Problem z okreleniem istoty szalestwa istnia zawsze.

To co dla jednych zdawao si

niepoczytalne, wykraczajce poza granice zdrowego rozsdku, dla innych byo zgodne z
kultur, obyczajami, czy sytuacj, w ktrej si znaleli. Pojcia szaleca czy obkanego,
wariata wystpuj wycznie w literaturze. W medycynie diagnozuje si choroby psychiczne,
wrd nich schizofreni, mani przeladowcz, nerwice, depresje, lki, hipochondrie,
natrctwa i wiele innych. To, co czy wszystkie postaci naznaczone szalestwem to tragizm.
Wikszo z bohaterw poprzez swoj chorob odsuwao si od wiata, porywao na czyny
przekraczajce ludzk wytrzymao, czasem popeniao samobjstwo. Za swoj
indywidualno i niepoczytalno przyszo im zapaci wysok cen. Rne byy przyczyny
szalestwa. Skupi si na tych utworach, gdzie powodem bya nieszczliwa mio.
Motyw mioci wystpuje w literaturze od samych jej pocztkw. Nie ma chyba epoki
czy nurtu, ktrego twrcy nie opiewali bd nie przeklinali mioci. Jest odwiecznym
motywem wszystkich pokole pisarzy i poetw. To warto przeciwstawiana czsto zu, a
nawet mierci. Moemy wyrni wiele rodzajw mioci. Mio spenion i niespenion,
destrukcyjn, tragiczn, duchow i fizyczn, zmysow, lep, a take mio wielk zdoln
przezwyciy nawet mier. Miowa mona Boga, ojczyzn, przyjaci; wyrni mona
rwnie mio rodzicielsk, macierzysk, jednak najczciej spotykanym w literaturze i
sztuce motywem jest mio kochankw.
Czym jest mio? Nikt do koca nie wie, dlatego ludzie wci prbuj j definiowa,
ujmowa w nowe ramy. Pewne jest, e wiat bez mioci nie mgby istnie, a jej brak
powoduje najwiksze cierpienia i spustoszenia w duszy czowieka. Motyw mioci daje
autorom szerokie moliwoci ukazania przey wewntrznych bohaterw. Opisywana mio
bywa trudna, czsto wymaga powice. Nierzadko trzeba pokona przeszkody, by by
razem, jednak nie zawsze si to udaje, o czym przekonuj pikne literackie sceny rozsta.
Bywa i tak, e mier rozdziela zakochanych na zawsze. Dlatego motyw mioci czsto czy
si z motywem szalestwa, o czym opowiem w swej prezentacji.
Kiedy szalestwo mioci ogarnie istot ludzk, przeksztaca ono cakowicie
porzdek jej czynw i myli. Pokrewne jest szalestwo Boga. Szalestwo Boga wyraa si w
nieprzymuszonej potrzebie zgody i przyzwolenia ze strony czowieka. redniowieczne dzieo
Dzieje Tristana i Izoldy stanowi idealny przykad ilustrujcy powysze sowa Simone Weil.
Tristan i Izolda s gwnymi bohaterami prastarej legendy, ktra powstaa prawdopodobnie
w cyklu legend celtyckich i staa si natchnieniem dla poetw i muzykw wielu epok. Ich
dzieje to historia mioci tragicznej, cho odwzajemnionej. Kiedy Tristan, wierny wasal i
siostrzeniec krla Marka, wiz Izold Jasnowos, ktrej pikno janiaa ju jak
wschodzca jutrzenka, do krla, ktrego on miaa zosta, przez pomyk wypili napj
miosny przygotowany przez matk Izoldy dla krla i jej crki. Od tego momentu poczya
ich potna, dozgonna mio, nad ktr nie byli w stanie zapanowa.
Mio zostaa tu przedstawiona jako szalestwo - potna namitno, ktra nie
poddaje si racjonalnym analizom, wymyka si spod wszelkiej kontroli. Jest uczuciem
silniejszym od woli kochankw, ktrzy staj si wobec niej bezradni. Zmusza ich do
amania panujcych zasad, do dokonywania wyborw, cho z drugiej strony fatalna sia
czarodziejskiego napoju nie daje im jakiegokolwiek wyboru. Cho kochankowie maj
wiadomo tego, e zdradzaj i oszukuj to jednak nie s w stanie nic na to poradzi, s

bezsilni wobec przeznaczenia. Spotykaj si potajemnie, kami, chwytaj si kadego

sposobu, aby by cho przez chwil razem, bo nie mog y ani umrze jedno bez drugiego.
Ilekro prbuj si rozsta, zawsze do siebie wracaj. Kochaj si tak, e gotowi s odda za
siebie ycie, cierpie, znosi wszelkie upokorzenia.
Wypity przez pomyk napj miosny skaza kochankw na ycie przepojone
cierpieniem, blem, poczuciem winy. Kochankowie pac wic wysok cen za chwile
rozkoszy, bo cierpi bez siebie. Diuk Hoel w ramach wdzicznoci ofiaruje Tristanowi rk
swej crki Izoldy o Biaych Doniach. Bohater polubia j, jednak przypomina mu ona
ukochan i wspomnienia wracaj. W kocu popada w szalestwo. Wdaj si w bitw z
baronem Bedalis i zostaje zraniony zatrut lanc. Na ou mierci prosi jedynie, by mg
ostatni raz zobaczy Izold Jasnowos. Ledwo ywy czeka na przybycie ukochanej.
Wypatruje biaego agla jako sygnau jej obecnoci. Gdy widzi statek z nadziej pyta sw
on o kolor agla. Niestety ta okamuje go, a Tristan zrozpaczony umiera. Gdy Izolda
dociera na miejsce, widzc zmarego ukochanego kadzie si obok i umiera ze smutku. Noc
po pogrzebie z grobu Tristana wyrasta pd gogu, ktry czy si z grobem Izoldy i nawet
city odrasta. Mio kochankw, skazana na ziemi na klsk, zatriumfowaa po ich mierci.
Gg wyrastajcy z grobu symbolizuje nierozerwaln wi czc kochankw i potg
mioci, ktra jest wieczna.
Tragizm opowieci nie polega na jej tragicznym kocu, lecz na tragicznym przebiegu.
Mio, cho pikna i dodajca skrzyde ze swej natury, tu jest tylko, lub a, uczuciem
skaonym od pocztku pitnem tragizmu. Od chwili, gdy bohaterowie wypili na statku
miosny (tak naprawd miertelny) napj wiedzieli, jaki los ich czeka: los wygnacw,
kamcw, cudzoonikw.
Kolejnym przykadem szalestwa z mioci jest dramat Romeo i Julia, opowiadajcy
o wielkiej, prawdziwej cho tragicznej mioci, prbujcej pe zwyciy wszelkie
przeciwiestwa.
Mio Romea i Julii to uczucie, ktre rodzi si wbrew rozmaitym przeciwnociom,
jakie przynosi los. Okazuje si silniejsze ni przywizanie rodowe czy mio do rodzicw.
Rozwija si w sposb niespodziewany dla obojga modych, ktrzy zatracaj si w uczuciu.
Przestaj liczy si ze zdaniem innych, ami ustalone od wiekw zasady, w myl ktrych
to rodzice decyduj o maestwach swych dzieci. Angauj si bez reszty, wyraaj
mio w rozmaitych charakterystycznych gestach. I tak np. Romeo wdrapuje si pod
oson nocy na balkon ukochanej, skrywa sw tosamo pod mask na balu, w konspiracji z
ukochan planuj lubn ceremoni. Ten prekursorski dla romantyzmu obraz mioci
dopeniaj pene uczu, sentymentalne wyznania. Kiedy oblubieniec Julii zosta wygnany z
miasta, Julia nie moga przey tego, e moe si z nim wicej nie spotka, przychodziy jej
do gowy straszne myli, a przy yciu przytrzymywaa j tylko nadzieja i wiara w to, e dzie
w ktrym widziaa si z ukochanym nie by ostatnim, ktry z nim przeya. Pacz, lament, al
i niemoc nie daway jej spokojnie spa. Myl o Romeo sprawiaa, e jej serce bio szybciej.
Wiedzc, e nie moe zobaczy si z nim w normalnych okolicznociach postanowia podj
ryzyko, postanowia upozorowa samobjstwo.

Romeo dowiedziawszy si o mierci Julii w tajemnicy przed wszystkimi przyby do miasta

tak szybko jak byo to moliwe. Zapakany uda si do groty, gdzie leaa zimna jak ld Julia.
Z nadziej, e Jego ukochana powstanie, lea przy niej i caowa j po doniach. Nie
wiedzia, e to tylko przykrywka Julia nie budzia si. Zakochany Romeo obieca i nie
opuszcz Ci a do mierci postanowi pj dalej. Wypi trucizn, ktra odesaa go tam
gdzie miaa znajdowa si Julia do nieba, krainy aniow i szczcia. Po przebudzeniu si
Julia zobaczywszy ciao Romea nie moga sobie darowa tego, e jej ukochany nie yje. W
paczu posza za nim- przebia si sztyletem. To wszystko z mioci, oddali ycie by by
zawsze razem, by ich mio kwita i trwaa przez wieki.
Symptomem szalestwa jest przede wszystkim zachowanie przeczce zdrowemu
rozsdkowi. Dlatego na og jest ono oceniane negatywnie. Wyjtek stanowi okres
romantyzmu, kiedy rozumowi przeciwstawiano alternatywne wadze poznania i oceny
rzeczywistoci (czsto okrelane mianem serce). Szalestwo zyskao wwczas inne
znaczenie, std mio w romantyzmie jest nie tylko najbardziej uprzywilejowanym tematem
literackim, ale i zarazem istotnym skadnikiem wczesnej filozofii yciowej. Jeeli kocha,
to moliwie najintensywniej, a do szalestwa. To w tej epoce due znaczenie odgrywa
mistycyzm, indywidualizm, irracjonalizm. Bohater romantyczny gardzi tumem, marzy o
samotnoci, przeywa gbokie, skomplikowane uczucia miosne. Dominuje typ osobowoci
rozdartej, bogatej wewntrznie, w ktrej duszy sto uczu i sto dz ponie, tworzy tym
samym romantycznego szaleca, yjcego cakowicie w wiecie wewntrznym.
Przykadem szaleca z epoki romantyzmu jest Werter, gwny bohater ksiki
Cierpienia modego Wertera Goethego. Mody mczyzna zakocha si w Lottcie od
pierwszego wejrzenia, a wszystko co jej dotyczyo byo zachwycajce, wspaniae,
nieskazitelne i idealne. Dziewczyna mimo, e bya zarczona, nie odmawiaa wsplnego
spdzania czasu. Wyidealizowanie Lotty i jej przyja doprowadziy do obsesji. Powodem
jego szalestwa jest nieszczliwa mio, ktra staa si sensem ycia modzieca.
Werter rozpacza, poniewa wie, e to uczucie nie poczy go nigdy z ukochan. Bohater
jest samotny, odosobniony. Jest rozdarty wewntrznie, targaj nim sprzeczne uczucia. Nie
widzi adnego celu w yciu i uwaa, e dziaanie przynosi tylko klsk i rozczarowanie,
dlatego przyjmuje postaw biernoci.
Werter to typowy bohater romantyczny, szaleczo zakochany w kobiecie, ktra jest ju
przypisana innemu mczynie. Werter nie zwaa na adne przeciwnoci, ktre stoj mu na
drodze do choby spotkania z ukochan. Werter nie potrafi wykorzysta choby w
najmniejszym stopniu zdrowego rozsdku. Zwizek (jednostronny) w jaki si wplta
wyniszcza cakowicie jego psychik, staje si uzaleniony od swego narkotyku- ukochanej
kobiety, ktr pragnie codziennie oglda, porozmawia z ni. Robi dla niej wszystko, a ona
dodaje jego yciu barw. Ta posta trwale dy do pogorszenia swej sytuacji psychicznej,
mio zalepia mu wszystko. Z czasem wszystko przestaje mie dla niego jakikolwiek sens.
Co gorsza, nie chce sucha take niczyich rad, uznajc swoje pogldy za najwaciwsze.
Kobieta odrzuca jego zaloty, a on boryka si ze swoim problemem mioci do niej, ponadto
zaprzyjania si take z jej wybracem, czynic sobie dodatkowe katusze. Gdy po wielu
prbach zdobycia tej kobiety uwiadamia sobie, e to ju koniec, e nie ma szans na bycie z
ni. Z nieszczcia postanawia popeni samobjstwo, lecz zanim to zrobi spotka si ostatni

raz z ukochan i wzi j w ramiona. Gdy odwzajemnia jego pocaunek, przekona si, i
naprawd go kochaa. Bya to ostatnia przyjemna chwila w yciu modzieca. Po napisaniu
poegnalnego listu Werter strzeli sobie w gow z pistoletu nalecego do Alberta.

W temacie szalestwa z mioci nie mona pomin Lalki Bolesawa Prusa, a

dokadniej postaci Wokulskiego. Jest to bohater, ktry zupenie traci gow dla kobiety, dla
ktrej robi to wszystko. Kady jego nastpny krok podyktowany jest tym, co pomyli o nim
ukochana. Waciwie cae swoje ycie podporzdkowuje Izabeli. To dla niej zbiera i gromadzi
majtek. Od samego pocztku stara si by jak najbliej niej - wykupuje jej zaduone weksle,
dwiga z upadku majtek Tomasza ckiego, co pozwala Izabeli na powrt na salony,
finansuje jej nawet podr do Parya, aby moga zobaczy ulubionego artyst. Z pewnoci
kocha Izabel ck, ale jest to swego rodzaju mio szalecza, przechodzca prawie w
obsesj. Mio do arystokratki (chocia odpowiedniejszymi okreleniami jego uczu
byyby wyrazy takie jak: zalepienie, obsesja, uzalenienie) staje si bowiem jedynym
silnikiem i motywem wszystkich dziaa gwnego bohatera. Trzeba zauway, e
kobieta ta dziaa na Wokulskiego jak silny narkotyk uzaleniajcy. Im ta traktuje go
gorzej, tym ten bardziej jej pragnie. Chce realizowa swoje marzenia, w czym wyamuje si
od postawy kochanka romantycznego. Przechodzi do dziaania, co wiadczy o jego
pozytywistycznych uwarunkowaniach charakteru. Wokulski jest tak zalepiony, e cieszy si
skrawkiem nadziei, ktre askawie podarowuje mu kobieta, ktr kocha ponad ycie. Dla niej
zmienia wszystko w swoim yciu - nawet zaczyna uczy si jzyka angielskiego. Dziki temu
demaskuje Izabel, kiedy ta w pocigu do Skierniewic spoufala si ze swoim kuzynem, nie
baczc na to, i ma narzeczonego. Sia tego, co czuje do Izabeli doprowadza go do prby
samobjczej.
Uwiadomiwszy sobie prawdziwe, egoistyczne usposobienie ukochanej, Wokulski
prbowa wypdzi j ze swego serca, jednak, wbrew jego dojrzaoci yciowej, kobieta
wci by dla niego jedyn. Na koniec powieci bohater ponis klsk (tak, jak Izabela),
podobnie jak inni romantyczni kochankowie. Nie potrafi sobie uwiadomi, e by moe
gdyby nie traktowa Izabeli tak idealistycznie, a by bardziej stanowczy, to wwczas mogoby
co ich poczy.
Ciekawe w tym wtku jest poczenie cech romantyka i pozytywisty, dajcych o sobie
najbardziej zna wanie w relacjach z ck, ktr kocha jak romantyk (szalenie,
beznadziejnie, idealizujc obiekt swego uczucia), a zdobywa jak pozytywista (przez
uzalenienie jej przyszoci od swego majtku).
Literatura 20 - lecia Midzywojennego inspirowana bya przez rozwj psychologii,
czyli tym samym zwrcenie baczniejszej uwagi na czowieka. Take w tej epoce pojawia si
motyw szalestwa z mioci. Odnios si do Granicy Zofii Nakowskiej. Jednym z bohaterw
jest Zenon - lekkoduch, ktry flirtuje z dwiema kobietami jednoczenie ma sobie za nic
mio i oddanie Justyny. Dla kobiety w danym utworze Zenon jest caym wiatem. Nie
wyobraa sobie ycia bez niego. Zenon nic nie robi sobie z mioci Justyny, a gdy wychodzi
problem, nakania j do usunicia ciy. Nie potrafi ponie konsekwencji swych czynw.
Natomiast Justyna, ktra zadaa mier nienarodzonemu dziecku oraz poczucie winy,

doprowadzaj bohaterk do szalestwa. Uczucie, ktrym kiedy darzya Zenona

przerodzio si w nienawi i ch zabicia mczyzny. Justyna mci si na Zenonie
oblewajc mu twarz kwasem, a mczyzna popenia samobjstwo strzelajc sobie
pistoletu w usta.
W warstwie fabularnej Granicy ukazywani s ludzie, uwikani w romansowy trjkt.
W yciu Zenona Ziembiewicza byy, oprcz Elbiety, jeszcze dwie kobiety: Justyna i Adela.
Romans z Justyn rozpocz si latem, w Boleborzy, przed wyjazdem Zenona do Parya. Gdy
po powrocie stamtd spotka j ponownie, wiele si zmienio; nie ya stara Bogutowa, matka
Justyny, a ona sama pracowaa teraz w miecie. Justyna, osamotniona po mierci matki,
potrzebowaa opieki kogo bliskiego, potrzebowaa mioci Zenona. Odnowienie romansu z
Justyn zawayo na caym yciu Zenona i jego rodziny. Elbieta zostaa przez ma
obarczona odpowiedzialnoci za los jego byej kochanki, dziewczyny, ktr znaa jeszcze z
kamienicy przy ulicy Staszica i ktrej chciaa - w odruchu bezinteresownej szlachetnoci
ustpia miejsca u boku mczyzny, ktry w tym czasie by jej narzeczonym. Stao si jednak
inaczej. Elbieta przebaczya Zenonowi . Pobrali si, a spodziewajca si dziecka Justyna
musiaa poradzi sobie sama. Gdy dziecko przyszo na wiat, zdarzy pewien niemiy
incydent. Elbieta czynia opiekunce wyrzuty, czua si zagroona. Nie rozpoznaa z daleka w
pytajcej o dziecko pastwa Ziembiewiczw dziewczynie Justyny, ale wiedziaa, e to bya
ona.
Justyna pracowaa wtedy w sklepie Toruciskiego. Czua si le, ogarnia j smutek,
pakaa bez przyczyny, odczuwaa zmczenie. Stan apatii i obnionego nastroju wiadczy o
rozwijajcej si chorobie, wywoanej trudn sytuacj i przerwaniem ciy. Elbieta zaatwia
Justynie now prac, w cukierni. Stan dziewczyny jednak si nie poprawi. Zenon zda sobie
spraw z tego, e stan Justyny jest powany; osamotniona, pozbawiona bliskich, ogarnita
apati i depresj dziewczyna wyranie potrzebowaa pomocy. Jednoczenie sytuacja ta bya
dla Ziembiewiczw nie do zniesienia: dawna kochanka Zenona wkraczaa w ich ycie, bya w
nim cigle obecna. Justyna za nie moga zapomnie o dziecku, ktre stracia. Dziewczyna
podejmuje prb samobjcz. Odpowiedzialnoci za swoje nieszczcie obarcza Zenona.
Nie minie wiele czasu, a do gabinetu Ziembiewicza wbiegnie Justyna, owiadczajc, e
jest przysana od umarych, dokona na niego zamachu. Ci, ktrzy dowiedz si o tym
zdarzeniu, uznaj je za pospolity skandal.
Romans z Justyn zosta nawizany atwo, jakby mimochodem. Zenon wzorowa si
tu na postpowaniu ojca, ktry nie by swojej onie cakowicie wierny, ulega urokom
wiejskich dziewczt. Rol ony w tej sytuacji byo - wybaczy. I tak te rol wyznaczy
Zenon swojej narzeczonej, Elbiecie.
Pierwsz mioci Elbiety, mioci idealn, by rotmistrz Awaczewicz, ktrego spotykaa u
nauczycielki francuskiego, Julii Wagner. Byo jednoczenie doznanie pierwszego,
modzieczego zauroczenia i okrutnego rozczarowania.
O mrocznej stronie mioci wiele mwi ycie Cecylii Kolichowskiej. Ciotka Elbiety
bya zamna dwukrotnie, za kadym razem nieszczliwie.
Mio jest potn si. Zmusza ludzi do kamstwa, czyni ich zdolnym nawet do
zbrodni. Pastwo Niestrzpowie, u ktrych mieszkaa Justyna, wspominali czsto
siostrzenic, ktra bya ich wychowank i umara przedwczenie. Jak si okazao, zastrzeli j
jej wasny m, Andrzej Podebrak, na skutek tragicznej pomyki. Mio zawiera w sobie

delikatno i potg, moe by wzniosa i szalona, radosna i okrutna. Daje szczcie, ale jake
czsto niszczy.
Potrzeba mioci tkwi gboko w kadym z nas. Gdy jestemy kochani atwiej nam
przetrwa trudne chwile, czujemy si szczliwsi i waniejsi. Jednak mio przynosi take
bl i cierpienie. Czsto nie moemy si pogodzi ze mierci bd odejciem bliskiej nam
osoby. Jest nam wtedy ciko, popadamy w obd.
Friedrich Nietzsche powiedzia: Jest zawsze troch szalestwa w mioci, ale te
troch rozumu w tym szalestwie. Przytoczone przeze mnie przykady literatury dowodz,
e mio, mimo i jest najwspanialszym uczuciem, jest rwnie najniebezpieczniejsza,
poniewa w yciu czowieka peni zawsze rol twrcz lub niszczc. W przypadku mioci
zakazanej kochankowie zwykle popadaj w obd, nie mogc by ze swoj mioci. Motyw
szalestwa z mioci pojawia si w literaturze ju od redniowiecza, a do dzi. A mio
szalecza, bez zahamowa zwykle doprowadza bohaterw do mierci.