"Norymberga wschodu", czyli niemieckie pomysy na

Krakw - Gazetakrakowska.pl
"Norymberga wschodu", czyli niemieckie pomysy na Krakw
Data dodania: 2013-11-07 20:35:21 Ostatnia aktualizacja: 2014-02-07 00:00:07

Maria Mazurek
Hitlerowcy chcieli zrobi z Krakowa niemieckie miasto. Krakw mia by "Norymberg wschodu". Chcieli go
zgermanizowa i zawaszczy. Mieli jednak te zamiar Krakw rozwija, rozbudowywa. Zostawili po sobie,
oprcz zbrodni i okruciestw, wiele budowli i planw, ktre trudno ignorowa. Rozmowa Marii Mazurek z
prof. Jackiem Purchl.

Plan zagospodarowania Bo i okolic. Uwag zwraca wielki stadion na rodku Bo i aleja prowadzca pod
kopiec.
Czytaj take: "Miasta zawsze zaczynaj si le. I wci kusz [WYWIAD]
Jaki pomys na przebudowanie okupowanego Krakowa mieli hitlerowcy?
Po pierwsze: nie tylko okupowanego. Hitler po klsce Francji w czerwcu 1940 roku przesta traktowa Krakw
jako miasto okupowane. Nastpia wwczas zasadnicza zmiana koncepcji traktowania Generalnego
Gubernatorstwa- z terytorium okupowanego do obszaru "podniesionego do rangi czci skadowej Rzeszy".
W przypadku Krakowa chodzio przy tym nie tylko o przeniesienie nad Wis hitlerowskiego modelu
przebudowy wielkich miast w duchu Trzeciej Rzeszy, ale wykorzystanie urbanistyki jako elementu polityki
"odpolszczania" Krakowa. Hitler i Frank chcieli zrobi z Krakowa prawdziwie niemieckie miasto, tak jak z
dopiero co zdobytego Strasburga i Luksemburga. Krakw mia by "Norymberg wschodu". Dostpi
wtpliwego zaszczytu wypeniania funkcji stolicy Generalnego Gubernatorstwa. Podoba si. Kilkakrotnie
mniejszy ni Warszawa, bliej granicy z Reichem by znacznie atwiejszy do "odpolszczenia".
To wizao si z planami kompletnej rozbudowy i przebudowy miasta.
Tak. Niemcy nie tylko chcieli Krakw zgermanizowa i zawaszczy dla siebie. Mieli te plany, eby Krakw
rozwija, rozbudowywa. Nie mona zapomina, e to wanie Niemcy w czerwcu 1941 roku byli autorami
najwikszego w historii rozszerzenia granic Krakowa. Zwikszyli terytorium miasta ponad trzykrotnie,
przyczajc do niego m.in. zachodnie gminy: Bronowice Mae i Wielkie, Chem, Przegorzay, Wol Justowsk,
Grk Narodow. Niemcy zostawili w Krakowie charakterystyczne dla III Rzeszy budowle i wiele planw. To
dziedzictwo wroga, ktre przez dugie lata traktowane byo - wci w duym stopniu tak jest - jako tabu,
ktre nie zasuguje na uwag, nie mwic ju o ochronie. To wida choby na przykadzie losw siedziby
Hansa Franka na Wawelu. Ale okruciestwo hitlerowcw i zbrodnie niemieckie, o ktrych pami jest moim i
pani obowizkiem, nie oznaczaj, e to kopotliwe dziedzictwo powinnimy pomija i ignorowa.
Hitler mawia, e gdyby nie zosta politykiem, byby artyst.
Rzeczywicie. Jego modziecze niepowodzenia w tej kwestii i kompleksy s dobrze znane. W Trzeciej
Rzeszy szczeglnym narzdziem ideologii i polityki staa si architektura. Dodajmy, i ju wczeniej Mussolini
w peni doceni znaczenie architektury dla wzmacniania autorytetu totalitarnego pastwa. Hitler interesowa
si przede wszystkim architektur monumentaln. Jej "artystyczny" wymiar czy ze swoimi obsesjami
urbanistycznymi. Ich symbolem pozostaje przygotowana przez Alberta Speera wizja przeksztacenia Berlina
w Germani - stolic wiata. Gigantomania hitlerowskich wizji urbanistycznych - odwoujca si czsto do
tradycji antycznej - dotyczya nie tylko "ukochanych miast Wodza": Berlina, Monachium, Norymbergi i (po
Anschlussie) Linzu, ale grupy 40 najwikszych miast niemieckich. Na licie miast, ktre miay otrzyma nowy
"szlif urbanistyczny w wielkim stylu", znalaz si latem roku 1940 Krakw. Kilka miesicy pniej wysano z
Berlina do Krakowa Huberta Rittera, jednego z najwybitniejszych urbanistw niemieckich I poowy XX wieku.
Ritter mia ju na swoim koncie m.in. funkcje architekta Kolonii i Lipska. W Krakowie mia przygotowa tzw.
Generalbebaugsplan, caociowy plan zagospodarowania miasta.
Spodobao mu si w Krakowie?
Tak. Ritter bardzo wysoko ocenia take architektoniczne dziedzictwo II Rzeczypospolitej; komplementowa
Aleje, gmach Muzeum Narodowego, Biblioteki Jagielloskiej. W swoich wspomnieniach napisa, e zacz od
dokadnego zwiedzenia tego "piknego miasta". I ju na pocztku pobytu doszed do przekonania, e trzeba
odrzuci pierwotn koncepcj wybudowania nowej niemieckiej dzielnicy rzdowej na Boniach. Tumaczy to
Hansowi Frankowi. Ritter nie chcia niszczy tkanki miejskiej, ingerowa w historyczny rdze miasta i jego
sylwet, poszukiwa kompromisu pomidzy totalitarnymi ambicjami III Rzeszy w Krakowie a wartociami jego
dziedzictwa. Otacza si polskimi wsppracownikami. Wartociow czci jego studiw jest m.in. analiza

porwnawcza wczesnej infrastruktury komunalnej Krakowa do najwikszych miast niemieckich. Krakw nie
musia mie wwczas kompleksw. Na przykad lotnisko w Czyynach. Prosz sobie wyobrazi, e wtedy
byo ono dwa razy wiksze ni to we Frankfurcie nam Menem.
Ciko w to uwierzy.
Szczeglnie jeli kto mia okazj kiedykolwiek przesiada si na lotnisku we Frankfurcie! Teraz jest przecie
20 razy wiksze ni Balice. Ten przykad zreszt znakomicie pokazuje, jak komunizm cofn nas
cywilizacyjnie. Albo raczej jak wiat poszed do przodu w czasie, kiedy my stalimy w miejscu.
Gdzie, zamiast na Boniach, Ritter chcia wybudowa dzielnic rzdow?
Na Dbnikach. Wtedy jeszcze stosunkowo sabo zurbanizowanych. To miaa by z rozmachem zaplanowana
dzielnica monumentalnych gmachw mieszczcych instytucje wadzy i administracji. Rodzaj centrum
politycznego w typie Canberry czy Pretorii. Z wasn stacj kolejow, terenami rekreacyjno-sportowymi. Pod
Wzgrzem w. Bronisawy mia powsta tunel, ktry zapewniby bezporedni komunikacj kolejow tej
niemieckiej dzielnicy rzdowej z Berlinem. Miao w niej pracowa 10 tys. niemieckich urzdnikw.
Mieli tam te mieszka?
Nie. Dla Niemcw Ritter proponowa wybudowanie piciu ekskluzywnych dzielnic mieszkalnych. Jedna
powstaa wzdu dzisiejszej ulicy Krlewskiej. Prosz zwrci zreszt uwag na charakterystyczny ukad
przestrzenny i ksztat tych budynkw, realizujcych modn w Niemczech hitlerowskich zasad Luft und Licht.
Jakie jeszcze obiekty, oprcz budownictwa mieszkalnego wzdu Krlewskiej, Niemcy zostawili tu po
sobie?
Krakw jako niechciana stolica Generalnego Gubernatorstwa by miejscem zbrodni. O tych zbrodniach
przypomina nam obz koncentracyjny w Paszowie i getto w Podgrzu - i to s dwa obiekty, ktre pierwsze
przychodz ludziom do gowy, kiedy myl o tym, co w Krakowie zostawili Niemcy. Czsto - jedyne dwa.
Myl, e warto przypomina, e to kopotliwe dziedzictwo III Rzeszy jest znacznie wiksze. Czasem
przechodzimy obok budynkw, ktre wybudowali tu hitlerowcy, nawet nie zdajc sobie z tego sprawy. Na
przykad Niemcy cakowicie przebudowali fasad Feniksa przy Rynku Gwnym, niszczc jego programowo
modernistyczn architektur projektu Adolfa Szyszko-Bohusza. W Przegorzaach Hans Frank kaza budowa
Schloss Wartenberg, "zamek na skale", ktry nastpnie podarowa Himmlerowi. To moe "najczystszy" i
najlepiej zachowany przykad architektury III Rzeszy w Krakowie. Niemcy porzdkowali te cigi
komunikacyjne. Owocem tych prac porzdkowych s m.in. podcienia parterw domw na Grodzkiej i
Stradomskiej. A przede wszystkim wyburzenie kamienic u podna Wawelu i odsonicie widoku na zamek.
Hitlerowcy chcieli te przenie Dworzec Gwny. Gdzie?
W stron ronda Mogilskiego. Takie plany mia zreszt ju przed wojn prof. Kazimierz Dziewoski. Chciano
przenie dworzec, razem z lini kolejow na wschd i domkn drugi piercie miasta.
Pierwszy piercie to Planty, a drugi?
Aleje i Planty Dietlowskie. Ten piercie planowano domkn szerokim bulwarem z jednej strony w okolicach
wizienia Montelupich, a z drugiej - przy Hali Targowej, tak aby Planty Dietlowskie zakrcay w ulic Blich i
biegy przez teren dzisiejszego Dworca Gwnego.
Co jeszcze chcieli zrobi?
Wybudowa na Wile kamienne ukowe mosty, tak charakterystyczne dla Pragi, Parya czy Drezna. Midzy
innymi tam, gdzie stoi most Grunwaldzki, a take pod klasztorem Norbertanek. Niemcy uwaali, e Krakw nie
wykorzystuje obecnoci rzeki, nie docenia jej roli. Ritter chcia skupi rozwj miasta wzdu ujtej w
monumentalne bulwary rzeki.
Nasi urzdnicy dopiero teraz zawieraj w dugoterminowych planach rozwoju Krakowa tzw. odwrcenie
miasta twarz do Wisy.
Troch pno si zreflektowali. Krakw przez ponad sto ostatnich lat by odwrcony tyem do Wisy. Mimo e
wczeniej przecie y z Wisy.
Poza tym "Norymberga wschodu" miaa by chyba niele skomunikowana z t czci Europy?
Budowanie autostrad byo obsesj Hitlera. Krakowa w planach bynajmniej nie pomija. W okolicach Brzeska
miay krzyowa si autostrady Warszawa-Busko- Nowy Scz-Koszyce-Budapeszt z autostrad z Berlina
przez lsk do Lwowa. Przez Krakw miao z kolei przebiega poczenie autostradowe od Buska do
Ostrawy, Brna i Wiednia. Krakw mia wic znajdowa si w krzyu trzech midzynarodowych magistrali
drogowych. Do dzi nie doczekalimy si praktycznie adnej z nich. A Nowy Scz? Mino 70 lat, Nowy Scz
ma ju nieomal 100 tys. mieszkacw i dalej jest miastem komunikacyjnie zmarginalizowanym.
Mona sucha o planach hitlerowcw z pewn... nostalgi?
Raczej marzeniami o adzie przestrzennym, porzdku urbanistycznym, harmonii rozwoju. Ale cieszmy si, e
Krakw jednak nie zosta "Norymberg wschodu". Ani nie podzieli jej losw.
Pan jest bardzo ostrony w swoich wypowiedziach.
Hitlerowcy wymordowali nieomal ca spoeczno ydowsk Krakowa. Ofiarami straszliwego terroru i
zbrodni byy tysice Polakw, dla ktrych te miao nie by miejsca w "Norymberdze wschodu". To przede
wszystkim trzeba mie na uwadze. Ale prawd jest te, e w totalitarnych systemach powstawaa wielka
urbanistyka, nie byo miejsca na chaos, ktry tak nas dzisiaj drani. To nie tylko nasze dowiadczenie z
systemem faszystowskim, ale i lekcja stalinizmu. Przecie wtedy powsta w Krakowie jeszcze jeden

monumentalny kompleks architektoniczny, w ktrym nie byo przypadku, samowoli, chaosu. Nowa Huta.
Jacek Purchla (ur. 1954 w Krakowie), historyk sztuki i ekonomista, specjalista z zakresu dziedzictwa
kulturowego i historii miast, krakowianista. Zaoyciel i dyrektor Midzynarodowego Centrum Kultury w
Krakowie.