PORADNIK

BIOENERGOTERAPEUTY
Karol Jwiak

SPIS TRECI
BIOENERGOTERAPEUTA KAROL ....................................... 5
I TAJEMNICE YCIA CZOWIEKA ...................................... 5
Ile czowiek moe znie .................................................... 7
SIA ROZPACZY ............................................................... 7
Uff, jak gorco! ................................................................. 8
Zimno .............................................................................. 8
Bez powietrza ................................................................... 9
Bez jedzenia i bez picia ....................................................... 9
Zmczenie ........................................................................ 9
Wysoko ....................................................................... 10
Gboko ...................................................................... 10
Twarz prawd powie ........................................................ 10
Takie zmarszczki jaki los .................................................. 11
Takie oczy jakie ciao ....................................................... 12
Brwi i rzsy ..................................................................... 13
Kiedy oczy wzywaj pomocy... .......................................... 14
Prosz o rk .................................................................. 15
Linie papilarne ................................................................ 15
Co mwi twoje... paznokcie? ........................................... 16
Rce i choroby ................................................................ 17
Tajemnice wosw ........................................................... 17
Posiwie w jedn noc... .................................................... 18
Wosy, nerwy i zdrowie .................................................... 19
Krew .............................................................................. 20
Cinienie krwi ................................................................. 21
Tajemnice krwinek .......................................................... 21
Dobrze by zerem ............................................................ 22
Jak oddycha .................................................................. 23
Dobroczynna gorczka ..................................................... 24
Ziewaj to zdrowo ! ........................................................ 25
Z nosem delikatniej ....................................................... 25
Jak nosi dziecko ............................................................. 25
Jak kaszle? .................................................................... 26
Soce i okulary... ........................................................... 26
Gdzie si opala? ............................................................ 27
Jak si opala? ................................................................ 27
Kolczyki zdrowsze ni klipsy ............................................. 27
Czy wyciera naczynia ..................................................... 28
Sposb na zby ............................................................... 28
Chrapanie niebezpieczne .................................................. 28
Jeli ju palisz... .............................................................. 29
Jak nie mie kaca? ........................................................... 30
Po chwaa godwki ......................................................... 30
Wierno popaca... ......................................................... 31
Popacz sobie .................................................................. 31
Pacz paczowi nierwny .................................................. 32
Kiedy pacze serce... ........................................................ 33

Czy warto mwi o jedzeniu? ............................................

Je musimy je lubimy ................................................
Sze lat za stoem ..........................................................
Po co jemy? ....................................................................
Od jedzenia... do mzgu ...................................................
Pe potomka. .. na yczenie .............................................
Jeli chcesz chopca powinna: ..........................................
Jeli chcesz dziewczynk, powinna: ..................................
Takie serce... jaka woda ...................................................
Jeli mieszkasz przy szosie ................................................
Pewnie boisz si raka .......................................................
Nie miejcie si z witamin ................................................
Komu wicej witaminy C ? ...............................................
W sprawie cynku .............................................................
Magnez, stresy i serce ......................................................
Zoto Wrd ywnoci ......................................................
Uzdrawiajce kieki .........................................................
Skd bra kieki? .............................................................
Jak je kieki? ................................................................
Otrby zamiast operacji? ..................................................
Jak je otrby? ...............................................................
Niedoceniane drode ......................................................
Prawda o jogurcie ............................................................
Jak przygotowa jogurt w domu? .......................................
Niezwyky czosnek ..........................................................
Cebulowe czary ...............................................................
Jak jest naprawd? ..........................................................
Ludzie i kolory ................................................................
Kolory i wraenia ............................................................
Barwy i zdrowie ..............................................................
Kolorowe Siany ciany .....................................................
Zapachy i nastroje ...........................................................
Medycyna... muzyczna .....................................................
Ble i sonaty ...................................................................
Ostronie z muzyk .........................................................
Czytajcy yj duej ........................................................
Ze miechem nie ma artw ..............................................
Do serca przytul psa... .....................................................
Z psem zdrowiej ...........................................................
Signij po druty ...............................................................
Schody lecz... ................................................................
Jak ci widz... Tak ci pisz ............................................
Zrzu mask ...................................................................
Zioa wok nas ..............................................................
Zbieraj razem z nami ........................................................
Roliny chronione ............................................................
Tych rolin take nie wolno zbiera ...................................
Kiedy zbiera zioa? .........................................................
Jak suszy zioa? .............................................................
Przetwory z zi ...............................................................
Jak stosowa zioa? ..........................................................
Roliny zamiast preparatw chemicznych ...........................

34
35
36
37
38
39
39
40
40
41
43
44
45
47
47
48
48
49
49
49
49
50
50
51
51
52
52
53
54
54
55
55
57
57
58
59
60
61
62
63
64
64
65
66
66
68
69
70
71
71
76
76

BIOENERGOTERAPEUTA KAROL
I TAJEMNICE YCIA CZOWIEKA
Konsultacje medyczne dr n. med. Adam Damian Roej

ARWIN gosi, e gdybymy postpowali zgodnie z prawami natury i ciaa powinnimy y 200 lat. Jeli ju nie 200 lat, to przynajmniej 150-120 lat
przyznaj czowiekowi chyba wszyscy wspczeni naukowcy, dowodzc, e na taki
czas ycia s zaprogramowane nasze organizmy. I ylibymy tak dugo, gdybymy
sami si nie zabijali, gdybymy po prostu umieli y i korzysta z ciaa. Tymczasem
ciaa nie znamy. Poznanie ciaa wydaje si by sposobem na poznanie jego potrzeb,
na jego opanowanie i wydarci mu umiejtnoci, ktrych, nie jestemy w stanie zdoby, nie znajc go. ZDZIWIENIE, a nawet opory psychiczne moe budzi wiadomo, z jak pospolitych materiaw skada si nasze ciao. Najwaniejsz rol wrd
pierwiastkw zawartych w organizmie odgrywaj tlen, wgiel, wodr i azot. Najwicej znajduje si w nim wody, a 65%. Rozmieszczona jest wprawdzie nierwnomiernie, ale wystpuje wszdzie. Na ciar tkanki tuszczowej przypada jej 20%, wtroby
70%, w miniach jest wody 75%, we krwi 80%, a w mzgu a 85%.
Woda jest niezastpiona take w utrzymaniu organizmu przy yciu. Jej brak
w poywieniu doprowadza do mierci znacznie szybciej ni brak jakiejkolwiek innej
substancji. Szybciej jedynie, bo ju po kilku minutach ginie czowiek bez tlenu.
Wdychamy go i wydychamy podczas wysiku 90 litrw na minut. W cigu ycia
zuywamy wic przecitnie 380 000 m3 tlenu.
Tlen, wodr, wgiel i inne pierwiastki wchodz w niezliczone procesy biochemiczne i przez to organizm moe prawidowo funkcjonowa. W nazewnictwie tych procesw czsto uywa si normalnych terminw wzitych z fizyki, chemii i to one wanie
decyduj o stanie ludzkiego zdrowia, o sprawnoci zmysw, zachowaniach, stanie
umysu i uczu. Od kiedy badania naukowe wykazay, do jakiego stopnia ciao
i duch s ze sob powizane, wzroso ogromnie zainteresowanie ciaem.
Kady czowiek powstaje z pojedynczej komrki. Ta pierwsza jest wprawdzie
wiksza od jakiejkolwiek innej, ale wyrasta z niej potem a sto bilionw komrek
skadajcych si na nasze ciao.
Ciao, najbardziej kojarzy si z miniami. Tkanki mini ludzkich tworz si na
krtko przed urodzeniem lub zaraz potem. Niemowlce wyposaenie we wkna

miniowe musi wystarczy czowiekowi na cae ycie. Sia zjawia si w miar

grubienia kadego wkna, w nastpstwie wykonywanej pracy. Rce kowala i dziewczynki zawieraj podobn ilo wkien mini. Teoretyczn grn granic wydajnoci energii czowieka oblicza si na okoo 6 koni mechanicznych. W caym ciele
jest okoo 656 mini. Stanowi one ponad 40% wagi ciaa u mczyzny i okoo
30% u kobiety. Misie pracujc zamienia energi chemiczn na mechaniczn.
Prawidowej zamianie ulega tylko 25% energii potencjalnej, pozostae 75% tracimy, najprawdopodobniej w postaci ciepa.
Naukowcy twierdz, e dokadne okrelenie liczby koci w poszczeglnych fazach rozwoju czowieka jest rzecz niemoliw. Niemowl rodzi si z 350 komi,
ale niektre z nich potem zanikaj, inne zrastaj si. Ostatecznie u dorosego czowieka pozostaje niewiele ponad 200 koci. Wiadomo, e u blisko 20% ludzi istniej odchylenia w iloci krgw. Na kade 20 osb jedna ma dodatkowe ebra.
Nadliczbowe ebra wystpuj trzykrotnie czciej u mczyzn ni u kobiet.
Nowe koci mog powstawa jako nastpstwo przystosowywania si czowieka do
nietypowych warunkw lub sposobu ycia. Znane byy przypadki powstawania dodatkowych nowych koci u kawalerzystw, w obrbie bioder i poladkw. Byy one
rne ni typowe koci miednicy i ud. Rozwj koci odbywa si wedug pewnej staej
kolejnoci. Na podstawie osignitego stadium mona przewidywa czas zakoczenia procesu wzrostu. W szpiku kostnym, ktry u czowieka way okoo 2600 gramw, wytwarzane s wszystkie skadniki komrek krwi. W czasie 70 lat ycia szpik
dostarcza 650 kg krwinek czerwonych i ton ciaek biaych. W cigu godziny odnawia si rednio 25 gram naszej krwi. Oglna dugo naczy krwiononych czowieka siga okoo stu tysicy kilometrw. W stanie spoczynku jedna czwarta objtoci
krwi znajduje si w miniach, jedna czwarta w nerkach, 15% w naczyniach
cianek jelit, 10% w wtrobie, 8% w mzgu, 13% w naczyniach puc.
Serce way niespena p kilograma, jest wielkoci duej pici. W rzeczywistoci
niewiele przypomina symbolizujce je emblematy. Wbrew te popularnemu przekonaniu, nie ley w caoci po lewej stronie. Jedna trzecia jego masy znajduje si po
stronie prawej. W cigu minuty serce przepompowuje ca krew znajdujc si
w organizmie. W cigu doby przepompowuje wic 10 tys. litrw, a w cigu caego
ycia 230 milionw litrw.
Serce bije przecitnie 70 razy na minut, na jeden oddech przypada zatem cztery
uderzenia. Podczas wysiku moe pracowa pi razy wydajniej ni podczas spoczynku. Krew wypychana jest do ttnicy gwnej z prdkoci czterdziestu centymetrw na sekund, ale potem w naczyniach wosowatych przepywa w tym samym
czasie ju tylko pi milimetrw.
Nasz ukad nerwowy skada si z okoo 13 miliardw neuronw i blisko siedmiu
razy tyle komrek suebnych. W zasadzie tylko jeden % komrek nerwowych
pracuje samodzielnie, pozostae peni funkcj stacji wzmacniajcych i przekazujcych sygnay. Ponad poowa oglnej liczby neuronw mieci si w duych pkulach mzgowych. Komrki nerwowe nie rozmnaaj si. Wyposaenie, z jakim
czowiek si rodzi, musi mu wystarczy na cae ycie. Poczwszy od 30 roku
u kadego czowieka ginie codziennie 30 50 tys. tych komrek.

Objto mzgu czowieka stanowi przecitnie 1/46 cz objtoci ciaa. Mzg

dorosej osoby way rednio okoo 1350 gramw; za minimum uznaje si 900
gramw, a s ludzie, ktrych mzgi wa po 2000 gramw. Ale nie tylko waga
decyduje o mdroci i inteligencji; mzg Anatola Francea by prawie poow lejszy od mzgu Iwana Turgieniewa. Prawdopodobnie najwaniejsza dla sprawnoci
mzgu jest rzeba kory mzgowej, liczba jej fad i zwojw, a take przebiegajce
w mzgu reakcje chemiczne i ich szybko. Ogromne znaczenie w prawidowym
funkcjonowaniu mzgu ma sprawno naczy krwiononych i zawarto tlenu we
krwi. W cigu minuty przepywa przez mzg okoo 1 litra krwi. Zuywa on w spoczynku a pit cz caego zapotrzebowania organizmu na tlen.
Wszystkie powierzchniowe komrki skry s martwe. Skr waciw wida
dopiero po skaleczeniu. Zawiera ona nerwy i naczynia krwionone, a take komrki tuszczowe, korzenie wosw i minie prostujce dla kadego wosa.
Powierzchnia naszej zewntrznej powoki ma wielko okoo 2-3 metrw kwadratowych. Znajduje si na niej prawie 250 tys. receptorw zimna, 30 tys. receptorw ciepa, milion zakocze blowych, p miliona receptorw dotyki i 3 miliony
gruczow potowych. Utratta duej powierzchni skry /np. po oparzeniach/ moe
prowadzi do mierci. Dla 30-latka niebezpieczna jest utrat 10% powierzchni
skry, dla staruszka zniszczenie czwartej jej czci.
Wosy to przeobraona skra. Najwicej wosw na gowie maj na og blondyni
okoo 240 tys., bruneci okoo 102 tys., szatyni 109 tys., a rudowosi najmniej 88 tys. Najszybciej rosn wosy mczyznom na brodzie, za na gowie z t
sam szybkoci rosn u kobiet jak i u mczyzn /0,33mm na dob/. Paznokcie
rosn z szybkoci 0,086 milimetra dziennie.

ILE CZOWIEK MOE ZNIE

NIE DOCENIAMY SWOICH MOLIWOCI tak powszechnie twierdz naukowcy, prowadzcy badania nad granicami odpornoci ludzkiego organizmu. Najprawdopodobniej jestemy w stanie o wiele wicej znie, ni nam si wydaje i ni do
niedawna przypuszczali lekarze.

SIA ROZPACZY
Jak to si mogo sta, e kobieta tu przed utrat przytomnoci po wypadku
o wasnych siach podniosa samochd by wydoby spod jego k swego syna,
ktremu grozia mier? Nieraz pisze si i mwi o podobnych przypadkach nadludzkiego prawie przypywu si w relacjach z wojny czy z ryzykownych ekspedycji.
Okazuje si, e w pewnych trudnych sytuacjach, kierowani jak przedziwn si
rozpaczy ludzie dokonuj czynw, ktrych wiadomie by nie dokonali. Pod wpywem silnego strachu potrafi przeskakiwa wysokie ciany biec niesychanie szybko i bardzo dugo... Potrafi wiele znie.

Moe wic dopiero w takich sytuacjach ujawniaj si rzeczywiste, niczym nie

hamowane rezerwy czowieka? Uczonych fascynuje ta sprawa. Ale nic si tu nie da
zbada ani pomierzy, bo te ogromne rezerwy uruchamia czowiek dopiero podczas
kracowego pobudzenia czy podczas paniki. Podczas paniki wszystko dzieje si
podwiadomie i jest najprawdopodobniej tak, jak z prbami popenienia samobjstwa
przez utopienie si. Jeli potencjalny samobjca umie pywa, to jego silna wola
w tym wypadku powstrzymujca ruchy i odruchy pywackie utrzyma go pod wod
tylko do chwili, w ktrej zacznie traci wiadomo. Gdy traci wiadomo i przestanie siebie kontrolowa, do gosu dochodz siy podwiadomoci. Organizm niedoszego samobjcy czujc si w najwyszym stopniu zagroony, uruchamia swoje
rezerwy. Toncy zaczyna wykonywa ruchy pywackie, wypywa na powierzchni
wody i odzyskuje wiadomo. Sia podwiadomoci ujawnia si dopiero w sytuacjach, kiedy czowiek balansuje na krawdzi ycia i mierci.

UFF, JAK GORCO!

Naukowcy mwi niekiedy, e ludzkie zmysy odczuwania temperatury s niedoskonae. Zwierzta pod tym wzgldem przewyszaj ludzkie moliwoci. Dla komara na przykad czowiek jest po prostu gr ciepa, ktr lokalizuje nawet
w ciemnoci. Mimo to czowiek jest zdolny przetrzyma oddziaywanie temperatur
o stosunkowo szerokich granicach od minus 50C do plus 50C, a nawet i wicej.
Naukowcy przeprowadzili specjalne eksperymenty, ktrych celem byo ustalenie
maksymalnej temperatury, jak zdolny jest wytrzyma czowiek w suchym powietrzu. Okazao si, e temperatur plus 71C czowiek wytrzymuje w cigu godziny,
plus 81C w cigu 49 minut, plus 93C wytrzymuje przez 33 minuty, za temperatur plus 104C przez 26 minut. Ale zdarza si przypadki zadziwiajce i niewytumaczalne. Opisano przypadek, kiedy przey czowiek, ktry przez 14 minut
przebywa w piecu w temperaturze 170C. Fizycy angielscy przeprowadzili kiedy
dowiadczenie na sobie, wchodzc na krtko do pieca o temperaturze 160 C. Wiele
sporw roznieca wrd naukowcw obserwowana niekiedy umiejtno chodzenia
bos stop po ogniu. Na pytanie w jaki sposb stopy ludzkie bez uszczerbku dla
zdrowia dotykaj powierzchni rozpalonej do 500-800C, chyba nikt nie zna odpowiedzi. Jedni sugeruj, e jest to sprawa samokontroli i pokonania wasnego strachu Inni twierdz, e moe dzia si to w wyniku fenomenu szoku termicznego,
porwnywanego z zachowaniem si kropli wody po dotkniciu rozpalonej powierzchni. Kropla wbrew oczekiwaniom nie paruje, lecz trwa nadal w swojej formie. W podobny sposb reaguje pot wyzwolony uczuciem strachu.

ZIMNO
Temperatura ciaa czowieka bez odziey ochronnej po 6-7 godzinach przebywania w zimnej wodzie spada do 31-30 stopni, a wic do granicy, poniej ktrej
czowiek z reguy umiera. Ale medycyna ju kilka razy rewidowaa t doln granic

ciepoty ciaa. Niekiedy jest to faktycznie 30 stopni, ale zdarzao si ju, e do

zdrowia wracay osoby, ktrych temperatura ciaa spadaa poniej 25, a nawet do
18C.Szczeglnie dziwnie reaguj nieraz ludzie zamarznici. Zanotowano ju w szpitalach wiele przypadkw, kiedy po zamarzniciu powracay do zdrowia osoby,
u ktrych stwierdzono oznaki ewidentnej mierci. Przey i wrci do penej
sprawnoci fizycznej i umysowej mczyzna, ktry po otworzeniu klatki piersiowej
mia serce tak przemroone, e twarde byo jak kawaek stali. Wydaje si wic,
e zimno jest wikszym sprzymierzecem ycia, ni gorco.

BEZ POWIETRZA
Bez powietrza, jak wiadomo, wytrzymuje czowiek 5 do 6 minut. Ale wiadomo
te, e zapotrzebowanie na tlen zmniejsza si razem ze zmniejszaniem temperatury
ciaa. Ludzie i w tej dziedzinie prbuj bi rekordy. Niektrzy nurkowie wytrzymuj pod wod i kilkanacie minut bez powietrza, przedtem jednak oddychaj
przez jaki czas czystym tlenem.

BEZ JEDZENIA I BEZ PICIA

Medycyna uznaje, e czowiek moe przey 3 do 6 tygodni bez jedzenia, ale pod
warunkiem, e ma dostateczn ilo wody. W 1929 roku w Irlandii, podczas strajku godowego, strajkujcy przetrwali jednak bez jedzenia od 70 do 94 dni i wszyscy pozostali przy yciu. Rekordy obywania si bez poywienia potrafi bi nieraz
jogowie i fakirzy. Bywao, e wytrzymywali bez jedzenia ponad 100 dni, ale dokarmiali si sokami owocowymi. Ostre uczucie godu po kilku dniach godowania
zanika, natomiast zawsze bardzo dotkliwie odczuwa si pragnienie. Bez wody
przeywa czowiek najwyej 8 dni. Wszystkie procesy biochemiczne w organizmie
ludzkim odbywa si mog, bowiem tylko midzy ciaami rozpuszczonymi w wodzie. Kiedy organizmowi zaczyna brakowa wody, cierpi na tym przede wszystkim
ukad krwionony. Przy odwodnieniu podwysza si lepko krwi, zwiksza ilo
hemoglobiny, pojawia si senno i mdoci. 6-8%-owy ubytek wody powoduje
zawroty i ble gowy. Utrata 10% wody moe spowodowa zahamowanie wielu
procesw biologicznych. Wraz z rosncym niedoborem wody w organizmie objawy
te zwielokrotniaj si. Jeli w por nie nadejdzie pomoc czowiek wpada w stan
niewiadomoci i umiera. Przy braku poywienia tak granic, spoza ktrej nie ma
powrotu, wyznacza zmniejszenie si wagi ciaa do poowy.

ZMCZENIE
Jest pewne, e na intensywne wyczerpanie fizyczne reaguje czowiek mieszanin
rnych uczu: pesymizm przeplata si z agresywnoci i silnym rozdranieniem.

Ju przed upywem 24 godzin pracy bez odpoczynku pogarsza si zdolno czowieka do odbioru i analizy informacji, przedua si czas niezbdny do podjcia decyzji. Nastpnie pojawia si niemono przewidywania rozwoju wydarze. Ustalono,
e granica percepcji bodcw zewntrznych wynosi okoo 72 godzin czuwania bez
snu, ale czowiek przedtem ju od duszego czasu ma bardzo ograniczona, zdolno prawidowej oceny sytuacji i podejmowania decyzji.

WYSOKO
Na duych wysokociach najbardziej odczuwany jest spadek cinienia poczony
z niedotlenieniem; nie ma laboratoryjnego sposobu przystosowania organizmu do
tych warunkw. Czowiek przystosowuje si do nich tylko wtedy, gdy stopniowo
wspina si coraz wyej. Indywidualna odporno odgrywa w tym wypadku rwnie
wielk rol jak trening. Jednemu robi si sabo ju na wysokoci 2,5 tys. metrw,
inny bez trudu przekracza 6 tys. metrw. S i tacy, ktrzy bez aparatu tlenowego
zdobywali najwysze szczyty Himalajw.

GBOKO
Gbiny morskie w zasadzie wci s niedostpne dla czowieka. Gboko do
600 metrw jest granic praktycznej dziaalnoci nurkw. Prby zejcia niej czsto kocz si do niefortunnie, a zawsze wi si ze znacznym ryzykiem.

TWARZ PRAWD POWIE

Szesnastowieczna pani, aby uchodzi za pikn, musiaa mie twarz o biaej
karnacji, w ksztacie zblion do trjkta. Czoo powinna bya mie wypuke i bardzo wysokie. Tak wysokie, e dzisiaj wydaje si nam jakby tamte twarze byy
pozbawione wosw. Renesansowe panny usta musiay mie bardzo mae, ze zgrabnie wycit grn warg. Oczy powinny mie mienice si, wosy koniecznie jasne,
bo czarne nosiy tylko czarownice.
Zupenie inn row i umiechnit twarz zmysowego anioka, twarz ustrojon w srebrne loczki nosiy mode kobiety rokoka. W romantyzmie przysza moda
na wysmuko twarzy i jej blado. Z kolei romantyk chcia mie twarz wyduon, wysokie czoo i dug szyj. Cechy te podkrela bokobrodami i uczesaniem.
Nigdy te nie opala swej twarzy i bardzo cierpia, kiedy bya z natury rowa.
Na rowe, szerokie, okrge twarze przysza natomiast moda w biedermeierze.
Taka pena twarz miaa stworzy fizjonomi mczyzny agodnego, dobrodusznego
i skonnego do ustpstw, budzia zaufanie w interesach.
A dziwne, e twarze zawsze nadaway si do demonstrowania nimi przekona
i postaw, daway si nagi do md bo przecie ksztat twarzy i jej rysy zdetermi-

10

nowane s anatomicznie. Ksztat twarzy zaley przede wszystkim od czaszki, od

koci twarzy, od mini i skry. Okrelone rysy twarzy odpowiadaj po prostu
okrelonym cechom czaszki i odwrotnie. Pierwszy dowid tego uczony radziecki
Gierasimow.
Udowodni on, e zwizek midzy twarz, a czaszk jest tak bliski, i wprost
pozwala na odtworzenie na podstawie czaszki portretw ludzi dawno ju nieyjcych. W ten sposb zidentyfikowano na przykad portrety Dantego. Kiedy w 600
rocznic mierci otworzono grb poety, antropolodzy przeprowadzili bardzo szczegowe pomiary czaszki, a wyniki porwnali z zachowanymi, licznymi wtedy portretami. Tylko niektre jednak pasoway do pomiarw antropologicznych. Te
portrety, ktre nie pasoway, zdyskwalifikowano jako nieautentyczne. W ostatnich
latach o zawroty gowy przyprawia naukowcw sprawa czaszki i twarzy Mozarta.
W tym wypadku jednak chodzi o zidentyfikowanie czaszki. Okazuje si, e czaszka
Mozarta miaa burzliwsze losy ni sam kompozytor, ktry jak wiemy pochowany zosta w zbiorowej mogile. Czaszk mistrza po pogrzebie zdecydowa si zabra
grabarz, wielbiciel kompozytora. Potem, przez prawie 200 lat, przechodzia ona od
waciciela do waciciela i trudno byo w kocu uwierzy w jej autentyczno. Do
czasu, a prof. G. Tichy, antropolog i paleontolog, posugujc si najnowsz technik, porwna czaszk z portretem Mozarta wykonanym w 1789 roku przez Doris
Stock, o ktrym wiadomo byo, e jest autentyczny. Uzyskano w ten sposb 100%
pewnoci, e jest to czaszka kompozytora. Od dawna te doszukiwano si zwizkw midzy budow czaszki, a wrodzonymi czy nabytymi zdolnociami ludzi. Najwiksz popularno zdobyo sobie przekonanie, e rozwj odpowiednich partii
mzgu odbija si na wygldzie czaszki, znaczc j guzami i wyniosociami. Std
wanie wywodzi si popularne do dzi przewiadczenie, e synonimem mdro
bywa wysokie czoo. Sprawdzio si w tym myleniu tylko to, e wielko czaszki
rzeczywicie zwizana jest z wag mzgu. Tyle, e sama wielko mzgu nie decyduje o mdroci. Poza tym rozwj kory mzgowej moe by niekiedy wynikiem
choroby.
Choroby i w innym sensie mog wywiera wpyw na rzeb twardy. Nieraz na
skutek poraenia niektrych nerww jakie jej partie pozostaj bez ruchu, s jakby
bez wyrazu. Z twarzy mog wyczyta lekarze symptomy wielu chorb nerwowych.
I nie tylko nerwowych. te zabarwienie oka jest pierwszym objawem taczki.
Przy zatruciach i robaczycach bardzo rozszerzaj si renice. Nierwnomierno
renic i ich saba reakcja na wiato jest jednym ze znamiennych objaww kiy
ukadu nerwowego.

TAKIE ZMARSZCZKI JAKI LOS

Po twarzach najatwiej rozpoznajemy wstyd, strach i bl. Z twarzy atwo rozpozna czyje zadowolenie bd, smutek. Wiele stanw psychicznych odbija si na
twarzy wprost automatycznie i nie mamy na to adnego wpywu.

11

Ze wstydu wic rumienimy si, ze strachu bledniemy. Nasze zafascynowanie

czym atwo moemy zdradzi poprzez byszczenie oczu albo rozszerzone renice.
renice kurcz si, gdy patrzymy na co nieprzyjemnego lub pomylimy o czym
nieprzyjemnym.
Przyzwyczailimy si ocenia osob z nosem zadartym jako pogodn i beztrosk.
Nos orli w czyjej twarzy traktujemy nieraz jako zapowied dumy, za nos kocisty
jako objaw skrytoci i uporu. Ludziom z duymi ustami gotowi jestemy przypisa agodno, za u osb z ustami wskimi domylamy si oschoci. Dopatrywanie si zwizkw midzy twarz a charakterem jest tak zreszt stare jak czowiek.
Wywodzi si jeszcze z medycyny Dalekiego Wschodu. Na przykad wedug medycyny tybetaskiej twarz czowieka jest nie tylko zapowiedzi jego charakteru, ale
take przepowiada ma cae ycie. Wyznaczone s tam tzw. strefy twarzy, ktre
wr przyszo. Czoo gadkie i szerokie rokuje pogodne dziecistwo i peny rozwj zdolnoci intelektualnych. Regularna i szeroka przestrze midzy oczami zapowiada interesujce losy i bogate przeycia. yka u nasady nosa pomylne ycie
rodzinne. Szeroka za broda dugie i zdrowe ycie.
Nie ulega wtpliwoci, e ocenianie po twarzach rozpowszechnione jest take
w naszej obyczajowoci. Prowadzone na ten temat badania potwierdzaj, e ludzie
np. o szerszym rozstawieniu oczu atwo zyskuj opini uczciwych i solidnych. Brwi
bujne i krzaczaste bywaj nierzadko przesank do przypisania komu stanowczoci i powagi. Osoby o wskich ustach atwo uznajemy za skryte. Kogo z opuszczonymi kcikami ust posdzamy o zoliwo. Zaleno midzy rysami twarzy
i charakterem, czy zapowiedzi przyszoci nie udao si udowodni, ale jest to
pewne, e twarz moe wiele powiedzie o przeszoci. Istnieje bowiem cisy zwizek midzy nasz twarz, a nasz psychik. Dokadniej: midzy psychik, a prac
misni. Rysunek twarzy tworz przede wszystkim minie, ktre pod wpywem
nastroju kurcz si pojedynczo lub zespoowo. Pocztkowo nie zostawia to na
twarzy ladu, ale z upywem lat przeycia przybieraj form bruzd i zmarszczek.
W ten sposb wszystkie nasze nastroje i zachowania rzebi twarz. Kady wic na
twarzy obnosi jakby swj los. Przy skupieniu i myleniu zazwyczaj podnosimy
wysoko brwi. Tworz si wtedy poprzeczne zmarszczki na czole. Z upywem lat
utrwalaj si one, mwimy wtedy o zmarszczkach mdroci. Cierpienie pozostawia
na twarzy charakterystyczn, dug na okoo 0,5 do 2 cm bruzd, biegnc od kta
ust ku brodzie. Przy paczu czynny jest misie czworoboczny wargi grnej. Czsto
uywany pogbia bruzd nosowowargow. Gniewne usposobienie moe by przyczyn szerokiej dolnej wargi i bruzd wok ust. Nie bez fizjologicznego uzasadnienia mwi si wic o twarzach intelektualistw, o twarzach brutalnych i gniewnych,
o twarzach pesymistw i optymistw...

TAKIE OCZY JAKIE CIAO

Kiedy handlarze Wschodu przy targowaniu jakiego szczeglnie piknego klejnotu zasaniali sobie oczy, eby ukry powikszenie renic. Oczy przekazuj bo-

12

wiem wiele z naszych wewntrznych uczu. Oczami moemy da do zrozumienia,

e jestemy li albo znudzeni, szczliwi albo e czego pragniemy. Najbardziej
wymownie przekazuj uczucia renice. Rozszerzaj si, kiedy jestemy czym zafascynowani lub przeywamy co miego. I odwrotnie zmniejszaj si, nieraz raptownie, gdy patrzymy na co nieprzyjemnego lub uwiadamiamy sobie jak przykr
myl. Pikna dziewczyna-twierdz fachowcy moe wywoa u mczyzny rozszerzenie renic o okoo 30%. Ale rozszerzaj si one take przy duym zainteresowaniu jakim przedmiotem, przy strachu i pod wpywem wielu innych stanw
emocjonalnych.
Normalna renica oka czowieka ma od 2,5 do 4 mm rednicy, ale zdarza si, e
i wicej. Caa za gaka oczna ma rednic okoo 2 cm i way okoo 7 g. Oko
mczyzny jest wiksze o 0,5 mm od oka kobiety. Oko dorosego jest mniej okrge
od oka noworodka. Tczwka nadaje oku barw. Zaraz po urodzeniu nie zawiera
ono wiele barwnika i ma wygld niebieski. /U ciemnych ras jest brzowa, nawet po
urodzeniu/. Przy kocu ycia barwnik troch zmienia odcie. Barwa oka jest, jak
wiadomo, dziedziczna. Ale okazao si, e rnice kolorw oznaczaj jednoczenie
pewne rnice fizjologiczne. W tych samych np. warunkach oko niebieskie pochania wicej wiata ni piwne. Badania wykaza te, e ludzie o niebieskich oczach
szybciej aklimatyzuj si na pnocy ni ciemnoocy. Oka nie da si niczym zastpi,
poniewa bardziej zoonym organem jest tylko mzg twierdz lekarze. Mimo
wielkich sukcesw medycyny, biofizyki i innych nauk oko pozostaje dla badaczy
nadal niema tajemnic.
Czsto porwnuje si je do aparatu fotograficznego. Jest w tym sporo prawdy.
Komrki fotoreceptorw wskutek zoonych transformacji fizycznych i chemicznych odbieraj promienie wiata i na siatkwce oka pojawia si odwrcony obraz.
Obraz na siatkwce jest jednak niedoskonay i znieksztacony. Kontury s zamazane przez obwdki w kolorach tczy, powykrzywiane linie. Dopiero nasz mzg konstruuje obraz odpowiadajcy rzeczywistoci. Jeden z naukowcw powiedzia wprost,
e prawidowe widzenie zawdzicza czowiek tylko sile swojej wyobrani. Cay
proces widzenia jest bardzo skomplikowany. Zastanawia fakt, e siatkwka posiada struktur nerww zdumiewajco podobn do struktur komrek mzgu. Samo
oko uchwyci moe z pen ostronoci tylko obraz malekiego wycinka otoczenia. Wiksze obrazy chwyta czowiek dziki niedostrzegalnym prawie poruszeniom
gaki ocznej. Bo oko nigdy nie pozostaje bez ruchu, nawet przy uporczywym wpatrywaniu si w jeden stay punkt.

BRWI I RZSY
Brwi i rzsy to dodatkowe cechy anatomiczne ludzkiego oka. Wrd naukowcw nie ma zgody co do roli brwi. Czsto przypisuje si im zadanie zapobiegania
zalewaniu oczu potem z czoa. Rzsy, wedug prof. E. Welchowera, neuropatologa
z uniwersytetu moskiewskiego, chroni oko od nadmiaru wiata. Osabiony organizm broni si przed wiatem zwikszeniem dugoci rzs. Przypuszcza wic prof.

13

Welchower, e dugie rzsy mog by oznak niezbyt dobrego zdrowi Ale to tylko
hipoteza. Nie ulega wtpliwoci, e zawsze dusze i obfitsze s rzsy na grnej
powiece. Na jednej jest okoo 200 wosw. Zazwyczaj s one podobnego koloru do
wosw na gowie lub ciemniejsze i nie siwiej na staro. Rzsy przez cae ycie
bez przerwy wypadaj. Kada po 3-5 miesicach.

KIEDY OCZY WZYWAJ POMOCY...

Ju Hipokrates stwierdzi, e jakie oczy, takie ciao. W oczach jak w wielu
innych organach, odbija si stan organizmu. Tak dokadnie, e na podstawie wygldu oczu mona postawi diagnoz o stanie zdrowia. Oficjalnie ogosi to w 1880
roku Wgier, Ignacy Peczely, wydajc ksik zatytuowan: Wprowadzenie do
diagnostyki za pomoc oczu. Sprawa przez wiele lat wydawaa si lekarzom kontrowersyjna i powrcono do niej dopiero w ostatnim czasie. T now ga medycyny nazwano irydologi. W niektrych krajach dopiero teraz zaczyna ona wchodzi
do programw nauczania medycyny. Wielu lekarzy stosujcych irydologi uwaa,
e jest to najprostsza i najmniej uciliwa dla pacjentw metoda diagnostyki. Okrelenie stanu zdrowia umoliwia przede wszystkim tczwka. Lekarzowi wystarcza
do diagnozy 40-krotnie powikszajce lupa. W tczwce oka znajduj si zakoczenia wszystkich waniejszych nerww ukadu wegetatywnego. Poszczeglne strefy
tczwki obrazuj poszczeglne organy. Ta zaleno jest cisa i pozwala dokadnie okreli, jaka cz ciaa zostaa dotknita chorob. Irydolodzy opracowali po
prostu dokadn map tczwki. Wielu irydologw przywizuje ogromn wag
do jednakowego zabarwienia tczwki w obu oczach. Rozniec pigmentacji maj,
wedug nich, wskazywa na osabienie organizmu. Osabienie oglne ma si take
objawia odbarwieniem w oczach. O zatruciu organizmu ma wiadczy z kolei mtny
lub tawy kolor tczwki. Na przykad w oczach niebieskich zmiany zaczynaj si
od pojawienia biaych plamek, sygnalizujcych ostry stan zapalny Plamki tawe
oznaczaj stan podostry, szare to rozpoczynajcy si stan chroniczny, a plamki
czarne maj by dowodem choroby, ktra mocno zagniedzia si w organie. Gdy
choroba ustpuje, zmiany kolorw na tczwce nastpuj w odwrotnej kolejnoci.
Kada zmiana w kolorycie oczu lub wystpienie plamek powinny ju by sygnaem.
Irydolodzy twierdz, e umiej wyczyta z oczu nie tylko choroby ju atakujce, ale
i zagraajce czowiekowi w przyszoci. Umiej wykry osoby szczeglnie podatne
na jakie schorzenie, wskaza kto zagroony jest nowotworem, kto reumatyzmem, a komu gro dolegliwoci zwizane z trawieniem. Ale lekarze bior pod
uwag nie tylko barwy i plamy w oczach. Wana jest take sie wkien wygld
pasm tczwki. Powanych schorze organizmu bdzie si dopatrywa irydolog
u osb z tczwk przypominajc pajczyn. Wspaniaa za kondycja fizyczna
i odporno na choroby objawia si wtkiem gstym, skadajcym si ze cisych,
regularnych wkien. O naszym stanie zdrowia niemao mog powiedzie rwnie
renice. Zdrowa renica jest okrga, czarna, usytuowana porodku oka. renica
owalna i jakby troch podniesiona moe by oznak zaburze w ukadzie krenia.

14

renica umiejscowiona zbyt nisko oznacza chorob w dolnej czci ciaa. renice
rozszerzone cechuj na og osoby o dobrym samopoczuciu. Zwone renice miewaj osoby podatne na stresy. Ustalenie dolegliwoci na podstawie oczu nie jest
rzecz prost. Musi to zrobi irydolog. Dobrze jest jednak wiedzie, e przez zmiany w oczach jaki chory narzd wzywa pomocy.

PROSZ O RK
ARYSTOTELES powiedzia, e rka ludzka jest najdoskonalszym narzdziem,
jakim natura obdarzya czowieka.
Rce s te okrelane jako narzd waniejszy od innych. Przemawia za tym
niemao argumentw. Udoskonalone, sprawne rce s wan cech biologiczn
odrniajc czowieka od zwierzt. Odgrywaj one te czynn rol w procesie jego
rozwoju umysowego. Poza tym spord 202 koci, z jakich zoony jest szkielet
czowieka, a 54 naley do koca rk. Z 434 wszystkich mini 108 suy ich
funkcjom. W adnym innym miejscu ciaa natura nie zmiecia na tak maej przestrzeni tylu urzdze mechanicznych. Rnorodny ksztat koci, przemylny ukad
mini i cigien, kilkanacie prostych i zoonych staww zapewniaj rkom nadzwyczajn sprawno, szybko w ruchach i niezmordowanie w pracy. Anatomiczne waciwoci rk sprawiaj, e kady palec odznacza si innymi, okrelonymi
cechami i kady ma inne zadanie. Najbardziej niezaleny i pracowity jest kciuk.
Niektrzy anatomowie wyznaczaj mu na tyle odrbn i wan rol, i mwi, e
mamy cztery palce i kciuk. Kciuk jest palcem najsprawniejszym. Z kolei najsilniejszy jest palec rodkowy. Zrczny i silny jest take palec wskazujcy. Palce serdeczny i may s mniej poradne. Najtrudniej te przyuczaj si do czynnoci precyzyjnych,
jak choby do gry na fortepianie. W naszych rkach drzemie najprawdopodobniej
jeszcze wiele umiejtnoci, ktrych nie wykorzystujemy. Gwnie w kocach palcw. Zdarzaj si bowiem osoby, majce zdolnoci widzenia palcami. Opuszkami, na przykad, rozpoznaj litery i kolory. t barw odczuwaj jako gadk,
czerwie jest dla nich szorstka, brz lepki.

LINIE PAPILARNE
Skra u rk /i stp/ jest w zasadzie troch inna ni gdzie indziej. Na wierzchu
znajduje si cienki, wci zuszczajcy si naskrek. Tu pod naskrkiem skra
waciwa ukada si w mnstwo wypukoci noszcych nazw brodawek. W nich
wanie mieszcz si zakoczenia nerwowe zmysw, tu dochodz drobne, ale
obfite rozgazienia naczy krwiononych. W konsekwencji tworzy to wanie charakterystyczn dla rk faktur skry, jakby labirynt bruzd i tzw. grzybkw. Przy
czym kady taki grzybek obejmuje dwa rzdy lecych pod nim brodawek. Razem
tworzy to szczeglne wzory, ktre od aciskiej nazwy brodawki /papilla/ nazwano
liniami papilarnymi.

15

Ju w XVIII wieku woski anatom z Bolonii zwrci uwag na wielk rozmaito

wzorw na palcach. W nastpnym wieku czeski uczony J. E. Purkiye dowid, e
u kadego czowieka linie papilarne uoone s inaczej. Liczba uoenia si ich
w rnych kombinacjach jest tak olbrzymia, e jak obliczy francuski badacz
Balthazaro powtrzenie si jakiego ukadu wrd ludzi na globie ziemskim
mogoby si zdarzy raz na... ilo lat wyraonych 49-cyfrow liczb.
Na Wschodzie jednak ta prawda znana bya od tysicleci. Ju Babiloczyc i Asyryjczycy wiedzieli, e kady czowiek ma inne odciski palcw. W Chinach na przykad, w jednym z kodeksw z VII wieku by przepis, i w razie, gdy kto nie potrafi
si podpisa, ma powiadczy dokument wanie odciskiem palca. I rzeczywicie
dotychczas nie stwierdzono ani jednego przypadku takie go samego wzoru linii
papilarnych u dwch osb. S one rne nawet u identycznych blinit jednojajowych, chocia u nich bywaj najpodobniejsze. S wic linie papilarne indywidualn, niepowtarzaln cech kadego czowieka, a przy tym ich wzr przez cae ycie
pozostaje niezmieniony. Co wicej! Prbowano porwnywa odciski palcw po
powanych kontuzjach lub poparzeniach lecz moda regenerujca si skra zawsze
przywracaa pocztkowy zarys linii papilarnych.

CO MWI TWOJE... PAZNOKCIE?

Pocztki rozpoznania linii papilarnych, jako cechy indywidualnej czowieka, wi
si cile z pradawn wiedz o wreniu z doni chiromancj. W Biblii w ksidze
Hioba wspomina si, i na doni czowieka spoczywa odcisk boskiej pieczci
wyznaczajcy kademu jego los. Chiromancja zajmuje si wic odczytywaniem
z doni cech osobowoci fizycznych i intelektualnych oraz przewidywaniem przyszoci. Chiromanci szukaj na doniach symbolicznych znakw linii, krzyykw
i gwiazd, interpretuj je w zalenoci od miejsca, w ktrym si one znajduj na
rce. Wane s w chiromancji: linie doni, wygld, dugo, ksztat palcw i ksztat
paznokci. Wane jest to, z ktrej wry si rki. Dugo dni ywota wypisana jest
na rce prawej, a bogactwa i zaszczyty na lewej. Podstawowe znaczenie maj przede
wszystkim linie doni. Najwaniejsze z nich to: linia ycia, serca, losu, ambicji. Do
silna i tga ma oznacza energi i stao charakteru. Mikka i wta do wiadczy
pono o braku energii i ociaoci. Niezaradno i sabo wie si z doni cienk.
O skonnoci do zej przemiany materii wiadczy ma do szeroka.
Paznokcie te mwi: o zazdroci i porywczoci wiadczy maj paznokcie mae,
okrge lub wachlarzowate, o ambicji paznokcie dugie i wskie. Prawie przekonujco opowiada chiromancja o zwizku paznokci z kondycj psychiczn i stanem
zdrowia. Dobr kondycj psychiczn i odporno na stres sygnalizuj paznokcie
rowe. Paznokcie niebiesko-czerwone maj by oznak wewntrznych stanw
zapalnych, a niebiesko-biae wskazywa mog na anemi lub inne choroby krwi.
Ale najwiksz sztuk w chiromancji jest odczytywani nie poszczeglnych cech
i znakw badanych doni, a uwzgldnienie zachodzcych midzy nimi zwizkw.
Nikt teraz nie przyznaje si, e w chiromancj wierzy, chocia masa osb wysuchu-

16

je wrb chiromantw i szuka w liniach papilarnych doni zapowiedzi dugiego

ycia czy innych znakw pomylnoci.

RCE I CHOROBY
Okazuje si, e myl, i nasze cechy osobnicze albo stan zdrowia mog w jaki
sposb zaznaczy si na tak wanej czci ciaa, jak jest rka nie jest sama
w sobie pozbawiona sensu. Coraz czciej zaczyna si mwi o tym, e praktyka
wrb i przepowiedni na podstawie rk zrodzia si z pewnych obiektywnych
spostrzee. I teraz tak jak z astrologii zrodzia si astronomia, jak z alchemii
chemia, z chiromancji zaczyna si rodzi dermatoglifia. Dermatoglifia zajmuje si
rzeb doni wycznie z medycznego punktu widzenia. Wynalaza powizania midzy
znakami na doni, a zaburzeniami w organizmie i stanem zdrowia. Dermatoglifia
uwzgldnia rwnie rysunki papilarne doni. Drobiazgowe badania wykazay bowiem, e typ rysunku i jego wymiary s w pewnej mierze uwarunkowane genetycznie. Z tego przede wszystkim powodu dane, ktrych dostarcza dermatoglifia, mag
znale zastosowanie w medycynie i mog uatwi wykrywanie chorb dziedzicznych. Jest pewne, e z doni niemowlcia wykry mona tzw. chorob Downa,
objawiajc si zahamowaniem fizycznego i umysowego rozwoju dziecka. Od kilkudziesiciu lat wiadomo, e zachorowanie na ryczk we wczesnym okresie ciy
powoduje czsto wady wrodzone u dzieci, ale dopiero ostatnio odkryto, e przekona si mona o tym od razu po urodzeniu noworodka. Zmiany w liniach papilarnych obserwowano te wrd cierpicych na niektre wrodzone wady serca
i u chorych na biaaczk. Cz zwolennikw dermatoglifii przyjmuje istnienie 40
wykrytych dotychczas zwizkw midzy nieprawidowociami w liniach doni, a chorobami. S i tacy gorcy zwolennicy dermotoglifii, ktrzy to odrzucaj zupenie
moliwo przewidywania przyszoci na podstawie linii doni, dopuszczaj istnienia zwizkw midzy rysunkami i rzeb rki, a pewnymi cechami osobowoci.
Uzasadniajc swoje stanowisko powouj si na embrologi i przypominaj, e
naskrek powstaje z tego samego listka zarodkowego, co orodkowy ukad nerwowy. Zobaczymy, co z tego wszystkiego zostanie na trwae w medycynie.

TAJEMNICE WOSW
Z HISTORII wosw mona by uoy opowie o sztuce i mwi o tym, w jakie
to misterne sploty ukaday sobie kiedy wosy Rzymianki, albo o tym, jak to
synny, XVIII-wieczny fryzjer wdowie po angielskim admirale uoy fryzur w formie fregaty pyncej pod penymi aglami. Jeszcze atwiej przyszoby uoy
histori wosw w dzieje prnoci ludzkiej i przypomnie, na przykad, o tym,
jak to inna markiza tej epoki zamwia po mierci maonka fryzur w formie
trumienki, przed ktr sta mierzcy z uku amorek. Mona by te w dziejach
wosw wyszuka historie tragiczne i mwi o kobietach z Kartaginy, ktre pod-

17

czas oblenia miasta przez Rzymian obciy swe warkocze, aby uple z nich liny
okrtowe. Najprawdziwsze, chocia mieszne nieraz ciekawostki o wosach uoy by si te dao w zupenie niemieszny obrazek o wszechstronnej mocy wadzy. Przywoa tu wystarczy czasy ysawego Juliusza Cezara, kiedy to ysina
traktowana dotd jako mankament urody, zacza by chwalona jako dowd
mskoci i cecha zewntrzna ludzi agodnych i skonnych do zgody. Potem Ludwik XIII, ktry sam wczenie wyysia i nosi peruk mod na noszenie peruk
przez mczyzn zakorzeni w Europie na dugie lata. Weszy na trwae wosy i do
historii literatury. Jeden jedyny wos cieszy ni nitka z jedwabiu i byszczcy
jak promie soca wystarczy, aby krl Marek rozpocz poszukiwanie piknej o zotych wosach. Bya ni Izolda, a odnalaz j Tristan. Urzeczony jasnymi
wosami Betsaby krl Dawid dopuci si cudzostwa i zabjstwa. Przez tysice
lat wosy stanowiy natchnienie poetw i malarzy. Byy czystym zotem u Petrarki, powoci czosnku u Michaa Anioa, zbrzowiaym zotem na obrazach
Leonarda da Vinci. Zawsze najwicej urzekay wanie wosy jak czyste zoto.
Ofelia musi by blondynk, bo w powszechnych wyobraeniach ludzkich blond
jest niebiaski i manifestuje tajemnic jej wewntrznej szlachetnoci. Brz to
kolor ziemi, a rudy jest z pieka rodem. .. Dlatego Scarlet czy Balladyna zawsze
bywaj brunetkami. A rudzi? Rudoci wosw zawsze zachwycali si malarze.
Literatura o nich mwi mao. Nauka te nie wie jeszcze wszystkiego o wosach.
Nie zgbia nawet do koca tajemnic barwy wosw. Naukowcy zgadzaj si
przecie z tym, e Ofelia powinna by blondynk, bo blondynw jest wicej
w Europie pnocnej. Ludzko natomiast, jako cao, jest przede wszystkim
ciemnowosa. Ciemnowosi bez wyjtku s Hindusi, Japoczycy i Chiczycy. Brunetami na og s ludzie znad basenu Morzy rdziemnego. Tylko Europejczycy
maj tak bardzo zrnicowane barwy fryzur. Blondyni i rudzi przewaaj wrd
Skandynaww i Anglikw. W rodkiu Europy jednakowo czsto spotyka si wszystkie kolory, prcz rudych. Europejczycy s te najbardziej owosieni spord wszystkich ras. Tylko w Europie spotyka si mczyzn o tak wyranym owosieniu tuowia
i ng.

POSIWIE W JEDN NOC...

Barwa wosw zaley przede wszystkim od iloci i jakoci barwnika. Na rozmaito odcieni wpywa nie tylko zawarto barwnika we wosach, ale take ilo
ziarenek pigmentowych i stopie ich rozproszenia. S te hipotezy dowodzce, e
wan rol w zabarwieniu odgrywaj wchodzce w skad wosw domieszki rnych metali. Ciemne zawdziczaj swj kolor przypuszczalnie domieszce miedzi,
kobaltu i elaza, rude molibdenowi, zociste tytanowi, a siwe niklowi. Cigle
jeszcze tak naprawd nie wiadomo, dlaczego w dojrzaym wieku wosy odbarwiaj si i siwiej. Barwnik zanika, a jego miejsce wypeniaj pcherzyki powietrza, nadajc wosom srebrny poysk. Normalny to proces fizjologiczny po 35
roku ycia, ale siwiay ju cakiem zdrowe 11-letnie, a nawet 6-letnie dziewczyn-

18

ki. Jeszcze trudniejsze do wytumaczenia s wypadki nagego siwienia, wywoane

gwatownym wzruszeniem lub cikimi przeyciami. Maria Antonina na przykad posiwiaa w jedn noc. Istniejcy silny zwizek midzy nerwami, a wosami odczuwamy wielokrotnie wszyscy, kiedy to ze strachu staj nam wosy na
gowie. Zdarza si, e po jakim emocjonalnym szoku wypadaj cae pasma
wosw. Nerwy i stresy coraz bardziej s te podejrzewane o powodowanie ysienia. Oczywicie wosy wypadaj wszystkim i przez cae ycie. Nie gin przy tym
jednak cebulki produkujce wosy. Zreszt wosy maj swoje wasne ciekawe
ycie. Wos powstaje z zawizka. Przyrasta co dzie okoo 0,33 cm. Ronie przez
5 do 7 lat. Potem jego wzrost na jaki czas zatrzymuje si, a odyga wysunie si
z cebulki. Z p roku jeszcze torebka wypoczywa, przygotowujc miejsce pod
nowy wos, ktry znowu bdzie y 5-7 lat. Normalnie ronie okoo 90% wosw,
a pozostae 10% torebek odpoczywa lub przygotowuje miejsce dla nowego wosa
Dziennie tracimy 40 do 80 gosw. Jeli wypada ich wicej i jeli cebulki umieraj czowiek ysieje. Mwio si dotd, e ysienie jest tylko kopotem mczyzn. Zwizek midzy hormonami mskimi, a ysieniem udowodniono ju dawno.
Ale lekarze obserwuj, e typowo po msku zaczynaj ysie take kobiety. To
najprawdopodobniej za spraw stresw wynikajcych w ostatnich latach z dodatkowych obowizkw. Prawda, e w wielu wypadkach daje si ysieniu zaradzi,
ale nie ma jak dotd lekw zapobiegajcych ysieniu fizjologicznemu. Wypadanie
wosw w kadym bd razie powinno by sygnaem nakazujcym zainteresowanie si stanem zdrowia. Wanie bardzo czsto choroby wosw s wyrazem
pewnych niedomaga oglnych.

WOSY, NERWY I ZDROWIE

Analiza wosw powiedzie moe nie tylko o tym, dlaczego choruj wosy, ale
take i to w jakim stanie jest cay organizm. Szczeglnie zadziwiajce spostrzeenia maj naukowcy na temat powizania wosw z psychik. Okazao si bowiem,
e do czsto we wosach maj odzwierciedlenie choroby psychiczne i wiele zaburze rwnowagi psychicznej. Wos skada si z drobin biaka w ksztacie kek
i usek. Pod mikroskopem wyglda to jak dach z dachwek zachodzcych jedna na
drug. Odchylenia od takiej struktury s czsto wanie znamieniem pewnych
chorb. Wedug bada dwch znanych dermatologw z USA brak usek w strukturze wosa wystpuje przy niektrych chorobach powodujcych opnienie rozwoju
umysowego. U debili, na przykad, uski przypominaj kulki, a wos wyglda pod
mikroskopem jak kolia z pere. W ostatnich latach specjalici szczeglnie duo
uwagi powicaj obecnoci mikroelementw we wosach. Analiza skadu mikroelementw moe dostarczy wielu wanych informacji o stanie zdrowia. Wosy
bowiem zbieraj i gromadz w sobie znajdujce si w organizmie mikroelementy
o koncentracji 10 razy wikszej ni ma to miejsce w surowicy krwi lub w moczu.
Wszelkie zaburzenia w przemianie materii w organizmie odbijaj si najwczeniej
wanie we wosach. Na podstawie wosw najwczeniej te mona rozpozna

19

chorob. W przypadku zaburze organizm, najpierw wosom odbiera bowiem substancje, ktrych potrzebuje. Zaobserwowano, e we wosach, osb chorych na
cukrzyc znajduje si zawsze odrbne ciao biakowe. Pewne zmiany w korzeniach
wosw sygnalizuj schorzenia tarczycy. Typowe zmiany w odygach wosw s
zwiastunem istnienia niektrych chorb dziedzicznych. U osb z zachwian rwnowag psychiczn czsto naruszana jest zawarto biopierwiastkw. We wosach
schizofrenikw np. stwierdza si mniej manganu ni u ludzi zdrowych, a wicej
oowiu i elaza. Dr Walsh z USA podda analizie wosy przestpcw. W kadym
przypadku okazao si, e wosy przestpcw ubogie byy w cynk, a bogate w ow,
kadm, wap i elazo. Dr Walsh stwierdzi te, e im przestpca jest agresywniejszy, tym mniejsz ma w organizmie zawarto kobaltu, czyli rwnie witaminy B12,
ktrej kobalt jest komponentem. U dzieci, ktre maj du zawarto oowiu we
wosach, przewiduje si z kolei niski poziom inteligencji.

KREW
Jak medycyna, medycyn, zawsze przynajmniej to byo wiadome, e kiedy przestaje kry krew czowiek umiera. Zawsze te podejrzewano, e krew mona
wymienia i e krwi mona leczy. W rnych czasach odmiennie jednak pojmowano sens tych zabiegw. Wedug tragedii Owidiusza, Medea, przetaczajc yy
starego Jazona krew modego zwierzcia, przywrcia mu nie tylko zdrowie, ale
przemienia go znowu w modzieca. Wierzono, e przetoczenie krwi jej spoycie
czy choby kpiel we krwi dzikich zwierzt moe przynie odmodzenie. Przetoczeniem krwi dzieci prbowano odmodzi papiea Innocentego VIII. Do zabiegu
wybrano trzech piknych i dobrze urodzonych, dziesicioletnich chopcw. Dwch
z nich zmaro jeszcze w dniu przetaczania krwi, a papie po kilku dniach. Medyk
wykonujcy zabieg uciek. Po tym wydarzeniu na dugie lata zaprzestano prb
transfuzji krwi. W wielu krajach, a do XIX wieku, byy one zakazane. Niekiedy
mniej lub bardziej potajemnie wracano do tego zabiegu. Niektre transfuzje koczyy si cakowitym powodzeniem, inne znowu zupenym nieszczciem. Zagadka
sukcesw i tragedii zostaa rozwizana przez Karla Landsteinera, lekarza wiedeskiego dopiero na pocztku XX wieku. Wykaza on, e kada krew ma indywidualne waciwo i na tej podstawie dokona podziau ludzi na pewne grupy, w zalenoci
od cech krwinek. Landsteiner ogosi swoje odkrycie w 1901 roku, oznaczajc trzy
grupy krwi. Due osignicia w badaniach nad grupami krwi mia potem polski
uczony, Ludwik Hirszfeld. Kady czowiek ma jedn z czterech podstawowych
grup krwi, rnicych si od siebie reakcj pomidzy krwinkami czerwonymi jednego osobnika, a surowic /czyli czci pynn krwi/ drugiego. Czerwone komrki krwi mog tworzy w surowicy rwnomiern zawiesin lub te mog zlepia si
w skupiska. W pierwszej sytuacji mwi si o braku aglutynacji, gdy zjawisko zlepiania si krwinek nazywa si aglutynacj. Krwinki czerwone mog mie aglutynogeny: A,B i AB lub ani jednego z nich i to jest podstaw podziau na cztery grupy
krwi: A, B, AB, i 0. W surowicy za mog wystpowa dwie aglutyniny: anty-A

20

i anty-B. Ludzie z krwinkami A nie maj oczywicie w surowicy aglutynin anty-A.

Maj natomiast aglutynin anty-B. Przedstawiciele grupy AB nie maj adnych
aglutynin w surowicy, za ludzie z grupy O maj w surowicy zarwno anty-A jak
i anty-B. Ciaka czerwone krwi majce aglutynogen A s aglutynowane, czyli zlepiane przez surowic zawierajc aglutyniny anty-A. Std bray si wszystkie przykre skutki przetaczania niewaciwej krwi.
Karl Landsteiner wsplnie z dr Philipem Lewinem wprowadzi potem jeszcze
inn klasyfikacj grupow. Ogosi, e wszyscy ludzie nale do jednej z trzech
grup: M,N,MN. Klasyfikacji tej nie bierze si pod uwag przy przetaczaniu krwi,
ma ona jednak wielkie znaczenie naukowe i odgrywa wan rol w dochodzeniu
np. ojcostwa. Od czasu, kiedy Landsteiner puci w ruch lawin grup krwi, przybywa ich coraz wicej. Zapis klasyfikacyjny grupy krwi coraz bardziej bywa skomplikowany. Na przykad moe on wyglda tak: O, MSNS, P1, CDe/cde, Lub, Lub, kk,
Le, Leb, Fyb, Jkb.

CINIENIE KRWI
Cinienie krwi ttniczej jako pierwszy wykaza i zmierzy pastor z Teddington
w Anglii Stephen Hales. Wysuchujc ttna w ttnicy mona okreli cinienie
kadego uderzenia, a take cinienie krwi utrzymujce si pomidzy uderzeniami.
Pierwsze znane jest jako cinienie skurczowe, drugie rozkurczowe. Przy czym
pierwsze jest zawsze wysze ni drugie i zawsze notuje si je w tym porzdku /np.
180/110/. Wielkoci te odpowiadaj cinieniu w milimetrach supa rtci /mmHg/
. Cinienie krwi zachowuje si u czowieka odwrotnie ni ttno. Wzrasta od dziecistwa do dojrzaoci i ronie nadal w pniejszym yciu. Kombinacja 120/80 utrzymuje si przez dugi czas, ale po 25 roku ycia moe wzrasta o 0,5 stopnia skali
rocznie. W wieku 60 lat ludzie osigaj na og cinienie okoo 140, a okoo 80
roku ycia wynosi ono przecitnie 160. Oczywicie lepiej jeeli ten przyrost jest
wolniejszy i mniejszy. Niezalenie od wyjtkw wysokie cinienie u osoby w rednim wieku jest bardziej niebezpieczne od takiego samego cinienia u czowieka
starszego.

TAJEMNICE KRWINEK
Dorosy czowiek ma przecitnie okoo 5 litrw krwi. Jeeli way 60 kg, to krew
powinna stanowi okoo 1/12 wagi ciaa. Normalnie kry w organizmie tylko
pewna cz krwi, a reszta jest jak gdyby rezerw. Niebezpieczna dla ycia moe
by utrata wicej ni 1/3 czci krwi albo take czci mniejszej jeeli utrata krwi
nastpuje gwatownie.
Krew nazywana jest czsto najwaniejszym z pynw. Nieco cisza od wody ma
trzykrotnie wiksz lepko, skada si w poowie z osocza, w poowie z krwinek
i nawet w spoczynku obiega cae ciao raz na minut. Podczas przepywu rozprowa-

21

dza niezbdn dla kadej komrki wod, zabiera z puc tlen, a przenosi do nich
dwutlenek wgla, doprowadza do komrek skadniki odywcze transportuje ciepo
z cieplejszych okolic ciaa do zimniejszych, rozdziela hormony...
Krew skada si z czci pynnej, czyli osocza i z elementw komrkowych: erytrocytw, leukocytw i pytek. Komrki krwi wytwarzane s przez szpik kostny,
gwnie w kociach paskich, takich czaszka, miednica, mostek, a take w nasadach koci dugich. Szpik w kadej minucie wytwarza miliardy krwinek czerwonych i tryliony biaych. Gwny skadnik krwinek czerwonych czyli erytrocytw
stanowi hemoglobina, uznawana przez naukowcw za jedn z najbardziej interesujcych substancji w wiecie organizmw ywych. Jej znaczenie polega przede
wszystkim na zdolnoci przenoszenia tlenu. Najwaniejsz rol odgrywa wbudowana w czstk hemoglobiny elazo, ktre musi by dostarczone w pokarmie. Hemoglobina zajmuje si rwnie wynoszeniem powstaego w tkankach, w procesach
przemiany materii, dwutlenku wgla. Zapewnia ona w ogle stao i rwnowag
rodowiska wewntrznego. Kada zmiana w jej strukturze zmienia funkcje, powodujc nieraz bardzo powane zakcenia w organizmie. Krwinki biae nazywane s
leukocytami. Najwaniejsze z nich to: granulocyty, limfocyty i monocyty. Wszystkie broni organizmu przed zakaeniem lub wnikniciem obcych cia. Czyni to na
rne sposoby. Granulocyty i monocyty po prostu poeraj wroga wystpujcego
pod postaci bakterii, wirusa, czsteczki pyu lub metalu, po czym unicestwiaj go
tnc piami zawartych we wasnym wntrzu enzymw lub rozpuszczajc. Limfocyty za wytwarzaj przeciwciaa powodujce unicestwienie obcych, niepodanych substancji. Najwidoczniejszym objawem skutkw bojw, jakie staczaj
w organizmie biae ciaka krwi stanowi ropa powstaa ze zwycionych bakterii
i polegych leukocytw. Zdarzaj si jednak sytuacje, w ktrych nastpuje jakby
zamiana rl. Znakomici obrocy zamieniaj si we wrogw. Szczeglnie dramatycznym tego przykadem jest biaaczka. Rozrastajce si w niekontrolowany sposb
krwinki niszcz organizm.
Niezbyt czste, ale te znane s stany autoagresji, kiedy bdne rozpoznanie
komrek tego samego organizmu, uznanie ich za komrki obce, prowadzi do niszczenia wasnych tkanek. Nie zmienia to jednak sytuacji, e krwinki biae ponosz
ogromne zasugi dla organizmu.

DOBRZE BY ZEREM
Krwi leczono ju w staroytnoci, chocia mylano wwczas, e krew wytwarza na jest w wtrobie i std do serca prowadza j yy. W staroytnej medycynie
chiskiej panowao przekonanie, e ukad krwionony skada si z 12 duych
naczy na podobiestwo 12 miesicy. Hipokrates otwarcie przyzna si, e nie
wie jak to z krwi jest, a pewne tylko, e kry w kole. W rnych okresach
czasu mniej lub bardziej rozpowszechnione byo przekonanie, e przez wymiany
mona si pozby nie tylko choroby, ale i zej krwi. Wierzono na przykad, e
przez zmian krwi mona zmieni cechy psychiczne czowieka, jego charakter,

22

a nawet obyczaje. Zdarzyo si, i przez pomieszanie krwi skconych maestw prbowano zapewni zgod w rodzinie. Podobne zabiegi stosowano pomidzy powanionymi ssiadami. Ostatnio naukowcy jakby powracaj do sprawy
zwizku krwi czowieka z jego zdrowiem i nawet psychika. Doniesienia na ten
temat cigle budz kontrowersje, badania jednak trwaj nadal. Coraz wicej
eksperymentw przeprowadzanych w wiecie wskazuje na to, e grupy krwi w pewnym stopniu warunkuj zdrowie czowieka, a moe i cay jego los. W przypadku
wielu chorb nie moemy mie wtpliwoci co do przewagi grup krwi nad innymi
czynnikami twierdzi prof. G. Jorgensen z uniwersytetu w Getyndze, mwic
o przyczynach powstawania chorb. Dawno ju zreszt zaobserwowano czstsze
wystpowanie choroby wrzodowej dwunastnicy u ludzi z grup krwi 0. W Anglii
dowiedziono, e wrd osb posiadajcych grup A, czciej ni wrd innych,
zdarza si rak odka /o okoo 20%/, anemia zoliwa /o okoo 20%/ i cukrzyca. Z wielu innych bada wynika, e osoby z grup krwi A czciej zapadaj na
tzw. choroby cywilizacyjne: zaway, nowotwory, gociec stawowy. Ludzie z grup
krwi 0 s najprawdopodobniej mniej od innych naraeni na choroby i czciej
doywaj sdziwego wieku. Jeden z niemieckich psychologw twierdzi, e lepsza
kondycja fizyczna osb z grup 0 wynika std, e s mocniejsze psychicznie.
Zauway, bowiem, e wrd osb z krwi grupy 0 bardzo rzadko wystpuj
nerwice. Zwizkw midzy grupami krwi, a skonnoci do okrelonych chorb,
szczeglnie psychicznych, dowodzi te znany biofizyk radziecki prof. W. Iniuszyn. Rozpatruje on krew jako ukad energetyczny podobny do ciekych krysztaw lub pprzewodnikw. Przypuszcza, e ludzie o rnych grupach krwi posiadaj
pola biologiczne o rnej konfiguracji i nateniu. Prcz tego prof. Iniuszyn zaobserwowa, e szczliwe maestwa zakadaj takie osoby, ktre maj zblione
grupy krwi. Konflikty spotyka si czciej w zwizkach, gdzie cz si grupy
dalekie. Od takich obserwacji jest ju blisko do podejrze, e grupy krwi mog
wyznacza niejako cechy fizyczne i psychiczne. Psycholog francuski Jean Baptiste
Delacour jest wprost przekonany, e grupy krwi okrelaj podstawowe cechy
charakteru czowieka. Tak samo myli Japoczyk Toshitaki Nami. Napisa nawet ksik na ten temat. Ukazaa si ona pod tytuem: Jak najlepiej czy
grupy krwi i staa si prawdziwym bestsellerem. Wielu psychologw ocenia caa
t spraw czenia grup krwi z charakterem jako zupeny nonsens. Przypominaj
oni, e medycyna wyrnia kilkadziesit grup i podgrup krwi. Sugerowanie si
tylko czterema gwnymi jest wedug nich bezpodstawne. Ludzie w wielu krajach
zainteresowali si jednak bardzo grupami krwi i ich wymow. I albo uwierzyli
w to, albo doskonale si bawi.

JAK ODDYCHA
Lekarze zarzucaj nam, e nie umiemy korzysta z moliwoci organizmu. Prawdopodobnie nie umiemy wykonywa podstawowych czynnoci dla ycia i zdrowia.
Zarzucaj nam, e le oddychamy, le jemy, le pracujemy. Ba, nie umiemy nawet

23

kicha, kasa ani wyciera nosa. Wynika to z nieznajomoci zasad pracy organizmu, a take z utrwalonych przez lata, nie sucych zdrowiu nawykw.
OGROMNA wikszo ludzi yje jakby na p, bo oddychajc wykorzystuje
tyki poow swoich moliwoci. Wystarczy to wprawdzie do ycia, bo czowiek
moe w kocu y i z jedna pit czci puc, ale dokadne przewietrzenie caych
puc i obfitsze ich natlenienie zwiksza sprawno organizmu i ma duy wpyw na
dobre samopoczucie. Aby w peni korzysta z potencjalnych moliwoci puc trzeba umie oddycha: przy oddechu wprawia w ruch ca klatk piersiow. S
specjalne wiczenia oddechowe, bardzo sprzyja pucom gimnastyka, ale najprostszym zachowaniem pomagajcym w oddychaniu jest po prostu czste wciganie
w siebie brzucha. Wydech jest prawidowy, kiedy ma si uczucie, e w pucach nie
ma ju powietrza; dopiero wtedy nabieramy powietrza do puc, zachowujc midzy
wdechem, a wydechem krtk przerw. Wydech powinien trwa dwa razy duej
ni wdech. Najkorzystniejsze dla zdrowia jest oddychanie z czstotliwoci 16 razy
na minut. Nieprawidowa technika oddychania bywa przyczyn szybciej pojawiajcego si zmczenia, blw gowy, plecw, mini brzucha. Moe by te przyczyn zaburze w pracy ukadu krenia. Kto le oddycha ma skonnoci do
kataru i nieytu oskrzeli.

DOBROCZYNNA GORCZKA
W POWSZECHNYM przekonaniu gorczka utosamiana jest z chorob i zwalczana przez przyjmowanie lekw przeciwgorczkowych. Ostatnio coraz wicej lekarzy
zaczyna ostrzega przed takim postpowaniem. Zwaracaj oni uwag, e obniajc
gorczk, poprawiamy wprawdzie swoje samopoczucie, ale dajemy wolne pole do
rozwoju choroby; przebieg choroby zmienia si wtedy w przewleky, znacznie trudniejszy do wyleczenia. Zbijajc gorczk czowiek przyczynia si po prostu do
zahamowania dziaania poytecznego mechanizmu obronnego. Bo podwyszona
ciepota ciaa, gdy nie jest zbyt gwatowna i nie utrzymuje si zbyt dugo, ma na
organizm chorego wpyw dobroczynny. Wzrost temperatury jak ogosi ju w XIX
wieku niemiecki lekarz Liebermeister nie jest bynajmniej wiadectwem niezdolnoci chorego organizmu do utrzymania temperatury na jej staym poziomie 37
stopni. Wprost przeciwnie. O podwyszeniu ciepoty decyduje sam organizm,
kontroluje ten wzrost i utrzymuje w okrelonych granicach, eby obroni si przed
chorob. Naukowcy maj coraz wicej argumentw potwierdzajcych dobroczynne
dziaanie gorczki. Na razie najwicej tych dowodw dostarczyy badania prowadzone na zwierztach. Zaobserwowano, e z jednakowo zainfekowanych jaszczurek przeywaj te, ktrym pozwala si chorowa z podwyszon temperatur ciaa. Gin
natomiast te, ktre otrzymuj lek przeciwgorczkowy. Podobne reakcje zaobserwowano u myszy, krlikw i prosit. U ludzi dzieje si najprawdopodobniej tak samo.
Udokumentowano na przykad, e szybciej powracaj do zdrowia, chorujc z gorczk, ludzie zakaeni wirusem Heinego-Medina. agodniejszy przebieg ma te

24

wtedy infekcja grulicza. I ju wiadomo dlaczego. Rozwj wirusa wywoujcego chorob Heinego-Medina jest bowiem 250 razy szybszy w temperaturze 37 stopni, ni
w temperaturze 40 stopni. Wiadomo, e temperatura 41 stopni zabija krtki wywoujce ki. Ju w temperaturze 38 st.C gwatownie spada szybko wzrostu i podziau wielu gatunkw bakterii. Rwnie w tej temperaturze zatrzymuje si rozwj wielu
wirusw i pierwotniakw. Prcz tego przebieg gorczkowania moe w okrelonych
przypadkach by dla lekarza istotnym elementem w rozpoznaniu choroby. Tak wic
ludziom dorosym i dzieciom w dobrej kondycji fizycznej, po stwierdzeniu podwyszonej temperatury nie powinno si od razu podawa lekw przeciwgorczkowych.
Pod warunkiem jednak, e temperatura nie przekracza 39 st. C. Jeli jednak gorczka
utrzymuje si zbyt dugo, mog wystpi uboczne skutki podwyszonej ciepoty
ciaa. Wczeniej te naley obniy temperatur u dzieci sabych i nerwowych.

ZIEWAJ TO ZDROWO !
W towarzystwie nie wypada ziewa i ludzie ziewanie wszelkimi sposobami staraj si tumie. Z medycznego punktu widzenia to bd. Ziewanie jest bowiem dla
zdrowia tak samo poyteczne jak gimnastyka poranna, W tym wypadku konwenanse kc si z natur.

Z NOSEM DELIKATNIEJ
Energiczne wydmuchiwanie nosa w chusteczk, jak to si tradycyjnie robi, kiedy
czowiek jest przezibiony, zdecydowanie szkodzi. W ten sposb bowiem wyciga si zarazki z puc i garda do nosa. Wydmuchujc je do chusteczki i nastpnie
wcigajc powietrze mimo woli na nowo si nimi zakaamy Na skutek takiego
postpowania choroba musi trwa duej. Uporczywe katary mona skrci do
paru dni, kiedy nos wycierany jest delikatnie, bez wydmuchiwania.

JAK NOSI DZIECKO

Czy potraficie prawidowo wzi dziecko na rce? Na przykad, gdy stoi ono na
pododze? Najpierw trzeba przyklkn na jedno kolano, dziecko przycisn do
siebie i dopiero wtedy wyprostowa tuw tak, aby lekko odchyla si ku tyowi.
Niewaciwe postpowanie przy podnoszeniu dziecka, a take przy dwiganiu
cikich przedmiotw powoduje, e przez nieoszczdne ruchy czowiek traci wicej energii ni trzeba. Poza tym niewaciwe ruchy s przyczyn nacigania cigien i mini, skrzywie krgosupa i blw w stawach. Przy podnoszeniu ciarw
nigdy nie powinno si zgina plecw. Najwiksze obcienie powinno spoczywa
na ugitych kolanach.

25

JAK KASZLE?
Kaszlc, wikszo z nas postpuje bdnie, wcigajc najpierw gwatownie powietrze przez otwarte usta. Wtedy to co chcemy wykrztusi, przesuwa si w gb
drg oddechowych. Aby kaszel by skuteczny powietrze naley wcign przez nos
i dopiero potem silnie zakasa. Najlepiej jednak jest nie kaszle i wyleczy chorob, ktra wywouje kaszel. Kaszel bywa niebezpieczny dla otoczenia, a poza tym
kady jego rodzaj jest mczcy dla organizmu. Powoduje raptowny dopyw krwi do
mzgu, wstrzsa ciaem, a gdy gest uporczywy, wpywa deprymujco na samopoczucie czowieka.

SOCE I OKULARY...
OPORY wobec noszenia okularw maj najczciej ci, co je nosi powinni. Zwaszcza ludzie w rednim i starszym wieku broni si przed okularami, uwaajc je za
przejaw starzenia si... A ujemne skutki wynike z niepotrzebnego przeciania
oczu s nieproporcjonalnie due. Nie wyrwnana odpowiednimi szkami wada
wzroku z reguy staje si przyczyn przykrych dolegliwoci moe powodowa
zawienie, zaczerwienienie oczu, ble oczu, gowy i karku, rozdranienie nerwowe
i inne niemie dolegliwoci. W przeciwiestwie do szkie korekcyjnych ogromn
popularno zdobyy sobie natomiast okulary przeciwsoneczne. W ostatnich latach stay si one swego rodzaju akcesorium wygldu wspczesnego czowieka.
Ciemne szka traktuje si wrcz jak karnawaowe maseczki. Noszcy ciemne okulary s na og przewiadczeni, e chroni wzrok. Cakiem inny pogld na t
spraw maj lekarze, twierdzc, e przyczyny noszenia okularw przeciwsonecznych naley szuka poza medycyn. Niewiele jest wedug nich chorb oka, ktre
wymagaj noszenia okularw kolorowych, przymionych lub ciemnych. Tylko w naprawd wyjtkowych i nielicznych sytuacjach s wskazane ciemne szka ochronne.
Taka dodatkowa osona oczu jest potrzebna, gdy jaskrawo otoczenia wywouje
olnienie co najczciej ma miejsce w czasie przebywania w sonecznym blasku
na niegu. Take wtedy gdy promienie soneczne odbijaj si od lodu lub wody.
W wysokich grach odbite od niegu promienie soneczne mog powodowa tak
bolesny skurcz misni tczwki, e powstaj dotkliwe objawy lepoty nienej.
Razi te wiato w czystym i rozrzedzonym powietrzu. Najpotrzebniejsze s wic
ciemne okulary narciarzom, taternikom i eglarzom. Przyda si te mog na play.
Noszenie przeciwsonecznych okularw w kady soneczny dzie moe by szkodliwe. Tym szkodliwsze, e wedug ocen lekarzy ponad 30% okularw ma niewaciwe szka. Ciemne okulary przede wszystkim zmniejszaj dobroczynny wpyw
naturalnego wiata na siatkwk oka. Przyzwyczajenie do ciemnych szkie prowadzi do pewnego wydelikacenia i powoduje, e osoba przyzwyczajona do noszenia
okularw odczuwa potem, nawet w normalnym owietleniu, chorobliwy wiatowstrt i mruy oczy co wpywa w kocu na ostro widzenia. Zaobserwowano te,
e w wyniku noszenia duych i na og cikich okularw przeciwsonecznych poj

26

wia si moe u nasady nosa i na policzkach uczucie odrtwienia. Jeli ju kto

bardzo chce nosi okulary przeciwsoneczne musz to by okulary, ktre nie
szkodz oczom i speniaj podstawowe warunki dla zdrowia.
Powinny chroni oko przed padaniem promieni sonecznych nie tylko z przodu,
ale i z boku. Polecane s wic okulary wygite pkolicie tak, by osaniay oczy ze
wszystkich stron.
Okulary przeciwsoneczne nie powinny mie szkie ani zbyt jasnych, ani zbyt
ciemnych; wskazana jest barwa taka, ktra najwierniej oddaje kolory otoczenia. T
funkcj najlepiej speniaj szka o barwie szarobrunatnej lub szarej /dymne/.
Wany jest te materia, z ktrego wykonane s szka. Zdrowsze jest szko. Okulary ze sztucznego tworzywa szybko matowiej i rysuj si. Noszenie zych okularw z niewaciwymi szkami powoduje obnienie ostroci widzenia oraz ble gowy,
a nawet nudnoci.

GDZIE SI OPALA?
NAD BRZEGIEM morza barwa opalenizny jest koloru mlecznej kawy lub brzowo-czarna. W grach, z powodu krtszej fali promieniowania i niszego cinienia,
dochodzi do rozszerzenia naczy krwiononych, co nadaje opaleninie kolor brzowo-brunatny lub czekoladowy. Lampa kwarcowa nadaje skrze zabarwienie brunatne z odcieniem ceglastym.

JAK SI OPALA?
NIEPRAWDZIWE jest powszechne przekonanie, e lepiej opala si, jeli promienie soneczne padaj na skr prostopadle. Znajomo fizjologii skry podpowiada,
e lepiej jest, jeli promienie padaj na skr skonie. Przy prostopadym padaniu
promienie przenikaj skr zbyt gboko. Przy skonym, a nawet niemal stycznym
kierunku, promienie wchodz tylko do naskrka, co sprzyja szybszemu pojawieniu
si barwnika i w znacznej mierze chroni skr przed oparzeniami sonecznymi.

KOLCZYKI ZDROWSZE NI KLIPSY

W ostatnich latach przekuwanie uszu uznano za zwyczaj prawie barbarzyski
i niehigieniczny. Rozpowszechniy si natomiast klipsy. A szkoda. Wszystko bowiem zdaje si przemawia za tym, e kolczyki powinnymy przywrci do ask, bo
s zdrowsze. Klipsy wprawdzie obywaj si bez kucia, ale za to nieraz niemiosiernie ciskaj ucho, powoduj jego zaczerwienienie, puchnicie i musz przecie
przez to szkodzi prawidowemu obiegowi krwi. Natomiast kolczyki mog by nie
tylko ozdob, ale maj rwnie pewne znacz nie zdrowotne, Do spostrzee takich
doprowadziy lekarzy badania nad akupunktur. Akupunktura przyjmuje, e ka-

27

demu wewntrznemu organowi czowieka odpowiada cile okrelone miejsce na

muszli usznej. Nakuwajc waciwe miejsce na maowinie usznej mona wpyn
leczniczo na dany organ. I tak przekuciem ucha w odpowiednim miejscu najprawdopodobniej zapobiega si krtkowzrocznoci. W ten sam sposb przeciwdziaa
te mona migrenom i innym blom gowy. Okulici i neurolodzy w wielu krajach
zwracaj coraz czciej uwag na fakt, e osoby przez duszy czas noszce kolczyki
na og odznaczaj si dobrym wzrokiem.

CZY WYCIERA NACZYNIA

Przeprowadzone badania bakteriologiczne wykazay, e cierka do wycierania
rcznie zmywanych naczy po jednym dniu uywania zawiera okoo 400 tys.
drobnoustrojw, a po trzech dniach jest to ju wymienita poywka bakteryjna
zawierajca okoo 900 tys. drobnoustrojw na 1 cm.

SPOSB NA ZBY
Na odsonite szyjki zbowe dobrze dziaa codzienne przepukiwanie ust, przed
udaniem si na spoczynek roztworem sporzdzonym z p szklanki wody i paskiej
yeczki sody oczyszczonej.

CHRAPANIE NIEBEZPIECZNE
CHRAPANIE jest zjawiskiem powszechnym. Czciej chrapi starzy ni modzi,
czciej mczyni ni kobiety. Chrapie omiu mczyzn na 10 i co druga kobieta
taki wynik uzyskali lekarze z bada prowadzonych wrd maestw, w ktrych
przynajmniej jedna strona alia si na uciliwo znoszenia chrapania wspmaonka. Chrapicy s kopotliwi dla otoczenia, a chrapanie powoduje nierzadko
zaburzenia w yciu rodzinnym. W wyniku pomiarw gonoci chrapania ustalono,
e natenie dwiku moe dochodzi do 70 decybeli, a wic do poziomu gonoci
mota pneumatycznego uywanego do zrywania nawierzchni ulic. Chrapicy najczciej nie zdaje sobie sprawy ze swej uciliwoci. Ale lekarze ostatnio odkryli, e
chrapanie moe by ogromnym zagroeniem i dla samego chrapicego, Bywa tak
niebezpieczne, e niekiedy doprowadza do mierci. Na szczcie niezbyt czsto.
Chrapanie spowodowane jest drganiem wiotkiej czci podniebienia koczcej si
jzyczkiem. Rozlunienie mini we nie i uoenie na plecach powoduj zwenie
kanau gardowego. Przy wdechu wic, powietrze torujc sobie drog jakby na
si wiruje. To wystarczy, by wywoa haaliwe drganie podniebienia. Chrapaniu sprzyja otyo. Jego przyczyn moe by te niedrono nosa spowodowana
skrzywieniem albo polipowym rozrostem. Nieraz rde chrapania trzeba by szuka
w przerocie migdaw albo w niedorozwoju uchwy. Ju 20 lat temu odkryto, e

28

chrapanie czy si z tzw. bezdechem. Polega to na tym, e w niektrych przypadkach zwiotczae minie garda i podniebienia mikkiego zapadaj si tak gboko,
i w fazie wdechu zamykaj zupenie dopyw powietrza do puc. Te zaniki dopywu
powietrza s najczciej krtkotrwae i chrapicy nadal pi. Wstaje jednak po takim
nie zmczony, rozgoryczony i podatny na ble gowy. Po jakim czasie moe to
doprowadzi do depresji, utraty popdu pciowego i do staej sennoci w cigu
dnia. Take sennoci za kierownic. Czasami chrapaniu towarzyszy tak znaczna
niewydolno oddechowa, e bywa ona niebezpieczna dla ycia. Zdarza si to
wtedy, gdy przy nasilonym chrapaniu okresy bezdechu pojawiaj si czsto i trwaj
dugo. Okresy bezdechu powoduj, e spada gwatownie poziom tlenu we krwi
ttniczej i wystpuje niedotlenienie mzgu. W czasie bezdechu dochodzi te do
odruchowego podniesienia si cinienia krwi, a jeli zdarza si to czsto, powoduje
utrzymanie podwyszonego cinienia w cigu dnia. Nadcinienie jest wanie jednym z groniejszych objaww takiego patologicznego chrapania i w konsekwencji
prowadzi do zaburze w pracy serca. Tak wic chrapania nie mona bagatelizowa.
Chrapicy czciej od innych powinni kontrolowa stan swego zdrowia. Zupenie
skutecznego sposobu na zlikwidowanie tej dolegliwoci nie ma. Najprociej jest nie
pozwala chrapicemu spa na wznak. Nie zawsze to jednak pomaga. Jeli kto
chrapie z powodu otyoci, popraw przynie moe odchudzenie. Jeli przyczyn
s polipy czy migday, korzyci da ich korekcja. Liczba bezdechw podczas chrapania zwiksza si po spoyciu alkoholu i rodkw uspokajajcych. Jeli chrapanie
jest niebezpieczne dla ycia, lekarze polec operacj. Polega ona na poszerzeniu
garda. Ale i bez operacji twierdz mona wyleczy z chrapania co drugiego
pacjenta, a u 30% chrapanie zmniejszy.

JELI JU PALISZ...
PALACZE 11 razy czciej ni niepalcy zapadaj na raka puc. Nieyty oskrzeli
spotyka si u nich 6 razy czciej, raka przeyku 4 razy czciej ni u tych, ktrzy
nigdy nie palili. Z dymu tytoniowego wyodrbniono wiele substancji posiadajcych
waciwoci rakotwrcze. Take wiele takich, ktre obniaj odporno organizmu.
Na pewno, wic nie warto pali. Ci, ktrzy ju pal powinni pamita, e palenie
paleniu nierwne i w pewnym stopniu mona ograniczy jego niebezpieczestwo.
Bardzo szkodzi palenie szybkie. Podnosi temperatur aru papierosa, co zwiksza
ilo substancji rakotwrczych w dymie. Papieros wypalony w popiechu szkodzi
tak, jakby wypalio si ich cztery, palc umiarkowanie. Dusze przerwy midzy
pocigniciami i zaciganie si niewielk iloci dymu pozwala szybciej zneutralizowa substancje trujce, jakie dostaj si do krwioobiegu. Nie powinno si te
pali podczas picia pynw, poniewa trujce skadniki dymu rozpuszczaj si
w nich, przedostaj si do krwi rwnie z przewodu pokarmowego, a nie tylko
przez drogi oddechowe. Bardzo szkodzi palenie na czczy odek. Rozpuszczone
w linie trucizny, nie zmieszane z treci pokarmow, atwo przenikaj ze luzwki
odka do krwi. Palcy powinni przynajmniej stara si nie wciga dymu do puc,

29

a ograniczy si do odczucia jego smaku i zapachu w jamie ustno-gardowo-nosowej. Najbardziej naraone na zatrucia s organizmy tych, ktrzy spalaj papieros
do koca. Tak zwane ostatnie dymy maj spotgowane waciwoci toksyczne.
Zawieraj wielokrotnie wicej substancji trujcych ni papieros zaraz po zapaleniu.
I dlatego naley przerywa palenie po wypaleniu poowy albo ju co najwyej 2/3
papierosa. Organizmy palaczy wymagaj te dodatkowego wzmoonego dostarczania witaminy C. Jeeli kto wypala 10 sztuk papierosw dziennie to powinien
podnie ilo dostarczanej organizmowi witaminy C o 25% w stosunku do normy
obowizujcej niepalaczy. Jeeli pali si wicej ni paczk, zapotrzebowanie moe
wzrosn i do 40%. Palacze znacznie gorzej przyswajaj bowiem t witamin.

JAK NIE MIE KACA?

NAJLEPIEJ, rzecz jasna, nie pi. Jednak kiedy komu si zdarzy, e wypije te dwa
kieliszki za duo i chce unikn przykrego na drugi dzie samopoczucia, tzw. kaca
da si to zrobi. Biochemik angielski dr Robinson twierdzi, e przed zaniciem
dobrze jest wypi p litra lekko osolonej wody. Tak to argumentuje: spoycie
wikszej iloci alkoholu powoduje zaburzenia w mechanizmie regulacji wody w organizmie i prowadzi do jego odwodnienia. Dlatego pomaga wanie wypicie, jakby
na zapas, tej dodatkowe iloci pynu. A sl jak wiadomo hamuje tempo wydalania
wody.
DOBRYM lekarstwem na kaca ma by mid. Mid zawiera bowiem 40% fruktozy, ktra podobno usuwa skutecznie wszelkie dolegliwoci zwizane z kacem. Zblione dziaanie ma rwnie witamina C. Najwikszego kaca ma si po alkoholach ze
skadnikami nadajcymi napojowi aromat i smak, a wiec po koniakach i winach,
pitych oczywicie w za duych ilociach.

PO CHWAA GODWKI
TO NIE PARADOKS. Godwka to uznana od wiekw, ceniona przez wielu
badaczy metoda leczenia i kuracja potrzebna prawie kademu organizmowi. Niektrzy lekarze polecaj np. stosowanie godwki jeden dzie w tygodniu Bardzo
przydaoby si to ludziom po czterdziestce, kiedy daje o sobie skonno do tycia,
miadyca lub dolegliwoci serca. Takie godowe dni uatwiaj organizmowi utrzymanie staego skadu chemicznego krwi, tzw. homeostazy. Dla jej zachowania
kady nadmiar jakiej substancji pokarmowej, musi by usuwany z krwi. Jeli
organizm tego nadmiaru nie zuyje lub nie spali, odkada si on w tkankach pod
postaci tuszczu i rnorodnych zogw, ktre zamiecaj organizm, utrudniajc prac komrek i tkanek. Nagromadzenie takich zogw jest jedn z przyczyn
starzenia si. Miadyca powstaje wanie wskutek zmagazynowania si cholesterolu i wapnia w ttnicach. Kiedy rozpoczynamy godwk, a wic ustaje dostarczanie substancji odywczych z zewntrz, organizm prbuje sam sobie poradzi. Stara

30

si nakarmi narzdy, przynajmniej te najwaniejsze dla ycia. Dzieje si to

gwnie kosztem tkanek zapasowych i narzdw mniej wanych. Jednoczenie organizm uruchamia zogi i likwiduje stare ogniska zapalne, a pochodzce std materiay zuywa do koniecznej przemiany materii. Znane jest take medycynie lecznicze
dziaanie godwek kilkutygodniowych. Przeprowadzanie ich moliwe jest jednak
tylko w szpitalach, pod dokadn opiek lekarzy. Ciekawym przykadem potwierdzajcym lecznicze dziaanie godwki jest historia choroby i ozdrowienia lekarza
z Kanady, Roberta Jacksona. Pochodzi on z obcionej chorobami rodziny, w ktrej najduej y jego ojciec 43 lata. W dziecistwie bardzo duo chorowa, a majc 40 lat by w takim stanie, e lekarze nie dawali mu adnych nadziei wyleczenia.
Schorowane mia serce, ukad pokarmowy i nerwy. Przepowiadano, e za cztery
lata cakiem olepnie.
Po przeprowadzeniu leczenia przez godwki, a potem przestrzegajc opracowanej przez siebie diety jakby wymieni organizm. W wieku 80 lat napisa ksik
Jak by zdrowym. Pisze tam o sobie: Co dzie maszeruj 18 kilometrw, nigdy
nie jestem zmczony. Mog pracowa 12-15 godzin dziennie z najwikszym napiciem. Mj umys jest janiejszy i ywszy ni kiedykolwiek /.../. Od 25 lat nigdy nie
byem przezibiony.

WIERNO POPACA...
... wskazuj na to przynajmniej dowiadczenia prowadzone przez kardiologw
w jednej z klinik w Nowym Jorku. Okazuje si, e niewierno jest szczeglnie
niebezpieczna dla ludzi z chorym sercem. Pozamaeskie flirty bardzo obciaj
serce i ukad nerwowy. Nakadaj si wtedy stresy emocjonalne wynikajce z poczucia winy, lku przed ewentualnym wykryciem zdrady, a take obawy przed
niezaimponowaniem nowej partnerce. Poza tym intymnym spotkaniom z nowymi
znajomymi towarzysz czsto obfite kolacje, poczone z alkoholem i nadmiernym
paleniem papierosw.

POPACZ SOBIE
WSZYSCY paczem witamy ten wiat. Pacz jest potem jeszcze dugo jedyn
mow dziecka. Tyle, e noworodki pacz nie wylewajc ez. Dopiero po paru
tygodniach, gdy rozwin si gruczoy zowe, dziecko zaczyna paka zami. I potem
wylewa ju czowiek zy przez cae ycie.
Gruczoy zowe znajduj si w czci skroniowej fadu powieki grnej, wytwarzaj zy bez przerwy. Z woreczkw zowych pyn one bezustannie, zwilajc oczy.
Przednia wypuka i przeroczysta cz bony gaki ocznej, zwana rogwk, mtnieje przy wysychaniu. Gdy mrugamy, rozcieramy wic rwnomiernie po powierzchni
oka cieniutk warstw pynu. Gin dziki temu wszystkie bakterie, ktre mogyby
spowodowa zakaenie oka. Nale bowiem zy do najsilniejszych antyseptykw,

31

jakie zna nauka. S najlepszym rodkiem obrony przed zakaeniami, dezynfekuj

oczy, a take nos i gardo, zy skadaj si z wody, w ktrej rozpuszczona jest
niewielka ilo rnych soli mineralnych gwnie soli kuchennej. Zawieraj te luz
i pewn ilo biaek oraz lizozym enzym, ktry rozpuszcza bakterie. Bakteriobjcze waciwoci ez zauwaono ju dawno. Bada je Fleming wiele lat przed synnym odkryciem penicyliny. Wyodrbni nawet lizozym i prbowa wykorzysta
jako lekarstwo. eby mc prowadzi badania, wkrapla sok cytrynowy w oczy
swych studentw i zbiera spywajce po policzkach zy. Tak spreparowane leki nie
daway sobie jednak rady z chorobami. Fleming po prostu jeszcze nie wiedzia, e
takie sztuczni wywoane zy maja inny skad ni prawdziwe i e nadmierne wydzielanie ez powoduje due zmniejszenie ich bakteriobjczych waciwoci. Wiadomo,
e zy wydzielaj wszystkie krgowce oddychajce powietrzem z atmosfery. Bez ez
nie przeyoby adne oko. Do przysowia weszo mwienie o krokodylich zach, jako
o zach faszywych. Zwierztom tym bowiem wilgotniej oczy podczas jedzenia.
Przez tysiclecia sdzono, e obudnie opakuj one swe ofiary. A chodzi po prostu
o to, e u krokodyli gruczoy linowe i zowe umieszczone s blisko siebie. Kiedy wic
pierwsze zaczynaj wydziela lin, drugie automatycznie wydzielaj zy.
Normaln, pozbawion emocjonalnego podoa zdolno do zawienia dzieli czowiek z innymi stworzeniami. Jak dotd nie ma jednak przekonywajcych dowodw, e prcz czowieka kto inny jeszcze pacze w odpowiedzi na stan napicia
uczuciowego. Pacz wywoany uczuciami to wycznie ludzka sprawa.
zy wypakiwane ze wzruszenia rni si od tych wylewanych przy krojeniu
cebuli. Te, ktre pyn ze zoci lub blu, maj inny skad chemiczny ni zy
spowodowane dziaaniem chrzanu czy wywoane wiatrem. zy pynce ze wzruszenia zawieraj wicej biaka i maj w sobie tzw. prolaktyn hormon powstajcy
midzy innymi na skutek stresw.
Pojawiy si nawet propozycje, eby analiz ez wczy do zestawu rutynowych
bada. Mwi si, e po udoskonaleniu metod badawczych rozpoznanie biochemicznego skadu czyich ez dostarczy o czowieku szerszych i ciekawszych informacji
ni badanie krwi. Naukowcy maj nadziej, e ju w najbliszym czasie uda im si
okreli obraz chemiczny ez typowy dla poszczeglnych, konkretnych emocji,
wtedy analiza ez uatwi nie tylko rozpoznanie niektrych chorb, ale take stanu
czyich uczu. Uatwi wic take wykrywanie nerwic i chorb psychicznych.

PACZ PACZOWI NIERWNY

CO TO JEST waciwie pacz? S badacze, ktrzy przyjmuj, e jest to kade
nadmierne zawienie. Wielu specjalistw wyranie oddziela jednak pacz od wszelkich innych postaci wydzielania ez. Wedug nich nie jest paczem nadmierne
zawienie powodowane chorob oczu lub ich podranieniem.
Prawdziwy rzetelny pacz to nagy wybuch ez, jako reakcja organizmu na jakie
istotne przykroci, na silniejsze przeycia albo na bl. Pacz moe mie oczywicie
najrozmaitsze przyczyny, przybiera rne formy i natenia. Paczemy przy rozsta-

32

niach, ze smutku, paczemy z bezsilnoci i ze zoci. Jest to zawsze jednak odruchowe rozadowanie nastroju napitego do ostatnie granic. Najczciej nastroju przykrego.
Zdarza si niekiedy, e i na rado kto zareaguje zami. Ma to miejsce wtedy,
gdy miech powoduje tak znaczne rozlunienie tkanek, e zy ciekn same. Gorzej,
gdy szalonym miechem reaguje kto na wydarzenia przykre. Lekarze oceniaj tak
sytuacj jako blisk stanu chorobowego. Wyodrbniaj te tzw. paczliwo. Wystpuje ona zwaszcza przy niektrych chorobach psychicznych, a take u zupenie
zdrowych ludzi, ktrzy popakuj sobie od czasu do czasu z zupenie bahych
powodw.
Czasem dziwne rzeczy dziej si z paczem i ze zami. Nieraz ludzie godzinami
lej zy z przyczyn mao wanych, ale bez ez przeywaj niekiedy najcisze cierpienia. Bywa, e nie pacz ludzie zupenie odrtwiali z blu To natura chroni
wtedy cierpicego. Umys jakby uciekajc przed wielkim ble sprawia, e jakie
tragiczne wydarzenie dociera do wiadomoci powoli.

KIEDY PACZE SERCE...

PRZEZ wiele dziesitkw lat zy byy bardzo szanowane. Przy rnych okazjach
pakano bez skrpowania. Paka Neron i zbiera swoje zy do naczynia, kiedy
pon Rzym. Popakiwali tak mni i wielcy wodzowie jak Odyseusz, Achilles, czy
Aleksander Wielki. Zachoway si zapisy opowiadajce o paczu Wadysawa Jagiey. Przez cae wieki nasi mscy przodkowie pakali otwarcie, nawet z powodu
zawiedzionej mioci. Prawie wszyscy srodzy i zaprawieni przecie w bojach sienkiewiczowscy rycerze napotykajc przeszkody w mioci wylewali gorzkie lozy,
a ju cakiem czsto w chwilach masowych wzrusze patriotycznych. I nikt si tego
nie wstydzi.
Niektrzy specjalici od obyczajw zwracaj uwag, e mimo rnych rewolucji,
pruderia ma si dobrze, a tylko zmienia maski. W XIX wieku maska pruderii zakrywaa wiat ludzkich zmysw, a obecnie zakrywa ona wiat uczu. Kiedy nie mona
byo publicznie wykaza zainteresowania seksem, ale bez skrpowania mona byo
si wypaka. Obecnie najmniejszy choby lad wewntrznych przey uchodzi za
karygodny brak opanowania. A ju przede wszystkim musimy ukrywa pacz. I wanie takie zachowanie staje si przyczyn nie tylko urazw psychicznych, ale wielu
rnych chorb. Jest bowiem tak, jak to ju dawno napisa Leonardo da Vinci, e zy
od serca dochodz do oczu. Zupenie podobnie interpretuj to wspczeni lekarze
twierdzc, e jeli nie pacz oczy to pacze inny narzd, gwnie serce. Wynikiem
nie rozadowanych konfliktw i trosk bywaj takie dolegliwoci jak nastroje depresyjne, bezsenno, uporczywe ble gowy i take otyo. Zbyt czsto i zbyt silne
stresy prowadzi mog take do wielu schorze organicznych jak wrzody odka,
astma, stany zapalne jelita grubego, dolegliwoci serca.
Badania ju wielokrotnie potwierdziy, e osoby paczce mniej, ni to robi
ludzie normalnie, wyranie czciej choruj na wrzody odka. Na zawa te

33

czciej zapadaj osoby, ktre przykroci dusz w sobie. Najprawdopodobniej zakcenia psychiczne odbijaj si na najsabszym punkcie organizmu. Jeeli nie
dziaaj nawet wprost, to pomagaj w wyzwoleniu choroby. Lepiej i zdrowiej jest
wic wybuchn wypaka niepowodzenia i zo. Potwierdzio si w badaniach
i to, e kobiety pacz czciej ni mczyni. Pacz pi razy czciej. Niewykluczone, i jest to jeden z powodw, e yj duej. zy rozadowuj wikszo
napi. Pacz usuwa szkodliwe substancje tworzce si w czasie emocjonalnego
obcienia. Kto nigdy nie pacze, wczenie umiera przypomnia to niedawno dr
Frey, opierajc si na zupenie najnowszych badaniach. Dotyczy to oczywicie
sytuacji, gdy ma si powody do paczu. Lepiej przecie cigle si mia. miech jest
bowiem niemniej zdrowy ni zy.

CZY WARTO MWI O JEDZENIU?

TEGO nie da si ukry, e medycyna ma ogromne kopoty, z przekonaniem ludzi
do powanego potraktowania zwizkw midzy jedzeniem, a stanem zdrowia i take zachowaniem.
Uwaga, badania naukowe dowodz, e jedzenie szkodzi zdrowiu... obmiewaj niektrzy ca spraw, dodajc zaraz, e trzeba dzi nie lada odwagi, aby
cokolwiek zje. Bo: sl podnosi cinienie, cukier sprzyja cukrzycy, tuszcze upoledzaj ukad krenia, befsztyki s z cielt tuczonych na hormonach, podobnie
zreszt jak kury, ryby zawieraj rt, a owoce pestycydy... Nie ma si jednak
z czego mia. Czowiek doprowadzi bowiem do tego, e ostrony ywnociowiec
nie moe dzi poleci do zjedzenia marchwi czy pietruszki. Jeli rosn one na
skaonej ziemi, blisko drogi lub jeli s przenawoone to maj niebezpieczn dla
zdrowia koncentracj pierwiastkw trujcych. Skadu chemicznego ywnoci nie
mona obecnie uwaa za skad naturalny. ywno jest odbiciem zanieczyszczonego powietrza, gleby i wody. Nadeszy wic takie czasy, e odywianie wymaga od
ludzi wikszej uwagi ni wymagao kiedy. rodowisko jest zupenie inne ni byo
za naszych pradziadkw. Musimy wic zmieni swj stosunek do odywiania, bo
zmieni si wiat.
Nie jest obojtne dla zdrowia to, e rzeki przypominaj cieki czy kanay kloaczne wypenione spienion brej. Nawet niegi na szczytach Himalajw okazay si
skaone pyami cywilizacji.
Kiedy zbadano koci Indian z Ameryki Pnocnej liczce sobie 1600 lat i porwnano z komi zmarych w ostatnich latach Amerykanw i Anglikw okazao; si,
e w kocu wspczenie yjcych jest 700-1200 razy wiece oowiu ni w kociach dawnych mieszkacw globu.
W 1981 roku rybacy z Hamburga owili ryby, ktre miay a 1000-krotnie
wiksz iloci rtci w miniach ni dopuszczalne. A rt jest w rodowisk wszdzie
tam, gdzie rozwija si wielki przemys. U osb, ktre odywiaj si stale rybami
pochodzcymi z Batyku stwierdza si du zawarto rtci we wosach i krwi. Rt
uszkadza mzg, wzrok, smak, dotyk, a take psychik. Z uprzemysowieniem i to

34

najnowoczeniejszym, bo atomowym, wie si np zwikszona obecno berylu

w atmosferze. Beryl ma duo zalet jest bardzo lekki, nie rdzewieje, uywany
w mieszankach paliw staych do rakiet wytwarza wielkie iloci energii. Beryl naley
do pierwiastkw radioaktywnych, ktrych zuycie wzroso w ostatnich 20 latach
o okoo 500 %, podczas gdy np. zuycie miedzi w tym czasie wzroso o 30%,
a cynku o 40%. A beryl jest trujcy nawet w minimalnych ilociach. Badania przeprowadzone na kurach dowiody, e pierwiastek ten zatruwa je cakowicie. Jeeli
ju co si wykluo z zatrutych berylem jaj, to byy to potworki z rozmaitymi znieksztaceniami.
Dopiero w ostatnich, dziesitkach lat spryskuje si sady i plantacje rodkami
chemicznymi. Te za powoduj w glebie i poywieniu wzrost zawartoci arsenu.
Gdy obecno tego pierwiastka zbliy si do dawek skrajnie niebezpiecznych
ronie liczba zgonw spowodowanych rakiem krtani, biaaczk szpikow i innymi
chorobami.
Najczciej jemy pieczywo biae niemal sam skrobi gdy myny nastawione
s na produkcj czystej mki. A to znaczy, e najwartociowsza cz ziarna zostaje
odrzucona. Gdy pene ziarno jest oczyszczone na bia mk traci midzy innymi
78% magnezu i prawie tyle samo cynku. A udowodniono, bezsprzecznie, e obu
tych pierwiastkw brakuje obecnie w ludzkich organizmach w caym cywilizowanym wiecie. ..

JE MUSIMY JE LUBIMY
ANGLICY nie jadaj pieczeni z psa synnego przysmaku Chiczykw, ktrzy
z kolei lekce sobie wa smaon ryb z frytkami, czy kotlet z jagnicia -ulubione
dania mieszkacw Wysp Brytyjskich. Australijczycy od dawien dawna ceni mrwki
z cukrem, a Belgom najbardziej smakuje befsztyk z koniny. Francuzi do najsmaczniejszych potraw zaliczaj abie udka i limaki, a mieszkacy niektrych krajw
afrykaskich ddownice... A jednak czowiek nie jada wszystkiego i bardzo atwo
moe si zatru. W historii ludzkich dowiadcze przewd pokarmowy nigdy nie
mia atwego ycia. Musia przyjmowa poywienie i poyteczne, i to szkodliwe,
zanim czowiek nauczy si zmikczania pokarmw, nauczy si je piec lub gotowa. Zapewne wiadomoci o nie nadajcych si do jedzenia wilczych jagodach,
muchomorach, dzikich hiacyntach, owocach cisu, liciach bluszczu przekazywali
innym ludzie jczcy w blach. Czowiek niby moe je wszystko, ale atwo moe
si te zagodzi na mier w warunkach, kiedy inne ssaki daj sobie doskonale
rad. Moe rwnie umrze z godu w rolinnym gszczu. Znaczna cz rolin
chciwie poerana przez wikszo zwierzt jest waciwie dla czowieka zakazana.
Zwierzta rolinoerne maj bowiem duszy, bardziej skomplikowany i pojemniejszy przewd pokarmowy. Dopiero w XIX wieku przyjrzano si dokadniej odkowi czowieka i zaczto poznawa jego fizjologi. Zaczo si to w bardzo dziwny
sposb. W 1822 roku kula, z muszkietu przebia klatk piersiow 18-letniemu
Kanadyjczykowi. Przez ran wypaday odek i puco. Chirurg uzna przypadek za

35

niemoliwy do wyleczenia. Tymczasem ranny po trzech tygodniach powrci do

zdrowia, cho w wyniku niedokadnego opatrzenia rany pozosta mu na stae ubytek w klatce piersiowej otwr o obwodzie ponad 6 cm i podobny otwr w cianie
odka. Lekarz, niejaki Beaumont, wykorzysta t sytuacj do obserwacji odka.
Na przykad: wkada do wntrza, uwizane na jedwabnej nitce, kawaki ywnoci,
wyjmowa je po godzinj i notowa stopie strawienia pokarmu. Pobiera take
i bada prbki soku odkowego. Zauway, e odek na czczo by skurczony
i pusty, a kiedy pacjent si zoci, narzd ulega przekrwieniu. Pniej zaobserwowano jeszcze inny stan. W czasie zdenerwowania odki staj si take blade
i nieruchome... Cho trawienie kojarzymy przede wszystkim z odkiem, w rzeczywistoci nie jest on do tego procesu niezbdny. Wikszo enzymw trawiennych dziaa na pokarm poza tym narzdem. Wielu ludzi z chorob wrzodow ma
jedn trzeci tego organu i yje. yj i tacy, ktrym odek wycito w caoci.
odek bowiem, to przede wszystkim magazyn i miejsce przygotowania pokarmu.
Reakcje chemiczne, dla ktrych w laboratoriach potrzeba duo czasu i wysokich
temperatur, przebiegaj w odku szybko i przy skromnej ciepocie 36,7 stopni.
odek zawiera kwas solny o tak duym steniu, e wypaliby dziur w dywanie,
a nie powoduje ran cian narzdu. Ale to ju sprawa udziau enzymw...

SZE LAT ZA STOEM

Jak wyliczono, 70-letni czowiek spdza za stoem okoo 6 lat. W tym czasie
zjada okoo 8 ton produktw zboowych, 11 ton ziemniakw, okoo 5-6 ton misa
i ryb, prawie 10 tysicy jaj oraz wypija 10 tysicy litrw mleka. W sumie spoywa
100 ton artykuw spoywczych. Naturalnym bodcem skaniajcym czowieka do
jedzenia jest uczucie godu. W mzgu i w podwzgrzu, prawdopodobnie, znajduje
si orodek kontroli apetytu. Nie bardzo wiadomo, jak on dziaa i czym si kieruje,
bo przecie waga ludzi jest rna. Bywa i tak, e niektrzy ludzie jedz jak olbrzymy
i pozostaj szczupli. Inni jedz mao i pczniej. Kiedy filmowano otye dziewczta podczas gry w tenisa. Stay one bez ruchu przez 60% czasu, nawet w grze
pojedynczej. Niektrzy ludzie potrafi wykonywa prac, schylajc si na przykad
tylko wtedy, kiedy jest to absolutnie konieczne. Skracaj drog ruchu, pomagaj
sobie rk czy nog. Nigdy nie szastaj energi. W kadej pracy zuywaj jej jak
najmniej. W tego rodzaju manewrach osoby otye s przewanie ekspertami. Istniej
zreszt bardzo wiele przyczyn, dla ktrych jedni ludzie duo jedzcy pozostaj
szczupli, a inni tyj.
O nadwadze mwi si wtedy, gdy czyja waga przekracza 10-20% wagi, jak si
miao w wieku 25 lat. Albo jeli si way wicej ni liczba centymetrw powyej
metra wzrostu. Organizm wikszo poywienia przeznacza na produkcj energii
potrzebnej do funkcjonowania procesw yciowych, tylko niewielka cz spoywanych pokarmw zuywana jest na wzrost oraz na napraw i wymian tkanek.
Gdy w organizmie pokarmu jest za duo, to znaczy wicej ni go trzeba na wymienione cele, organizm magazynuje rezerwy. A najtrwalej odkadaj si tuszcze.

36

Zapasy te przydaj si w okresie niedoboru ywnoci Wtedy organizm stara si

nakarmi narzdy przynajmniej te najwaniejsze dla ycia, kosztem tkanek zapasowych i narzdw mniej wanych. Najpierw zostaj zuyte zapasy wglowodanw. Starcza ich najczciej na dwa, trzy dni. Potem ustrj zaczyna odywia si
wasnym tuszczem. Biako czerpie z mini i narzdw wewntrznych. Najduej
oszczdza mzg i serce. Nawet po mierci godowej narzdy te niewiele trac na
wadze.

PO CO JEMY?
JEMY po to, aby y to znaczy, aby dostarczy organizmowi energi potrzebn
do wykonywania czynnoci yciowych. Od tego jakie czynnoci wykonujemy zaley
zapotrzebowanie na skadniki energetyczne, czyli kalorie. Kalorii dostarczaj gwnie tuszcze i wglowodany. Jemy po to, aby y to znacz; aby dostarczy organizmowi budulca dla wzrostu i odbudowy zuywanych tkane. Ten budulec to biaka
i sole mineralne. eby proces tej odbudowy organizmu mg si odbywa, niezbdne s witaminy. Gdy przeanalizujemy zawarto naszego ciaa pod wzgldem chemicznym, atwo moemy okreli zawarte w nim pierwiastki. Kto, kto way na
przykad 70 kg, skada si: z 45,5 kg tlenu 12,8 kg wgla, 6,8 kg wodoru, 2,6 kg
azotu, 0,9 kg wapnia, 0,68 kg fosforu 240g potasu, 170 g siarki, 104 g chloru,
104 g sodu, 35 g magnezu, 2 g elaza, okoo 2 g miedzi, 0,02 manganu, 0,15
molibdenu, odrobiny selenu, kobaltu i ladowych iloci jeszcze paru innych pierwiastkw. Razem okoo 50 rozmaitych skadnikw. A wszystkie wczone s w proces
nieustannych reakcji biochemicznych. W organizmie bez przerwy zachodz kolosalne zmiany. Codziennie 1 % krwinek ulega zniszczeniu i codziennie tyle powstaje.
Przecitne ycie leukocytw trwa 8-10 dni i musz by one cigle odnawiane.
Biako wtroby i plazmy krwi w cigu 10-20 dni jest odnawiane w poowie. Biako
skry odnawia si w cigu okoo 160 dni... Ustawicznie wic powstaj w organizmie nowe generacje komrek. Do tej regeneracji potrzeba tych wszystkich substancji, z ktrych skada si organizm. Organizm jest skazany na to co mu dostarczymy
w poywieniu. Jeli ktrego z pierwiastkw dostarczymy za mao lub za duo,
najpierw organizm prbuje si do tego przystosowa, produkujc gorsze generacje komrek. Ale w pewnym momencie sytuacja zaamuje si i wtedy dochodzi do
choroby, dolegliwoci czy choby zego samopoczucia. Jemy wic po to, eby dostarczy organizmowi wszystkich niezbdnych substancji do regeneracji komrek.
Take i tych, ktrych iloci s ladowe: makro- i mikroelementw. Bo chocia nie
odgrywaj one roli energetycznej w organizmie, ale steruj czynnociami metabolicznymi, czyli przemian materii. Odgrywaj wic zasadnicz rol w aktywnoci
niezbdnych dla ycia procesw enzymatycznych. Ustalenie ile czego powinna
zawiera czyja dzienna dieta jest wyjtkowo zoona i skomplikowane. Tak diet
ustali moe tylko lekarz dietetyk i to po dokadnych badaniach. Ale normalnie,
zdrowych ludzi to nie dotyczy. Najkrtsz, najpeniejsz i zrozumia dla wszystkich odpowied na pytanie co je i jak si odywia sformuowaa chyba

37

Organizacja do spraw Rolnictwa i Wyywienia przy ONZ twierdzc, e pierwsz

zasad racjonalnego odywiania jest urozmaicenie w jedzeniu. eby tego urozmaicenia przestrzega, trzeba rozumie, e jedzenie to naprawd wana sprawa...

OD JEDZENIA... DO MZGU
CORAZ wicej naukowcw gosi, e jedzenie moe wpdzi w depresj albo te
uczyni z kogo optymist. Wrd zwolennikw zwizkw midzy jedzeniem a psychik bywaj wyjtkowi entuzjaci. Gosz oni wprost, e ju niedugo bdzie mona
dawa ludziom rady w rodzaju: Chcesz mc sprawnie myle jedz biako. Chcesz
si dobrze wyspa jedz wglowodany. Wysuwana jest te inna hipoteza. Gosi ona,
e to waciwie nasz nastrj moe decydowa o wyborze tego, co mielibymy ochot
zje. Ludzie zadowoleni z siebie i z ycia wybieraj dania poywne. Ludzie smutni
preferuj sodycze. Moe dlatego, otyli gustuj w jedzeniu wglowodanw, bo ich
uspokajaj i pozwalaj im zwalcza depresj. Kwestii wpywu jedzenia na psychik
powicono ju wiele midzynarodowych konferencji naukowych. Ciekawsz hipotez ogosi prof. Keys. Twierdzi on, e jednym z pierwszych objaww niedoboru biaka
w organizmie jest narastajcy egoizm. Profesor eksperymentowa z 34 ochotnikami, ktrym dostarcza mnstwo kalorii, ale z duym niedoborem biaka. Po niedugim czasie zaobserwowa, e ludzie ci zmienili charaktery. Nabrali takich cech, jak
egoizm, podejrzliwo, atwo popadania w konflikt z otoczeniem i skonnoci do
donosicielstwa. Konstruowanie a tak gbokich i bezporednich zwizkw midzy
biakiem, a charakterem przed 20 laty wydao si szokujce. Odtd jednak sprawa
wzbudzia zainteresowanie innych naukowcw i bardzo wiele bada potwierdzio
fakt, e odywianie ma wpyw na reakcje biochemiczne w mzgu. Na przykad:
biaka zawarte w diecie s dla organizmu jedynym rdem tryptofanu aminokwasu
od ktrego zaley ilo serotoniny w mzgu. Za neurony serotoninoergiczne uczestnicz w znacznym stopniu w zachowaniach we nie, aktywnoci motorycznej, jedzeniu, agresji i przy odczuwaniu blu.
Badania nad wpywem odywiania na, zachowanie si czowieka zaledwie si
rozpoczy. Ale ju dzi niektre eksperymenty potwierdzaj dawne podejrzenia.
Od dawna przypuszczano, e nadmiar wglowodanw w diecie odbija si niekorzystnie na pracy mzgu. Ostatnie eksperymenty kliniczne wydaj si potwierdza
to powizanie. Okazuje si, e zwikszenie spoycia wglowodanw /np. zboa,
ziemniaki, cukier, mleko, owoce/ powoduj zmczenie, draliwo niezdolno do
koncentracji. Prof. J. Aleksandrowicz twierdzi z kolei, e tym czym dla koci jest
wap, dla mzgu jest wit. B /wtroba, miso, orzechy, fasola, groch, nasiona
sonecznikowe/. Bez niej mzg nie moe pracowa normalnie. Zreszt brak i innych
witamin z kompleksu B objawia si moe brakiem inicjatywy, niepewnoci, niezdolnoci do koncentracji. Od dawna te wiadomo, e brak magnezu w poywieniu powoduje stany niepokoju, zdenerwowanie, a take zmczenie i bezsenno...
Od przemieszczania si bowiem jonw magnezu /i wapnia/ zale impulsy nerwowe. Jeli magnezu w organizmie jest zbyt mao, to wymiana jonw nastpuje nie-

38

waciwie i powstaje nadmierni pobudliwo nerwowa. W jednym z bada 100

osobom odczuwajcym chroniczne zmczenie i brak zainteresowa zaczto podawa dodatkowe iloci magnezu. 87 osb ju po 10 dniach, poczuo si lepiej.
Znikno zmczenie, pojawia si ch do ycia. Aby wzmc sw energi, zrczno
i ywotno radz lekarze trzeba dostarcza organizmowi prcz magnezu take lit
i inne mikroelementy w poywieniu oraz witaminy E i C. Take komplet witaminy
B jest uwaany za pomie, ktry podtrzymuje energi, witalno i ywotno.
Jeli twj m /syn, ona, crka/ jest nieznony, gony, agresywny zdenerwowany /.../ to moesz go zmieni w spokojnego i miego czarujcego dentelmena,
podajc mu choby filiank kakao... radzi prof. Aleksandrowicz i obiecuje rezultat po 15 18 godzinach. Jeli kto jada gwnie biae pieczywo, makarony, mid
i sodycze, a przy tym mao surowych warzyw i zieleniny to mona by pewnym, e
bdzie rozdraniony, podenerwowany i bdzie cierpia na bezsenno...

PE POTOMKA. .. NA YCZENIE
SPRAWY regulowania pci u czowieka wywouj, zawsze zastrzeenia natury
moralnej. Przede wszystkim chodzi o to, by nie doprowadzi do zachwiania, decydujcej o rozwoju ludzkoci, rwnowagi pci. Badania wykazuj, e zdarzaj si
rodzice, dla ktrych pe przyszego dziecka jest bardzo istotna. Ale nawet odkrycie
metod programowania pci dziecka nie zaburzyoby tej rwnowagi. Reflektantw
na jedn i drug pe jest tyle samo. Zreszt moliwo regulowani; pci baaby
szczliwym rozwizaniem kopotw rodzin obcionych niektrymi chorobami
dziedzicznymi, jak choby hemofili. W ostatnich latach ogoszono ju co najmniej
kilka metod wpywu na podan pe dziecka, ale dotd nie ma w peni skutecznej. Maj nadziej, e znaleli t metod naukowcy francuscy: prof. J. Stolkowski
z uniwersytetu paryskiego i ginekolog z jednego z paryskich szpitali dr F. Papa.
Gosz oni mianowicie, e tajemnica pci ley w odywianiu przyszej matki. Badania zwizkw pci przyszego dziecka z odywianiem matki zajy prof. J. Stolkowskiemu dugie lata. Poniewa sam nie jest lekarzem, nakoni do wsppracy
ginekologa, dr Choukron. Najpierw konspiracyjnie wyszukiwali ochotniczki do
stosowania, przez okres ptora do dwch miesicy przed poczciem, odpowiedniej
diety. I oto 80% kobiet, ju przy pierwszych prbach urodzio dziecko o wymarzonej pci. Podobne wyniki osign dr Papa. Obaj wierz, e przysze kuracje bd
jeszcze skuteczniejsze. Zalecana przez prof. Stolkowskiego dieta nie wydaje si
strasznie mordercza. Tym bardziej, e opracowana zostaa w cisym porozumieniu
z wybitnymi specjalistami od spraw ywienia.

JELI CHCESZ CHOPCA POWINNA:

JE: do woli miso, zwaszcza solone wdliny, ryby pod kad postaci, wszystkie rodzaje chleba i pieczywa, ry, kluski, ziemniaki, grzyby, pietruszk, suszon

39

bia fasol, soj, kukurydz, suszone owoce, zwaszcza banany, moreli pomaracze, brzoskwinie, czerenie, suszone liwki, figi, czekolad, buliony i zupy w proszku, cukier, mid, galarety, konfitury i ciasta bez mleka, margaryn, olej rolinny,
korniszony, marynaty, drode; a pi herbat, kaw, sok owocowy, wod mineraln bogat w sd.
NIE JE: skorupiakw, sosw, lodw, ciastek, kremw krconych z jajek, dnych
serw, chleba na mleku, zielonej saaty i fasoli, jakichkolwiek wieych owocw,
suszonych orzechw, migdaw, kakao, czekolady mlecznej, deserw mlecznych,
bitej mietany, biaych sosw, zup mlecznych, mleka pod adn postaci, wd
mineralnych bogatych w wap.
Generalna zasada soli ile si da.

JELI CHCESZ DZIEWCZYNK, POWINNA:

JE: wiee miso, gotowane ryby morskie, jeeli jajka to raczej tka, niesolone sery, jogurt, niesony chleb i herbatniki, niesolony ry, kluski z jarzyn, zielon
fasolk, szparagi, saat, ziemniaki w bardzo maych ilociach raz dziennie owoce,
najlepiej ananasy, jabka, mandarynki, gruszki, arbuzy, truskawki, poziomki mroone albo z puszek, brzoskwinie z puszki, ananasy i liwki z puszki, migday, orzechy, cukier, mid, galarety, konfitury, niesone maso i margaryn, oliw i oleje
rolinne, niesone ciastka, pieprz i inne korzenie, zioa, mleko i wszystkie napoje
mleczne, raz dziennie sab kaw albo sok z jabek lub winogron, wod mineraln
bogat w wap.
NIE JE: szynki, wdlin, misa solonego i suszonego, ryb mroonych, wdzonych solonych, skorupiakw, serw solonych w procesie produkcji, solonego chleba i herbatnikw, grzybw, szpinaku, selera, burakw, kapusty, pomidorw, brukwi,
fasoli biaej suszonej, bobu, kukurydzy, suszonego grochu, bananw, brzoskwi
moreli, czereni, pomaracz, korniszonw, oliwek, solanek i marynat, unika konserw i zup w proszku, kupnych sosw i majonezw.
Generalna zasada: nie soli w ogle.

TAKIE SERCE... JAKA WODA

W GLASGOW w Szkocji zauwaono, e miertelno z powodu chorb ukadu
sercowo kreniowego bya o 50% wysza ni w Londynie. Potem skojarzono, e
Glasgow ma wod bardzo mikk, a londysk wod wodocigow cechuje niezwyka twardo. Nastpne badania w rnych rejonach wiata miay ju na celu
obserwacj tej zalenoci i zawsze okazywao si, e na terenach z mikk wod,
miertelno spowodowana chorobami ukadu sercowo-kreniowego bywa o okoo 40% wiksza ni na terenach z wod tward, chocia zachorowalno na inne
choroby jest wszdzie taka sama. Twarda woda jak wiadomo- jest smaczniejsza
od mikkiej, ale le si w niej pierze, bo powstaj kaczki po mydle. Woda mikka

40

jest doskonaa do prania. Ale tylko do prania, a nie do picia. Obie wody tym si
rni, e woda mikka ma wysok koncentracj sodu, a woda twarda wicej
wapnia i magnezu. W wodzie twardej jest te wicej litu, cynku, kobaltu i innych
mikroelementw. Dr Sari Dawson, z uniwersytetu medycznego w Galveston, przez
10 lat zajmowa si badaniem wody i ogosi, e nie ma najmniejszej wtpliwoci,
i tam gdzie jest twarda woda, ludzie s zdrowsi. Nie umieraj tak czsto na
zaway, na og nie cierpi na nadcinienie, zazwyczaj nie miewaj podniesionego
poziomu cholesterolu we krwi. Zaobserwowa te, e tym co pij tward wod,
mniej szkodzi nawet tuste jedzenie. Twierdzi on, e wap i magnez obecne w twardej wodzie cz si z tuszczami, pochodzcym z jedzenia, tworzc, jak przy praniu
rodzaj myda. Jest ono nieprzyswajalne przez organizm i wydalane. W ten sposb
pijcy tward wod pozbywaj si szkodliwych tuszczw, a organizm nie wytwarza nadmiaru cholesterolu, ktry zagraa sercu. Bardzo wana jest zwikszona
w twardej wodzie obecno litu. Dr Dawson ogosi swoje spostrzeenia dotyczce
obecnoci take tego pierwiastka w wodzie. Zaobserwowa, e gdy w miastach Teksasu po deszczach poziom litu w wodzie maleje, od razu wyranie wzrasta liczba
przyjmowanych do szpitali pacjentw z chorobami psychicznymi. W okolicach, gdzie
litu w wodzie jest wystarczajco duo, choroby psychiczne s rzadsze. Uchodzi te za
pewne, e tam gdzie litu w wodzie jest wicej ludzie s serdeczniejsi.
Prof. Julian Aleksandrowicz, dla uwypuklenia znaczenia sprawy, radzi porwna
Grali z Kaszubami. W obu regionach ludzie pij mniej wicej tyle samo alkoholu
i jak wszdzie najwicej na weselach i zabawach. Grale syn z tego, e prawie
adna uroczysto nie obywa si u nich bez awantur, a takie awantury nie zdarzaj
si wrd Kaszubw... Ale na Pomorzu jest 300 razy wicej litu w wodzie i glebie
ni w grach.
Lit prcz tego, e przy chorobach serca pomaga magnezowi, zapobiega take
sklerozie, nadcinieniu, cukrzycy... Pijmy wic wod tward. Jeli jestemy skazani
tylko na mikk pijmy wody mineralne. Uywajmy te soli kopalnej, ktra jest
rdem wielu biopierwiastkw. Bogate w magnez powinno by poywienie. W kocu mona te spoywa dodatkowo magnez i wap, ale tyki pod kontrol lekarza.
Dr Dawson odradza take picie napojw gazowanych, w ktrych jest fosfor, bo ten
wie wap, nie pozwalajc jelitom na produkcje myda.

JELI MIESZKASZ PRZY SZOSIE

ZACZO SI od tego, e praktykujcy w wiosce Netsal w Szwajcarii dr Walter
Blumer zaniepokoi si, i za szybko przybywa mu pacjentw. Wiele razy analizowa przyczyny chorb i mierci. A kiedy skojarzy, e z 75 osb, ktre w ostatnich latach umary na raka, a 72 mieszkay przy szosie. Tylko 3 osoby ze zmarych
mieszkay z dala od drogi.
I tak ze wzgldu na stan zdrowia wyranie wydzieliy si dwie grupy ludzi tych
ktrzy mieli domki daleko od szosy i tych ktrzy mieszkali blisko niej, a bya to
szosa wyjtkowo ruchliwa, bo przejedao przez ni dziennie okoo 5 tysicy

41

samochodw. Rnice w stanie zdrowia jednej grupy i drugiej rysoway si bardzo wyranie. Mieszkacy poblia drogi stale niedomagali. Mieli ble gowy
i migreny. Cierpieli na bezsenno, zmczenie, a take na dolegliwoci przewodu
pokarmowego. Te objawy byy u nich co najmniej dwa razy czstsze ni u ludzi
mieszkajcych daleko od szosy. Dr Blumer przeledzi, e ci z poblia drogi zaywali prawie cztery razy wicej przernych lekarstw uspakajajcych, przeciwblowych i nasennych. Kilka lat zajy doktorowi rne badania, prb i eksperymenty,
zanim udowodni.., e przyczyn wikszoci objaww chorobowych byo zatrute
powietrze, skaenia emisjami oowiu i innymi szkodliwymi substancjami wydzielanymi przez przejedajce samochody. Nie trzeba zreszt przykadw a ze
Szwajcarii, aby udowodni niszczce dziaanie spalin i oowiu. W Polsce prowadzono badania wok tzw. domw rakowych, gdzie wyjtkowo liczne byy zachorowania na nowotwory. Badania dowiody, e gleba, woda i roliny wok tych
domw zawieray ow. Byo to najczciej domy pooone w pobliu autostrad.
Naraeni na zatrucia oowiem bywaj w ogle mieszkacy wielkich miast, gdzie
w wskich przestrzeniach midzy wieowcami spaliny tworz atmosfer zatrut
gazami i pyem pisze prof. Aleksandrowicz w Kuchni i medycynie. W borwkach zbieranych w lasach znajdujcych si nawet 25 km od ruchliwych autostrad, znajdowano 20 razy wicej oowiu ni wynosi bezpieczna norm. Ow
atakuje powoli i podstpnie. Najpierw pogarsza si oglne samopoczucie, pojawiaj si obstrukcje, nudnoci, bezpodno, czy dolegliwoci serca. Potem zatrucie zmienia si w kolk jelitow, niedokrwisto lub nawet uszkodzenie mzgu.
Szczeglnie intensywnie na zatrucia oowiem, nawet w niewielkich ilociach,
reaguj dzieci. U dzieci, yjcych w atmosferze zatrutej spalinami samochodowymi, obserwuje si nierzadko nadmiern pobudliwo, agresj, a jednoczenie otpienie i mniejsze zainteresowanie zabaw. Przyjo si w wiecie uwaa, e badania
zawartoci oowiu w organizmie dzieci su do przewidywania ich inteligencji.
Dzieci z du zawartoci oowiu w organizmie uzyskuj na og niskie wyniki
w testach na inteligencj. Ludzie nie doceniaj groby, jak stwarza ten pierwiastek alarmuje profesor Aleksandrowicz. Ale pragnie on te, eby ludzie zrozumieli, i nie musz by wobec tego zagroenia bezradni. Oczywicie, eby ustrzec
si przed oowiem, naley usun go przede wszystkim z benzyny, a take z farb,
rur i naczy. Mona jednak chroni organizm i w obecnej sytuacji. Kto mieszka
przy ruchliwej drodze, powinien jak najczciej ucieka na wiee powietrze.
Zatruciu oowiem mona te zaradzi przez odpowiednie jedzenie. Kto mieszka
przy ruchliwej szosie, powinien profilaktycznie bardzo dba, aby dzieci /i doroli/ miay w poywieniu do magnezu, elaza, wapnia, cynku oraz witamin
wzywa profesor. Zatrucie oowiem zmniejsza bowiem poziom magnezu w organizmie. Czyli zwikszajc dawk magnezu, mona zmniejszy toksyczno oowiu
i uatwi jego wydalanie. Mniej szkodliwie te dziaa ow na tych, ktrzy pij
wod tward, a nie mikk. Na przykad ryby, ktre yj w wodzie twardej, s a
40-krotnie odporniejsze na zatrucia ni te, ktre yj w mikkiej. Badania wykazuj, e 40% ludzi w krajach uprzemysowionych ma w swoich organizmach nadmierne iloci oowiu, kadmu i rtci.

42

PEWNIE BOISZ SI RAKA

RAK jelit jest bardzo czsty wrd Szkotw, natomiast niemal zupenie nieznany
wielu afrykaskim szczepom. Wrd amerykaskich Adwentystow Dnia Sidmego
zamieszkujcych Kaliforni, mier wywoana nowotworami i zawaami zdarza si
o poow rzadziej ni wrd innych mieszkacw tego stanu. Wyjtkowo czsty
u Kanadyjek rak piersi, prawie si nie zdarza u Eskimosek i Japonek. Pord Japoczykw rzadko wystpuje rak jelita grubego, za w USA jest na drugim miejscu,
zaraz po raku puc... Jeli jednak Japoczycy zamieszkali na stae w USA przejd na
amerykaski sposb odywiania si, od razu 2-3 razy czciej zaczynaj chorowa
Japonki na raka piersi, a Japoczycy na raka jelita grubego. Ta geografia wystpowania raka zrodzia u naukowcw podejrzenie, e w rozwoju chorb nowotworowych istotn rol odgrywa sposb odywiania.
Oczywicie, odywianie to tylko jeden z czynnikw. Szukajc na przykad rde
i ognisk biaaczki, znaleziono domy opanowane przez wilgo i ple. O sprzyjanie
nowotworom podejrzane jest skaone powietrze, palenie tytoniu, alkohol, i wirusy,
a take promieniowanie, leki, wpyw rodowiska i choroby zawodowe. Ju chyba
z 1000 czynnikw podejrzewa si o udzia w etiologii raka. Wrd nich take nieprawidowe odywianie si. Niektrzy dowodz nawet /np. podkomisja do spraw
odywiania przy Kongresie USA/, e co najmniej poowa wszystkich przypadkw
nowotworowych ma wyrany zwizek z diet. Uwaa si, e niemao artykuw
ywnociowych niesie ryzyko nowotworowe. Podejrzana bya sacharyna, oskarenia wytoczono japoskim wdzonym rybom i amerykaskim hamburgerom smaonym w metalowych rondlach. Dugo utrzymuje si hipoteza, e tuszcze podnosz
stenie kwasw w jelicie grubym, co powoduje rozwj pewnych szczepw bakteryjnych, ktre z kolei mog wytwarza substancje rakotwrcze. Tuszcze sprzyja
by miay przede wszystkim powstawaniu raka sutka u kobiet. Oczywicie nie sam
tuszcz jest podejrzany, ale nadmierne jego spoycie. Niepokj lekarzy budzi powszechne stosowanie rodkw konserwujcych ywno. Oskarenia te maj
niekiedy wte podstawy i czsto wysuwane s na podstawie dowiadcze na zwierztach. Nie mona wic da si zwariowa, ale nie zaszkodzi by ostronym. Tym
bardziej, e o wielu substancjach ju na pewno wiadomo, e sprzyjaj powstawaniu
nowotworw...
Badania potwierdziy setki razy, e bdem ywieniowym mogcym doprowadzi
do nowotworu, jest nadmierne spoywanie kalorycznych produktw, tj. misa
i tuszczu oraz rafinowanych wglowodanw przy znacznie mniejszym spoyciu
bonnika. /Ochronne dziaanie ma w tych sytuacjach witamina E/. Brak bonnika
w organizmie /otrby, owsianka, chleb razowy, kukurydza/ powoduje zaleganie
treci pokarmowej w jelitach i zmian flory bakteryjnej, w wyniku czego powstaj
wtrne kwasy i ciaa rakotwrcze. Natomiast zawarto bonnika w poywieniu
przypiesza przechodzenie treci pokarmowej i zmniejsza zagroenie
Ostronie z saletr! Na licie podejrzanych jest stosowana do konserwowania
misa saletra. Saletrowanie czyli peklowanie przy pomocy azotanw lub azotynw

43

chroni miso przed zepsuciem oraz utrzymuje jego barw. Zarwno jednak azotany
i azotyny w wyniku reakcji w organizmie powoduj powstanie rakotwrczych nitrozoamin. Nitrozoaminy okazuje si s szczeglnie grone przy niedoborze
pewnych witamin, witaminy C i witaminy E. Azotany i azotyny mog te znajdowa
si w poywieniu pochodzenia rolinnego, jeli byy nawoone nadmiern iloci
nawozw azotowych. Wicej ich jest w rolinach modych ni dojrzaych. W intensywnie nawoonych nowalijkach peno jest azotanw i azotynw. Szkodzi to mniej
dorosym ni dzieciom i osobom starszym. Dlatego soczki warzywne i owocowe
powinno si dawa dzieciom z upraw nieprzenawoonych. I znowu lekarze radz
nie zapomina: jeli w organizmie bdzie do witaminy C i E zadziaaj one
profilaktycznie.
Plenie. Udowodniono ponad wszelk wtpliwo, e do najgroniejszych biologicznych czynnikw rakotwrczych nale plenie wytwarzajce aflatoksyny. Do
wykrycia zwizkw midzy pleni, a biaaczkami przyczynili si polscy lekarze
z Krakowa. Odkryte w Polsce domy rakowe byy wanie opanowane przez plenie.
Cho nie wszystkie plenie wytwarzaj aflatoksyny, to ze wzgldw bezpieczestwa nigdy nie naley je produktw skaonych pleni. Usuwanie jej nalotw nie
wystarcza, gdy substancje te mog dosta si w gb ywnoci. Nad zwizkami
poywienia z nowotworami trwaj cigle prace. Ale dobrze wiedzie, e ochronn
rol peni witamina A. Jej niedobr w organizmie nasila przebieg choroby nowotworowej. Podawanie odpowiednich dawek witamin A i E opnia powstawanie
nowotworw. Rozsdne jest dostarczanie organizmowi owych witamin w formie
poywienia. Samowolne jednak, bez kontroli lekarza aplikowanie sobie tabletek,
moe atwo doprowadzi do przedawkowania i zatrucia. Dzi wiadomo na pewno,
e w profilaktyce chorb nowotworowych istotn rol odgrywa dieta bogata w witaminy, mikroelementy i zwikszone spoycie bonnika...

NIE MIEJCIE SI Z WITAMIN

NA POCZTKU warto tu moe wspomnie o tragedii z talidomidem w RFN. Po
zayciu tego leku kobiety rodziy kalekie dzieci, czsto bez rk, ng... Ale nie
wszystkim, stosujcym w lek, zdarzyo si nieszczcie. Okazao si, e te kobiety,
ktre miay w organizmie do witaminy B2 zostay matkami zdrowych dzieci...
Przed kilkunastu laty rozgosu nabrao inne zdarzenie. Przed sdem stano wielu
lekarzy, a rozprawa dotyczya leczenia dziewczynki, z ktr po diecie odchudzajcej zaczy si dzia dziwne rzeczy. Przez siedem lat chorowaa, przebywaa w piciu szpitalach, przebadao j wielu lekarzy, a w kocu stwierdzono, e jest
nieuleczalnie chora. Z rozpoznaniem schizofrenii musiaa przebywa w zakadzie
zamknitym... W kocu znalaz si lekarz, ktry uzna, e przede wszystkim trzeba
przywrci do rwnowagi metabolizm dziecka. Zacz leczy dziewczynk witaminami, gwnie z kompleksu B oraz metalami ycia. Najpierw cynkiem. Ju po
kilku tygodniach jego kuracji maa pacjentka wrcia do zdrowia... I zaczy si
procesy sdowe. Kiedy sensacj stay si pierwsze w wiecie prby leczenia wita-

44

minami. Dr Shute jako jeden z prekursorw wyleczy witamin, gwnie E, wasn

on chor na reumatyczne zapalenie serca. Potem t sam witamin wyleczy
tysice innych chorych na serce. Dawki witamin byy olbrzymie, ale powoana do
sprawdzenia skutecznoci terapii grupa specjalistw nie znalaza adnych ubocznych skutkw tego leczenia... I obecnie wszyscy lekarze z powodzeniem ratuj
serce midzy innymi witamin E. Wedug dr. Shute, witamina E, pomaga take
przy wielu mniej ostrych i niebezpiecznych dla ycia schorzeniach przy ylakach,
owrzodzeniach, oparzeniach w leczeniu wielu dolegliwoci skrnych... Dziaa te
przeciw staroci. Ponadto wszystkim dodaje ywotnoci i energii oraz chci do
ycia.
gdzie szuka witaminy G: owoce ry dzikiej, natka pietruszki, truskawki, chrzan,
papryka, koperek zielony, porzeczki czarne, cytryny, rzeucha, pomaracze...
Gdzie szuka witaminy E: wiee, liciaste warzywa, nie oczyszczone ziarno zb,
kieki pszenicy, licie pokrzyw, szparagi, licie selera, olej z kiekw pszenicy,
olej z kukurydzy, olej z soi, olej z lnu, groch, saata, pietruszka...
Gdzie szuka witaminy B1: drode, miso wieprzowe, kasza gryczana, orzechy
laskowe, kasza pszenna, miso baranie, mleko w proszku, orzechy woskie, migday, drb, patki owsiane, kalafior, jaja, ser biay, pomidory, ziemniaki, ryby...
Gdzie szuka witaminy B2: drode, mleko, migday, ser biay, jaja, cielcina,
baranina, woowina, mka pszenna, patki owsiane, ryby...
Gdzie szuka witaminy B3: tam gdzie pozostaych witamin z grupy B w misie,
orzechach, nasionach sonecznika.
Gdzie szuka witaminy B6: drode, wtroba, kieki pszenicy, otrby, ziemniaki,
wieprzowina, jaja, marchew, fasola.
Gdzie szuka witaminy B12: wtrbka, drode, sok pomaraczowy, szpinak,
saata, soja, brukselka.
Gdzie szuka witaminy A: tran, wtroba, maso, kiszka pasztetowa, nerki, ser
biay, mietana, led, mleko, marchew, natka pietruszki, saata, dynia, pomidory, groch, fasola, liwki wiee...
Gdzie szuka witaminy D: led, oso, makrela, maso, grzyby, tka, mietana,
wtrbka, mleko...

KOMU WICEJ WITAMINY C ?

W ZASADZIE prawie wszyscy potrzebujemy wicej witaminy C ni nasi pradziadw wie, bo wicej potrzebuj jej ci, ktrzy mieszkaj w miastach, gdzie jest zatrute
powietrze, pij wod ze skorodowanych rur, a take ci ktrzy naraeni s na
kopoty i stresy lub cierpi na przewleke choroby. Wzmoon potrzeb pobierania
witaminy C maj organizmy palaczy, ludzi pijcych za wiele alkoholu, organizmy
cukrzykw i tych co zaywaj duo aspiryny. Take organizmy pa zaywajcych
rodki antykoncepcyjne oraz osb jadajcych wdliny konserwowane zwizkami
azotowymi, czyli midzy innymi saletr, a take wszystkich pijcych mocn herbat i duo naturalnej kawy. Witamina ta moe nas uratowa przed zatruciem gazem

45

i pyami znajdujcymi si w powietrzu uprzemysowionych miast i osiedli. Take

przed zatruciem kadmem, ktry ulatnia si ze skorodowanych rur i czasem doprowadza organizm do patologicznych zmian. W 1971 roku wiat obiega rewelacyjna
hipoteza, e witamin C mona wprost leczy raka... Naukowcy byli sceptyczni.
Badania potwierdziy jednak, e witamina ta wzmaga odporno organizmu. Sprzyja wzmoonej aktywnoci leukocytw, pomaga w odbudowie chorych komrek lub
tkanek, pomaga gruczoom wydzielania wewntrznego w produkcji hormonw
dziki czemu organizm lepie znosi stresy a wic zmniejsza moliwo powstawania nowotworw.
Na og jak stwierdzili lekarze chorzy na nowotwory maj w organizmie
ogromne niedobory witaminy C. Dr lunus Pauling, dwukrotny laureat Nagrody
Nobla, twierdzi, e mona by unikn 10% zgonw raka, gdyby tylko dostarczy
chorym dostateczn ilo tej witaminy. Witaminy C w duych ilociach, potrzebuje
take chore serce. Gdy serce choruje ciga wtedy potrzebny do jego ratowania
kwas askorbinowy /wanie witamin C/ z caego organizmu. Jedn z bardziej
znanych funkcji tej witaminy jest pomoc w regenerowaniu tkanki cznej, co jest
konieczne np. po zawale. Ponadto kwas askorbinowy wymywa z arterii nadmiar
cholesterolu, a take normalizuje jego metabolizm. Dr T. W. Anderson z uniwersytetu w Toronto dowodzi, e zwikszona dawka witaminy C zapobiega przezibieniom w okresie gryp i katarw. Sprawdzili to potem inni lekarze i doszli do wniosku,
e takie zastosowanie witamin; jest skuteczne, gdy zostanie zastosowane wczenie,
przy pierwszych symptomach choroby. W Japonii i innych krajach lekarze stosuj
witamin C do zwalczania wirusw. Badania wykazuj, e witamina ta pomaga
w niektrych schorzeniach oczu i skry. Jej niedobory stwierdza si w chorobach
reumatycznych i wielu innych. Bezsprzecznie dowiedziono, e niedostateczna ilo
kwasu askorbinowego wywouje oznaki staroci jak zmarszczki, pochye plecy,
ciemne plamki na skrze... Natomiast odpowiednie dostarczanie organizmowi witaminy C moe przeduy cechy modoci i powstrzyma spustoszenia dokonywane w organizmie przez czas. Najwaniejsze jest zastosowanie profilaktyczne tej
witaminy i troska o to, aby nigdy w organizmie jej nie brakowao. Nie daje efektu
jednorazowa dua porcja nadmiar witaminy zostanie bowiem wydalony, a potem
znw jej brakuje. Zapotrzebowanie na witamin C jest bardzo zmienne i indywidualne dla kadego organizmu. W cigu kilku minut bardzo silnej emocji, np. gniewu,
potrafimy spali nawet 2 i 3 tys. mg tej witaminy, podczas gdy normalnie przyswajamy jej 100 mg na dob. Wahania zapotrzebowania kwasu askorbinowego s wic
ogromne...
ZA ZMIAN naszego wspczesnego wiata lekarze uznaj stale obniajcy si
poziom magnezu i cynku w naszych organizmach. Brytyjskie ministerstwo Zdrowia
niedostatek cynku w organizmach Anglikw uznao za problem publiczny
I w Polsce robiono badania zawartoci biopierwiastkw w organizmach mieszkacw niektrych miast. Prowadzili je naukowcy z Kliniki Hematologii Akademii
Medycznej w Krakowie oraz z Instytutu Elektroniki Kwantowej w Warszawie. Badania wykonano w odzi, Warszawie i Zakopanem. Okazao si, e we wszystkich
tych miastach ludzie maj w organizmach zblion zawarto magnezu i cynku, ale

46

o poow mniej ni przewiduj to normy. Tymczasem niedobory tych biopierwiastkw

zmniejszaj odporno na wiele chorb nazywanych najoglniej cywilizacyjnymi...

W SPRAWIE CYNKU
Odkd zainteresowano si spraw cynku w organizmach ludzkich, lekarze obserwuj wyrane niedobory tego pierwiastka w organizmach pacjentw szpitali. Dotyczy to zwaszcza alkoholikw oraz chorych na stwardnienie naczy krwiononych
/arterioskleroz/, marsko wtroby, owrzodzenie skry, dolegliwoci serca, a take tych, ktrzy przechodzili intensywne kuracje kortyzonem, zaywaj piguki antykoncepcyjne, jedz potrawy zbyt sodkie lub zbyt sone. Niezwyk rol, jak
moe spenia cynk w mechanizmach powrotu do zdrowia opisali doktorzy Pories
i Strain z Anglii: jednej grupie pacjentw po operacji, podawano zwikszone dawki
cynku, innej nie. Tym, ktrzy brali cynk rany pooperacyjne zagoiy si w cigu 46
dni, innym jak to zwykle bywa po 80 dniach. Niszy poziom cynku maj te
chorzy na gociec stawowy, zapalenie staww i artretyzm. Cynk moe by pomocny jak pisze prof. Aleksandrowicz w kadym nie mal wypadku wypadania
wosw. Badania nad cynkiem trwaj zaledwie kilkanacie lat i kto wie, co jeszcze
powiedz na ten temat naukowcy. W kadym razie mona te doprowadzi do nadmiaru cynku w organizmie, cho wikszo z nas zapewne cierpi na jego niedobr.

MAGNEZ, STRESY I SERCE

Czowiek nie moe by zdrowy bez magnezu, tym czasem znamieniem cywilizowanego wiata jest stale obniajcy si poziom jonu Mg ogosi na kongresie
w Vittel prof. Durlach. Poziom tego pierwiastka w naszych organizmach obnia
gwnie ucywilizowane odywianie. Magnez czerpiemy przede wszystkim poprzez ywno rolinn z gleby. Niestety magnezu w polskich glebach jest mao.
Zaledwie 26% ma wystarczajc jego zawarto, 34% redni, a 40% wykazuje
nisk zawarto magnezu. Kiedy badacze chc u zwierzt dowiadczalnych na przykad wywoa stwardnienie naczy krwiononych /arterioskleroz/, nie podaj im
w poywieniu magnezu oraz witaminy B6. Najprawdopodobniej wanie niedobr
magnezu w naszych organizmach powoduje, e tyle ludzi cierpi na przedwczesne
stwardnienie naczy krwiononych. Magnez bowiem chroni naczynia krwionone
przed miadyc, a serce przed uszkodzeniem. Jony magnezu zapobiegaj tworzeniu si niebezpiecznych dla zdrowia zogw cholesterolu. Powane niedobory tego
minerau daj w skutkach zgubne ataki serca /R.J. Wiliams/.
Okazao si te, e niedobr magnezu moe spowodowa stany niepokoju, lku,
zniecierpliwienia, a take bezsenno i ble gowy. Magnez moe wic nam pomc
w stanach podniecenia i irytacji, gdy gnbi nas kopoty lub choby haas. Naukowcy zaobserwowali bowiem, e im wikszy i duej trwajcy jest haas, tym
wikszy spadek poziomu magnezu w organizmie. Im te wikszy niedobr magne-

47

zu, tym bardziej jestemy uczuleni na stresy. Oba te czynniki jednoczenie, niedobr magnezu i stres wyranie zwikszaj ryzyko chorb naczy wiecowych.
W czym szuka wapnia: mleko, sery, jaja, szproty, sardynki, razowy chleb, seler,
natka pietruszki, marchew, chrzan, groszek zielony, czosnek...
W czym szuka magnezu: kakao, orzeszki, soja, kasza gryczana, fasola, groch,
susz owocw ry, koncentrat pomidorowy, warzywa wiee, razowe pieczywo...
W czym szuka cynku: ostrygi, otrby pszenne, kieki pszenicy, nasiona dyni
i sonecznika, wikszo grzybw, woowa wtroba, mka pszenna, mka razowa,
mka owsiana, mka jczmienna, kakao, tka jaj, miso krlikw i kurczt, orzechy, groch, fasola, herbata...
W czym szuka elaza: drode, nerki, wtroba, serce, patki owsiane, pszenica,
liwki suszone, rodzynki, tko, woowina chuda, szynka wdzona, wieprzowina,
groszek zielony.

ZOTO WRD YWNOCI

Dietetycy ukadaj specjalne diety z kiekami i otrbami gwiazdom filmowym.
Precyzyjnie dobieraj te skadniki poywienia sportowcw. Specjalne, zdrowe
jedzenie wymylaj take dla siebie. Niektrzy z nich mog wprost by reklam
skutecznoci zdrowego odywiania si. Choby synny Gayelord Hauser, doradca
w sprawach ywienia wielu gwiazd filmowych i czowiek, ktry nauczy Ameryk,
jak si odywia. G. Hauser majc ponad 90 lat zachowa szczup sylwetk,
czupryn, zby, do czytania nie potrzebuje okularw. Co dzie pywa, biega i gra
w golfa... Dr Hauser jest przede wszystkim zwolennikiem kiekw. Podobnie zreszt
jak synny wgierski uczony, prof. Albert Szen-Gyogyi, laureat Nagrody Nobla,
ktry te mimo staroci zachowa modzieczy wygld. Co dzie na niadanie zjada
midzy innymi cztery yeczki zmiksowanych kiekw. Nazywa je zotem wrd
ywnoci...

UZDRAWIAJCE KIEKI
Wielu naukowcw interesujcych si zdrow ywnoci przyznaje kiekom pierwszestwo, jako produktowi najcenniejszemu dla zdrowia jak to okrela I. Gumowska. Kieki s bogate we wszystkie cenne skadniki. Jest w nich ponad cztery
razy wicej cynku ni w mace razowej i okoo osiem razy wicej witaminy E. A wiadomo, e witamina ta daje ywotno, wspomaga prac serca, obnia poziom
cholesterolu i chroni przed czynnikami rakotwrczymi. Kieki zawieraj doskonae,
cho rolinne, biako potrzebne do odbudowy komrek, witaminy z grupy B, ktre
utrzymuj w zdrowiu serce, nerwy, skr, krew, i mzg. S zasobne w elazo i magnez pierwiastki chronice organizm przed anemi, serce przed chorob, koci
przed rzeszotowieniem oraz potas. S te bogatym rdem bonnika, zawierajcym cenne, a rzadkie mikroelementy.

48

SKD BRA KIEKI?

Najprociej je wyhodowa. Do szklanki wlewa si wod, a na plastykowe sito
sypie yk ziaren pszenicy. Ziarno nie powinno by zanurzone, tylko lekko podsika. Woda w szklance musi by codziennie wymieniana. Kieki s najcenniejsze,
gdy osigaj dugo kilku milimetrw i zaczynaj si zieleni. Na og wypada to
po trzech dniach, najpniej po piciu. eby kieki je codziennie, trzeba je hodowa jednoczenie w trzech szklankach.

JAK JE KIEKI?
Kieki powinno si je codziennie, w odpowiedniej iloci i przez duszy czas.
Mona je jada jako podkiekowane ziarno w naturalnej postaci. Ale s wtedy
rozmoke i mikkie. Lepiej smakuj, gdy si je zmiksuje. Jako doskona uzdrawiajc potraw na codzienne niadanie polecaj je I. Gumowska i J. Aleksandrowicz:
p kubka mleka z dwiema ykami zmiksowanych kiekw pszenicy, z garci
patkw kukurydzianych. Jeszcze lepsze i zdrowsze, bo uzupeniajce w substancje, ktrych kiekom brakuje, jest jadanie kiekw razem z orzechami lub nasionami sonecznika.

OTRBY ZAMIAST OPERACJI?

Otrby podobnie jak kieki stay si modnym i polecanym przez lekarzy rodkiem
profilaktycznym przeciw tzw. chorobom cywilizacyjnym jak choroba wiecowa,
dolegliwoci jelit, cukrzyca, otyo, ylaki, kamica ciowa i nowotwory. Chroni
przed wielu chorobami spowodowanymi z przemian materii. Otrby powoduj
rozwj w przewodzie pokarmowym flory bakteryjnej, ktra z kolei sprzyja powstawaniu witamin. Bonnik zawarty w otrbach reguluje odek i powoduje, e niestrawne resztki nie zalegaj w odku i jelitach. To chroni przewd pokarmowy
przed owrzodzeniami lub nawet przed nowotworami. Angielski lekarz N.S. Painter
w brytyjskim czasopimie medycznym opisa jak otrbami wyleczy tysice pacjentw z zaburzeniami przewodu pokarmowego. Gdyby nie otrby, musiaby ich operowa. Otrby maj wiele zalet, take odchudzaj, wypeniajc odek daj poczucie
sytoci, a nie tucz.

JAK JE OTRBY?
Otrby mona yka jak lekarstwo, przed jedzeniem i nie sodzone. Wystarcz
trzy paskie yeczki dziennie, aby odczu ich dziaanie lecznicze. Ju po 24 godzinach, skutecznie wybawi nas od zaparcia lub biegunki. Wane, eby jada je
codziennie i traktowa nie jak lekarstwo, ale jak normaln ywno. Najlepsze s

49

otrby praone i zmielone. Mona je wtedy uywa do wypiekw, do napojw

owocowo-mlecznych, do kotletw siekanych i do farszw. Nie nadaj si do bezporedniej konsumpcji otrby pobrane z myna. S tam na og zakaone mikrobami
i trzeba je wtedy co najmniej przez 15 minut ogrzewa w temperaturze 90C.

NIEDOCENIANE DRODE
Specjalici od ywienia twierdz, e drode s cigle niedoceniane, a w niektrych schorzeniach moc dziaa leczniczo, jak np. w chorobach skry /przeciwko
trdzikowi/, w nie domaganiach przewodu pokarmowego, w stanach zapalnych
nerww i innych. Drode maj ogromne bogactwo witamin z grupy B, duo biaka
sporo wglowodanw, a take wap, fosfor, elazo i wiele pierwiastkw ladowych. Obecno mikroelementw jest szczeglnie wana, bo uzupenia organizm
w substancje, ktrych na og nie ma w glebie. Z mikroelementw jest w drodach
chrom, uatwiajcy przyswajanie glukozy i selen, pomagajcy w przyswajaniu witaminy E. Bez selenu organizm nie potrafi wytworzy cia odpornociowych. Drode
piwne s cenniejsze ni piekarskie, to jest te, ktre kupujemy w sklepach. Ale
uywanie drody piwnych nieoczyszczonych bywa ryzykowne i lepiej na przykad wypi codziennie szklank mleka z yk drody piekarskich. Ale uwaga! Nie
wolno jada drody ywych. Wtedy szkodz. Dopki nie zostan strawione, pobieraj z organizmu witamin B1. Drode powinny by sparzone wrzc wod, gorcym mlekiem, upieczone lub usmaone.

PRAWDA O JOGURCIE
Dobra sawa zsiadego mleka trwa od pocztku wieku, kiedy to dr Ilja Miecznikow ogosi, e ludzie na Kukazie i w Bugarii yj duej, bo pij duo zsiadego
mleka. Dr Miecznikow /urodzony pod Charkowem, zmar, jako dyrektor instytutu
Pasteura w Paryu/ bardzo zaangaowa si w krzewienie idei przeduenie ludzkiego ycia poprzez codzienne picie zsiadego mleka. Wspczesne badania wprawdzie troch zmodyfikoway jego teori, ale zsiade mleko w rnej postaci ywieniowcy
najusilniej polecaj nadal. Wiadomo, e kwane mleko hamuje w jelitach rozwj
mikroflory gnilnej i oczyszcza przewd pokarmowy z bakterii chorobotwrczych.
Jeszcze wicej zalet i zwolennikw ma jogurt. Nawet jogowie hinduscy pouczaj, e
dugowieczno jest wynikiem codziennego picia jogurtu. Dziki swej mikroflorze
jogurt jest atwiej strawny ni sodkie mleko. W przewodzie pokarmowym za
dziaa wprost aseptycznie: niszczy niekorzystn dla zdrowia flor bakteryjn,
a sprzyja rozwojowi poytecznej. Kuracj jogurtow zapisuje si nieraz przy cikich zaparciach, w chorobach wtroby, cukrzycy i miadycy. Flora bakteryjna
jogurtu dziaa niszczco, na bakterie grulicy i duru. W Japonii udowodniono, e
jogurt leczy lejsze przypadki zakaenia substancjami i promieniami radioaktywnymi, a pity systematycznie zwiksza wielokrotnie odporno na tego rodzaju szko-

50

dliwo. Jogurt poleca si rwnie rekonwalescentom po kuracji antybiotykami,

a take osobom po zawaach.

JAK PRZYGOTOWA JOGURT W DOMU?

Najlepiej zaopatrzy si w zaczyn jogurtowy. Mona do tego wykorzysta rwnie yk jogurtu kupionego w sklepie. Mleko naley zagotowa, a potem doprowadzi do temperatury 40C i doda do niego, wedug instrukcji na opakowaniu,
kilka kropli kultury bakteryjnej lub yk jogurtu na litr mleka. Zamiesza i zostawi na 4 godziny w temperaturze okoo 40. Gdy si zetnie ozibi. Najsmaczniejszy jest jogurt w koktajlach.

NIEZWYKY CZOSNEK
Na piramidzie Cheopsa umieszczono napis, e w czasie jej budowy wydano
1600 srebrnych talentw na cebul i czosnek dla robotnikw. Jeden z papirusw
egipskich informuje, e w 1600 roku p.n.e. doszo do strajku budujcych piramidy, spowodowanego nieotrzymaniem czosnku. Wierzono bowiem, e czosnek
strzee przed chorobami i dodaje si. Neron kaza legionistom rzymskim wyda
czosnek dla zwikszenia sprawnoci bojowej. Obecnie znaczenie czosnku dla
zdrowia jakby odkrywa si namowo, razem z nawrotem do wszystkiego co naturalne i jednoczenie z ucieczk od lekw syntetycznych. Potwierdza si w zasadzie wszystko to, w co wierzono od dawna. Okazuje si, e czosnek jest lekiem
wszechstronnym. Podrczniki fitoterapii podaj moliwoci stosowania czosnku
przy bardzo wielu rnych dolegliwociach. W Chicago dr Emil Weiss tylko czosnkiem leczy grup pacjentw z niedomaganiami przewodu pokarmowego i wszyscy powrcili do zdrowia. Synny Albert Schweitzer z dobrymi rezultatami leczy
czosnkiem nawet tak grone choroby, jak dur i choler. Czosnek dezynfekuje
organizm jak karbol urzdzenia sanitarne tak do dosadnie objania znaczenie czosnku uczony radziecki Borys Tokin. Wiele bada potwierdzio, e czosnek czyci arterie i leczy nadcinienie. /Profilaktycznie wystarczaj dwa zbki
dziennie/. Najskuteczniejszy jest przy zazibieniach, kaszlu, zapaleniach oskrzeli, a nawet w ropniu puc. Dziaa jak antybiotyk. Czosnek zawiera przede wszystki lotny zwizek siarkowy o silnym aromacie i waciwociach bakteriobjczych.
Ponadto, prcz wglowodanw, biaka i tuszcze, jest w nim sporo witamin i soli
mineralnych. Ma czosnek t wad, e po jego spoyciu nieprzyjemnie si pachnie.
Niektrzy uwaaj, e zapach czosnku eliminuje zjedzenie zielonej pietruszki lub
korzenia pietruszki trzeba jednak zje 10 razy tyle co czosnku oraz zjedzenie
jabka, bobu, lub nawet wypicie czarnej naturalnej kawy. S tacy, ktrzy gosz,
e sztuka jedzenia czosnku bez skutkw zapachowych polega na tym, aby go
yka jakby zbek by pastylk. W sprzeday s zreszt czosnkowe pastylki,
ktre prawie nie maj zapachu.

51

CEBULOWE CZARY
W wiecie, w przeciwiestwie do Polski, bardzo wyranie wzrasta powodzenie cebuli. I susznie, bo cebula ma najwiksz po czosnku ilo fitoncydw czyli zwizkw
bakteriobjczych. Ju dawno sporzdzano z niej syropy skuteczne przeciw przezibieniom, anginom i chrypkom, /warstwy posiekanej cebuli posypuje si cukrem, a sok
sam wypywa/. Czsto jadanie surowej cebuli poleca si jako rodek na wzmocnienie
wosw i paznokci. Ma ona sporo siarki, krzemu i cynku, a niedobr tych pierwiastkw odbija si na wosach i paznokciach. Cebul zaleca si te jako rodek na zachowanie mskoci i przeciw przerostowi prostaty. Ostatnio odkryto jeszcze jedn, wprost
rewelacyjn, zalet cebuli. Podejrzewa si, e leczy ona zwenia naczy krwiononych
i zapobiega powstawaniu zakrzepw... I z tego powodu cebula okazuje si wrcz dobrodziejstwem dla wspczesnego czowieka, ktry jada zbyt tusto i ma za mao ruchu.
Cebula przypiesza rozkad fibryny, czyli nierozpuszczalnego biaka, tworzcego si
w czasie krzepnicia krwi i stanowicego podstaw skrzepi. Jeli ilo nierozpuszczalnej fibryny przekroczy w organizmie dopuszczaln norm, dochodzi do powstania
zakrzepw w naczyniach, groc w wikszoci przypadkw miertelnym niebezpieczestwem. Nie cakiem jeszcze wiadomo, jak to si dzieje, ale z bada jednoznacznie
wynika, e cebula niweluje niekorzystny wpyw tuszczu. Cebula i czosnek rozpuszczaj fibryn niezalenie od tego czy s surowe, gotowane czy smaone. Ale surowe
trzeba je wtedy, gdy chce si wykorzysta ich waciwoci bakteriobjcze.

JAK JEST NAPRAWD?

Czy od owocw si nie tyje?
NIEPRAWDA. Wszystkie owoce zawieraj cukier, ale w niektrych z nich jest go
wicej ni w innych /np. w winogronach, bananach, owocach suszonych/. Mniej
cukru zawieraj gruszki, truskawki, poziomki, porzeczki. Spoywanie codziennie
wieych owocw jest konieczne ze wzgldu na witaminy, sole mineralne i wkna
potrzebne do dobrego trawienia.
Czy picie w czasie jedzenia jest przyczyn tycia?
NIEPRAWDA. Czysta woda nie zawiera kalorii. Natomiast, gdy popijamy ni
posiek, produkty atwiej przechodz przez przewd pokarmowy, mamy ochot
je wicej. Najlepsz metod picia bez ryzyka nadwagi jest picie poza posikami
rano, w czasie pracy i przed snem. Nie wicej jednak ni 1,5 do 2 litrw dziennie.
Szklanka wody wypita na 20 minut przed posikiem zabija gd.
Czy sauna odchudza?
NIEPRAWDA. Sauna pozwala na chwilowe wyeliminowanie 1-2 litrw wody, ale
odzyskujemy je natychmiast, gdy tylko wypijemy odpowiedni ilo pynw. Sauna
ma na organizm dziaanie dobroczynne, gdy eliminuje toksyny, zanieczyszczenia
skry i przynosi prawdziwe odprenie.

52

Czy gimnastyka odchudza?

NIEPRAWDA. W ksice pt.: Jak si odchudza idiotycznie Mario Bensasson
twierdzi, e aby straci 1 kg, trzeba spali okoo 8000 kalorii, a 25 minut intensywnej gimnastyki rwna si stracie 300 kalorii. Gimnastyka pozostaje jednak
doskonaym uzupenieniem diety odchudzajcej.
Czy jeli przestajesz pali tyjesz?
Prawda. W wikszoci przypadkw po rzuceniu palenia przytycie o par kilo jest
nieuniknione. Zmniejsza si bowiem dziaanie adrenaliny hormonu spalajcego
tuszcze. Rzucajcy palenie staj si bardziej nerwowi i wypeniaj luk spowodowan brakiem papierosa nadmiernym jedzeniem.
Czy szybkie chudnicie jest niebezpiecznie dla zdrowia?
PRAWDA. Jest wyczerpujce zarwno fizycznie jak i psychicznie. Lepiej zaprogramowa odchudzanie na duej. Idealnie byoby chudn p kilograma tygodniowo, bo to pozwala unikn nadmiernego wyczerpania organizmu. Byskawiczne
diety-cud wyczerpuj i mcz organizm. /wg Eile/

LUDZIE I KOLORY
Barwy mog nas mobilizowa do aktywnoci, albo te uspokoi, a nawet upi.
Muzyka moe nabawi blw gowy, ale te od blu uwolni. Nie zawsze zdajemy
sobie z tego spraw, e na nasze samopoczucie wpywaj i zapachy pord ktrych
yjemy, i kolory, ktrymi si otaczamy, i kwiaty hodowane w domu, i alejki jakimi chodzimy na spacery. Z otaczajcym nas rodowiskiem zwizani jestemy znacznie
silniej, ni to nam si wydaje...
TO NIEPRAWDA, e ludzie widz wiat jednakowo. Nawet specjalici opisywali
rnie t sam tcz. Niemao ludzi okoo 8% widzi wiat po prostu na szaro,
bo nie odrnia barw. Ale duo wicej jest osb, ktre odrniaj tylko niektre
barwy. W kocu s i tacy, ktrzy wprawdzie widza barwy, ale nie odrniaj caego
bogactwa ich odcieni. Odbieranie barw jest spraw bardzo skomplikowan, zjawiskiem tak z krgu fizyki, fizjologii, jak i psychologii. Midzy przedstawicielami tych
nauk nie obyo si bez ostrych konfliktw, zanim ustalono, e w widzeniu kolorw
najwaniejsze jest wiato. Pierwszy odkry to, jak wiemy, Izaak Newton; wytumaczy on, e biae wiato soneczne jest sum rnie zaamujcych si promieni.
Promie wietlny okrelonej dugoci wywouje okrelone wraenie barwne. Dlatego
te niebo o zachodzie ztaje si najpierw te, potem pomaraczowe, a na koniec
czerwone. Podziwiajc niebo, na og nie mylimy o tym, e dzieje si tak, bo promienie soneczne pokonuj w atmosferze coraz dusz drog. Barwa nieba zmienia si
zreszt w zalenoci od wielu czynnikw. Oboki owietlone socem zawsze s
olepiajco biae. Zalenie za od wielkoci kropel mgy, od zawartych w nich czsteczek pyu i od oglnej gruboci warstw, bywaj szare lub nawet prawie oowiane.
Przyciga nas urokiem barwa morza, chocia na og nie uwiadamiamy sobie, e

53

zaley ona od iloci wiata rozpatrzonego w wodzie, od gbokoci morza czy jeziora,
od barwy nieba, a nawet od krajobrazu wybrzea. Zrozumienie przyczyn i skutkw
obserwowanych zjawisk, wiadome obserwowanie przyrody twierdz psychologowie umoliwia peniejsze przeywanie kontaktu z ni i wyostrza wraliwo.

KOLORY I WRAENIA
Z ycia codziennego wiemy, e ciao czowieka w czarnym ubiorze wydaje si
bielsze ni jest w istocie, a w biaym ciemniejsze. Nasze wraenia zale po prostu
od ta, pocze barw, a nawet od pozycji z jakiej patrzymy na barwy. Wiadomo te,
e kolory wzajemnie oddziauj na siebie. Barwa czysta przy szarej zyskuje na czystoci, ta blisko niebieskiej moe si zazieleni. Optycznie barwa czerwona
zblia, niebieska oddala, ta podwysza. Z kolorami zwizane s jeszcze bardziej
zadziwiajce zjawiska. Most Blackfriars w Londynie mia kiedy ponura saw
mostu samobjcw. By wtedy pomalowany na czarno. Gdy pomalowano go na
zielono, liczba samobjstw spada o jedn trzeci. W jednym ze szwedzkich miast
zaobserwowano, e w budkach telefonicznych, w ktrych wntrza pomalowano na
czerwono, ludzie prowadzili o wiele krtsze rozmowy... Gdy jeden z wacicieli restauracji przemalowa wntrze na jaskrawo i zainstalowa czerwone owietlenie
ludzie szybciej zjadali posiki i wychodzili, co wyranie zwikszyo obroty. W innej,
dla eksperymentu, stoy z jedzeniem na przyjciach owietlono na fioletowo. Okazao si, i ludzie tracili apetyty. Nie zdajemy sobie wprost sprawy z tego, jak silny
wpyw maj barwy na fizjologiczne funkcje naszego organizmu i na nasz psychik
Dr Antal Nemcsics z Budapesztu mierzy studentom cinienie krwi, najpierw przy
biaym wietle, a potem w odstpach kilkuminutowych przy czerwonym i niebieskim. Owietlenie czerwone wpywao na wzrost cinienia i ttna, a niebieskie na ich
spadek. W rnych badaniach wielokrotnie potwierdzio si te, e nasycona czerwie pobudza system nerwowy, przypiesza ttno, tempo oddychania, a take reakcje mini. Przebywanie w otoczeniu intensywnie czerwonych cian moe u niektrych
ludzi wywoywa nawet wzrost oglnej ciepoty ciaa. Bkit natomiast dziaa hamujco na system nerwowy, zwalnia oddychanie i ttno, agodzi uczucie blu. Kolor
pomaraczowy korzystnie dziaa na trawienie, a ziele agodzi migreny. Poszczeglne barwy wywouj po prostu okrelone reakcje fizjologiczne.

BARWY I ZDROWIE
Wieloletnie badania nad zwizkami midzy barw wiata, a ywymi organizmami
pozwalaj wystawi poszczeglnym barwom pewnego rodzaju orzeczenia lekarskie. Leczeniem kolorowym wiatem i kolorem w ogle zajmuje si chromoterapia.
Najszersze zastosowanie ma ona w psychiatrii i w higienie pracy. Ale nie tylko. Ju
w staroytnoci wykorzystywano na Wschodzie czerwie w leczeniu ospy, szkarlatyny i wielu innych chorb zakanych oraz skrnych. Dzi wiadomo, e kpiele w czer-

54

wonym wietle pomagaj take przy wyczerpaniu, depresji i w stanach melancholii.

Rany nawietlane czerwonym wiatem szybciej si goj. Terapie wiatem bkitnym
stosuje si przy nadwraliwoci, w stanach podniecenia nerwowego i w gorczce.
Niebieskie promienie zmniejszaj ble gowy, zbw. Bkit ma te waciwoci
bakteriobjcze i przeciwdziaa stanom zapalnym. Z kolei wiatem pomaraczowym
mona pobudzi wydzielanie sokw trawiennych oraz przeciwdziaa sennoci i zmczeniu. Pomaracz stosowany bywa te w leczeniu astmy i ostrych stanw gocowych. Ziele uchodzi w medycynie za kolor uatwiajcy utrzymanie rwnowagi
psychicznej. Kpiele w zielonym wietle stosuje si dla uspokojenia nerww, przy
zwalczaniu anemii, przy zazibieniach i grypie... Ziele ma te korzystny wpyw na
zdyscyplinowanie umysu. Oczywicie, nie chodzi o to, aby zaraz leczy si barwami.
Kady jednak powinien wiedzie, jak kolor dziaa na organizm. I dlatego barwy
w naszym otoczeniu nie mog nigdy by spraw przypadku lub mody... Kady czowiek reaguje na barwy nieco inaczej. Wpywa na to bardzo wiele czynnikw: stan
zdrowia, temperament i samopoczucie psychiczne. Naukowcy twierdz, e take
wyksztacenie i oglna kultura czowieka. Flegmatyk, na przykad, ledwo zauway
bogat w kontrasty barw ciany, tymczasem komu z temperamentem bdzie ona
przeszkadzaa. Ta sama czerwie melancholika moe pobudzi do dziaania, a kogo
innego sprowokuje do lekkomylnoci. Psychiatrzy i psycholodzy twierdz nawet, e
na podstawie ulubionego przez kogo koloru, potrafi rozpozna aktualny stan kondycji fizycznej, stan zdrowia, samopoczucie i usposobienie.

KOLOROWE SIANY CIANY

Biorc pod uwag pewne typowe i powszechne reakcje organizmu naukowcy
ustalili praktyczne wskazwki doboru barw korzystnych dla zdrowia i psychiki.
KUCHNIA. Barwy cian powinny by pogodne, ale nie jaskrawe. Polecana jest
ko soniowa, bkit i r. Bkitu nie lubi muchy.
PRZEDPOKJ. Doskonae s ywe, jaskrawe kolory.
POKJ JADALNY. ciany powinny by jasne, cho nie blade.
POKJ MIESZKALNY. Barwa cian powinna by zharmonizowana z barw mebli. Sprawdzaj si odcienie jasne, ale nie jaskrawe. Jeeli chcemy zastosowa kilka
kolorw, to ju raczej zblionych do siebie.
POKJ SYPIALNY. Barwy cian maj wytwarza klimat spokoju i odpoczynku.
Najlepsze s rozniebieszczone albo w tonacji szarej.
POKJ DZIECICY. Barwy jasne, z jakimi elementami lub maymi powierzchniami w kolorze jaskrawym.

ZAPACHY I NASTROJE
HENRYK HEINE pracowa, trzymajc przed sob na biurku nadgnie jabko.
Guido Reni chtnie malowa, gdy w pracowni unosi si zapach ambry. Inni twrcy

55

mieli rwnie dziwaczne jak si wtedy wydawao przyzwyczajenia. Po 15 latach

bada nad zapachami dwaj Amerykanie, dr H. Stanford i psycholog G. Reynolds,
ogosili niedawno, e rodowisko zapachw, w jakim yjemy, jest ogromnie wane. W zasadzie zapachami mona wywoa niemal kade uczucie, od nastroju
odprenia, ukojenia lub oszoomienia a do przykrego nerwowego podniecenia,
a nawet agresji. Chocia na ten sam zapach reagujemy indywidualnie, s jednak
pewne reakcje typowe. A 80% ludzi czuje przyjemne oywienie i przypyw optymizmu, oddychajc woni szpilkowego lasu, wieych jabek, lawendy, morskiej
soli i macierzanki. Osoby w wieku poniej 35 lat prawie zawsze czuj si odprone pod wpywem zapachu ywicy, kwitncej lipy, wieego ciasta, wyschnitego siana i miodu. Ludzie na og dobrze odbieraj zapachy kwiatw. Fioki i narcyzy
nastrajaj sentymentalnie. Jamin i bez dziaaj kojco, rozluniajco i wywouj
stan miego rozleniwienia. Natomiast dyskretna wo ry, maciejki i powoju, podobnie jak zapach wieych poziomek, pomaraczy i cytryn wyzwalaj ch do
ycia i energi do pracy. Bardzo ciekawy zwizek midzy zapachami, a zdolnoci
do pracy stwierdzono, obserwujc dziaanie rumianku, mity i wieo skoszonej
trawy. Testy wykazay, e nawet kiepscy uczniowie po kilku godzinach przebywania w pomieszczeniach nasyconych zapachem tych zi dawali sobie lepiej rad
z zadaniami, wykazywali wiksz otwarto umysu i zdolno do logicznego rozumowania. Pelargonia pomaga na bezsenno. Argumenty o roli zapachw zbierano oczywicie nie tylko na podstawie czyich wrae, ale take na przykad, za
pomoc elektroencefalografu. Obserwowano wic, jak okrelone zapachy wpywaj na zmian prdw przepywajcych w mzgu. Szczeglnie istotne dziaanie
niektrych woni zauwaono w takich stanach jak: depresja, strach czy irytacja.
Okazao si, e depresj wyranie pogbia zapach szpitalny, a agodzi j zapach
jaminu... Wnioski z obserwacji wpywu zapachw na samopoczucie ju dawno
zaczto przenosi do klinik psychiatrycznych i neurologicznych, W kocu w ogle
zaczto leczy zapachami. Bardzo due osignicia w leczeniu zapachami ma na
przykad profesor Sz. Bassanow z Baku. W terapii nieoceniona wprost okazaa si
midzy innymi pelargonia. Pomaga ona przy wielu chorobach systemu nerwowego. Jej zapach uwalnia od bezsennoci jeli przed snem pooddycha si nim
choby przez 10 minut. Okazao si, e pelargonia ma te dobro czynny wpyw na
naczynia krwionone wzmacnia je i stabilizuje cinienie. Na krenie korzystnie
oddziauje te rozmaryn, sercu za pomaga spacer alej kwitncej lipy lub klonu.
Z kolei oddychanie uatwia lawenda. Jej zapach jest te skuteczny przy blach
gowy i w ogle uspokaja. Oczywicie, w wikszoci zapachy nie lecz samoczynnie, a wspomagaj kuracj, wzmacniaj wpyw innych rodkw leczniczych.
Udowodniono te, e ludzie bardzo le znosz zapachy naszych czasw. W mieszkaniach i biurach dawno ju nie pachnie drewnem. Za to wszdzie peno jest
duszco-gryzco-kwanych woni chemicznych. A wiadomo, e zapach benzyny,
oleju, pokostu, lakierw i wielu rodkw piorcych prawie u 80% ludzi wyzwala
zdenerwowania, gniew i irytacj.

56

MEDYCYNA... MUZYCZNA
O CIERPIENIACH PODAGRY taki tytu nosi 12 sonat skomponowanych
wycznie dla umierzenia silnego blu. Stworzy je kompozytor z pocztku XVIII
wieku M. Marat. W swoim dorobku twrczym ma on take inne podobne dziea.
Jeden z utworw na alt i klawesyn przeznaczony jest, na przykad do wykonywania
podczas operacji kamieni nerkowych. Marat tworzc takie dziwne kompozycje nie
by wyjtkiem. W XVII i XVIII wieku istniaa nawet specjalna dyscyplina medycyna muzyczna. Powstaway wtedy utwory na zagodzenie migreny, na bezsenno, przeciw blom krzya... Owi XVIII-wieczni kompozytorzy nie byli zreszt
prekursorami leczenia muzyk. Ju w staroytnym Egipcie muzyk jako lek wypisywano na receptach. Zachowa si na przykad papirus z opisem wskaza, jak muzyk wyleczy bezpodno kobiet. Muzykantem by sam Eskulap. Muzyk uzdrawia
Orfeusz. Syreny piewem oszoamiay. Dawid leczy gr cierpicego na depresj
i skonnoci samobjcze Saula. Wedug Homera, muzyka uratowaa przed dum
wojska greckie pod Troj. Podobna wiara nieobca jest i polskiej tradycji. W naszych
baniach peno jest rusaek i wodnic, ktre pieni zwabiay do bagna. Z pamitnikw Paska wiadoma, e kuracj muzyczn leczy jak cik chorob Stefan Czarniecki...

BLE I SONATY
W XX wieku medycyna znw zwrcia si do muzyki. Niektrzy twierdz, e
wanie teraz kiedy autorytet traci chemioterapia otwieraj si szans przed
muzykoterapi. Katedry muzykoterapii istniej ju na uczelniach medycznych we
Francji, w Jugosawii, w Danii, w Niemczech, w Australii. Due osignicia w leczeniu muzyk maj naukowcy w Zwizku Radzieckim. Specjalizuje si w tym niemaa grupa polskich naukowcw. W ostatnich latach muzykoterapia bardzo szybko
zyskuje naukowe podstawy, wyjaniajce konkretny zwizki midzy muzyk a reakcjami organizmu. Coraz lepiej wiadomo, dlaczego muzyka moe leczy i jak
dziaa na organizm. Muzyk rzdzi rytm, rytmiczny jest te bardziej ni bicie
serca ruch kadej ywej komrki. Jeli ryby podda dziaaniu fal akustycznych
oddzielonych dugimi przerwami, to jak udowodnili dowiadczalnie badacze
z Instytutu Maxa Plancka bd one krcej oddycha i w rezultacie udusz si.
Jeli zaatakowa psa dwikami w coraz szybszym tempie rytm uderze ich serca
znacznie spadnie. I u czowieka najszybciej i najmocniej na muzyk reaguje ukad
naczyniowo-sercowy i oddechowy. Pod wpywem powolnej melodii czstotliwo
bicia serca si obnia, a przy szybkiej i gonej wzrasta. Zalenie od rodzaju
muzyki moe si zmienia poziom cukru we krwi i czas jej krzepnicia. A wic
umiejtne wykorzystanie muzyki leczy niektre schorzenia serca. Od czasu, gdy dr
F. Flood w szpitalu w. Jzefa w Nowym Jorku zaaplikowa swoim chorym na serce

57

pacjentom suchanie co dzie pogodnej i lekkiej muzyki miertelno w tym

szpitalu wyranie zmalaa. Wiadomo te, e muzyka wzmacnia napicie mini,
potguje proces oddychania przypiesza przemian materii, zmniejsza napicie
nerwowe, obnia prg wraliwoci na bl, dziaa na gruczoy wydzielania wewntrznego. Muzyka po prostu dziaa na mzg. Dzieje si to zdaniem prof.
Marco Todoschini na zasadzie rezonansu wibracyjnego: muzyka uruchamia miliardy komrek mzgowych, mikrosystemw wibracji, sprzyjajc harmonijnej rwnowadze, ktra pomaga w zapobieganiu chorobom. Niektrzy twierdz, e muzyka
dziaa jak akupunktura, ale w sferze mzgu: Rejony mzgu, ktre wyraaj i rejestruj muzyk, s tymi samymi obszarami, ktre blokuj doznanie blu... I dlatego w umierzaniu blu muzyka okazuje si prawdziw potg. Nie ma ciszy na sali
operacyjnej w moskiewskiej klinie ktrej dyrektorem jest dr Paulina Pietruszin.
Podczas zabiegu sycha w sali cich melodi. Najczciej t, ktr operowani sami
sobie wybrali. To doskonale wpywa na psychik operowanego twierdz lekarze. Muzyka regulujc i leczc psychik, moe przywraca zdolno odczuwania
zadowolenia, rozwija wraliwo estetyczn i nowe obszary zainteresowa, Podobnie jak leki moe te uspokaja i usypia, pobudza i mobilizowa. Jakiej wic
muzyki sucha? Rnej oczywicie, maj ludzie upodobania i rne s na ten temat
pogldy. Wedug tradycyjnej muzykoterapii flet usuwa lki, skrzypce s skuteczne przeciw migrenie, Ksylofon agodzi agresj. Ale specjalici maj bardziej konkretne propozycje. Podpowiadaj nawet, jak dobra muzyk, by pozby si lku,
czego sucha aby uchroni si od zoci lub podnie si na duchu...

OSTRONIE Z MUZYK
Jeli odpowiednio dobrana muzyka leczy chorego, to niedobrana, agresywna
i naduywana moe zdrowego doprowadzi do choroby. W szpitalu w Detroit umieszczono 17-letni dziewczyn z przebiciem tylnej ciany odka. Stao si to w dyskotece, pod wpywem dziaania muzyki beatowej. Muzyka preferowana w disco,
wedug lekarzy, nie jest dobra dla zdrowia. Nierzadkie we wspczesne muzyce
skrajne kombinacje czstotliwoci i natenia dwikw, nawet u zdrowego czowieka powoduj przypieszenie akcji serca i rozszerzenie naczy krwiononych.
Dwiki bardzo niskie, bliskie zakresowi podakustycznemu, wywouj nieraz w organizmie stan alarmowy, prowadzcy do powanych stresw i lkw. Wedug bada prowadzonych na uniwersytecie w Kalifornijskim skutkami haaliwej muzyki
s najczciej ataki serca. Mog te wystpowa zaburzenia trawienia i bezsenno.
Jednym z istotnych zagroe udowodnionych i potwierdzonych badaniami w wielu
krajach jest szkodliwy wpyw gonej muzyki na such. Gona muzyka grozi po
prostu guchot. Wiadomo, e natenie dwikw okoo 130 decybeli sprawia
bl. Modzie czsto sucha muzyki o nasileniu 105-110 decybeli, w dyskotekach
nierzadko o nasileniu 120 decybeli... Tymczasem ju muzyka o nateniu 80
decybeli powoduje otpienie suchu. Tak nieodwracaln czciow utrat suchu
stwierdza si u wszystkich modych ludzi uczestniczcych w seansach gonej mu-

58

zyki. Nikt nie wie twierdz fachowcy ilu kierowcw spowodowao wypadki pod
wpywem podniecenia, podwyszonego cinienia krwi lub zudnego poczucia bezpieczestwa, kiedy ukoysay ich sodkie dwiki muzyki z radia. Nikt te nie wie,
ile dzieci pod wpywem muzyki jest w stanie permanentnej euforii. Gdyby sprzedawano piguki o podobnym dziaaniu jak muzyka, to i lekarze, i opinia spoeczna
zakwestionowaliby ich rozpowszechnianie. Na wielu muzyka dziaa po prostu jak
rodki pobudzajce, wyzwala przesadne gesty, powoduje eufori, a nawet histeri.
To co si obecnie dzieje z muzyk ostrzegaj naukowcy Prowadzi do granicy,
po przekroczeniu ktrej, coraz wicej ludzi bdzie potrzebowao z tego powodu
lekarza...

CZYTAJCY YJ DUEJ
DLACZEGO ludzie czytaj ksiki? Jedni czytelnicy odpowiadajc na ankiety,
wyznaj, e sigaj po ksiki dla przyjemnoci i rozrywki, odprenia i radoci, odpoczynku po pracy. Inni twierdz, e w literaturze szukaj wiedzy o ludziach i wiecie, pomocy i wsparcia psychicznego. Dla tych ostatnich ksika jest
odskoczni od niewesoej codziennej rzeczywistoci, a czasem poszukiwaniem
straconych ideaw. Ale ludzie czytaj ksiki jeszcze z wielu innych powodw,
ktrych nie umiej nazwa, albo ktrych sobie nie uwiadamiaj. Czytanie po
prostu zaspokaja wiele potrzeb psychicznych czowieka. Odkd wynaleziono pismo, ludzie z ciekawoci sigali po zapisane gliniane tabliczki, zwj papirusu lub
pergaminu. Czowiek zawsze bowiem by ciekaw wiata oraz przey innych ludzi.
A ksika daje wiedz o innych, pomaga w wydobyciu na jaw wasnych myli i marze, daje asumpt do rozmyla. Ksika wabi te egzotyk, okolicami i sytuacjami
niedostpnymi na jawie. Uchyla furtk, ktr w kadej chwili mona wymkn si
ma swobod, uciekajc od dokuczliwych czasw, nieznonych warunkw, wreszcie
od. samego siebie. Fikcja literacka staje si wtedy kompensat za niedostatki
urodzenia, fortuny i warunkw ycia. Z bada nad czytelnictwem wynika, e egzotyka postaci z 30 wyszych sfer, najsilniej przyciga ludzi najbiedniejszych i najbardziej zapracowanych. Znuenie szar codziennoci i marzenie o atwiejszym
yciu rodz tsknoty za bohaterem nieprzecitnym z urodzenia i nieprzecitnym
w dziaaniu. Zreszt, czytelnikom prawie zawsze najpowszechniej podobay si
ywe akcje i nieprawdopodobne przygody, z ktrych bohater chroniony przez askawy
los, wychodzi cao. Takie literackie zachwyty dla ludzkiego umysu, siy, zaradnoci w stawianiu czoa trudnym sytuacjom odsuwaj na drugi plan wasny lk i niepokj, dziaaj krzepico na psychik. Mog te nieraz sprzyja przebudzeniu
z biernoci czy rezygnacji, mog by zaczynem nowych postanowie. Ju pierwsi
badacze czytelnictwa dowodzili, e tyle jest obrazw tej samej ksiki, ilu czytelnikw. Kady zalenie od wyksztacenia, pozycji spoecznej, zawodu, wieku i pci
od inteligencji i osobowoci inaczej interpretuje teksty literackie. Socjologowie
wskazuj te na zjawisko okrelane jako rozpychanie przyniesionego przez dzieo
schematu potrzebami wasnej rozgoryczonej duszy. Wtedy czytelnicy, ktrych

59

osobisty los odpowie da dziejom bohatera literackiego, po prostu identyfikuj si

z bohaterem.
Przy takim dopenianiu treci wasnymi przeyciami literatura w sytuacji stresowej staje si czynnikiem powodujcym rozadowanie napi. Literatura moe te
pomc czowiekowi w wyzwoleniu si od cierpie. Mwi ju o tym Schopenhauer.
Twierdzi on, e wspczujc poprzez literatur cierpieniu innych, niejako partycypujc w nim, czowiek wyzwala si od cierpienia w jego najgorszej postaci jak
jest cierpienie w osamotnieniu. Literatura penetrujc tajniki najbardziej ukrytych
zakamarkw naszego ycia, spenia wic ogromnie wan rol psychoterapeutyczn.
Nikt nie ma te wtpliwoci, e literatura jest bardzo przydatna w poszukiwaniu
celu i sensu ycia. A lekarze dopowiadaj, e w tym wanie tkwi jej najwaniejsza
terapeutyczna sia. Zaobserwowali oni mianowicie, e skuteczno leczenia zaley
od sprecyzowania przez pacjenta celu ycia. W pewnych warunkach jest to dla
terapii czynnoci podstawow. Stwierdzili te, e duej yj ludzie, ktrzy stawiaj sobie dalekie cele. Powsta nawet nowy, osobny kierunek w psychoterapii
teliatria. Jej celem jest wanie dopomoenie czowiekowi w okreleniu celw i w
wytwarzaniu pozytywnego stosunku do wasnego ycia. Ma to wpyw przede wszystkim na dobre samopoczucie czowieka. A bezsprzecznie zostao udowodnione, e
dobre samopoczucie wyranie przedua ycie.

ZE MIECHEM NIE MA ARTW

RNE narody maj specyficzna odmiany humoru. Ze szczeglnego humoru
syn Czesi. Czci angielskiego tzw. suchego dowcipu s niedopowiedzenia.
ydzi maj by mistrzami autoironii. Niemcom tradycyjnie humoru si odmawia.
St.J. Bystro pisa, e publiczno francuska czciej mieje si w kinie ni polska.
W obyczajowoci amerykaskiej miech pen piersi bdcy przejawem swobody bycia, jest bardziej aprobowany ni w polskiej kulturze. Naukowcy zaobserwowali, e inaczej i z czego innego mieje si dziecko, a z czego innego dorosy.
Niemowlta wybuchaj miechem i paczem z jednakow atwoci. miechowi
dzieci towarzysz czsto negatywne przeycia. Z bada wynika, e co czwarty 7latek mieje si z cudzego nieszczcia. W miar rozwoju i dojrzewania psychicznego tendencje te malej. Najintensywniej bawi si humorem ludzie modzi. Osoby
w wieku dojrzaym, z reguy bardziej inteligentne, lepiej rozrniaj humor i peniej zdaj sobie spraw z jego rnorodnych psychicznych konsekwencji. Rzadziej
ni modzi stosuj humor i dowcip z zamierzeniem agresywnym. Badano te zamiowanie ludzi do humoru zalenie od pci. Okazao si, e mczyni preferuj tak
zwany humor wisielczy, a take rubaszny, mocny dowcip seksualny. Kobiety za
wol arty sowne lub kalambury pozbawione wikszego napicia agresywnego.
Podoba im si humor zoliwy, zwaszcza skierowany przeciw mczyznom. Zauwaono przy tym, e kobiety miej si czciej ni mczyni ! I to wanie ma by
midzy innymi jedn z przyczyn ich duszego ycia. Prawdziwy serdeczny miech
peni istotne funkcje w organizmie. Nowoczesna medycyna twierdzi, e zdrowy

60

wewntrzny miech powoduje rozlunienie mini, usuwa szkodliwe dla zdrowia

napicie tkanek, dostarcza im gimnastyki. Bardzo korzystne dla zdrowia jest
podczas miechu rozlunienie przepony, przez ktr biegnie przeyk, liczne yy
i pie nerwu wspczulnego. Nie mniej istotne jest i to, e miech korzystnie wpywa na prac puc, pogbia oddech a przez to lepiej natlenia organizm. Brak za
dostatecznej iloci tlenu prowadzi do rozdranienia, zoci i wytrca ludzi z rwnowagi psychicznej. Psychologowie twierdz, e zdolno do miechu moe by rdem informacji o stanie zdrowia czowieka, w szczeglnoci zdrowia psychicznego.
Opracowano nawet specjalne testy miechu, na podstawie ktrych mona pozna cechy osobowoci, a przede wszystkim okreli stopie przystosowania danej
osoby do otoczenia.
Brak reakcji w sytuacjach, ktre u zdrowego czowieka wywouj miech, wiadczy o zachwianiu rwnowagi psychicznej. Bada si np. reakcje na ca seri bodcw. Ci, ktrzy na humor reaguj ze wstrtem lub strachem, przeywaj zapewne
okres gbokiego niepokoju i napicia. Natomiast ci, ktrzy unikaj humoru we
wszystkich jego formach mog by zdrowi, a tylko uwaaj, e mieci jest zagroeniem ich godnoci wasnej. wietnym zdrowiem psychicznym ciesz si na og
ci, ktrzy z przyjemnoci ogldaj dowcipy w gazetach i czasopismach. miech
jest wany z innego jeszcze powodu. Powoduje wyadowanie nadmiaru energii
i emocji, uwalnia od stresw, daje uczucie ulgi. Wielokrotna powtarzane eksperymenty potwierdziy bardzo cis zaleno midzy humorem, a odpornoci na
stres. Na 100 osb odpornych na stres, przynajmniej 70 odznacza si poczuciem
humoru. Szczeglnie du rol przypisuje si humorowi w niwelowaniu agresji. Cz.
Matusewicz w swej ksice powiconej humorowi przypomina sytuacje, kiedy
ludzie wpywowi eliminowali agresywno z ycia spoecznego poprzez puszczanie
w obieg kawaw wymylonych przez siebie.
Psychologowie zwracaj te uwag, e wsplne przeywanie humoru zmniejsza
dystans pomidzy miejcymi si. Pozwala to przeamywa pierwsze lody. Przy
wchodzeniu do nowego rodowiska, posuenie si humorem zmniejsza uciliwo
nawizania pierwszych kontaktw. Wsplne pomianie si z jakiego artu stwarza
poczucie porozumienia. Poza tym partner zachowujcy si dowcipnie, jest wyej
oceniany...

DO SERCA PRZYTUL PSA...

27-letni Hiszpan, mieszkaniec Gijon, J. R. Boquera podczas nocnego spaceru ze
swoim psem, zemdla w do odlegej uliczce miasta. Pies spostrzeg, e jego pan
nie porusza si, a w pobliu nie ma nikogo. Cign wic swego pana przez 300
metrw do bardziej ruchliwej ulicy. Gdy znalaz ich policyjny patrol, pies lea na
nieruchomym ciele czowieka, by go uchroni przed zimnem. Niemao pisze prasa, a i ludzie opowiadaj, o psiej inteligencji i jeszcze wicej o psiej wiernoci.
Psu, ktry przez dwa lata wyczekiwa swojego pana na moskiewskim lotnisku,
wystawiono pomnik. Ponad 150 lat utrzymuje si sawa najpopularniejszego

61

chyba ze wszystkich bernardynw Barrego. Barry uratowa ycie 40-stu zbkanym w Alpach turystom i narciarzom. Zreszt, bernardyny pracujce od lat w alpejskim grskim pogotowiu sanitarnym, uratoway ycie paru tysicom ludzi,
wygrzebujc ich spod niegu i lodu. Psy towarzysz czowiekowi od co najmniej
12 tysicy lat. Nieraz wyjtkowo wiernie, a do ostatniej chwili ycia ich wacicieli. Kleopatra szukaa mierci ze swym chartem. Cezar zgin wraz z ulubionym
Ursusem. Suczka Marii Antoniny dotrzymaa towarzystwa swej pani a pod sam
szafot. Kiedy zdech ulubiony nowofundlanczyk Byrona, poeta kaza wznie mu
pomnik z takim napisem: Tu spoczywaj zwoki psa, ktry by pikny, nie bdc
prnym, by mocny, nie bdc zuchwaym, by odwany, nie bdc dzikim.
O psach mona zreszt opowiada w nieskoczono. O ich mdroci i odwadze,
o tym jak potrafiy czeka i jak giny z tsknoty. I o tym jaki niezwyke maj
zdolnoci, yjc w wiecie zapachw, ktry dla nas ludzi jest niedostpny. Wrd
naukowcw cigle jaszcze trwaj spory o pochodzenie i histori psa. Pewne jest
to, e pies od dawna zajmuje trwae i niebagatelne miejsce w yciu czowieka.
W warunkach arktycznych by niezastpiony w cigniciu sa, w kopalniach
wyczuwa obecno niebezpiecznych gazw. Do dzi wykorzystywany jest do
tropienia przestpcw, wyszukiwania narkotykw, ratowania ludzi z domw zburzonych podczas trzsie ziemi...

Z PSEM ZDROWIEJ
Kto mu psa lub kota, kto hoduje rybki lub trzyma w domu papuki ten yje
duej i zdrowiej. Do takich wnioskw doszli naukowcy na podstawie najnowszych
bada. Zaczo si od przypadku. Dr J. Linch z uniwersytetu w Stanie Maryland
mierzy akurat cinienie swemu chorujcemu znajomemu, kiedy do pokoju wbieg
pies. Gdy gospodarz zobaczy ulubieca, jego cinienie raptownie spado. Potem
doktor -T. Linch wielokrotnie przeprowadzi eksperyment identyczny jak owo zdarzenie. Okazao si, e zawsze gdy pojawiao si zwierz lubiane przez pacjenta
cinienie krwi spadao. Gdy opuszczao pokj, cinienie znowu si podnosio. I tak
powstaa nowa ga medycyny psychoterapia przy pomocy zwierzt domowych.
W ten sposb stare przypuszczenia o korzyciach z obcowania ze zwierztami otrzymay naukowe podstawy. W Bostonie odbyo si nawet specjalne midzynarodowe
spotkanie naukowcw, ktre po raz pierwszy w cywilizowanym wiecie powicone byo w caoci zwizkom midzy ludmi, a zwierztami. Rola zwierzt musi
powanie wzrosn w czasach, kiedy ludzko oderwaa si od natury mwi
tam Konrad Lorenz, laureat Nagrody Nobla. Wyniki najnowszych bada na pewno
skaniaj do przemyle i powanego traktowania tematu, kadym razie nie ulega
wtpliwoci fakt, e obowizek wyprowadzania psa na spacer poprawia kondycj
czowieka i daje mu moliwo odetchnicia wieym powietrzem. Towarzystwo
czworonoga dobrze te wpywa na nastrj i stan psychiczny. Zaobserwowano na
przykad, e ludzie po zawale serca mieli wiksze szans na przeycie i zapobieenie nastpnym zawaom, jeli po rekonwalescencji sprawili sobie psa i serdecznie

62

si nim zajli. Z grupy 92 obserwowanych po zawale pacjentw zmara co trzecia

osoba z tych, ktre nie miay psa ani innego zwierzcia. Natomiast spord tych,
ktrzy zwierzta posiadali, zmaro tylko 7%. Obecno przyjaznego zwierzcia po
prostu uspokaja rytm bici serca. Lekarzy szpitala psychiatrycznego w stanie OHIO
niepokoiy bardzo czste tutaj prby samobjstw. W niektrych okresach sigao
po nie a 85 chorych. Gdy chorym oddano pod opiek klatki z biaymi myszkami,
chomikami, ptaszkami i akwaria chorzy zaprzestali samobjczych prb. Odtd
przyjto w tym szpitalu zasad, by kady chory opiekowa si jakim zwierzciem.
Dziki zwierztom wielu, niekoniecznie powanie chorych ludzi, ma szans odzyskania rwnowagi psychicznej lub choby zagodzenia negatywnych wpyww stresw. Obcowanie ze zwierztami jest szczeglnie korzystne dla dzieci. Dobrze wpywa
na ksztatowanie si ich charakterw i pomaga w wychowaniu. M. Levine z uniwersytetu w Pensylwanii na podstawie wieloletnich bada, ustali, e kobiety,
ktre w dziecistwie wychowyway si w towarzystwie psw, wykazuj wiksz
samodzielno i atwo nawizywania kontaktw z ludmi. Natomiast mczyni
maj bardziej uksztatowany instynkt opiekuczy i nie s niemiali. Dzieci wychowywane w towarzystwie psa lepiej si rozwijaj. W kontakcie ze zwierzciem ucz
si mioci, przyjani i odpowiedzialnoci. Ponadto badania 1000 starszych maestw. Okazao si, e parom, ktre posiaday psa, ycie rodzinne ukadao si
znacznie lepiej ni pozostaym...

SIGNIJ PO DRUTY
Jeeli le pisz i od rana czujesz si rozbita, jeeli przygniataj ci problemy
codziennoci i nie moesz znale wyjcia z konfliktowej sytuacji signij po
druty! Roboty na drutach uznaj lekarze za jedn z najdostpniejszych form relaksowego spdzania czasu. Jest to na og zajcie nieskomplikowane, ale rwnoczenie twrcze i poyteczne. Osobie, ktra nie umie robi na drutach, trudno
zrozumie, e przez duszy czas mona powtarza jednostajne ruchy i odczuwa
przy tym przyjemno. Naukowcy dowiedli, e u czowieka zajtego monotonn
prac, automatycznym powtarzaniem tych samych ruchw, wytwarza si tzw.
syndrom monotonii. Ten szczeglny stan osabionej aktywnoci psychicznej przypomina okres przejciowy od czuwania do snu, obnia si napicie systemu
nerwowego i misni, zmniejsza zuycie tlenu oraz energii w tkankach, zwalnia si
praca serca, obnia cinienie krwi. Spokojny rytm pracy na drutach ma dobroczynny wpyw na psychik i sfer emocjonaln czowieka, pomaga w odzyskaniu
rwnowagi psychicznej. Najlepiej oczywicie, odpoczywaj przy drutach osoby,
ktre dobrze umiej to robi i u ktrych praca ta nie wymaga napicia nerwowego
i uwagi. Lekarze zachcaj do robtek take mczyzn. Praca na drutach i im
moe pomc w leczeniu stresw. Aby zregenerowa siy fizyczne i psychiczne,
najlepiej zaj si nie tym co konieczne, ale tym co przyjemne. Jednym z warunkach odpoczynku po kadej pracy, tak fizycznej jak i umysowej, jest zmiana
zajcia na inne /wg Zdrowia/.

63

SCHODY LECZ...
Jeszcze przed 50 laty budowniczych schodw obowizywaa zasada, i schody
musz by tak skonstruowane, aby z godnoci dao si po nich znie trumn...
Podobnie mao sprecyzowane zasady obowizuj zreszt do dzisiaj. Okazuje si, e
wikszo problemw zwizanych ze schodami czeka na swoich badaczy. Ale w wiecie powstaj ju towarzystwa badania schodw. Jednym z pierwszych budowniczych, ktry kad nacisk na funkcjonalno schodw, by XVI-wiczny woski
architekt Andreo Palladio. Doceni on konieczno dostosowania schodw do
potrzeb i wygody czowieka. Mwi o zgraniu stopni i podestw z krokiem ludzkim. Schody prowadzce do meksykaskich wity maj stopnie dochodzce do
49 centymetrw wysokoci. Do budowli Majw wiod najczciej schody 48centymetrowe. S to schody wyjtkowo trudne do pokonania. Z bada wynika, e
dugo kroku osoby dorosej w poziomie wynosi 76 cm, a podczas wchodzenia
w gr, skraca si do 63 cm. eby wic schody byy na miar czowieka owe 63
cm powinny stanowi dwa wzniesienia i jedno podejcie. Chodzenie po schodach
jest wyczerpujce i wymaga duo energii. Przy wchodzeniu na schody czowiek
spala wicej kalorii /1100 w cigu godziny/ ni przy do forsownych wiczeniach
fizycznych /290 kalorii/, przy piowaniu drewna /450 kalorii /, przy pywaniu czy
biegu /450-500 kalorii /. Towarzystwo Alpejskie uznao nawet, e wchodzenie po
schodach wymaga wicej energii ni wspinaczka grska. W Leverkusen w Niemczech przeprowadzono nastpujcy eksperyment: 26 osb powyej 35 lat nie uprawiajcych adnych sportw wchodzio codziennie piechot co najmniej na 25
pitro. Wszystko odbywao si pod kontrol lekarsk. Lekarze badali stan zdrowia
wspinajcych si po schodach przed eksperymentem i po trzech miesicach. Okazao si, e stan zdrowia wspinaczy poprawi si znacznie. A wic kto moe,
niech nie posuguje si wind.

JAK CI WIDZ... TAK CI PISZ

Socjologowie i inni badacze zachowa ludzkich uwaaj, e najbardziej godnym
uwagi zjawiskiem w naszej naturze jest denie i to ju w pierwszych kontaktach
do rozpoznania nieznajomych. Odkryli oni, e ludzie chc jak najszybciej wyrobi
sobie wasne zdanie o innych. Z tych wzgldw wan rol odgrywa atrakcyjny
wygld czowieka. O roli urody, ubrania i ozdb wiele mwi eksperymenty, ktrych niemao w ostatnich latach przeprowadzono w USA. Poproszono na przykad
studentw, by na licie zawierajcej wiele przymiotnikw okrelajcych osobowo
ludzk zaznaczyli swoj ocen ludzi przedstawionych im na fotografiach, byy
wrd nich zarwno osoby atrakcyjne zewntrzni jak i nieatrakcyjne. Wedug osdu respondentw ludzie atrakcyjni zewntrznie zostali ocenieni te wyej pod
wzgldem osobowoci i charakteru jako bardzie interesujcy, bardziej wyksztaceni, sympatyczni, aktywni, szczliwi. Paul Hamid dowid w badaniach, e atrakcyjno kobiet umalowanych, oceniana jest wyej od nieumalowanych. Umalowane

64

przy pierwszym kontakcie sprawiaj lepsze wraenie na mczyznach, cho na og

aden z nich nie zdaje sobie z tego o sprawy. Z bada tego samego naukowca wynika, e niej ocenia si atrakcyjno kobiet noszcych okulary. Natomiast korzystnie
wpywaj one na ocen inteligencji. Karen Dion z uniwersytetu w Toronto na podstawie swoich eksperymentw twierdzi, e ludzie przystojni maj wiksze moliwoci osignicia szczcia i sukcesw w yciu ni ludzie brzydcy. Uwaa, e ludzie
atrakcyjni zewntrznie wprost czerpi korzyci ze swego wygldu. Zgadza si to
take z wynikami bada, jakie przeprowadzi Robert Athanasion. Ustawi kobiet
na poboczu drg przy samochodzie z uniesion mask. Ta sama kobieta raz bya
ubrana atrakcyjnie i pocigajco innym razem byle jak. W cigu trzech dni obserwacji o wie wicej ofert pomocy otrzymaa oczywicie kobieta ubrana atrakcyjne.
W podobnych badaniach prowadzonych przez P. Crasswellera eksperymentator
gra rol autostopowicza. Raz ubiera si starannie, a innym razem niedbale. Okazja podwiezienia trafiaa mu si znacznie czciej, kiedy ubrany by starannie.
Obserwacje naukowcw wskazuj, e zachowujemy si inaczej w obecnoci ludzi
dobrze ubranych, a inaczej w obecnoci le ubranych. Gdy naruszy przepisy i pierwszy przejdzie skrzyowanie przy czerwonym wietle czowiek dobrze ubrany wicej
osb pjdzie za nim ni za le ubranym. Prowadzone dowiadczenia nasuwaj
podejrzenia, e atrakcyjno wygldu moe gra pewn rol nawet w sdach i wpywa na decyzje przysigych oraz wymiar kary. Atrakcyjny wygld prawdopodobnie pomaga take przy poszukiwaniu pracy i awansach. Ludzie atrakcyjni maj
wiksze powodzenie w mioci, ich opinia bardziej si liczy, otoczenie chtniej ich
popiera, przyznaje im si wicej cech podanych towarzysko. Ale istnieje i inne
zjawisko niech do atrakcyjnych. Od lat takim ludziom przypisuje si wiele wad.
W wtpliwo poddaje si ich moralno, charakter i zalety umysu. Prawie zawsze
umniejsza si zasugi zawodowe urodziwych kobiet, przypisujc karier ich miej
powierzchownoci. Panuje przekonanie, e uroda nie idzie w parze z talentem i inteligencj. Rzadko ludzie solidaryzuj si z atrakcyjnymi w ich kopotach i zmartwieniach. Uwaaj je za dowd, i jest jeszcze na wiecie sprawiedliwo.
W kadym razie wedug psychologw czowiek zbyt du wag przywizuje do
zewntrznej strony ludzi i rzeczy...

ZRZU MASK
Nie pokazuj, e jeste szczliwa i nie spiesz si z umiechem tak zasad od
dziecistwa wpajano dawniej modym Chinkom, a tymczasem przybyszom z Europy chiskie dziewczyny wydaway si nieszczliwe. Sienkiewiczowscy rycerze
wylewali gorzkie lozy w masowym wzruszeniu patriotycznym, publicznie zapakiwali si z powodu nieszczliwych mioci i nikt temu si nie dziwi. Wiadomo,
e ze wzruszenia popakiwa Wadysaw Jagieo, Napoleon, Churchil... A teraz?
Teraz nie pacz nie tylko prawdziwi mczyni, wszyscy staraj si nie objawia
swoich uczu i je maskuj. Taka ju moda. Bardzo czsto i w wielu okolicznociach
ludzie nie pozwalaj swoim uczuciom uzewntrznia si na twarzy. Czasem wrcz

65

obnosz na twarzach wyraz zupenie sprzeczny z tym, co przeywaj. Taki si

w ostatnich latach przyj sposb bycia Wraliwo uczuciow zaczto traktowa
jako co godnego pogardy i jako objaw saboci. Obecnie ludzie prawie nigdy
pisa Selye, charakteryzujc przyczyny stresw nie przyznaj si, e motywem
wyzwalajcym ich entuzjazm do pracy jest publiczne uznanie osigni. Bardziej
skonni s powiedzie, e chodzi o pienidze. Wedug Selyea tak pospolite -powiedzenie jak: nie jestem czuy na pochway czy nie dbam o to, co ludzie o mnie
mwi jest jawnie nieprawdziwe. Wszyscy akniemy aprobaty, tak jak lkamy
si potpieni Sprzeczno midzy twarz, a emocjami prowadzi zazwyczaj do zachwiania rwnowagi psychicznej, do nerwic i innych cikich chorb. Czowiekowi
bardzo trudno przychodzi obnosi na twarzy obojtno, a jeszcze trudniej uczucia
sprzeczne z tym, co przeywa. To rola, ktrej bez szkody dla zdrowia jest w stanie
podoa bardzo mao ludzi. Maska nie pozwala na rozadowanie napicia wewntrznego. Szczere odczuwanie, kochanie i stawianie czoa przeciwnociom
pisze Selye i pene tego wyraanie jest czowiekowi potrzebne jak powietrze
i woda...

ZIOA WOK NAS

Na caym wiecie obserwuje si wzrost zainteresowania rolinami o waciwociach leczniczych. Wynika to nie tyle z brakuw lekw, ile z ubocznych skutkw ich
stosowania. Zioa maja mniejsze potencjalne moliwoci szkodzenia chorym. Ba,
nawet agodz niekorzystne oddziaywanie wielu silnych lekw chemicznych uywanych w lecznictwie. Nie bez znaczenia jest i to, e roliny lecznicze s bogatym
rdem witamin i mikroelementw, maj ogromne znaczenie w procesach odpornociowych. Ich stosowanie nie powinno jednak wynika z mody, lecz wiadomego
dziaania, w ktrym musz by uwzgldnione zarwno wskazania jak i przeciwwskazania. Zioa bowiem mog rwnie szkodzi. Naturalnie, najatwiej odpowiednie
mieszanki lub preparaty byoby kupi w aptece bd w sklepie Herbapolu. Nie
zawsze jednak s one w sprzeday. Natomiast kupowanie ich od nieznajomych jest
ryzykowne. Nie wiadomo bowiem, jak byy zbierane, czyszczone, suszone, przechowywane. Z tych wzgldw proponujemy nauk zbierania rolin leczniczych. Podajemy tu jednak tylko wiadomoci podstawowe, liczc, e przynajmniej niektrych
Czytelnikw skoni one do signicia po specjalistyczn literatur. Zachcamy do
tego, gdy wok nas jest duo zi. Czsto nie zawsze zdajemy sobie z tego spraw.
A szkoda, gdy czasem kilka szklanek wywaru czy odwaru bd par kpieli mogoby
nam uly w cierpieniach i ustrzec przed leczeniem lekami chemicznymi.

ZBIERAJ RAZEM Z NAMI

ABY ZACZ zbiera zioa trzeba je pozna. Jeli dobrze nie znamy wszystkich
gatunkw rolin leczniczych zbierajmy tylko te, ktre rozrniamy. Zbierajc, wy-

66

bierajmy wycznie roliny zdrowe, suche, rosnce z dala od zakadw przemysowych, jezdni, drg /minimum 50 metrw od tras szybkiego ruchu/. Zioa zbierajmy w miejscach ich licznego wystpowania, zwaszcza, gdy pozyskujemy korzenie,
kcza i ziele. Nie wykopujemy wszystkich rolin. Pamitajmy, aby nie niszczy
tych skarbw przyrody. Zarwno w stanowiskach naturalnych, jak i na plantacjach, a take na dziakach, zbierajmy tylko okrelone czci roliny, tj. jeden lub
wicej jej narzdw. Rozrnia si zioa uzyskane z podziemnych lub nadziemnych
narzdw. Do podziemnych nale: bulwy, cebule, kcza i korzenie, a do nadziemnych: kora, kwiaty, licie, nasiona, owoce, pczki i ziele. Cae roliny zbiera si
tylko wyjtkowo. Jeli wic zbieramy owoce lub kwiaty nie powinnimy niszczy
tych czci, ktrych nie wykorzystamy do leczenia. Bulwy zbieramy w okresie
kwitnienia rolin. Po wykopaniu opukujemy je na sitach silnym strumieniem
wody, dzielimy wzdu noem lub rozdrabniamy specjalnymi maszynkami na mae
kawaki i suszymy. Cebule zbieramy po przekwitniciu rolin, gdy ich nadziemne
czci zaczynaj widn. Cebul po wykopaniu nie myje si tylko obcina lub obrywa im korzenie, usuwa suche licie oraz wewntrzne zanieczyszczone i suche uski.
Kor pozyskujemy wiosn, gdy drzewa i krzewy zaczynaj rozwija pczki bd
jesieni, po opadniciu lici. Ten surowiec zielarski najlepszy jest z trzy- lub czteroletnich gazi, ktre odcinamy od drzew po deszczu. Do celw zielarskich nie
nadaj si jednoroczne pdy i stare konary o popkanej korze. Po odciciu gazi,
nacinamy kor wzdu gazi. Nastpnie opukujemy j, aby odstaa od drewna
i zdzieramy. Jeli gazie s dugie, moemy poci je na kawaki. Nie powinnimy
natomiast pozyskiwa kory wprost z drzew lub krzeww, gdy naraamy je na
rne infekcje, ktrych konsekwencj jest z reguy gnicie i prchnienie, a nawet
mier roliny. Korzenie i kcza wykopuje si, a na duych plantacjach wyoruje
pn jesieni lub wczesn wiosn, gdy wszystkie skadniki zapasowe zmagazynowane s w czciach podziemnych. Wykopujemy je bardzo ostronie, aby ich nie
uszkodzi. Bezporednio po pozyskaniu korzenie lub kcza myjemy pod silnym
strumieniem wody, tniemy wzdu, a nastpnie na drobne kawaki. Korzeni rolin
jednorocznych nie zbiera si. Korzenie rolin dwuletnich zbieramy jesieni w pierwszym roku wegetacji lub na przedwioniu roku nastpnego. W tym samym czasie
zbieramy korzenie i kcza rolin wieloletnich jeli rosn zbyt wolno to w drugim, trzecim roku lub jeszcze pniej. Zalecenia te dotycz tylko rolin dziko
rosncych. Inaczej jest na plantacjach. Tu pozostawienie rolin na kilka lat, aby
zebra korzenie, byoby nieekonomiczne, Dlatego obiera si je wczeniej np. po
roku, mimo, i plon jest niszy. Zreszt korzenie starych rolin czsto s gbczaste
i atwo si rozkadaj. Kwiaty i kwiatostany zbieramy na pocztku kwitnienia,
jeszcze przed cakowitym ich rozwojem. Zupenie otwarte kwiaty, znajdujce si
w peni kwitnienie s nieprzydatne jako surowiec zielarski, poniewa s gorszej
jakoci i atwo si rozpadaj. Zbierajc cae kwiatostany i baldachy, obcinamy je
noem lub noyczkami /np. baldachy czarnego bzu/. Gwki kwiatowe obrywamy
palcami /np. koszyczki rumianku/, uwaajc, aby nie zebra razem z nimi odyek
i nie uszkodzi /nie wyrwa/ caej roliny. Natomiast patki lub korony kwitw
wyskubujemy z kielicha. Kwiaty najlepiej zbiera do przewiewnych koszykw.

67

Ukadamy je nie ugniatajc, aby si nie zagrzay. Licie zbieramy stopniowo, w cigu caego okresu wegetacyjnego. Zrywamy je pojedynczo lub cinamy cay pd
i osmykujemy z niego licie. Zbieramy licie cakowicie rozwinite, czyste, nie pokryte kroplami rosy lub deszczu, nie poraone chorobami i nie uszkodzone, np.
przez gsienice. Licie mona rwnie zbiera jednorazowo. W tym przypadku
otrzymujemy jednak mniej wartociowy surowiec zielarski. Nasiona i owoce zbieramy rcznie, po osigniciu przez nie cakowitej dojrzaoci. Zbieramy je w dni
pochmurne, ale bezdeszczowe i to wczenie rano, przed obeschniciem rosy lub
wieczorem po jej ukazaniu si, gdy tylko lekko wilgotne nie osypuj si przy
zbiorze. Pczki zbieramy wiosn, gdy pczniej i staj si lepkie. Ziele, to jest
wszystkie nadziemne czci roliny, zbiera si zazwyczaj na krtko przed, pocztkiem kwitnienia. Roliny zbierane w penym kwiecie maj, ju owoce, co znacznie
obnia warto ziela. Mwi zazwyczaj, gdy kilka rolin zbieramy wanie w peni
kwitnienia, np, dziurawiec. Zbierajc ziele u rolin wieloletnich najlepiej obcina
grne czci pdw. Tniemy je na wysokoci 1/3 od ziemi. Nie cinamy najbardziej
zdrewniaej czci odygi. Wikszo tak skrconych rolin odbije na nowo i bdziemy mogli zebra nastpny plon. Zbierajc cae ziele lub tylko grne czci
pdw, powinnimy wybiera roliny zdrowe, nieuszkodzone, bez plam, nie sczerniae i niezaatakowane przez owady, np. przez mszyce.

ROLINY CHRONIONE
ROLINY lecznicze maj specyficzne wymagania klimatyczne i glebowe. Z tego
wanie wzgldu rnorodne s siedliska ich naturalnego wystpowania, a co za
tym idzie i wymagane warunki uprawy. W wyniku rnorodnych procesw nastpuj zmiany w naturalnych rodowiskach rolin leczniczych. Konsekwencj tego
jest ginicie jednych gatunkw i nadmierny rozwj innych. Wiele z tych gincych
gatunkw, na przykad miek wiosenny i widaki, objto cakowit lub czciow
ochron. Nieznajomo prawa nikogo nie usprawiedliwia, podaj wic wykaz rolin
chronionych. Przypominam, e rolin tych nie wolno zrywa, uszkadza, wykopywa itp., a take przesadza na dziaki. Na obszarze caej Polski ochron gatunkow objte s niej wymienione roliny.
DRZEWA: brzoza ojcowska /Betula oycoviensis/, cis /Taxus baccata/, brzk /
Sorbus torminalis/, jarzb szwedzki /Sorbus intermedia/, limba /Pincus cemba/.
KRZEWY I KRZEWINKI: bluszcz /Hedera helix/, Chamedafne pnocna kosodrzewina /Pinus montana/ wycznie na stanowiskach naturalnych, ranecznik
ty /Rhododendron flavum/, wawrzynek wilcze yko i wawrzynek gwkowy /
Daphne mezereum i Daphne cneorum/, wiciokrzew pomorski /Lonicera pericjlymenum/, winia karowata /Cerasus fruticosa/. /Chamaedaphne calyculata/, kokoczka poudniowa /Saphylea pinnata/.
ROLINY ZIELNE: arnika grska /Arnica montana/, dyptam jesionolistny /
Dictamnus albus/, dzewicis bezodygowy i dziewicis popocholistny /Carlina
acaulis i Carlina onopordifolia/, goryczki /Gentiana/ wszystkie gatunki kosaca

68

/Iris/ wszystkie gatunki z wyjtkiem kosaca tego /Iris pseudoacorus/, lilia

zotogw /Lilium martagon/, mikoajek nadmorski /Eryngium marlitimum/, miek wiosenny /Adonis vulgaris/, orlik pospolity /Aquilegia vulgaris/, ostnice /
Stipa pennata i Stipa capillata/, pajcznica liliowata /Anthericum liliago/, papro
dugosz krlewski /Osmunda regalis/, papro piropusznik strusi /Matteucia
struthiopteris/, papro jzycznik zwyczajny /Phyllitis scolpendrium/, penik europejski /Trollius europaeus/, rosiczki: okrgolistna, dugolistna i porednia /Drosera rotundifolia, D. Longifolin, D. intermedia/, sasanki /Pulsatilla/ wszystkie
gatunki, storczykowate /Orchidaceae/ z wyjtkiem pospolitych, czerwono kwitncych gatunkw, jak storczyk szerokolistny /Orchis latifolia/ i storczyk krwisty /
O. incarnata/, szfran spiski /Crocus scepusiensis/, szachownica kostkowata /
Fritillaria meleagris/, szarotka alpejska /Leontopodium alpinum/, nieyca wiosenna /Leucoium vernum/, nieyczka przebinieg /Galanthus nivalis/, tojad /
Aconitum/ wszystkie gatunki, widak /Lycopodium/ wszystkie gatunki, zawilec narcyzowaty i zawilec wielokwiatowy /Anemone narcisisflora, A. silvestris/.
Ponadto istnieje grupa rolin objtych ochron czciow. Mona je zbiera tylko
za zezwoleniem wojewdzkich konserwatorw przyrody. Naley wic zna i te
roliny. Nale do nich: bagno zwyczajne /Ledum palustre/, centiria pospolita /
Centaurium umbellatum/, ciemiyce zielona, biaa i czarna /Veratrum lobelianum, V. album, V. Nigrum/, goryczka tojeciowa /Gentiana asclepiadea/, grzybienie biae /Nymphae alba/, konwalia /Convallaria maialis/, marzanna wonna /
Aspenula odorata/, mcznica lekarska /Arctostaphylos uvaursi/, paprotka zwyczajna /Polypodium vulgare/, pokrzyk wilcza jagoda /Atropa belladonna, porzeczka czarna /Ribes nigrum/ pierwiosnka lekarska i pierwiosnka wyniosa /Primula
officinalis i P. elatior/, turwka wonna /Hierochloe adorata/, turzyca piaskowa /
Carex arenaria/.
Spord porostw: pucnica islandzka /Gertraria islandica/, granicznik pucnik
/Lobaria pulmonaria/ oraz wszystkie gatunki rodzaju brodacznika /Usnea/ Jeli
nie znamy tych rolin chronionych to signijmy do atlasw i wydawnictw specjalistycznych.

TYCH ROLIN TAKE NIE WOLNO ZBIERA

Przestrzegam przed zbieraniem, kupowaniem i stosowaniem zi silnie dziaajcych, wymagajcych cisego dawkowania, ktre niewaciwie uywane mog
spowodowa zatrucie, a nawet mier. Absolutnie nie powinnimy zbiera, kupowa i stosowa bez kontroli lekarza takich zi rolin zielarskich jak: arnika, bagno
zwyczajne, bielu, blekot, cimiernik, ciemiyca, cieciorka pstra, czworolist pospolity, glistnik, konwalia, kopytnik, kokoryczka, kropido wodne, kolcowj szkaratny, konitrud botny, lulek czarny, miek wiosenny, naparstnica, narecznica samcza,
ostreczka polna i wymiotna, owoce jemioy, paprotka sodka, psianka, przestp
pospolity i biay, sasanka, szalej, stroiczka, starzec zwyczajny, nieguliczka, tojad,
wrotycz, pokrzyk wilcza jagoda, zimowit, arnowiec miotlasty.

69

KIEDY ZBIERA ZIOA?

W MARCU: kcza perzu waciwego, kcza i korzenie mydlnicy lekarskiej,
korzenie lubczyku, korzenie dwuletniego opianu wikszego, korzenie pokrzywy
zwyczajnej, korzenie ywokostu lekarskiego, kwiaty podbiau pospolitego, pczki
brzozy brodawkowej i omszonej.
W KWIETNIU: kcza tataraku zwyczajnego, kwiaty jasnoty biaej /pocztek
zbioru/, pczki topoli czarnej i topoli osiki, sok brzozy brodawkowej i omszonej,
ziele fioka trjbarwnego /pocztek zbioru/.
W MAJU: korze arcydzigla, kwiaty bzu czarnego, kwiaty rumianku pospolitego
/pocztek zbioru/, kwiatostany gogu jedno- i dwuszyjkowego, kwitnce pdy glistnika, jaskczego ziela /pocztek zbioru/, licie pokrzywy zwyczajnej /pocztek
zbioru/, licie borwki czarnej, licie babki zwyczajnej i lancetowatej, licie i pdy
szawi lekarskiej /pierwszy zbir/, pdy i ogonki liciowe arcydzigla, ziele ogrecznika lekarskiego /pocztek zbioru/, ziele pokrzywy egawki /pocztek zbioru/
W CZERWCU: kwiatostany jarzbiny, kwiaty lipy /pocztek zbioru/, licie brzz
brodawkowej i omszonej, licie podbiau pospolitego, licie i kwiaty przywrotnika
lenego /pocztek zbioru/, licie orzecha woskiego /z modych nie owocujcych
drzew/, licie i pdy mity, pdy tymianku pospolitego, szczyty kwitncych pdw
wietlika kowego, ziele czbru ogrodowego /pocztek zbioru/, ziele kozieradki,
ziele krwawnika pospolitego /pocztek zbioru/, ziele kwitncej szaroty botnej/
pocztek zbioru/, ziele rdestu ptasiego, ziele tasznika pospolitego /pocztek zbioru/ zbiera po przekwitniciu/
W LIPCU: grne czci pdw hyzopu, kwiatostany kocanki piaskowej /pocztek
zbioru/, kwiaty lawendy lekarskiej, kwitnce pdy dziurawca zwyczajnego, licie
i szczyty pdw bylicy piounu, owoce kminku, owoce kopru woskiego /pocztek
zbioru/, owoce borwki czarnej, pdy ponne skrzypu polnego, patki kwiatowe
nagietka lakarskiego /pocztek zbioru/, szczyty kwitncych pdw bylicy pospolitej, szczyty pdw lebiodki, szczyty kwitncych pdw macierzanki piaskowej,
szczyty pdw ruty, ziele bazylii, ziele estragonu, ziele majeranku, ziele melisy
lekarskiej, ziele cykorii podrnika.
W SIERPNIU: korzenie mniszka lekarskiego /pocztek zbioru/, kcza i korzenie
mydlnicy lekarskiej /pocztek zbioru/, licie orzecha woskiego /z owocujcych
drzew/, nasiona kozieradki, owoce anyu, owoce kolendry /pocztek zbioru/ owoce kopru ogrodowego, owoce bzu czarnego, owoce kaliny koralowej, pdy szawi
lekarskiej /ostatni zbir/, szczyty kwitncych pdw bylicy boego drzewka.
WE WRZENIU: kcza perzu waciwego, korzenie lubczyku, nasiona czarnuszki, owoce berberysu, owoce godu jedno- i dwuszyjkowego /pocztek zbioru/
W PADZIERNIKU : kcza piciornika kurzego ziela, korzenie cykorii podrnik
korzenie jednorocznego opianu wikszego, korzenie ywokostu lekarskiego, owoce
jaowca, owoce jarzbiny.

70

JAK SUSZY ZIOA?

JEDNE roliny lecznicze i przyprawowe spoywa si w stanie wieym, inne trzeba zakonserwowa. Mona je wysuszy, zamrozi, zasoli, umieci w occie lub
w oliwie z oliwek. Do celw leczniczych wykorzystuje si tylko zioa wysuszone.
Natomiast utrwalone pozostaymi metodami mog by uywane jako przyprawy.
Najwysz jako wikszo zi uzyskuje po wysuszeniu w cieniu /np. na poddaszu/, w temperaturze otoczenia. Najlepiej schn wwczas, gdy na dworze jest
upalnie, a pod dachem, na strychu, gorco i przewiewnie /w pomieszczeniu nie
powinno by zwierzt, ani przedmiotw wydzielajcych ostre zapachy/. Zioa dobrze jest suszy na nierdzewnej siatce lub ptnie rozpitym na drewnianych ramach. Ramy te mona ustawi na drewnianych stojakach. Takie rozwizanie na
jednym stojaku kilka ram z siatk, jedna nad drug w odstpie co 15-20 centymetrw umoliwia nam zwikszenie powierzchni suszenia. Jest to bardzo wane gdy
do wysuszenia bujnego soczystego ziela zebranego z metra kwadratowego potrzeba
0,5 metra kwadratowego powierzchni suszarnianej /jeli ziele jest drobne i suche
o poow mniej/. Gdy nie mamy ram i stojakw, zioa moemy rozoy cienk
warstw na papierze. Dobrze jest przykry je bibuk, aby nie straciy koloru. Ziele
z odygami moemy rwnie wiza w niewielkie wizeczki /bukiety i suszy przywizane, gwkami w d, do sznurw rozwieszonych na poddaszu, czy te w innym pomieszczeniu. Dugo okresu suszenia zaley od wilgotnoci surowca
i temperatury otoczenia. Najszybciej schn kwiaty i licie, nieco mniej ziele. Znacznie trudniej pozbawi wody korzenie, kcza i bulwy. Dobrze wysuszone zioa
atwo mona ama. Przedstawiony sposb suszenia zi jest skuteczny tylko podczas upalnego lata. W czasie innej pogody zioa musimy suszy w domu, np, przy
kaflowym piecu czy grzejniku, albo w piekarniku trzeba je jednak wtedy delikatnie przewraca. Wikszo surowcw zielarskich nale suszy w temperaturze 3040 stopni C. Wyszej temperatury wymagaj owoce ry a take korzenie kcza
i bulwy innych rolin moemy je suszy podobnie jak grzyby. Zioa po uprzednim
rozdrobnieniu dotyczy to wikszoci z nich powinnimy przechowywa w miejscach suchych, ciemnych, w temperaturze okoo 18 C, Dobrze wysuszone zioa
moemy przechowywa w sojach /twistach/. Natomiast niezbyt wysuszone umieszczamy w papierowych torebkach lub lnianych woreczkach, gdzie mog jeszcze
dosycha. Na opakowaniach /lub w nich/ powinnimy umieci etykietki z nazw
ziela oraz dat jego zbioru. Jest to wane midzy innymi dlatego, e w miar upywu
czasu zioa trac swoj warto. Z tego wzgldu nie powinno si ich przechowywa
duej ni dwa lata.

PRZETWORY Z ZI
DOMOWA KONFITURA Z ARCYDZIGLA
Mode, niezdrewniae odygi myjemy, kroimy na kawaki o dugoci 10-15 cm
i zalewamy osolonym wrztkiem, aby je przykry. Na kilogram odyg przeznaczamy

71

okoo 0,6 l wody i 10 dag soli. Po 24 godzinach odygi odsczamy, ewentualnie

zdejmujemy skrk, puczemy. Nastpnie przygotowujemy gsty syrop /na kilogram surowca, kilogram cukru i 3/4 szklanki wody/. Gdy zacznie pyrcze, wkadamy do niego odsczone odygi. Smaymy okoo 20 minut. Najbardziej wskazane
jest smaenie kilkudniowe. Codziennie znad odyg trzeba zlewa zimny syrop,
doprowadzi go do wrzenia i wrzcym na nowo zalewa arcydzigiel. Mona rwnie, przez 2-3 dni, rondel z konfitur zostawia na ogniu, doprowadzi do wrzenia, a nastpnie odstawi. Trzeba to robi wielokrotnie, a odygi nabior lnicej
przezroczystoci. Gorce odygi wkadamy do gorcych soikw, zalewamy gorcym syropem i odwracamy naczynie dnem do gry, do wystygnicia. Konfitura ma
kolor zielony. Nadaje si m.in. do dekoracji tortw i ciast. Konfitur z arcydzigla
litworu moemy sporzdzi rwnie w inny sposb. Oto receptura: 0,5kg ogonkw
liciowych arcydzigla, 2 l wody, paska yeczka sody jadalnej, 0,5 kg cukru oraz
3/4 szklanki cukru. Mode licie arcydzigla, bezporednio po ciciu, starannie
czycimy z blaszek liciowych, a ogonki dokadnie myjemy. Mona ich nie rozdrabnia, ale lepiej pokroi je, prosto lub ukonie, na mniejsze kawaki. Pokrajany
arcydzigiel wkadamy do wrzcej wody, a po kilku minutach gotowania dodajemy
sod jadaln. Dziki temu dodatkowi konfitura zachowuje adny, zielony kolor. Po
20 minutach gotowania ogonki odcedzamy. Odmierzon iloci wywaru zalewamy
cukier i gotujemy. Nastpnie do syropu wkadamy ogonki arcydzigla, doprowadzamy do wrzenia, zbieramy szumowiny i wkadamy do soikw /tak samo jak
poprzedni konfitur/.
JARZBINA jest mao rozpowszechniona w przetwrstwie, gwnie ze wzgldu
na gorzki smak. Tymczasem jej owoce po przymrozkach trac znaczn cz goryczy. Zreszt majc lodwk, moemy owoce jarzbiny, pozbawi goryczy zamraajc je na kilka dni w szczelnie zamknitym woreczku ze sztucznego tworzywa.
Owoce jarzbiny nadaj si na konfitur lub powida. Dem najlepiej sporzdzi
z owocw jarzbiny i jabek w stosunku 1:1. Owoce jarzbiny pozbawiamy goryczy, a z jabek usuwamy gniazda nasienne i kroimy misz w semki. Z kilograma
cukru i szklanki wody przygotowujemy syrop. Do wrzcego syropu wrzucamy owoce
jarzbiny oraz jabka i smaymy na maym ogniu, a do przezroczystoci; gorcy
dem wkadamy do gorcych soikw. Niektre panie domu owoce jarzbiny przecieraj lub miksuj w mynko-mikserze. Z jarzbiny moemy sporzdzi smaczn
konfitur. W tym przypadku na kilogram owocw przeznaczamy 0,5 l wody i 0,5
kg cukru. Odgoryczone owoce dokadnie myjemy i obgotowujemy w duej iloci
wody. Tak przygotowane grona, zalewamy gorcym syropem i pozostawiamy na
kilka godzin. Nastpnie konfitur doprowadzamy do wrzenia i znw pozostawiamy
na 2-3 godzinny. Czynnoci te powtarzamy a owoce w konfiturze nabior szklistego wygldu. Konfitur kadziemy do soikw. Z umytych i odgoryczonych owocw
jarzbiny mona zrobi te powida. Owoce rozgotowujemy na papk, dodajemy
cukier /0,5 kg na 1 kg owocw/. Nastpnie cao gotujemy a powida stan si
gste. Powida nie wymagaj pasteryzowania. Z owocw jarzbiny, gogu, berberysu, rokitnic moemy przygotowa przeciery. Przebrane, opukane, odgoryczone
i odsczone owoce jarzbiny wrzucamy do rondla, zalewamy moliwie najmniejsz

72

iloci wody i gotujemy /nie wolno ich przypali/. Nastpnie przecieramy przez
sito. Przecier ten mona woy do soikw lub butelek i pasteryzowa przez 20
minut. Mona go take po ewentualnym dodaniu innych owocw wysmay na
dem, powido czy marmolad. W kadym jednak przypadku gorcy przetwr wkadamy do gorcych soikw, ktre odwracamy do gry dnem.
Z BERBERYSU moemy take sporzdzi galaretk. Owoce myjemy, miksujemy
w mynko-mikserze i odciskamy sok. Na kilogram owocw dodajemy 0,5 l wody,
a na szklank soku szklank cukru. Cao smaymy krtko, robic prby na
zimnym talerzyku jeli kropla soku nie rozlewa si, galaretka jest dobra. Gorc
galaretk wkadamy do gorcych soikw. Na wierzch wlewamy odrobin wdki
lub spirytusu i dokadnie zakrcamy. Galaretk z berberysu przechowujemy
w chodnym i ciemnym pomieszczeniu. Podaje si j chorym majcym gorczk,
poniewa orzewia i chodzi. Soki i inne przetwory z CZARNEGO BZU trac przykry zapach, a nabieraj konsystencji tokaju /sok/. Ciekawe, e bez, ktry ronie
na podou wapiennym, nie ma lub prawie nie ma swojej charakterystycznej,
raczej przykrej woni. W Lubelskim i na poudniu kraju oprcz bzu czarnego mona nieraz spotka BEZ HEBD /Sambucus ebulus/. Jest to bylina dorastajca do 2
m wysokoci, o wyduonych, czarnych, lnicych owocach. Czciej uytkowana
ni u nas jest w Czechosowacji. Czesi z owocw hebdu robi soki, galaretki,
a take mieszaj j z bzem czarnym. W Rumunii sokiem hebdu barwi si wino.
W grach, a po krain kosodrzewiny, mona spotka u nas BEZ KORALOWY /
Sambucus racemosa/. Czasem wystpuje wysypowo w pnocnych wojewdztwach. Jego owoce nie tworz jak poprzednie wymienione bzy baldachw, ale
zbite wiechy, grona o czerwonych owocach. Do dzi nasi naukowcy nie zdecydowali, czy te owoce s jadalne. W Czechosowacji robi si z nich soki i syropy. Jak
sporzdzi sok z owocw bzu? S rne metody. Mona na przykad owoce przepuci przez sokowirwk, doda do smaku cukru i zagotowa. Mona te owoce
obra widelcem z szypuek, zmiksowa w mynku mikserze, przetrze przez
stylonowe sito, osodzi i zagotowa. W obu przypadkach chodzi nie tylko o zagotowanie soku, ile o doprowadzenie do jego wrzenia. Prawie wrzcy, /najlepiej
o temperaturze 85 C/, wlewamy do gorcych butelek przez metalowy lejek, aby
nie pky. Idealnie czyste butelki rozgrzewamy w piekarniku lub przez wlanie do
nich wrzcej wody. Do kadego litra soku dodajemy 10-20 dag cukru. Nastpnie
zakrcamy nakrtki odwracamy butelki do gry dnem i kadziemy pod kocyk. Sok
moemy rwnie pasteryzowa. Osodzony wlewamy do czystych butelek przez
lejek /moe by plastikowy, bo sok jest zimny/ prawie do pena, zakrcamy
nakrtk, sprawdza my, czy si nie wylewa. Nastpnie butelki wstawiamy do
pasteryzacji do kocioka lub garnka wyoonego gazetami. Butelki trzeba pooddziela od siebie. Woda powinna przykrywa butelki /cho niekoniecznie/. Doprowadzamy j do wrzenia, niech lekko pyrczy. Ten stan utrzymujemy przez
30 minut. Butelki wyjmujemy, szybko studzimy i przenosimy do miejsca przechowywania /suchego i chodnego/ Kto ma sokownik, moe sporzdzi sok odparowany. A jak go otrzyma bez sokownika? Do duego garnka naley woy
mniejsz, te spory. Na mniejszy garnek kadziemy pcienko /naturalnie spra-

73

ne/, a na nie owoce, ewentualnie posypane cukrem i przykrywamy papierem

pergaminowym. Na wikszy garnek kadziemy pokrywk, na ktr przewizujemy cztery rogi pcienka. Do wikszego garnka nalewamy wody, aby sigaa
mniej wicej 3/4 wysokoci mniejszego garnka. Doprowadzamy wod do wrzenia. Parujc woda wydobywa z owocw sok i barwnik. Z czarnego bzu zostan
tylko przezroczyste uski. Odparowany sok zbiera si w mniejszym garnku. Gorcy wlewany do butelek. w podobny sposb mona sporzdza soki z rnych
owocw. Z czarnego bzu moemy sporzdzi te przecier. Na kady kilogram
owocw potrzeba 10 dag cukru. Na dno naczynia wlewamy szklank wody i wrzucamy do niej starannie umyte jagody /nie baldachy/. Pod przykryciem doprowadzamy do wrzenia. Rozgotowane owoce przecieramy przez sito. Przecier sodzimy
do smaku, wkadamy do soikw i pasteryzujemy przez okoo 20 minut /opakowanie do 0,5 l, wiksze 5 minut duej/. Moemy take sporzdzi przecier
z bzu i kwanych jabek w stosunku 1:5. Umyte jagody wkadamy do garnka
wraz z jabkami pokrojonymi na wiartki lub mniejsze czci, zalewamy je niewielk iloci wody i doprowadzamy do wrzenia. Rozgotowane owoce przecieramy, sodzimy do smaku, wkadamy do soikw i pasteryzujemy. Z bzu czarnego
moemy zrobi powida. Zdjte z baldachw, umyte jagody zasypujemy cukrem /
na kilogram owocw dajemy 10-25 dag cukru/ i pozostawiamy na noc, a na drugi
dzie smaymy je na maym ogniu, mieszajc drewnian yk. Po odparowaniu
/zagszczeniu/ powida wkadamy do gorcych soikw /twist/. Soje zamykamy
i odwracamy dnem do gry. Powida przechowujemy w ciemnym pomieszczeniu.
Do jagd, zamiast cukru, moemy doda miodu. Niektre gospodynie z bzu czarnego robi kisiel. Oto receptura: 0,25 kg wieych, zdjtych z baldachw i umytych jagd zalewamy 0,5 l wrzcej wody. Po zagotowaniu owoce przecieramy
przez sito. Otrzymany przecier uzupeniamy wod do objtoci 0,75 l i dodajemy
1/3 szklanki cukru. Nastpnie kopiast yk mki ziemniaczanej rozprowadzamy w maej iloci wody, wlewamy do soku i gotujemy, cigle mieszajc. Tak
przygotowany kisiel wlewamy do salaterek.
Do przerobu doskonale nadaj si OWOCE RY. Obrane, umyte i opukane
owoce, naley woy do mynko-miksera, doda troch wody i zmiksowa /okoo
15 sek./. Nastpnie mas trzeba przecedzi przez nylonowe sitko odrzucajc nasiona. Jeli przecier jest rzadki jest w nim wicej wody dosadzamy go, doprowadzamy do wrzenia i gorcy wlewamy do gorcych butelek. Zamykamy je szczelnie,
odwracalny do gry dnem i wkadamy pod kocyk. Jeli przecier jest gsty i chcemy
mie dem, dosadzamy go do smaku, zagszczamy /odparowujemy/ i wkadamy
do soikw, ktre odwracamy do gry dnem i przykrywamy kocykiem. Przetwory
te mona doprawia do smaku, np. sokiem z cytryny. Dojrzae, jdrne, due, kuliste owoce ry pomarszczonej /0,5 kg/ naley pokraja na poowy, usun ze
rodka wszystkie woski i starannie umy. Zagotowa okoo litra wody, woy do
niej powki ry i gotowa 3-4 minuty. Nastpnie sokiem z kwanych jabek /
0,25 l/ naley zala 0,5 cukru i zagotowa. Do tego syropu woy obgotowane
i odcedzone powki owocw i ponownie zagotowa, zebra szumowiny i odstawi.
Nastpnego dnia ponownie zagotowa i zebra szumowiny. Po kilku godzinach

74

czynnoci te powtarzamy i gorc konfitur kadziemy do gorcych soikw. A oto

jeszcze jeden sposb. Oczyszczone z szypuek cae owoce ry /1 kg/ naley dokadnie umy w ciepej wodzie, a nastpnie wsypa do emaliowanego naczynia,
zala litrem wrzcej wody, przykry i ogrzewa okoo 20 minut. Pyn trzeba odcedzi do innego naczynia, a owoce ponownie zala 0,5 l wody i dalej ogrzewa przez
20 minut, rwnie nie doprowadzajc do wrzenia. Nastpnie pyn odcedzamy do
tego samego naczynia co poprzednie i rozpuszczamy w nim cukier. Tak otrzymany
sok wlewamy do butelek lub maych soikw i pasteryzujemy okoo 15 minut.
Konfitur mona sporzdzi z patkw ry /10 dag patkw ry, 15 dag cukru,
0,5 szklanki soku z biaych porzeczek lub cytryny/ wieo zebrane patki ry
puczemy i odsczany na gazie lub lnianej ciereczce. Nastpnie wsypujemy je do
makutry i ucieramy razem z cukrem, a do puszczenia soku. W czasie ucierania
dodajemy sok z cytryny lub z biaej porzeczki. Po utarciu konfitur wkadamy do
maych soikw i pasteryzujemy. Demy z CZARNYCH JAGD /1 kg jagd, 50-60
dag cukru / przygotowujemy w nastpujcy sposb. wiee jagody /czernice/ przebieramy, myjemy je, odsczamy, wsypujemy do garnka, gnieciemy i powoli ogrzewamy do wrzenia, stale mieszajc. Nastpnie dodajemy cukier i razem zagotowujemy,
zdejmujc pian. Gorcy dem wkadamy do gorcych soikw. Demy z czarnych
jagd mona take sporzdzi w inny sposb. Owoce mieszamy z cukrem, przykrywamy i przenosimy na 10-12 godzin do chodnej spiarni, aby puciy sok. Nastpnie podgrzewamy je do wrzenia i odparowujemy do odpowiedniej gstoci. Gorcy
dem nakadamy do gorcych soikw. Godnym polecenia jest KWAS ZIOOWY.
Sporzdzamy go z podsuszonych zi. 10 dag mity, 10 dag kminku, 5 dag kwiatu
lipowego, 5 dag estragonu i kilka gazek ruty naley zala 10 litrami wrzcej wody
i pozostawi na 3-4 godziny, a pniej przela do duego, emaliowanego naczynia
i gotowa na maym ogniu przez 10-15 minut. Roztwr ostudzi, przecedzi,
doda cukier i 10 dag wyronitych drody oraz cukier waniliowy z jednej torebki i przechowywa w ciepym miejscu, a drode zaczn dziaa. Nastpnie
sok przelewamy do butelek lub dbowego antaka i szczelnie zamykamy. Kwas
zioowy nadaje si do picia ju w nastpny dniu. Przechowujemy go w chodnym
pomieszczeniu. POLSKIMI KAPARAMI nazywana jest marynata sporzdzona z zielonych pczkw kwiatowych i niedojrzaych owocw nasturcji. Marynujemy je
podobnie jak grzybki. Do smaku dodajemy pieprz, sl, odrobin octu, przyprawy
zioowe i ewentualnie skrk cytryny. Cenne przetwory mona sporzdzi z ROKITNIKA. Oczyszczone i wydrone owoce naley zala wrzuc wod i uciera na
gorco. Po osodzeniu syropem z cukru otrzymujemy przecier. Rokitnik mona
przygotowa w soku wasnym. W tym celu czyste owoce ukadamy w soika /do
poowy wysokoci/ ubijajc je mocno i pasteryzujemy przez okoo 25 minut.
Cenne przetwory mona sporzdzi z POKRZYWY. Licie zebrane podczas kwitnienia pokrzywy parzymy wrztkiem, kroimy i solimy /50 g soli na kilogram
lici/. Nastpnie ukadamy je w soikach i przechowujemy w chodnym, ciemnym miejscu. Wartociowy jest take sok z pokrzywy. Licie mielimy w maszynce
do misa i odciskamy sok, ktry wlewamy do wyparzonych soikw i pasteryzujemy przez okoo 15 minut.

75

JAK STOSOWA ZIOA?

ZIOA mona stosowa w stanie wieym robi na przykad, okady z lici,
albo wyciska z nich soki sok z licia babki goi ukszenia owadw, a sokiem ziela
jaskczego smarujemy kurzajki. Wikszo zi przechowuje si jednak w domowych apteczkach w stanie zasuszonym. Stosuje si je w postaci naparw, odwarw,
okadw, kpieli, inhalacji, wycigw itp.
KPIELE. Przed kpiel przygotowujemy z zi 3-4 litry gorcego odwaru i przez
sito lub gaz wlewamy go do wanny. Zawizan gaz moemy z reszt zi woy
do wanny. Dolewamy wody w zalenoci od schorzenia zimnej lub ciepej /do
okoo 40 stopni C/
INHALACJE. Przygotowany odwar z zi wlewamy do miski, nachylamy nad ni
gow i wdychamy opary. Dobrze jest nakry si np. kocem lub rcznikiem.
NAPARY przyrzdza si z zi, ktrych nie powinno si gotowa. Odpowiedni
ilo zi /zazwyczaj yk/ zalewa si wrzc wod i przykrywa. Po upywie 10-15
minut odcedza si i pije. Zioa aromatyczne naparza si krcej, a korzenie duej
nawet do 1 godziny. Napary przygotowuje si do jednorazowego uycia.
ODWARY powstaj podczas gotowania. Rozdrobnione zioa zalewa si odpowiedni iloci wody i gotuje przez 15-30 minut. W miar wyparowywania wody
uzupeniamy j. Odwary przygotowuje si do jednorazowego uycia.
WYCIGI. Rozdrobnione zioa zalewa si przegotowan, przestudzon wod
i pozostawia na kilka godzin lub ca noc /nie duej jednak ni na 12 godzin/.
Potem ogrzewa si do wrzenia, przecedza i pije.
NALEWKI. Zioa zalewa si alkoholem, w proporcji 1 cz zi i 5 czci alkoholu, a przy silnych zioach stosunek ten moe wynosi 1:10 i pozostawi na 5-7 dni.
OKADY. Par yek rozdrobnionych zi zalewa si wrzc wod. Proporcje: 1
cz zi, 2 czci wody i miesza, by powstaa papka. Rozsmarowujemy j na
lnianej szmatce i przykadamy do chorego miejsca bezporednio lub po zawiniciu zi w szmatk. Dobrze jest uprzednio chore miejsce natuci kremem lub
maci. Okady silnie rozgrzewajce, dranice, ktre mog by gorce, ciepe
i chodne, zwie si kataplazmami. Stosuje si je zazwyczaj przy blach gocowych
i zapalnych, wielostawowych.

ROLINY ZAMIAST PREPARATW CHEMICZNYCH

Bardzo czsto uywajc w polu i na dziakach rodkw chemicznych nie tyle chroni
si roliny, ile zatruwa rodowisko i ywno. Wynika to gwnie z niewiedzy bd
niefrasobliwoci. Bywa, e stosuje si nieodpowiednie rodki chemiczne, w nieodpowiednich dawkach i terminach. Ujemne skutki tych poczyna niekorzystnie wpywaj na nasze zdrowie. A przecie chemiczn ochron, przynajmniej na dziakach i w
ogrdkach przydomowych, mona zastpi wycigami z rolin. Od wielu lat bowiem
znane jest oddziaywanie jednych rolin na inne. To wanie z myl o chronieniu si
przed chorobami na skrajach i w rodku wsi sadzono dawniej czeremch. Aby uchro-

76

ni przed chorobami zwierzta, przy drzwiach budynkw inwentarskich sadzono

dzikie winogrona, z kolei by przed szkodnikami uchroni kapust na grzdce midzy kapust -wsadzano kilka nasion konopii. Dawniej, gdy chemia bya w powijakach, wykorzystywano do ochrony rolin, rnego typu wycigi. Warto je dzi
przypomnie. Roliny, z ktrych maj by sporzdzone wycigi i wywary, najlepiej
zebra wczeniej i wysuszy. Zbiera si je w okresie kwitnienia, po czym wie w pczki,
suszy w miejscach przewiewnych /np. na poddaszu/. Mona take roliny te pokroi, wysuszy w cieniu i przechowywa do nastpnego roku w papierowych woreczkach. W sadach, przeciwko szkodnikom, ktre zjadaj licie drzew oraz przeciw
gsienicom owocwki jabkwki, mona stosowa licie pomidorw oraz ich boczne
pdy z limi, zebrane podczas pasymkowania. A oto sposb przyrzdzania roztworu. W 10 litrach wody gotuje si przez 30 minut 4 kg pdw lub lici pomidorw, po
czym ciecz odstawia si i cedzi. Wywar w ilo od 2 do 3 litrw miesza si z 10
litrami wody i uywa do opryskiwania. W celu zwikszenia przyczepnoci cieczy
mona doda od 20 do 30 g myda. Do zwalczania owocwki jabkwki wykorzystuje si rwnie wycig z bylicy. Sporzdzamy go w nastpujcy sposb. Drobno pokrojonymi odygami i limi kwitncej bylicy napeniamy do poowy wiadro, uzupeniamy
je po brzegi wod i pozostawiamy na 24 godziny, a nastpnie gotujemy przez 30
minut. Przed uyciem ciecz przecedzamy i rozcieczamy wod w stosunku 1:1. Aby
sporzdzi wycig z rolin wysuszonych, naley na kade 700-800 g bylicy /zebranej
w okresie kwitnienia/ da 10 l wody. Przeciwko mczniakowi na jaboniach i agrecie stosuje si wycig z krowieca lub siana. Aby sporzdzi roztwr do opryskiwania naley kilogram przefermentowanego krowieca lub siana zala 3 litrami wody
i pozostawi na 3 dni. Nastpnie ciecz przecedza si i rozciecza wod w stosunku
1:3. Opryski przeprowadza si wieczorem. Dwu- lub trzykrotne, zabiegi wykonane
co 10-15 dni zapobiegaj wystpowaniu mczniaka. Mszyce i miodwki z dobrymi
rezultatami moemy zwalcza wycigiem z kwiatw i lici rumianku, Kilogram wysuszonych kwiatw i lici rumianku mog by take wiee zalewamy po zmieleniu
10 litrami gorcej wody o temperaturze od 60-do 70o C i odstawiamy na 12-14
godzin. Po tym okresie ciecz odcedzamy. Oprysk wykonujemy roztworem sporzdzonym z 2 l wycigu i 10 l wody. Przeciwko mszycom, przylecom mczlikom, miodwkom, a take maym gsienicom i pchekom z powodzeniem moemy stosowa
odwary lub napary z tytoniu bd jego odpadw. Preparatw tych jednak nie naley
stosowa w ochronie ziemniakw, pomidorw, papryki, i oberyny, a take paprotek, asparagusw i storczykw. Nie mona nimi opryskiwa kwitncych rolin ozdobnych. Preparaty nikotynowe najlepiej sporzdzi z pyu tytoniowego lub papierosw,
natomiast powstajce przy produkcji papierosw odpadki w postaci odyg i wierzchokw lepiej jest wygotowa, przynajmniej przez 30 minut. Jeli potrzeba nam
niewielkich iloci preparatu, moemy rozdrobni 14 papierosw Popularnych i zala je 100 ml wrzcej wody. Po 24 godzinach napar odcedzamy i dodajemy do niego
300 ml wody oraz 4-8 g rozpuszczonego myda /najlepiej szarego, mazistego/ albo
1 ml pynu FF. Natomiast, jeeli potrzebujemy wiksz ilo preparatu, to 5 kg
surowca zalewamy 30 litrami wrztku. Po 24 godzinach roztwr odcedzamy, uzupeniamy go wod do 100 l. Nastpnie dodajemy 0,5 2% myda lub odpowiedni ilo

77

rodkw zwilajcych /0,1%/. Szkodniki gryzce i ssce skutecznie mona zwalcza

wywarem z odyg krwawnika. Rolin t zbiera si w okresie kwitnienia. A oto sposb przygotowania cieczy do oprysku. 800 g wysuszonego krwawnika /lub 2,5 kg
wieego/ zemle, zala 10 litrami wody i gotowa przez 30 minut. Po odstawieniu
i ochodzeniu ciecz naley odcedzi, Wywar mona stosowa bezporednio po sporzdzeniu lub nawet po 3 dniach /ale nie pniej/, jednak pod warunkiem, e ciecz
przechowywana bdzie w szczelnie zamknitym naczyniu. Przed uyciem ciecz naley silnie wstrzsn. Wskazane jest dodanie do niej okoo 20 g. myda. Mszyce,
miodwki i przdziorki mona skutecznie zwalcza wycigami z usek cebuli i czosnku. uski w iloci od 150 do 200 g. zalewamy 10 litrami wody, odstawiamy na 45 dni. Nastpnie roztwr odcedzamy i stosujemy do oprysku. Zazwyczaj w cigu 23 dni po oprysku ginie okoo 40-50% mszyc. Skuteczniejszy przeciw tym szkodnikom jest roztwr sporzdzony z 10 litrw wody i okoo 200-300 gramw zmielonego
czosnku. Zazwyczaj ju na drugi dzie po oprysku wszystkie przdziorki i mszyce s
martwe Przy mniejszym steniu wyniki s gorsze. Wanie z czosnku Rolnicza Spdzielnia Produkcyjna w Zdunach w wojewdztwie gdaskim produkuje preparat o nazwie Albarep stosowany midzy innymi do zwalczania muchwek atakujcych
rzodkiewk i marchew /mietki i poynicy/, guzaka pnocnego, bawenicy korzeniowej marchwianej oraz czciowo przdziorka chmielowca i wielkopkowca porzeczkowego. Preparat ten nie uszkadza ani nie zmienia smaku warzyw nawet na
drugi dzie po zabiegu. Jako naturalny rodek nie jest szkodliwy dla zdrowia. Ma
natomiast take waciwoci bakteriobjcze. Bodania dowiody, e ogrki chroni na
przykad, nie tylko przed przdziorkami ale i przed kanciast plamistoci. Mszyce
miodwki i przdziorki skutecznie mona zwalcza wycigiem z korzeni lub lici
mniszka. A oto sposb sporzdzania cieczy do oprysku: 200 lub 300 g zmielonych
korzeni albo 400 g wieych lici zalewamy 10 litrami ciepej wody o temperaturze
nie wyszej ni 40 C. Po ostudzeniu /1-2 godziny/ mona opryskiwa roliny.
Mszyce i przdziorki zwalcza si take wycigiem z naci ziemniaczanej. Oto sposb
sporzdzania roztworu: 1, 2 kg zielonej naci, lub 600-800 g wysuszonej, zala 10
litrami wody i odstawi na 3-4 godziny, a nastpnie roztwr odcedzi. Po wykonaniu
oprysku t ciecz ju po 12 godzinach ginie okoo 90% mszyc i przdziorkw. Nie
naley stosowa roztworw o wyszych steniach, gdy licie opryskiwanych rolin
mog zosta poparzone. Oprysk wycigiem z naci ziemniaczanej trzeba wykona
przed wieczorem. Do zwalczania szkodnikw mona take wykorzysta pioun, wrotycz, szawi, skrzyp, rabarbar, czber ogrodowy, zmiksowane pokrzywy /zalewamy
je zimn wod i po 2 godzinach odcedzamy i wykonujemy opryski/. Bawenic korwk z powodzeniem moemy zwalcza roztartymi nasionami nasturcji.
Mamy nadziej, e te propozycje zainteresuj dziakowiczw i uytkownikw przydomowych ogrdkw. Preparaty z rolin bowiem truj tylko szkodniki, a nie nas.

Jan Karol Jwiak

d 2003
Konsultacje medyczne Dr nauk medycznych Adam Damian Roej

78