieniu

Str.

dozorcw P1'z; d. Rz. G.

od opaty
str. 189
stempla nominacyjnego.

46

str. 203

46

bniczych

O zawiadywaniu kas
. przez kasjerw miejskich.

tame

b6nicznych

Post.K.rz. spr. Osprawdzeniu ksig ak U Slanisl. za-I 226

N2 2351
tw stanu cywilnego.
wadzkiego
"Prawo cywilne" t. 1 str. 111'1
Post. K. rz. W. O utrzymywaniu w b Prz. d. Rz. G.
r. N2 3792
nicach rodaw.
str. 159
takie

post.
N2 6530

O przestrzeganiu przez
dozory bnicze naleytego rozkadu skadki

tame

str. 204

takie

1828 r.
12 sierpnia

takie

post.
.N'2 5331

U St. Zawadz-

O zapowiedziach.

kiego "Prawo
cywilne" t. 1
str. 333
za ogoszenia Prz d. Rz. G.
zapowiedzi.
str. 2Sl.!

226

Post. K. rz. spr. O sprawdzeniu ksig ak- U St. ZawadzN2 8551

t6w stanu cywilnego. kiego "Prawo
cywilne" 1. 1
str. 145

226

post.
M 878l.!

opacie

Post. K. rz. W. O powiadczeniu ksig Prz. d. Rz. G.

1828 r.
r. N2 13034 stanu cywilnego wyzna
str. 235
29 listopada

226

niechrzeciaskich.

str. 187

tame

I
I takie

1827 r.
26 maja

1828 r.

r.

post.
M 783

Miejsce opu-'
blikowania

postanowienia

bniczej.

27padzier.

Post. K. rz. w. O ogaszaniu zapowiedzi Prz. d. Rz. G.

N2 201180
o maestwach starostr. 232
zakonnych.
takie

Tre

102

Oznaczenie rewiru dla Wspomniane

ydw w miecie odzi. w post. R; Ad.
z dn. 28 lutego
(11 marca
1861 r.)
Przepisy o aktach stanu
cywilnego.

1827 r.
1827 1'.
;; maja

ydom

1825 r.
Prawo Sejmo- Kodeks cywilny Krle1/13 czerwca
we
stwa Polskiego.
1825 r.

1827 r.
3 stycznia

Post. R. Ad.

N~

wyda~ p~sta

nOWleme

5 wrzenia

dzienn

1824 r.
21 grudnia

IWadza kt6ra
Data

1826 r.

zmianie co trzy lata Prz. d. Rz. G.

str. 181
dozorw b
niczych.

czonkw

Post. K. rz. spr. O ograniczeniu ydw U Stan.Zawadz 128

przy licytacji dzieraw kiego "Prawo I
karczemnych.
cywilne" t. 1 l
str. 89

13 lipca

-7

Miejsce opu-I
Str.
blikowania

1829 r.
27 grudnia

takie

O wybieraniu jednego
z dozorcw bniczych
z pomidzy osiedlonych
na wsi, tam gdzie ci ostatni nale do okrgu
bniczego miejskiego.

tame

str. 190

1830 r.
15 kwietnia

takie

O zastpowanie nieobecnego czonka dQzoru

tame

str. 191

takie post.

O wyborze czonkw tame str. 192

dozorw bijiczych. I

1830 r.
5 maja

post.
.N'2 15586

post.
.N'2 3762

bniczego.

.N'2 16909

I
II

293

47

ll7

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW l ROZPORZDZE RZDOWYCH.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIErvr.

Wadza

Data

ktra
wydala postanowienie

1830 r.

Post. R. Ad.

wrzenia

Tre

postanowienia

O ustanowi eniu okrgw

bniczych, o powinnociach rabinw, i o u-

Miejsce opu-I
Str.
blikowania
I
Dz. pr. Kl'. P. 28,48
t. 13 str. Pl7
226
239

trzymywanych przez
nich ksigach zapisowych.
1832 r.

m, N.

14 lutego

1832 r.
19/31 sierp.

1833 r.

Post. R. Ad,

Uk.

N.

1834 r.
Post. R. Ad.
29 maja
10 czerwca)
1835 r.
lutego

takie

post.

O zniesieniu ustawy konstytucyjnej z 1815 r. i

nadaniu statutu organi
cznego dla Krlestwa
Polskiego.
O zamieszkaniu ydw
w Warszawie w domach
przy zbiegu ulic: zakazanej i niezakazanej.

t. 111
str. 173

tame

t. 15
str. 5

tame

6,27
81

102

Ustawa dla gimnazjw, Zb. p. ad. wydz .. 199

szkl rednich i elemen- ow. t l str. 1l:l5 193
tarnych.
Zabraniajce ydom zamieszkiwania w obrbie
trzech milowym .od granicy cesarstwa.

. Dl:. p. t. 16
str. 50

Zwalniajce ydw w
miecie Warszawie od
obowizku zawierania

tame

str. 319

1835 r.
23 padzier.
(4 listopada)
1835 r.
5/17 listop.

takie

post.
:M 49353

Post. R. ad.
:N'~ 29727

O dozwoleniu ydom
rozcigania elaznych
acuszkw zwanych

G.

O nabywaniu przez sta- U St. Zawadzrozakonnyrh domw w kiego "Prawo

Warszawie przez staro- cywilne" t. 1
str. 95
zakonnych wybudowanych, a wystawionych
na sprzeda w drodze
licytacji.

294

Maet'istwie. I

tame

243

t. 18

Post. R. Ad.

O ograniczeniu

1836 r.

Pos!. R. Ad;

Przelewa dochd z bi- vVspomniane

letowego za pobyt w w dziele: 5zko1Warszawie na rzecz
nictwo
miasta.

.11/23 gruc!n.

ydw

str. lt6
tame

105

str. 432

w zamieszkiwaniu w
miastach w obrbie
trzech mil od graniL:y.

od skadki Zb. p. ad. cz. 3

t. 5 str. 93
kwaterunkowej domy
zajmowane na uytek
(31672 -1t2505)
czci religijnej, szpitale
i zakady dobroczynne.
takie

post.

1837 r
26 kwietnia'
(8 maja)
1837 r.
21 sierpnia
(2'wrzenia)

Uwalniajce

O opacaniu skadki bniczej w kadej miejscowoci przez ydw

trudnicych si
przemysem w rnych lokalnociach

13

127

Prawo o

1836 r.
1/13 maja

1837 r.
17/29 kwiet.
tame

str. 88

tame

O osobistym charakterze przywileju o nabywaniu dbr.

Str.

Uk. N.

1837 r.

Prz. d. Rz.
str. 160

Miejsce opublikowania

postanowienia

1836 r.
16/28 marca

3/1~k,vietnia

14

p:r;zedmiocie.

:N'2 3233

Tre

Post. K. 1'Z. sp. O zatwierdzeniu na lat Prz. d. Rz. G.

1836 r.
w. N~ 861
trzy etatw bniczych.
str. 205
8/20 lutego
Dz.
pr Kl'. P.
o
karach
za
niezachoUk. N.
1836 r.
t. 18 str. 5
wanieprzezydw prze
25 lutego
pisw o aktach stanu
(8 marca)
cywilnego.

127

str. 161

tyme

I takie post.

1837 r.
Post. K. rz. sp.
6/18 stycznia W.N2880lt-227lt5

eryfami.
W

1836 r.
7j19stycznia

, "Wadza ktra
I wydala postalnowienie

105

kontraktw o najem
mieszkali w magistracie.
1835 r.
PQst. K. rz. sp.
26 czerwca w. M 21805/5651
(8 lipca)

Data

Raport 1(. rz
sp. w.

takie

post.
N2 16218

Prz. d. Rz. G.
str. 206

192

48
158

267

49

O pokrywaniu kosztw Zb.p. ad.wydz.

utrzymania szkl ele- OW. t 1str. 615
mentarnych z opaty dodatkowej od koszernego.

192
265

O oddaniu szkl ydow- Zb. p. ad.wydz.

skich pod zwier~chni- ow. t. 1 str. M1
ctwo dyrektora gllnnazjum.

193

takie post.
W przedmiocie zgro- tame WYdZ.! 108
N2 8407/32976 madzerzemielniczych. sp.w Przemys
T. 1 str. 225

295

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I ROZPORZDZE RZDOWYCH.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

Wadza

Data

ktra
postanowienie

wydaa

Tre

postanowienia

Miejsce opublikowania

Wadza

Str.

Uk. N.

Ustawa ella instytutw Zb. p. ad.wydz.

naukowych prywatnych ow. t. S str. 739
guwernerw i nauczycieli domowych.

201

18 111 r.
15/27 maja

Post. K. rz.
spr. .Nh 690

O nieprzyjmowaniu ak- U SI. Zawadztw od ydvv bez ze- kiego "Prawo

zwolenia wadzy admi- cywilne" t. 2
str. 866
nistracyjnej.

128

1841 r.
25 listopada
(7 grudnia)

Post. R. Ad.

O rodkach na utrzy-

50
158
161

17

18112 r.
18 lutego
(2 marca)

Uk. N.

Onowym zarzdzie szpitali i innych zakadw

dobroczynnych.

18112 r.
12/21, czerw.

Post. R. Ad.

o nowem wydaniu kosz-

wiar prawosawn.

1840 r.
22 lutego
(5 marca)

takie

W przedmiocie wadli- Zb.p.ad.wydz.

wych rodaw.
spr. t.12 str. 655

Post. K. rz.
spr. 2419

181iO r.
23 marca
(l1 kwietnia)

1840 r.
6/18 maja

22

wyzna.

post.
M 1829

takie

post.
N27262

IBM r.
25 czerwca

Uk. N.

18?t0 r.
31 sierpnia

Uk.

N.'

tyme

przedmiocie

poddaniu pomocnikw naczelnikw powiatw we wzgldzie rewizji ksig stanu cywilnego wyznali niechrzeciaskich pod wadz
trybunaw cywilnych.
Ustawa Aleksandryjskiego instytutu wychowania panien.
Ustawa ella gimnazjw,
szk obwodowych i elementarnych
.

296

tame

str. 651

17

tame

str. 237

230

Dz. pr. Kl'. P.

t. 27 str. 185
tame

t. 26

str. 163

200

18'd r.
6/18 stycznia

21

O szczegach, jakie tame str. 260

winny by objte roczn e m i sprawozdaniami
wz g l d e m wszystkich

o funduszu ofiarowanym Zb. pr. ad. wyc1z.

przez urzd municypal- ow. t. 5 str .1167
ny m. 'Warszawy na utrzymanie 8 pensjonarek w instytucie Alek- I

Ule N.

Post. K. rz sp. o natychmiastowem wy- Prz. d. Rz. G.

1837 r.
konywaniu ,wszelkich
str. 236
29 grudnia w. N! 59 1t03
wezwali duchownej wa(1838 r.
dzy prawosawnej, do10 stycznia)
tyczcych ydw, ktrzyby pragnli przyj
post.
N2 104

Miejsce opu-I
Str.
blikowania J

postanowienia

18 110 r.
.1 6/28 listop.

26&

takie

Tre,

Post. R. Ad.

Zwalnia domy kocielne Zb. p. ad. cz. 3

t. 5 str. 97
i nalece do zakadw
, dobroczynnych od powinnoci kwaterunkowej.

1839 r.
26 grudnia
(1840 r.
7 stycznia)

ktra
postanowienie

wydaa

18~0 r.
22 padziel'.
( 3 listopada)

1837 r.
Komunikat K. Wyciag z prawa o roz- U St. Zawadz27 wrzenia rz. sp. NR 1~51 wodach ydowskich z kiego "Prawo
cywilne" t. 1
(9 padzier.)
ksigi Ewen - Huezer
str. 335
Post. R. Ad.
1837 r.
12/24 padz.

Data

199

199

193

ustawSaan;:yj:~~:'azjum ! Dz. pr. Kr. p.[

realnego w Warszawic.

Post. K.rz.
spr. N2 81176

1842 r.
211. listopada
(6 grudnia)

Post. R. Ad.

tame t.

30 I 158

str. 5
tame

str. 163

tern skarbu

I
18112 r.
21] sierpnia
(5 wrzenia)

Dz. pr. Kr. P.

t 18 str. M3

manie szpitali.

elziea przez
ydw uywanego pod
tytuem .Hoszen Mysz-

199

t. 28 str. 91

pot".

O nieprzyjmowaniu od U SI. zawadz-I

aktw o zastaw- kiego "Prawo
ne posiadanie bez po- cywilne" t. 2
zwolenia wadzy admistr. 867
nistracyjnej.

129

ydw

O obliczeniu dawnych, Dz. pr. Kr. P.

t 31 str. 179
dugw kahalnych i polecenieProkuratorji Krlestwa Polskiego bronienia dozorw bniczych
w sprawach o te dugi.

297

49

75

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

IWadza ktra
Data

wydala. p~sta
nOWlel1le

Tre

postanowienia

Post. K. rz. sp.

18.112 r.
w.
1Jjl0 grudnia

I Miejsce opublikowania

I
Uznajce, e ydzi

miesz
jak trzy
miesice w cigu jednego roku w Warszawie
obowizani w Warszawie opaca skadk
kajcy

duej

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW f ROZPORZt\DZEN RZDOWYCH.

vVspomniane
w raporcieGen.
Gub. W. do Senatu z dn. 22
lipca 1909 r.

Wadza

Str.

50

Data

18H r.

ktra
postanowienie

wydaa

Ule N.

18M, r.

N! 3096

3/15 marca

N26605

Prz. d. Rz. G.
sze przez rzd niezastr. 162
twierdzonych, jak bractwa pogrzebowe i t. p.

181.3 r.
1l!/26 wrze.

Uk. N.

Przepisy o poborze
dw do wojska.

1843 r.

Post. K. rz. sp.

w. N2 47921

18113 r.

8/20

padz.

takie

post.

y-

Rozwini.cie
rozporz
denia dotyczcego obliczenia dawnych du-

takie post.
O zawiadywaniu pogrze30 padzier. N2472 11-21029 bami przez dozory b(11 Iistop.)
nicze.

18114

r.

27 stycznia
(8 lutego)

r.
26 lutego
(9 marca)

takie

post.

N2 39777

takie

Dz. pr. Kr. P.

t. 33 str. 55

lit!

Prz. d. Rz. G.
str. 207

50

tame

50

Post. K. rz. sp. O formie sprawozda

rocznych co do spenia
w. N2 18871
(-1 czerwca)
nia obrzdkw religijnych, i stanu kociow
i t. p.
18115 r.
23 maja

1845 r.
17/29 wrze.

takie

18q5 r.

Post. min

post.

N2 37935

przedstawieniu Komisji rzdowej zatwierdzonych przez rzdy gubernialne etatw kas bniczych wraz z zatwierdzonemi rachunkami
tyche kas.

tame

O sprawdzanIU na miejscu ksig aktw stanu

cywilnego.

tame

str. 2211

str. 263

31

O przedstawieniu przez Prz. d. Rz. G.

rzdy gubernialne w
str. 271
sprawozdaniach wiadomoci co do ducho,vnych, bdcych pod nadzorem policyjnym, i cn
do iloci ydowskich
lubw i rozwodw.

31
23 11.

O zaprowadzeniu w

tame

Zb.p. ad.wydz.
ow. t. 16
str. 043.

193

U St. ZawadzW przedmiocie nie

przyjmowania umw o kiego "Prawo
posiadaniu nieruchomo- cywilne" t. 2
ci przez ydw bez zestr. 867
zwolenia wadzy admi
nistracyjnej.

128

szkkach elementarnych ydowskich wykadu jzyka hebrajskie-

51

go.
18116

r.

30 kwietnia

Post. K. rZ.spr.
N2 115911

(12 maja)
232

Post. K. rz. spr. O nadzorze nad ksiga U St. Zawadz.8/20 marca

N2 6102
mi aktw stanu cywil- kiego "Prawo.
nego, i o Jiiewydawaniu cywilne" t. 1
ydom zawiadcze o
str. 160
ich wieku w zamian caych wypisw.
18VL r.
Post. R. Ad. Uwalniajce ydw po- Dz. pr. Kl'. P.
:23 czerwca
zostajacych w niszych t. 31. str. 163
(5 lipca)
stopniach sluby wojskowej od opaty koszernego lnisa, na potrzeby wasne zakupywanego.

232
233

1841 r.

Ol

298 '

ow.

20 listopada

str. 21.2

18114

post.

tame

Str.

ciow prawosawnych.

232
233

str. 164

Miejsce opu-

Uk. N. z. rz. S. O przestrzeganiu odIe Prz. d. Rz. G.

Ng 69811
goci w jakiej mog by
str. 166
stawiane bnice od ko-

gw kahalnych.
18113 r.

O szynkowaniu po miastach.

I blikowania

110

gminn.

O zniesieniu stowarzy

postanowienia

str. 177

5/17 lipca
11 sierpnia

Tre

18'16 r.
24 maja
(5 czerwca)

1846 r.

7/1 \) grudnia

Post. R. Ad.

Ustanawiajce zamian IDz. pr. Kl'.

kar pieninych wymierzanych na duchownych

i inne osoby wyznania
mojeszowego, za przekroczenie .przepisw
prawa o maestwie,
na kar aresztu.

P.
t. 37 str. 415

Post. K. rz. sp. O wzbronieniu rabinom Prz. d. Rz. G.

str. 169
w. N2 5:'896 brania udziau w sprawach dotyczcych kontrabandy przez ydw
popenionych.

299

29

31

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAWI ROZPORZDZE RZDOWYCH.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

Wadza kt6ra I

Data

wydaa. p~sta-I

II

nOWJeme

18 717 r.
26 stycznia
(10 lutego)

Ule N.

18 717 r.
11/16 marca

Post. R. Ad.

18 117 r.

Tre postanowienia

takie

posL

211 paclzier.
~, (5listopada)

Miejsce opublikowania

bu- Dz. pr. Kl'. P.

dowania domw drew- t. 38 str. 1.31
nianych w tych miastach,
W ktrych maj prawo
zamieszkiwania.

Dozwalajcy ydom

Zabraniaj ce ydom
mieszkania na czci ulicy Chmielnej w m.
Warszawie.

poborze do wojska
ydw w 'wieku spisowym (od lat 18 do 25)

tame

t. 39
str. 37

tame

Wadza

Str.

Data

127

181.9 r.
23 sierpnia
(lI wrzenia)

ktra
postanowienie

wydaa

Polecenie do urzdni
kw s. tanu cywilnego o
nie dozwalaniu powtrnego wyjcia za m
wdowom po wojskowym
przed' otrzymaniem od
dowdcy pkowego
zawiadomienia o mierci
pierwszego ma.

Post. R. Ad.

Z a pewn i aj ce onie
rzom dymisjonowanym
wyznania mojeszowego
rodem z Cesarstwa i
pragncym zamieszkiwa w Krlestwie pewne swobody.

102

1850 r.
28 marca
(9 kwi etn i a)

bdcych.

1848 r.

takie

post.

Zapewniajce

onie

rzom dymisjonowanym
wyznania mojeszowego
rodem z Krlestwa pewne swobody.

12/2h marca

18118 r.
l.!/16 maja

Uk. N.

O zatrudnianiu si szynkowaniem.

18218 r.
8/20 czerwca

Uk. N.

Dozwalaj cy ydom
mieszkania w m. Warszawie przv ulicy Ko#lej
i na czci ulicy S-to
]erskiej.

18l.!8 r.
13/25 sierp.

1848 r.
7/19 wrze.

Post. K.
w.

rz. sp.

Uk. N.

t. 1[0
str. 167

tame

tame

1115
265
266

str. 221

111

t. 40

102

tame

str. 215

32

Dz. p. Kl'. P.
t. 111 str. 107

103
127
271

Dozwalajcy yclom

18119 r.
Post. K. rz. sp. O zwolnieniu qonk6w Prz. d. Rz. G.
str. 193
dozor6w b6niczych od
31 marca
w; N 15081
wnoszenia skadki b6
(12kwietnia)
niczej przez czas jedynie sprawowania tych
obowizkw.
'

300

Miejsce opublikowania
tame

Str.

str. 250

265
266
267

t. 43
str. 53

tame

160

1850 r.
Post. K. rz. sp. O grzebaniu zmarych Zb.p. ad. cz. III
15/27 kwiet. w.;N"g 17026- w szpitalu ydowskim t. 1 str. 369
wczgw, Kosztcm fun8756
duszw slucych na
transport wczg6w i
zbiegw.
1850 r.
6/18 czerwca
1850 r.
13/25 czerw.

O nieclozwalaniu niezna- Prz. d. Rz. G.

str. 170
jomym rabinowi ydom
wygaszania w b6nicy
. ' m6w i kaza.
mieszkania w niekt6rych
wyczonych ulicach w
Warszawie i w innych
miastach.

postanowienia

post.
N2 12462

takie

271

str. 335

Tre

takie

post.

Post. R. Ad.

1850 r.
27 lipca
{8 sierpnia) I

takie

post.

1850 r.
2S sierpnia
(6 wrzenia)

takie

post.

51
l850 r.

!;m

""d'l

Post. R. Ad.

O zv,,"olnieniu wacicie
la dbr ychow od
skadki gminnej.
Zabraniajce ydom

zmieniania nazwisk przy

przechodzeniu na wyznanie cbrzecia.skie.

22

Dz. pr. Kl'. P.

t. 113 str. 291

167

Wspomni ane
w post. 1(, rz.
sp. w. z dnia
19/31 padzier
nika 1851 roku
:1'12 1666-3075l.!
Zakazujce ydom uy- Wspomniane
wania odrniajcej o- w dziele: JI. M.
POrOBUll'I> ,,0
dziey ..

O wypacie szpitalowi
starozakonnych rubli
9000 z funduszu koszernego.

I Znoszce zakaz zamieszkiwaniaydw

w obr"
bie trzech mil od granicy Cesarstwa rosyjskiego.

301

271

OBpeHX'I>'

106

Dz. pr. Kl'. P.

t. 43 str. 371

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I ROZPORZDZE RZDOWYCH.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSIZIEM.

ktra
wydala postanowienie
Wadza

Data

teje

daty

takie

Tre

postanowienia

Znoszce opat glejtow od obcych ydw,

post.

Miejsce opublikowania
tame

str.

:ml

na komorach pogranicznych, pobieran za pobyt w Krlestwie.

1851 r.
5} 17 stycznia

Czynicy wyjtek co do
uywania odrniajcej
odziey przez rabinw.

Rozkaz Ces arski

vVladza ktra

Str.

Data

2117

1853 r.
7/19 padz.

271

lOt'}

Iwydaa postaI nowienie

takie

postanowienia

zak./I

160

1853 r.
27 padziel'.
(8 listopada)

Post N. K.

O karach za defrauda- ,Vspomniane

170

18511 r.
2/14 maja

Ule. N.

1851, r.

Post. K. rz. sp.

w. J\"2 61126

cj jabek

rajskich i
palm.

str. lJ16}7
1851 r.

Zatwierdzajce przepisy co do kontroli' nad

ydami w obrbie 21wiorstowym od granicy
Prus i Austrji zamiesz-

Post. R. Ad.

Dz. pr. Kr. P.

t '13 str. Id5

l;f16 maja

kaymi.

1851 r.
Post. K. rz. sp. Zwalnia Bergsona wa- Kopia w aktach
20 czerwca w. jlfg992-52911 ciciela majtku w Gr- Zarzdu Gmi(2 lipca)
jeckim od opaty tame 11y o ~ka?ce
skadki bniczej.
gmmneJ

52

1851 r.
16/28 lipca

52

Str.

Aby nie znaglano cho- Zb. p. ad.

rych wyzna niekatolic dobro cz. 3 t. 3
str. 303
kich w szpitalach do
speniani a obrzdkw
katolickich.

c60paIIK']) saKOaOB']) O eBpeJlX'b"

9}21 stycznia

Miejsce opublikowania

post.

I
W dziele: J1: lVI.
PoroBInra "Cn:CTeMaTIl'IeClcill:

Tre

w rozporz
dzeniu rady
szpitalnej z dn.
11/23 sierpnia

~~::. ;~dz.1

Ustawa dla instytutu Zb

szlacheckiego w War- ow. t. 3 str.
.
szawie.
547

opacie przez ydw

trudnicych si przemysem skadki na utrzymanie budowli bni-

100,

Prz. d. Rz. G.
str. 225

czycl1.
1851 r.
8/20 czerwca

O wysyaniu ydw o Dz. pr. Kl'. P.

defraudacj przekona- t. 117 str. 36
nych za obrb 100 wiorstowy od granicy Krlestwa.

107

Co do sposobu kupna Zb. pr. ad. cz. 3

i sprzeday w szpitalu t. ~, str. 113.
starozakonnych w Warszawie jab1ek rajskich
i palm.

170

1855 r.
Post. Rady 0- Ustawa dla domu 8chro- Zb. pr. ad. cz. 3
6/18 padz. piekuczej za- nienia starc6w i sierot t. 3, str. 417.
starozakonnych.
kadw dobroczynnych.

16S

160

Dz. pr. t. 1J.7

sIr. 29

272

1855 1'.
7/19 padz.

1853 r.
Post. K. rz. sp. Dopacie, ktr rzeni- Prz. d. Rz. G.
8/30 wrze.
w. J\"2 521711 cy mog pobiera od
str. 171
rzezi byda i drobiu tytuem koszernego.

265

takie

porzdku formowania
budetw dozorw b-

post.

niczych.
1851 r.
9/31 padz.

Zb p. ad. cz.
3 cloclat. do t.
3 str. 1103

Post. K. rz. sp. O prenotacji w ksigach Zb. p. ad. cz. 3

w. j'l,1l 1666- kas powiatowych oraz t. 3 str.289
30751~
bezpatnej i ~ieSznej
egzekucji koszt w kuracji dla szpitala starozakonnych w Warszawie.

1852 r.
Post. K. rz. sp. O kosztach kuracji dla
6/18 czerwca W. J\"2 1081- szpitala starozakonnych
20743
w Warszawie.

tame

str. 295

160

Uk. N.

1855 r.
Rozporzdze1}23 sierp. nie rady szczeg6owej opiekuczej szpitala ydowskiego
.N'e 1196.

~.

1853 r.
9 czerwca
(1 lipca)

Post. R. Ad.

Zabraniajce ydwkom

golenia gw przy wstpow aniu w zwizki maeskie.

302

Wskazujce

ulice w m. Dz. pr. Kl'. P.

Zgierzu na mieszkania t. 49 str. 243.
dla. ydw.

104

1856 r.
Post. K. rz.sp."i. Zabraniajce rabinom U St. Zawadzdawania rozwodw reli- kiegO: Pra:wo
9/31 sierp.
3903
gijnych przed uzyska- cywilne t. I
N2 23513
str. 338:
niem rozwodu cywilnego.

2117

Post. R. Ad.

303
,;1.

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I ROZPORZDZE RZDOWYCH.

PRAWA YDW W KRLESTWIE l'OLSKlEM.

...
Wadza,

ktra
wydala postanowienie

Data

Trc

postanowienia

Miejsce opublikowania

Str.

O sposobie przyjmowa- Prz. d. Rz. G.

nia przysig od starozastr. 172.
konnych w bnicach.

17

1857 r.
Post. K. rz. spr. W przedmiocie rozwo- USt. ZawadzN2 2601.
8/21 marca
dw religijnych.
kiego "Prawo
cywilne" .t. 1
str. 190.
i
Uk. N.
Dozwalajcy ydom
Dz. pr. Kl'. P.
1857 r.
12 czerwca
przesiedlania si z Kr- t. 50 str. 417.
lestwa do Cesarstwa.
I

2'1/

Takie

1857 r.
2/H lutego

post.

N2 11.68

1857 r.

.
1857 r.
13

padzier.

li

1857 r.
grudnia

1857 r.
27 grudnia

Zatwierdzajcy

ustaw

30
216

Ule N.

Ustawa dla pensji ellskiej rzdowej w Warszawie.

\

Tame

201

Uk. N.

Ustawa dla instytutu gospodarstwa wiejskiego

i lenictwa w Marymoncie, tudzie dla szkoy
wiejskiej przy tyme instytucie bdcej.

Tame

t. 54
str. 227.

t. 54
str. 293.

nemu Bernardowi Handtke nabywania na wasno dbr ziemskich.

t. 50
str. 111.

Tame

130
18

wyszych Zb. p. ad. Wyd

zakadw Ow. t. 5 str. 509.
eskich w

201

Ustawa dla
naukowych

Ule. N.

rzdowych

160

Post. R. Ad.

Dozwalaj ce nabywania Dz. pr. Kl'. P.

na wasno dbr ziem- t. 54 str. 281.
skich i nieruchomoci
miejskich starozakonnemu Filipowi Lubelskiemu.

130

Uk. N.

Ustawa dla szk rolni- Zb. p. ad. Wyd.

czych w K~lestwie Pol- Ow. t. 5 str. 23Q.
skiem.
.

200
201

Takie

1859 r.
6/28 padz.

1859 r.

1860 r.

235

O pokrywaniu kosztw Zb. pr. ad. cz. 3

leczenia chorych ydw. t. I str. 1151.

1859 r.
5/27 padz.

(8 lutego)

post.

Post K. rz sp. O wynagrodzeniu nale- Prz. d. Rz. G.

w . .N'2 11 11572. nem kasjerowi i kontrastr. 226.
lerowi za prowadzenie
bniczej
rachunkowo-

52

ci.

t.

!)lf

str. 167.

I
t

1860 r.
2/2ldutego

82

Dz. pi:. Kr. P. I 130

304

Str.

1858 r.
Post. K. rz. sp. O odkrywaniu rodau Prz. d. Rz. G.
str. 176.
10/22 listop. w. N2 29150. przy skadaniu przysigi
przez ydw.

26 stycznia

I
Dozwalajce starozakon-

pozwolenie Lesserowi Levy.

1859 r.
Post. K. rz. sp. O przestrzeganiu, aby Prz. d. Rz. G.
speniali
str. 257.
10/22 padz. w . .N'2 53205. starozakonni
cile przepisy o aktach
stanu cywilnego.

200

1858 r.
Post. K. rz. spr. ydzi nie mog by Wspomniane 11
15/7kwietnia
N2 6160.
wiadkami przy aktach S1. Zawadzkienotarjalnych.
go nPra wo cywilne" t. 2 str.1
869.
,
1858 r.
Post. R. Ad.
13;25 czerw,

Miejsce opublikowania

postanowienia

Takie

Post. R. Ad.

2 listopada

t. 52
str. 155.

Tre

Warszawie.

32

Tame

i etat szkoy rabinw

w Warszawie.

Wladza,ktra
wydala postanowienie

118

IPost.K.rz. sp. w. O niedozwoleniu zagra- Prz. d. Rz. G.

N2 30586.
nicznym ydom odprastr. 171>.
wiania dla tutejszo-krajowej ludnoci starozakonnej modlitw i obrzdkw religiinych.
Uk. N.

1858 r.
7/19 paclz.

1859 r.
9/21 sierpnia

11/23 padz.

Data

t
l,
:,j

i
r:

1860 r.
18 lutego
(1 marca)

nabywania Dz. pr.Kr.P. t. 51l

str. 103.
dbr ziemskich i nieruchomoci miejskich starozakonnemu Ignacemu
Dawidsohnowi.

130

W aktach K. rz.
sp.w. tyczcych
si aktw stanu
cywilnego wyznania mojeszowego.Vol.lI.

236

Dozwalajce

Post. R. Ad.

Post. K. rz. sp. O obowizku pr.zedstaw. oN!! 367;;. wienia aktu maestwa
rodzicw przy sparzdzaniu alau urodzenia
dziecka.

305

20

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I ROZPORZI\DZE RZI\DOWYCH.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

Data

1860 r.
11/23 czerw.

1860 r.
25 czerwca

(7 lipca)
1860 r.

Wadza, ktra
wydala postanowienie

Ule N.

Tre

postanowienia

Miejsce opublikowania

szk wy-

Ustawa dla
Zb.p. ad.WYdz.1
szych eskich rzdo- ow. t. 5 str. 539'1
wych w Krlestwie Polskiem.

Wadza,

Str.

201

Post. K. rz. sp. o wydalaniu si rabinw Prz. d. Rz. G.

str. 195.
w. N~ 181115. i czonkw dozoru b
niczego jedynie za urlopami wadzy waciwej.

32
52

Dozwalajce nabywania Dz. pr. Kl'. P.

na wasno tlbr ziem- t. 56 str. 153.
skich i nieruchomod
miejskich starozakonnemu Jzefowi Epsteinowi.

130

Post. R. Ad.

wrzenia
(12padz.)

30

Takie

post.

Takie pozwolenie

Tame

130

1860 r.
30 wrzenia
(12 padz.)

Takie

post.

Takie

Tame

130

1860 r.
28 pa dziel'.
(9 listopada)

Takit

1860 r.
28 padziel'.
(9 listopada)

Takie

post.

post.

1860 r.
Post. K.rz. sp.
18/30 listop. w. N2 42001.

1861 r."
28 lutego
(12 marca)

Post. R. Ad.

1861 r.
24 maja
(5 czerwca)

Uk. N.

pozwolenie Hermanowi Epsteillowi.

t. 55
str. 425.
t. 56.
str. 153.

TakiepozwolenieSzoe- Tame

str. 163.

pozwolenie Dawidowi Bauerertzowi.

str. 227.

Takie

post.
M 11238.

I
Ule. N.

130
Takie

post.

1862 r.
Post. R. Ad.
31 lipca
(i2 sierpnia)

stawiania Prz. d. Rz. G.

supkw i zawieszania
str. 177.
acuszkweryfami zwanych jedynie na bocznych ulicach.
rozszerzeniu rewiru Dz. pr. Kl'. P.
w m.Lodzi. t. 58 str. 71.

ydowskiego

o wyborach do rad gubernialnych i powiatowych tudzie do rad municypalnych.

306

Tame

str. 365.

o stosowaniu wynagrodzenia kasjera miejskiego za rachunkowo b

nicz do rzeczywistego
dochodu bniczego.

Tame tr.

Dozwalajcestarozakon

Dz. pr. Kl'. P.

t. 59 str. 361.

nemu Juljanowi Lewenglikowi nabywania na

wasno dbr ziemskich
i nieruchomoci miejskich.

Ustawa o wycllowaniu
publicznem w Krlestwie
Polskiem.

uprawnieniu

ydw.

83

1862 r.
16/28 padz.

Ule .N.

dozwoleniu

ydom

ksztacenia si

w zawodzie farmaceutycznym
i utrzymywania aptek,
o dozwoleniu felczerom
ydom
uczestniczenia
w zgromadzeniach felczerskich, jako te o dopuszczeniu ydw na
meklerw do handlu bydem ..

o uchyleniu

podatku koszernego.

307

Str.

Prz. d. Rz. G.
str. 276.

t. 60
str. 227.

Tame

131

191}
201

str. 19. 18,19,

82, 111
132
182
260

Tame

t. 61
str. 50.

Tame

31

228.

Tame

130

o dozwoleniu

1862 r.
3/15 lutego

1862 r.
211 maja
(5 czerwca)
Tame

Miejsce opublikowania

postanowienia

1862 r.
Post. K. rz. w. r. Poleca Rzdom gub er13/25 styczN~ 1253.
nialnym, aby w sprawonia.
zdaniach podaway wiadomoci dotyczce wyznania ydowskiego.

1862 r.
8/20 maj~

lowi KaHalowi
Takie

Tre

1862 r.
Posl. R. Ad.
6/28 marca

1860 l'
30 wrzenia
(12 padz.)

Adamowi Epsteinowi.

ktra
postanowienie

wydaa

Data

str. 77.

112
102

266

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I ROZPORZDZE RZDOWYCH.
Wadza,

ktra
wydaa postanowienie

Data

1862 r.
28 grudnia
(1863 r.

I Post. R. Ad.

Tre

Miejsce opublikowania

postanowienia

Str.

O zniesieniu opaty biletowej od ydw pobieranej.

Tame

str. 116,

1865 r.
2O kwietnia
(2 maja)

Prz. d Rz. G.
str. 280.

Post. K. rz, w. r. O przedstawieniu przez

1863 r.
N2 7118.
rzdy
gubernialne w
29 maja
sprawozdaniach wiado(10 czerwca)
moci

co do stanu kas

przedmiocie.

Tame

Post. R. Ad.

O dozorach szkolnych. Zb. p. ad. Wyd.

ow. t.1. str.lf31.

31 grudnia
(1864 1',
12 stycznia)

191, ,

195

Uk. N.

1864 1',

Uk. N.

30 sierpnia

Dz. pr. Kl'. P.

t, 62 str. 37.

8'1

O wychowaniu publicz- Dz. pr. Kl'. P.

t. 62 str. 327.
nem.

19!~

urzdzeniu

gmin wiejskich.

1865 r.
6/18 manca

Takie

post.

O przymiotach kandydatw na urzd rabina.

Prz. d. Rz. G.
str. 197

O umieszczaniu w etacie kasy bniczej odpowiedniego funduszu

na kuracj biednych ydw w szpitalach.

tame

Str.

str. 199

53

1866 r.
1/13 lutego

Ule N.

O dopuszczeniu ydw Dz. pr. Kr. P.

dyplomy na stopnie na- t. M str. 9.
ukowe posiadajcych do
suby cywilnej. .

91

1866 r.
28 czerwca
(10 lipca)

Uk. N.

Ustawa warszawskiego Dz. pr. Kl'. P.

instytutu guchoniemych t. 6~ str. 239.
i ociemniaych, -

206

1866 r.
29 lipca

Uje. N.

Ustawa szkoy greckounickiej W Chemie.

1;51.

205

Zb.p.ad.Wydz,
ow. t. 11 str .. 665.

195
206

1866 r.
Post. K. urz.
13 /25 sierpn,

O zreorganizowaniu

rednich zakadw

naukowych i o wprowadzeniu wykadu w jzyku

rosyjskim w pocztkowych szkoach ydowskich.

1866 1'.
N. zat. ustawa O zarzdzi e gubemial19/31 grudn.
nym, obejmujca: o za-

twierdzeniu przez Gubernatorwwyborw do

dozorw bniczych, umarzaniu niedoborw
i rozpoznaniu rachunkw (art. 16, 35, 106).

31

53
161

tame

20 11

202

195

O wykazach o pobieraniu stempli llominacyjnych od urzdnikw i

oficjalistw bniczych.

Ustawy rednich zaJda- Dz. pl'. Kl'. P.

dw naukowych.
t. 61f str. 23

1867 r.
10 listopada

Post. K. urz.

1868 r.

N. zat. dodatkowe przepisy do

ustawy o zarzdzie gubernialnym.

2 9 lutego
t

308

str, 230.

Miejsce opublikowania

N.

tarnyc11.
186!. r.
Post. K. rz. sp.
16/28 grudn. w. Nl! 29097

postanowienia

fjk.

wrzen.)

1861, r.
Post. K. rz. ow. O ustaniu czynnoci 0- Zb. p. ad. wy dz.
piekunw szk ele men- ow. t. 1 str. 505
1/13 grudnia p . .N'2 15863

Tre

1866 r.
/17 stycznia

(1 O sierpnia)

1864 r.
19 lutego
(2 marca)

(11

post.
N2 9620.

str. 28 11.

Takie post.
.N'~ 11487.

tyme

Takie

53

bniczych.

1863 r.

ktra
postanowienie

wydaa

267

9 stycznia)

1863 r.
7/19 pa dz.

Wadza,

Data

Tame

str.

.
tame

l. 66

str. 119.

O prowadzeniu ksiek Zb. p. K. u. rz.

metrycznych w jzyku
rosyjskim.

7, 53,
229

229

O rozstrzyganiu przez Dz. pr. KI', P. 32,5 11,

Gubernatorw spraw o t,. 68 str. 29.
229
wyborach, mianowaniu
i uwalnianiu czonkw
dozorw bniczych, rabinw i kantorw.

309

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I ROZPORZDZE RZDOWYCH.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

Wadza

ktra
wydaa postanowienie
Wadza

Data

Miejsce opublikowania

Str.

str. 337

32

O prowadzeniu ksig
stanu cywilnego w mia'stach, ktre na mocy ukazu z dnia 1 czerwca
przeszy na osady, przez
wjtw gminy, a gdzie
to niemoliwe przez
nieetatowycl1.

Zb. p. K. urz.

230

zarzdzaniu sumami
bniczemi.

Zb. p. 1<. urz.

t.6 od. 3 str. 233

Trc

postanowienia

1868 r. I Post. K. urz. I O porzdku mianowaI nia i uwalniania podra111/26 czerw.

binw i duchownych
przy ydowskich domach modlitwy.
1869 r.
2'{ padziel'.
(5 listopad.)

takie

post.

tame

1869 r.
19 grudnia

takie

post.

1870 r.
6/18 lutego

takie

post.

O przypuszczaniu ydw Dz. pr. Kl'. P.

do wyborw na urzdy t. 70 str. 80
do administracji gminnej
w osadach.

1870 r.
19 czerwca
.1870 r.

takie

post.

2 2 czerwca

1870 r.
9/21 padz.

1871 1',
15/27 stycz.

1871 r.
6/18 marca

1871 r.
1 czerwca

Data

1872 r.

Pali.

1872 r.
7 sierpnia

Uk. rz. S.
(l-szy Dep.)

18n r.

N. Uk.

51!

stycznia

81j

str. 19lf :;0,161

183

O zarzdzaniu instytucjami dobroczynnemi.

tame

O urzdzeniu zarzdu

tame

str: 263

:;J!

tame

str. J<57

:;5

187Jf 1',
20 maja

N. rozkaz

1876 r.

Uk. rz. S.
(1-5Zy Dep.)

28 luty

takie

post.

post.

N2 3188

Post. N. Kr.
N2 1.871!

takie

post.
:Ni 3188

O prowadzeniu ksig , Zb. p. K. urz.

stann cywilnago w osadach, w ktrych wjci
gminni s niepimienni
przez awnikw, a w razie ich niepimiennoci
przez pisarzy gminnych.

230

Nowe przepisy o wybo- W aktach Zarach do gminy ydow- rzdu Gminy

Starozakonskiej.
nych m. Warszawy

5:;

O zatwierdzeniu darowizn i zapisw.

310

29 kwietnia

N. zat. post.
Kom. min.

1877 r.
26 grudnia

N. zat. post.
Kom. min.

1878 r.
kwietnia
1878 r.
g maja

N. zat. post.

1877 r.

O prawach ydw do
zgromadzania si na zebrania gminne i gromadzkie.

11.10

221

Tre

postanowienia

Miejsce opublikowania

Str.

N. zat. z dn. R. O

11 stycznia

gospodarczego m. Warszawy (VII art. 11).

takie

ktra
postanowienie

wydaa

Kom. min.
Uk. rz. S.
(1-szy Dep.)

rozcigniciu do y Zb. p. i r. rz.

dw, ktrzy Uk'Ol1czyli J'J'2 18 str. 258
kurs w nauk w instytude technologicznym
mocy art. 1395 prawa o
stanach t. j. prawa zamieszkiwania i wstpowania do suby we
wszystkich wydziaach
bez ograniczenia miejsca.

O ustaniu mocy

obowi

zujcej

deklaracji o wzajemnem wydawaniu

zbiegych ydw w Rosji i A ustrji.
Ustawa o powinnoci
wojskowej.

tame

N2 68

str. 115 i,

tame

1874 r.
str. 2

1'13

e ydzi nie mog by

tame
wybierani na czonkw
Komisji wojskowej.
O rodkach zabezpie- Zb. p. i r. rz.
czenia prawidowego JII'! 19 str. 210
penienia przez ydw
powinnoci wojskowej.
O wydawanin ydom
213
tame N! lf6
wiadectw na meame
str. 530
dw.
O sposobie wydawania tame M 15/1876 Ii7
wiadectw handlowych
str. 111
l-ej gildy ydom poddanym zagranicznym,
ktrzy przybywaj do
Rosji w interesach handlowych.
213
O wiadectwach dla me- tame M 95
str. 521
amedw.
o pocigniciu do pe tame :Ni 1171
str. 521
nienia powinnoci wojskowej, w razie niedoboru Ilord ludnoci
ydowskiej, osb tego
wyznania, korzystaj
cych z ulg 1-ej kategorji.

311

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKJEM.

Wadza

Data

1879

r.

ktra
postanowienie

wydaa

Tre

N. roz.

9 marca
1882 r.
7 kwietnia
1885 r.
15 stycznia

postanowienia

wiadectwach dla
amedw.

me-

Str.

Data

N2 56
str. 563

213

1887 r.
27 marca

tame

N! 32/1882
str. 962

N. zat. zd. R. O zabronieniu niechrzePa.

cianom malowania, wyrabiania i handlowania
przedmiotami kultu

Wadza

Miejsce opublikowania
tame

O spi esznem prowadzeniu sprawo zabnrzenia

przeciwko ydom.

N.roz.

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I ROZPORZDZE RZDOWYCH.

Zb. p. i r. rz.
N2 30 str. 552

282

ktra
postanowienie

wydaa

1885

r.

1885 r.
5 marca

N. zat. post.
K. min.

O ustanowieniu egzaminu z jzyk rosyjskiego

dla kandydatw na posady rabinw w Krlestwie Polskiem.

tame

jzyku wykadowym
szkoach elementar-

tame

O
w

N. zat. zd.
R Pa.

113

28 kwietnia

N. zat. zd.
R. Pati.

Rozp. m. sp. w. O wysokoci wynagrodzenia za schwytanie

tame

N2 113

195

N! 50

H8

no

str. 990

ydw, uchylajcych si
od penienia powinnoci

r.

1 grudnia
1886

r.

15 grudnia

1887

r.

9 stycznia

O osobach majcych
prawo zajmowania urz
du rabinw.

tame

O wynagrodzeniu duchownych wzywanych

do wadz sdowych oglnych, w celu' odbierania przysigi od wiad
kw i innych osb w
sprawach cywilnych.
Post. Kurz. O sposobie mianowania
w guberniach Krlestwa
N2 ltHt7
Polskiego rabinw, w razie uchylenia si ydw
od wyboru kandydata
I na ten urzd, tudzie
o ustanowieniu opaty
od ka~de. go kandyd~ta
egzammowanego z J
zyka rosyjskiego.

tame

N. zat. zd.
RiPa.

takie

post,

1887 r.
17 grudnia

33

1888 r.
7 marca

N! 7/1887

35

1888 r.
16 marca

str. 118

1888 r.
9 czerwca

tame

N2 18

str. 306
1887

312

N! ltlf/1887

33

takie

post.

szk miejskich
naukowego warszawskiego.

Ustawa
okrgu

lajcych si ocl powinnoci wojskowej.

str. 703

O uchyleniu zakazu zabraniaj cegoydom najmowania chrzecian clo

posugi domowej i do
robt, tudzie o obowizkach religijnych y-

1887 r.
Rozp. min. sp. O wynagrodzeniu za
2 padziel'.
schwytanie ydw uchyw.

wojskowej.
1886

N2 11 2

tame

str.

Str.

123

17;210

tame Ni;

62

112

J\i1! 57

196

str. 996

dwwzgldernsucych
u nich chrzecian.

33
1887 r.
28 kwietnia

str.

I Miejsce opuI blikowania

mysem.

1887 r.

str. 621

nych.
1886 r.
1 maja

N! 35

postanowienia

Decyzja rz. S. O prawie ydw, ktrym

dozwolono zamieszkiwa wszdzie, zajmowania si handlem i prze-

chrzeciaskiego.

16 lutego

Tro

N..zat. post.. O dokumentach hancllokom. min.

wych dia ydw cudzoziemcw.
N. zat. zd. R
Pall.

Przepisy zasadnicze o
szkoach przemyslowych.
I
Decyzja rz. S. O sposobie stwierdzenia
przez ydw prawa do
ulgi wojskoweJ z powodu pooenia familijnego.
Decyzja rz. S.
O szkoach realnych.

tame

str. 888
tame

N2 107
str. 2016

tameNe

8.1888

117

l'. str. 117

tameN2 36

20&

str. 658
tame

Ne 117
str. 2293

tame N?

57

str. 1157
1888 r.
Rozp. min. sp. O wynagrodzeniu za tame 25 lutego 1889 r.
schwytanie ydw uchy9 grudnia
w.
lajcych si od penienia powinno.ci wojskoweJ.
1889 r.
N. zat. zd. R O zabronieniu ydom, tame 21 marca 1889 r.
3 1 stycznia
powoanym do suby
Pa.
wojskowej, lub bdcym
w teje subie zastpowania si p rzez bliskich
krewnych.

313

lll8

1M

206

H8.

l1

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I IWZORZDZE RZDOWYCH.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

Wadza,

Data

1889 r.
13 lutego
1889 r.
8 czerwca

ktra
postanowienie

wydaa

szkoy grniczej
dbrowskiej.

takie

post.

N. roz.

1890 r.
18 kwietnia

N. roz.

1891 r.
11 czerwca

postanowienia

N. zat. zc1. R. P. Ustawa

1889 r.
8 listopada

1891 r.
7 maja

Tre

O sposobie priyjmowaliczprywatnych przy zjazdach

sdziw pokoju.

N.zat.zd.R.Pa.

207

1892 r.
Post. m. sp. w. O rejestrach wysiedlaj- przytoczone u
12 czerwca
.Nu 2034
cych si ydw i ulgach .lI. M. PoroBIma:
dla nich.
CHCTeMaTIi'Ie-

213

cldii C60PlIIiR':
aaKOHOB'b o eBpenx'b str. 150.

tame

tame

Ne 127.

~3

Ne 1>0.

93

tame

N2 68.

210

Zakaz kupowania i posiadania pod jakimkolwiek bd tytuem ziemi

wociaskiej przez y.
dw.

tame

N2 76.

113

1891 r.

Decyzja rz. S. O naoeniu kary na 1'0.3 padziern .

dziny ydw, ktrzy nie
stawili si na wezwanie
do. rewiz.ii lekarskiej,
wojskowej dla okrelenia ich wieku podug'ich

1892 r.
g maja

N.zat. uch. Kom. O dziaalnoci w Rosji

min.
zaoonego w Anglji ydowskiego towarzystwa
kolonizacyjnego.

314

postanowienia

1892 r.
N. zat. zd. R. P. O odpowiedzialnoci za Zb. p. i r. rz.
18 czerwca
dopuszczenie publiczNe 77.
nych naboestw ydowskich nie w ustanowionych do tego miejscach.
1893 r.
1 marca

1893 r.
23 kwietnia

13 1,

1893 r.
29

tameN238/1892

N.zat.zd.R.Pa.

padziel'.

takie

post.

Wyjanienia

Senatu

O nadzorze nad dziaal

noci meamedw i u-

Str.

276

13

tame

213

tame

230

N2 511
M5.

Konwencja
handlowa z
Niemcami.
tame

Ne 60.

113

tame

Ne 73.

27'1

zabronieniu ydom
imiona i nazwiska pod ktremi s
zapisani do ksig metrycznych.
O

zmienia

W jakich warunkachmo-

na skazywa na kar
rodzin yda, ktry wez-

Ne 82
681.

tame

N2 118
1894 r. 81>8.

154

wany do niespodziewanej superewizji, 11ie stawi si do niej.

15 1

wygldu.

1892 r.
N.zat.zd.R.Pal1. U stawa o przemyle gr8 kwietnia
niczym, zabraniajcaydom udziau w przemyle grniczym.

Tre

wydaa

trzymywanych przez
nich szk.

normalna dla
dentystycznych.

szk

Miejsce opublikowania

N2 21.

tame

Data

nianieclu'zecian do
by penomocnikw

rozp. m. sp. w. Ustawa

ktra
postanowienie

Str.

O uwolnieniu od opaty tame 18 sierstemplowej wiadectw . pnia 1889 r.

wydawanych meamedom na prawo nauczania
dzieci ydowskich.
O sposobie przyjmowania niechrzecian do Adwokatury.

Wadza,

Miejsce opublikowania

O emigrantach nieprzyprzez wadze niemieckie.

jtych

1895 r.
N,zat.zd.R Pa. O rodkach zabezpiecze23 stycznia
I n!a l?rawicl.owe~~ spe~mama powmnoscl WOJskowej przez niechrzecian. 1895 r.
Cyrkularz min.
11 grudnia sp. w. depo sp. d.
wyz.ob.Ne6007.

chalicy.

tame

N! 3
1894 r.

tame

Ne 38

21111.

przytoczony u
.lI. M. PoroBIllla:
CElCTeMaTwreCKiH C60pRIilt':
aaKOROB': o eBpe.fIx': str. 396.

315

251

252

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I ROZPORZDZE RZDOWYCH.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKmM.

ktra
wydaa postanowienie
'Wadza,

Data

189G r.
12 lutego

1897 r.

Tre

postanowienia

odpowiedzialnoci
niechrzecian za prze-

chrzeciaszkadzanie
nom w spenianiu obowizkw religijnych.

post.

211 lutego

Miejsce opublikowania

Str.

yr z y przyjli
zmuszeni s

O zapomogach dla

dw, k t
chrzest i
opuci dawne miejsce
osiedlenia wrd byych

Zb. p. i 1'. 1'z.

.Nh 36 527.

N.zat.zd.R.Pa. O przemianowaniu urz1899 r.

du zawiaduj cegu od8 listopada
dziaem dla
mysowo w
dowskim W

11

rozp. m. fin.

kwietnia
1900 r.
2 maja

1901 r.
12 kwietnia

takie

post

tame

.N'e 36
527.

wrzenia

tame .N'~

Miejsce opublikowania

postanowienia

dynie emigrantom ydom wracajcym do

kraju.

1903 r.
26 lutego

Ule N.

1903 1'.

UJe N.

190 11

U stawa szkoy handlowej niszej towarzystwa

wzajemnej pomocy subjektw m. Lodzi.

tame .N'~

ydw

do
do suby
pal'istwowej.

wstpowania

.N'2 57

207

121.19.

r.

1905 r.

11 tutego

Str.

277

JJ OHcTt'MaT:[JT:!e-

Clcilt ClU1COK'b

saIWHOB'b o
CBpelIX'b"
str. 157

O zamierzeniach w kie- Zb. pr. i r. rz.

runku udoskonalenia po- cz. 1, .N'2 20,
. rzdku pastwowego.
. 2'16

Nowy kodeks karny.

Ule N.

min.

207

66

120

O zamierzeniach w ki e- tame cz. l,

runku udoskonalenia po- N! 189, 1916

rzdku

N. zat. zd. K.

r.

Uk. N.

17 kwietnia
tame Mg

118

961.

96

1905 r.
5 czerwca

rozporzclze administracyjnych
ograniczajcych swobo-

1905

r.

Uk. N.

tame .N'~
15 117.

76

311

217

1902 r.

Rozp. min. fin. Zabrania przywozu z za- Zb. p. i r. rz.

12 sierpnia
granicy akcji i wiadectw N2 92 10 119.
tymczasowych b a n k u
kolonialnego ydowskiego w Londynie.

1905

r.

6 sierpnia

278

1905

1".

'18 sierpnia

NajwyszyMa'

nifest

tame

cz, 1,

:M 1!9,

jzyku

polskim.

tame

cz. 1,

przejciu na wiar
ydowsk.

317

23

63, 526
tame

O :wywaszczeniu grun- tame cz. 1,

tu pod rozszerzenie N2 Hl3, 1330
cmentarza ydowskiego
w osadzie Zaklikw powiatu Janowskiego, guberni Lubelskiej.
O utworzeniu Izby (du- tame cz. 1,
my) Pal1stwowej, i po- N2 Hll, 1325
stanowienie o wyborach
do teje.

Cy:rkularz min. O
s. w.

10

389

wyznania wiary.

O wzmocnieniu zasad
tolerancji religijnej.

Ule N.

20 czerwca

pastwowego.

O zniesieniu
d

1905

tame

580

O zmianie przepisw o
zamieszkaniu ydw poza obrbem miast i miasteczek w Cesarstwie.

1502.

Reskrypt min. Ustawa szkoy rolniczej wspomniane w

rolnictwa
w Czstoniewie.
dzielezdziejw
Gminy Starozakonnych w
Warszawie:
Szkolnictwo.

316

post.

12 grudnia
tame

Decyzja rz. S. O prawach

takie

li

"

160

21211.

Ustawa szkoy handlowej

niszej warszawskiej.

pomocnikw.
18

Tre

22 marca

chorych uszpitalu yWarszawie.

1901 r.
Zdanie R. Pa. O ustanowieniu sposobu
9 czerwca
wybierania rabinw i ich
1901 r.

postanowienie

wspwyznawcw.

1900 r.

wydaa

1902 r.
Cyrkularzmin. O udzieleniu wiadectw Wspomniany u
26 sierpnia sp. w. N2 11971 przez konsula w Lon- JI. M. PoroBHHu

N.zat. zd. R.Pal1. O

takie

Wadza ktra I
Data

Wspomniany u
PoroBHH3. ~3a
KOlIbr o enpen:x'I,t'
str. 1115

215
281

87

24

CHRONOLOGICZNY SPIS PRAW I ROZPORZADZE RZDOWYCH.

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEl\!.

I Wadza ktra

wyclal~ p~sta

Data

I
1905 r.
1 paidzier.
1906 r.
21 lutego

Tre

postanowienia

nOWleme
Uk. N.

jzyku

polskim.

Miejsce opu- I
Str.
blikawania I
Zb. pr. i r. rz.

Zb. pr. i r. rz.

cz. 1, N2 31,
196
N. za!. zd. R. O pogodzeniu niekt- Zb. pr. i r. rz.
1906 r.
Pa.
rych postanowi ell kodek- . cz. 1, N2 73,
H marca
su karnego z postano 1161
wieniami o wzmocnieniu
zasad tolerancji religijnej
Uk. N.
O zatwierdzeniu zasad- tame cz. 1,
1906 r.
niczych praw pastwo
J';~ 98, 603
2~ kwietnia
wych.
Cyrkularz
O niedopuszczeniu agi- Przytoczony u:
1907 r.
tacji sjonistycznej.
JI. M. PoroBlIlIa
6 lipca min. sp. w. o.glny depo N2 23
"CH CTeMa'fll"IeUk. N.

O reformie organizacji
Rady Pallstwa.

29

I Wadza ktra
wydaa. p~sta

Data
\

m.

N.

Rad miejsk dobroczynnoci publicznej

1908 r.
20 maja

w Warszawie i oddaje
zakady dobroczynne i
szpitale w Warszawie
pod Zarzd Magistratu.
O zatwierdzaniu darowizn i zapisw.

Cyrkularz
min. sp. W.

Znosi

Zb. pr. i r. rz.

1911 r.
11 marca

normy procentowe
przyjmowania do rednich zakadw naukowych i do dopuszczania
ydw do skadania egzaminu w tyche zakadach w charakterze
eksternw.

88

16

Ule N.

wrzenia

1909 r ..
22 sierpnia

takie

Ograniczenia w przyj- Art. 787-2 Pr.

o st.

13%, w innych mieJscowociach po za stref

osiadoci do 5% a w granicach staego osiedlenia do 10%.
Ogranicza przyjmowanie Art. 787-3 Pl',
post.
ydw do szk red
o st.
nich zakadw llaukowych
stolicach do 5%,
w innych miejscowociach po za stref staego osiedlenia ydw
do 10%, a w obrbie strefy osiedlenia do 15%.

318

N2 629

tame

Uk. N.

O zwolnieniu z kar z powodu 300-lecia domu Romanowych.

N2 371

155

1913 r.
9 marca

Ule N.

O zakazie dzierawy ma- tame.N'2 ~f70

jtkw majorackiqh.

137

1913 r.
2/25 grud.

Uch. R. min .

Dziennik Petersburgski
1913 r.

89

O wprowadzeniu nowe- Dz. r. J. G. W.

go kodeksu karnego z
N2 12
1903 r.

26

O niezmuszaniu ydw Dz. r. J. G. W.

do otwierania sklepw
.N'2 5
w dnie witeczne ydowskie.

11

162
1915 r.

Post.

J. G. W.

21 marca

1915 r.
2 padziel'.

takie

post.

1916 r.

takie

post.

takie

post.

221

mowaniuydw do szk
wyszych: w stolicy do

Str.

1913 r.
21 lutego

Nh 231l

1908 r.

Miejsce opublikowania

------~--------~--------------~--------~--208
Uch. R. min. Rozciga ograniczajce Zb. pr. i r.rz.

aaKOHOB'L o eBpelIX'L"str.338

1907 r.

postanowienia

nOWIem e

Cldfi C60PHHWI>

11 sierpnia

Tre

5 maja

1916 r.
1 padziel'.

207
1916 r.
5 grudnia
1917

r.

7 lipca

takie post.
N!:Ni! 212, 3,11

Opinia Tym
. czasowej Rady Stanu

Odrzucajca uchwa towarzystwa kredytowego

m Warszawy o ograniczeniu liczby reprezentantw stowarzyszonych
wyznania Mojeszowego.

Ordynacja miejska dla Dz. r. J. G. W.

miasta Warszawy.
Ng 32

sto.

Rozporzdzenie

datyol'ganizacji ydowskiego towarzystwa religijnego w J. G. Warszawskiem.

tame:Ni! 53

O opiece nad ubogimi.

tame

711

162

36,68

czce

N! 56

O chajderach i talmud- W protok.

torach.
ach T. R. Stanu

319

163

286

SPIS POWOLANYCH ARTYKUW PRAWA.

Z PRAWA O MAESTWIE.

Str.
Art.

uroczystociach

religijnych przy zawarciu

maestwa

O aktach znania
O wyrzeczeniu przez

"

"

Spis

powoanych artykuw

prawa.

Z KODEKSU NAPOLEONA.
Art.

7-'-16
" 165-166
" 180-202
" 229-311
,,555
,,910

O
O
O
O
O

uywaniu praw cywilnych . .

formalnociach obchodu maellstwa.
skargach o niewano mael'istwa

"

"

"
"

"
"
"
"
"
"

."
"

211

"

232

351
918

2/t!.
21.4
2l.!l.!
2l.!/1
2l.!11
2111!

25 1
255

Art. 1811

"
"

"
"

185
302
530
1053
1057

" lOn

"

"

skar-

JJ

155

O przyswojeniu sobie samowolnie wadzy 217-2:,7

O naduycie wadzy . . . . . . . . . 2117-257

Kara na rabinw za niezgaszanie si z nowoecami, celem spisania aktu stanu

cywilnego.
............

29

Z KODEKSU KARNEGO.

" lU6
1558

Z PRAWA O PRZYWILEJACH I HYPOTEKACH.

320

"

"
"

Prawa odnoszce si do stanu i zdolnoci osb

256
O uywaniu praw cywilnych przez ydw 12l.!-125
O pozbawieniu praw cywilnych. . . . . . ,256
O mieszkaniu . . . . . . . . . . . . .
180
Urzdzenia
oglne o aktach stanu cywilnego . . . . . . . . . . . . . . 225-231
92-93 O aktach stanu cywilnego wzgldem ydw
225
95-98 O aktach urodzenia
. . . . . . . . . li18-233
122
O dowodzie maestwa w braku ksig stanu cywilnego . . . . . . ... . . . 255
1113
O formalnociach obchodu mael'istwa . . 2113
237-2111 O wspieraniu krewnych i powinowatych 163-177
2116
O koniecznoci obchodu religij nego do wanoci maestwa
. . . . . . . . . 2l.!3
2 l.! 9
O wyrzeczeniu przez Sd niewanoci i rozwizania mael'istwa. . . . . . . .
2113
36l.!
O opiece nadanej przez ojca lub matk nieletnich dzieci. . . . . . . . . . . . 258
IlU!
O niezdolno.ci niechrzecian do penienia
obowizk6w opiekuua i czonka Rady familijnej nad chrzecianami . . . . . . 15!)

Nie nadaje przywileju nalenociom

bowym . .
. . . . . .

"

Art. 303

3
16
17
26-33
71-75

Art. 2l.!

"

173
179
186
189

maestwa

Z KODEKSU KAR GWNYCH I POPRAWCZYCH..

rozwodzie . . . . . . . . . . .
zabudowaniach na cudzych gruntach.
zapisach . . . . . . . . . . . .

Z KODEKSU CYW1LNEGO KRLESTWA POLSKIEGO.

Art.

77

zwierzchno

duchoi rozcze...
......
Orzeczenie skutkw cywilnych naley do sdw cywilnych . . . . . . .
Sprawy maeskie u ewangielik6w
Maestwa niechrzecian
. . . . . . .
O zapowiedzi i o akcie lubnym . . . .
.sprawy o wano maestw niechrzecian
nale do Sdw cywilnych
Niewano umw w przedmiocie rozwizania maellstwa. . . . . . . . . .
O dowodach maestwa w braku aktu stanu
cywilnego.
wn niewanoci
nia maonka.

."

24.11
2311

1579

skonieni chrzecianina do przejwiar ydowsk . . . .

23
Kara za przejcie z wiary chrzeciaskiej
do niechrzeciaski ej . . . . . . . .
23
Kara za wykonanie obrzdw religijnych
przez osoby nie bdce rabinami . . 35-41
Kara na ukrywajcych, uchylajcego si yda od powinnoci wojskowej i na cal
gmin
. . . . . . . . . . . . . . 155

Kara za
cia

na

Kary na rabinw, melamedw i rodzicw

za naruszenie przepis6w o wychowaniu
dzieci . . . . . . . . . . . . . 41-222
Kary za odciganie ydw od pracy rolnej,
l.!1
Kara za wybudowanie synagogi bez zezwolenia, i nie w wymaganej odlegoci od
kociow chrzeciaskich
. . . . ..
25
Kara za zmian nazwiska . . . . . . . 230-241
Kara za zawieranie maestwa z ublieniem
zasadom wiary lub prawa . . . . . . 257
Kara za dopenienie obrzdku lubnego niechrzecian z naruszeniem wymaga prawnych . .
. . . . . . . . . l.!1-257

321

21

PRA WA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

SPIS POWOLANYCH ARTYKULW PRAWA.

Z NOWEGO KODEKSU KARNEGO.

Z ZASADNICZYCH PRAW PASTWOWYCH

(Zb. pr. C. R. t. 1. cz. 1).

Str.
Art. 76-98 Kary za naruszenie przepisw ochraniajcych
wyznania religijne . . . . . . . . ,
24
Kara za wykonanie obrzdw religijnych
152
przez osoby nie bdce rabinami . . .
42
"
Kara za ukrycie lub zmian nazwiska, po272
"
woania i t. p.
. . . . . . . . . ..
24 t
Kara za naruszenie przepisw o nauczaniu
291
modziey . . . . . . . . . . . . .
112
"
Kara za wybudowanie lub przebudowanie bu378
dynku bez zezwolenia, jeeli zezwolenie
jest wymagane. . . . . . . . . . .
25
lj13
Kara za uclziaw dopenieniu nielegalnego
lubu.
. . . . . . . . . . . . . 1i2-257
1,25
Kara za naruszenie przepisu o aktach stanu
cywilnego . . . . . .
. . . . . . 2110
"
1126
'vV tyme przedmiocie. . ,
. . . . . . 21J1

Art. 67

Art. 365
"

Art. 337
" 550

Z ORGANIZACYI Sl\DOWNICTW A
(Zb. pr. C. R. t. 16 cz. 1).

USTAWY

POSTPOWANIA

Z USTAWY

Art. 96-707

POSTPOWANIA SDOWEGO

322

Art

16

li

35

93

"
"
256
256

"

96
157
281
282

256
256

Art. 612

. .

10

wadzy

Gubernatora w sprawach: rabinw,

synagg i d()zorw Mniczych . . . .
O wadzy rzdu Gubernialnego pod przewodnictwem Gubernatora w tyche sprawach
O wadzy rzdu Gubernialnego pod pr~ewo
dnictwem Vice Gubernatora w tyche
sprawach . . . . . . . . . . . . .
O powiadczeniu ksig stanu cywilnego przez
pomocnikw naczelnikw powiatu . . .
O prowadzeniu i powiadczeniu ksig stanu
cywilnego w Warszawie przcz policj .
Zebrania czonkw gmin ydowskich w osadach
Wybory ydw na urzdy w osadach . .

53

229

230
85
85

sprzeday

trunkw.

. . . . . . . .

111

Z USTAWY O POWINNOCI WOJSKOWEJ

76

(Zb. pr. C. R. t. l,).

Art. 174

19

ydowskieh

Z USTAWY O OPATACH AKCYZNYCH

(Zb. p. C. R. t 5).

36

KARNEGO.

O niedopuszczeniu ydw do wiadczenia

przeciwko neofitom w razie ekscepcji
ze strony ostatnich
.......

11i7
97

Z URZDZENIA ZARZDU GUBERNIALNEGO

KRLESTWA POLSKIEGO (Zb. pr. C. R. t. 2).

36

CYWILNEGO.
O stosowaniu praw . . . . . . . . . .
O waciwoci sdu . . . . . . . . . .
,,863
vVynagrodzenie duchownych powoanych do
odebrania przysigi w Sdzie. . . . .
" 1339
O waciwoci sdu w sprawach zwizanych
z mael'istwem. . . . . . . . . . .
" 1356
W tyme przedmiocie . . . . . . . . .
" 1612-1613 O obronie spraw instytutowych przez Jeneraln Prokuratorj. . . . . . . . . .

Znaki odznaczenia dla niszych stopni wojskowych nieclu'zecian. . . . . . . .

Znaki odznaczenia za nieskaziteln sub. .

Art. 681-725 Atrybucje policyi w sprawach

SDOWEGO

Art. 9
,,203

10
38

Z OGOLNEGO URZDZENIA GUBERNIALNEGO

(Zb. p. C. R. t. 2).

Kara zanielegaln sprzeda obrazw witych

i przeszkadzanie przez zwierzchnikw
obchodzenia wit przez ich domownikw
i robotnikw innyc.h wyznan oraz o urz
(lzeniu i wybudowaniu domu modlitwy bez
naleytego zezwolenia . . 9-13-25-26-113

mianowaniu adwokatw przysigych

i prywatnych penomocnikw . . . . .

366

O prowadzeniu spraw duchownych ydw

przez departament spraw duchownych .
.....
O komisyi rabinicznej

Z PRAWA O ORDERACH (Zb. pr. C. R. t. 1. cz. 2).

Z USTA WY O KARACH WYMIERZANYCH PRZEZ

SDZIW POKOJU (Zb. pr. C. R. t. 15).

Z ORGANIZACYI MINISTERSTWA
(Zb pr. C. R. t. 1 cz. 2).

"

Art. 380-7106

O swobodzie wyznawania wszelakiej wiary

"

395

O powolaniu do suby wojskowej ydw,

ktrym su ulgi l-go rzdu . . . . .
. O karze 300 rubli nakadanej na rodzin uchylajcego si od spenienia powinnoci
wojskowej.
..........

323

Uli

15!t

PRAWA YDW W KROLE5TWIE POLSKIEM.

ZE ZBIORU POSTANOWIE WOJSKOWYCH.

Art. 568

ydom nie nadaje si stopni oficerskich

SPIS POWOLANYCH ARTYKUW PRAWA.

Z USTA WY SPRAW DUCHOWNYCH OBCYCH WYZNA

(Zb. pr .. C. R. t. 11).
Str.

Str.
1117

Q swobodzie wyznawania wszelakiej wiary. 8-9'

Zydzi mog przyjmowa wszelk tolerowan
wiar chrzeciask i chrzest nieletnich.
22-23
"
O oddzielnych przepisach dla spraw ydow" 1299
11
skich w guberniach Krlestwa Polskiego.
3-'1:
O sposobie wyboru rabinw. . . . . . .
1322
34
O umowie rabina z gmin. . . . . . . .
1323
Obrzdy religijne mog by speniane tylko
" 1325
35
przez rabinw lub ich pomocnikw. . .
Zabrania rabinom nakadania kar i wyklinania
Il 1330
35
i wyrzeka niewano kltwy rabinicznej
.1
" 1331-1332 Znaki odznaczenia dla rabinw . . . . . .
61
1069
O towarzystwach modlitewnych . . . . .
1336
Zadania Komisji rabinicznej i porzdek dziaania . . . . . . . . . . . . . . 38-39

Art.

Z USTAWY O BEZPOREDNICH PODATKACH.

(Zb. pr. C. R. t. 5).
Art. 120
li
142
" 163
" 193
li
196

O dworskiITI. gruntowym podatku

O podatku podymnym.
O tyme podatku
O tyme podatku . . .
O podatku gruntowym.

269
269

269
269
270

Z UST A WY KORPUSU STRAY POGRANICZNEJ

(Zb. p. C. R. t. 6).
Art. 89

O nieprzyjmowaniu ydw do stray pogranicznej . . . . . . . . . . . .

Z USTAWY ZAKLADW NAUKOWYCH MINISTERSTWA

OWIATY (Zb. pr. C. R. t. li).

Z USTA WY CELNEJ (Zb. Pr. C. R. t. 6).

Art. 1073

ydzi defraudanci usuwani by winni na 100

wiorst od granicy. . . . . . . "

107

Art. 299

Z USTAWY GRNICZEJ (Zb. pr. C R. t. 7).

Art.

3..

88!l

ydzi nie dopuszczaj si do udziau w przemyle

grniczym . . . . . . . . .

,,9112

113

" 1151

Z PRAW O STANACI-I (Zb. pr. C. t. 9).

119
O monoci przesiedlania si do Rosji . "
O prawie dymisjonowanych onierzy zamieszkiwania w Cesarstwie . . . . . 128-1117
O przypisywaniu si przechrzczonych do miejli
776
skich i wiejskich gmin. . . . . . . .
22
,,777
Chrzest wraz z nieletniemi do lat 7-miu dziemi
22
,,779
O prawie przesiedlania si ydw. . . . . 120
li
787-790 O ksztaceniu dzieci ydowskich w zakadach
naukowych i o normie procentowej, dla ydw w szkoach rednich 122-187-207-210-211
s
805
O wyborze ydw do rad miejskich w Cesarstwie. . . . . . . . . . . . . .
87
O przes~~dlaniu si ydw cudzoziemcw do
" 819
117
RosJI . . . '.' . . . . . . . . .
O prawach wdw i 'rozwdek, rosyjskich pod" 820
danych, ktre wyszy za m za cudzoziemcw, do powrotu do poddastwa rosyjskiego . . . . . . . . . . . . . 118
n 3.23
O szko8.ch elementarnych . . . . . . . . 196

1Jl31
" 1IJ63-146 11

rt.

191
" 680

Z USTAWY KWARANTANOWEJ (Zb. pr. C. R. t. 9).

Art. 933

nie przyjmowaniu
rantanowej

324

do suby kwa. . . . . . . "

1-2

ydw

Ha

" 11176
2083
" 2117
" 237.
2679
3112-3162
" 3670-3673
3878-3893

211

212
212
211
212
207
212
212
212
21'J.

211
196
196
214

Z USTAWY ZAKADW NAUKOWYCH MINISTERSTWA CESARSKIEGO DWORU, HANDLU

I PRZEMYSU i t. p. (Zb. pr. C R. t. 11).

O normie procentowej ydw w wyszych

zakadach naukowych . . . . . . . .
O wstpujcych do Petersburskiego historycznego instytutu . . . . . . . . . .
O wstpujcych do instytutu Ksicia Bezborodko . . . . . . . . . . . . . . .
Ograniczenie liczby ydw w charkowskim
technologicznym instytucie . . . . . .
Ograniczenie w elektrotechniC'znym instytucie
O normie procentowej dla ydw w szkoach rednich
. . . . . . . . . . .
Ograniczenie na kursach statystycznych . .
Ograniczenie w szkole drg komunikacyjnych
Ograniczenie w szkole inynierskiej. . . .
Ograniczenie w instytucie moskiewskim wiejsko-gospbdal'czym. . . . . . . . . ,
Ograniczenie liczby suchaczek :'" Pete~sburg~
skim eskim medycznym Jllstytucle.
O szkoach elementarnych.
.,.
O szkoach elementarnych w miejskich
wiejskich gminach
'"
O meamedach . . .

Art. 11i31
"
"

t.76

2371;

O przyjmowaniu do elektrotechnicznego in......

stytlltll tylko chrzecian
O ksztaccych si na kursach statystycznych
O nieprzyjmowaniu yd",: do instytut~ go:.
spodarczego i na techl11kw komumkacJl

325

2n

211.J.

214

PRAWA YDW W KRU~STW1E POLSKIEM.

Z UST AWY

PRZEMYSOWEJ

(Zb. pr. C. R. t. 11 cz. 2).

podatku z przedsibiorstwa wykonywanego w kilku miejscowociach . .

O nie zmuszaniu przez majstrw chrzecian
pracujcych u nich niechrzecian do pracy w ich Wita
. . . . . .
O

opacie

Z USTAWY O PASZPORTACH I
(Zb. pr. C. R. t. 111).
Art. 11
68
71

Str.
63
9

ZBIEGYCH

O pr~esiedlaniu si z Krlestwa do Rosji . . 120

PrawIda paszportowe dla ydw i przesiedlanie si do Rosji. . . . 121-122-123-1117
O zaznaczeniu w paszportach dla ydw e

su tylko dla pobytu w miejscowociach

w ktrych ydom mieszka dozwolono :

123

Z USTA WY O ZAPOBIEGANIU PRZESTPSTW

I ICH PRZECICIU (Zb. pr. C. R. t. 1ll).
Art. 39
70
88
"

100

9 po:wrocie z ch~z~ciagtwa do judaizmu ,

Zydz! mog ,P~zYJ9 wszelk tolerowan wiar
chrzeclansk I chrzest nieletnich
O nie przeszkadzaniu domownikom i robotni~
kom w obchodzeniu ich wit przez
zwier~ch.nik6'Y' innych ,wyznali
, . ,.
O wzbro~~elllu. J?lechrzeclanom. wyrabiania
krzyzow I l1lnych przedmIOtw kultu
chrzecian i handlowania takowemi

23

22
9

118

Objanienie

skrce.

znaczy: Krl Saski Ksie Warszawski.

Namiestnik Krlewski.
Ksie Namiestnik.
" Jenera Gubernator Warszawski.
Dekrer.
"
Postanowienie.
Ukaz najwyszy.
"
"
Najwyszy rozkaz.
Na.iwyej zatwierdzona uchwaa.
Najwyej zatwierdzom: zdanie.
"
Dziennik praw Ksistwa Warszawskiego.
"
Dziennik Praw Krlestwa Polskiego.
Dziennik rozporzdze dla Jenera
"
Gubernatorstwa Warszawskiego.
"
Kodeks Napoleona.
Kodeks cywilny Kl'lestwa Pol"
skiego.
"
Kodeks karny.
kodeks karny.
" nowy
" Kudeks kar gwnych poprawczych.
"
Usta"\va o karach wymierzanych
przez Sdziw Pokoju.
"
Ustawa postpowania cywilnego cesarza Aleksandra II-go.
Zbir przepisw administracyjnych.
Krlestwa Polskiego.
"
Przepisy odnoszce si do czynno
ci rzdw gubernialnych i naczelnikw powiatowych, Wydzia
Wyznali
ZbiM praw Cesarstwa rosyjskiego
]l

(CBO.D;'.b aaKOHOB "POCCiJlCIWfi

"

327
326

HM-

rrepiH").
Zbi6r praw i rozporzdze rzdo
wych (Co6paHie yaaKoHeHiH II
pacIloplllKeHin npaBHTeJIF>CTna).

PRAWA YDW W KRLESTWIE POLSKIEM.

K. rz. Sp. W.
K. rz.

W.

r.

K. rz. spr.
K. urz.
rz. S.
Dep.
Org.
Zb. p. K. urz.

znaczy: Komisja rzdowa spraw wewntrz~

nych i duchownych.
Komisja rzdowa wyzna religijnych i owiecenia publicznego,
Komisja rzdowa sprawiedliwoci.
Komitet urzdzajcy Krlestwa Polskiego. (yqpe,D;JITeJlbRhlti KOMH"
TeT'b).
rzdzcy Senat.
"
Departament.
Organizacja.
Zbir przepisw Komitetu urzdza-

Wyclz. ow.
Wydz. spr.
od.
R. Ad.
R. Pal1.
m.
fin,
K. min.
rozp.
Pr. o. st.
Ust. spr. d. wyz. ob.
Ust, z, n,

)l

"

"
"
"
"

""

"

Ust. p. w:
Ust, o zap . i prz. prz.

Ust. p.
Ust. o b. p.

N.
Art.
cz.
t.

wyd.
str.
t. p.
i. j,

i t, p.

r.
Zlp.
np.
star.
,.zd.

"
"
"

"
"
"
"
"
"

"
"
"
"
"

jcego.
Wydzia owiecenia.
wydzia sprawiedliwoci.
oddzia.

Rada Administracyjna.
Rada Palistw~.
minister.
finanse.
Kom. ministrw.
rozporzdzenie.

Prawa o stanach.
Ustawa spraw duchownych wyzna
obcych. (YcTaBhl ,n;yxoBnhlX'b ,n;'BJl'b
linocTpaHllhlX'b HCnOB'B,n;aniti).
Ustawa zakadw naukowych. (YCTaB'b y'lenbIX'b y'lpe'K,n;enHi II yTJ:e6nbIX'b aase.n;eniti).
Ustawa o powinnoci wojskowej.
(YcTan'b BOHlCKOti nODHRnocTu).
Ustawa o zapobieganiu i przeszkodzeniu przestpstwom, (YcTaB'b
o npe,n;ynpem,n;enhr H nepec'B'lenirr
npecTYIIJlenifi).
Ustawa o paszportach, (YcTaB'L O
naclIOpTaX'b ).
Ustawa o bezporednich podatkach.
(YcTaB'b o npflMhlX'L naJlorax'b).
Numer.
artyku.
cz.

tom.
wydanie.
stronica,
tego prawa,
to jest.
i temu podobne.
rok.
zotych polskich.
naprzyklad.
starozakonny,
zdanie.

io'

Errata;

Na str;, l W wierszu 22 w,inno

:,9
16
"
'18
: ,lI ': 12,
tJ
"
7
13
"
" 19
5
" '33 1
" 19
'i,'
" 8,:
" 46
" 1,9
" 19
"
,,." ,28 ,,'"
':' .. :""r ~ 58
23 i?,,,
81
"
26
97
",
, ''''!
I'
32 "
1M
"
" 119
h
,
," '120:,
8' "II
'
II,
/
.,
123" }
14
ff
" '123'
26
"
6
127

by:, udzia

"

,-

ff

,~

.;t"

'~r
,o,

"128,"
128
133
tlili

"
!

~ ,(

"

,j,

.. ,,:"

'ijl~/

r: f I: ~ 1'

11IS';
1118

"

" 'i6S'
175

" 17:\
;'}
'1;~8

" 'I,.: :,}

li'

189'

"

199

"

"

19b
200

;is'
11

'iD
im

"
26
.,',-",,:',
"
9'

" 1M

"
".',

"~

"
"

"
"

o'

"'>13'

15
'6'

1
2
l'

16,'
, 211

2'"

"

,"
l'

,"
"

"

"

:n

li

"
II

stref

sfer

sfer
' stref
"
w dniu":'
" z dnia
.. " oraz 'p~y,vatriych po wyrazie:
duchownych
'zamiat: 15/28
15/27
" 1)
a)
:Senatu
Senat
" 26 Maja
" Si Maja
23 Maja
16 Marca 1888'1'.
"
"
1887 r.
1866
1886' '
" ' '19 Gr'ucTnia
25 Lutego
"
,(przcoin ka)
'.(nal!.' p'unklu)
.loku
roku
" wydanie
wydane
" , i l1/26 Lipc,a
14/25 Czer" wca
",
,
'

"

"..
"

uzia.
spenieniu,

"
si (w kocu wiersza).
w nalecem, zam: nalecem.
chrze.
chrzest.
{88li
1868
24
26
" wywola
wywoaa
jest
's
3)
1)
interpelacji
interpretacji
1832
1823
osiedlenia
przesj~dlehia
, sfer
stref

"
"
"

,,~

ol',

zamiast:

spenianiu;

"

.-

.,

"

"

.\.',

"

'posya
obowlatti

18 110 r,'

"
" wyraz: nie
15 nicpotrzebny

dosya

obowizane

18211 r.

PRAWA YDW W KRLES1'WIE POLSKlEM.

-----------------

Nastr,211
,,21Zf
" 223
226
'1

"

236
239
301
302

zamiast: sfer
wierszu 30 winno by: stref
1886 r.
,,29
1866 .r.
" Napoloona
2 2 " " Napoleona
" Padzierni
"
11
"
"Listopada
"
ka
cywilnych
19
"cywilnego
"
v
" 31
zaniedbuj
" zaniedbujce "
"
"
cy.
wiersze 23, 21l i 25 winny byc zupenie pominite.
w wierszach 19 i 20 winno by 6/18 Czerwca, zamiast:
20 Czerwca / 2 Lipca.

Zaznacza si, e w tekcie pominite zostay zamieszczone

w spisie chronologicznym nastpujce rozporzdzenia:
z dnia
"
"
"

)I

29 Sierpnia 1822 r. } .
'.
'26 L'
d
dotyczce Zarzdu gmmy i opIat
Istopa a "
b'"
l
OZlllCZyC l.
12 'ru
G d nla
"
16 Czerwca 18211 r. o ograniczeniu przy licytacji dzieraw
karczemnych.
29 Listopada 1828 r. o powiadczaniu. ksig stanu cywilnego.
3/15 Marca 18113 r. o zniesieniu stowarzyszell i bractw.
.11/16 Maja 185 11 r. o oplaciesktadki na utrzymanie budowli

"

bniczych.
3/15 Lutego 1862 r. o sposobie wynagrodzenia kasjera miej-

"

7/19

"
"

skiego.
Padziernika

1863 r. o

wiadomociach

co do stanu kas

bniczych.

"

"

11 Stycznia 1872 r. o koczcych instytut technologiczny.

7 Sierpnia 1872 r. o ustaniu deklaracji o wydawaniu zbiegYC;h.

"
"
"

211 Lutego 1897 r. o zapomogach dla neofitw.

8 Listopada 1899 r. o przemianowaniu urzdu w szpitalu
ydowskim w Warszawie.
20 Maja 1908 r. o zatwierdzeniu darowizn i zapisw.

Zaznacza si rwnie, e: w czci Krlestwa Polskiego

okupowanej przez Niemcy, rozporzdzeniem z dnia 21 Czerwca
1915 r. zniesiony zosta ustanowiony W prawie grniczem z dnia
28 Kwietnia 1892 r. {wspomniariem na str. 113) zakaz prowadzenia'
prz;t11yslu grniczego przez ydw.
.