9

PRZEMYSAW KISIEL

Etykieta jezykowa a wzory kultury

Czym jest jezyk? Jezyk jest systemem znakw wyrazajacych pojecia twierdzi F. de
Saussure1. Odpowiedz ta, aczkolwiek bardzo trafna, nie moze nas w peni zadowolic.
Odnosi sie bowiem do struktury jezyka, lecz nie porusza problematyki jego funkcjonowania. Mwi wiec o jezyku, abstrahujac od jego zwiazkw ze spoeczenstwem. A zwiazki te
sa niezwykle istotne, jezyk bowiem nie jest wyacznie wyabstrahowanym systemem
znakw, jego ksztat tworzy rwniez spoeczenstwo, ktre sie nim posuguje. Ten zwiazek
jezyka i spoeczenstwa jest niezwykle silny, on tez powoduje, iz jezyk sie zmienia, iz jezyk
zyje.
Spoeczne funkcjonowanie jezyka wiaze sie z istnieniem okreslonych regu uzytkowych. Reguy te moga miec charakter uniwersalny, odnoszac sie do poziomu struktury
jezyka, badz tez moga byc zrelatywizowane, stanowiac wzorce spoecznych zachowan
jezykowych. Reguy zrelatywizowane wyznaczaja akceptowane spoecznie wzory jezykowych zachowan grzecznosciowych. Og tych wzorw mozemy nazwac etykieta jezykowa2.
Rozumiana w ten sposb etykieta jezykowa jest geboko zakorzeniona w kulturze
danego spoeczenstwa, dlatego tez moze byc traktowana jako jeden ze skadnikw konfiguracji wzoru kulturowego. Peniejsze okreslenie wzajemnej relacji obu tych kategorii
wymaga jednak chociazby skrtowego omwienia pojecia wzoru i determinujacego go
pojecia kultury.
Swoistosc spoeczenstwa jest wyrazana w jego kulturze. To z pozoru banalne stwierdzenie kryje w sobie gebokie konsekwencje. Przenosi bowiem ciezar zainteresowania
z samego spoeczenstwa na jego kulture, czyniac ja najistotniejszym przedmiotem analiz.
Tu jednak pojawia sie problem. Na pytanie o status kultury nie jestesmy w stanie udzielic
jednoznacznej, wyczerpujacej odpowiedzi. Przyczyn tego nalezy upatrywac przede wszystkim w bogactwie i wieloznacznosci pojecia kultury. Dowodza tego chociazby analizy
A. L. Kroebera i C. Kluckhohna, ktrzy znalezli 168 rznych definicji kultury3. Nie bez
znaczenia jest tutaj wieloaspektowosc kultury, ktrej rozumienie moze zmieniac sie
w zaleznosci od przyjetych zaozen.
Samo pojecie i problem wzorw kultury wyrasta bezposrednio ze sfery zagadnien
poznawczych srodowiska Franza Boasa. Swoiste rozumienie kultury zaproponowane

10
przez uczonych zwiazanych z kierunkiem Culture and Personality Approach polegao, we
wstepnej fazie, na przyjeciu szeregu istotnych zaozen, takich jak: odrzucenie determinizmu biologicznego, zaozenie istnienia zwiazku miedzy srodowiskiem kulturowym a determinowanymi przezen cechami psychicznymi, zaozenie jednosci natury ludzkiej i podobienstwa wrodzonych zdolnosci we wszystkich kulturach4. Ich konsekwencja byo
traktowanie kultury jako zintegrowanej caosci, ktrej przypisuje sie samodzielny, ponadjednostkowy byt sui generis. Kultura moze byc zdefiniowana jako caosc umysowych
i fizycznych reakcji i dziaan, ktre charakteryzuja zachowania jednostek tworzacych
grupe spoeczna zbiorowo i indywidualnie w relacji do ich naturalnego srodowiska, do
innych grup, do czonkw grupy i do samych siebie. Kultura zawiera rwniez wytwory
tych dziaan i ich role w zyciu grupy. Proste wyliczenie tych rznych aspektw zycia nie
tworzy jednak kultury. Elementy te nie sa niezalezne, maja strukture5.
Wsplna orientacja nie uchronia jednak przedstawicieli tego kierunku od pewnej
polaryzacji stanowisk. Przejawiaa sie ona rwniez w rozumieniu kultury (E. Sapir, R. Linton), a przez to miaa tez swe konsekwencje dla koncepcji wzorw kulturowych.
Jedna z wybitniejszych przedstawicielek orientacji Culture and Personality Approach,
podejmujaca problematyke wzorw kultury, bya Ruth Benedict. Jej dorobek swiadczy
o tym, iz w peni zaakceptowaa holistyczne stanowisko F. Boasa. Kultura jest dla niej
pewna caoscia. Caosc (...) nie jest jedynie suma wszystkich jej czesci, lecz rezultatem
niepowtarzalnego ukadu i wzajemnych powiazan elementw, tworzacych nowa jednostke. (...) Podobnie i kultury sa czyms wiecej niz suma ich cech charakterystycznych6.
Kultura jest caoscia zintegrowana, tzn. ze kultura jest: spjnym wzorem myslenia
i dziaania7. W celu osiagniecia tego kultura wybiera te cechy, ktre moga byc dla niej
przydatne, inne natomiast odrzuca lub przeksztaca, przystosowujac do wasnych wymogw. Integracja kultury przebiega wiec na drodze ewolucyjnej.
Wyselekcjonowane cechy okreslaja kulturowa reakcje na okreslone sytuacje, wyznaczaja wiec wzory zachowan swoiste dla danej kultury.
Kultura jest wiec wedug R. Benedict konfiguracja wzorw zachowan bedacych reakcja
na sytuacje, wzorw przystosowywanych wedug kryterium zgodnosci z podstawowym
wzorem kulturowym i waczanych do systemu kulturowego8. Wzory kultury sa wiec
w peni zintegrowane z watkiem przewodnim, czyli ze wzorem zachowania czy myslenia,
ktry najpeniej charakteryzuje dany system kulturowy.
Trzeba tutaj podkreslic, iz R. Benedict aczy w swojej koncepcji wzorw dwa podejscia:
kulturalistyczne i psychologiczne. aczy je, wyrzniajac dwa porzadki integracji kultury:
porzadek elementw kultury oraz porzadek postawy i emocji9.
Nieco odmiennie podszed do poruszanych problemw inny uczen F. Boasa Alfred
Louis Kroeber. Co prawda on rwniez zaakceptowa holistyczne stanowisko wobec
kultury kultura to rzeczywistosc sui generis, rzadzaca sie swoimi prawami, warunkowana przez swoiste, jej tylko wasciwe przyczyny10 jednakze sposb rozumienia przez
niego wzorw kulturowych swiadczy o przyjeciu stanowiska kulturalistycznego. Dla
A. L. Kroebera wzory podstawowe sa to siatki elementw kulturowych, ktre uzyskay
wyrazna i spjna strukture, skutecznie funkcjonujac jako caosc oraz uzyskujac znaczenie
i trwaosc historyczna11. Konsekwencje tego stanowiska byy przede wszystkim metodologiczne. Mimo bowiem, iz cel analiz dla A. L. Kroebera by taki sam, jak dla
R. Benedict, tzn. sportretowanie kultury poprzez opisanie systemu wzorw zintegrowanych wok wzoru podstawowego, to jednak A. L. Kroeber zdecydowanie odrzuci analize

11
osobowosci jednostek jako sposb wyjasniania zjawisk kulturowych. Wedug niego wyjasnianie zjawisk kulturowych moze odbywac sie wyacznie poprzez inne zjawiska kulturowe12.
Diametralnie odmienne stanowisko przyja inny przedstawiciel Culture and Personality
Approach, Edward Sapir. Odmiennosc ta odnosi sie zarwno do koncepcji kultury, jak
i wzorw kulturowych. Wedug E. Sapira kultura jest w mniejszym lub wiekszym stopniu
mechanicznie uzyskana suma najbardziej uderzajacych czy malowniczych, uoglnionych
wzorw zachowania sie (...)13.
Takie pojecie kultury swiadczy o odrzuceniu stanowiska holistycznego. Autor wyraza
to zreszta wprost, stwierdzajac, ze: Pozyteczna w punkcie wyjscia zasada metodologiczna, wedle ktrej kultura jest caoscia ponadorganiczna i ponadindywidualna, staje sie na
dalsza mete powazna przeszkoda dla bardziej dynamicznych badan nad geneza i rozwojem
wzorw kulturowych, poniewaz w istocie nie mozna traktowac owych wzorw jako czegos
niezaleznego od tych zjawisk pojeciowych i uczuciowych, ktre konstytuuja jednostke.
(...) Nie powinnismy wiec zaczynac od prostego przeciwstawienia wzorw spoecznych
zachowaniom indywidualnym (...), lecz raczej pytac o znaczenie kultury w terminach
indywidualnego zachowania oraz o to, czy mozna w pewnym sensie traktowac jednostke
jako efektywnego nosiciela kultury swojej grupy14. Kultura nie jest wiec rozumiana jako
byt sui generis, wrecz przeciwnie analizowane kultury to abstrakty, modele idei,
wzorw zachowania sie, dla kazdego czowieka opisywanej grupy maja one wiele rznych
znaczen15. Ta wielosc znaczen jest przyczyna tego, iz poznanie wzorw kulturowych jest
dostepne jedynie poprzez osobowosc jednostek, ktra jest ucielesnieniem niezliczonych
wzorw. Stad tez postulat scisego powiazania badania kultury i badania osobowosci.
Socjologia cech osobowosci moze prowadzic przez kumulacje do nadania specyficznych
wasciwosci psychicznych caym kulturom16. Wynik takich analiz badawczych jest
zgodny z dazeniami R. Benedict, ktrej prace Wzory kultury, mimo iz jest ona oparta
na nieco odmiennym stanowisku ontologicznym, mozna uznac za klasyczna prbe budowania psychologicznych charakterystyk konkretnych kultur. Wzory kulturowe, pomimo
ze sa wedug E. Sapira dostepne jedynie poprzez badanie osobowosci jednostek, maja
charakter ponadjednostkowy. Dzieki temu mozemy dazyc do budowania charakterystyk
kulturowych. Charakterystyka taka moze powstac z analizy takich zjawisk, jak ugrupowania spoeczne, geograficzna dystrybucja elementw kultury, nawarstwienia kulturowe,
jezyk z jego gramatyka i sownictwem17.
Dorobek przedstawicieli Culture and Personality Approach wykorzysta i rozwina
Ralph Linton. W sporze miedzy nominalizmem a holizmem kultury opowiedzia sie za
stanowiskiem nominalistycznym. Co prawda rozumienie kultury jako konfiguracji wyuczonych zachowan i ich rezultatw, ktrych elementy skadowe sa podzielane i przekazywane przez czonkw danego spoeczenstwa18 wydaje sie go zblizac do stanowiska
holistycznego, jest to jednak zudzenie, gdyz rwnoczesnie kulture okresla jako abstrakcje
istniejaca jedynie w umysach jednostek tworzacych spoeczenstwo19.
Konsekwentnym rozwinieciem nominalizmu jest wprowadzenie w ramach wzoru kulturowego rozrznienia na rzeczywisty wzr kulturowy i na konstrukt wzoru kulturowego.
Rzeczywisty wzr kulturowy to og zachowan bedacych normalnymi reakcjami czonkw spoeczenstwa na okreslona sytuacje. Natomiast konstrukt wzoru kulturowego to
modalna zrznicowan w ramach rzeczywistego wzoru kulturowego, czyli cos, co mozna
nazwac symbolem rzeczywistego wzoru kulturowego20. To rozrznienie stwarza rwniez
kontekst, w ktrym przytoczona definicja kultury nabiera cech nominalistycznych. Wzr

12
rzeczywisty jest bowiem prosta suma zachowan jednostkowych, natomiast konstrukt
wzoru kulturowego jest nie realnym, ponadjednostkowym bytem, lecz abstrakcyjnym,
uoglnionym obrazem.
Trzeba tutaj rwniez wspomniec o jeszcze jednej kategorii wyrznionej przez R. Lintona. Jest nia wzr idealny, rozumiany jako skonstruowany przez czonkw danej kultury
wzr zachowania, ktry jest postulowany czy pozadany spoecznie. Nie ma on jednak
swego odpowiednika w zyciu, jego funkcja wiec ogranicza sie w zasadzie do wskazywania
sposobu reagowania na okreslone bodzce21.
Zaprezentowane tutaj koncepcje wzoru kulturowego nie wyczerpuja oczywiscie bogactwa problematyki. Kategoria wzoru kulturowego jest bowiem kategoria czesto wykorzystywana w badaniach zwiazanych z problematyka kultury. Wydaje sie jednak, ze przywoane koncepcje sa w stanie spenic podstawowy cel, jaki im postawiono, tzn. stac sie
paszczyzna odniesienia dla gwnej problematyki tego tomu. Oczywiscie mozna dazyc
do poszerzenia tej paszczyzny, jednakze niezbedne w tym wypadku szersze omwienie
przyjmowanych zaozen ontologicznych i metodologicznych odbioby sie na spjnosci
rozwazan dotyczacych wzoru kulturowego.
Przedstawione powyzej przykady rozumienia wzoru kulturowego stwarzaja warunki
do okreslenia wspomnianej wczesniej relacji relacji miedzy wzorem kulturowym a etykieta jezykowa. Pozwalaja ustalic charakter powiazan, jakie miedzy nimi istnieja. Musimy
jednak miec tu na uwadze fakt, iz ustalenie relacji nie jest jedynie okresleniem charakteru
zaleznosci, niesie ono bowiem ze soba pewne rozstrzygniecia, rwniez metodologiczne.
Wszystko to powoduje, ze w zaleznosci od przyjetej koncepcji kultury i wzoru kulturowego inaczej ksztatuje sie relacja: wzr kultury etykieta jezykowa. Korzystajac z przywoanych przykadw koncepcji wzorw kultury, warto okreslic wspomniana relacje w kontekscie kazdej z nich, znalezc w nich miejsce dla etykiety jezykowej, zdefiniowac etykiete
w kontekscie kazdej z koncepcji.
W swietle koncepcji R. Benedict etykieta jezykowa moze byc traktowana jako zesp
zintegrowanych wzorw zachowan. Owe wzory zachowan odpowiadaja poszczeglnym
wzorom jezykowych zachowan grzecznosciowych. Mozna wiec stwierdzic, iz etykieta jest
to zesp zintegrowanych wzorw jezykowych. Trzeba tutaj jednak pamietac, ze etykieta
jezykowa jest czyms wiecej niz prosta suma wzorw, jest ona elementem skadowym
kultury i ma cechy bytu ponadjednostkowego.
Analizowanie etykiety, w swietle tej koncepcji, to analizowanie kultury i osobowosci
czonkw spoeczenstwa. Polegac ono powinno na konstruowaniu dwch porzadkw:
kulturowego porzadku etykiety oraz porzadku osobowosciowego ksztatujacego etykiete
jezykowa.
Zgodnie z koncepcja A. L. Kroebera etykiete jezykowa powinnismy zdefiniowac jako
spjna strukture wzorw jezykowych zachowan grzecznosciowych, jako wyodrebniony
fragment siatki elementw kulturowych. Struktura ta rwniez ma cechy bytu ponadjednostkowego.
Analizowanie etykiety jezykowej jest mozliwe jedynie poprzez badanie czy analizowanie przejaww wzorw jezykowych zachowan grzecznosciowych traktowanych jako
fakty kulturowe. Celem tej analizy jest odkrycie wzorw jezykowych zachowan grzecznosciowych, ktre zintegrowane wok wzoru podstawowego tworza jeden ze skadnikw kultury danej grupy czy zbiorowosci.
Koncepcja wzorw kulturowych E. Sapira pozwala zdefiniowac etykiete jezykowa jako

13
prosta sume wzorw jezykowych zachowan grzecznosciowych. Nie jest wiec bytem
ponadjednostkowym, lecz jedynie abstrakcja istniejaca w umysach czonkw tej kultury.
Etykieta w swietle tego stanowiska wyraza specyficzne cechy osobowosciowe wasciwe
danej kulturze.
Analizowanie etykiety jezykowej polega na analizie osobowosciowej jednostek
uczestnikw danej kultury. Na tej podstawie mozna odtworzyc wzory jezykowe, ktre sa
jedna ze skadowych psychologicznej charakterystyki kultury.
Koncepcja R. Lintona wymaga doprecyzowania terminologicznego kategorii etykiety
jezykowej. Moze byc ona bowiem traktowana albo jako konstrukt wzoru kulturowego,
albo jako wzr idealny. Odpowiednie jej umiejscowienie zalezy od tego, czy zesp
wzorw jezykowych zachowan grzecznosciowych jest realizowany w zyciu codziennym,
czy tez jest on jedynie zespoem wzorw postulowanych. W pierwszym wypadku, tzn. gdy
jest on realizowany i respektowany, etykiete jezykowa mozemy odniesc do konstruktu
wzoru kulturowego, w drugim do wzoru idealnego. To rozrznienie wprowadzone przez
R. Lintona wydaje sie niezwykle istotne w kazdej analizie etykiety jezykowej. Pozwala
ono bowiem rozstrzygnac problem zasadniczy: czy analizujemy rzeczywistosc, czy tez
postulowane konstrukcje modelowe.
Prba zdefiniowania etykiety jezykowej w kategoriach narzucanych przez omawiane
koncepcje wzorw miaa na celu przede wszystkim ukazanie wielosci postaw ontologicznych i metodologicznych wobec poruszanej problematyki. Mimo iz postawy te sa w pewnych punktach ze soba sprzeczne, to wydaje sie, iz korzystniejsze jest traktowanie ich nie
jako konkurencyjne wzgledem siebie, lecz jako komplementarne. Jestesmy wtedy w stanie
wzbogacic nasza analize i uzyskac peniejszy obraz podejmowanej problematyki.
Okreslenie powiazan miedzy etykieta jezykowa a wzorem kulturowym pozwala szukac
szerszych odniesien dla tej relacji. Szerszych, tzn. nawiazujacych do kultury i spoeczenstwa. Odniesienia takie wydaja sie niezbedne, gdyz wzory kultury, a wiec rwniez etykieta
jezykowa, sa zawsze elementem kultury tworzonej przez konkretne spoeczenstwo. Wzajemne powiazania kultury i spoeczenstwa sa podstawowym uzasadnieniem ksztatu wzorw kultury. Samo bowiem spoeczenstwo decyduje o ksztacie wzorw kulturowych
(czyli rwniez o ksztacie etykiety jezykowej), dokonujac wyboru gwnego motywu,
wok ktrego integruje wasna kulture. Etykieta jezykowa, czy mwiac oglniej wzory
kulturowe, jest wiec jakby artykulacja spoeczenstwa wyrazajaca zasadnicze idee jego
kultury. Poniewaz wasnie ona jest jednym z wielu skadnikw tworzacych konfiguracje,
ktra okresla swoistosc kultury. Uzasadnia to fakt integrowania sie kultury danego spoeczenstwa.
Badania etykiety jezykowej moga byc badaniami nie tylko jezyka, nie tylko kultury,
ale rwniez badaniem spoeczenstwa, ktre akceptuje okreslony ksztat etykiety. Badanie
etykiety mozna bowiem rozumiec wasko, jako analize jezykowa, ale mozna je rwniez
rozumiec szeroko jako dociekanie ksztatu spoecznego swiata. Wybr konkretnej
perspektywy zalezy tu od sposobu rozumienia problematyki etykiety. Dlatego tez musimy
go pozostawic tym, ktrzy te problematyke podejmuja. Jedynie oni maja prawo i mozliwosc dokonywania takiego wyboru.

14

Przypisy
1

F. d e S a u s s u r e, Kurs jezykoznawstwa oglnego, Warszawa 1961, s.31.

W rozwazaniach tych opieram sie na rozumieniu etykiety jezykowej jako zbioru przyjetych w danej
spoecznosci wzorw jezykowych zachowan grzecznosciowych, zwyczajowo przyporzadkowanych okreslonym
sytuacjom pragmatycznym (M. Marcjanik, Polska etykieta jezykowa haso do Encyklopedii kultury polskiej
XX wieku, maszynopis).
3 A. L. K r o e b e r, C. K l u c k h o h n, Culture: A Critical Review of Concept and Definitions, Cambridge
1952, Peabody Museum of American Archeology and Ethnology Papers, vol.47, nr 1.
4 Szersze omwienie tych zaozen
znajduje sie w: J. S z a c k i, Historia mysli socjologicznej, Warszawa
1983, t.2, s.680690.
5 F. B o a s, The Mind of Primitive Man, New York 1938, s.149. Tumaczenie za: Z. M a c h, Kultura
i osobowosc w antropologii amerykanskiej, Warszawa Krakw 1989, s.33.
6 R. B e n e d i c t, Wzory kultury, Warszawa 1966, s.115.
7 Ibidem, s.114.
8 Por. Z. M a c h, op. cit., s.4143.
9 Por. J. S z a c k i, op. cit, s.692.
10 P. S z t o m p k a, Wstep do: A. L. K r o e b e r, Istota kultury, Warszawa 1988, s. XXII.
11 A. L. K r o e b e r, op. cit., s.219.
12 Por. J. S z a c k i, op. cit, s.692.
13 E. S a p i r, Kultura, jezyk, osobowosc. Wybrane eseje, Warszawa 1978, s.140.
14 E. S a p i r, op. cit., s. 254255.
15 E. S a p i r, op. cit., s.140141.
16 E. S a p i r, op. cit., s.133.
17 Por. A. P a l u c h, Mistrzowie antropologii spoecznej, Warszawa 1990, s.186.
18 R. L i n t o n, Kulturowe podstawy osobowosci, Warszawa 1975, s.44.
19 Por. Z. M a c h, op. cit., s.165166.
20 Por. R. L i n t o n, op. cit., s.5659.
21 Por. R. L i n t o n, op. cit., s.65.
2