AMARTYA SE N

1933 d o u m lu H intli b ilim id a m , 1953 y ln d a K a lk a 'd a k i P resid e n cy C olleg e d a b a lad lisa n s e itim in e C am b rid g e 'd e T rinity C o lleg ed a d e v am etui,
1954 y lm d a C am b rid g e n iv e rs ite si'n d e A dam S m ith , 1 9 5 5 'te W re n b u iy v e
I9 5 6 'd a S tev en so n b u rslarn alm , do k lo rasm 1959 y lm d a tam am lam tr. Jad av p u r (K alkta), C a m trid g e , L o n d ra S ch o o l o f E co n o m ics, D e lh i S c h o o l o f
E con o m ics, O x fo rd g ib i p e k o k n iv ersited e retim y e li i y a p a n A m artya
Sen, C ornell, H aiw ard , B erkeley, S tan fo rd v e M IT gibi p e k o k n iv e rsite d e k o
n u k p ro fes r o la ra k d e n verm itir.
B ritish A cadem y, E co n o m etric Society, A m e ric a n A cad em y o f A rts and S ciences.
A m erican P h ilo so p h ical A ssociation gibi p e k o k d e m e k v e to plu lu u n y e si
olan,. "The E co n o m etric Society, T h e In tern atio n al E c o n o m ic A ssociation, T h e I n
d ian E co n o m ic A sso ciatio n , T h e A m erican E co n o m ic A sso c ia tio n gibi p e k ok
nem li k u ru lu u n b a k a n lk la rn d a b u lu n an A m arty a Sen, a y rc a E c o n o m ic s and
P hilosophy, E th ic s . F e m in ist E co n o m ics. G e n d er a n d D e ve lo p m e n t, In d ia n E c o
nom ic a n d S o c ia l H isto ry R eview , In d ia n J o u rn a l o f Q u a n tita tive E co n o m ics, J o
u rn a l o f P e a sa n t S tu d ies, P a k ista n D e ve lo p m e n t R eview , P a kistan J o u r n a l o f
A p p lied E c o n o m ic s, P h ilo so p h y a n d P u b lic A ffa irs. S o c ia l C h o ice a n d W elfare.
C om m on K n o w led g e, C ritic & R eview , T h eo ry a n d D e cisio n , B u sin e ss a n d the
C ontem porary W orld gibi p e k o k d e rg in in d e y a y m inim in yesidir.
9 7 6 d a M ah alan o b is d ln, 1 9 8 6 'd a R a n k E . S e id m a n 'P o litik E ko n o m i'
zel d ln, 1 9 9 0 'd a U luslararas S en ato r G iovanni A g n elli E tik ' dln.
A lan S h a w n F e in ste en W o rld H u n g e r' d ln, 1 9 9 3 'le J e a n M a y e r K rese!
V atan d alk ' d l n , 1994'te In d ira G a n d h i A siatic S o c itk y ' a ltn m adalyasn,
1 9 97 'd e 'E d in b u rg h ' m ad aly asn v e y in e ay n y l 9 . K a alo n y a u luslararas d
l n alm tr. C o llective C h o ice a n d S o c ia l W elfare (1 9 7 0 ) a d l k ita b y la ilem e
y e b a lad re fa h k o n u su n u O n E c o n o m ic In e q u a lity (1 9 7 3 ) ile e k o n o m ik re fa h
te o risin e ta y p e k o n o m ik eitsizlikle ilik ilcn d irerek o k d e iik yaklam lar
nerm itir. 1987 tarih li O n E th ic s a n d E c o n o m ic s'te in c e lik li k ritikleriyle ekono
m ik re fa h an lay n n m o d ern e tik alm alary la b irlik le ele a ln m asnn g e re k li
li in i o rta y a k oym u v e t m b u alm alarn n o lg u n lu k m ey v esi saylabilecek
D e ve lo p m e n t a s F reedom (1 9 9 8 ) ile N o b e l E konom i d l n e la y k grlm tr.
U zm an lk alan e k o n o m in in y an s ra fe lsefe v e e tik z erin e d e c id d i alm alar
olan y a za rn say sz m ak alesin in y a n s ra b a lca k ita p la r u n lardr: C hoice o f
Techniques (I9 6 0 ), C o llective C hoice a n d S o c ia l W elfare (1 970), G u idelines fo r
P roject E va lu a tio n (P. D asg u p ta v e S. A . M arglm ile b irlik te, 1972), O n E c o n o
m ic In eq u a lity (1973), E m p lo ym en t, Technology a n d D e ve lo p m e n t (1975), P o
v erty a n d F a m in es: A n E s s a y o n E n titlem en t a n d D e p riv a tio n (1 981), U tilitari
anism a n d B e y o n d (B ern ard W ilia m s ile b irlik le, 1982); C h o ice, W elfare a n d M e
asurem ent (1 9 2 ), R esources, Values a n d D e v e lo p m e n t (1984), C om m odities a n d
C apabilities, (1985), O n E th ic s a n d E co n o m ics, (1 987), H u n g e r a n d P u b lic A c ti
on, (Jean D r iz e ile birlikte, 1989), T h e P o litic a l E co n o m y o f H u n g e r (Je an D rez e ile birlikte, 1991), In e q u a lity R e e x a m in ed (1992), T h e Q u a lity o f L ife (M arth a
N u ssb au m ile birlikte, 1993), In d ia : E co n o m ic D e ve lo p m e n t a n d S o c ia l O p p o r
tunity, (Je an D rb ze ile b irlik te, 1995), In d ia n D evelo p m en t: S e le c te d R e g ional
P ersp ectives (Je an D riz e ile b irlik te. 1997), O n E c o n o m ic In e q u a lity (Jam es F o s
ter ile b irlik te, 1997), D e ve lo p m e n t a s F reed o m (1998).

Aynnln422
nceleme dieisi: 191
zgrlkle Kalknma
Amacya Sen
ngilizceden eviren
Y a m A lo g a n
Yayma hazrlayan
Mge Karalom
Kitabn zgn ad
Development as Freedom
Anchor Books/1996
basanndan evrilmitir.
Amartya Seti, 1999 & Kesim Ajans
Bu evirinin Trke yayan haklan
Ayrnt Yaynlanna aittir.
Kapak illstrasyonu
Sevin Aftan
Kapak diizeni
Ariftin Kahraman
Dzelti
Sair Kzlrmak
Bask ve a li
Sena Ofset (0 212) 613 38 46
Birinci basm 2004
Bask adedi 2000
ISBN 975-539414-1

AYRINTI YAYINLARI
www.ayriniiyayinlari.com.tr & info@ayrinliyayinlaricom.tr
Dizdariye emesi Sk. N o: 23/134400 em berta-kT el: (0212) 5187619 F its: (0 212) 516 45 77

Amartya Sen

zgrlkle Kalknma


N
C
E
L
E
M
E
O
I
Z

S eiU H jTO P U M /. ffcf a VEL POTKAU Pota a MARKS, FREUD VE GNLK HAYATN ELETRS. 8wm a KADNLKARZULARifl. Cota/ a FHEUDDAN LACW A PSKANALZfS. M. T n * NASL SOSYALZM? HANG YEL? N fck
TNSEjKT/A flaflro a ANTROPOLOJK AIDAN DDET/Dr: 0. R -* ELETREL ALE KURAM/M Posta a KBNE
DORU'R. m am a DEMOKRAS ARAYIHDAKBTOK Am in a YAHHR Haramam a DEVLETE KARI TOPIUMIP
CteBns e t RUSYADA SOVYETLER (IM5-182IVO. A iM ife r-^ BOLEVKLER VE DENETMW. M n o n .^ EDBYAT
KURAMIZ Engmon -a M FARKU SYASET/L m a ZGH ERlMU Sprfnj ar EZLENLERN PEDAGCUSlP Frart a
SANAY SONRASI TOPYALAR. ftataaf -M KENCEY DURDURUNUZ A/pvo a/ ZORUNLU ETME HAYW C Bst a
6ESSZYINLAHN GLGESNDE YA DATOPLLMSAUN SONUU B a ta lta al ZGR BSITOPLUMDA BlUM 'PFeynM fflf
a VAH SAVACNN MUTSUZLUU'^ Ctotns a CEHENNEME VGMS. Vassal a GSTER TOPLUMU VE YORUM
LAR/G DtMO a AIR BM/t Stgal ar CNSELDDETM. Gafenzf a ALTERNATF THWOLOJI. D sM a ATE VE
GNE' Madod al OTORTBR Sama a TOTATARZM/S. Tam/ a SLAMN BLNALTINI KAOWF Afi Sabteh
a MEDYA VE DBIOKRASU K a s a ocu k HAKLARt'Der: R FanAS a KTBI SONRA/Oacfl. BtsObm a DNYANN BATIUUSMASLS. tafotaia a TURKYETTN BATIULATIRILMASVC. A ta r a SMRLARI YIKMAK/M Msh r a KAPL
TAUZM, SOSYALZM, EKOLOJM G -*1AVRUPAL6RKEZCLK/S.Am il a AHLAKVEMOOERNLSUA frofa a GNDELK
HAYAT KILAVUZU/S. W ts a StvUTOPLUMVE DEVLETJOarJ. KM a TELEVZYON: LDREN ELENCEM Pastms a
MODERNLN SONULARLA GHans a OAHAAZ DEVLET DAHACKTOPIUM/R attan a GELECEE BAKMAKTA! AA
M rt -f l Hatra a MEDYA DEVLET VE ULUS* Scftaslng* a MAHREMYETN DNMIA Gkttons a TARH VE TNU
Koval a ZGRLN EKOLOJS. BooteU a DBtOCflAS VE SVL TOPLUMU Keane a u HAN KALPLERIMEJR
Comte a AKLA VEDAW FoyorDorda BEYN FALffiB (ES W MafWaf a KTSADAK IN ELETlRSl/A G o rc - MO
DEPNIN StKKTllARVC. TifKr a GA D B K K R ASlfi Satar a BFBBB. Suds a KTLN EFFAFLIIM.
Banttan! a SJTELBCTOEUE Sarf a TUHAF KAW ASoss a YEN ZAMANLARIS. HaC-U JxtfKS a TAHAKKM VE D
RBI SANATLARME Seal a SALIIN GASFVI. 03) a SEVGWIN BLGELA. Fm afc** a KMUK VE FARKULKIV
C a m )/ a ANTtPOLffiKADAPOLT&WG Mutan a YEN BRSOLZERNE TAfltlMAlARJH Wljmtlght ^DEM OK
RAS VE KAPtTALZM/S. BeoUs-H. GMs a OLUMSALLIK, RON VE DAYANIMAR Half a OTOMOBL BCTX0JI8VP F
wFG. Atatt a PME, GIDIKLANMA VE SKILMAZERNBA PMfes a MKANS1ZN POUTKASIJjH. Bestar a GSVLERlNHAYATBlLGSELKfTABm .WMtaw-rf CENNETN D W G Vassal a EKOLOJK BlR TOPLUMA DORU/M. BocKoHin a DELOJtT Eag&on a DZEN VE KALKNMAK6KACHDA TLIFKlYE/A rsal a AMERkAU BsuoHtoU a PCSTMOOERNZM VE TKETM KLTRM FtaOMsme a ERKEK AK1U U0)1 a BARBARUKiM. hsuf a KAMUSAL N StNN K/fl. S m M a POPLER KLTRIEFVO. fla w a BELLEN YTREN TOH.UM ffl.JM ta a GLMBH Bor
sa, a LME KARI HAYAT/M O. Brom a S VL TAATSlZLKiDa.: Y. Co* a AHLK ZERNE TARTIMALARU AMM
a TKETM TDPLUU'J, B tM tn) a E D ffifr LTVE KTLKG fia ta k a LMCL HASTALIK UUUTSUZLUKS. Klorkraanf a ORTAK BR EYLER OLMAYANLARll ORTAKJLA Ut#S a VAKT LDOflAEUP ft/asMm# a VATAN AKVM. M a KALK MEKANLARVD. Uokf-K. floftns a DOSTUK ZERNB& LjncA a KSEL LlKlLEFVH Lafrf *
a KADNLAfi NEDEN YAZDKLARI HER MEKTUBU GN DERMEZLER?/D. t**ta a DCKLNMMS. Josumb a TRAF ED
LEMEYEN CBAAATIM. B tadnf - FLRT ZSRNEM. PhJfr a FELSEFEY YAAMAKTA. Mbtor, a POLTK KAMEfWM
AyanO. M w a ClUHURYETllK'P PeM a POSTMODERNTEORVS. 8*3-0. KeOtor a MARKSZM VE AHLANS. ta
fta a VAHET KAVRAMAKUP. Awm&7B a SOSYOLOJK DSNMEIOZ Saman a POSTMODERN ETKZ Ctaman a
TOPLUMSAL CNSYET VE KTDARfflIV. Cams a OKKLTURI YURTTALIKIV KjmfcAa a KARIDEVRM VE S
YANIN. Marcus* a KUSURSUZ CNAYET/J. BauoKfcnf a TOPLUMUNUcOONALDlATlRIlMASVG. M zer a KUSURSUZNHLST/KA P tasa a HOGR ZERNE/M.
a 21, YZYILANARlZMlOsr.:J. P M s J Bono a MARKIN Z
GRLK ETG/G. a arttan a MEDYAVE GAZETECKTEETk SORUNLAV a :A SIso i fl. CltaM i* a HAYATIN DEERU H ata a POSTMODEFNZMN YAWLSAMALARVT. Eagfaen a DNYAYI DETRMEK ZERNEM. 16*/a K
ZN ASFR Sutlers a TAHAYYL GCN YENDEN DNMEKD .: G. ftfita n t J. Pim M a TUTKULU SOSYOLOJM. Gam* SA N n o a EDEPSZLK, ANAR VE GEREKLKT. Sam ta a KBTTSlZKffiTLE^ABM . Buuta1 a YN
TEME KARJP FifomPtm a HAKCAT OYUNLARVJ. Foffsfla a TOPLLMLAH NASIL ANIMSAR7/P Com ata a LME
HAKKVS itceok a ANARZMN BUGN'0a.:H*nW(r9<* Dtgm a MELANKOL KADINDWO. Br*tN a SYAH AN LAR
MKf. BauaUanf-a M0DERN2M, EVRENSELLK VE BREY/. Sanfabrb a KLTREL EMPERYAUZMTJ. Tomfcisan > G
ZN VCDANI1R. Seomt a KRESELESABZ. Saunan a ETE GtR/A. P ttf* a DUYGUTES TOPLUM/S. MasKuvjp
a EDEBYAT OLARAK HAYAT/A Netaras a H A M R eH v a MEKANLARI TKETMEKU W y a YAAMA SANATG.
SstmB a ARZU AVJ. Komi a KOLONYAlJZU POSTKOLONYALZM/A. L ooiti a KRETEK YARAN A P fflS a
ZAMAN IJZERNE/IV. Ehs a TARHN YAPISKM/A Mustoa a m BJD SAVAURVJ. Forstar a TEYE AHWM.
S tacM a POSTYAPISALCIANARZMN SYASET FELSEFESZ Ms/ a ATEZMN L Patevin -^AK USCLERO F
Ksmtarj a POSTMODEHNLK VE HONUTSUZLUKLARIZ Saumv a LMLLK, LMSZLK VE DER HAYAT
STRATEJLER/Z Sam n a TOPLUM VEBLNOIVK taM ata a BYS BOZULMU DNYAYI BYLEMEKIG. s r
a KAHKAHANIN ZAFERB. Sartara -E D B YA TN YARATIF Di*k*I a PARALANMI HAYAT/Z Saman a KLTREL BE11EKU Aasnwn a MARKSZM VE K L FELSEFESW N t a n *' MAfiklN HAYALETLER>J D an* a
ERDEM PENDBAMaahD: a DEVLETN YBIDBIRETM U. Slarau a ADA SOSYAL BLMLER FELSEFES/B. Fay
a KATWAVALDAN ROUANA/M. Satan a ptvASAJJ. NaD a ANNE: MELEK M, YOSMA MTYEV. HWJon a KUTSAL
NSANfG knsrhm a BBNALTHDA DEVLET/ft Laraa YAADINIZ SEFALET/A G a YAAMA SANATI FRS6FESA. Nafnmas a KCflKU KLTFlCvF. F n tf a ETMDE ETKrF Hsjnes a DUYGUSAL YAANTVD. tapdn a
ELETREL TEOR/fl. Gauss -* AKTtVSTlN EL KtTABifl SYa a KARAKTER AM JASR SmneO a MODERNLK VE
MPHEMKIZ Baunm a NfETZSCHE: B lfl AHLK KARTFNN ETP Badiw tt a KLTR,KMLK VE SYASETfNa
Te* a AYONLAMJI ANARM. Kafronn a MOOAVE GNDEMLERD. Csna a BLM ET/O. flasntt a CERENN SU N TAR N IfAfCTm a-a ZGRLKLEKALKMJA'A San
H
A
Z
I
R
L
A
N
A
N
K

T
A
P
L
A
R
ADALET TUTKUSUfRC. Sabmcn a KRESELLEME VEKLTIR'J. Tarttaon a SYASAL lKTlSADINABC'tffl.Ha!maf a
ERKEN KEN KARANUK/ff.fl. Jamtan -T KORKNUN GLER/J. Kilsina a FOUCAULTNUN ZGRLK
SERVENJ.HCBamauar a

Emmaya

TEEKKRLER
H elsinki'deki, o aralarda Lal Jayawardena tarafndan ynetilen D nya K alknm a iktisad Araun n alan Enstits iin daha nr.r? yaptm b ir alm ann ardndan g o ek leen b u kitabm ge
rektirdii aratrmay yaparken, A ngus D eatonla ortak b ir proje iin Jcfcn D. v e Catherine T.
M ac Arthur Vakftodan destek aidim. Bu ahzna, B idem i M illetler K alknm a Program rn n /n sani G elijm e Raporlar iin, PakistanlI M ahbub u l H ak n (1998'de a n i lm benim i m h U i
etkisinden t a n olarak kurtnl madiim ar b ir darbe olan, lisans gnlerime kadar uzanan yakn
dostum) m stesna ynetimi altnda verdiim U r t r danm anlk hizm etiyle de yakndn balan
tldr 1998m balarna kadar ders verdiim H ervard niversitesi araOrm alanma yllarca ola
anst bir destek salamtr. Harvard U luslararas K alknm a Enstits, H arvard NUhs ve Kalksnma A ratrmalar M erkezi. Cam bridge niversitesi K ings C ollege'deki Tarih ve ktisat M er
kezinden de ayn ay n lojistik destek grdm.
M kemmel alm a atkadalanm olduu iin ok anslym. Jean D rtz e 'y U yllarca birlik
te alm ak ve eitli ortak kitaplar yaymlamak gibi byk b ir frsatm oldu. B u kitaplar eliniz
deki almay etkilem itir (Jeanla birlikte almann, iin ounu kendisi yaparken itibarn b
yk bo tmnn neredeyse kesinlikle size kalm as gibi ho b ir yan vardr). Sudiur A naodla, bu
kitapla yakmdan balatttb konular zerine a t a k alm a yapm a n rm a sahip olm ak d a benim
iin harikayd. A ngus Deaton. Meghnad Desai. Jam es Foster ve Sddk O sm aniyle de ok ve
rim li alm a ikilerim olmutur. M artha Nnssbanm la 1987-1989d a yaptm ibirlii, bu ki
tapta kapsaml biimde kullanlan kapasite v e yaam kalitesi kavram larnn incelenm esi bakmn
dan o k nemliydi.
nsani G elipne R a p o rla rin t yardm c oluken, M ahbub u l H a k 'm yam sua, Sakiko Fukuda-Par, Selim Jahan, M eghnad Deaai ve Paul Streelenla ve daha sonra, M h b u b 'u n yerine ge
en R ichard Jollyyle karlkl ve verim li ikilerim oldu. Kendilerinden ysrdm grdm te
k i alma arkada danman ve. eletirmenler arasmda. Tony Atkinsond a n (fikirlerinden sk sk
yararlandm) harka K aushik Basu, Alok Bhargava, D avid Bloom. Anne Case, Lincotn Chen .
M artha Chen, Stanley Fischer, C r m Grown. S. Gnhan. Stephen K lasm . A . K . Shiva Kumar. Ro
bert N o z k k , Christina P assan, B en Po lsk , Jeffrey Sachs, Tim (Thomas) Scanlon, Joe Sglitz.
K oU io S uzum un ve Jcmg-U You yer almaktadr. Temel fikirler ve taslak metinlerin eitli versi
yonlar hakknda Sudhir Anand. Amiya Bagchi. Pranab Bardhan, Ashim Dasgupta. A ngus D e
aton. Peter Dimock, Jean Drhze, J u n e s Foster, Sddk Osmani, Ingrid Robeyns v e A dele Sitnm osun ycsum lanndan yararlandnn.
Aron Abraham 'in uzun b ir sre, Engrid R obeyns v e Tanni M ukhopadhyay'm yskm zaman
larda gladVlan ok etkin ararma desteinden de yararlandm. Anna M arie Svedrofsky lojis
tik dzenlemelerle en faydal egdm salamtr.
nsz'de belirtildii ghi, b konferanslar Dnya B ankas Bakan James W olfensohnon
daveti zerine verildi O nunla yaptm tartm alar benim iin ek yararl olmutur. Dnya Bankasin d ak i kcnferaoelar srasyla. lam es Wolfensohn, Caio Kochweser. la n a il Sergeldin, Callirtro Madavo v s Sven Sandstrcanun bakanlm da gerekleti ve b a kiilerin h er biri ele almaya
altm so ru n lu zerine odjml gzlem lerde butundular. Konferanslarm] izleyen tartmalar
srasnda sorulan sorular ve yaplan yorum lat da benim iin o k u y an c oldu. D nya B ankasmn
kurmaylaryla, genellikte bu kcm fenm slnn sorumluluunu yklenen T ank H seyinin kusursuz
almalaryla salanan etkileim hrsaondan d yararlandm.
Sen olarak, eim Em ma Ro&schild, eitli gllerin faildi versiyonlarm deiik zam an
larda okumak zorunda kalm v e tavsiyeleri benim iin h e r zam an olaanst deerli olmutur.
Bu kitap Sm idin zmlemelerinden nemli lde yararland iin, kendisinin A dam Smith
zerine yapt alm a uygun b ir fikirler kayna olmutun nceki yazlarma a n a olanlar, Emm a 'y tanmadan nce de A d m Smfhle yakm dan ilgilendiim i bilirler. Bu rg E m m a'nm et
kisiyle skrlat. B u nokta elinizdeki alm a asmdan nemlidir.

 in d e k ile r

n s z ........................................................................................................13
G R: Z G R L K O L A R A K K A L K I N M A ................................17
A. z g rl k o la r a k k a lk n m a ...........................................................................................17
B . E lk in ik v e b a l a n t l a r ...................................................................................................19
C . B a z rn e k le m e le r : S iy a s a l z g r l k v e y a a m k a l i t e s i ..............................2 0
D . T ic a ri i le m le r, p iy a s a la r v e ik tis a d i z g r l k y o k s u n lu u ........................ 21
E . r g tle r v e d e e r le r........................................................................................................ 2 4
F . K u r u m la r v e a a s a l z g rl k le r............................................................................... 2 5
G . S o n u n ite li in d e b ir y o r u m .....................................................................................2 6

I. Z G R L K P E R S P E K T F .................................................................. 27
A zgrlk yoksunluu biimleri................................................................30
B. Uygulamalar ve frsatlar....................................................................... 32
d zgrln iki rol....................................................................................33
D. Deeriendirici sistemler: Gelirler ve kapasiteler...................................35
E. Yoksulluk ve eitsizlik............................................................................... 36
E Gelir ve lmllk oram ...........................................................................37
G. zgrlk, kapasite ve yaam kalitesi...................................................... 41
H. Piyasalar ve zgrlkler...........................................................................43
t Deerler ve deerlendirme sreci............................................................. 49
1 Gelenek, kltr ve dem o k rasi..................................................................50
J. Sonu niteliiode yorum lar...................................................................... 52
O.

K A L K IN M A N IN A M A L A R I V E A R A L A R I..........................54
A zgrln kurucu ve arasal rolleri.......................................................55
B. Arasal zgrlkler....................................................................................57
C. Balantlar ve tam am layclk..................................................................60
D- in-Hindistan kartlnn farkl ynleri................................................ 62
E Byme araclyla salanan toplumsal dzenlemeler.......................... 64
E Kamusal nlemler, dilk gelirler ve greli maliyetler.......................... 67
H. Yirminci yzyl Britanyas'nda lmllk oranlarnn drlmesi. . 71
L Demokrasi ve siyasal tevikler..................................................................74
t Sonu niteliinde bir yorum...................................................................... 76

III. A D A LE T N T E M E L L E R V E Z G R L K .................................... 78
A Kapsanan ve dlanan b ilg i...................................................................... 80
B. Bildiriimsel bir temel olarak fayda.........................................................83
C. Faydac yaklamn y ara rla n ....................................................................85
D. Faydac yaklamn handikaplar............................................................. 87
E John Rawls ve zgrln ncelii.........................................................90
E Robert Nozick ve liberteriik....................................................................92
G. Fayda, gerek gelir ve kiiler aras kyaslam alar...................................94
H. Refah: eitlilikler ve ayrklkla:.........................................................98
1 Gelirler, kaynaklarve zgrlkler.........................................................101
t Refah, zgrlk ve kapasite.................................................................... 106
J. Arlklar, deer bime ve toplumsal seim ..........................................112
K. Kapasite bildiriimi: Alternatif kullanm lar......................................... 118
L- Sonu niteliinde yorum lar.................................................................... 123
IV. K A PA STE Y O K SU N L U U O L A R A K Y O K S U L L U K
126
A Gelir yoksulluu ve kapasite yoksulluu.............................................. 131
B. Neyin eitsizlii?.................................................................................. 133
8

C. isizlik ve kapasite yoksunluu.............................................................. 136

D. Salk hizmeti ve lmllk oram:
Amerikan ve Avrupa toplumsal tutumlar...............................................139
E. Hindistan ve Aa Sahra Afrika'snda yoksulluk v e yoksunluk. . . . 142
F. Toplumsa] cinsiyet eitsizlii ve kayp k ad n lar....................................150
G. Sonu niteliinde yorum lar.....................................................................154
V.

PY A SA L A R , D E V L E T V E T O P L U M SA L F IR S A T ................ 158
A Piyasalar, zgrlk ve e m e k .................................................................159
B. Piyasalar ve e tk in lik ................................................................................165
C. zgrlklerin dezavsntajlaa ve eitsizlii arasndaki balant
170
D. Piyasalar ve kar gruplan....................................................................... 171
E. Piyasalann roln eletirel bir tutumla inceleme g ere i......................176
F. ok yanl bir yaklam ihtiyac................................................................ 179
G. Karlkl dayanma ve kamu m allar...................................................182
H. Kamu imknlar ve tevikler.................................................................. 185
I. Tevikler, kapasiteler ve ilevler..............................................................186
t. Hedefleme ve olanaklarn snanm as..................................................... 190
J. Eyleyen ve bildiriimse! tem el................................................................ 194
K. Mali muhafazakrlk ve btnletirme................................................... 195
l_ Sonu niteliinde yo ru m lar.................................................................... 200

V L D E M O K R A S N N N E M ...................................................................205
A. iktisadi ihtiyalar ve siyasal h ak lar....................................................... 206
B. Siyasi haklann ve demokrasinin stnl..........................................207
C. Siyasi ve medeni haklara kar grler................................................ 208
D. Demokrasi ve iktisadi byme................................................................209
E. Yoksul insanlar demokrasiyi ve siyasal haklan umursarlar im?
211
F. Siyasi haklann arasal nem i..................................................................213
G. Siyasi haklann kurucu r o l .................................................................... 214
H. Demokrasinin ilem esi...........................................................................215
I. Demokrasi pratii ve muhalefetin ro l .................................................. 216
. Sonu niteliinde bir yorum.................................................................... 219
V II. K IT L IK L A R V E D E R K R Z L E R ................................................. 222
A Yetki ve karlkl bamllk..................................................................224
B. Ktlk nedenleri........................................................................................228
C. Ktlhn nlenmesi................................................................................... 233
D. Ktlk ve yabanclam a...........................................................................236
E. retim, eitlendirme ve bytlme............................................................242
F. stihdam yolu ve eyleyen sorunu........................................................... 244
G. Demokrasi ve ktln nlenmesi........................................................... 246
9

H. Tevikler, bildiriim ve ki lklarn nlenm esi....................................... 248

I. Demokrasinin koruyucu ro l ..................................................................250
t effaflk, gvenlik ve Asya iktisadi k rizleri......................................... 252
J. Sonu niteliinde yorumlar.....................................................
255
V m . KADINLARIN EYLEM LL V E TO PLUM SAL D E M 259
A. Eylemlilik ve refah..................................................................................260
B. Ortaklk at n a ....................................................................................264
C. Kazanlm hak a lg la n .............................................................. ..
26S
D. ocuklarn hayatla kalmas ve kadn eylem lilii................................ 269
E. Eylemlilik, zgrleme ve dourganln azaltlm as.........................273
F. if tm lan siyasal, toplumsal v e iktisadi rolleri...................................275
G. Sonu niteliinde bir yorum ..................................................................280

IX. NFUS, BESN MADDELER VE ZGRLK..................... 282

A. Dnyada bir besin ma**-' krizi var a tf ..............................................283
B . tiniaadi tevikler v e besin maddesi retimi............................................285
G K ii bana besin maddesi retimi trendinin tesi.................................288
Dl Nfus artp ve basknn savunulmas.................................................... 289
E. Bask ve Urezne hakla.
................................................................290
F. Malthnsu zmleme...........................................................................294
G, iktisadi ya da toplumsal kalkmma.........................................................297
H, Gen kadnlarn haklarnn tannmas.....................................................299
L Dsallk, deerler ve iletiim .................................................................. 301
L Zorlama ne '"dar etkilidir?....................................................................302
J. Dourganln azaltlmasnn yan etkileri ve h z.................................305
K. Zorlama tecrbeleri................................................................................. 307
L. Sonu niteliinde bir yorum....................................................................310

X, KLTR VE NSAN H A K LA R I................................................312

A.' eletiri................................................................................................ 313
B. Meruluk eletirisi................................................................................... 314
C Tutarhhk eletirisi....................................................................................315
D. Kltrel eletiri ve Asyaya zg deerler........................................317
E ada Bad ve benzersizlik iddialar.................................................... 319
F. Konfys yorumlan..............................................................................321
G. Aoka ve Kanilya....................................................................................322
H. slm hogr..........................................................................................325
I. Kreselleme: iktisat, kltr ve haklar.................................................. 327
L Kltrel alveri v e knpsaya bir karlklbamllk......................... 330
J. Evrenselci varsaymlar........................................................................... 332
K. Sonu niteliinde bir yorum ..................................................................335
10

X I. T O P L U M S A L SE M V E B R E Y S E L D A V R A N I ................... 338
A. mknszlk ve bildiriimse! tem eller.....................................................340
B. Toplumsal adalet ve daha zengin bildiriim ..........................................342
C. Toplumsal etkileim ve ksmi uyum.......................................................343
D. Amalanm deiiklikler ve amalanmam; sonular........................345
E. inden baz rneklemeler.......................................................................349
E Toplumsal deerler ve kamusal k a r.................................................... 353
G. Kapitalizmde deerlerin rolil..................................................................354
H. elii, gilven ve szlem eler................................................................356
L Piyasa ekonomisi iinde norm ve kurumlanl deiimi........................358
. Kurumlar, davran normlar ve mafya.................................................. 360
J. evre, dzenlemeler ve deerler........................................................... 362
K. Mantkl dn, duygudalk ve sorumluluk..................................... 364
L. Gdsel seim ve evrimsel y aam a.......................................................367
M. Etik deerler ve siyaset oluturma.........................................................370
N. Yolsuzluk, tevikler ve i eti i............................................................... 371
O. Sonu niteliinde yorum lar................................................................ 376
X H T O P L U M S A L B R VAAT O LA R A K
B R E Y S E L Z G R L K .....................................................................380
A. zgrlk ve sorumluluun birbirine bamll .................................382
B. Adalet, zgrlk ve sorumluluk............................................................. 384
C. zgrln yaratt farkllk n e d ir? .................................................... 389
D. Neden fark eder?......................................................................................391
E. nsani birikim ve insan k ap asite si.........................................................393
E Son bir yorum .......................................................................................... 399
D i z i n ............................................................................................................ 401

11

EKLLER:
1 Blgelere gte erkeklerin hayada kalma oranlarndaki deiim ler................ 3$
2 Blgelere gre karltlann hayatta kalma oranlarndaki deiim ler................ 39
3 K ii bana GSMH (ABD Dolan olarak) ve doumdan itibaren yaam
sresi beklentisi, 1994.................................................................................
69
4 Ingiltere vc GaBer'de yaam sresi beklentisinde grlen iyilemeler.
1901-1960............................................................................................................. 73
5 GSMH art (Birleik Krallk'ta) ve yaam sresi beklentisinde
cm ylhk artlar (Ingiltere ve Galler), 1901*1960..............................................75
6 Gerek gelir v e aUe gelirine gre dzenlenmi Siyahlar ile Beyazlar
arasndaki titmliUtfk oran karlatrmas (35-54 ya aras)........................ 140
7 Seilm i toplnhklarda toplara nfus iinde kadn erkek oranlan.................149

8 Bangladete ta b i retimi, 1971-1975 ........................................................ 230

9

1990 deerine gre ABD Dolan zerinden besin maddesi fiyattan

287

TABLOLAR:
1
2
3

Hindistan v e Aa Sahra Aftikas: Seilm i kyaslamalar (1 9 9 1 ).............. 144

Blgelere gte rii hain besin maddeni tirelim endeksleri......................... 285
1990 deerine gre ABD Dolan zerinden besm maddesi
fiyattan: 1950-1952den 1995-1997y e ........................................................... 286

 n s z

Bir ya da iki yz yl nce hayal bile edilemeyen, grlmemi bir

bolluk dnyasnda yayoruz. ktisadi alann da tesinde olaans
t deiiklikler meydana geldi. 'Yirminci yzylda, rakipsiz bir siya
sal rgtlenme modeli olarak demokratik ve katlma ynetim ku
ruldu. nsan haklan ve siyasal zgrlk kavranlan artk hSlrim re
toriin nem li bir paras. nsanlar gemie kyasla ortalama olarak
daha uzun yayor. Ayn zamanda, yerkrenin farkl blgeleri artk
her zamankinden daha fazla birbirine bal. Bu sadece i, ticaret ve
iletiim alanlarnda deil, birbirini etkileyen fikirler ve idealler ba
tanm dan da geerli.
Ve ayn zamanda olaanst bir yoksunluk, yoksulluk ve basta
dnyasnda yayoruz. Eski sonnlann yarn sra pek ok yeni sorun
13

var. Bunlar, sytip giden yoksulluu ve karlanmayan en tem el ih

tiyalar, ktl ve yaygn al, temel zgrlklerin yan sra en
basit siyasal zgrlklerin ihlalini, kadn kar ve eylemlerinin yay
gn biimde gz ard edilmesini, iinde yaadmz evreye ve ge
rek iktisadi gerekse toplumsal hayatlarmzn srdrlebilirliine
ynelik gittike arlaan tehditleri kapsyor. Bu yoksunluklarn
p ek ou yoksul lkelerin yan sra zengin lkelerde de u ya da bu
biimde gzlemlenebilir.
Bu sorunlar alt etmek kalknma uygulamasnn temel amala
rndan biridir. Bizim savmza gre, bu skntlarla mcadelede
farkl trden zgrlklerin roln kabul etmek zorundayz. Son
tahlilde bireysel eylemlilik bu yoksunluklarn ele alnmasnda ger
ekten nemlidir. te yandan, bireysel olarak sahip olduumuz ey
lem zgrl, bize salanan toplumsal, siyasal ve iktisadi frsatlar
tarafndan kanlmaz biimde snrlanr ve kstlanr. Bireysel ey
lemlilik ile toplumsal dzenlemeler arasnda birbirini tamamlayan
derin bir iliki vardr. Bireysel zgrln merkeziliini ve birey
sel zgrln kapsam ve etki alan zerinde toplumsal etkilerin
gcn ezamanl olarak tanmak nemlidir. Kar karya olduu
muz sonulan zebilmek iin bireysel zgrl toplumsal bir ta
ahht olarak grmemiz gerekir. Bu almann aratrmay ve sor
gulamay hedefledii temel yaklam budur.
Bu yaklamda, zgrln genilemesi hem kalknmann ba
lca asl amac, hem de arac olarak grlr. Kalknma, insanlara
pek az seenek brakan ve makul faaliyetlerini gerekletirme ko
nusunda pek az frsat salayan eitli zgrlk yoksunluu tipleri
nin ortadan kaldrlmasndan ibarettir. Bizim savmza gre temel
zgrlk yoksunluklarnn ortadan kaldrlmas, kalknmann kuru
cu esidir. Ne var ki, kalknma ile zgrlk arasndaki ilikiye da
ir daha btnlkl bir anlaya ulamak iin (kendi bana nemli
olan) bu temel kabuln tesine gememiz gerekir. Bireysel zgr
ln kalknmann stn hedefi olarak genelde tad kendine z
g nem, baka trden zgrlkleri ilerletmek iin belirli trden
zgrlklerin arasal bakmdan etkili klnmasyla gl biimde
tamamlanr. Farkl zgrlk tipleri arasndaki balantlar kum cu ve
14

dzenleyici olm aktan ok ampirik ve nedenseldir. rnein, iktisadi

ve siyasal zgrlklerin, (zaman zaman ileri srld gibi) birbi
rine dman olmaktan ok birbirini glendirmeye yardmc olduk
larna dair gl kantlar vardr. Ayn ekilde, kamusal etkinlik gerektirebilen eitim ve salk hizmetleri alanlarndaki, toplumsal im
knlar. bireysel iktisadi ve siyasal katlm frsatlarm tamamlar ve
ayn zamanda farkl yoksunluklarmzn stesinden gelirken kendi
inisiyatiflerimizin glenmesine yardmc olur. Yaklamn kalk
noktas zgrl kalknmann ana hedefi olarak saptamakta yat
yorsa, siyaset zmlemesine ulamann yolu, zgrln bak
am kalknma srecinin yol gsterici perspektifi olarak tutarl ve
ika edici hale getiren ampirik balantlarn kurulmasnda yatar.
Bu alma, eitli kurumlan ve birbirini etkileyen pek ok ey
lemi kapsayarak, iktisadi, toplumsal ve siyasal etkinliklerin btn
sel bir zmlemesini yapma gereini ana hatlaryla ortaya koyar;
zellikle, iktisadi frsatlar, siyasal zgrlkler, toplumsal imkn
lar. effaflk gvenceleri ve koruyucu gvenlii kapsayan baz
nemli arasal zgrlkler arasndaki roller ve balantlar zerinde
younlar. Devlet, piyasa, hukuk sistemi, siyasal partiler, medya,
kamusal kar gruplan ve kamusal tartma forumlar gibi pek ok
kurumu kapsayan toplumsal dzenlemeler, datlan yararlarn pa
sif alclar olmaktan ok deiimin aktif eyleyenleri olarak grlen
bireylerin temel zgrlklerinin artrlmasna ve garanti edilmesine
yaptklar katklar bakmndan incelenir.
Bu kitap, 1996 gznde Dnya Bankas'nda bir Bakanlk Ku
rulu yesi olarak verdiim be konferans temel alyor. Kasm
1997 'de bir btn olarak yaklam ve etkilerini konu alan bir kon
ferans daha oldu. Bu grevin salad frsat ve m eydan okuma
imknn deerlendirdim. Bunun, vizyonuna, yeteneine ve insan
lna byk hayranlk duyduum Bakan James Wolfensohnun
daveti zerine gereklemesi beni zellikle mutlu etti. Kendisiyle
daha nce Princetonda leri Aratrmalar Enstits Mtevelli He
yeti yesi olarak birlikte alma ayrcal edindiim Wolfensohn'un yakn bir zamanda da Dnya Bankasndaki liderliinin
kurucu etkisini byk bir ilgiyle izledim.
15

Dnya Bankas benim deimez biimde favori rgtm olma

mtr. yi eyler yapma gc hemen her zaman tam aksini yapma
ihtimaliyle birlikte gider ve profesyonel bir iktisat olarak gemi
te Dnya Bankas'nm ok daha iyi iler yapp yapamayacan za
man zaman sorgulamaktan da geri durmadm. Bu kukular ve ele
tiriler yaymlanmtr, bu nedenle, kukulu dnceler beslediime
dair bir itir a fta bulunmam gerekmez. Btn bunlar, kalknmayla
ve kam u siyaseti oluturmayla ilgili grlerimi Dnya Bankasna
sunma frsat bulduum iin zellikle honut olmam salad.
N e va ki bu kitap aslnda Dnya Bankasnda ya da dier ulus
lararas rgtlerde grev yapanlar ya da bu kurulular adna alan
insanlar iin tasarlanmad gibi ulusal hkmetlerin siyaset yap
clar ve planclar iin de tasarlanmamm Bu daha ok, kalknm a
ve kalknmann temelini oluturan pratik sebepler zerine, zellik
le kamusal tartma yaratmay amalayan genel bir almadr.
Hem aklk salamak, hem de yazl versiyonu uzman olmayan
okurlar iin daha anlalr klmak iin alt konferans on iki blm
halinde yeniden dzenledim. Aslnda tartma yaratmay mmkn
olduu kadar teknik olmayan bir tarzda srdmeye altm ve da
ha resmi yazna -teknik yn ar bast iin- sadece dipnotlarda
deindim. Bu konferanslardan (1996) sonra yaanan, Asya iktisadi
krizi gibi (konferanslarda dile getirdiim en byk korkularn baz
larn dorulayan) yeii iktisadi deneyimleri de yorumladm.
Toplumsal deiimin ve iktisadi ilerlemenin bir arac olarak ka
musal tartmann rolne verdiim neme (metnin ortaya koyaca
gibi) uygun biimde, bu alma, esas olarak ak mzakereye ve
eletirel incelemeye sunulmaktadr. Hayatm boyunca y etk ilile fe
tavsiyelerde bulunmaktan kandm. Aslnda nerilerimi ve eleti
rilerimi -deerleri ne olursa olsun- kamusal alana yerletirmeyi ter
cih ettim ve herhangi bir hkmete asla danmanlk yapmadm.
Genellikle serbest bir medyas olan demokraside (Hindistan,
Britanya ve Birleik Devletler) yaayacak kadar talihli olduum
iin, grlerin kamuya sunulma frsatnn olmayndan ikyet et
m em iin herhangi bir neden yok. ne srdm grler ilgi
uyandrr ve bu haya konularn daha kamusal biimde tartlma
sna yol aarsa, bu benim iin U byk dl olur.
16

G iri:
z g r l k o la r a k k a lk n m a

A . Z G R L K O L A R A K K A L K IN M A

Kalknma, bizim savmza gre, insanlarn yararland gerek z

grlkleri geniletme sreci olarak grlebilir. zgrlklere odak
lanmak, kalknmay gayri safi m illi haslann (GSMH) bymesiy
le, bireysel gelirlerdeki artla, sanayilemeyle, teknolojik ilerle
meyle ya da toplumsal modernlemeyle zdeletiren daha dar kal
knm a anlaylarna ters der. GSM Hnin ya da bireysel gelirlerin
artmas toplum yelerinin yararland zgrlkleri geniletme
arac olarak elbette ok nemli olabilir. Ancak zgrlkler, top
lumsal ve iktisadi dzenlemelerin (rnein eitim ve salk hizmet
lerinin) yarn sra medeni ve siyasal haklar (rnein, kamuyu ilgiR N / ifrikle KaBam u

17

lendiren meseleleri tartma ve denetime kablm a zgrl) gibi

baka belirleyicilere de baldr. Ayn ekilde sanayileme, teknolo
jik ilerleme ya da toplumsal modernleme bireysel zgrlklerin
genilemesine nemli lde katkda bulunabilir; ancak zgrlk
baka etkilere de baldr. Eer kalknma zgrl artryorsa, o
zaman belirli bir ara ya da zel olarak seilmi bir aralar listesin
den ok bu birletirici hedef zerinde younlamay gerektiren
nem li bir neden var demektir. Kalknmay temel zgrlklerin ge
nilemesi bakmndan ele almak, dikkati, baka zelliklerinin yan
sra bu srete nemli rol oynayan baz aralardan ok, kalknma
y nemli klan amalara yneltir.
Kalknma, zgrl ortadan kaldran balca nedenlerin, zor
baln, yoksulluun, sistematik toplumsa! yoksunlukla birlikte ye
tersiz iktisadi frsatlarn, baskc devletlerin hogrszlnn ya
da arlklarnn yarn sra kamusal hizmetlerdeki ihmalin ortadan
kaldrlmasn gerektirir. Toplam servette benzeri grlmemi art
lara ramen, ada dnya, ok byk saylarda insann -hatta bel
k i de ounluun- temel zgrlklerini inkr etmektedir. Temel z
grlklerden yoksunluk bazen al giderme, yeterli besin madde
sine erime, iyiletirilebilir hastalklara are bulma, yeterli giyinme
ve barnma olana salama, temiz su veya sala uygun koullar
dan yararlanma karlnda insanlarn zgrln alan iktisadi
yoksullukla dorudan ilikilidir. zgrlk yoksunluu, baka r
neklerde, kamusal imknlarn, ve sosyal hizmetlerin yetersizliiyle,
szgelimi salgn hastalklar nleme programlarnn, salk hizm et
leri ve eitim imknlar iin rgtl dzenlemelerin ya da yerel ba
r ve dzenin srdrlmesi iin gerekli etkin kunm lann yoklu
uyla yakndan balantldr. Baz rneklerde de, zgrln ihla
li, dorudan siyasal haklarn ve insan haklarnn otoriter rejimlerce
inkrndan ve toplumsal, siyasal ve iktisadi hayata katlm zgrl
ne getirilen kstlamalardan kaynaklanr.

18

FUK K A/zgM lkk Klkmm

B . E T K N L K V E B A L A N T IL A R

zgrlk iki ayr yaklamdan trii kalknma srecinin merkezin

de yer alr.
1) Deerlendirici yaklam : lerlemenin deerlendirilmesi esas
olarak insanlarn sahip olduklar zgrlklerin artrlp artrlmad
na gre yaplmaldr.
2) Etkinlik yaklam: Kalknmann baarlmas tamamen insan
larn zgr eylemliliine bamldr.
Birinci gdlenmeye iaret etmi bulunuyorum; zgrlk zerinde
younlamay gerektiren deerlendirici yaklam. kinci sebebi, ya
ni etkinlii izlerken, konuyla ilgili ampirik balantlara, zellikle
farkl trden zgrlkler arasndaki, birbirini destekleyen karlkl
balantlara bakmamz gerekir. Bu kitapta ayrntl olarak incelenen
bu karlkl balantlardan dolay, zgr ve srdrlebilir eylemli
lik byk bir k a l k n m a m otoru olarak ortaya kar. zgr eylemli
lik k a l k n m a n n bizatihi kurucu bir paras olmakla kalmaz, ayn
zamanda baka trden zgr eylemliliklerin glenmesine de kat
kda bulunur. B u almada kapsaml biimde incelenen ampirik
balantlar, zgrlk olarak kalknma" fikrinin bu iki ynn bir
letirir.
Bireysel zgrlk ile toplumsal k a l k n m a n n baarlmas arasn
daki iliki, tek bam a nemli olan kurucu balantnn olduka te
sine geer, insanlarn olumlu kazanndan, iktisadi frsatlardan, si
yasal zgrlklerden, toplumsal glerden, salk hizmetlerinden
yararlanmay ve temel eitim almay mmkn klan koullardan,
inisiyatiflerin zendirilmesi ve gelitirilmesinden etkilenir. Bu fr
satlar iin gerekli olan kurumsal dzenlemeler, insanlarn sahip olduklan zgrlkleri, toplumsal seime ve bu frsatlarn gelimesini
zorlayan k a m u s a l kararlarn oluumuna katlma zgrl aracl
yla kullanmalarndan da etkilenir. Burada bu balant da aratrl
d.

19

C. B A ZI RN EKLEM ELER:
SY A SA L Z G R L K V E Y A A M K A L T E S

zgrl kalknmann balca amalarndan biri olarak grmenin

yarataca fark birka basit rnekle gsterilebilir. Bu yaklamn
btn etki alan ancak ok daha kapsaml (izleyen blmlerde bu
na allan) bir zmlemeden kabilecek olsa da, zgrlk ola
rak kalknma fikrinin radikal doas birka temel rnekle kolayca
aklanabilir.
Birincisi, GSMH art ya da sanayileme bakmndan ele alnan
daha dar kalknma grleri balamnda, siyasal katlm ve m uha
lefet zgrl ya da temel eitim grm e frsatlar gibi belirli siya
sal ya da toplumsal zgrlklerin "kalknmaya yardmc" olup ol
mad sk sorulan bir sorudur. Daha derin bir temele oturan zgr
lk olarak kalknma grnn nda, soruyu bu ekilde ortaya
koymak, bu temel zgrlklerin (yani, siyasal katlm zgrl ya
da temel eitim alma veya salk hizmetinden yararlanma frsat
nn) kalknmann btnleyici unsurlar arasnda yer aldna dair
nemli anlayn gzden kamasna yol aar. GSM H artna ya da
sanayilemenin gelitirilmesine dolayl katklarndan hareketle bu
zgrlklerin kalknmayla hem en ilikilendirilmesi gerekmez. As
lna baklrsa b u hak ve zgrlkler iktisadi ilerlemeye katk bak
m ndan da ok etkilidir; bu balant bu kitapta kapsam l biimde
ele alnacaktr. Ancak aradaki nedensel iliki gerekten nemli olsa
da bu nedensel balantnn hak ve zgrlklere kazandrd hakl
lk, bu zgrlklerin kalknmada dorudan oynadklar kum cu ro
ln tesindedir.
kinci bir rnekleme, (fiyat deiikliklerinin gerektirdii dzelt
meden sonra) kii bam a den gelir ile bireylerin uzun ve iyi bir
yaam srme haklar arasndaki uyumsuzlukla ilgilidir. rnein,
Gabon ya da Gney Afrika, Namibya ya da Brezilya yurttalar, ki
i bana GSMH bakmndan, Sri Lanka, in ya da Hindistan'n
Kerala eyaletinin yurttalarndan ok daha zengin olabilirler, ancak
ikinci gruptakilerin uzun yaam sresi beklentileri birinci gruptaki
lerin beklentilerinden aslnda ok daha yksektir.
20

Farkl tipte bir rnek: Birleik Devletler 'de yaayan Afrika k

kenli Amerikallarn nc dnyadaki insanlardan ok daha zen
gin olmalarna karlk beyaz Amerikallara kyasla grece yoksul
olduklar sk sk belirtilir. Ne var ki Afrika kkenli Amerikallarn
olgunluk am ulam a anslarnn, pek ok. nc Dnya toplumunda, rnein (salk hizmeti, eitim v e topluluk ilikileri bak
m ndan farkl dzenlemeleri olan) in, Sri 1-anka ya da Hindis
tan'n eitli blgelerinde yaayan insanlannkinden kesinlikle daha
az olduunu kabul etm ek gerekir. Kalknma zmlemesi daha
zengin lkelere de uygunsa (bu almada gerekten byle olduu
savunulmaktadr), daha zengin lkelerde bu trden gruplar aras
ztlklarn varl, gelimilik ve azgelimilik anlaynn nemli
bir yn olarak grlebilir.

D . T C A R L E M L E R ,
P Y A S A L A R V E K T S A D Z G R L K Y O K S U N L U U

nc bir rnekleme, piyasalarn kalknma srecinin paras ola

rak oynad rolle ilgilidir. Piyasa m e k a n iz m a s n n yksek ik tisad i
bymeye v e kapsaml iktisadi ilerlemeye katinda bulunm a yetene
i ada kalknma yaznnda geni apta -ve hakl olarak- kabul
edilmitir. Ancak piyasa m e k a n iz m a s n n yerini sadece trev terim
lerle anlamak hatal olur. Adam Sm ithin belirttii gibi, mbadele
ve ticari faaliyet zgrl insanlarn mantksal olarak deer ver
dikleri temel zgrlklerin ayrlmaz bir parasdr.
Piyasalara genelde kar olmak, neredeyse insanlarn birbiriyle
konumasna genelde kar olmak kadar tuhaf olur (baz konuma
lar aka kural d olsa ve bakalar, hatta bizzat konuanlar iin
sorunlara neden olsa da). Szck, m al ya da armaan alp verme
zgrlnn olumlu ancak uzak etkileri olduunu aklamak dahi
gerekmez; onlar toplumun iindeki insanlarn yaama ve birbiriyle
etkileme tarznn (kural ya da emirle durdurulmadka) bir para
sdr. Piyasa mekanizmasnn iktisadi bymeye katks elbette
nemlidir, ancak bu. m badele -szckler, mallar, armaanlar- z
21

gllnn tad dorudan anlamn kabulnden sonra gelir.

Aslna baklrsa, igc piyasasna katlma zgrlnn reddi,
insanlar klelie ve tutsakla mahkum etme tarzlarndan biridir
ve bugn pek ok nc D nya lkesinde zorunlu almaya tabi
tutulmama zgrlnden yoksunlua kar verilen mcadele,
Amerikan Sava srasmda da geerli olan nedenlerden tr
nemlidir. Piyasalara girme zgrl, piyasa mekanizmasnn ik
tisadi bymeyi ya da sanayilemeyi ilerletip ilerletemeyecei so
runundan tamamen bamsz olarak, kalknmaya tek bana nem
li bir katk olabilir. Aslnda Karl M arx'rn kapitalizm vgs (genel
de kapitalizmin byk bir haytam deildi) ve Amerikan Sava'n ada tarihin byk bir olay olarak nitelendirmesi (Das
Kapital'de), klelie ve igc piyasasndan zarla dlanmaya ta
mamen ters den, i szlemesi yapma zgrlnn tad
nemle dorudan ilgiliydi. Tartlaca zere, gnmzde geli
mekte olan lkelerin ounda kalknmann can alc ve zorlayc ta
lepleri, ak igc piyasasna girii engelleyen aleni ya da gizli k
lelikten emei zgrletirme gereim ierir. Ayn ekilde rn pi
yasalarna giriin engellenmesi, pek ok kk iftinin ve didinip
uraan reticinin geleneksel dzenlemeler ve kstlamalar altnda
acsn ektii yoksunluklar arasnda yer alr. ktisadi mbadeleye
katlma zgrl toplumsal hayatta temel bir role sahiptir.
ou kez ihmal edilen bu dnceye iaret etmek, iktisadi b
ymenin hatta pek ok durumda iktisadi adaletin salanmasn da
ieren btn rolleri ve etkileri bakmndan piyasa mekanizmasna
kapsaml biim de hkmetmenin nemini reddetmek anlamna gel
mez. te yandan, topluluun piyasa ynelimli toplumun salad
yararlardan dlanmaya devam eden kesimleri arasnda srp giden
yoksunluklar ve insanlarn yaam tarzlarm ve deerlerini piyasa
kltrne uydurabileceklerine dair genel yarglan, bu konudaki
eletirileri de kapsayacak ekilde incelememiz gerekir. zgrlk
olarak kalknmay incelerken farkl saflarca ne srlen tezlerin
uygun biimde hesaba katlmas ve deerlendirilmesi gerekir. Sa
lam bir kalknma srecinin, piyasalan ok kapsaml biimde kullanmakszm baanlabileceini dnmek zordur, ancak bu durum.
22

insanlar -yoksullatracak yerde- zenginletirebildii srece, top

lumsal destein, kamusal dzenlemenin ve devlet ynetiminin ro
ln bertaraf etmez. Buradaki yaklam, piyasa mekanizmasn o
u kez y a savunma ya da acmaszca saldrm aya kyasla, piyasalar
konusunda daha geni ve daha kapsayc bir perspektif salar.
Bu rnekler listesine kendi ocukluk anlarmdan gelen bir ba
ka rnekle son veriyorum. Bir le sonras -sanrm on yalanndaydm- Banglade'in imdiki bakenti D akkadaki evimizin bahesin
de oynuyordum. Acyla haykran kanlar iinde bir adam bahe ka
psndan ieri girdi. Srtndan baklanmt Hindistann blne
rek Pakistann bamszln kazanmasndan hemen nceki o
gnlerde cemaat ayaklanmalar oluyor, Hindular ve Mslmanlar
birbirini ldryordu. Adam, Kader M ia adnda M slman bir gn
delik iiydi. kuruluk bir i iin komu eve giderken geni Hin
du blgemizdeki cemaat mensubu haydutlar tarafndan sokak orta
snda baklanmt. Ona su verdim. Bu arada bararak evdeki b
yklerden yardm istiyordum. Babam onu hastaneye yetitirdi. Ka
der Mia yolda bize karsyla arasnda geen konumay anlatt. Ka
rs ona bu kank zamanlarda dman bir blgeye gitmemesini
sylemiti. Ancak Kader Mia i bulup biraz para kazanabilmek iin
dar kmak zorundayd, nk ailesinin yiyecei yoktu. Onun ik
tisadi zgrlnn olmamasnn cezas, daha sonra hastanede ger
ekleen lm oldu.
Bu deneyim beni ok etkiledi ve sonralar, cemaatlere ve grup
lara skca bal olanlar dahil dar biim de tanmlanm kimliklerin
dehet verici basks zerinde dnmemi salad (kitapta bu konu
yu yeri geldike tartacam). Ancak bu olay ilk anda dikkate de
er bir olguyu, ar yoksulluk formundaki iktisadi zgrlk yok
sunluunun baka zgrlk trlerinin ihlali halinde kiiyi aresiz
bir av haline getirebileceini de gsteriyordu. Ailesi yaamn sr
drebilecek durumda olsayd, Kader M iann o dehet verici gn
lerde kuru kazanaca bir i iin dman bir blgeye gitmesi
gerekmezdi. Grld gibi, iktisadi zgrlk yoksunluu sosyal
zgrlk yoksunluunu dourabildii gibi, sosyal ya da siyasal z
grlk yoksunluu da iktisadi zgrlk yoksunluunu besleyebilir.
23

E. RG TLER VE DEERLER

B ir kalknma grn, birbiriyle balantl temel zgrlklerin

btnleerek genileme sreci olarak srdrmenin yaratt ok
nemli fark gstermek iin daha pek ok m ek verilebilir. Bu k i
tapta kalknma srecini, iktisadi, toplumsal ve siyasal dnceleri
btnletiren kapsayc terimlerle aratrmak iin sunulan, incele
nen ve yararlanlan gr bdur. Bylesine geni bir yaklam, p i
yasalar ve piyasayla ilgili rgtler, hkmetler ve yerel yetkililer,
siyasal partiler ve dier sivil kurulular da dahil olm ak zere pek
ok farkl kurumun, eitimle ilgili dzenlemelerin, ak diyalog ve
tartma frsatlarnn kalknma sreci iinde oynadklar hayati rol
leri (medyann ve dier iletiim aralarnn rol dahil) ezamanl
deerlendirmeye izin verir.
Bu yaklam, ayn zamanda, insanlarn yararlandktan ve deer
verdikleri zgrlkleri etkileyebilen toplumsal deerlerin ve h
km sren trelerin roln teslim etmemizi salar. Paylalan
normlar, toplumsal cinsiyet eitlii, ocuk bakmnn doas, aile
bykl ve dourganlk rntleri, evrenin iyiletirilmesi gibi
toplumsal zellikleri ve dier pek ok dzenleme ve sonulan etki
leyebilir. Yerlemi d e eri ve toplumsal treler, yolsuzluun var
lm ya da yokluunu, iktisadi, toplumsal ya da siyasal ilikilerde
gven duygusunun roln de etkiler. Deerler zgrln kullanl
m asna araclk eder, ancak deerler de bizatihi katlmc zgrlk
lerden etkilenen kamusal tartmalardan ve toplumsal etkileimler
den etkilenir. Bu balantlarn her biri dikkatle incelenmeyi hak
eder.
iktisadi faaliyet zgrlnn belirgin biimde iktisadi bymenin nemli bir motoru olmaya yneldii, srarla aksini syleyen
lerin varlna ramen, geni apta kabul grmtr. Sadece piya
salarn hakkn teslim etmek yeterli deildir, insanlarn yaamlar
nn iyiletirilmesinde ve zenginletirilmesinde dier iktisadi, mede
ni ve siyasi zgrlklerin roln deerlendirmek de nemlidir. Bu
yaklam nfus sorunu gibi tartmal meseleler iin de geerlidir.
An yksek doum oranlarnn drlmesinde zgrln rol.
24

kart griilerce uzun iiredir tartlmakta olan bir konudur. O n se

kizinci yzyln byk Fransz rasyonalisti Condorcet, doum
oranlarnn akim gelimesi sayesinde decei, bylece daha faz
la gvenliin, daha iyi eitimin ve daha geni bir karar verme z
grlnn nfus artn snrlayaca beklentisi iindeyken, a
da Thomas Robert Malthas bu gre kesinlikle kar kyordu.
Aslnda Malthus u gr savunuyordu: H ayatn gereklerini her
kese yetecek bir bolluk iinde istihsal etm enin zorluu dnda her
hangi bir eyin, ok sayda i n s a n n erken evlilik hevesini kraca
n ya da onlan en geni aileleri salkl biimde geindiremez hale
getireceini farz etmek iin hibir neden yoktur. Birbirinden fark
l bu iki duruun -biri makul zgrle, dieri iktisadi zorunlulua
dayanr- mukayeseli deerleri bu almann sonraki blmlerinde
incelenecektir (bulgularn daha ok Condorcet'ten yana olduunu
ne sreceim). Ancak bu zel anlamazln, kalknmaya zgr
lk yanls ve zgrlk kar yaklamlar arasnda yzyllardr s
ren tartmann sadece bir rnei olduunu teslim etmek zellikle
nemlidir. Bu tartma hl pek ok farkl biimde srmektedir.

F. K U R U M L A R V E A R A S A L Z G R L K L E R

Sonraki ampirik aratrmalarda. zellikle, arasal bir perspektif

iinde grlen be ayr zgrlk tipi incelenir. Bu zgrlk tipleri
unlardr: (1) siyasal zgrlkler, (2) ifersacii imknlar, (3) toplum
sal frsatlar, (4) effaftk gvenceleri ve (5) koruyucu gvenlik. Bu
hak ve frsat tiplerinin her biri kiinin genel kapasitesinin gelime
sine katkda bulunur. Bunlar ayn zamanda birbirini tamamlamaya
da hizmet edebilir. nsann kapasitesini ve genelde temel zgrlk
leri besleyen kamu siyaseti, ayn ancak birbiriyle ilikili olan bu
arasal zgrlklerin gelimesiyle yrtlebilir. lerdeki blmler
de b u farkl zgrlk tiplerinin her biri -ve ilgili kurumlar- incele
necek ve aralarndaki balantlar tartlacaktr. Bunlarn, insanlar
deer verdikleri yaam tarzlarna gtrecek kapsaml zgrlklerin
gelitirilmesinde ayn ayn oynadklan rolleri inceleme ftrsal da
25

olacaktr. zgrlk olarak kalknma" grnde, arasal zgr

lkler. birbiriyle ve genelde insan zgrln artrma amacyla
balantldr.
Kalknma zmlemesi, bir yandan, bu arasal zgrlkleri so
nulan bakmndan nemli klan hedeflerle ve amalarla lgilenir
ken, ayn zgrlk tiplerini ortak etkilerini glendirerek birbirine
balayan ampirik balantlar da dikkate almaldr. A slnda bu ba
lantlar, zgrln arasal rolne ilikin daha btnlkl bir anla
y kazanmak bakmndan m erkezi bir konumdadr.

G . S O N U N T E L N D E B R Y O R U M

zgrlkler sadece kalknmann asli amalan deildir, ayn zaman

da onun babca aralan arasnda yer alr. zgrln deerlendiri
ci nemini tem el almann yan sra, farkl zgrlk trlerini birbiri
ne balayan olaanst am pirik balanty da anlamak zorundayz.
Siyasal zgrlkler (ifade ve seme zgrl biiminde) iktisadi
gvenlii gelitirmeye yardmc olur. Toplumsal frsatlar (eitim ve
salk imknlar biiminde) iktisadi katlm kolaylatrr. ktisadi
imknlar (ticaret ve retime katlma frsatlar biiminde) kiisel re
fahn yan sra, toplumsal imknlar iin kamusal kaynaklarn olu
m asna yardmc olabilir. Farkl trden zgrlkler birbirini glen
direbilir.
Bu ampirik balantlar deerlendirmeyle ilgili ncelikleri des
tekler. Sabreden ile eyleyen arasnda ortaaa zg ayrm a
sndan bakldnda, zgrl merkeze alan bu iktisat ve kalkn
m a sreci anlay, fazlasyla eyleyen merkezli bir grtr. Yeterli
toplumsal frsatlara sahip olan bireyler kendi kaderlerini etkin bi
imde oluturabilirler ve yardmlaabilirler. Cezbedici kalknma
programlanln salad yararlarn pasif ahclan olarak grlmele
ri gerekmez. Aslnda zgr ve srdrlebilir eylemliliin -batta ya
pc sabrszln - olumlu roln kabul etmenin gl bir gereke
si vardr.
26

 z g r l k p e r s p e k t i f i

iftlerin daha ok p ara kazanm a im kn zerine tartm alar aina

olduum uz bir eydir, ancak sekizinci y zy lda b u konuda yap
la n b ir konum a zel b ir nem tar. B n h a d a ra n ya ka U panishad
balkl Sanskrite b ir m etinde yer alan b u konum ada M aitreyee
adnda bir k ad n ve kocas Y ajnavalkya daha zengin olm ann ara
v e y n tem lerini tartyorlar, sonra birden d a h a nem li b ir m esele
y e geiyorlard: Servet sayesinde isteklerini n e lde gerekleti
rebileceklerdi?1 M aitreyee, yeryznn b t n servetlerin in sade
ce ken d isine ait o lm as halinde lm szl eld e e d ip edem eyece
ini m erak eder. H ayr diye k arlk v erir Y ajnavalkya, yaam n
zenginlerinki gib i olabilir. A ncak servet sayesinde lm szl e l
1 . Bnhadaranyaka Upanishad 2 .4 , 2 *$.
27

de etmeyi ummak hayaldir. Bunun zerine Maitreyee yle der:

"Bana lmszlk getirmiyorsa serveti ne yapaym?
Hint din felsefesinde M aitreyee'nin retorik sorusuna, gerek in
sann yaad amazn doasn, gerekse maddi dnyann snrlar
n gstermek iin tekrar tekrar yer verilmitir. M aitreyee'nin ura
d dnyevi d krklnn dier dnyevi meselelerde yol gste
rici olabileceinden olduka kukuluyum, ancak bu alveriin eko
nomiyle ve kalknmann doasm anlamakla daha dorudan ilgili
olan baka bir yn vardr. Bu yn, gelirler ile kazanmlar, metalar
ile kapasiteler, iktisadi servetimiz ile istediimiz gibi yaama yete
neimiz arasndaki ilikiyle ilgilidir. Refah ve kazanmlar arasnda
iliki olduu srece bunun gl ya da zayf olmas yahut gerek
lemesinin ok pheli artlara bal olmas nemsizdir. Mesele.
Maitreyee 'nin -ruhu d olsun- zerinde durduu sonsuza kadar ya
ama yetenei deil, gerekten uzun bir yaam srme (insann en
parlak dnemi olan gen yanda lmeden) ve yaama sresi iin
de (sefalet ve zgrlk yoksunluuna dmeden) iyi bir hayat sr
drebilme kapasitesidir. Bunlar paha biilmez ve neredeyse hepi
m izin arzulad eylerdir. Bu iki perspektif arasndaki (yani, sade
ce iktisadi servet zerinde younlamak ile daha geni bir yaama
anlaym klavuz edinmek arasndaki) aynlk, kalknmann kav
ramsallatrlmasnda nemli bir meseledir. Aristotelesin Elhika
Nikomakheta'snm (Nikomakhos'a Etik) en banda belirttii gibi
(Maitreyee ile Yajnavalkya'nn bin mil uzakta yaptklar konu
madan tnlar tayarak) aramakta olduumuz iyiliin servet olma
d aktr; nk servet sadece faydaldr ve baka bir ey iin
dir.2
Daha fazla servet istem em izin sebepleri varsa, u som lan sor
malyz: Bu sebepler tara olarak nelerdir, nasl ilerler, neye bal
drlar ve daha fazla servetle yapabileceimiz eyler nelerdir? As
lnda daha fazla gelir ya da servet istememizin genellikle mkem
mel sebepleri vardr. Bunun nedeni gelir ve servetin kendi bana
arzulanabilir olmas deil, bizleri deer verdiimiz yaam tarzlar
na gtrecek daha fazla zgrln hayranlk uyandran genel
2. Aristoteles, The Ncomachean Ethics, eviren D. Ross (O xford: O xford Univer
sity Press, gzden geirilmi bs.. 1980), kitap I, blm 5, s. 7,

28

amal aralar olmalardr.

Servetin yararll yapmamz salad eylerde, kazanmam
za yardmc olduu temel zgrlklerde yatar. Ancak bu iliki ne
dlayc (nk yaamlarmz zerinde servetten baka nemli et
kiler vardr), ne de birm ektir (nk servetin yaamlarmza etki
si dier etkilerle birlikte deiir), Servetin yaam koullarnn ve
kalitesinin belirlenmesinde oynad nemli rol kabul etinek. bu
ilikinin snrl ve koullu doasn anlamak kadar nemlidir. Yeter
li bir kalknm a anlay, servet birikiminin ve gayri safi m illi has
ladaki artn ve gelirle ilgili dier deikenlerin ok tesine gitmek
zorundadr. nemini gz ard etmeksizin iktisadi bymenin ok
tesine bakabilmeliyiz.
Gelir ve serveti azami dzeye karmay tem el hedef olarak be
lirlememiz yeterli olmaz, bunlar Aristoteles'in dedii gibi sadece
faydal ve baka bir ey iiridir, buna ulamak, kalknma amalan
ve aralar, kalknm a srecim daha btnlkl biim de anlamak
sorgulama ve aratrma gerektirir. Ayn sebepten ttiriL iktisadi b
yme de m antkl biimde tek bana bir ama olarak grlemez.
Kalknmann daha ok yaam standardmz ykseltmek ve yarar
landmz zgrlkleri gelitirmekle ilgili olm as gerekir. Deer
verdiimiz zgrlkleri geniletmek sadece yaammz daha zen
gin ve daha engelsiz hale getirmekle kalmaz, ayn zamanda kendi
irademizi kullanarak ve iinde yaadmz dnya ile etkileerek ve onu etkileyerek- daha btnsel sosyal kiiler olmamz salar.
Bu genel yaklam 3. blmde daha btnlkl biimde neriliyor
ve inceleniyor ve bibiriyle yanan dier yaklamlarla deerlendi
rici biimde kyaslanyor.3
3. zg rl m erkeze alan bir toplumsal deerlendirm e anlaynn farkl ynle
rin i daha nceki yaynlarda tarttm : bkz. E quality of W hat?", Tanner Lectures
o n H um an Values iinde, c. I, der. S. McMurrin (Cambridge: C am bridge Univer
sity Press, 1980); Choice, W elfare a n d M easurem ent {O xford: Blackwell; Camb
ridge. M ass.: MIT Press, 1962; yeni bs. Cam bridge, M ass.: Harvard University
Press, 1997); Resources, Values a n d Developm ent (Cam bridge, M ass.: Harvard
University Press, 1984); 'W ell-being, Agency and Freedom: The Dewey Lectures
1984', Jo urnal o f P hilosophy 82 (Nisan 1985); Inequality Reexam iad (Oxford:
Clarendon Press; Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1992). Ayrca
bkz. der. M artha Nussbaum ve Am artya Sen, The Q uality o f Life (Oxford; Claren
don Press, 1993).

29

A . Z G R L K Y O K S U N L U U B t lM L E R l

Dnyann her yerinde pek ok insan zgrlk yoksunluunun e

itli biimleri yznden ac ekiyor. Belirli blgelerde milyonlarca
insann en temel zgrl olan yaama hakkn elinden alan kt
lklar devam ediyor. Hatta ktln harap etmedii lkelerde bile ye
tersiz beslenme ok byk sayda savunmasz insan etkileyebili
yor. Gene ok sayda insan, salk hizmetlerine, shhi koullara ya
da temiz suya yeterince ulaamyor ve hayatlarm gereksiz hastalk
larla savaarak, ou kez erken lmlere yenik derek tketiyor.
Daha zengin lkelerde de sk sk derin bir aresizlik iinde yaa
yan. temel salk hizmeti imknlarndan ya da ilevsel eitimden
ya da kazanl bir iten ya da iktisadi ve sosyal gvenlikten yoksun
insanlar grlyor. ok zengin lkelerde bile olduka varlkl insan
gruplannn hayatta kalma sresi, bazen nc dnya denilen bl
gelerin ok daha yoksul ekonomilerinde yaayan insanlannkinden
daha uzun olmuyor. Aynca, kadnlar ile erkekler arasndaki eitsiz
lik milyonlarca kadnn hayatm ekilmez hale getiriyor -bazen de
erken yata sona erdiriyor- ve temel zgrlkleri kadnlar asndan
farkl tarzlarda ve ar biimde kstlyor.
zgrlkten yoksunluun dier biimlerine gelince, dnyann
farkl lkelerinde yaayan ok sayda insan siyasi ve m edeni hakla
rndan sistematik biimde yoksun braklyor. Bunun iktisadi by
meyi tetikledii ve hzl iktisadi kalknma bakmndan iyi olduu
sk sk ne srlmtr. Ftta bazlar, iktisadi kalknm a bakmn
dan avantajl olduunu iddia ettikleri daha kat siyasal sistemleri temel medeni ve siyasi haklann tannmad- var gleriyle savun
mulardr. Singapurun eski Babakan Lee Kuan Yew'e atfen ge
nellikle Lee Tezi olarak anlan bu tez zaman zaman olduka g
dk ampirik bulgularla desteklenmeye allmtr. Otoriter siya
setlerin iktisadi bymeye gerekten yardmc olduunu gsteren
pek az bulgu vardr ve daha kapsaml lkeler aras kyaslamalar bu
tezi hibir ekilde dorulamamtr. Aslnda ampirik bulgular, ikti
sadi bymenin, kat bir siyasal sistemdense daha dosta bir iktisa
di iklim meselesi olduunu ok gl biimde ortaya koyar. Bu ko
30

nu 6. blm de ele alnacaktr

Ayrca iktisadi kalknmann, ekonom ik gvenlik gibi, baka bo
yutlar da vardr. Ekonomik gvensizlii demokratik haklann ve
zgrlklerin yokluuyla ilikiledirmek mmkndr. Aslnda de
mokrasinin ilemesi ve siyasal haklann varl, ktlklarn ve dier
iktisadi bunalmlarn nlenmesine de yardmc olabilir. Ktln (ya
da dier iktisadi bunalmlarn) acsm kendi yaamnda hi ya da
nadiren ekmi otoriter yneticiler, nleyici tedbirleri zamannda
alma drtsnden yoksun olma eilimindedir. Demokratik hk
m etler ise, tam aksine, seimleri kazanmak ve halkn eletirileriyle
yzlemek zorundadr ve gerek ktlklar gerekse dier bunal imlan
nleyecek tedbirleri almalarna yol aan gl drtlere sahiptir.
Dnya tarihinde, ister iktisadi bakmdan zengin (ada Bat Avru
pa ya da Kuzey Amerika gibi), ister grece yoksul (bamszlk
sonras Hindistan, Bostvana ya da Zimbabve gibi) olsun ileyen bir
demokraside asla ktlk yaanmamas artc deildir. Ktlklar ge
nellikle, yabanclarn ynettii smrge blgelerinde (ngiliz Hindistan ya e k msadereci ngilizlerin. ynettii bir rlanda gibi) ya
da tek parti devletlerinde (1930larda Ukraynada, 1958-1961'de
inde ya da 1970lerde Kamboyadaki gibi) ya da askeri dikta
trlklerde (yakn gemite Etyopya, Somali ya da baz Sahel lke
lerinde) grlmtr. Aslnda, b u kitap baskya verilirken, dnya
ktlk liginde birinci geldii grlen iki lke, her ikisi de dikta
trlk ynetimlerinin nl rnekleri olan Kuzey Kore ve Sudan'dr..
Aslnda ok daha geni bir etki alanna sahip olan demokratik o
ulculuun avantajlar, ktln nlenmesi konusunda kendisini son
derece gl bir ekilde ve byk bir aklkla gstermektedir.
Ancak -en temelde- siyasal ve kiisel zgrlklerin nemi do
rudan doruya kendisinden kaynaklanr, bunu vurgulamak iin
ekonomi zerindeki etkilerinin aklanmas gerekmez. Siyasal ya
da kiisel hak ve zgrlkleri olmayan insanlar, yeterli ekonomik
gvenlie sahip olduklar (ve elverili iktisadi koullardan yarar
landklar) raman bile, yaamlarm ynlendiren nemli zgrlk
lerden ve kamusal meselelerde hayati kararlarn alnmasna katlma
frsatndan yoksun kalrlar. Bu yoksunluklar toplumsal v e siyasal
31

yaam kstladklar iin baka sorunlara (iktisadi bunalm gibi) yol

amasalar dahi baskc olarak grlmeleri gerekir. Siyasi ve mede
ni haklar insan zgrlnn kumcu unsurlar olduu iin, bunla
rn inkr bal bana bir engel oluturur. nsan haklarnn kalkn
madaki roln incelerken medeni ve siyasi haklarn arasa! nemi
nin yan sra kum cu zelliini de belirtmemiz gerekir. Bu mesele
ler 6. blmde inceleniyor.

B. U Y G U L A M A L A R V E FIR SA TLA R

Yukardaki tartma, burada ele alnan zgrlk grnn hem ey

lem ve karar zgrln salayan uygulamalar, hem de verili ki
isel ve toplumsal koullan b akmndan insanlarn sahip olduklar
fiili frsatlar kapsadn aka ortaya koymu olmal. zgrlk
yoksunluu, ya yetersiz uygulamalardan (oy verme ayrcalklarnn
ya da dier siyasi ve medeni haklarn ihlali gibi) ya da baz insan
larn asgari dzeyde baarmak istedikleri (erken lm, nlenebilir
hastalk ya da ala maruz kalmamak gibi) eyler iin sahip oldukla n frsatlarn yetersizliinden kaynaklanabilir.
zgrln uygulama yn ile frsa t yn arasndaki ayrm
nemli bir kartl ierir. Bu kartlk, farkl dzeylerde izlenebi
lir. zgrln uygulama yn ile frsat ynnn farkl rollerini ve
gereklerini (aradaki karlkl b alantlarn yarn sra) bir baka yer
de tarttm.'* Burada sz konusu ayrmla ilgili karmak ve ince
meselelere girmek gerekmese de, zgrl yeterince geni bir
kapsamda grmek ok nemlidir. Dikkati sadece elverili uygula
malarla (liberter denilen kiilerin, baz aresiz insanlarn nemli
frsatlardan sistematik biimde yoksun brakldklar iin ac ekip
ekmedikleri konusunda asla endielenmeksizin zaman zaman yap
tklar gibi) ya da alternatif olarak sadece yeterli frsatlarla (sonu4. Kennel A rrow Konferanslar kapsam nda, Freedom, Rationality a n d S ocial
Choice: A rrow Lectures a n d O th e r Essays iinde [(Oxford: Oxford University
Press, 2000)]. Bu zm lem ede zgrln belirlenm esi ve deerlendirilm esiy
le ilgili p e k o k teknik m esele de ncelenmektedir.
32

u denilen kiilerin frsatlar salayan uygulam alarn ya da in s an la ,

n n sahip olduktan seme zgrlnn doas hakknda bir kayg
tamakszn zaman zam an yaptktan gibi) snrlamaktan kanmak
gerekir. Hem uygulamalar hem d e frsatlar te n d i balarna nem ta
alar ve bu ynlerin her biri k a lk n m a n n zgrlk olarak grlme
siyle ilgilidir.

C . Z G R L N K R O L

Bu kitapta sunulan kalknma zmlemesi bireylerin zgrlkleri

ni temel yap talan olarak grr. B u nedenle dikkat, zellikle kii
lerin hakl olarak deer verdikleri yaam tarzlarna ulama kapasitelerTnin geniletilmesine yneltilmitir. Bu kapasiteler kamu siya
setiyle artrlabilir, ama te yandan, kamu siyasetinin yn, toplu
m un katlm clk kapasitesinin etkit kullanmyla d a etkilenebilir.
Bu iki ynl iliki burada sunulan zmlemenin merkezinde yer
ala.
Kalknma kavramnda, bireysel zgrln hayati nemi bak
mndan. srasyla deerlendirme ve etkinlik ile likili iki a y n yak
lam varda.5 Birincisi, burada kullanlan nom adf yaklamda te
mel bireysel zgrlkler eletirel olarak ele aluur. Bu gre gre,
bir toplumun baans esas olarak o toplum a m ensup yelerin yarar
landklar temel zgrlklere gre deerlendirilmektedir. Bu deer
lendirici konum, fayda ya d a uygulama niteliinde zgrlk ya da
gerek gelir gibi baka deikenleri odaa alan daha geleneksel
normatif yaklamlarn bildiriimsel (enformasyonel) odandan
farkllaa.
Kiinin deer verdii eyleri yapmas iin daha ok zgrle
sahip olmas, (1) kiinin kapsaml zgrl bakmndan bal ba
na anlamldr, ve (2) kiinin deerli sonulara ulama frsatm arS. Deerlendirici v s etkinIHc yatiam larna ilikin b an a art daha kapsaml bir ara
trm a iin bkz. Rights and A gency. Pttosophyand Public Affairs i/ (1982). Ye
ni bs Consaquentiatism and Its Critics iinde, der. Sam uel Schefer; "Well-be
ing, Agency and Freedom": On Ethicsand Economics (Oxford: Blackwell. 1997).

turnas bakmndan nemlidir.6 Her ikisi de toplum yelerinin z

grlklerinin deerlendirilmesiyle ilikilidir ve bu nedenle toplum
kalknmasnn deerlendirilmesi bakmndan hayatidir. Bu norm a
tif odan (ve zellikle adaleti bireysel zgrlkler ve onun toplum
sal bantlar asndan grmenin) sebepleri 3. blmde daha b
tnlkl olarak inceleniyor.
Temel zgrlkleri bylesine hayati bir konu olarak ele almann
ikinci sebebi zgrln sadece baar ve baarszln temeli ol
mas deil, ayn zamanda bireysel inisiyatif ve sosyal etkinliin
nemli bir belirleyicisi olmasdr. Artan zgrlk, insanlarn kendi
sorunlarna are bulma ve ayn zamanda dnyay etkileme kapasi
tesini artn ve bu meseleler kalknma srecinin merkezinde yer
alr. Buradaki kayg, bireyin (an basitletirme riskini gze alarak)
eylemlilik yn" diyebileceimiz eyle ilgilidir.
Eylemlilik teriminin hangi anlamda kullanldn biraz ak
lamak gerekli. Eyleyen ifadesi, iktisat ve oyun teorisi yaznnda
bazen bir bakas adna eylemde bulunan (belki de bir sorumlu
tarafndan ynlendirilen) ve baanlan bir bakasnn (sonmlunm) zerinden deerlendirilen bir kiiyi anlatmak iin kullan
lr. Eyleyen terimini bu anlamda deil, daha eski -ve daha gr
kemli- anlamyla, eylemde bulunan ve deiim yaratan ve baar
lan, biz bunlar baz dsal ltlere gre deerlendirsek de deer
lendirmesek de, kendi deerleri ve hedefleri asndan yarglanabilen kii anlamnda kullanyorum. Bu alma zellikle, bireyin top
lumun bir yesi olarak, iktisadi, toplumsal ve siyasal eylemlerin bir
katlmcs olarak oynad eylemlilik (piyasaya katlmaktan siya
sal alanda ya da dier alanlardaki bireysel ya da ortak faaliyetlerde
dorudan ya da dolayl olarak yer almaya kadar deien) rolyle il
gileniyor.
Bu, ok sayda kamu siyaseti sorunuyla ilikilidir. Bu sorunlar,
siyaset patronlarnda ok yaygn biimde grlen ince ayarl (atl
olduu farz edilen bir nfusa ideal hizmet olarak sunulan.) he
6. Bu bileenler, srasyla zgrln (1) uygulam a ynne ve (2) frsat ynne
d enk der. Bunlar, Kenneth A rrow Konferanslarmda zm lenm ektedir; Fre
edom, Rationality a n d S ocial Choice iinde.
-j a

P 3A R K A jO gtirM kI K a lk u m u

d e f kullanm a ayarts gibi stratejik meselelerden, hkmetlerin de

m okratik irdeleme ve reddetm e srecinden (medeni ve siyasi hak
latn katlmc biim de kullanlmasndan) ayrlma giriimleri gibi
temel konulara kadar eitlenir.7

D. D E E R L E N D R C S S T E M L E R :
G E L R L E R V E K A P A S T E L E R

Burada kullanlan deerlendirici yaklam olgusal bir temel zerin

de younlar ve bylece, pratik ve daha geleneksel etik yaklam
lardan; gelir ve servetin ncelii zerinde (insanlarn yaamlar ve
temel zgrlklerin zelliklerinden ok) iktisadi younlama, zi
hinsel tatmin zerinde (yaratc honutsuzluk ve yapc tatminsiz
likten ok) faydac bir anlayla odaklanma, zgrlk uygulama
laryla liberter bir anlayla (bu uygulamalardan treyen sonu
lan kasten ihmal ederek) urama vb. gibi iktisadi siyaset zm
lemelerinden ayrlr. nsanlarn yararlanmas gereken temel zgr
lkler zerinde odaklanan farkl bir olgusal temele ilikin kapsay
c bir vaka 3. blmde inceleniyor.
Bu yaklam, bireysel kapasite yoksunluunun gelir dzeyinin
dklyle yakndan balantl olabileceini reddetmez. Gelir
dzeyinin dkl iki ynle balantldr; (1) Dk gelir, alk
ve yetersiz beslenmenin yan sra dk okuryazarlk orannn ve
fiziksel salkszln nemli bir sebebi olabilir, ve (2) tam tersine,
daha iyi eitim ve salk daha yksek gelir salamaya yardmc
olur. Bu balantlarn tam olarak kavranmas gerekir. Ancak temel
kapasiteler ve bireylerin yararland etkin zgrlkler zerinde
baka etkiler ve bu i balantlarn doasm ve etki alann incele
mek in uygun sebepler vardr. Aslnda, tam da gelir yoksulluu ve
7. H edef' sorununu Dnya Bankasnn 1992*de Kalknm a ktisad konulu yllk
konferansna sunduum "The Political Econom y of Targeting" balkl tezde tar
tm aya altm . Bkz. P ublic Spending a n d the Poor: Theory a n d Evidence, der.
Dom inique van de W alle ve Kim verly Nead (Baltim ore: Johns Hopkins University
Press, 1995), Kalknm ann bir paras olarak siyasal zgrlk sorunu Freedoms
and Needs" balkl m akalem de e le alnm aktadr; bkz. N e w Republic, 10-17
O cak 1994.

35

kapasite yoksunluu arasnda genellikle nemli nedensel balant

lar olduu iin, birincisinin bize kincisi hakknda yeterince fikir
verebilecei dncesine saplanp kalmaktan kanm ak gerekir.
Arada sk balar yoktur ve siyasal adan bakldnda aynlm a
noktalan, genellikle, bu iki deiken setinin snrl birlikteliinden
ok daha nemlidir. lgimizi gelir yoksunluu zerine dsal bi yo
unlamadan daha isel bir kapasite yoksulluu fikrine yneltecek
olursak, insan hayatnn yoksulluunu ve zgrlkleri (gelir pers
pektifini siyaset zmlemesinde bir referans noktas olarak dla
m a eilimi gsteren bir tr istatistii devreye sokarak) farkl bir bildiriimsel temelde daha iyi anlayabiliriz. Gelir ve servetin rol -di
er etkiler kadar nemli olmakla birlikte- daha geni ve daha kap
saml bir baan ve yoksunluk grnm iinde btnletirilmelidir.

E. Y O K S U L L U K V E E T S Z L K

Yoksulluk ve eitsizlik zmlemesi iin gerekli grlen bu bildiriim sel temelin ierimleri 4. blmde inceleniyor. Yoksulluu d
k gelir dzeyinden ok tem el kapasitelerden yoksunluk olarak
grmenin geerli sebepleri vardr. Temel kapasitelerden yoksunluk
erken lmlerde, ciddi ekilde yetersiz beslenmede (zellikle o
cuklarn), sregiden hastalklarda, okuryazarlk orannn dkl
nde ve dier baarszlklarda yansyabilir. Szgelimi, baz toplumlarda, zellikle Gney v e Bat Asya, Kuzey Afrika ve inde
yaa gre saptanan kadn lm oranlarnn olaanst yksekliin
den kaynaklanan korkun kayp kadnlar" fenomeninin, toplumsal
cinsiyet eitsizlii konusunda bize bazen pek az ey syleyen gelir
dklnden ok, demografik, tbbi ve toplumsal bildiriimle
zmlenmesi gerekir.8
Perspektifteki kayma, bize sadece gelimekte olan lkeler iin
deil, daha zengin toplumlar iin de geerli olan farkl -ve konuyla
daha dorudan ilgili- bir yoksulluk anlay kazandrd iin nem
8. Bu konuyu, 'M issing W om en", British M edical Journal 303 { 1992) iinde tart
tm.

36

lidir. Belli bal Avrupa lkelerinin ounda % 10-12 gibi rakamla

ra varan yksek isizlik oram, gelir dalm istatistiklerine pek
yansmayan yosunluklan gsterir. Bu yoksunluklar ou kez, Avru
pa sosyal gvenlik sisteminin (isizlik sigortas dahil) isizin ura
d gelir kaybm karlama eiliminde olduu gerekesiyle nem
senmez. Ancak isizlik sadece devlet akratmlanyla karlanabilen
bir gelir yetersizlii deil; ayn zamanda, bireysel zgrlk, inisi
yatif ve beceriler zerindeki uzun erimli zayflatc etkilerin de kay
nadr. eitli e tk ile rin in yan sra isizlik baz gnplann toplum
dan d l a n m a l n a ve kendi gcne dayanma, zgven, psikolojik
ve fiziksel saln kaybedilmesine yol aar. Aslnda, yksek ve
k a tla n lm a s g isizlik dzeylerini azaltacak yeterli siyasetler
oluturulmadan kiisel gayretin ne kt bir toplumsal ortama
gemek iin yaplan ada Avrupa giriimlerinde bir yetersizlik
duygusunun aa ktm grmemek gerekten zordur. sizlik
dzeyleri bu trden kiisel gayreti olaanst zorlatrmaktadr.

F . G E L R V E L M L L K O R A N I

lmllk oram ile gelir arasndaki balant (Maitreyeenin tut

kuyla m erak ettii konu) asndan bakldnda bile, ok zengin l
kelerdeki belirli gnplann yoksunluk boyutunun nc dnya de
nilen lkelerdekiyle kyaslanabilir olmas dikkate deer. rnein,
Birleik Devletlerde bir grup olarak ele alndnda Afrika kken
li Amerikallarn ileri yalara ulama ans, ekonomileri ok yoksul
olan in ya da Hindistan'n Kerala eyaletinde (ya da Sri Lanka, Ja
maika ya da Kosta Rikada) dnyaya gelen insanlarn ileri yalara
ulama ansndan daha yksek deildir, hatta daha dktr.
Bu durum ekil 1 ve 2 'd e grlmektedir. Birleik Devletlerde
yaayan Afrika kkenli Amerikallarn kii bana den geliri be
yaz nfusunkinden nemli lde dk olsa da, Afrika kkenli
9. Bu v e bu trden d ier kyaslamalar, T h e Econom ics of Life and Death" ba
lkl m akalem de yer almaktadr. Bkz. Scientific Am erican 26 6 (Nisan 1993). Ayr
c a bkz. 'D em ography and W elfare Economics", Em pirica 2 2 ( 1995).

37

EKL 1: Blgelere gre erkeklerin hayatta kalm a oranlarndaki deiim ler

Kaynaklar. Birleik Devletler, 1991-1993: ABD Salk ve insani Hizm etler Ba

kanl, Health United States 1995 (Hyattsville, M d.: Ulusal Salk statistikleri
Merkezi, 1996); KeraJa, 1991: Hindistan H(ikm eli, Sample R egistration System :
F ertility a n d M ortality Indicators 1991 (Yeni Delhi: Genel Nfus Kayt Brosu,
1991); in, 1992: Dnya Salk rgt, W orld Health Statistics A nnual 1994
(Cenevre: Dnya Salk rgt, 1994).

Amerikallar (geim maliyeti farkllklar dikkate alndnda bile)

gelir bakmndan in ya da Kerala halkndan birka kat daha zen
gindir . Bu balamda, Afrika kkenli Amerikallarn yaam sresi
beklentilerinin ok daha yoksul inlilerin ya da Kerala'daki Hintlilerinkiyle kyaslanmas zellikle ilgintir. Afrika kkenli Ameri
kallar dk ya gruplarnda hayatta kalm a bakmndan (zellikle
38

EKL 2 : Bdlgatere g re kadnlarn bayatta ka lm a oranlarndaki deiim ler

ABD
(b ey az)

KeraJa.
H in d istan

ABD
(A frika
kkenli)
in

IS

25

35

45

55

65

75

Ya$ (y l)

Kaynaklar. Birleik Devletler, 1991-1993: ABD Salk v e nsani Hizmetler Ba

kanl. Health United States 1995 (Hyattsvffle, Md.: Ulusal Salk statistikleri
Merkezi, 1996): Kerala, 1991:Hndistan Hkmeti, Sample Registration System:
Fertility and Mortality IneScators 1991 (Yeni Delhi: Genel Nfus Kayt BCkosu,
1991): in, 1992: Dnya Salk rgt. World Health Statistics Annual 1994
(Cenevre: Dnya Salk rgt, 1994).

bebek liimleri h a la m n d a n ) inlilere y a da Hintlilere kyasla daha

iyi olm a eilimindedirler, ancak bu durum yllar iinde deimek
tedir.
Gerekte, in ve Keraiadaki erkeklerin daha yal gruplarda
yer alacak kadar hayatla kalma bakmndan Afrika kkenli Ameri
kallar kesin olarak geride brakt grlr. Afrika kkenli Ameri
39

kal kadnlarn sergiledikleri daha yksek yalara ulama grnt

s ok daha yoksul inlilerinkine yakndr ve hayatta kalma oran
lan Kerala'daki ok daha yoksul Hintlilerinkinden kesinlikle daha
dktr. Bylece Afrika kkenli Amerikallar, Amerikal beyazla
ra kyasla sadece kii bana gelir bakmndan greli yoksunlua
m aruz olmakla kalmazlar, ayn zamanda ileri yalara ulama bak
mndan Keraladaki dk gelirli Hintlilerden (hem kadnlar hem
erkekler) ve inlilerden (sadece erkekler) mutlak anlamda daha
yoksun durumdadrlar. B u (yani, kii bana gelirin ortaya koyduu
yaam standartlan le daha ileri yalara ulama kapasitesinin orta
ya koyduu yaam standartlan arasndaki) kartlklara yol aan ne
densel etkiler, salk sigortas kapsam, kamu salk hizmetleri,
okul eitimi, yasa ve dzen, iddetin yaygnl ve benzeri toplum
sal dzenlemeleri ve topluluk ilikilerini ierir.10
Birleik Devletler deki Afrika kkenli Amerikallarn bir btn
olarak pek ok isel farkllk tadm da belirtmek gerekir. Asln
da, zellikle ABD kentlerinde (New York City, San Francisco, St.
Louis ya da Washington D.C. gibi) yaayan siyah erkek nfusa ba
kacak olursak, ok daha erken yalarda hayatta kalma sresi bak
mndan in ya da Keralada yaayan insanlarn gerisinde oldukla
rm grrz.11 Pek ok nc dnya halknn da gerisindedirler:
szgelimi, Bangladeli erkeklerin krk yan zerine ulama ans,
refah iindeki New York kentinin Harlem blgesinde yaayan Afri
ka kkenli Amerikal erkeklerininkinden daha fazladr. Btn bun
lar, Birleik Devletler'de yaayan Afrika kkenli Amerikallarn
nc Dnya lkelerindeki karlatrma gruplarnda yaayan in
sanlardan birka kat daha zengin o lmalarna ramen byledir.12
10. Bu konuda Econom ics o f Life and O e a lh ' balkl makaleme ve ayrca bura
d a deinilen tp yaznna baknz. Ayrca bkz. Jean Drze ve Am artya Sen, Hun
g e r a n d Public A ction (Oxford: Clarendon Press, 1989). Bu genel konuda ayrca
bkz. M. F Perutz, "Long Live the Q ueen's Subjects", Philosophical Transactions
o f the Royal Society o f London 3 5 2 (1997).
11. Bu sonuca, yaam sresi beklentisiyle ilgili hesaplam alar yapm ak iin kulla
nlan geriplan verilerinden hareketle ulalabilir. Bkz. C. J. L. Murray, C. M. Mic
haud, M. T. M cKenna ve J. S. Marks, U.S. Patterns o f M ortality b y C ounty and
R ace: 1965-1994 (Cambridge, M ass.: Harvard Center for Population and Deve
lopment Studies, 1996), bkz. zellikle tablo 6d.
12 Bkz. Colin M cCord ve Harold P. Freeman. Excess M ortality in Harlem '. New

40

G . Z G R L K , K A P A S T E Y E YAAM K A L T E S

Yukardaki tartmada ok temel bir zgrlk zerinde durdum; er

ken liime yenik dmeyerek hayatta kalm a kapasitesi. Bu, hi ku
kusuz, nem li bir zgrlktr, ancak nemli olan daha pek ok z
grlk vardr. Aslnda konumuzla ilgili zgrlklerin kapsam ok
geni olabilir. zgrlklerin geni kapsam zaman zaman zgrlk
merkezli kalknm aya ilemsel yaklam bakmndan bir sorun
olarak grlr. Bu ktmserliin yeisiz olduunu dnyorum,
ancak konuyu 3. blme kadar erteleyeceim. Bu blmde temel
deerlendirme yakla unlan btn olarak ele alnacak.
Ne var k i burada zgrlk merkezli perspektifin, kiinin geliri
ve elindeki kaynaklar zerinde deil daha ok insann yaam tarz
(belki de insann sahip olduu seenekler) zerinde younlaan
yaam kalitesi"ne ynelik ortak ilgiyle trsel bir benzerlik tad
m belirtm ek gerekil.13Gelir ve servetten ok yaam kalitesi ve te
mel zgrlklere odaklanlmas yerleik iktisat geleneklerinden bir
kopu olarak grlebilir ve (zellikle kyaslamann, ada iktisat
ta grlen ve geliri merkeze yerletiren daha kat baz zmleme
lerle yaplmas halinde) bir bakma byledir de. Ancak gerekte da
ha kapsaml olan bu yaklamlar bandan itibaren profesyonel ik
tisadn paras olan zmlemenin genel hatlanyla uyumludur.
Aristotelesi balantlarn yeterli olduu aikrdr (Aristoteles'in
zerinde durduu refah ve kapasite, M artha Nussbaumun tart gibi, yaam kalitesi ve tem el zgrlklerle belirgin biimde
ilikilidir).13 Adam Smithin zorunluluklar ve yaama koullan
zmlemesiyle de gl balantlar vardtr.15
Aslnda iktisadn kkeni, nemli lde, insanlarn iyi bir ya
England Jo urnal o t Madicm e 3 2 2 (18 O ca k 1990); ayrca bkz. M. W. Owen, S. M.
Teutsch, D. F. W illiam son ve J. S. Marks, The Effects o f Known Risk Factors on
the Excess M ortality o f Black Adults in th e United S tates', Jo urnal o f the A m eri
can M ed ica l Association 263, no. 6 ( 9 ubal 1990).
13. Bkz. der. Nussbaum v e Sen, The Q uality o f Life (1993).
14. Bk2 . M artha Nussbaum, Nature, Function and Capability: Aristotle on Politi
ca l Distribution", O xford Studies in Ancient P M o so p fty (1966, ekciW); ayn e ab kz.
der. Nussbaum ve Sen, The Quality o f U fa (1993).
15. Bkz. Adam Sm ith, A n Inauiry into the Nature a n d Causes o f the W ealth o f Na
il

am srmek iin sahip olduklar frsatlarla ve bunlarn zerindeki

nedensel etkilere ilikin deerlendirmeyi inceleme ihtiyacyla g
dlendi. Bu fikirlerin Aristotelesi klasik kullanm bir yana, ben
zer anlaylar, on yedinci yzylda William Pettynin nclnde,
ardndan Gregory King, Franois Quesnay, Antoine-Laurent Lavo
isier. Joseph-Louis Lagrange ve dierleri tarafndan ulusal m uhase
beler ve iktisadi refah zerine yazlan yazlarda bol miktarda kulla
nld. Bu iktisadi zmleme nderlerinin tasarladklar ulusal mu
hasebeler m odem gelir kavramnn temellerini olutururken, ilgile
ri asla bu kavramla snrl kalmad. Gelirin nemini aralara ve ko
ullara bal olarak da deerlendirdiler.15
Szgelimi. William Petty ulusal gelir tahminlerinde hem gelir
yntemi"nin hem de gider yntem fun ncln yaparken
(modem gelir tahmin yntemleri dorudan bu nc giriimlerden
kaynaklanr), Ortak Gvenlik ve her bir nsann zel Mutlulu
u gibi konularla zellikle ilgilendi. Pettynin kendi aratrmas
iin belirledii hedef, insanlarn yaam koullarnn deerlendiril
mesiyle dorudan ilikiliydi. Bilimsel aratrmay anlaml bir doz
da on yedinci yzyl siyasetiyle birletirmeyi (K ral'n tebaasnn
honutsuz insanlarn iddia ettikleri kadar kt bir durumda olma
dm gstermek iin) baard. Bu arada meta tketiminin insan
larn eitli ilevleri zerinde yaratt etki de bakalarnn ilgisini
ekiyordu. rnein, byk matematiki Joseph-Louis Lagrange
m etalan ilevleriyle ilgili zellikleri bakmndan ele alma, buday
ve dier tahl miktarlarm denk besinlere, btn et miktarlarm
denk sr eti birimlerine ve btn iki miktarlarn arap birimleri
ne (Lagrangen Fransz olduunu unutmayn!) gre deerlendirme
konusunda zellikle yenilikiydi.17Sadece metalar deil, ortaya
t/ons (1776), yeni bs., der. R. H. Campbell ve A. S. Skinner (Oxford: Clarendon
1976), c. 2, kitap 5, blm 2 ("Taxes upon Consumable Com m oditis), s.
469-71.
Press,

16. Bu konuda b ir tartm a iin bkz. 1935'te Cam bridgete verdiim Tanner Kon
feranslar, The Standart o t Living iinde, der. G eoffrey Hawthorn (Cambridge:
Cam bridge University Press, 1987).
17. Bylece Lagrange gnm zde yeni tketim gr" olarak bilinen eyin
m uhtem elen ilk zm lem esini on sekizinci yzyln sonlarnda yapm oluyordu

42

kan ilevler zerinde younlaarak profesyonel iktisadn eski bir

mirasn yeniden canlandrabiliriz.

H . P Y A S A L A R V E Z G R L K L E R

Eski m irasn canlandrlmasn gerektiren bir baka konu piyasa

mekanizmasnn roldr. Piyasa mekanizmasnn zgrlkle ve do
laysyla iktisadi kalknmayla ilikisi, farkll belirgin biimde
ayrt edilmesi gereken en az iki farkl sorunu beraberinde getirir.
Birincisi, keyfi denetimlerle ticari faaliyet frsatlarnn engellenme
si bizatihi bir yoksunluk kayna olabilir. Bylece insanlar kendi
haklan olarak grlebilecek bir eyi -aksini gsteren zorunlu ne
denlerin yokluunda- yapmaktan m en edilirler. Bu nokta, piyasa
mekanizmasnn etkinliine ya da bir piyasa mekanizmasna sahip
olmann veya olmamann yaratt sonulara ilikin kapsaml bir
zmlemeye bal deildir; sadece izin verilmeksizin ya da engelenmeksizin m badele v e ticari faaliyette bulunma zgrlnn
nemini ortaya koyar.
Bu piyasa grn, u sralarda hayli popler olan ikinci bir
grten ayrmak gerekir'. Piyasalar genellikle insanlarn sahip ol
duklar geliri, serveti ve iktisadi frsatlar artracak ekilde iler. Pi
yasa mekanizmasna getirilen keyfi kstlamalar piyasalarn yoklu
undan kaynaklanan can alc sorunlar yznden zgrlklerde bir
azalmaya yol aabilir. nsanlarn, piyasalarn salad v e destekle
dii iktisadi frsatlardan ve elverili sonulardan esirgenmeleri yok
sunluklara yol aabilir.
Piyasa mekanizmasndan yana ve her ikisi de temel zgrlkler
perspektifiyle ilgili olan bu iki grn birbirinden ayrlmas gere
kir. ada iktisat yaznnda, neredeyse btn ilgiyi kendi zerinde
toplayan ikinci grtr - piyasa mekanizmasnn etkin ileyii ve
(Kevin J. Lancaster, A N ew Approach to Consum er Theory", Journal o f Political
Econom y 74 [1996] ve W. M. Gorman, "A Possible Procedure tor Analysing Q u
ality D ifferentials in th e Egg M arket , R e view o f E conom ic Studies 4 7 11980], Bu
ve ilgili konular The Standart o f Living (1987) balkl kitabm da tartlyor.

43

elverili sonular temelinde. Bu gr genel olarak ele alndn

da elbette ki gldr ve piyasa sisteminin hzl iktisadi bymenin
ve yaam standartlarndaki gelimenin motoru olabileceini gste
ren bol miktarda ampirik bulgu vardr. Piyasa frsatlarn kstlayan
siyasetler, piyasa sisteminden, esas olarak yaygn iktisadi refahtan
doacak olan temel zgrlklerin genilemesini kstlayc bir etki
yaratabilir. Bu grii, piyasalarn da zaman zaman zararl olabilece
ini (Adam Sm ith'in zellikle m ali piyasalarda denetim ihtiyacm
desteklerken belirttii gibi) reddetmek anlamna gelmez. B az r
neklerde piyasann dzenlenmesini savunan ciddi grler vardr.
Ancak gnmzde piyasa sisteminin genelde olumlu etkileri birka
on yl ncesine kyasla ok daha yaygn biimde kabul edilmekte
dir.
Ne var ki bu piyasa kullanm rnei, insanlarn ticari faaliyette
bulunma ve mbadele hakkna sahip olduklar grnden tama
m en farkldr. Bu trden haklarn dokunulmaz -ve kendi sonula
rndan tamamen bamsz- olduu kabul edilmese bile, insanlarn
ekonomik olarak birbiriyle etkileme haklar inkr edildiinde top
lumsal bir kaybn ortaya kaca ne srlebilir. Ticari ilemlerin
bakalar zerinde yaratt etkilerin insanlarn diledikleri gibi i
lem yapabilecekleri varsaymnn makul biimde kstlanmasna
yol aacak lde kt olmas halinde bile, bu kstlamalarn dayatlmas (ticari ilemlerin bakalar zerinde yaratt dolayl etkile
rin alternatif kaybyla dengelense de) bir eylerin dorudan kayb
na yol aar.
10. Sekin bir istisna olarak bkz. Robert Nozick, Anarchy, State a n d Utopia (New
York: Basic Books, (974).
19. Adam Smith bu gr esas o la ra k tefecilik kart yasatan desteklem e,
savurganlklar ve pro|eciter dedii speklatif yatrm a gsterilen ar hogr
nn yaratt karkl denetlem e ihtiyac balam nda savundu. Bkz. Smith. We
alth o f Nations, o. 1, kitap 2, blm 4, paragraflar 14-15, Cam pbell ve Skinner
basks (1976), s. 356-7. Sm ith'in burada kulland projeci" terim i proje yapan
k i i' anlam na gelmez. 1 6 1 6 'dan itibaren pejoratif anlam da kullanlan terim (77s
Shorter O xford English D ictionary e gre) baka eylerin yan sra, balon irket
lerin destekisi, speklatr, kt" anlam na gelir. G iorgio Basevi, Smith'in
eletirisi ile Jonathan Swilt'in 1726'da, Wealth o f Nations!tan yarm yzyl nce
yaym lanan G live r/n Seyahafierfnde anlatt p ro je tile r" arasndaki ilgin para
lellie dikkatim i ekli.

44

ktisat disiplini, zgrln deeri zerinde odaklanmaktan,

fayda, gelir v e servetin deeri zerinde odaklanmaya geme eili
mi gsterir. Bu odak daralmas, piyasa mekanizmasnn bir btn
olarak oynad roln yeterince deerlendirilmemesine yol aar;
bununla birlikte bir meslek olarak iktisat piyasalar yeterince vme
dii iin sulanamaz. Ne var ki buradaki sorun vgnn miktar de
il sebepleridir.
ktisatta gayet iyi bilinen bir gr rnek olarak alalm. Bu g
re gre, rekabeti bir piyasa mekanizmas, merkezi bir sistemin
gerek bildiriim ekonomisi (piyasada faaliyet gsteren her bir kii
nin ok ey bilmesi gerekmez) gerekse uygun tevikler (her bir ki
inin basiretli bir tutumla gerekletirdii eylemler bakalarnn ey
lemiyle gzelce kaynar) nedeniyle normal artlarda baaramaya
ca bir etkinlik tipini baarabilir. imdi genel olarak kabul edile
nin tam tersi bir vaka dnelim. Bu vakada, ayn iktisadi sonu,
retim ve paylam la ilgili btn kararlarn bir diktatr tarafndan
alnd tamamen merkeziletirilmi bir sistem tarafndan gerek
letirilsin. Bunu gerek bir baar saymak mmkn mdr?
Bu senaryoda bir eksiklik olduunu, yani insanlarn nerede a
lacaklar, ne retecekleri, ne tketecekleri ve benzerine diledikle
ri gibi karar verm e zgrlklerinin olmadn ne srmek zor de
ildir. Srasyla, serbeste seim yaplan ve bir diktatrlk dzeni
ne boyun eilen bu iki senaryoda, bir kii ayn m etalan ayn tarzda
ilretse ve sonunda ayn miktarda gelir salasa ve ayn mallar satn
alsa bile, dzene tabi olmaktansa serbest seim yapma senaryosu
nu tercih etmesi iin gayet salam bir nedeni olabilir. Sadece, z
grln kullanlmas dahil hibir sre dikkate alnmakszn var
lan en so n yani nihai sonular v e nihai sonulara varlrken izle
nen uygulamalarn dikkate alnd kapsaml sonular arasnda
konuyla ilgisini bir baka yerde daha btnlkl olarak zmle
meye altm bir aynm vardr.20 Piyasa mekanizmasnn fazileti
20. "Kapsaml sonular ila an yksek so n u la r' arasndaki ayrm n eitli ba
lam larda tad nem Maximization and the Act ot C h o ice ' balkl m akalem
d e tartlyor; E conom etrics 65 (Temmuz 1997). 8 u ayrm n zgi piyasa m eka
nizmas rnei ve alternatiflerine uygunluu iin bkz. M arkets and Freedom"
balkl m akalem : O xford Econom ic Papers 4 5 (1 9 9 3 ) ve gene bana alt M arkets

45

yalnzca daha etkin nihai sonular yaratma kapasitesinde yatmaz.

Piyasa yanls iktisadn ilgi odann zgrlkten faydaya kay
masnn, zgrln tad merkezi deerin ihmali gibi birtakm
maliyetleri olmutur. Yirminci yzyln nde giden iktisatlarndan
biri, bizzat zgrlk ynelimli olmaktan ok fayda ynelimli olan
John Hicks, konuya ilikin bir pasajda sorunu hayranlk verici bir
aklkla ortaya koydu:
K lasik (Sm ithi ya da Ricardocu)ikisatlann liberal ya da m daha
le etmem e ilkeleri, ilk plandaki iktisadi ilkeler deildi; bunlar, ok da
ha geni b ir alanda uygulanmas dnlen ilkelerin iktisada uygulan
masyd. ktisadi zgrln iktisadi etkinlii salad iddias ikinci
planda destekleyici b ir grten ibaretti... Ben sadece, oumuzun
yapt gibi, tezin teki yann tamamen unutmakta hakl olup olmad
mz sorguluyorum.21

Kalknma yaznnn, yksek gelirler, daha geni bir tketim malla

r yelpazesi ve dier nihai sonulara verdii ncelik asndan ba
kldnda, bu nokta iktisadi kalknma balamnda olduka ezoterik
grlebilir. Ancak ezoterik olmaktan ok uzaktr. Pek ok ekonomi
de kalknma srecinin en byk deiimlerinden biri, pek ok ge
leneksel tanm toplumunun oynad rol niteleyen bal emein ve
zorunlu almann bir serbest i szlemesi ve kstlanmam Fizik
sel hareket sistemiyle yer deitirmesini kapsar. Kalknma konu
sunda zgrl temel alan bir perspektif ise bu konuyu sadece ni
hai sonular zerinde odaklanan bir deerlendirici sistemin yapa
mayaca bir tarzda ele alr.
Bu nokta, kleliin kaldrlmasndan nce Birleik Devletlerin
gneyinde kullanlan kle emeinin doasyla ilgili tartmalarla
rneklenebilir. Robert Fogel ve Stanley Engerman'n bu konuda
yaptklar klasik aratrma (Time on the Cross: The Economics o f
Atnerican Negro Slavery) klelerin grece yksek parasal gelirle fiy le lgili dikkat ekici bir bulguyu ierir. Klelerin meta tke
and Freadom to Choose". Ths E thical Foundations o f th e M arket Econom y iinde, ed. Horst Siebert (Tbingen: J. C. B. Mohr, 1994). Ayrca bkz. bu almann
4. blm.
21. J. R. Hicks. Wealth a n d W elfare {Oxford: B a st Blackwell, 1981), s. 138.

45

timleri zgr tarm emekilerinin gelirleriyle olumlu biimde -ke

sinlikle olumsuz biimde deil- benzeiyordu. Ve klelerin yaam
sresi beklentisinde de, greli olarak konuursak, ciddi oranda bir
dklk sz konusu deildi: Fransa ve Hollanda gibi ileri lkele
rin yaam sresi beklentisiyle neredeyse ayn" ve hem Birleik
Devletler hem de Avrupa kentlerindeki zgr sanayi iileri[nin]
yaam sresi beklentisinden] daha uzun idi.23 Ve kleler gene de
kayorlard v e klelik sisteminin klelerin karma ok iyi hizmet
etmediini dnmek iin mkemmel sebepler vard. Aslnda, k
leliin kaldrlmasndan sonra, kleleri geri getirmek, onlan tpk
kleler gibi (zellikle ekip almas biiminde), ancak daha yk
sek cretlerle altrmak iin yaplan giriimler griildyse de ba
arl olmad.
Kleler serbest brakldktan sonra pek ok plantasyon sahibi, iicret
karlnda altrmak iizere kendi i ekiplerini oluturmaya alular.
Ancak bu trden giriimler, klelikten azat edilmi kiilere denen c
retlerin bu kiilerin kle olarak saladklar gelirin % 100'iinden fazla
olmasna ramen, genellikle baarszla urad. Plantasyon sahipleri,
bu yksek cretlere ramen, z o r kullanma hakkndan yoksun oldukla
r iin ekip sistemini srdrmenin imknsz olduunu grdler.25

alma zgrlnn ve bunun pratikte uygulanmasnn tad

nem, beraberinde getirdii deer belirleme sorununu anlamak ba
kmndan byk nem tar."
Aslnda Karl M arx'in kapitalizm ncesi igc dzenlemelerinin
getirdii zgrlk yoksunluuna kar kapitalizm lehine yapt yo
rumlar tam da bu sorunla ilgilidir. Bu sorun, ayn zamanda, Marxm
22. Robert W . Fog el ve Stanley L Engerman Time on the Cross: The Econo
m ics o f Am erican N egro Slavery [Boston: Little, Brown, 1974), s. 125-6,
23. Fogel v s Engerman, Time on the Cross (1974), s. 237-0.
24. Bu nem li konunun farkl ynlerine ilikin bir incelem e iin bkz. Fernando
Henrique Cardoso, C apitalism o e Escravido no B ra sil M eridionel: O negro na
so dadade escravocrata do R io G rande do S u ! (Rio de Janeiro: Pa2 e Terra,
1977); Robin Blackburn, The O verthrow o f Colonial Slavery, 1776-1848 (Londra
v e New York. Verso, 1988); der. Tom Brass v e M arcel v a n der Linden. Free a n d
Vnfree L a b ou r (Berne: European Academ ic Publishers, 1997); der. Stanley L.
Engerman, Terms o f Labor: Slavery, Serfdom a n d Free Labor (Stanford, Calif.:
Stanford University Press, 1999).

47

Amerikan Savan ada tarihin byk olaylarndan biri" ola

rak nitelendirmesine yol amtr.15 Aslnda piyasay temel alan z
grlk konusu, gelimekte olan pek ok lkede yaygn olan bal
emek ve serbest szlemeye dayanan alma dzenlemelerine gei
zmlemesinin merkezinde yer alr. Aslnda bu. Marks zmle
menin faydaya kar karak zgrlk zerinde younlaan liberter
anlayla benzerlik tama eilimi gsterdii konulardan biridir.
rnein. Hindistanda bal emekten cretli emee geii konu
alan nemli almasnda V. K. Raroachandran bu sorunun ada
tanm n gney Hindistandaki durumu bakrcmdan tad ampirik
nemi aydnlatr:
M arx, kapitalizm altndaki iinin (Jon Elsterin terimini kullanarak)
biim sel zgrl ile kapitalizm ncesi sistemlerdeki iilerin gerek
zgrlk yoksunluu arasnda ayrm yapar: ilerin iverenlerini de
itirme zgrl onlar daha erken retim tarzlarnda grlmemi
biim de zgr klar. Tarmda cretli emein gelimesini incelemek
baka bir perspektiften d e nemlidir. Bir toplumda iilerin kendi
emek glerini satma zgrlnn uzants onlann olumlu zgrlk
lerindeki arttr, bu art da toplumun salad refah gsteren nem
li b ir ldr*

Bal emein borlulukla ilikisi kapitalizm ncesi pek ok tarm

toplumunda zellikle gl bir zgrlk yoksunluu biimine yol
aar.27 Kalknmay zgrlk olarak grmek, bu konuya, igc pi
yasalarnn tarmn retkenliini de artrdm gstermeyi amala
yan dolayl bir yaklama deil, dorudan bir yaklama izin verir.
gc piyasalarnn tarmn retkenliini artrmas tek bana cid
di bir konu olmakla birlikte szleme yapma ve alma zgrl
sorunundan tamamen farkldr.
25. Karl Marx, Capital, c. 1 (Londra: Sonnenschein, 1887), blm 10, ksm 3, s.
240. A yrca bkz. Karl Marx, G rundrisse (Harniondsworth: Penguin Books, 1973).
26. V. K. Ramachandran, Wage La b o u r a n d Unfreedom in Agriculture: A n Indian
Casa Study (Oxford: Clarendon Press, 1990), s. 1-2.
27. Klelik ve zgrlk yoksunluunun dier ynlerinin yan sra bu ynn de
ele alan nem li bir am pirik aratrm a iin bkz. Sudipto Mundle, Backwardeness
a n d Bondage Agrarian Relations in a South B ih a r D istrict (Yeni Delhi: Indian Ins
titute o f Public Adm inistration, 1979).

48

Dehet verici bir durum olan ocuklarn altrlmas sorunuy

la ilgili baz tartmalar da bu seme zgrl sorunuyla ilikili
dir. ocuklarn altrlmamasma ynelik normlarn en belirgin ih
lal dunm lan, genellikle aresizlik iinde yaayan ailelerdeki o
cuklarn fiili kleliinden ve (serbest kalacak ya da mmknse
okula gidecek yerde) smrc ilere girmeye zorlanmalarndan
kaynaklanr.54 Bu dorudan zgrlk meselesi, bu can skc soru
nun btnleyici bir parasdr.

I. D E E R L E R V E D E E R L E N D R M E S R E C

imdi tekrar deerlendirme sorununa geliyorum. zgrlklerimiz

birbirinden farkl olduu iin, bireysel avantajlarn ve toplumsal
ilerlemenin nitelii saptanrken, farkl zgrlk tiplerinin greli
arlklarnn belirlenmesi bakmndan ak bir deerlendirme yap
m a frsat vardr. Deerlendirmeler, genellikle dolayl biimde ya
plmakla birlikte, kukusuz, her trl yaklam (3. blmde tart
lacak olan faydaclk, libertarian vd.) kapsar. Hangi deerlerin ve
neden kullanlmakta olduuna dair ak olma ihtiyac duymakszn
mekanik bir endeksi tercih edenler, zgrl temel alan yakla
m n deerlendirmelerin aka yaplmasn gerektirdiinden ik
yet etme eilimindedirler. Bu trden ikyetler sk sk dile getiril
mitir. Ancak aklk, daha sonra tartacam gibi, bir deerlendir
me uygulamas asndan zellikle kamusal inceleme ve eletiriye
ak olmas nedeniyle nemli bir niteliktir. Aslnda, siyasal zgr
lkten yana en gl tezlerden biri tam da yurttalara nceliklerin
seiminde (6-11. blmlerde tartlacak) deerleri tartmak ve
m zakere etmek -ve deerlerin seimine katlmak- iin verilen fr
satta yatar.
Bireysel zgrlk en m k e m m el haliyle toplumsal bir rndr
ve (1) bireysel zgrlkleri genileten toplumsal dzenlemeler ile
28. Bu konuda bkz. D ecent W ork: The Report o f the Director-G eneral o f the ILO
{Cenevre: LO, 1999). Bu konu ILO'nun yeni genel direktr Juan Som aviann
program nda zellikle vurgulanan noktalardan biridir.
IMN/zgMBldc K aScanu

49

(2) bireysel zgllklerin sadece tek tek hayatlar iyiletirmek iin

deil, ayn zamanda toplumsal dzenlemeleri daha makul ve etkili
hale getirmek iin kullanm arasnda iki ynl bir iliki vardr. Ay
n zamanda, bireylerin kendi zgrlklerini kullanm a tarzn etkile
yen bireysel adalet ve doruluk kavramlar, toplumsal kuramlara,
zellikle kamusal alglarn etkileim halinde olumasna, soranlarn
ve arelerin ibirlii halinde kavranmasna baldr. Kamusal siya
setlerin zmlemesi ve deerlendirmesi yaplrken bu farkl ba
lantlara duyarl olunmas gerekir.

1. G E L E N E K , K L T R V E D E M O K R A S

Katlm sorunu, kalknma teorisinin gcn ve etki alanm kemiren

baz temel sorunlarn merkezinde yer alr. Szgelimi bazdan, bildi
imiz iktisadi kalknmann bir ulusa fiilen zarar verebileceini, zi
ra o ulusun geleneklerinin ve kltrel mirasnn tasfiyesine yol aa
bileceini ne srmtr.29 Bu tip itirazlar, ou kez, zengin ve
mutlu olmann yoksul ve geleneksel olmaktan daha iyi olduu ge
rekesiyle hem en gz ard edilir. Bu ikna edici bir slogan olabilir,
ancak tartma konusu olan eletiriye yeterli bir yant olutumad
gibi, kalknmaya kukuyla yaklaan kiilerin ne srmekte olduk
lar deerlendirmeye ilikin kritik sorunla ciddi bir balanty da
yanstamaz.
ok daha ciddi bir konu yetki ve meruiyetin kaynayla ilgili
dir. Kimi geleneklerin, baka sebeplerden tr ihtiya duyulan ik
tisadi ya da toplumsal deiimler yznden muhafaza edilemeye
cek olmas halinde nasl bir seim yaplacana karar vermek, de
erlendirmeye ilikin kanlmaz bir sorun oluturur. Bu, insanlarn
yz yze gelmek ve deerlendirmek zorunda olduklar bir seenek
tir. Bu seenek, pek ok kalknma savunucusunun ne srd e
29. Bu gr Stephen M. M arglin ve Frederique Apptel M arglin tarafndan gl
bir te z olarak gelitirilmitir. Bkz. dar. Stephen M. M arglin ve Frederique Appfel
Marglin, Dom inating Knowledge (Oxford: Clarendon Press, 1993). Konuyla ilgili
antropolojik igrOIer iin ayrca bkz. Veena Das. C ritical Events: A n Anthropolo
g ic a l Perspective on Contem porary India (Delhi: O xford University Press, 1995).
50

kilde gelenein elit gardiyanlaryla snrl olmad gibi, kalkn

maya kukuyla bakan pek oklannn farz ettii gibi onlara ait de
deildir. Geleneksel bir yaam tarzn, ypratc yoksulluktan ya da
ksack hayatlardan (pek ok geleneksel toplumun yzyllardr ya
ad gibi) kurtulmak iin feda etmek gerekiyorsa, hangisinin se
ileceine dair alnacak karara katlma frsatna sahip olmas gere
kenler, btn bunlardan dorudan etkilenen insanlardr. Gerek a
tma;
1) nsanlarn hangi geleneklerin srmesini istediklerini ya da is
temediklerini serbeste kararlatrmalarna izin veren temel de
er ile
2) Yerleik geleneklerin (hangisi olursa olsun) izlenmesinde ya
da bunun yerine insanlarn gelenekleri -gerek ya da hayaliglendiren dini ya da sekler yetkililerce alnan kararlara itaat
lerinde diretme arasndadr.
Birinci kuraln gc insan zgrlnn temel neminde yatar
ve bir kez kabul edilmesi halinde bu kuraln, gelenek adua neyin
yaplp neyin yaplamayacana dair gl ierimleri vardr. z
grlk olarak kalknma" anlaynn yaklam bu kural vurgular.
Aslnda, zgrlk ynelimli perspektifte, hekesin hangi gele
neklerin izlenecei kararna katlm serbestisi, ulusal ya da yerel
gardiyanlar" -ne Ayetullahlar (ya da dier dini yetkililer), ne siya
sal yneticiler (ya da hkmet eden diktatrler), ne de (yerli ya da
yabanc) kltr uzman!ar- tarafndan gz ard edilemez. Gelene
in m uhafazas ile modemi tenin avantajlar arasnda gerek bir a
tmaya iaret eden kii, m odemitenin siyasal yneticiler, dini yet
kililer ya da gemiten kalan m irasn antropolojik hayranlan tara
fndan gelenek lehine tek tarafl olarak reddini deil, katlmc bir
zme ulalmasn ister. Sorun tek tarafl olarak ele alnamayaca
gibi, toplumun iinde yaayan insalann kararlarn alnmasna
geni apta katlabilmesini gerektirir. Katlmc zgrl gelenek
sel (dini kktencilik, siyasal detler ya da szde A syaya zg) de
erler yznden nleme giriimi, meruiyet sorununu ve insanlarn
ne istediklerine ve neyi kabul etmeleri gerektiine dair kararlarn
51

oluumuna katlma ihtiyalarm skalar.

Bu temel anlayn kabul dikkat ekici bir etki alanna ve g
l ierimlere sahiptir. Gelenee iaret eden bir kii, medya zgrl
nn ya da bir yurtta ile dieri arasndaki iletiim haklan run bas
k altna alnmas iin gereke oluturamaz. Aslnda Konfysn
ne kadar otoriter olduuna dair tuhaf biimde arptlm gr ta
rihsel bir dora olarak (bu yorumun eletirisi 10. blm de yapla
cak) kabul edilse bile, herhangi birine sansr ya da siyasal kstla
ma araclyla otoriterizm uygulamak iin yeterli gereke olamaz,
nk 10 altnc yzylda dile getirilen grlerin gnmzde de
geerlilik tannp tannmayacann bugn yaayanlarca kararlat
rlmas gerekir.
Aym ekilde, katlm, bilgi ve temel eitimin kazandrd bece
rileri gerektirdii iin, herhangi bir grubun -szgelimi, kz ocukla
rnn- okula gitme frsatnn reddi, katlmc zgrln tem el ko
ullarna dolaysz biimde ters der. Bu haklar sk sk tartma ko
nusu olurken (yakn zamanlarda Afganistandaki Taliban liderliin
den gelen en ar saldrlardan biri) zgrlk ynelimli bir perspek
tifte bu temel gereklilikten kalamaz. zgrlk olarak kalknma
yaklam, sadece kalknmann nihai hedefleri bakmndan deil,
ayn zamanda sayg gsterilmesi gereken sreler ve uygulamalar
b akmndan da uzun erimli ierimlere sahiptir.

J. S O N U N T E L N D E Y O R U M L A R

Kalknmay halkn temel zgrlkleri asndan grmek, kalknma

srecini kavraymz ve aym zamanda bu sreci ilerletmenin yn
tem ve aralar b akmndan uzun erimli ierimlere sahiptir. Deer
lendirme asndan ele alrsak, bu yaklam kalknmann gerekleri
ni toplumun yelerinin ac ekebilecei zgrlk yoksunluklarm
ortadan kaldrma asndan ele almay gerektirir. Bu anlaya gre
kalknma sreci, esas olarak, bu zgrlk yoksunluklarnn stesin
den gelmenin tarihinden ayrlamaz. Bu tarih, iktisadi bym e ile fi
ziksel ve insani sennaye birikimi sreciyle asla ilgisiz deildir, an
52

cak etki alan ve kapsam bu deikenlerin ok tesine geer.

Kalknma deerlendirmesinde zgrlkleri odaa yerletirir
ken, kalknmann tam ve benzersiz bir ltnn olduu, farkl
kalknma deneyimlerinin bu lt e gre kyaslanabilecei ve derecelendirilebilecei ne srlemez. Farkl kiilerin ayn zgrlk
lerini dikkate alma gereinin yarn sra zgrln deiik bileen
lerinin ayrkl veri alndnda, ou kez aksi ynlerde gelien
tezler olacaktr. zgrlk olarak kalknm a" yaklamnn temelini
oluturan gdlenme, btn durumlar -ya da btn alternatif se
naryolar- eksiksiz bir dzenleme iinde sralamak deil, kalkn
m a srecinin her biri ilgiyi hak eden nemli ynlerine dikkat ek
mektir. Bu dikkat salandktan sonra bile, olas dzenlemelerde hi
kukusuz farkllklar kalacak, ancak b u farkllklarn varl ma
bakmndan sknt yaratmayacaktr.
Zarar verecek olan, halkn zgrlklerinin gerektirdii ilginin
eksik oluu yznden konuyla yakndan ilgili kayglarn ihmali
-k a lknma yaznnda sk sk grld g ib i- olacaktr. Yeterince
geni bir kalknm a anlay, deerlendirici incelemeyi gerekten
nem tayan konular zerinde odaklanmak ve zellikle hayati
nem tayan konularn ihmalini nlemek iin aratrlr. Konuya
ilikin deikenleri ele almann farkl insanlar alternatif senaryola
rn nasl dizilecei konusunda otomatik olarak ayn sonulara gt
recei dncesi ho olabilir, ancak yaklam byle bir ittifak ge
rektirmez. Aslnda bu trden meseleler zerinde nemli siyasal tez
lere yol aabilecek ekilde tartmak, kalknmay nitelendiren de
mokratik katlm srecinin paras olabilir. Bu kitabn ileriki b
lmlerinde katlm sorununu kalknma srecinin bir paras olarak
inceleme frsat bulacaz.

53

II

K a lk n m a n n a m a la r v e a ra la r

Kalknma srecine ilikin gerek profesyonel iktisadi zmlemede

gerekse kamusal tartma ve mzakerelerde grlebilen iki genel
tutum arasnda bir ayrm yaparak balamak istiyorum.' B ir gre
gre kalknma kan, ter ve gzya dolu, vahi bir sretir. Bu
dnyada bilgelik, dnszl gerektirir. Bu yaklam, zellikle
1. Bu kartl daha erken bir tezde tarttm. Bkz. 'Developm ent Thinking at the
Beginning o f the 21" Century, Econom ic a n d S o cia l Developm ent in to the X X I
Century, der. Louis Em m erij (Washington D.C.: Inter-Am erican Development
Bank, datm : John Hopkins University Press, 1997). A ynca bkz. Econom ic Po
licy and Equity: A n O verview" balkl makalem , Econom ic Policy a n d E quity iin
de. der. Vito Tanzi, Ke-young Chu ve Sanjeev G upta (W ashington D.C.: Interna
tiona] M onetary Fund, 1999).

54

yumuak bal" bulunan (eletirmenlerin bu deyii kullanacak ka

dar insafl olm alan halinde) eitli kayglarn ihmalini hesaba kat
may gerektirir. Yazarn hangi zehri tercih ettiine bal olarak, direnilen ayartlar, en yoksullan konyan sosyal gvenlik alarna sa
hip olmay, en geni nfusa sosyal hizmetler salamay, saptanan
zorluklara tepki olarak hain kurumsal talimatlardan sapmay ve si
yasal ve medeni haklar ile demokrasi lksnden yana olmay "bandan itibaren- kapsayabilir. Sert bir tutumla tartlan bu ko
nularla ilgili neriler, daha sonra, kalknma sreci yeterince meyve
verdii zaman desteklenebilir; u anda ihtiya duyulan ey karar
llk ve disiplin''dir. Bu genel bak paylaan farkl teoriler, zellik
le kanlmas gereken fald yumuaklk alanlarna iaret etme, ma
li yumuakl siyasal geveklikten, bol m iktarda sosyal harcamay
lml yoksulluk yardmlarndan farkllatrma konusunda birbirin
den ayrlr.
Bu sert tutum, kalknmay esas olarak hogrl bir sre ola
rak gren alternatif baka ters der. Bu tutumun zel versiyonuna
bal olarak, uygulamann makull, karlkl yardmlama gibi
eyler (Adam Sm ithin belagatle sz ettii) ya da sosyal gvenlik
alarnn, siyasal zgrlklerin ya da toplumsal k a l k n m a n n -veya
bu destekleyici etkinliklerin u ya da bu bileiminin- ilemesiyle
rneklenerek anlalr.

A. Z G R L N K U R U C U V E A R A S A L R O L L E R

Bu kitabn yaklam birinci yaklamdan ok kincisiyle badar.2

Esas olarak bu yaklam, kalknmay, i n s a n l a r n yararland ger
ek zgrlkleri geniletme sreci olarak grme giriimidir Bu
yaklamda, zgrln geniletilmesi, hem kalknmann ( l ) asl
amac ve hem de (2) balca arac olarak grlr. Bunlara, kalkn
mada zgrln srasyla kurucu rol ve arasal rol denebi
lir. zgrln kurucu rol temel zgrlklerin insan hayatnn
2. Bu blm, 1-2 Mart 1999da Tokyo'da yaplan Dnya Bankas Kresel Finans
ve Kalknm a Sem pozyum u'nda yaplan al konum asnn tem elini oluturdu.

55

zenginletirilmesi bakmndan tad nemle ilgilidir. Temel z

grlkler. alk, beslenme yetersizlii, nlenebilir hastalklar ve er
ken lmden kamabilmenin yan sra, okuryazarlk ve hesap yapa
bilme. siyasal katlmdan v e serbeste ifade imknndan yararlan
m a vb. zgrl gibi temel kapasiteleri kapsar. B u kurucu pers
pektif iinde kalknma, bunlarn ve dier temel zgrlklerin ge
niletilmesini gerektirir. Bu gre gre kalknma, insan zgrlk
lerini geniletme srecidir ve kalknma deerlendirmesinin de bu
dnceyle beslenmesi gerekir.
zgrln kum cu roln kabul etmenin kalknma zmle
mesini nasl deitirebildiini gstermek iin giri blmnde ksa
ca tartlan (ve kalknma yaznnda sk sk ortaya ablan bir soruyu
kapsayan) bir rnee burada deinmek istiyorum. Dala dar kalkn
m a (szgelimi GSMH art ya da sanayileme) grleri kapsa
mnda siyasal katlm ve muhalefet zgrlnn kalknmaya yar
dmc olup olmad sk somlan bir somdur. Kalknmay zgrlk
olarak gren temel anlayn nda bu sorunun kusurlu biimde
fomllendirildii grlr, nk som, siyasal katlm ve muhale
fetin bizatihi kalknmann kurucu paralan olduu eklindeki haya
ti anlay gzden karr. Serbeste ifade etmesi ya da kamusal m
zakerelere ve kararlara katlmas engellenen ok zengin bir kii bi
le deer vermek durumunda olduu bir eyden yoksun braklm
ta. Kalknma sreci, insan zgrlnn artrlmas asndan de
erlendirildiinde bu kiinin yaad yoksunluun ortadan kald
rlmasn gerektirir. Bu kiinin, ifade ya da katlma zgrlnden
yararlanmakta dorudan bir kan olmasa da, bu m eselelerde ken
disine hibir seenek braklmyorsa, bu durum gene de o kiinin
kendi zgrlklerinden yoksun olduunu gsterir. Temel siyasi ve
medeni haklardan yoksunluun yeterli bir kalknma anlayyla
ilikisinin, kalknmann teki zelliklerine (GSMH art ya da sa
nayilemenin ilerletilmesi gibi) dolayl katks araclyla kurul
m as gerekmez. Bu zgrlkler kalknma srecini zenginletirme
nin ayrlmaz bir parasdr.
Temel nokta, bu zgllklerin ve haklarn iktisadi ilerlemeye
katk bakmndan da ok etkin olabileceini ne sren arasal
56

tezden ayrlr. B u arasal balant da nemlidir (ve 5. v e 6. blm

lerde tartlacaktr), ancak siyasal zglln kalknmann arac
olarak oynad arasal roln anlam, zgrln k a lk n m a n n bir
amac olarak tad deerlendirici nemi herhangi bir biimde
azaltma?.
nsan zgrlnn k a lk n m a n n rakipsiz hedefi olarak tad
asli nemi, farkl trden zgrlklerin insan zgrln ilerlet
m ek iin salayaca arasal etkinlikten a y r m a k gerekir. Son b
lm esas olarak zgrln asli nemi zerinde odakland iin,
burada daha ok zgrln ara olarak -am a olarak deil- etkin
lii zerinde duracam. zgrln arasal rol, farkl trden
haklarn, frsatlarn ve yetkilerin genelde insan zgrlnn ge
nilemesine ve bylece kalknmann ilerlemesine katkda bulunma
tarzyla ilgilidir. Bu sadece her trl zgrl geniletmenin kal
knmaya katkda bulunmas gerektiine dair ak balantyla iliki
li deildir, nk bizatihi kalknma genelde insan zgrln ge
niletme sreci olarak grlebilir. Arasal bada bu ku raca balan
tdan ok daha fazlas vardr. zgrln bir ara olarak etkinlii
farkl zgrlk trlerinin birbiriyle yakndan ilikili olmas ve bir
tipteki zgrln dier tipteki zgrlklerin gelimesine byk
katkda bulunabilecei olgusunda yatar. Bu iki rol bylece, ampirik
balarla, b ir zgrlk trn teki zgrlk trleriyle ikilendirerek birbirine balanr.

B . A R A SA L ZGRLKLER

Bu almadaki ampirik aratrmalar sunarken, in san!arm diledikle

ri tarzda yaamalar gereken kapsaml zglle dorudan ya da do
layl olarak katkda bulunan birok arasa! zgrl yeri geldiin
de tartacam. Kullanlan aralar arasndaki farkllk olduka de
rindir. N e var k i bu arasa! perspektif iinde zellikle vurgulamaya
deer be ayr zgrlk tipini saptamak uygun olabilir. Bu asla ge
ni kapsaml bir liste deildir, ancak u srada zel ilgi gerektiren ba
z zel siyaset meseleleri zerinde odaklanmaya yardmc olabilir.
57

zellikle u arasal zgrlk tiplerini ele alacam: (1) siyasal

zgrlkler, (2) iktisadi imknlar, (3) toplumsal frsatlar, (4) ef
fa flk gvenceleri ve (5) koruyucu gvenlik. Bu arasal zgrlkler
bir kiinin daha zgr yaamas iin gerekli olan genel kapasiteye
katkda bulunma eilimindedir. Kalknma zmlemesi bir yandan
bu arasal zgrlkleri sonulan bakmndan nemli klan hedefler
ve amalarla birlikte ele almal, ayn zamanda, farkl zgrlk tip
lerini ortak nemlerini artrarak birbirine balayan ampirik balan
tlar dikkate almaldr. Aslnda bu balantlar zgrln arasal
roln daha btnlkl biimde kavramak bakmndan nemlidir.
zgrln sadece k a lk n m a n n balca hedefi olmad, ayn za
m anda onun en nemli b ir arac olduu iddias zellikle bu balan
tlarla ilikilidir.
Arasal zgrlklerin her biri zerinde biraz durmak istiyorum.
Siyasal zgrlkler, geni anlamda (medeni haklar dediimiz z
grlkler dahil) insanlarn, kim in ve hangi ilkelere gre ynetmesi
gerektiini belirlemelerini salayan frsatlar anlatr ve ayn zaman
da yetkilileri inceleme ve eletirme imknm, siyasal ifade zgrl
ne ve sansrsz bir basna sahip olmay, farkl partiler arasnda
seim yapma zgrlnden yararlanmay vb. ierir. Bunlar en ge
ni anlamda demokrasilerle birlikte anlan siyasal yetkileri ierir (si
yasal diyalog, muhalefet ve eletiri frsatlarnn yan sra, oy verme
hakkn, yasama ve yrtmenin katlm a seimini de kapsayarak).
ktisadi imknlar, bireylerin ktisadi kaynaklar tketim ya da
retim ya da mbadele amacyla kullanmak iin ayr ayn yararlan
dklar frsatlar anlatr. Bir kiinin sahip olduu iktisadi haklar sa
hip olnan ya da kiinin kullanmna sunulan kaynaklarn yan sra,
greli fiyatlar ve piyasalarn ileyii gibi mbadele koullarna ba
l olacaktr. ktisadi kalknma sreci bir lkenin gelir ve servetini
artrdka, nfusun yararland iktisadi haklar da ayn lde artar.
Bir yanda ulusal gelir ve servet, te yanda bireylerin (ya da ailelelerin) kullandklar iktisadi haklar arasndaki ilikide, toplam kay
glara ek olarak paylamla ilgili kayglarn da nemli olduu anla
lm olmal. retilen art deerin nasl paylald belirgin bir
farkllk yaratacaktr.
58

Finanse edebilmek ve finansmana ulamak, iktisadi faaliyette

bulunanlarn pratik olarak elde edebildikleri iktisadi haklar zerin
de ok nemli bir etki yaratabilir. Bu durum, byk irketlerden
(buralarda yz binlerce insan alyor olabilir) ok kstl bir kre
diyle iletilen kk iletmelere kadar btn giriimler iin geerlidir. B ir kredi krizi bu krediye bal olan iktisadi haklan ciddi bi
imde etkileyebilir.
Toplumsal frsatlar, toplumun eitim, salk hizmetleri vb. iin
yapt dzenlemeleri ifade eder. Bunlar temel bir zgrl, daha
iyi yaama zgrln etkiler. Bu imknlar sadece kiisel hayatn
srdrlebilmesi iin (salkl bir hayat srmek ve nlenebilir has
talklardan kaynaklanan erken lmden saknmak gibi) deil, ayn
zamanda iktisadi ve siyasal faaliyetlere daha etkin katlm iin de
nemlidir. rnein, okuryazar olmamak, (kreselleen ticaretin gi
derek daha fazla gerektirdii) ayrntl bir planlamaya gre retimi
gerektiren ve kurallara uygun kalite kontrol isteyen iktisadi faali
yetlere kanlm a byk bir engel olabilir. Ayn ekilde, gazete okuyamamak ya da bakalaryla siyasal faaliyetlerin gerektirdii l
de yazamamak da siyasal kanlm engelleyebilir.
imdi drdnc kategoriye geliyorum. Toplumsal etkileimler
de bireyler birbiriyle, kendilerine neyin nerildiine ve neyi alma
y umabileceklerine dair bir varsaym temelinde alveri yaparlar.
Bu anlamda toplum temel bir gven varsaymyla iler. effaflk g
venceleri insanlarn umabilecekleri aklk ihtiyacyla ilgilenir;
aklk ve berraklk gvenceleri altnda birbiriyle alveri etme z
grl. Bu gven ciddi biimde ihlal edildii zaman, pek ok in
sann hayan -hem dorudan taraflarn, hem de nc taraflarnaklk eksikliinden ters biimde etkilenebilir. Bylece effaflk
gvenceleri (ak olma hakkm kapsayarak) aasal zgrln
nemli bir kategorisi olabilir. Bu gvenceler, yolsuzluu, mali so
rumsuzluu ve el altndan yaplan ileri nleyen saydam bir arasal
role sahiptir.
Nihayet, bir iktisadi sistem ne kadar iyi ilerse ilesin, baz in
sanlar genel olarak zor bir durumda olabilirler ve hayatlarm ters
biimde etkileyen maddi deiiklikler nedeniyle byk bir yoksun
59

lua fiilen yenik debilirler. Koruyucu gvenlik, zor durumdaki

nfusun umutsuz bir sefalete dmesini, hatta baz durumlarda a
la mahkm olmasn ve lmesini nleyecek bir toplumsal gven
lik a oluturmay gerektirir. Koruyucu gvenlik alan, yoksula i
sizlik denei ve yasal gelir destekleri gibi sabit kurum sal dzen
lemelerin yarn sra, muhtalara geim yardm ya da gelir salamak
iin acil kamu istihdam gibi belirli bir ama iin yaplan dzenle
meleri ierir.

C . B A L A N T IL A R V E T A M A M L A Y IC IL IK

Bu arasal zgrlkler insanlarn kapasitelerini dorudan artrr,

ama ayn zamanda birbirinin eksiini giderir ve birbirini daha da
glendirebilir Bu isel balantlar kalknma siyasetlerinin kavran
mas bakmndan zellikle nemlidir.
ktisadi faaliyette bulunma zgrlnn iktisadi bymenin ti
pik bii' motoru olma eilimi gsterdii genellikle kabul edilmitir.
Ancak dier pek ok balant yeterince kabul edilmemitir ve bun
larn daha btnlkl biimde siyasal zmleme iinde kavran
m as gerekir. ktisadi byme sadece bireysel gelirlerin artmas ba
kmndan deil, devletin sosyal gvenceleri ve aktif kam u mdaha
lesini finanse etmesinin mmkn klnmas bakmndan da yardm
c olabilir. Bylece iktisadi bymenin katks, sadece bireysel ge
lirlerdeki art bakmndan deil, ayn zamanda iktisadi bymeyi
mmkn klabilen sosyal hizmetlerin (pek ok rnekte sosyal g
venlik alarn kapsayarak) genilemesi bakmndan da irdelenme
lidir.3
Ayn ekilde, kamusal eitim, salk hizmetleri ve zgr, ener
jik bir basnn gelimesi gibi hizmetler araclyla toplumsal frsat
larn yaratlmas hem iktisadi kalknmaya, hem de lm oranlarnn
nemli lde drlmesine katkda bulunabilir. lm oranlarnn
azaltlmas da, temel eitimin -zellikle kadn okuryazarl ve ei
3. Bu konuda bkz. Jan Drze ve Am artya S e n . H unger a n d P ublic A ction [Oxford:
Clarendon Press, 1989).

60

tim i- dourganlk davran zerindeki etkisini glendirerek do

um oranlarnn azaltlmasna katkda bulunabilir.
zellikle tem el eitim alannda salanan toplumsal frsatlar ara
clyla iktisadi bymenin artrlmas konusunda nc niteliinde
U r rnek kukusuz Japonya'dr. Japonya'nn beniiz sanayilem esi
ni gerekletirmedii ancak Avrupann on yllardr sanayilemi
olduu on dokuzuncu yzyln ortalarnda, Avrupadakinden ok
daha yksek. U r okuryazarlk oranna sahip olduu genellikle unu
tulur. nsan kaynaklarnn toplumsal frsatlarla birlikte gelim esi
Japonya'nn iktisadi kalknmasna ok byk bir katkda bulundu.
Dier Dou Asya lkelerini kapsayan szde Dou Asya m ucizesi
byk lde benzer bir nedensel balanty temel ald.4
Bu yaklam, pek ok siyasal evrede hkim olan, insani geli
menin (genellikle eitim in, salk hizmetlerinin ve insan hayaty
la ilgili dier koullan geniletm e sreci olarak tanmlanr) ancak
zengin lkelerin stesinden gelebilecei bir tr liiks olduu inanc
na ters der - ve bu inanc byk lde zayflatr. Japonyadan
balayarak Dou A sya ekonomilerinin kazand baan tipinin bel
ki de en. nem li etkisi ima edilen bu nyargy topyekn zayflatma
sdr. Bu ekonomiler grece erken bir tarihte nce kitlesel eitim i,
daha sonra salk hizmetlerini yaygnlatrdlar ve bunu genellikle
yaygn yoksulluun getirdii kstlamalar krmadan nce yaptlar.
Vfe n e ektilerse onu bitiler. Aslnda, Hiromitsu Ishinin belirttii
gibi, insan kaynann gelitirilm esine verilen ncelik Japon iktisa
di kalknmasnn Meij dnemiyle (186S-19U )batayan erken tari
hi iin zellikle geerlidir ve nsan kaynana gsterilen ilgi. Ja
ponya zenginletike artan iktisadi refahla birlikte younlam de
ildir.5

4. Bu konuda bkz. Dnya Bankas. The fa s t Asian M irada: Economic Growth

and P ibbc PoScy (Oxford: Oxford University Press. 1999). Ayrca bkz. Vito Tanzi vd.. Economic Poticy and Equity
5. Bkz. tfironritsu Ishi, 'Trends in Die Allocation of Public Expendhure in Light of
Human Resource Development-Overview in Japan*, oaltlm metin. Asya Kal
knma 8arkas, Manila, 1995. Aynca bkz. Carol Gluck. Japan's Modam Myths;
Ideology in die Late M eiji Period (Princeton; Princeton University Press. 1985).
6!

D . N -H N D S T A N K A R IT L I IN IN
FA RK LI Y NLER

Kalknma srecinde bireysel zgrlklerin merkezi rol, zellikle

bu zgrlklerin belirleyicilerini incelemek bakmndan nemlidir.
Esas dikkat, bireysel zgrlklerin doasnn ve etki alannn belir
lenmesine yardmc olan, devlet etkinliklerini de kapsayan toplum
sal etkilere yneltilmelidir. Toplumsal dzenlemeler bireysel z
grln gvence altna alnmas ve geniletilmesi bakmndan ke
sinlikle nemli olabilir. Bireysel zgrlkler, bir yandan mbadele
ile ticari faaliyette bulunma imknnn tannan haklar ve gsterilen
hogr ile gvence altna alnmasndan, te yandan, insan kapasi
telerinin oluumu ve kullanlmas bakmndan hayati olan (temel
salk hizmetlerinden yararlanma ya da temel eitim alma gibi) im
knlarn gelitirilmesi iin salanan temel kamusal destekten etki
lenirler. Bireysel zgrlklerin her iki tip belirleyicisini de dikkate
almak gerekir.
Hindistan ile in arasndaki kartlk bu balamda rnek niteli
inde bir neme saliptir. Gerek in, gerekse Hindistan hkmetle
ri bir sredir (in 1979'dan, Hindistan ise 1991den itibaren) daha
ak, uluslararas alanda faaL, piyasa ynelimli bir ekonomiye ge
mek iin aba gstermektedir. Hindistann abalan yava bir baa
ry beraberinde getirirken, inin elde ettii m uazzam sonular
Hindistan'n durumunu baarsz gstermitir. Bu kartln ortaya
kmasna yol aan nemli bir etken, toplumsal hazrlk noktasnda
in'in piyasa ekonomisini kullanma yetenei bakmndan Hindis
tan'n epeyce ilerisinde olmasdr.6 Reform ncesi in'de piyasa
konusunda derin kukular varken, temel eitim ve yaygn salk
hizmeti konusunda hibir kuku yoktu. in 1979da piyasa ekono
misine getiinde, zellikle genler arasnda olduka yksek bir
okuryazar nfusa ve btn lkeye dalm olduka iyi eitim im
knlarna sahipti. Bu bakm dan in. Gney Kore ve Tayvan'daki
6. S u konuda bkz. Jean Drbze ve Am artya Sen, In d ia : Econom ic D evelopm ent
and Social O pportunity (Delhi: Oxford University P re ss, 1995) v e A ratrm a Eki
bi, Public Report on Basic Education in India (Delhi: Oxford University P ress,
1999),

62

temel eitim koullarnn ok uzanda deildi. Bu lkelerde de

eitimli bir nfus, destekleyici bir piyasa sisteminin salad ikti
sadi frsatlarn deerlendirilmesinde nemli bir rol oynamt. O y
sa Hindistan, 1991'de piyasa ekonomisine getii zaman yar yar
ya okuryazar olmayan bir yetikin nfusa sahipti ve bu konuda g
nmzde de fazla ilerleme kaydetmemitir.
in'deki salk koullan da, reform ncesi rejim in eitimin ya
rn sra salk hizmetlerine gsterdii toplumsal ballk, nedeniyle
Hindistandakinden ok daha iyi durumdayd. in tuhaf, bu bal
lk. piyasa ynelimli iktisadi bymede yardmc bir rol oynama
amac tamazken, lkenin piyasa ekonomisine gemesinden sonra
dinamik biimde kullanlabilen toplumsal frsatlar salad. Hindis
tan 'n toplumsal gerilii, bu lkenin elitist bir tutumla yksek
renim zerinde younlamas ve okul eitimini neredeyse btny
le gz ard etmesi ve tem el salk hizmetlerini nemli lde ilmaliyle birlikte, lkeyi iktisadi bymenin geni apta paylalmas
konusunda olduka hazrlksz durumda brakt. Hindistan ile in
arasndaki kartln pek ok baka yn vardr (iki lkenin siya
sal sistemleri arasndaki farkllklar, okuryazarlk ve salk hizmet
leri gibi toplumsal frsatlarn Hindistann ilerinde ok daha fazla
deikenlik gstermesi gibi); bu konular daha sonra ele alnacaktr.
Ancak in ve H indistan'da piyasa ynelimli yaygn kalknma ba
tanmdan radikal biimde farkl olan toplumsal hazrlk dzeyleri
nin konuyla ilgisini, zmlemenin bu n evresinde bile belirtmek
gerekir.
Ne var ki in deneyimi ile Hindistan arasnda yaplacak bir k
yaslamann nnde, bu lke demokratik zgrlklerden yoksun ol
duu iin gerek engellerin bulunduunu da belirtmek gerekir. Bu
durum zellikle iktisadi siyasetin esneklii, kamusal eylemin top
lumsal krizlere ve beklenmedik felaketlere tepkisi bakmndan geerlidir. En bariz kartlk, inin tarihin kaydettii belki de en b
yk ktl yaam (1958-1961'de Byk leri Atlmm baarsz
la uramasndan sonra otuz milyon kii ktlk nedeniyle ld),
oysa Hindistan'n bamszla kavutuu 1947den beri ktlk ya
amam olm as olgusunda yatar. let iyiye gittii zaman, demok
63

rasinin koruyucu gc pek fark edilmeyebilir, ancak tehlikeler ka

pda beklemektedir (baz Orta ve Gneydou Asya ekonomilerinin
yaknlarda yaladklar deneyimlerin aa kard gibi). Konunun
bu kitapta daha btnlkl biimde tartlmas gerekecek.
Ayn arasal zgrlkler arasnda pek ok farkl balant vardr.
Bunlarn oynadklar roller ve birbiri zerindeki zgl etkileri kal
knm a srecinin nemli ynleridir. zleyen blmlerde, bu balan
tlarn birounu ve geni etki alann tartma frsatlar olacak. An
cak bu balantlarn nasl ilediini gstermek iin burada uzun ya
am sresi beklentisi -insanlarn neredeyse evrensel olarak deer
verdikleri kapasiteler- zerindeki farkl etkilerine biraz deinmek
istiyorum.

E. B Y M E A R A C IL I IY L A S A L A N A N
TO PLU M SA L D ZENLEM ELER

Toplumsal dzenlemelerin yaama hakk zerindeki etkisi ok g

l olabilir ve tamamen farkl arasal balantlardan etkilenebilir.
Bu noktann zaman zaman iktisadi bymeden (kii bana den
gelir dzeyinin art biimindeki) ayrlamayaca dnlr, zira
kii bana den gelirle uzun yaam arasnda yakn bir iliki vardr.
Aslnda, karandan getirile hayatta kalma ans arasndaki uyumaz
lktan endielenmenin yanl olduu ne srlmtr, nk -ge
nelde- bu ikisi arasndaki istatistiksel balantnn ok yakn olduu
gzlemlenir. lkeler aras istatistiksel balantlara ilikin bir nokta
olarak tek bana ele alndnda, bu aslnda dorudur, ancak bu is
tatistiksel ilikiyi toplumsal dzenlemelerin konuyla ilgisini (gelir
temelinde bolluun ilerisine geerek) reddetmek iin ikna edici bir
gereke olarak grmeden nce ileri dzeyde incelemek gerekir.
Bu balamda, yakn zamanlarda Sudhir Anand ve M artin Ravallion tarafndan sunulan baz istatistiksel zmlemelere deinmek
ilgin olur,7 Bu yazarlar lkeler aras kyaslamalar temelinde, uzun
7. SudhiTnand ve Martin Ravaltion, 'H um an Development in Poor Countries:
O n th e Role o f Private Incomes and Public Services , Jo urnal o f Econom ics
Perspsctivas 7(1993).

64

yaam Sresi heklmitisinin kii bana GSMH ile anlaml bir pozitif
korelasyon gerdiim , ancak bu ilikinin esas olarak GSMHnin;
(1) zgl olarak yoksullarn gelirleri ve (2 ) zellikle salk hizmet
leri iin yaplan kamu harcamalar zerindeki etkisiyle ilediini
bulurlar. Aslnda bu iki deiken, istatistiksel uygulamaya kendi
balatma dahil edildiinde, kii bana GSMHnin ek bir nedensel
etki olarak kapsatmasndan hareketle ekstra bir aklama salana
bilir. Aslnda yoksulluk v e salk alanndaki kamu harcamalar tek
bana aklayc deikenler olarak al ndtmda, kii bana GSMH
ve uzun yaam sresi beklentisi arasndaki balantnn (Anand-Ravallion zm lemesinde) tamamen ortadan kalkt grlr.
u noktay vurgulamak gerekir ki, baka ampirik araturnalarla
kantlanmas halinde, bu S O IU , UZUD yaam Sresi beklentisinin ki
i bana GSMH artyla birlikle ykselm ediini gstermez; ancak
balantnn, zellikle salk hizmetleri alanmda yaplan kamu har
camalar] arachtyla ve yoksulluun ortadan kaldrlmasndaki ba
ar araclyla ilem e eilim i gsterdiini ortaya koyar. Temel
nokta, iktisadi bymenin yaratt etkinin, bu bymenin verdii
meyvelerin nasl kullanlacana bal olmasdr. Bu ayn zamanda
Gney Kore ve Tayvan gibi baz ekonomilerin iktisadi kalknma
araclyla 112un yaam sresi beklentisini neden bu kadar hzl bi
imde ykseltebildiim aklamaya yardm a olur.
Dou A sya ekonomilerinin baarlan, son yllarda, ksmen As
ya iktisadi krizi denilen olgunun doas ve iddeti yznden ele
tirel incelem e -ve biraz da ate- altna alnmtr. Bu aslnda ciddi
bir krizdir v e daha nce her bakmdan baan grlen -yanl bi
imde- ekonomilerin zel baarszlklarna iaret eder. Asya iktisa
di krizindeki zel sorunlar ve zgl baarszlklarn ele alma fr
sat bulacam, zellikle 6. ve 7. blmlerde. Ancak Dou ve G
neydou Asya ekonomilerinin on yllardr kazandklar byk ba
arlar grmemek bir hata olacaktr. Bu baanlar sz konusu lke
lerdeki halklarn hayatlarm ve yaam srelerini dntrmtr.
Bu lkelerin im di yz yze geldikleri (ve uzun sredir potansiyel
olarak var olan) v e ilgi gerektiren (koruyucu gvenliin yan sra
siyasal zgrlkler ve ak katlm htiyacn da kapsayacak ekilKOlQOttttflUr K ta m

65

de) sorunlar, bu lkelerin ok yi eyler yaptklar alanlarda kazan

dklar baarlan gz ard etmemize yol amamaldr.
Temel eitim ve salk hizmetleri zerinde odaklanmay ve et
kin toprak reformlarnn erken bir tarihte tamamlanmasn kapsa
yan eitli tarihsel nedenlerden tr, geni iktisadi katlm Dou
ve Gneydou Asya ekonomilerinin ounda daha kolay baarld
ve bu baan, toplumsal frsatlarn ok daha yava yaratld ve bu
yavaln iktisadi kalknma iin bir engel oluturduu, szgelimi
Brezilya, Hindistan ya da Pakistanda miimkn olm ayan bir tarzda
gerekleti. Toplumsal frsatlarn artmas yksek istihdamh iktisa
di kalknmann kolaylatrlmasn salam ve ayn zamanda lm
oranlarnn drlmesi ve uzun yaam sresi beklentisinin aratl
mas iin elverili koullar yaratmtr. Burada, kii bana GSMH
art bakmndan kyaslanabilir olmakla birlikte, ar toplumsal
eitsizlik, isizlik ve kam u salk hizmetlerinin ihmaliyle dolu bir
tarihi olan dier baz yksek bym e gsteren lkelerle -Brezilya
gibi- keskin bir kartlk sz konusudur. Bu dier yksek byme
gsteren ekonomilerin uzun yaam sresi beklentisi konusunda ka
zandklar baarlar daha yava bir seyir izlemitir.
Burada ilgin -ve birbiriyle balantl- iki kartlk vardr:
1) Yksek iktisadi byme gsteren ekonomiler iin,
1.1) Yaam sresi uzunluu ve kalitesi bakmndan ok baa
rl olanlar (Gney Kore ve Tayvan gibi), ile
1.2) Bu alanlarda kyaslanabilir baars olmayanlar (Brezil
ya gibi) arasndaki kartlk;
2) Yaam sresi uzunluu ve kalitesi bakmndan yksek dzey
de baarl olan ekonomiler iin,
2.1) Yksek iktisadi byme bakmndan ok baarl olanlar
(Gney Kore ve Tayvan gibi), ile
2.2) Yksek iktisadi byme bak urundan ok baarl olma
yanlar (Sri Lanka, reform ncesi in, Hindistann Kerala
eyaleti gibi) arasndaki kartlk.

8 . Bu konuda bkz. Jean Drze'yle orta k kitabm z: India: Econom ic D evelopm ent
a n d S ocial Opportunity (1995).

66

FSARKA^ztidldc K aUuditu

Birinci kartl (szgelimi, Giiney Kore ile Brezilya arasnda

ki) yorumlam bulunuyorum, ancak ikinci kartlk da siyasal ilgi
yi hak eder. H unger and Public Action (Alk ve Kamusal Eylem)
balkl kitabmzda Jean Dreze ve ben, lmllk o ra n n n hzla
drlmesinde grlen iki baar tipi arasnda ayrm yaptk ve
bunlara srasyla bym e aral ve destek ynelimli uygulama
lar dedik. Birinci uygulama hzl iktisadi byme araclyla iler
ve baars byme srecinin geni tabanl ve iktisadi bakmdan
yaygn olmasna (gl istihdam yneliminin bununla birlikte ger
eklemesi gerekir) ve ayn zamanda, artan iktisadi r e f a h n salk
hizmeti, eitim ve sosyal gvenlii kapsayan ilgili toplumsal hiz
metlerin geniletilmesi iin k u lla n lm a s n a baldr. Byme aral
m ekanizmann aksine, destek ynelimli uygulam a hzl iktisadi b
yme araclyla etki yapmaz, ancak salk hizmeti, eitim ve di
er ilgili toplumsal dzenlemeleri kapsayan becerikli bir toplumsal
destek program araclyla iler. Bu sre, Sri Lanka, reform n
cesi in, Kosta Rika ya da Kerala gibi ekonomilerin deneyimleriy
le gayet iyi rneklenir. Bu ekonomiler, fazla iktisadi byme ol
makszn lm o r a n la rm ok hzl biim de drmler ve yaam
koullarn ykseltmilerdir.

F. K A M U S A L N L E M L E R , D K G E L R L E R VE
G R E L M A L Y E T L E R

Destek ynelim li uygulam a kii bana gerek gelir dzeylerinde

radikal artlar beklemez ve lm oranlarm dren ve yaam
kalitesini ykselten toplumsal hizm etlerin (zellikle salk hiz
metleri ve temel e itim) salanm asna ncelik vererek iler. Bu
ilikinin baz rnekleri ekil 2.1 'de gsteriliyor. Bu ekil, alt lke
nin (in, Sri Lanka, Namibya, Brezilya, Gney Afrika ve Gabon)
ve Hindistan otuz milyon nam barndran byke bir eyaletinin.
(Kerala) kii bana GSM H'sini ve yaam sresi beklentisini gste
9. Drze ve Sen, H unger a n d P ublic Action ( 1989); bkz. zellikle blm 10.

67

rir.10 ok dk gelir dzeylerine ramen, Kerala, in ya da Sri

Lanka halklar, Gabon bir yana, Brezilya, Gney Afrika ve Namib
y a nn ok daha zengin olan insanlarndan muazzam llerde da
ha uzun yaam sresi beklentilerine sahiptirler. B ir yanda Kerala,
in ve Sri Lankay, te yanda Brezilya, Gney Afrika, Namibya
ve G abon'u kyasladmzda, eitsizliin yn bile kartl iaret
eder. Uzun yaam sresi beklentisindeki deiiklikler kalknmann
merkezinde yer alan toplumsal frsatlarn (bulac hastalklarla m
cadele programn, salk hizmetlerini ve eitim imknlarn vb. ie
ren) tryle ilikili olduu iin, gelir merkezli bir grn kalknma
srecine ilikin daha btnlkl bir anlay edinmesi ciddi bir kat
ky gerektirir. Bu kartlklar uygulanan siyasetlerle nemli l
de ilikilidir ve destek ynelimli srecin nemini ortaya koyar.
Salk hizmetlerini ve eitimi kapsayan kamu hizmetlerini artr
m ak kaynak gerektirdii iin, yoksul lkelerde destek ynelimli
uygulamalar finanse etme imkn hayretle karlanabilir. Aslnda,
kaynak ihtiyac genellikle, lke daha zenginleene kadar toplumsal
bakmdan nemli yatrmlar ertelemek iin ne srlen bir gr
olarak sunulur. Yoksul lkeler (o nl retorik sanyla) bu hizmetle
ri desteklemek iin gerekli aralar nereden bulacaklardr? Bu as
lnda iyi bir somdur, ama iyi bir de yant vardr. Bu yant byk l
de greli maliyetler iktisadnda yer alr. Bu destek ynelimli uy
gulamalarn geerlilii, ilgili toplumsal hizmetlerin (salk hizmet
leri ve temel eim gibi) ok emek youn, dolaysyla yoksul -ve
dk cretli- ekonomiler iin grece ucuz olmasna baldr. Yok
sul bir ekonominin salk hizmetleri ve eitime harcayaca para az
10. Karala bir lke deildir; ancak bit eyatel olmasna ramen, o lu z m ilyonu bulan
nfusuyla dnyadaki lkelerin oundan (szgelimi Kanadadan) daha byktr.
11. Bu konuda "From Incom e Inequality to Econom ic Inequality balkl m akale
m e bkz., Distinguished G uest Lecture to the South Econom ic Association. S out
hern Economic Journal 64 (Ekim 1997) iinde. Ayrca bkz. U NICEF (Floransa:
UNICEF, 1995) iin verilen ilk Innocenti Konferans iin hazrladm "M ortality as
an Indicator of Econom ic Success and Failure* balkl m akalem, Economic Jo
urnal 108 iinde (O cak 1998).
12. Ayrca bkz. Richard A. Eastertin, How Beneficent is th e M arket? A Look at
the M odem H istory of Mortality", oaltlm matin, University of Southern Cali
fornia, 1997.

68

ek 3: K ii bana GSMH (ABD Dolan otorak) vs doumdan itibaren yaam s

resi beklentisi. 1994

Kaynaklar. lke verileri, 1994, Dnya Bankas, World Development Report

1996; Kerala verileri, Hayat sresi beklentisi. 1969-1993, Hindistan HOkOmeU'nln rneklem Kayt Sistemi (1997) Eitim Blm. Women in India; A Statisti
cal Profile; Kii bana den Ofce ii retim. 1992*1993, Hindistan Hkmeti
(1997). Maliye Bakanl, Economic Survey 1996-1997.

olabilir, ancak bu lke daha zengin lkelerde ok daha pahalya mal

olacak hizmetleri salamak iin daha az paraya htiya duyar. G
reli fiyat ve m aliyetler tur lkenin gcnn yetebilecei eyin be
lirlenmesinde nemli parametrelerdir. Uygun bir toplumsal taahht
veri alndnda greli m aliyetinin deikenliini dikkate alma g e
rei salk ve eitim alanlarnda verilen toplumsal hizmetler iin
zellik le, n e m lid ir13

Byme aral uygulamann destek ynelim li alternatif karM (onuya ilikin bir tartma iin bkz. Drdz vS en. Hunger and Public Action

69

smda avantajl olduu aktr; nihai olarak daha fazlasn sunabilir,

nkii gelir dklyle dorudan balantl olan erken lm ya
da yksek hastalk oram ya da okuryazar olmamaktan baka yeter
siz giyinme ve barnma gibi daha fazla yoksunluk vardr. Uzun bir
yaam srmenin (ve dier standart yaam kalitesi gstergelerinin)
yan sra yksek gelire sahip olmann sadece kincisine sahip ol
maktan daha iyi olduu aktr. Bu vurgulamaya deer bir noktadr,
nk uzun yaam sresi beklensi ve yaam kalitesinin dier te
m el gstergelerinin ar inandrc" olma tehlikesi vardr.
rnein, Hindistann Kerala eyaletinin kii bana gelirin d
k olmasna ramen artc derecede yksek bir uzun yaam s
resi beklentisini, dk dourganl, yksek okuryazarl vb. ba
arm olmas kesinlikle kutlanmas ve renilmesi gereken bir ba
ardr. Gene de Keralarun insani gelime alannda kazand baa
rlar temel alarak gelir dzeylerini neden ykseltemedii sorusu
nemini konr. Bunu yapabilseydi daha btnlkl bir baarya ula
rd. Bu durum, Keralann, bazlarnn iddia etmeye altklar gi
bi m ek bir vaka olarak hizmet etmesini pek salayamaz. Siya
sal bak asndan bu durum, Keralann uzun yaam sresi bek
lentisini ve yaam kalitesini ykseltme bakmndan kazand g
rlmemi baarya ramen, tevikler ve yatrmlar (genelde iktisa
di imknlar") konusunda izledii iktisadi siyasetlerin eletirel bi
imde incelenmesini gerektirir. Destek ynelimli baan, bu an
lamda, iktisadi bolluktaki artn ve yaam kalitesindeki ykselme
nin birlikte hareket etme eilimi gsterdii byme aral baarnn
gerisinde kalr.
te yandan, destek ynelimli uygulamann bir gzergh olarak
baars, bir lkenin temel eitim ve salk hizmetlerinde hzl bir
bymeye gemek iin daha fazla zenginleene (belki de uzun bir
iktisadi byme dneminden geerek) kadar beklemesine gerek ol
madn gsterir. Yaam kalitesi, dk gelirlere ramen, yeterli
bir toplumsal hizmetler program sayesinde ok hzl biimde yk
seltilebilir. Eitim ve salk hizmetlerinin iktisadi byme bak
14. Bu soruna daha sonra dneceim ; ayrca bKz. Drze ve Sen, India: Econo
m ic D evelopm ent a n d S o cia l O pportunity (1995).

70

m ndan da retken olmas, yoksul ekonomilerde nce zenginleme"yi beklemeksizin bu toplumsal dzenlemelere arlk verilme
sini savunan teze katk salar.u Destek ynelimli uygulama daha
yksek bir yaam kalitesine htzla ulamay salayan bir yntemdir
ve btlytlk bir siyasal nemi vardr, ancak geriye buradan iktisadi
bymenin yan sra yaam kalitesinin standart zelliklerinin yk
seltilmesini de ieren daha kapsaml baarlara gemesi gereken
mkemmel bir vaka kalr.

H.
YRMNC YZYIL BRTANYASINDA
LMLLK ORANLARININ DRLMES
Bu balamda, ileri endstri ekonomilerinde lmllk orannn
dmesi ve uzun yaam sresi beklentisinin artmasyla ilgili zaman
rntsn yeniden incelemek de reticidir. Son birka yzyldr
Avrupa ve Birleik Devletlerde lm oranlarnn drlmesinde
salk hizmetleri, beslenme ve genelde toplumsal dzenlemelere
verilen kam u desteinin rol, Robert Fbgel, Samuel Preston ve di
erleri tarafndan yeterince zmlenmitir. '* Bu yzylda yaam
sresi beklentisinin ykseliiyle ilgili zaman riintUs bir ilgi alan
olmu, geen yzyln dnmnde Britanya 'nn bile -o srada kapi
talist piyasa ekonomisinin ncs- gnmzn dk gelirli lke
lerinin ortalamasnn altnda b ir yaam sresi beklentisine sahip ol
<5. Toplumsal altyapda (kamu salk hizmetleri ve temel eitim gibi) hzl bir ge
nilemeyle ktisadi byme salamak ir tamamlayc ve destekiyici piyasa
dostu siyasetlere ihtiya olduu. Jean DrzeYje ortak kitabmz, ndia: Economic
Development and Social Opportunity (1995) iinde Hindistan ekonomisi bala
mnda ayrntl olarak tartlyor.
16. Bkz. Robert W. Fogel, ~Nutri1ion and tfe D ed n e in Mortality since 1700: So
me Additional Preliminary Findings*, tez 1802, National Bureau of Economic Re
search. 1986; Samuel H. Preston, Changing Relations Between Mortality and
Level of Economic Development*, Population Studes 29 (1975) ve American
Longevity: Past, Present and Future, Policy Brief no. 7, Maxwel School of Citi
zenship and Public Affairs, Syracuse University, 1996. Ayrca bkz. der. Lincoln C.
Chen, Arthur Ktejrvnan ve Norma C. Ware, Advancing Health in Developing Counities (New York: Auburn House, 1992); Richard G . Wlkinson. Unhealthy Soci
eties: The Afflictions o f Inequality (New Y k: Rout!edge. 1996); Richard A. Essleriin. How Beneficent is the Market?* (1997).
71

duu unutulmamtr. Ne var k i B ritanya'da insan mr, ksmen

toplumsal programlarn stratejileri sayesinde yiiz yl iinde hzl bir
ykseli gsterdi ve bu ykseliin zaman riints bir ilgi alan ha
line geldi.
Beslenme, salk hizmetleri vb. konularda u y g u la n a n destek
programlarnn genilemesi srekli ayn hzla gereklemedi. Bu
yzyl iinde destek ynelimli siyasetlerin dikkat ekici biimde
hzland iki dnem vard. Bu dnemler iki dnya sava srasnda
yaand. Her iki sava durumu da hayatta kalmak iin gerekli olan
aralarn, salk hizmetleri ve snrl besin maddesi tem in i (yiyece
in karneye balanmas ve para yardmlar) d a h il o lm a k zere, ok
daha fazla paylalmasna yol at. Birinci Dnya Sava srasnda.
Jay W interm17 zmledii gibi, paylama" ve paylam baar
may amalayan kamu siyasetleriyle ilgili toplumsal tutumlarda
olaanst gelimeler oldu. kinci Dnya Sava srasnda da grl
memi biimde destekleyici ve ortak toplumsal dzenlemeler geli
ti. Kuatlm Britanya'daki paylama psikolojisi besin maddeleri
nin ve salk hizmetlerinin paylatrlmas iin uygulanan bu radi
kal kamu dzenlemelerinin kabul edilebilir ve etkin hale gelmesini
salad. Ulusal Salk Servisi de sava yllarnda dodu.
Bunlar salk ve hayatta kalma konularnda gerek bir fark ya
ratt m? Britanyada yaanan bu destek ynelimli siyaset dnemle
rinde lm oranlarnda uygulamalardan kaynaklanan hzl bir d
var myd? Aslnda, aynntl beslenme aratrmalar. kinci
Dnya Sava srasnda B ritanya'da kii bana den besin mikta
rnn nemli lde azalmasna ramen yetersiz beslenme vakalar
m ciddi biimde azaldm ve an derecede yetersiz beslenme va
kalarnn neredeyse tamamen ortadan kalktn dorulamtr.
lm oranlarnda da (elbette savan yol at lmler dnda)
ciddi bir d oldu. Benzer bir gelime Birinci Dnya Sava sra17. Bkz. J. M. Winter, The Great War and the British People (Londra: Maanillan,
1986).
18. Bkz. R. M. Titmuss, History o f the S eco n d World War: Problems o f Social Po
licy (Londra: HMSO, 1950).
19. Bu konuda bkz. R. J. Ham mond, History of the S eco n d World War. Food
(Londra: HMSO, 1951). Ayrca bkz. Titmuss, History o f the Second World War:

Problems o f Social Policy (1350).

72

EKL 4: Ingiltere ve O allsrde yaam sreai beklentisinde grlen iyilemeler,

IS01-1960.

1901-11

1911-21

1921-31

1931-40

1940-51

1951-60

Kaynaklar. S . Preston, N. Keyfta ve R. Schoen. Causes o l Death: Life Tables for

National Population (New Yoric Seminar Pres. 1992).

sn da da olmutu.2*
Aslnda, cm ylda bir yaplan nfus saymlarn temel alan onar
yllk kyaslamalarn, zellikle bu iki sava on yl inde yaam
sresi beklentisinde (bu yzyln ilk altm ylnn ber bilinde ya
am iresi beklentisindeki art yanstan ekil 4'de grld g i
bi) en hzl artn gerekletiini ok geni bir marjla gstermesi
dikkat ekicidir.11 teki on yllarda yaam sresi beklentisi olduk20. Bkz. Winter, G reat War and the British People (1986).
21. Venter, toplam Birleik Krallk saylar bulunamad in Ingiltere ve GaSerl
kapsar. Ancak Ingrftere ve GaUer, Birleir Krallk'n ok byGk bir bOKlmOnO olu
turduu iin, bu alan daralmas byk bir kayba yol amaz.
73

a lunl dzeylerde (bir ile drt yl arasnda) art gsterirken, onar

yllk iki sava dneminin her birinde bu art neredeyse yedi yla
srad.
Sava on yllarnda yaam sresi beklentisinde grlen ciddi
ykseliin, alternatif olarak, bu on yllarda grlen daha hzl ikti
sadi bymeyle aklanp aklanamayacan da sormamz gere
kir. Yantn olumsuz olduu grlr. Aslnda, yaam sresi beklen
tisindeki hzl ykseli on yllan, ekil 2.3te grld gibi kii
bana gayri safi m illi haslann yava bir byme gsterdii d
nemler olarak gerekleti. GSM Hdeki bymenin yaam sresi
beklentisi zerindeki etkilerini on yllk bir srenin ardndan gs
terdiini bir hipotez olarak ne srmek elbette mmkndr ve bu,
bizatihi ekil 5 le elimezken, olas nedensel srelerin zmlen
mesini de kapsayan teki incelemelere de fazla ters dmez. ngilizlerin yaam sresi beklentisindeki hzl ykselie ilikin ok da
ha uygun bir aklama sava on yllan srasnda toplumsal payla
m n boyutundaki deiikliklerle, toplumsal hizmetlere verilen ka
mu desteindeki (gda desteim ve salk hizmetlerini kapsayan)
ciddi artlarla salanr. Sava dnemlerinde salk ve halkn dier
yaam koullar ve bunlarn toplumsal tutumlar ve kamusal dzen
lemelerle balants zerine yaplan aratrmalar b u kartlklar da
ha da aydnlatr.

I. D E M O K R A S V E SY A SA L T E V K L E R

Balantlar, ok sayda baka ilikiden hareketle de rneklenebilir.

Bu balantlardan biri olan, siyasi ve medeni haklar ile iktisadi bu
nalmlardan kanma zgrl arasndaki balanty ksaca bir
kez daha yorumlamak istiyorum. Bu balantnn en temel kant,
daha nce de (1. blmde ve in-Hindistan kartl tartmas dolaymyla bu blmde) belirttiim gibi, demokrasilerde ktlklarn
22. Bkz. R. J. Hammond, R. M. T itm u ssve J. M, W interm daha nce belirtilen a
tmalar ve bu yazarlarn gnderm ede bulunduklar dier alm alar v e ayrca
Drze'yle ortak kitabmz, Hunger a n d Public Action (1989, bl. 10)'daki tartma.

74

 E K L 5 : G S M H Art (BK'ta) ve ya a m s re si beklentisinde on yllk artlar (In

g iltere ve G aller'de), 1901-1960.

1901-11

1911-21

1921-31

1931-40

1940-51

1951-60

Yaara S resi Beklentisinde On YRk yilemeler. Ingillere ve GaRer (Sol lety.

-e - OCda On Ylhk Kii Bana Den GSMH'nin YOkselme Oran, 1901-1960 (Sa
lek),

Kaynaklar. A. Madson, Phases o f CapBaSst Development (New York: Oxford Univer

sity Press. 1982); S. Preston vd., Causes o!Death (New York: Seminar Press, 1972),

alm ay olgusunda grlebilir. Aslnda, ne kadar yoksul olursa ol

sun demokratik bir lkede hibir zaman biiytik bir ktlk o lmam
tr Bunun nedeni, hkmetin alm as halinde ktlklarn gayet
23- Bu konuyu Devetopmenl: Which Why Now?* balkl makalemde Iartyonen. Economic Journal 9? (Aralk 1982) ve Resources, Values a n d Development
75

kolay biimde nlenmesidir ve seimlerin yapld, medyann z

gr olduu ok partili bir demokrasi iindeki bir hkmetin ktl
nleme sorumluluunu stlenmesini salayan gl siyasal gd
ler vardr. Bu durum, demokratik dzenlemeler biimindeki siyasal
zgrln, iktisadi zgrl (zellikle an alktan korunma
hakk) ve yaama hakkm (alk nedeniyle lmlere kar) koruma
ya yardmc olduunu gsterir.
Demokrasinin salad gvenceler, bir lke ciddi bir afetle yz
yze gelmeyecek kadar talihli olduu, iler dzgn gittii zaman
fazla gze arpmayabilir. Ancak iktisadi ya da dier koullardaki
deiikliklerden ya da dzeltilmesi mmkn olmayan siyasal hata
lardan kaynaklanan gvencesizlik tehlikesi, salkl grnen bir
devletin arkasnda pusuya yatm olabilir. Bu balant daha btn
lkl biimde tartlrken (6. ve 7. blmlerde), yaknlarda gerek
leen Asya iktisadi krizinin siyasal ynlerini ele alm ak gereke
cek.

1. S O N U N T E L N D E B R Y O R U M

Bu blmde sunulan zmleme, zgrlkleri gelitirmenin kal

knmann hem ana hedefi hem de balca arac olduu temel fikrini
pekitirir. Kalknmann hedefi, srece katlan insanlarn yararland
fiili zgrlklerin deerlendirilmesiyle ilikilidir. Bireysel kapa
siteler. baka eylerin yan sra iktisadi, toplumsal ve siyasal dzen
lemelere nemli lde baldr. Uygun kurumsal dzenlemeler
oluturulurken, farkl zgrlk tiplerinin arasal rolleri, bireylerin
btnlkl zgrlnn tad temel nemin tesine geerek ele
alnmaldr.
zgrln arasal rolleri, iktisadi imknlar, siyasal zgrlk
ler, toplumsal frsatlar, effaflk gvenceleri ve koruyucu gvenlik
gibi birbiriyle balantl eitli bileenleri ierir. B u arasal haklar,
frsatlar ve yetkiler farkl ynlerde gidebilen gl balantlara sa(Cambridge, M ass.: Harvard University Press, 1984) ve Jean Drfeze'yie ortak ki
tabmz, H unger and Public A ctio n (1989) iinde.

76

hiptir. Kalknma sreci bu balantlardan nemli lde etkilenir.

Birbiriyle balantl birden ok zgrle denk decek ekilde bir
kurumlar okluunu gelitirme ve destekleme ihtiyac vardr. Bu
kurumlar, demokratik sistemleri, yasal mekanizmalar, piyasa yap
larm, eitim v e salk hizmetlerinin teminini, medya ve dier ile
tiim imknlarm vb. kapsar. Bu kurumlar kamusal dzenlemelerin
yan sra zel inisiyatifleri ve ayn zamanda hkmet d rgtler
ve ibirliine dayal oluumlar gibi karma yaplan da kapsayabilir.
Kalknma amalarnn ve aralarnn, zgrlk perspektifini
sahnenin ortasna yerletirmesi gerekir. Bu perspektifte insanlarn,
zenle hazrlanm kalknma programlarnn verdii lininlerin pasif
alclar olarak deil, kendi kaderlerinin blimlendirilmesine fiilen
katlan -kendilerine frsat verilen- varlklar olarak grlmeleri ge
rekir. Devlet ve toplum, insan kapasitesinin glendirilmesinde ve
korunmasnda kapsaml rollere sahiptir. Bu, hazr olarak sunulan
bir rolden k destekleyici bir roldr. Kalknmann amalarnda ve
aralarnda zgrl merkeze yerletiren perspektif zel bir dik
kat gerektirir.

77

Ill

A d a le tin te m e lle r i v e z g rl k

Kk bir ykyle balamak istiyorum. Annapurna, uzun sredir

ihmal edilen bahesini temizletmek isteyen biridir ve her biri bu ii
ok isteyen isiz -Dinu, Bishanno ve Rogini- vardr. Annapurna
bu kiinin herhangi birini ie alabilir, ancak i blnebilir olma
d iin onu kii arasnda paylatramaz. Annapuma hangisi ie
girerse girsin ayn cret karlnda ayn hizmeti alacaktr. Ancak,
dnceli bir insan olarak endiesi, hangisini ie almasnn daha
doru bir davran olacadr.
nn de yoksul olduunu, ancak en yoksullarnn Dinu oldu
unu anlar. Bunun zerine Dinuyu ie alma dncesi ar basar.
En yoksula yardm etmekten daha nemli ne olabilir? diye sorar
kendi kendine.
78

A ncak Bishannonun yakn zamanda yoksullatm v e b u yz

den psikolojik bir sarsnt geirdiini anlar. Dinu ve Rogini ise, tam
aksine, yoksulluu yaam ve ona almlardr. Herkes Bishan
nonun nn en mutsuzu olduu ve mutluluun ona dier ikisin
den daha gerekli olduu noktasnda birleir. Bu durum Annapurna'y ii Bishanno'ya veme fikrine yneltir. Elbette mutsuzluun
giderilmesine ncelik vermek gerekir der kendi kendine.
Ancak A nnapum a'ya, R ogininin doutan kronik bir hastal
olduunu ve kazand paray bu korkun hastalktan kurtulmak
iin kullanabilecei anlatlr. Rogininin (yoksul olmakla birlikte)
dierleri kadar yoksul o lmad ve ayn zamanda yoksunluklarm
neeli bir tutumla tayabildii ve yoksul bir aileden geldii gen
bir kadnn halinden ikyet etmemesi ve fazla hrsl olmamas ge
rektii inancyla yetitirildiinden hayatn zevklerinden yoksunlu
a alt iin en m utsuzlan olmad inkr edilemez. Gene de An
napurna. ii Roginiye vermenin don olup olmayacan dnr.
En nemlisi yaam kalitesi ve hastalktan kurtulmaktr sansna
kaplr.
Annapuma ne yapmas gerektiini dnr. D inu'nun en yok
sullan olduunu (sadece bu olguyu) dikkate almas halinde ii k e
sinlikle D inuya vermeyi tercil edecektir. Ayn zamanda, en mut
suzlarnn Bishano olduunu ve bu i frsatnn onun iin en byk
mutluluk olacam (sadece bu olguyu) dikkate almas halinde. Bishannoyu ie almas gayet yerinde bir davran olacakt. Ve ayn za
manda Rogininin hastalnn ancak kazanaca parayla tedavi
edilebilecei olgusunu (sadece bu olguyu) deerlendirmesi halinde
ii sadece ona vermenin basit ve kesin bir nedeni olacan da g
rebiliyordu. Annapuma konuya ilikin her olguyu da bilmekte
dir ve her biri bir lde geerli olan ayn grten birini semek
durumundadr.
Bu basit rnekte pratik akl yrtmeyle ilgili birok ilgin m e
sele vardr, ancak benim burada vurgulamak istediim nokta, konu
ya ilikin ilke farkllklarnn belirleyici olan zel bir bilgiyle iliki
sidir. Konuya ilikin olgunun de biliniyorsa, karar en fazla
arlk verilen bilgiye dayanr. Bylece ilkeler en iyi ekilde, bu il
79

kelerin ayr ayr bildiriimsel temelleri asndan grlebilir. Dinu nun gelir-eitltki rnei, gelir-yoksulluk zerinde odaklanr;
Bishannonun klasik faydac rnei, haz ve mutluluk lm ze
rinde younlar, Rogininin yaam kalitesi rnei, nn ayr ay
r ynelebilecei yaam tarzlarn merkeze alr. lk iki gr iktisa
di ve etik yaznda en ok tartlan ve kullanlan grler arasnda
yer alr. iincsyle ilgili baz grler sunacam. Ancak u an
iin niyetim gayet mtevaz; sadece, birbiriyle yanan ilkelerin bil
diriimsel temellerinin kritik nemini gstermek.
Aadaki tartmada hem (1) bildiriimsel temelin deerlendi
rici yarglar asndan tad neme dair genel sonnu; ve hem de
(2) zellikle faydaclk, liberterlik ve R aw ls' adalet teorisindeki
baz standart toplumsal etik ve adalet teorilerinin ayr a y n bildiri
imsel temellerinin yeterliliiyle ilgili belirli meseleleri yorumlu
yorum. Bildiriim sorununun siyasal felsefedeki bu nemli yakla
mlarla iliki tarzndan renilecek pek ok ey olmakla birlikte,
temel bireysel zgrlklere nem verilmesi halinde, faydacln,
liberterliin ve R aw ls adaletin -ak ya da rtl biimde- ayr
ayn kulland bildiriimsel temellerin ciddi eksiklikler tad da
ne srlr. Bu saptama, kiinin deer verdii eyleri yapmasn
salayan bireysel kapasiteler biimindeki zgrl odaklayan al
ternatif bir deerlendirme yaklamna neden olur.
zmlemenin b u son, kum cu blm, kitabn geri kalan ks
mnda geni apta kullanlmaktadr. Okur, teki yaklamlarn (ve
faydacln, liberterliin ya da Rawls * adaletin imknlar ve zor
luklarnn) eletirisiyle fazla ilgilenmiyorsa, bu eletirel tartmala
r atlamasnda ve dorudan blmn sonraki ksm na gemesinde
zel bir saknca yoktur.

A . K A P S A N A N V E D I L A N A N B L G

Her deerlendirici yaklam, byk lde, bildiriimsel temeliyle

nitelenebilir. Bilgi bu yaklam kullanarak yarglar oluturmak iin
80

gereklidir v e -ayn lde nemli olarak* bilgi bu yaklamda do

rudan deerlendirici U r rolden dlanra tr.1 Bildiriim se! dala
malar deerlendirici bir yaklamun Demli eleridir. Dlanan bil
ginin deerlendirici yarglar zerinde dorudan bir etki yaratmas
na izin verilm ez ve bu genellikle rtk bir tarzda yaplrken, yakla
mn nitelii dlanan bilgiye duyarszlktan gl biimde etkile
nebilir.
rnein, faydac ilkeler nihai olarak sadece faydalara dayanr
ve pek ok arasal deerlendirme tevik edici olarak ele alnabilse
de, tayda b ilg isi sorunlarn deerlendirilmesi ya da eylem lerin v e
ya kurallarm tayin edilm esi iin yegne uygun temel olarak gr
lr. zellikle Jeremy Benthamn gelitirdii klasik faydacld for
mandaki fayda haz, mutluluk, tatmin ya da bu zihinsel kazananla
r salayan her ey olarak tarumlamr* Bireysel zgrlk, tannan
hairiann kullanlm ad ya da ihlali, hayat kalitesinin haz istatistikle
rine yeterince yansmayan ynleri gibi potansiyel olarak tem ta
yan m eseleler, bu faydac yap iinde dorudan normatif bir deer
lendirmeye tabi tutulamaz. Bunlar ancak fayda miktarlar zerinde
ki etkileri araclyla (yani zihinsel tatmin, haz ya da mutluluk
zerinde bir etki yaratabildikleri lde) dolayl bir role sahip ola
bilirler. Aynca, faydacln toplamsal erevesi faydalarn fiili
paylamyla hibir ekilde ilgili -ya da buna duyarl- deildir, n
k younlama, btnyle, bir araya getirilen herkesin topyekn
faydas zerindedir. Btn bunlar ok snrl bir bildiriimsel temel
retir ve hep hissedilen bu duyarszlk, faydac etiin nemli bir si
mimi oluturur.3
1- Bdtriknsel dlama ve kapsamann rol, "On Weights and Measures: Infor
mational Constarints in Social Walters Analysis* balkl makalamde tartlyor.
Econometrics 45 (Elam 1977). yeniden bs. Choke, Welfare and Measurement
iinde (Oxford: Blackwell: Cambridge, Mass.: MfT Press, 1962: yeniden b&
Cambridge Mass.: Harvard University Press. 1997). Bir dier makalem, "Informa
tional Analysis of Moral Principles*. Rational Action, der. Ross Harrison (Cambridge- Canfcridge University Press. 1979).
2. Bkz. Jeremy Bentham, An Introduction to the Principles o f Morals and Legis
lation (Londra: Payne, 1789; yeniden bs. Oxford: Clarendon Press. 1907).
3. Faydacln bdiriimsel eletirisi u M makalemde bulunabilir: Utilitarianism
and Welfarism*, Journal o f Philosophy 7 (EytOt 1979) ve "Well-being, Agency and
Freedom: The Dewey Lectures 1984*. Journal o f Philosophy 62 (Nisan 1985).

M odem faydaclk formlarnda, faydamn ierii ou kez

farkl biimde grlr; haz, tatmin ya da mutluluk olarak deil, ar
zunun gereklemesi ya da bir kiinin setii davrann bir tur tem
sili olarak/ Bu ayrmlar birazdan ele alacam, ancak bu yeni fay
da tanmnn genelde faydacln karakteristik bir zelliini olu
turan zgrlklere, haklara ve serbestilere kaytszl bizatihi orta
dan kaldrmadm grmek zor deildir.
Liberterlie gelince, faydac teorinin aksine liberterlik ne m ut
lulukla, ne de arzunun yerine getirilmesiyle dorudan ilgilenir ve
onun bildiriimsel temeli, btnyle, eitli trden zgrlkler ve
haklardan ibarettir. Adaleti nitelendirmek iin faydaclk ya da liberterlik tarafndan ayr ayr kullanlan kesin formllere girilmeden
de, sadece bildiriimsel temellerinin kartlndan hareketle bunla
rn ok farkl -ve tipik biimde badamaz- adalet grlerini be
nimsemek durumunda olduklar anlalr.
Aslnda, bir adalet teorisinin die dokunan yan byk lde
onun bildiriimsel temelinden hareketle anlalabilir; dorudan ele
alnmas gereken bilgi nedir ya da ne deildir.5 Szgelimi klasik
faydaclk farkl kiilerin ayn ayr m utluluk ya da bazlarnn (kyaslamal bir ereve iinde grlen) bilgisini kullanmaya alrken,
liberterlik belirli zgrlk ve doruluk kurallarna uygunluu, bu
uygunluun bilgisi araclyla durumu deerlendirerek talep eder.
Onlar farkl toplumsal senaryolarn adilliini ya da kabul edilebilir
liini yarglamak iin hangi bilgiyi merkeze alyorlarsa genellikle o
bilginin ynlendirdii farkl ynlere giderler. Genelde norm atif te
orilerin ve zelde adalet teorilerinin bildiriimsel temeli belirleyici
nemdedir ve pratik siyasetler zerine yaplan pek ok tartmada
(daha sonra ele alacamz tezlerde grlecei gibi) hayati odak
noktas olabilir.
Sonraki birka sayfada adalete ilikin baz sekin y aklamlarn
bildiriimsel temelleri, faydaclktan balayarak incelenecek. Her
4. Ayrm lar konusunda bkz. J. C. 8 . Gosling, Pleasure and Desire (Oxford: C la
rendon Press, 1969); John C. Harsanyi, Essays in Ethics, Social Behaviour, and
Scientific Explanation (Dordrecht: Reidel, 1977).
5. Burada ele alnan m etodolojik konu iin bkz. "On W eights and M easures'
(1977) ve Informational Analysis o f Moral P rin c ip le s '(1979) balkl makalelerim.
82

P6ARA/2gQri41de R ilkm m i

yaklamn yaradan ve snrlan, byk lde, bildiriim se! teme

linin etki alan v e snrlan incelenerek anlalabilir Deerlendirme
ve siyaset oluturma balamnda ortak olarak kullanlan faikl yak
lamlar iinde karlalan soranlar temelinde, alternatif bir adalet
yaklam genel hatlanyla ksaca ele alnacak. Bu yaklam (fayda
larn deil) bireysel zgrlklerin bildinim sel tem eli flTPJinte yo
unlar, ancak sonulara olan duyarll da anonimletirir. Bu so
nularn faydac perspektifin ayrt edilm esini saladm ne sr
yorum. Adalete bu kapasite yaklam lm bu blmde v e tur son
rakinde daha btnlkl olarak inceleyeceim .

B . B L D R M SEL B R TEM EL O L A R A K FAYDA

Standart faydacln bildinim sel tem eli yaplan ilerin toplam

f a y d a s d r Bentham'c klasik faydaclk formunda bir kiinin edin

dii fayda o kiinin haz ya da mutluluunun bir lsn sim ge

ler. Bu fikir her kiinin refahm dikkat* almakta ve zellikle refah
esas olarak zihinsel bir zellik, yani retilen haz ya da mutluluk
olarak grmektedir. Kiiler aras mutluluk kyaslamalar, kukusuz,
ok kesin olarak ya da standart bilim sel yntemlerle yaplamaz *
Bununla birlikte oumuz baz insanlar kesinlikle daha az mutlu
ve dierlerinden daha sefil olarak saptamay sama (ya da anlam
sz) bulmayz.
Faydaclk yzyldan fazla bir sre baat etik teori -ve dier ey
lerin yan sua en etkili adalet teorisi- olmutur. Modem formunda
Jeremy Bentham tarafndan balatlal. John Stuart M ill, William
Stanley Jevons. Henry Sidgwick, Francis Edgeworth, Alfred Mars
hall ve A . C. Pigou gibi iktisatlar tarafndan izlenen bu yaklam,
gelenekse! refah ve kamu siyaseti iktisadma ok uzun bir sre h
kim oldu.7
6. Lionel Robbins lolar aras mutluluk kyaslamasn mOmkn klacak bilimsol
bir lentein olamayacan ne srme konusunda etkin olmutur. Bkz. Interper
sonal Comparisons of Utility, Economic Journal 45 (1938) Robbrnsin eletirisi
refah ekonomilerinde temel U r yaklam olarak faydacln nemli lde zayf*
tartasm da salamtr.
7. Bentham . An IntroA ctbn to the Principles o f Morals snd Legislation (1789);
S3

Faydac deerlendirmenin gerekleri ayn bileene blnebilir.

Birinci bileen sonuuluktur (ok sevimli bir szck deil) ve
btn seeneklerin (eylemler, kurallar, kurumlar vb.) sonulan, ya
ni ortaya kardklan neticeler bakmndan deerlendirilmesi ge
rektiini savunur. Yaplan ilerin sonucunu odaa yerletiren bu
yaklam zellikle baz normatif teorilerin bir ksm ilkeleri sonu
larna baklmakszn doru bulma eilimini reddeder. Aslnda bu
yaklam sadece sonuca duyarl olmann tesine geer, nk so
nu dnda herhangi bir eyin nihai olarak nem tayabileceini
gz ard eder. Sonuuluun ne kadar kstlama getirdii daha ileri
dzeyde deerlendirilmelidir, ancak bunun ksmen neyin sonular
stesine dahil edilip neyin edilmediine (szgelimi, gerekletiri
len bir eylemin o eylemin somlanndan biri olarak grlp g
rlemeyeceine) bal olmas gerektii de burada belirtilmelidir.
Faydacln ikinci bileeni, yaplan ilere dair deerlendirmele
ri her bir durumda (haklarn kullanlmasn, grevlerin yerine geti
rilmesini ya da bu ikisinin ihlalini vb. dorudan dikkate almaks
zn) ortaya kan faydalarla snrlayan 'refahlktr. Refahlk
sonuulukla birletii zaman, her seenein ayn a y n rettii fay
dalarla deerlendirilmesi gerektiini grrz. rnein, her eylem
ortaya kan sonula deerlendirilir (sonuuluk nedeniyle) ve so
nu olarak ortaya kan durum o durumda ortaya kan faydalarla
deerlendirilir (refahlk nedeniyle).
nc bileen e n yksek toplamdr; farkl insanlarn edin
dikleri faydalann toplam yararn elde etmek iin onlar bir araya
getirerek toplamay ve bunu yaparken sz konusu toplamn birey
lere dalmm dikkate almamay gerektirir (yarn toplam fayda,
faydalann paylamndaki eitsizliin boyutu dikkate alnmadan
azamiletirilmektedir). Bu bileenin bir araya gelmesi her see
nein o seenek araclyla retilen faydalar toplamyla deerlenJohn Stuart Mill, Utilitarianism (Londra, 1861; yeniden bs. Londra: Collins/Fontana, 1962); H enry Sidgwick, The Method o f Ethics (Londra: M acm illan, 1871; ye
ni ve 5. bs, 1957); Francis Edgeworth, Mathematical Psychics: A n E ssa y on the
Application o f Mathematics to the Moral Sciences (Londra; Kegan Paul, 1881);
A lfred Marshall, Principles o f Economics (Londra; M acm illan, 8. bs.. 1920); A. C.
Pigou, 77ie Economics o f Welfare (Londra: Macmillan, 1920).

84

flirilriigi klasik faydac forml verir.*

Bu faydan grte, adaletsizlik, kazanlabilecek olanla kyasla
nan toplam fayda kaybna baldr. Bu gre gre, adil olmayan
bir toplum, iinde yaayan insanlarn bir arada d e alndklarnda
olmas gerekenden nemli lde daha az mutlu olduklar bir top
lumdur. Mutluluk v e haz zerinde younlama baz m odem fayda
clk formlarnda kaldrlmtr. Bu formlarn birinde, fayda arzu
nun karlanmas olarak tanmlanr. Bu gre gre, amaca uygun
rilan. retilen mutluluun younluu deil, karlanmakta olan ar
zunun gcdr.
N e muduluu ne de arzuyu lm ek ok kolay olduu iin, m o
dem iktisadi zmlemede fayda ou kez bir kiinin gzlem lene
bilir seeneklerinin saysal temsili olarak tanmlanr Temsil edile
bilirliin, bizi bu noktada alkoym as gerekmeyen baz teknik so
runlar vardr. Temel forml udur: Bir kii alternatif bir x i, tur
baka alternatif olan y ye tercih edecek (dursa, ancak bu dununda
0 kii x ten y ye kyasla daha fazla fayda salar. Faydann aleklendirilmesi dierlerinin yan sra bu kural izlem ek durumundadr
ve bu erevefe bir kiinin x ten. y ye kyasla daha fazla fayda sa
ladn onaylamak, ikisi arasnda bir seim sz konusu olduunda
x i seeceini sylemekten nemli lde faildi deildir.*

C . FAYDACI YAK LAIM IN YARARLARI

Sem eyi tem el alan deerlendirme prosedrnn baz genel yarar

lan olduu gibi kusurlar da vardr. Faydac hesaplama balamn
da, balca kusuru, her bireyin ayn ayn ele alnan seenei zerin
de younlat iin kiiler aras herhangi br kyaslama yapma tar8- 8u, faydacln en basil trdr. Karmak va daha dolayl bir lr iin bkz.
zelBcie R. M. Hare, Moral Thinking: Its Levels. Methods and Point (Oxtwd: Cla
rendon Press. 1981} ve James Griffin, Well-being: Its Meaning. Measurement,
and Moral Importance (Oxford: Clarendon Press, 1986).
9- Paydann M li seenek erevesinde tanmlanmasnn teknik sorunlar va baz
tnrlamalanna ikin bir tartma iin bkz. Amartya San, Choice, Welfare and
Measurement (1982) ve daha a2 teknik olarak On Ethics and Economics (Ox-

Blackwell, 1987).
85

zina ulatrmamasdr. Bu elbette faydacln yetersiz kald bir

noktadr, nk kiiler aras kyaslamay gerektiren en yksek top
lama yer veremez. Aslna baklrsa, semeyi tem el alan fayda anla
y sadece refahla ve sonuulua bavuran yaklamlar bala
mnda kullanlmtr. Bu tam faydac olmakszn faydacl temel
alan bir yaklam trdr.
Faydac yaklamn yararlan bir tartma konusu olabilse de,
zellikle u anlaylar salar:
1) Toplumsal dzenlemeleri deerlendirirken bunlarn sonula
rn hesaba k atm a n n nemi (sonuca duyarllk davran sonuuluk ok an grld z a m a n bile olduka m akul grlebi
lir);
2) Toplumsal dzenlemeler ve sonulan deerlendirilirken in
sanlarn refahm dikkat etme gerei (refah fayda merkezli
mantksal lm tarzyla deerlendirmeyi onaylamasak da in
sanlarn refahyla ilg ile n m e n in elbette cazip yanlar vardr).

Sonularn ilikisini gstermek iin, pek ok toplumsal dzenleme

nin, ortaya koyduu sonular dikkate alnmakszn, kurucu zellik
lerinin tad cazibe nedeniyle savunulabileceini dnelim.
Mlkiyet haklarm ele alalm. Bazlan bunu bireysel zgrl ku
rucusu olarak grmekte, mlkten ve gelirden vergi alma fikrini bi
le reddederek, mlkiyet, miras ve bunlarn kullanmna hibir kst
lama getirilmemesini istemektedir. Siyasal b l n m e n in kart ya
nnda yer alan bazlar da, mlkiyet eitsizlikleri Fikrinden nefret et
mekte -bazlar ok bazlar az- ve zel mlkiyetin kaldrlmasn
talep etmektedir.
Aslmda kii, zel mlkiyetin asli cazibeleri ve iren zellikle
ri zerine kafa yorabilir. Sonuu yaklam sadece bu zellikler
zerinde salnp durmamamz, mlkiyet haklarna sahip olmann
ya da olmamann sonularn incelememizi nerir. Aslmda, zel
mlkiyetin en etkin savunucular genellikle onun olumlu sonular
na iaret edenler arasndan kmaktadr. zel mlkiyetin, sonular
b akmndan, iktisadi bymenin ve genel refahn gayet gl bir
86

motoru olduunun kamHanrigtna iaret edilir. Bu olgunun, SOnUo perspektif iinde, zel mlkiyetin yararlarnn deerlendirilmesi
halamndan merkezi bir konum igal etm esi gerekir, te yandan,
gene sonular asndan, snrsz zel m lkiyet kullanmnn -kst
lamalar v e vergiler olmakszn- iyice yerlem i yoksullua katkda
bulunabileceini v e (sakatlk, yallk, hastalk, ekonomik v e sosyal
felaketlere urama gibi nedenlerden tr) kendilerini denetleye*
m eyecek hale gelen insanlarn toplumsal destek salamalarm zorlatrabiieceini gsteren pek ok bulgu da vardr. zel mlkiyetin
snrsz kullanm, evrenin korunmas v e toplumsal altyapnn ge
litirilm esi bakmndan da sakncal olabilir.1*
B u ekilde, m lkiyetle ilgili dzenlemelerin en azmdan ksmen
olas sonularna g& e deerlendirilebileceim ne srmeleri so
nulara gre yaptklar bu zmlemeden prist yaklamlarn iki
sinin de yara almadan kmalarn salayamaz. Tam faydaclk yak
lam , sonulan ve sonularn ilikisini ok zgl tur tarzda deer
lendirme konusunda srar edecek olsa da ortaya kan sonu, fayda
c mha uygun der. Siyasetlerin v e kunm lann deerlendirilmesin
de btnyle sonulan dikkate alan genel yaklam, faydac etik sa
vunusundan ok ey kazanan, nemli ve makul bir ihtiyatr.
Sonulan deerlendirirken, ilerin sadece soyut ve yabancla
m haz ftzftiiikiftrinp. hakmaktan&a insan refahn dikkate almaktan
yana olan benzer tezler sunulabilir. Sonularn ve refahn odaa
yerletirilm esi, bu tezler lehine anlamlar tar ve adalete ilikin fay
daca yaklamn bu ekilde onaylanmas, sz konusu yaklamn
bldiriimup. tem eliyle dorudan ilikilidir.

D. FAYDACI YAKLAIMIN HANDKAPLARI

Faydan yaklamn handikaplar, bu yaklamn bildiriimse! teme
linden hareketle de kefedilebilir. Aslmda, faydac adalet anlaym10 Omak olarak bkz. Batmsi2 NOfus v Yaan Kalitesi Komisyonu. Caring for
tha FtAure (Oxford: Oxford University Press, 1996); ayrca bkz. Mark Sagoft. The
Economy o f the Earth (Cambridge; Cambridge University Press, 1966) ve K)el
Arne Brekke, Economic Growth an d the Enmwvnertf (Cheltenham. BK: Edward
Elgar. 1997).
87

da sakncalar bulm ak zor deildir.11 Birkan belirtmek gerekirse,

aadakiler, btnyle faydac bir yaklamn eksiklikleri arasnda
grlr.
1) Paylam konusuna kaytszlk: Faydac hesaplama m utlulu
un paylamndaki eitsizlikleri ihmal etme eilimindedir (sadece
toplamlarla ilgilenir, eitsiz paylam dikkate almaz). Genel m ut
lulukla ilgilenebiliriz, ama bu, toplam" byklklerin yan sra
mutluluktaki eitsizliklerin boyutlann da dikkate alm ak istememi
ze engel oluturmamaldr
2) Haklarn, zgrlklerin ve fayda iermeyen dier konularn
ihmali: Faydac yaklam, haklar ve zgrlklerle ilgili taleplere as
li bir nem atfetmez (bunlara sadece dolayl olarak ve yalnzca fay
day etkiledii lde deer verilir). Mutluluu dikkate alm ak ye
terince mantkldr, ancak bu ille de mutlu kleler ya da lgn vasallar olmay istediimizi gstermez.
3) Uyum salama ve zihinsel koullama: Faydac yaklamn bi
reysel refah benimsedii gr bile ok salkl deildir, nk
z ihinsel koullama ve uyum salayc tutumlarla kolayca ynlendi
rilebilir.

lk iki eletiri ncsnden daha dolayszdr ve belki de ncstin, zihinsel koullama ve bunun faydac hesaplama zerindeki
etkisini biraz yorumlamam gerekir. zel olarak zihinsel karakteris
tikler (haz, mutluluk ya da arzular gibi) zerinde younlamak, ki11. Faydaclkla ilgili kaytlarm in, dierlerinin yan sra u kaynaklara bak
labilir: Collective Choice and Social Welfare (San Francisco: Holen-Day, 1970;
yeni bs., Am sterdam : Norlh-Hofland, 1979); On Economic Inequality (Oxford:
Clarendon Press. 1973); Inequality Reexamined (O xford: Clarendon Press;
Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1992). Faydac gelenee ilikin
gl eletiriler iin, dier katklarn yan sra bkz. John Rawis, A Theory o f Jus
tice (Cambridge, M ass.: Harvard University Press, 1971); Bernard W illiam s. A
Critique o f Utilitarianism", Utilitlarianism: For and Against iinde, J. J. C, Sm art ve
B. W illiam s (Cambridge; Cam bridge University Press, 1973); Robert Nozick,
Anarchy, State and Utopia (N e w York: Basic Bool, 1974); Ronald Dworkin, Ta
king Rights Seriously (Londra, Duckworth, 1978); Joseph Raz, Ethics in the Pub
lic Domain (Oxford: Clarendon Press, 1994; gzden geirilm i bs., 1995).

jiter aras refah ve yoksunluk kyaslamalar yapldnda ciddi e

kilde snrlayc olabilir. Arzulannz ve haz veren yetenekler, ko
ullara. zellikle elverisiz durumlarda hayat katlanlabilir klma
ya uyumlu hale gelir Fayda hesaplamas srekli yoksun olanlar
in derin biim de adaletsiz olabilir. Szgelim i, snflara aynim i;
toplumlarda hor zaman gsz olanlar, hogrsz topluluklarda
yllarca ezilen aznlklar, bir belirsizlik dnyasnda geleneksel ola
rak hibir gvencesi olmadan yaayan ortaklar, smrc iktisa
di dzenlemeler iinde kt iyerlerinde srekli ve an biimde
alan insanlar, kat biimde cinsiyet ayrmc kltrlerde umutsuz
biimde bask altnda tutulan ev kadnlan bu kategoriye girer. Yok
sun insanlar hayatlarm srdrmek zorunda olduktan iin kendi
yoksunluklarn kabullenme eilimindedirler ve bu nedenle radikal
bir deiiklik talep etme cesaretinden de yoksun alabilirler, kendi
arzularn ve beklentilerini mtevaz llerde mmkn grdkleri
eye uydurabilirler.12 Haz ve arzunun zihinsel lm, yoksunluk
ve dezavantaja salam bir rehber olamayacak kadar kolayca eilip
bklebilir.
Bu nedenle, faydalar leinde sadece srekli biimde yoksun
olanlarn yoksunluunun rtl ve suskun griinebilme olgusunu
dikkate almak deil, insanlarn yemelinde isteyecekleri yaam tarz
n deerlendirme konusunda gerek frsatlara sahip olduklar ko
ullarn yaratlmasndan yana olm ak da nemlidir. Temel eitim,
temel salk hizm eti v e gvenli i gn toplumsal v e iktisadi etken
ler sadece kendi balarna nemli olm ayp, insanlara dnyaya cesa
ret ve zgrlkle yaklama frsatnn verilmesinde oynayabilecek
leri rol bakmndan da nemlidir. Bu kayglar, zellikle insanlarn
deer verdikleri yaanlan sem e yetenekleri zerinde odaklanan,
daha geni bir bildiriim se! tem eli gerektirir.

12. Bkz. Sen. Inequality R eexam inodtfSBZ) ve Martha Nussbaom, S a x a n d Sth

cicl Justice {New York: Oxford University Press, 1999).
89

E . JO H N R A W LS V E Z G R L N N C E L

imdi ada adalet teorilerinin en etkili -ve pek ok bakmdan en

nemli- olanna, John R aw ls'm teorisine geliyorum.13 Bu teorinin
pek ok bileeni vardr, ancak John Rawlsin zgrln nceli
i dedii zel bir ihtiyala balyorum. Rawlsin bu ncelie ili
kin yapt formllendime nispeten mtevaz olmakla birlikte, bu
ncelik, m odem liberter teori iinde zellikle keskin bir form kaza
nr. M odem liberter teori, baz formllendirmelerde (rnein, Ro
bert Nozickin temsil ettii zarif biimde dn vermez yapda) hak
lardan oluan (kiisel serbestliklerden mlkiyet hakkna kadar de
ien) geni gruplar, (yoksunluk ve yoksulluun kaldn masn
kapsayan) toplumsal hedefler iin verilen uran zerine neredey
se tam bir siyasal ncelik olarak yerletirir.'* Bu haklar ihlal edil
memesi gereken yan snrlamalar" formunu alr. Yaratacaktan so
nulara baklmakszn kabul edilen haklan gvence altna almak
iin tasarlanan ilemler, arzulanabilir olduuna hkmedebilecei
m iz eylerle (faydalar, refah, sonularn ya da frsatlarn adillit
vb.) ayn dzlemde yer almazlar (tez bu ekilde devam eder). Do
laysyla, bu fomllendimede mesele, haklann karlatrmal
nemi deil, mutlak nceliidir.
Liberal teorilerde (en dikkat ekici biimde John R aw ls'm yaz
larnda) zgrln nceliine dair sunulan ve daha az aba iste
yen formllendirmelerde ncelik kazanan haklar daha dar kapsam
ldr ve esas olarak baz temel siyasi ve medeni haklan ieren eit
li kiisel zgrlklerden ibarettir.13Ancak daha snrl olan bu hak
lann tad ncelik gayet katksz bir anlam tar ve bu haklar
kapsam bakmndan liberter teorideki haklardan ok daha snrl ol
m akla birlikte, iktisadi ihtiyalarn gcyle hibir ekilde uzlatnlamaz.
13. Rawls, A Theory o f Justice (1971).
14. Nozick, Anarchy, Stale an d Utopia (1974). Ancak Nozick'in sonraki -daha ni
telikli- konum una bkz.: The Examined Ufe iinde (N ew York: Sim on & Schuster.
1989).
15. Rawls, A Theory o i Justice (1971); ayrca bkz. Rawlsin Political Uberalisrrii
(N ew York: Colum bia University Press, 1993) zellikle 8. konterans.

90

Bylesine tam bir ncelik durumu, iktisadi ihtiyalarn gcn

de kapsayan baka kayglarn gc kantlanarak tartlabilir. lm
kalm m eselesi olabilen youn iktisadi ihtiyalarn stats neden
kiisel zgrlklerin statsnden daha aada olsun? Bu mesele
ok uzun bir sre nce Herbert Hart tarafndan genel bir form iin
de ve etkili bir biimde ortaya atld (1973 tarihli nl bir m akale
de). John Rawls, Political Liberalism balkl kitabnda bu tezin g
cn kabul etmi ve onu kendi adalet teorisinin yapsyla badat
racak yntemler nermitir.16
zgrln ncelii" youn biimde yoksul olan lkeler ba
lanmda bile m akul hale getirilecekse, nceliin tad ieriin,
benim grme gre, nemli lde snrlandrlmas gerekir. Ne
var ki bu. zgrln ncelikli olmamas gerektiini sylemek de
il, daha ok bu talebin iktisadi ihtiyalarn kolayca gzden karl
mas gibi bir etki yaratmamas gerektiini sylemektir. Aslnda, (1)
R aw ls'm bir atm a durumunda zgrle tam bir ncelik veril
m esi gerektiine dair kat nerisi ile (2) kiisel zgrlmz zel
bir muameleye tabi tutarak teki avantaj tiplerinden ayrmak iin
nerdii zel ilem arasnda aynun yapmak mmkndr. Daha ge
nel olan ikinci talep, zgrlkleri baka trden bireysel avantajlar
dan farkl biimde saptama ve deerlendirme ihtiyacyla ilgilenir.
Kritik mesele, bence, tam olarak ncelik deil, bir kiinin z
grlnn dier kiisel avantaj tipleriyle -gelirler, faydalar vb.ayn derecede nemli {daha fa zla deil) olup olmaddr. zellik
le, sorun. zgrln toplum iin tad anlamn, bizzat kiinin
kendi kapsayc avantajm deerlendirirken buna verme eiliminde
olaca arl yeterince yanstp yanstmaddr. zgrln (te
mel siyasi ve m edeni haklar ieren) stnl iddias, zgrl
sadece kiinin bizzat salad -fazladan bir gelir birimi gibi- bir
avantaj olarak deerlendirmenin yeterli olduu grn tartmal
hale getirir.
Bir yanl anlamay nlemek iin, kartln, yurttalarn kendi
16. H. L A . Hart, Rawls on Liberty and Its Priority", University o f Chicago Law
Review 40 (Bahar, 1973), yeni bs. Reading Rawls iinde, der. Norman Daniels
(New York: Basic Books, 1975) v e Rawls, Political Liberalism (1993) 8. konterans.

91

siyasal deerlerinde zgrle ve haklara atfettikleri -ve atfetmek

iin uygun sebeplere sahip olduklar- deer arasnda olmadn
aklamam gerekir. Tam aksine, zgrln korunmas, bu zgr
ln tad nemin genel siyasal kabul edilebilirliiyle nihai ola
rak ilikili olm ak durumundadr. Kartlk, daha ok, zgrlk ya
da haklarn, bireyin, ierilenin sadece bir paras olan kendi kiisel
avantajm artrd boyut arasndadr. Buradaki iddia, haklarn siya
sal neminin bu haklara sahip olanlarn kiisel avantajm bu hakla
ra sahip olmak suretiyle artrma boyutunu ok aabileceidir. Ba
kalarnn karlar da devreye girer (farkl insanlarn zgrlkleri
birbiriyle balantl olduu iin) ve zgrln ihlali de kendi ba
na kt bir ey olarak direnmekte hakl olabileceimiz fiili bir snramdr. Bylece, teki bireysel avantaj kaynaklaryla, szgeli
mi, genellikle ayr kiisel avantajlara ne kadar katkda bulundukla
r temelinde deerlendirilen gelirlerle, bir asimetri vardr. zgrl
n ve temel siyasi haklarn korunmas, ancak bu asimetrinin ta
d nemin ardndan gelen bir fiili ncelie sahip olacaktr.
Bu mesele, zgrln, siyasi ve medeni haklarn, kam usal sy
leme sahip olmak ve onaylanm normlarla toplumsal deerlerin
iletiimsel oluumunu m m kn klarak oynad kurucu rol bala
m nda zellikle nemlidir. Bu zor meseleyi 6. ve 10. blmlerde
daha kapsaml biimde inceleyeceim.

F. R O B E R T N O Z IC K V E L B E R T E R L K

imdi liberter teorinin daha zorlu versiyonlarndaki, mlkiyet hak

km da kapsayan haklarn tam ncelii meselesine geliyorum. r
nein, Nozickin teorisinde (Anarchy, State and Utopia iinde) in
sanlarn bu haklan kullanarak sahip olduklan yetkilerin sonulan , -ortaya kan sonular ne kadar kt olursa olsun- bizatihi bu
yetkileriden daha nemli olamaz. Nozick, felaket niteliinde ah
lki dehet" dedii ok istisnai bir rnek verir. Ancak bu m ek be
lirli bir amala snrl kald iin ne uygun bir gerekeye sahiptir,
ne de N ozick'in yaklamnn geri kalan ksmyla yeterince btn92

lemitir. Liberter haklara mutlak bir ncelik tannmas, bu haklar

dan kaynaklanan yetkilerin f i i l e n k u l l a n l m a s dehet verici sonu
lara varabilecei iin, ki bu tamamen mmkndr, zellikle sorun
sal olabilir. Bu, zellikle, bireylerin byk bir nem vermek duru
munda olduklar eyleri sayesinde kazandklar temel haklarn ihla
line yol aabilir. Erken lmden kanmak, yeterli beslenme ve
salk, okuma yazma ve hesap bilme vb. bu temel haklar arasnda
yer alr. Bu haklarn nemi zgrln ncelii gerekesiyle gz
ard edilemez.
rnein. Poverty and Famines balkl kitabmda gsterildii
gibi, mthi ktlklar, kiinin liberter haklan (mlkiyet hakk dahil)
ihlal edilmeksizin ortaya kabilir.11 sizlik ya da yoksulluk gibi
sorunlar olan muhta kimseler, zellikle kendi -meru olan- ko
num lan onlara yeterli besin maddesi salamad iin alk eke
bilirler. Bu felaket niteliinde ahlki dehefe ilikin zel bir vaka
gibi grlebilir, ancak arlk derecesi ne olursa olsun yaanan deh
etlerin -mthi ktlklardan, srekli olarak yetersiz beslenmeye ve
bir blgeye yaylan ama ktla varmayan ala kadar- hi kimse
nin liberter haklarn ihlal etmeyen bir sistem le tutarl olduu gs
terilebilir. Ayn ekilde, teki yoksunluk tipleri (szgelimi, nlene
bilir hastalklar iin tbbi hizm et eksiklii) tamamen karlanan b
tn liberter haklarla (mlkiyet hakk da dahil) bir arada varolabilir.
Sonutan bamsz bir siyasal ncelik teorisi nermesi, insanla
rn sahip olduklar -ya da olmadklar- temel zgrlklere byk bir
kaytszlk durumunda sorunlu hale gelebilir. Basit ilemsel kural
lar sonulara baklmakszn -bu sonularn insanlarn hayatlar iin
ne kadar korkun ya da hibir ekilde kabul edilmez olduuna al
drmadan- kabul etmemiz pek mmkn olamaz. Sonucu dikkate
alan ak yrtme ise, tam aksine, eitli ilemlerin insanlarn ger
17. Bkz. A m artya Sen, Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Dep
rivation (O xford ve N ew York: O xford University Press, 1981) ve Jean Drze'yle
ortak kitabmz. Hunger and Public Action (Oxford v e New York: O xford Univer
sity Press, 1989). A yrca bkz. Jeffrey L. Coles ve Peter J. Hammond, "Walrasian
Equilibrium w ithout Survival: Existence, Efficiency and Rem edial P olicy', Choice,
Welfare and Development: A Festschrift in Honour of Amartya K. Sen, der. Kau sh ik Basu, Prasanla Pattanaik ve Kotaro Suzum ura (Oxford: Clarendon Press,
1995),

93

ekten sahip olduklar temel zgrlkler zerindeki fiili etkisini de

kapsayan teki kayglan gz ard etmeksizin bireysel zgrlklerin
kullanlmasna ya da ihlaline bytik nem verebilir (ve bunlara z
gl olarak tercih edilen bir zm de salayabilir).18 Genelde so
nulan, insanlarn yaadklar -ya da yaamadklar- zgrlkleri
kapsayacak ekilde ihmal etmek kabul edilebilir bir deerlendirici
sistem iin yeterli bir temel olamaz.
B ir yaklam olarak liberterlik, bildiriimsel temeli bakmndan
olduka snrldr. Sadece faydac ve refah teorilerin byk nem
atfettikleri deikenleri gz ard etmekle kalmaz, byk deer ver
m ek ve talep etmek durumunda olduumuz en temel haklan de ih
mal eder. zgrle zel bir stat verilse bile, liberter teorilerin s
rar ettikleri gibi bunun m utlak ve kesintisiz bir ncelie sahip ola
cam iddia etmek inandrc olmaz. Daha geni bir bildiriimsel
adalet temeline ihtiya duyanz.

G.
FA Y D A , G E R E K G E L R V E
K L E R A R A S I K IY A SL A M A L A R

Geleneksel faydac etikte fayda basit biimde mutluluk ve haz,

bazen de arzularn karlanmas olark tanmlanr. Fayday zihinsel
lmler (mutluluk ya da arzu) asndan grm e biimleri sadece
Jeremy Bentham gibi nc filozoflar tarafndan deil, ayn amanda
Francis Edgeworth, Alfred Marshall, A. C. Pigou ve Dennis Ro
bertson gibi faydac iktisatlar tarafndan da kullanlmtr. Bu b
lmde daha nce tarttm z gibi, bu zihinsel lm, srekli yok
sunlua psikolojik uyumun neden olduu arptmalara maruzdur.
Aslnda bu, hazlar ya da arzular gibi zihinsel lmlerin znelcili
18. Haklan anonimletiren geniletilm i sonusal sistemlerin baz nerileri iin
bkz, Am artya Sen, Rights and A gency', Philosophy and Public Affairs 11 (1982),
yeni bs. Consoquentiatism an d Us Critics, der. Samuel Scheffler (Oxford: Oxford
University Press, 1968) ve W ell-being, Agency and Freedom: T he D ew ey Lec
tures 1984", Journal of Philosophy 82 (Nisan 1985). Ayrca bkz. Am artya Sen,
Freedom, Rationality a n d Social Choice: Arrow Lectures and Other E ssays ((Ox
ford: O xford University Press, 2000)].

94

ine gveni nemli lde snrlamtr. Faydaclk bu snrlamadan

kurtanlabilir mi?
ada seenek teorisindeki m odem kullanmnda, fayda'nn
haz ya da arzularn karlanmasyla zdelenmesi, genellikle fayda
y bir kiiye ait seenein saysal ifadesi olarak grme lehine terk
edilmitir. Bu deiimin aslnda zihinsel uyum sorununa tepki ola
rak deil, esas olarak Lionel Robbins ve dier metodolojik pozitivistlerin. farkl insanlarn zihinlerine ilikin kiiler aras kyaslama
larn bilim sel bak asndan sama olduu konusunda yaptkla
r eletirilere tepki olarak gerekletiini aklamam gerekir. Rob
binse gre, lcbu trden kyaslamalarn baarlabilecei hibir ara
yoktur. Robbins, ilk kez faydac gumlarrtan W. S. Jevensonn ifa
de ettii kukulardan -onaylayarak- alnt yapt: H er zihin teki zi
hinler iin bilinemezdir ve duygularn ortak bir paydam karmak
imknszdr.1 ktisatlar kiiler aras fayda kyaslamasnda ger
ekten de m etodolojik olarak yanl bir eyin olduuna kendilerini
ikna ederlerken, tam faydac gelenein trleri hemen eitli uzla
malara yneldi. Gnmzde yaygn biimde kullanlan zel uzla
ma, fayday bir kiinin tercihinin ifadesinden baka bir ey olarak
gnnemekr. Daha nce belirtildii gibi, fayda teorisinin bu trn
de, bir kiinin x durumunda y durumundakinden daha fazla fayda
ya sahip olduunu sylemek, znde, o kiinin y dunmundansa x
durumunda olmay tercih edeceini sylemekten farkl deildir.
Bu yaklam farkl kiilerin zihinsel durumlarn (hazlar ya da
arzular gibi) kyaslamak gibi zor bir uygulamay stlenmemizi ge
19. Robbins, 'Interpersonal Com parisions o f U tility' (1938), s. 636. Bu konumun
eletirileri (zellikte kiiler aras fayda kyaslam alarnn bilim sel statsnn ge
nelde reddi) iin bkz. I. M. 0 . Little, A Critiqua o f Welfare Economics (Oxford: Cla
rendon Press, 1950; 2. bs., 1957); B. M. S. Van Praag, Individual Welfare Func
tions and Consumer Behaviour (Amsterdam: North-Holland, 1968); Am artya Sen,
On Economic Inequality (O xford: Clarendon Press, 1973; geniletilm i bs.,
1997); A m a riya Sen, Interpersonal C om parisions o f Welfare", Economics and
Human Welfare iinde, der. Michael Boskin (N ew York: Academ ic Press, 1980)
ve yeni bs. Am artya Sen, Choice, Welfare and Measurement (1982) iinde; ayr
ca Donald Davidson ile Allan Gibbard'n yazlar, Foundations o f Social Choice
Theory, der. Jon Elsler v e A, Hylland (Cambridge: Cam bridge University Press,
1986) ve der. John Elster ve John Roemer, Interpersonal Comparisions o f Watlbaing (Cambridge: Cam bridge University Press, 1991).

95

rektirmemesi gibi bir avantaja sahiptir, ancak buna karlk kiiler

aras dorudan fayda kyaslamalar imknna kapy tamamen ka
patr (fayda her bireyin ayn ayr leklendirilen tercihlerinin ifade
sidir). Bir kii bir bakas olma seeneine sahip olmadna gre,
seenei temel alan kiiler aras fayda kyaslamalar gerek see
nekler arasnda yer alamaz.20
Farkl kiilerin farkl tercihleri varsa (szgelimi farkl talep i
levlerine yansyan) bu farkl tercihlerden hareketle kiiler aras k
yaslama yapmay salayacak bir yntemin olmad aktr. Peki
kiiler ayn tercihi paylayor ve benzer koullarda ayn seenekle
ri benimsiyorlarsa? Bunun ok zel bir durum olacan kabul et
m ek gerekir (aslnda Horace'm belirttii gibi, Ne kadar insan var
sa o kadar tercih vardr), ancak kiiler aras kyaslamalarn bu ok
zel varsaym altnda yaplp yaplamayacam sormak gene de il
gin olur. Aslnda ortak tercih ve seme davran varsaym uygu
lamal refah ekonomilerinde sk sk yaplr ve bu ou kez herkesin
ayn fayda ilevine sahip olduu varsaymn dorulamak iin kul
lanlr. Bu, kiiler aras fayda kyaslamasn bir intikam duygusuy
la stilize eder. Bu varsaym, tercihin saysal ifadesi olarak fayda yo
rum u iin meru mudur?
Yant, m aalesef olumsuzdur. Herkesin ayn fayda ilevine sahip
olduu varsaymnn herkes iin ayn tercihleri ve ayn davran se
eneini verecei varsaym kesinlikle dorudur, ancak bu pek ok
baka varsaym iin de geerli olacaktr. rnein, bir kii her meta
paketinden bir baka kiinin salad faydann tam olarak yarsn
(ya da te birini ya da yzde veya binde birini) alrsa, her kisi de
20. John Harsanyj, fayda tanmn, hipotetik seenekleri de dikkate alarak kiiler
aras kyaslam alar kapsayacak ekilde geniletir; bylece bir kiinin bir baka ki
i olm ay dnd hayal edilir ("Cardinal W elfare. Individualistic Ethics, and In
terpersonal Com pahsion o f Utility, Journal o f Political Economy 63 [1955}, yeni
bs. Yazarn E ssays in Ethics, Social Behaviour, and Scientific Explanation iin
de [D ordrecht; Reidel, 1976]). Aslnda Harsanyi'nin faydac refah ekonomilerine
yaklam , toplum sal bir dzenlem enin toplum iinde herhangi biri olma konusun
d a e it ansa sahip olm a bakm ndan deerlendirilm esini temel alr. Bu olaa
nst yararl bir dnce deneyim idir ve etik yaznnda uzun sredir yer alan
dorulua g e n el bir yaklam form u salar. A ncak bu trden hipotetik seenekle
ri faydaya ilikin aktel kyaslam alarda pratik olarak kullanm ak kolay deildir ve
yaklamn esas yarar sa f anlam da kavramsaldr.

96

ayn sem e davranna ve zde talep ilevine sahip olacak, ama

aktr k i -yorumla- her meta paketinden ayn dzeyde fayda sala
mayacaktr. Daha matematiksel olarak, sem e davrannn saysal
ifadesi tek deildir; her bir sem e davran geni bir olas fayda i
levleri setiyle tem sil edilebilir.21Sem e davrannn akmas fay
dalarn birbirine uymasn gerektirmez.22
Bu sadece tamamen teorik bir an titizliin" yol at bir zor
luk deildir; pratikte de ok byk bir farkllk yaratabilir. rnein,
merali bozuk, sakat ya da hasta bir kiinin bir m eta paketi zerinde
bu trden engelleri olmayan bir bakasyla ayn talep levine sahip
olmas halinde, o kiinin verili bir meta paketinden tekinin sala
yabilecei kadar fayda (ya da refah ya da yaam kalitesi) salaya
cam ne srmek tam bir samalk olur. Szgelim i, kronik mide
hastal olan yoksul bir kii, bir baka k iiyle -ayn derecede yok
sul ama hasta olmayan- ayn ekilde iki kilo pirinci bir kilo pirince
tercih edebilir, ancak ikisinin de szgelim i bir kilo pirince sahip
olunca eit derecede memnun olacan ne sttm ek zor olur. Bylece. ayn sem e davran ve ayn talep ilevi varsaym (zellikle
gereki olmayan bir varsaym) ayn fayda ilevini beklem ek iin
hibir sebep salama? K iiler aras kyaslamalar sem e davran
n aklamaktan ok farkh bir meseledir ve bu ikisini zde saymak
ancak kavramsal bir kafa karklyla mmkn olabilir.
Bu zorluklar, sem e davranm temel alan fayda kyaslamalar,
sadece gerek gelirler m -ya da faydann meta temelism- kyas
21. Verili bir seme davranna tekabl eden olas fayda ilevleri selinin erii
varsaylan S C tobirlk tipine bal olacaktr (rn., srasal, asal, orant lekf). WSer aras fayda kyaslanas, faildi kiklerin fayda ilevlerinin ttrd bile
enlere bu kiilerv) olas fayda levi sellerinin kartezyen sonucunun uygulanma
sndan karlan deimez koutlar"i gerektirir. Bu konular iin bkz. Amartya
Sen, Interpersonal Aggregation and Partial Comparability . Econometrics 38
(1970) yeni bs. Choice, Welfare and Masurament (1982) ve Collective Choice
end Social Welfare (1970) inde. Ayrca bkz. K. W. S. Roberts, Interpersonal
Comparisons and Social Choice Theory, Review o f Economic Studies 47
(1980). Su trden deimez totfar* gzleme daym an seme davranndan
*lde edilemez.
22. Bu konuda bkz. Frankin M. Fisher ve Kari Shell, The Economic Theory d Pric * Indices (New York: Academic Press, 1972). Bu tonu ayn zamanda Herb GJ'mn Harvard niversitesi'ne verdii doktora tezinde de ele alnr: Aienaton and
Power: Toward a Radical Welfare Economics' (1969).

lanmasyla eanlaml olarak ele alndnda genellikle ihmal edilir.

Farkl kiiler ayn talep ilevlerine sahip olduklar ve bu, bu trden
(faydalarn kyaslanmas bir yana, faydann m eta temelinin kyas
lanmas bile) kyaslamalarn mantn snrlad zaman gerek ge
lir kyaslamalar da kolay deildir. Gerek gelir kyaslamalarm
varsaylan fayda kyaslamalar olarak ele almann snrlan olduka
ardr. Bunun nedeni ksmen, ayn m eta paketinin farkl kiiler iin
ayn fayda dzeyini vermesi gerektiine dair varsaymn (farkl ki
ilerin talep ilevleri aksa bile) tamamen keyfi oluu ve ayn za
manda faydann m eta temelini (talep ilevi farkl olduu zaman) bir
dizin haline getirmenin zorluklardr.23
Pratik dzeyde, refaha gerek gelir yaklamnda belki de en b
yk zorluk insanlarn farkllndan kaynaklanr Ya, toplumsal
cinsiyet, zel beceriler, sakatlk, hastala yatknlk vb. farkllklar
iki ayn kiinin, tamamen ayn m eta paketini paylatklan zaman bi
le. yaam kalitesine ilikin tamamen farkl frsatlara ulamalarm
salayabilir. nsani farkllk, farkl kiilerin ayn ayn sahip oldukla
r avantajlan deerlendirmek bakmndan gerek gelir kyaslamala
rnn yararn snrlayan zorluklar arasnda yer alr. Farkl zorluklar
bir sonraki ksmda ksaca ele alnacak. Daha som a kiiler aras
avantaj kyaslamasna alternatif bir yaklamn ne olabilecei ko
nusuna geeceim.

H . R EFA H : E T L L K L E R V E A Y R IIK L IK L A R

Gelirleri ve m etalan refahmzn maddi temeli olarak kullannz.

Ancak verili bir meta paketini ya da daha genel olarak verili bir ge
lir dzeyini kullanabilmemiz hem kiisel, hem de toplumsal olan
pek ok koula nemli lde baldr.** Gerek gelirlerimiz ile bu
23. G erek gelir kyaslam alarna ilikin yazndaki temel sonulara dair bir ara
trm a ve incelem e iin bkz. Am artya Sen, "The W elfare Basis o f Real-income
C om parisons: A Survey". Jo urnal o f Econom ic Literature 17(1979) yeni bs. Re
sources, Values a n d Developm ent iinde (Cambridge, Mass.: Harvard University
Press, 1984; yeni bs. 1997).
24. K iisel refah ze rin d e ki e tkilerin e itlili i yaam sta n da rtla rn konu alan
98

F7A R K jV O zg6dflJdt K ltonm a

gelirlerden saladmz avantajlar -refah ve zgrlk- arasndaki

deiimin e n azndan be ayr kaynan kolayca saptayabiliriz.
1) Kiisel ayrklklar: nsanlar sakatlk, hastalk, ya ya da top
lumsal cinsiyetle balantl farkl fiziksel zelliklere sahiptirler ve
bu zellikler onlarn ihtiyalarn farkl klar, rnein, hasta bir ki
i hastalyla mcadele etm ek iin daha ok gelire ihtiya duyabi
lir. Burada, byle bir hastal olmayan bir kiinin ihtiya duyma
yaca bir gelir sz konusudur. Hasta kii tbbi tedavi grse bile,
verili bir gelir dzeyinin bir baka kiiye salayaca yaam kalite
sine ulaamayabilir. Sakat bir kii proteze, yal bir insan daha faz
la destek ve yardma, hamile bir kadn daha fazla beslenmeye vb.
ihtiya duyabilir. Dezavantajlarn gerektirdii telafi kiiden kii
ye deiecektir v e baz dezavantajlarn gelir transferiyle bile tam
olarak dzeltilebilmesi mmkn olmayabilir.
2) evresel eitlilikler: evresel koullarda meydana gelen de
iimler. szgelim i iklim koullan (s deiiklikeri. yamur, su
taknlar vb.) verili bir gelir dzeyinin kiiye katksn etkileyebi
lir. Souk iklimlerde yoksullann snma ve giyinme ihtiyalan s
cak blgelerde yaayan ayn derecede yoksul insanlarn paylaama
yacaklar sorunlara neden olabilir. Bir blgede bulac hastalkla
rn varl (stmadan kolera ve A ID S'e kadar) bu blgede yaayan
nsanlarn yararlanabilecei yaam kalitesini deitirir. Kirlenme
ve dier evresel engeller de ayn etkiyi yaratr.
3) Sosyal ortamdaki deiimler: Kiisel gelirlerin ve kaynakla
rn yaam kalitesine dntrlmesi, kamusal eitim dzenlemele
rini, belirli bir yrede su ve iddetin varl ya da yokluunu kap
sayan toplumsal koullardan da etkilenir. Salgn hastalklar ve kir
lenme sorunlar hem evresel, hem de toplumsal etki yaratr. Ka
musal imknlardan ayn olarak, topluluk ilikilerinin doas, sos
yal birikim zerine yeni literatrn vurgulad gibi, ok nemli
olabilir.25
"Scandinavian Studies de derinlem esine incelenm itir; rn. bkz. Robert Erikson
v s R . Aberg, W elfare in Transition (O xford: Clarendon Press, 1987).
25. Bk2 . zellikle G len Loury, "A Dynamic Theory o f Racial Incom e Differences',
Women, M inorities a n d Em ploym ent Discrim ination, der. P. A. W allace ve A. La-

99

4) liki perspektiflerindeki farkllklar: Yerleik davran kalp

larnn meta gerekleri topluluklar arasnda detlere ve greneklere
bal olarak deiebilir. rnein, zengin bir toplumda grece yok
sul olmak, geliri, mutlak anlamda daha yoksul topluluk yelerinin
ok kolay ve baarl biimde ilev grebilecekleri gelir dzeyinden
ok daha yksek olsa da, kiinin baz temel ilevleri (topluluk ha
yatna katlmak gibi) baarmasn nleyebilir. Szgelimi, insan
iine kabilmek yoksul bir topluma kyasla zengin bir toplumda
daha yksek bir giyim ve dier grnebilir tketim standartlarm
gerektirebilir (Adam Sm ithin iki yzyl nce iaret ettii gibi).26
Ayn parametrik deiken zsaygnn olumas iin gerekli olan ki
isel kaynaklara da uygulanabilir. Bu, verili bir toplumda bireyler
aras bir farkllktan ok temelde toplumsallklar aras bir farkllk
tr, ancak bu iki mesele ou kez i ie gemitir.
5) A ile iindeki paylam: Bir ailenin bir ya da daha fazla ye
sinin kazand gelir aile iindeki herkes -kazananlarn yan sra ka
zanmayanlar- tarafndan paylalr. Bylece aile, gelirlerin kullan
m bakmndan temel bir gelir birimidir. Bir aile iindeki bireylerin
refah ya da zgrl, aile gelirinin farkl aile yelerinin karla
rnn ve hedeflerinin gerekletirilmesi, iin nasl kullanldna
bal olacaktr. Bylece, gelirlerin aile ii paylam bireysel baa
rlarn ve frsatlarn btn bir aile geliri dzeyi ile balantsnda ga
yet nemli bir parametrik deikendir. Aile iinde uygulanan pay
lam kurallar (szgelimi, toplumsal cinsiyet, ya ya da alglanan
m ond (Lexington, M ass.: Lexington Books, 1977) ve W hy Should We Care Abo
u t G roup Inequality?, Social Philosophy and Policy 5 (19871; Ja n ie s S. Cole
man, Foundations o f Social Theory (Cambridge, Mass.: Harvard University
Press. 1990); Robert Putnam, R. Leonardi ve R. Y. Nanetti, Making Democracy
Work: Civic Traditions in Modern Italy (Princeton: Princeton University Press,
1993); Robert Putnam, "The Prosperous Com munity: Social Capital and Public
Life , American Prospect 13 (1993); ve Bowling Alone: Americas Declining So
cial C apital', Journal o f Democracies 6 (1995).
26. Adam Smith, An Inquiry into the Nature and C auses o f Wealth o f Nations
(1776). Ayrca bkz. W . G. R uncim an, Relative Deprivation and Social Justice: A
Study o f Attitudes to Social Inequality in Twentieth-Century England {Londta: Routlege. 1966) ve PelerTowsend, Poverty in the United Kingdom: A Survey o f Ho
usehold Resources and Standarts o f Living (Harm ondsworth: Penguin Books,
1979).

100

ihtiyalarla ilik ili) tekil aile yelerinin iyi v e kt halleri asndan

byiik bir faikllk yaratabilir.2'
G elir v e refahm ilikisindeki bu faikl deiim kaynaklan, bol
luu -yksek gerek gelir anlamnda-, refah ve yaam kalitesi bak
mndan snrl bir rehber haline getirir. Bu d eiim ine ve onlann
yaratt etkiye bu kitapta (zellikle 4. blmde) tekrar dneceim,
ancak Alternatif nedir? sorusunu ele almadan nce burada bir g i
ri yapmak gerekiyor. imdi bu soruyu ele alacam.

I. GELRLER, KAY NA K LAR V E ZG RLKLER

Yoksulluun sadece gelir eksikliinden kaynakland gr ko

nuya ilikin yaznda yeterince saptanmtr. Bu sam a bir gr de
ildir, nk gelir -uygun tanmla- neyi yapp neyi yapamayaca
mz konusunda muazzam bir etkiye sahiptir. G elir yetersizlii, her
zaman yoksullukla birlikte anlan, alk ve ktlklar da kapsayan
yoksunluklarn ou kez balca nedenidir. Yoksulluk aratmasna, gelirlerin, zellikle de dk gerek gelirlerin paylam konu
sunda her trl bilgiyi edinerek balamak mkemmel bir grtr.2*
N e var k i, sadece gelir zm lem esiyle yetinmemek gerektiine
dair ayn lde geerli bir iddia da vardr. John Rawls'm klasik
'birincil deerler zmlemesi, insanlarn ayn ayn amalarndan
bam sz olarak ihtiya duyduklar kaynaklara ilikin daha geni
bir grnm sunar; bu anlay, geliri ama ayn zamanda dier ge
nel amal aralar ierir. Birincil deerler, herhangi bir kiinin
kendi amalarna ulamasna yardmc olan genel amal bir aratr
ve haklan, zgrlkleri ve frsatlar, gelir ve serveti ve zsaygnn
27. Bu konuda bkz. "Gender and Cooperative Conflict* balkl makalem. Persis
tent Inequalities: W om en a n d World Development, der. Irene Tinker (New York.
Oxford University Press, 1990) ve burada ahnt yaplan yaz.
28. Aslnda, ktlklarn aMamas (ve nlenmesi iin yaplan ynetim zmlemetan) gibi baz balamlarda, potansiyel ktlk kurbanlarnn gelir yetersizlii (ve
Belirleri artrma imkn) aratrmann merkezinde yer alabilir. Bu konuda bkz.
Amartya Sen, Poverty and Famines (1981).

101

toplumsal temellerini ierir. Rawls' erevede birincil deerler

zerindeki younlama bireylerin kendi hedeflerine ulamak iin
yararlandklar frsatlar bakmndan kendi bireysel avantaj anlay
laryla ilgilidir. Rawls bu hedefleri, kiiden kiiye deien bireysel
yarar anlaylarnm izlenmesi olarak grd. Bir kii, tekiyle ay
n birincil deerler yelpazesine sahip olmasna ram en sonuta te
kinden (szgelimi pahal zevklere sahip olduu iin) daha az m ut
lu oluyorsa, fayda alanndaki bu eitsizlikte bir adaletsizliin olma
s gerekmez. Rawls, bir kiinin kendi tercihlerinin sorumluluunu
yklenmesi gerektiini ne srd.50
Yine de bildiriimsel odan gelirlerden birincil deerlere do
ru geniletilmesi, bir yanda gelir ve kaynaklar, te yanda refah ve
zgrlk arasndaki ilikide meydana gelen btn deiikliklerle il
gilenmek iin yeterli deildir. Aslnda, bizatihi birincil deerler
esas olarak genel kaynaklarn eitli tipleridir ve b u kaynaklarn de
erli eyler yapma yeteneinin oluturulmas iin kullanlmas, son
ksmda gelir ve refah arasndaki ilikinin incelenmesi balamnda
ele aldmz deiimler listesinin ouna tabidir; kiisel ayrklk
lar, evresel eitlilikler, sosyal ortam deiimleri, kiisel perspek
tifler ve aile ii paylamdaki farkllklar.51 rnein, kiisel salk
29. Rawls, A Theory o f Justice (ST), s. 60-65. Ayrca bk2 . Rawis'in Political Li
beralism'! (1993).
30. Bununla likili bir te z ne sren Ronald Dworkin, Rawts' birincil deerlerin
kapsam na kt ta lih in kaprislerine kar korunm ak iin sigorta im knlarn da
katarak "kaynaklarn e itlii'ni savundu (bkz. Ronald Dworkin, "W hat is Equ
ality? Part 1: Equailty o f W elfare ve W hat is Equality? Part 2: Equality of Reso
urces", Philosophy a n d Public Affairs >0(1981],
31. Bu konuda bkz. A m artya Sen, "Equality o f W hat? , Tanner Lectures on Hu
m an Values, c. 1, der. S. McMurrin (Cam bridge University Press, 1980) ve Jus
tice: M eans versus Freedoms", Philosophy and Public Affairs 9 (1 9 9 0 ). Ne v a rk i
Rawts'in tanmlad haliyle "birincil d e e rle rin tam ierii hakknda b ir belirsiz
lik vardr. Baz birincil deerler (gelir v e servet" gibi) gerek am alara gtren
aralardan baka bir ey deildir (Aristoteles'in Nikhomakosa Etik in en banda
kaydettii nl szler gibi). teki birincil deerler (Rawis'in aka gnderm ede
bulunduu zsaygnn toplumsal te m e li'g ib i) genelletirilm i aralar olm akla bir
likte sosyal ortamn zelliklerini ierebilir (zsaygnn toplumsal tem eli1 zsayg
kazanm a anlam na gelir). Dierleri de ( zgrlkler gibi) farkl tarzlarda yorum
lanabilir: ya aralar oiarak (zgrlkler deer verdiim iz eyleri yapm am za izin
verirler) ya da belirli sonulara ulamay salayan fiili zgrlk olarak (zgrlk
lerin ikinci tarzda grlm esi zellikle toplumsal seenek yaznnda kullanlm tr

102

ve salkl olma kapasitesi ok farkl etkilere balanabilir.8

yi yaamak iin gerekli olan aralar odaa yerletiren bir alter
natif, insanlarn ulaabilecekleri aktel yaam (ya da bunu aarak,
kiinin deer verebilecei aktel yaama ulama zgrl) ze
rinde younlamaktadr. Aslnda ada ekonomilerde dorudan
yaam sev iy eleriy le ve onun kurucu unsurlaryla ve temel ihti
yalarn karlanmasyla, en azndan A. C. Pigou'dan itibaren ilg i
lenen pek ok giriim olmutur. 1990dan itibaren, Mahbub ul
(rn.. Am artya Sen, Collective Choice end Social Welfare (1970), blm 6). An
cak bireysel avantaj deerlendirm ek iin birin di deerleri kullanan Rawls'?
program, yazara ait, Difference Prlndple'da esas olarak Rawls'tn genel amal
aralar nitelendirm e giriim iyle gdlenir ve bflylece amalara ulamak iin
aralarn zgrle dnm ndeki kiiler aras deiimlere tabi olur.
32. Bkz. Alan W illiam s, W h a t is Wealth and Who Creates It?'. Dependency fo
Enterprise, der. John Hutton vd. (Londra: Routlege, 1991); A J. Culyer veAdam
Wagstaff, Needs, Equality and Sodal Justice*, Discussion Paper 90 (Centre tor
Health Economics, U niversity o f Ybrk, 1991); M an W iliam s. Being Reasonable

About the Economics o f Health: Selected Essays by Alan Williams, der. A. J. Cul
yer (Cheltenham, BK-: Edward Elgar. 1997). Ayrca bkz. Paul Farmer, Infections
and Inequalities: The Modem Plagues (Berkeley, Kalif.: University of California
Press. 1996); Michael Marmot, Marlin Bobakve George Davey S m iti, "Explora

tions for Social Inequalities in Heath*. Society and Health iinde, der. B. C.
Amide, S. Levine. A R. Tarlov ve D. Chapman Walsh (Londra; Oxford University
Press, 1995); Richard G . WBkinson, Unhealthy Societies: The A uctions o f Ine
qualities (N e w York: Roulledge. 1996); JamesSmith, Socioeconomic Status and
Health", American Economic Review 88 (1998) ve Healthy Bodes and Thick
Wallets: The Dual Relationship Between Health and Socioeconomic Status', Jo
urnal o f Economic Perspectives 13 (1999). zgl s a & * sorunlarn ele alan
aratrmalardan daha ok bilgi salanabiir m . bkz. der. PaU Farmer, Margaret
Connors vs Janie Simmons. Women, Poverty and AIDS: Sax, Drugs and Struc
tural Violence (Monroe. Me.; Common Courage Press. 1996); Aiak Bhargava,
Modeling tie Effects of Nutritional and Socioeconomic Factors on the Growth
and Morbidity of Jenyan School Children*. American Journal o f Human Biology
I t (1999)
33. Bkz. A C. Pigou. The Economics o f Welfare, 4. bs. (Londra; Macmillan,
1952). Ayrca bkz. Pitambar Pant vd.. Perspectives o f Development: 1961-1976,
Imptications o f Planning fo r a Minimal Level o / Living (Yeni Delhi: Hindistan Plan
lama Komisyonu, 1962); Irma Adelman vo C yntia T. Moms, Economic Growth
and Social Equity m Developing Countries (Stanford: Stanford University Press,
1973); Amartya Sen, On the Development of Basic Income Indicators to Supp
lement the GNP Measure*, United Nations Economic Bulletin to r Asia and the
Far East 24 (1973); Pranab Bardhan. *On Life and Death Questions, Economic
and PoSticaf W otidy 9 (1974); Irma Adelman. Development Economics - A Re
assessment of Goals', American Economic Review, Papers and Proceedings 65
(1975); A O . Herrera vd.. Catastrophe or New Society? A Latin American World
103

Haqin (1998de aniden len PakistanlI byk iktisat) yol gste

rici liderlii altnda, Birlemi M illetler Kalknma Program
(UNDP) insanlarn zellikle grece yoksun olanlarn aktel ya
amlarm sistematik biimde ortaya koyan yllk insani gelime
raporlar yaymlamaktadr.*
t n s a n la n n fiilen srdrmekte olduklar yaamlaryla ilgilenmek
iktisat a la n n d a (1. blmde iaret edildii gibi) yeni bir durum de
ildir. Aslnda Aristotelesi insani yarar deerlendirmesi (Martha
Nussbaum'n tartt gibi) nce in s a n n ilevinin belirlenmesi"
Model (Ottawa: IDRC, 1976); M ahbub ul Haq, The Poverty Curtain (N ew York:
Colum bia University Press, 1976); Paul Stresten ve S. Javed Burki, "Basic Ne
eds: Som e Issues", World Development 6 (1978): Keith Griffin, International Ine
quality and National Poverty (Londra: Macmillan, 1978); Morris 0 . Morris. Me
asuring the Conditions o f the World's Poor: The Physical Quality o f Life Index
(Oxford: Pergamon Press, 1979); G raciela Chichilnisky, Basic Needs and G lo
bal M odels: Resources, Trade and Distribution", Alternatives 6 (1980); Paul Streelen. Development Perspectives (Londra: Macmillan, 1981); Paul Streeten, S.
Javed Burki, M ahbub ul Haq, N. Hicks ve Frances Stewart, First Things First:
Meeting Basic N eeds in Developing Countries (N ew York: O xford University
Press, 1931); Frances Stewart, Basic N eeds in Developing Countries (Baltim o
re: John Hopkins University Press, 1985); D. H. Costa ve R. H. Steckel, Long
term Trends in Health, W elfare and Econom ic Growth in the United States", His
torical Working Paper 76 (Ulusal ktisadi Aratrm alar Brosu, 1995); R. C. Floud ve B. Harris, "Health, Height and W elfare: Britain 1700-1980", Historical Wor
king Paper 87 (Ulusal iktisadi Aratrm alar Brosu, 1996); N icholas F. R. Crafts,
Som e D im ensions of the Q uality of Life During the British Industrial Revolution", Economic History Review 4 (1997); der. Santosh M ehrotra ve Richard Jolly,
D evelopm ent with a Human Face: Experiences in Social Achievem ent and Eco
nomic Growth (Oxford: Clarendon Press, 1997); A. P. Thirwall, Growth an d De
velopment, 6 . bs. (Londra: Macmillan, 1999); v e dier katklar.
34. Birlemi Milletler Kalknm a Program, Human Development Report 1990
(N ew York: O xford University Press, 1990) ve sonraki yllk raporlar. Mahbub ul
Haqin bu yeniliki kopua ilikin kendi deerlendirm esi iin bkz. Reflections on
Human Development (N ew York: O xford University Press, 1995). Ayrca bkz.
Nicholas F. R. C raflsin aydnlatc biimde sunduu uygulamalar ve paralellikler'
T h e Human Developm ent Index and Changes in the Standa/t o f Living: Some
Historical C o m pa riso n s', Review o f European Economic History I (1997). Birle
m i M illetler ocuk Fonu (UNICEF) ocuk hayatlar konusunda yllk raporlar
karm akta bir nc olm uiur; bkz. UNICEF, The State o f the World's Children
(N ew York: O xford University Press, 1987) ve dier yllk konular. Dnya Bankas'nn yaam koullarna ilikin daha ok konuyu kapsam na alm aya alan bildi
riimse! bakm dan zengin World Development Reportdu da dikkate alnmaldr.
World Development Report 1993te salk koullar d a geni apta ele alnmtr
(N ew York: O xford University Press. 1993).

104

zorunluluuyla aka balantlydt ve daha sonra etkinlik anla

mnda yaam normatif zmlemenin temel ta olarak kefetme
noktasna vard.* Yaam koullarna duyulan lgi. W illiam Petty.
Gregory King, Franois Quesnay, Anloine-Laurent Lavoisier ve Joseph-Louis Lagrange gibi, nc iktisat zUmlemecileri tarafndan
erken bir tarihte tartlr ulusal muhasebe ve iktisadi Tefah yazla
rnda da gl biimde yanstlr.
Bu, Adam Smithin de ok urat bir yaklamdr. Daha nce
belirtildii gibi. Adam Smith bu trden kapasiteyle (sadece gerek
gelir ya da sahip nlnnan meta paketinden ok) utan duymadan in
san iine kma imkan olarak ilgilen d i* Smth'i zmlemede,
bir toplumda zorunluluk olarak hesaplanan ey, utan duymadan
insan iine kma ya da topluluk hayatna katlma mkn gibi, o
toplumun asgari dzeyde gerekli zgrlkleri gerekletirme ihti
yacyla belirlenmektedir. Adam Smith sorunu yle koyar:
Zorunluluu, sadece hayatn devam iin vazgeilmez metalar olarak
deil, lke detlerinin onsuz en alt tabakadaki insanlarn bile itibarsz
hale gelecei bir ey olarak anlyorum. Szgelimi bir keten gmlein
hayat srdrmek iin bir zorunluluk olduu sylenemez. Grekler ve
Romallar, yle sanyorum ki, ketensiz de gayet rahat yaadlar. Ancak
gnmzde, Avrupann byk bir blmnde itibarl bir gndelik i
i zoinde keten gmlek olmadan insan iine kmaktan utanacaktr.
Keten gmlekten yoksunluun, am kt bir durum dnda hi kimse
nin demeyecei rezalet derecesinde bir yoksullum gstergesi oldu
u farz edilecektir. detler, ayn ekilde, deri ayakkaby ngilterede
hayatn bir zonmlnluu haline getirmitir. Her iki cinsiyetten en itibar
yoksunu kii dahi onsuz insan iine kmaktan utanacaktr.
Ayn ekilde gnmz Amerika ya da Bat Avrupa'snda bir aile,
daha yoksul toplumlarda topluluk hayan iin zorunlu olmayan ba
35 Aristoteles. The Nkomachean Ethks, ev. D. Boss (Oxford: Oxford Univer
sity Press, gzden geirilmi bs I960), hiap 1. ksm 7. s. 12-14. 6 u konuda bkz.
Martha Nussbaum. "Nature, Function and Capability: Aristotle on Political Oistribuiion". Oxford Studios in Ancient Philosophy (1988; ak blm).
36. Smith. WaaWi o f Nations (1776). c. 2, kitap 5 , blm 2.
37. Smith. Wealth o fN afcns (1776). c. 2 , kitap 5 , blm 2. R. H. Campbell ve A
S. Skinner basks (Oxford: Clarendon Press. 1976). s. 469-71.
105

z zgl metalara (telefon, televizyon ya da otomobil gibi) sahip ol

makszn topluluk hayatna katlmakta zorluk ekebilir. Bu zm
lemede, sahip olnan metalardan ok. metalarn rettii zgrlkle
rin odaa yerletirilmesi gerekir.

1. R E FA H , Z G R L K V E K A PA ST E

Pek ok deerlendirici ama bakmndan uygun a la n n, faydalar

(refahlarn iddia ettikleri gibi) ya da birincil deerler (R aw ls'm
talep ettii gibi) deil, kiinin deer vermek durumunda olduu bir
yaam semesi iin gerekli olan temel zgrlkler -kapasiteler- ol
duunu bir sredir gstermeye altm. Hedef, bireyin kendi
amalarna ulamak iin elde edecei gerek frsat zerinde youn
lamaksa (Rawlsm aka tavsiye ettii gibi) o zaman deerlendir
m enin, sadece kiilerin ayr ayn sahip olduklar birincil deerleri
deil, ayn zamanda birincil deerlerin kiinin kendi amalarna
ulama kapasitesine dntrlmesini belirleyen kiisel zellikleri
de hesaba katmas gerekecektir. rnein, sakatl olan b ir kii da
ha geni bir birincil deerler yelpazesine sahip olabilse de, normal
bir yaam srdrme (ya da hedeflerine ulama) ans daha dar bir
birincil deerler yelpazesine sahip olan salkl bir kiiden daha az
olur. Ayn ekilde, yal ya da hastala daha yatkn bir kiinin d a
ha geni bir deerler yelpazesine sahip olsa da daha dezavantajl ol
38. Bkz. Am artya Sen, "Equality o f What?", Tanner Lectures on Human Values
iinde, c. 1, der. S. M cMurrin (Cambridge: Cam bridge University Press, 1982;
Salt Lake City: University o f Utah Press); yeniden bs. Am artya Sen, Choice, Wel
fare and Measurement (1980); ayrca John Rawls vd., Liberty, Equality a n d Law
iinde, der. S. M cMurrin (Cambridge: Cam bridge University Press, ve Salt Lake
City: University o f Utah Press, 1987) ve der. Stephen Darwali, Equal Freedom:
Selected Tanner Lectures on Human Values iinde (Ann A rbor: University of Mic
higan Press, 1995). Ayrca bkz. Am artya Sen Public Action and the Q uality o f Li
fe in Developing C ountries', Oxford Bulletin o f Economics and Statistics 43
(1981); Commodities an d Capabilities (Am sterdam : Norih-Holland, 1985); "W ell
being, Agency and Freedom" (1985); (Jean Dr&zeyle birlikte) Hunger a n d P ub
lic Action (Oxford: Clarendon Press, 1989) ve Capability and W eil-being", The
Quality o f Life iinde, der. Martha Nussbaum v s Am artya Sen (Oxford: Clarendon
Press, 1993).

106

duu gen el olarak kabul edilir.

Ayrt ed ici biim de A ristotelesi kkleri olan ilevler" kavram
bir kiinin yapm aya ya da olm aya deer verebilecei eitli eyleri
yanstr.'0 D eer verilen ilevler yeterli beslenme ve nlenebilir
39. 8 u deiten!iin doas ve yaygnl iin bkz. Amartya Sen, Commodties
and C apabilities (1985) ve Inequality Reexamined (1992). Kaynak tahsisinde
te k li ihtiyalarn dikkate alnm as konusunda bkz. Amartya San. On Economic
Inequality, blm 1; L Doyal ve I. Gough, A Theory o f Human N e e d (N ew York:
Guilford Press. 1991): U. Ebert, "On Comparisons of Income Distributions When
Household Types are Differeni", Economics Discussion Paper V-86-92 (Univer
sity of Oldenberg, 1 9 9 $ ; Dan W. Brock. Life and Death: Philosophical Essays in
Biom edical Ethics (Cambridge: Cambridge University Press, 1993); Alessandro
Balestrino. "Poverty and Functionings: Issues in Measurement and Public Acti
on*. G hm ale OegH Economist! e A m a li d i Economia <5.?(1994): Enrics Chlappero Martinetti, A New Approach to Evaluation of Weft-being and Poverty by Fuzzy
S et Theory*. Giornale D egti Economist! 5 3 (1994); M. Fleurbaey. 'O n Fair Com
pensation*. Theory and Decision 96(1994); Elena Granagka. 'M ore or Less Equ
ality? A Misleading Question for Social Pokey', Giomele Degti Economisti S3
(1994); M. Fleurbaey, "Three Solutions lor the Compensation Problem*. Journal
o f Economic Theory 65 (199S); Ralf Eriksem ve Markus Jantli, Economic Value
and Ways o t L ife (Aldershot: Avebury. 1995); A. F. Shorrocks. 'Inequality and
W elfare Com parisons for Heterogeneous Populations , oaltlm metin (De
partment of Economics, University of Essex, 1995); B. Nofan ve C. T. Whelan,
Resources, Deprivation, and Poverty (Oxford: Clarendon Press, 1996); Ales
sandro Balestrino. 'A Note on Funcfioning-Poverty in Affluent Societies'. Notine
d! Politeia (1996; zel cilt); Carmen Herrero, "Capabilities and Utilities , Econo
m ic Design 2 (1996); der. Santosh M ehrolrave Richard Jolly, Development with
a Human Face (Oxford: Clarendon Press. 1997); Consumers International, The
Social A rt o f Economic C ris is :... Our Rice Pots are Empty (Peners, Malopla:
Consumers International, 1998); ve dier katklar.
40. Bkz, Amartya Sen, "Equality o f What?* (1980). Commodities and Capabiliti
es (1935). ve Inequalities Reexamined (1992). Ayrca bkz. Keiih Griffin ve John
Knight, Human Development and frie International Development Strategies lo r
the 1990s (Londra: Macmillan. 1990): David Crocker, Functioning and Capabi
lity: The Foundations of Sen's and Nussbaum's Development Ethic', Potiticai
Theory 2 0 (1 9 9 2 ); Nussbaum ve Sen, T h eQ u a tityo fU fe (\9 9 3 ), Martha Nussbaum ve Jonathan Glover. Women, Culture, and Development (Oxford: Claren
don Press, 1995); Meghnad Desai, Poverty, Famine, and Economic Oewefopm ent (AkJrshot: Edward Elgar. 1994); Kenneth Arrow, "A Note on Freedom and
Flexibity. ve Anthony B. Atkinson, "Capabilities, Exclusion and Suppfy of Go
ods, her ikisi de Choice, Welfare and Development iinde, der. K. Basu, P. Pallanaik ve K. Suz umura (Oxford: Clarendon Press. 1995): Slelano Zamagni,
'Amartya Sen on Social Choice. Utilitarianism and Liberty*, Italian Economic Pa
pers 2 (1995): Herrero, "Capabilities and Lffififies* (1996); Nolan ve Whelan, Re
sources, Deprivation, and Poverty (1996); Frank Ackerman, Oavid Kiran. Neva
R. Goodwin, Jonathan Harris ve Kevin Gallagher, der. Human Well-being and
Economic Goals (Washington D .C .: Island Prass. 1997): der. J-Fr. Laslier vd
107

hastalklara yakalanmama gibi temel levlerden,41 topluluk hayat

na katlabilme ve zsayg duygusuna sahip olm a gibi karmak et
kinlik ya da kiisel durumlara kadar deiik biimler alabilir.
Bir kiinin kapasitesi o k i in in baarmas mmkn olan alter
natif ilev bileimlerini anlatr. Bu dununda kapasite bir tr zgr
lktr; alternatif ilev bileimlerini baarmak iin gerekli olan te
mel zgrlk (ya da fazla formel olmayan biimde, eitli yaam
tarzlarn gerekletirme zgrl). Szgelimi oru tutan zengin
bir kii, yeme ve beslenme bakmndan zorunlu olarak alk eken
yoksul bir kiiyle ayn ilevsel kazanma sahiptir, ancak birinci ki
i kincisinden farkl bir kapasite kmesi"ne sahiptir (birincisi en
iyi ekilde yemeyi seebilir ve gayet iyi beslenebilirken, kincisi
bunu yapamaz).
nemli kazanmlar ve bunlara denk den kapasite listesinde
yer verilmesi gereken zel ilevler konusunda nemli tartmalar
olabilir.'* Deer bimeyle ilgili bu konu, bu tipte deerlendirici bir
Freedom in Economics (Londra: Routledge, 1998); Prasanla K. Pattanaik, "Cul
tural Indicators o f W all-being: Some Conceptual Isues', World Culture Report
(Paris: UNESCO, 1998); Sabina Alkire, O perationalizing Am artya S en's Capabi
lity Approach to Human D evelopm ent' (Doktora tezi, O xford University, 1999).
41. Yeterli beslenme gibi tem el ilevler bile nemli kavram sal v e am pirik konula
r ierir. Dier katklarn yan sra bkz. Nevin Scrimshaw, C. E. Taylor ve J. E. Gopalan, Interactions o f Nutrition a n d Infection (Cenevre: Dnya Salk rgtit,
1968); T. N. Srinivasan, Malnutrition: Som e M easurement and P olicy Issues'.
Journal o f Development Econom ics 3 (1981); der. K. Blaxter ve J. C. Waterlow,
Nutritional Adaptation in Man (Londra: John Libbey, 1985); Partha Dasgupta ve
Debraj Ray, 'Adapting to Undernutrition: Biological Evidence and its Implicati
o n s', ve S. R. Osmani, Nutrition and the Econom ics o f Food: Im plications o f So
me Recent Controversies', The Political Economy o f Hunger, der. Jean Drze ve
Am artya Sen (O xford: Clarendon Press, 1990); Partha Dasgupta, A n Inquiry in
to Well-being and Destitution (Oxford: Clarendon Press, 1993); der. S. R. O sm a
ni, Nutrition and Poverty (Oxford: Clarendon Press. 1993),
42. Bu konular Tanner Konferanslarmda tartlmtr. Bkz. A m artya Sen, The
Standart o f Living, der. Geoffrey Hawthorn (Cambridge: Cam bridge University
Press, 1987), G ene bkz. konuya ilikin Geoffrey Hawlhorn, John Muellbauer, Ka
vi Kanbur, Kith Hart ve Bernard W illiam sm yorum lar ve benim bu yorum lara ver
diim yantlar. Ayrca bkz. Kaushik Basu, Achievem ent. Capabilities, and the
Concept o f W ell-being', Social Choice and Welfare 4 ( 1987); G .A . Cohen, 'E q u
ality of W hat? O n W elfare. G oods and C apabilities'. Recherches Economiques
de Louvain 56 (1990); Norman Daniels, 'Equality of What: W elfare, Resources
o r Capabilities?" Philosophy o f Phenomenological Research 5 0 (1 9 9 0 ); Crocker.
Functioning and Capability" (1992); Brock, Life and Death { 1993); M uzaffer Ki108

uygulamada kanlmazdr ve bu yaklamn balca yararlarndan

biri deerlendirmeden kaynaklanan sorunlar kapal bir ereve
inde gizlem ektense ak bir tarzda ele alma gereidir.
Sunum tekniklerine, ilev ve kapasite zm lemesine fazla gir
mek gerekmez. Bir kiinin yararland her bir ilevin miktar ya da
boyutu gerek bir sayyla tem sil edilebilir ve bu yapldnda, kii
nin aktel kaanm bir ilev vektr olarak grlebilir. Kapasite
kmesi kiinin iinden seebilecei alternatif ilev vektrlerinden
ibaret olacaktr.43 Bir kiinin ilevlerinin bileimi onun aktel kaza
nanlarm yanstr; kapasite kmesi, kazanaca zgrl, bu rii
nin seim yapabilecei alternatif ilev bileim lerini tem sil eder.44
zlba, Capabilities, W ell-being and Human Developm ent: A S urvey', Journal o f
Development Studies 33 (1996), ve "The Concept o f W ell-being", Economics and
Philosophy 14 (1998); Alkire, 'O perationalizing Am artya S ens Capability Appro
ach to Hum an Developm ent" (1999). Ayrca bkz. kapasite yaklam zerine
sem pozyum : Giomale Degli Economist! e Annali di Economia 53 {1994) ve Nitizla di Politeia iinde (zel cilt); Alessandro Balestrino, G iovanni Andrea Comia.
Enriea Chiappero Martlneltl, Elena G ranaglia, R enata Targets Lenti, Ian Carter,
L Casinf ve I. Bem ettl, S. Razavi ve dierlerinin katksyla Ayrca bkz. yetki
zm lem eleriyle ilgili sempozyum . Journal o l International Development 9 (1997),
der. Des G asper ; Des Gasper, Charles Gore, Mozafier Gizilbash ve Sabina AM re ve Rufus BtecKin katklaryla

43. Her ilevin saysal tem sii imknsz olduu zaman, zmleme, ilev kazammlann bir "n-stsaysh olarak, kapasiteyi de uygun alanda bu trden bir n-sa
ptan kmesi olarak gren daha genel bir ereve iinde yaptfmaltdr. Belirsizli
in yan sra nemli yetersizfik alanlar da olabilir. Bu konuda bkz. Amartya Sen.
Commodities and Capabties (1985). 'Belirsizlik kmesi leorisi*ne ifkin yeni yazm. ilev vektrlerinin ve kapasite kmelerinin deerlendirilmesine ilikin zm
lemede yarad olabilir. Bu tamuda zelikle bkz. Enrica Chiappero M atineni. "A
New Approach to Evaluation of Well-being and Poverty by Fuzzy Set Theory". Giemafe DegS Economisti S3 (1994) ve ayn yazarn, Standart of Living Evaluati
on Based on Sen's Approach: Some Methodological Suggestions', Nit'aie d i Po
liteia 72 (1996; zel d it). Ayrca bkz. KaushikBasu, Axioms for Fuzzy Measures
of Inequality' (1987); Ftovio Defcono. Poverl come incapacity Premesse teoriche, identificazione, e misurazione'. RMsta Intemazionaie d i Science Sodati
9 7 (1989); A. C eriol ve S. Zani, A Fuzzy Approach to the Measurement of Po
verty*. Income and Wealth Distribution, Inequality and Poverty, der. C. Dagum
vd. (New Ybric Spnger-Vertag, 1990); Balestrino. Poverty and Functionings'
(1894); E. Ok, "Fuzzy Measurement of Income Inequality; A Class of Fuzzy Ine
quality Measures*. Social Choke and Welfare 12 (1995); L Casini ve I. Bernel6. Environment, Sustainability, and Sen's Theory*. Notizie d i Politeia (1996; zel
oit): Ve dier katalar.
44- Kapasite perspektifinin pek ok farkl alana uygunluu, danmanlk ayrcal
edindiim pek ok Harvard doktora tezinde aratrlmtr. Bkz. zelliMe. A. K.
109

Bu kapasite yaklamm n deerlendirici oda, ya gerekle

en ilevler zerinde (bir kiinin gerekten yapabildii ey) ya da
kiinin sahip olduu alternatiflerin kapasite kmesi (kiinin gerek
frsatlar) zerinde olabilir. Bu ikisi farkl bildiriim tipleri verir:
Birincisi, kiinin yapt ey hakknda; kincisi, kiinin yapmakta
nemli lde zgr olduu ey hakknda. Her iki kapasite yakla
m tr konuya ilikin yaznda ve zaman zaman birletirilerek
kutlanlmtr'*5
iktisatta olduka yerleik bir gelenee gre, bir seenekler k
m esinin gerek deeri, onlarn salayabilecei en iyi kullanmda
-azamiletirilen davran ve belirsizliin yokluu veri alndndave aktel olarak saladklar kullanmda yatar, O halde, frsatn
kullanm deeri trevsel olarak onun bir unsurunun deerinde (ya
ni en iyi seenek ya da aktel olarak tercih edilen seenekte) yatar.44
Shiva Kumar, "M alem al Capabilities and Child Survival in lo w -in co m e Regions"
(1992); Jonathan R. Cohen, O n Reasoned C h o ice ' (1993); Slephan J. Klasen,
Gender, inequality and Survival: Excess Female M ortality Past and Present"
(1994); Felicia M arie Knaul, Young Workers, Street Life, and G ender: T he Ef
fects of Education and W ork Experience on Earnings in Colom bia" (1995); Karl
W. Lauterbach; "Justice and Functions o f Health Care" (1995); Anthony Simon
Laden, Constructing Shared W ills: Deliberative Liberalism and the Politics of
Identity" (1996); Douglas Hicks, inequality Matters" (1998); Jennifer Prah Ruger,
Aristotelian Justice and Health Policy: C apability and Incom peletely Theorized
A greem ents' (1998): Sousan Abadian, From W asteland to H om eland: Trauma
and the Renewal of Indigenous Peoples and Their Com m unities" (1999).
45. Am artya Sen, Economic Inequalityde (Oxford: Clarendon Press, geniletil
m i bask, 1997) konuya ilikin olduka kapsaml yazna deinilir. Kitabn James
Foster'la birlikte yazlan kapsaml bir ek blm vardr. A yrca bkz. yukarda 38
ve 44. dipnotlar. Ayrca bkz. Haidar A. Khan, Technology, Development a n d D e
m ocracy (Northampton, Mass.: Edward Elgar, 1998); Nancy Folbre, A fim e (Use
Survey) for Every Purpose: Non-m arkel W ork and the Production of Hum an Ca
pabilities'. oaltlm m etin, University of Massachusetts, Amherst, 1997; Frank
Ackerm an v d Human Well-being and Economic Goals-, Felton Earls and Maya
Carison, A dolescents as C ollaborators: In Search of W ell-being', oaltlm
m etin. Harvard University, 1998; der. David Crocker ve Toby Linden, Ethics of
Consumption (N ew York: Rowm an ve Littlefield, 1998); ve dier yazlar.
46. Bu yaklama, kapasite kmesine ilikin temel deerlendirm e' denir; temel
deerlendirm enin doas ve kapsam Commodities a n d Capabilities (1985) ba
lkl kitabm da tartlmaktadr. A yrca bkz. G. A. Cohen'in m idfare" dedii eye
ilikin grleri: 'O n the Currency of Egalitarian Justice', Ethics 9 9 iinde; Equ
ality of W hat? O n W elfare, G oods and Capabilities (1990); ve Self-ownership.
Freedom, and Equality (Cambridge: Cam bridge University Press, 1995). Bkz.
Richard Ameson, Equality and Equality of Opportunity for Welfare", Philosophical

110

Bu durumda, seilmi bir ilev vektr zerinde odaklanmak kapa

site kmesi zerinde younlamakla akr, nk kincisi niha
olarak birincisi tarafndan deerlendirilir.
Kapasite kmesine yansyan zgrlk baka tarzlarda da kulla
nlabilir. nk bir kmenin deerinin her zaman o kmenin en iyi
-ya da seilmi- unsurunun deeriyle saptanmasn gerektirmez. s
tenmeyen frsatlara sahip olmay nemli saymak mmkndr. So
nularn sayesinde olutuu sre tek bana nem tayorsa izlen
mesi gereken doal yn oluturur.47Aslnda, bizatihi seme de
erli bir ilev olarak grlebilir ve baka bir alternatif yoksa e sa
hip olmak, nemli alternatifler var olduu zaman x i semekten
makul biimde ayrt edilebilir.44 Oru tutmak zorunlu olarak a kal
m akla ayn ey deildir. Yeme seeneine sahip olmak, on tutma
y, kii yiyebilecekken yememe tercihi haline getirir.
Sf/Ve 56 (1989), ve "Liberalism, Distributive Subjectivism , a n d Equal O pportu
nity (or Welfare", Philosophy and Public Affairs 19(1990).

47. Bu Konular, Freedom, Rationality and Social Choice [(Oxford: Oxford

University Press, 2000)] balkl kitabmda kapsaml biimde tartlmaktadr. Ay
n a bkz. "Haling C. Koopmans. "On Flexibility of Future Preference*. Human
Judgements and Optimabty. der. M. W. Shelley (New York: Willey. 1964); Oavid
Kraps, "A Representation Theorem for Preference for Flexibility". Econometnca
47 (1979); Peter Jones ve Robert Sugden, "Evaluating Choice". International Re
view o f Law and Economics 2 (1982); James Foster, "Notes on Effective Fre
edom', oaltlm mefin, Vanderbilt University, ktisadi Eitsizlfc zerine Stan
ford Atlyesi. MacArthur Vaktihm katklaryla. Mart 11-13. t993; Kenneth J. Ar
row, *A Note on Freedom and Flexibility". Choice. Welfare and Developmenti^nde, der. Basu. Pattanaikve Suzumura (1995); Robert Sugden. "The Metric of Opportunity", tartma metni 9610 (Economic Research Center, University of East
AngSa, 1996).
48. Bu konuda bkz. Amartya Sen. Commodities and Capabilities (1965) ve "Wel
fare, Preference, and Freedom', Journal o f Econometrics SO (1991). "zgrlk*
boyutunun deeriendMmesine likln eitli neriler iin bkz. Oavid Kreps. "A
Representation Theorem for Preference tor Flexibility" (1979); Patrick Suppas,
Maximizing Freedom o l Decision: An Axiomatic Analysis', Arrow and the Foun
dations o f Economic Potcy. der. G. R. Feiwel (Londra: Macmilan. 1987); P. K.
Pattanaik ve Y. Xu, On Ranking Opportunity Sets in Terms of Freedom of Cho
ice'. Recherches Economkjues de Louvain 56 (1990); James Foster. 'Notes on
Effective Freedom' (1993); Kenneth J. Arrow, *A Note on Freedom and Flexibi
lity*. Choice, Welfare and Development, der. Basu. Pattanaik ve Suzumura
(1995); Carmen Herrero, "Capabilities and Utilties": Clemens Puppe. "Freedom,
Choice, and Rational Decisions", Social Choice and Welfare 12(1995); ve dier
katklar.
Ill

J. A IR L IK L A R , D E E R B M E
V E T O P L U M S A L S E M

Bireysel levler, faydalarn (ya da mutluluk, haz ya da arzulanl)

kyaslanmasndan ok kiiler aras kyaslamaya elverili olabilir.
Gene ilgili ilevlerin pek ou -genellikle zihinsel olmayan zellik
ler- bunlara ilikin zihinsel deerlendirmeden (zihinsel uyum"
iinde snflandmlamayan) farkl biimde grlebilir. Aralarn
amalara (ya da amalara ulamak iin gerekli zgrlklere) d
ntrlmesindeki deikenlik amalar listesinde gsterilebilen kazaxumlann ve zgrlklerin boyutlarnda yansr. Deer bime ve
deerlendirme iin kapasite perspektifini kullanmann avantajlar
bunlardr.
Ne var ki, kiiler aras kapsaml avantaj kyaslamalar aynk
bileenler zerinde toplanma"y da gerektirir. Kapasite perspekti
fi ister istemez oulcudur. Birincisi, bazlar dierlerinden daha
nemli olan farkl ilevler vardr. kincisi, temel zgrle (kapasi
te kmesi) aktel kazanmla (seilmi ilev vektr) karlatrld
nda ne kadar arlk verildii sorunu vardr. Nihayet, kapasite
perspektifinin deerlendirici amalarla ilgili btn kayglar tket
tii iddia edilmedii iin (szgelimi, kurallara ve ilemlere nem
atfedebilir, zgrlklere ve sonulara atfetmeyebiliriz), bir baka
kaygyla kyaslandnda kapasiteye ne kadar arlk vermem iz ge
rektii gibi temel bir sorun vardr.19
Bu oulculuk, kapasite perspektifinin deerlendirici amalar
iin savunulmas halamndan skntl mdr? Tam aksine. Sadece
bir ardk bykl deerlendirmemiz gerektiinde srar etmek
yapacamz deerlendirici akl yrtmenin alanm nemli lde
daraltmaktr. Szgelimi bu, zgrlk, haklar, yaratclk ya da akt
el yaam koullaryla dorudan ilgilenmeksizin sadece hazza deer
veren klasik faydacln lehine deildir. Sadece ardk bir iyi
eye sahip olmann mekanik rahatlnda srar etmek akll yara
tklar olarak kendi insanlmz inkr etmek olur. Bu tpk hepimizin holand bir ey -te k bir ey- (ttsl somon ya da kzarm
49. Bu konularda bk 2 . A m arlya Sen, Com modities a n d Capabilities { 1985); Ine
quality Reexam ined (1992): ve "Capability and W ell-being" (1993).

112

pili gibi) ya da azamiletirmeye almamz gereken bir nitelik (yi

yecein tuzu gibi) bularak ahnn hayatn kolaylatrmaya benzer.
Bireysel avantaj etkileyen etkenlerin ayrkl aktel deer
lendirmenin yaygn bir zelliidir. Herkesin kapsaml avantajnn
deerlendirilebilecei ve kiiler aras kyaslamalar yaplabilecei
trde bir eyin (gelir ya da fayda" gibi) var olduunu sadece
varsayarak bu konuya gzlerim izi kapamaya karar verirsek (ihti
yalar, kiisel koullar v e benzerinde meydana gelen deiimleri
yok sayarsak), bu tutum sorunu zm ez, sadece onu gzlerden sak
lar. Tercihin yerine getirilm esi kiinin bireysel ihtiyalarnn sa
lanmas bakmndan bariz br cazibe tayabilir, ancak (daha nce
tartld gibi) tek tana ele alndnda her toplumsal deerlen
dirmenin merkezinde yer alan ldiler aras kyaslamaya fazla katin
salamaz. Her bir kiinin tercihi O kiinin refahnn nihai halremi
olarak ele almsa, refah dnda her ey (zglk gibi) gz ard edil
se ve herkes ayn talep ilevine ya da tercih haritasna sahip olsa n
le. meta paketlerinin piyasa deerlerinin kyaslanmas (ya da onla
rn meta alannda ortak bir kaytszlk haritas zerindeki greli yer
leim i) kiiler aras kyaslamalar hakkmda bize pek az ey syler.
Daha tam bir tanmlamay gerektiren deerlendirici gelenekler
de, nemli bir ayrkln varl aka kabul edilir. Szgelimi
Rawls' zmlemede birincil deerler belirleyici bir eitlilik
iinde (haklar, zgrlkler ve frsatlar, gelirin ve servetin ve z
saygnn toplumsal tem eli olarak) grlr ve Rawls bunlar eldeki
birincil deerlere ilikin kapsaml bir endeksle ele alr.* Ayrk
50. Bkz. Rawls, A Theory of Justice (1971) ve Political Liberalism (1993). Ken
neth Arrowun nlO im knsi2 k teorem iyle analoji yapan eitli 'm knszlk te
oremleri" kapsam l ve tatm inkr bir Rawls' birincil deerler endeksinin varlna
likin yaznda yer alm aktadr; bkz. Charles Plott, Rawls' Theory o f Justice: An
Impossible ResuH", Decision Theory a n d Social Ethics inde, der, H. W. Gottlng e rv e W. Leinfellner (Dordrecht: Reidel, 1978); Allan Glbbard, "Disparate Goods
and Rawls's Difference Principle: A Social C hoice Theoretic Treatm ent', Theory
and Decision 11 (1979); Douglas H. Blair, "The Prim ary G oods Indexation Prob
lem in Rawls's Theory o f Justicsr, Theory and Decision 2 4 (1988). Blfdlrflmsel
snrlar bu sonularn ortaya km asnda nem li b ir rol oynar (ArroW un teorem in
deki gibi). Bu trden bildiriimse! snrlarn dayatlm asna kar kan bir gr,
Amartya Sen, On Indexing Prim ary G oods and C apabilltles'de tartlmaktadr
(oaltlm metin, Harvard University, 1991). urada Rawls'gi ilem lere uygula
nan szde im knsz sonularn sorunu azaltlmakladr.
^eOW2*lWUe Kiflmna

H3

bir alan zerinde benzer bir deerlendirme uygulamas hem Rawls' yaklamda hem de ilevlerin kullanlmasnda ierilirken. birin
cisi yukarda tartlan nedenlerden tr, yksek yaam standard
na ulama frsat karsnda kaynaklarn ve birincil deerlerin parametrik deiimi nedeniyle bildiriimsel bakmdan daha zayftr.
N e var ki. deer bim e sorunu ya hep ya hi tarznda bir sorun
dur. Etki alan yetersiz olan baz yarglar odaksal bir alann dolay
sz biimde zgUiletirilmesinden k a y n a k la n r Baz ilevler nem
li bulunarak seildiinde bu trden odaksal bir alan zglletirilmi
olur ve bizatihi baadk ilikisi alternatif durumlar zerinde bir
ksmi diizenleme"ye yol aar. Bir i kiisi, bir j kiisinden d a h a
nemli bir ilev gryor, en azndan o trdeki btn ilevlerin o
unu yerine getiriyorsa, budununda i . j den daha yksek deer bi
ilen bir ilev vektrne sahiptir. Bu ksmi dzenleme olas arlk
larn daha ileri dzeyde belirlenmesiyle geniletilebilir. Benzer
siz bir arlklar kmesi, kukusuz, tam bir dzenleme oluturmak
iin yeterli olacaktr, ancak bu genellikle zorunlu deildir. zerin
de anlamaya vanlan bir arlklar dizisi veri alndnda (yani,
arlklarn zglletirilmi bir diziden seilmesi gerektii, bu dizi
nin tam etkisi hakknda bir fikir birlii olmasa da, kabul edildiin
de) dzeylerin kesimesini temel alan ksmi bir dzenleme olacak
tr. Bu ksmi dzenleme, alan daraldka sistematik biimde geni
leyecektir. Alann daralma srecinin bir yerinde -muhtemelen ar
lklarn benzersiz olmasndan tam nce- ksm i dzenleme tamam
lanacaktr51
51. Arlklarn sistem atik biim de daraltlmas ile ksm i dzenlem enin monoton
biimde geniletilm esi arasndaki analitik benzerlikler ve olas dzeylerin kesi
m esine ilikin bir nceleme iin bkz. Am artya Sen 'Interpersonal Aggregation and
Partial C om parability (1970) ve Collective Choice and Social Welfare (1970),
blm 7 ve 7*; ve Charles Biackorby, Degrees o f Cardinality and Aggregate Par
tial O rdering', Econometrics 43 (1975); Ben Fine. A Note on Interpersonal Aggaregation and Partial Comparability*, Econometrics 4 3 (1975); Kaushik Basu,
Revealed Preference o f Government (Cambridge: Cam bridge University Press,
1960); Jam es Foster ve Am artya Sen, 'O n Economic Inequalty After a Quarter
Century", Am artya Sen, On Economic EquaMy iinde, geniletilm i bask (1977).
Kesien ksm i dzenlem eler yaklam ilevlerin deerlendirilm esinin ve llm e
sinin "belirsiz/fuzzy* tem siliyle birletirilebilir. Bu konuda bkz. Chiappero Martinetti, 'A New Approach to Evaluation of W ell-being and Poverty by Fuzzy Set The
o ry ', [Giomale Degli Economisti 53J (1994) ve a yrca bkz. ayn yazarn Stan-

114

K A R K A / gtalflklt J M ta rn u

Kukusuz, bu trden deerlendirici bir uygulamada arlklarn

nasl seileceini sormak gerekir. Bu yargsal uygulama ancak
mantkl deerlendirme arachyla zmlenebilir. Kendi yargla
rn oluturmakta olan belirli bir kii iin arlklarn seilmesi, ki
iler aras bir anlamadan (ya da mutabakattan) ok derinlemesine
dnmeyi gerektirir. Ne var ki, onaylanm bir toplumsal deer
lendirme alanna (m. toplumsal yoksulluk aratrmalarnda) ula
rken arlklar zerinde ya da en azndan bir arlklar alan ze
rinde m akul bir mutabakat" trnn olmas gerekir. Bu bir top
lumsal seme" uygulamasdr ve kamusal tartmay ve demokratik
bir anlay ve kabul gerektirir.*2 Bu sadece ilev alannn kullan
myla ilgili zel bir sonn deildir.
Burada, arlklarn seiminde ilgin bir teknokrasi" ve de
mokrasi seenei vardr ki biraz tartmaya deer. Demokratik bir
onay ya da mutabakat aratrmasna dayanan bir seme ilemi ola
anst dank olabilir ve pek ok teknokrat, bize dora ve ha
zr arlklar verecek olan harikulade bir forml yava yava eri
ten bu karklk nedeniyle canndan bezer. Elbette bylesine sihir
li bir forml yoktur, zira arlk sorunu kii d bir teknoloji deil,
bir deer bime ve yarglama sorunudur.
Toplama ulamak iin alternatif bir formlden ok belirli bir
forml kullanmay nermekten bizi alkoyan hibir ey yoktur,
ancak bu kanlmaz toplumsal seim uygulamasnda, formln
stats bakalar iin kabul edilebilirliine bal olmaldr. Ancak
gene de, makul insanlarn itiraz etmeyecekleri belirgin biimde
dora" bir formle zlem duyulur. T. N. Srinivasan'n yetenek yak
lamna (ve bu yaklamn B M KP'nin nsani Gelime Raporlart'nda ksmi k u lla n m n a ) getirdii zorlu eletiri iyi bir rnek olu
man of Living Evaluation Based on Sen's Approach", [Notizie di Politeia 12]
(1996). Ayrca bkz. L Casini ve I. Bernetti, "Environm ent, Sustainability, and
Sen's T heory', Notizie dePotiteia 72(1996); ve Herrero, Capabilities and Utiliti
es" (1996). A ncak yetersiz bir dzenlem eyle bile p e k o k karar sorunu yeterli bi
imde zlebilir, tam olarak zm lenm eyenter de nem li lde basitletirilebilirler ( hkim alternatiflerin reddiyle).
92. Bu konu ve onun hem toplumsal seim teorisi, hem de kamusal seim teori
siyle olan balants Am erikan ktisat Dem ei'nde yaptm a l konumasnda
tartlmaktadr. Bkz. "Rationality and Social Choice. American Economic Revi
ew 9 5 (1 9 9 5 ).

115

turur. T. N. Srinivasan, deiik kapasitelerin farkl neminden

endielidir ve bu yaklamn gerek gelir erevesinin avantaj
lehine reddedilmesini nerir. Buna metalar tartan bir ilemsel l
m -deiim deeri lm- de dahildir.53 Bu eletiri ne kadar
ikna edicidir? Piyasa deerlendirmesinde kesinlikle bir lm var
dr, ancak bu bize neyi anlatr?
Yukarda tarttmz gibi, deiim deerinin ilem sel l
m bize kiiler aras fayda dzeyleri kyaslamalarm vermez, n
k bu trden kyaslamalar davran seiminden karsanamaz. Bu
konuda, fayday belirli bir kiinin yapt seimin sadece saysal
temsili olarak gren tketim teorisi -kendi balanmda anlaml
olan- geleneinin yanl okunmas nedeniyle bir karklk olmu
tur. Bu, her bir kiinin ayr ayr ele alman tketiminin zmlenme
si iin fayday tanmlamann yararl bir yoludur, ancak bu tek ba
na, kiiler aras kyaslama iin herhangi bir prosedr sunmaz. Paul
Samuelson'n mbadeleyi betimlerken kiiler aras fayda kyasla
malar yapm ak zorunlu deildir gr54 ayn parann teki yz
dr; deiim deeri lmn gzlemleyerek kiiler aras fayda
kyaslamasndan hibir ey renilmez.
Daha nce belirtildii gibi, bu zorluk herkes ayn talep ilevine sa
hip olsa da ortaya kar. Bireysel talep ilevlerinin farkllamas zor
luu artnr. Bu durumda faydann meta temeline ilikin kyaslamalar
bile sorunsaldr. Tercih teorisi de dahil olmak zere talep zmleme
si metodolojisinde, kiiler aras fayda ya da refah kyaslamalarn,
gzlemlenmi meta seimlerinden ve dolaysyla gerek gelir kyasla
malarndan hareketle okumay salayan hibir ey yoktur.
Aslnda, ya, toplumsal cinsiyet, doutan gelen yetenekler, sa
katlklar ve hastalklar gibi kiiler aras eitlilikler veri alndgn53. T. N. Srinivasan, Human Development: A New Paradigm or Reinvention of
the W heel?", Am erican Econom ic Review. P apers a n d Proceeding 84 (1994), s.
-239. Srinivasan bu tezi savunurken, aslnda Robert Sugden'dan (*Welfare, Re
sources ve C apabilities: A Review o f Inequality Reexam ined by A m artya Sen".
[1993]) alnt yapmaktadr. Robert Sugden'n farkl kapasitelere deer bim e im
knyla lgili kukusu Srinivasan'nki kadar iddetli deildir (Sugden kendi sonu
cunu ortaya koyarken, "kapasite yaklam iin benzeen lmlerin gelitirilip
gelitirilem eyeceinden kukuludur" ifadesini kullanr, s. 1953).
54. Paul A. Samuelson, Foundations o f Econom ic A nalysis (Cambridge, Mass.:
Harvard University Press, 1947), s. 205.

116

da, eldeki m eta insanlarn ayn ayn srdrebilecekleri yaamlarn

doas hakknda bize gerekten de pek az ey syleyebilir. Bylece gerek gelir, refahn ve yaam kalitesinin insanlarn deer ver
mek durumunda olduklan nemli bileenlerinin olduka yetersiz
bir gstergesi olabilir. Daha genel olarak bakldnda, deerlendi
rici yarglar iin duyulan ihtiya bireysel refah ya da yaam kalite
si kyaslanmasnda kanlmazdr. Ayrca, kamusal incelemeye de
er veren herhangi biri, bir yargnn gerek gelirleri bu amala kul
lanmak iin oluturulduunu ve rtk biimde kullanlan arlkla
rn deerlendirici incelemeye tabi klnmas gerektiini akla ka
vuturma ykmll altnda olmaldr. Bu balamda, fayday
meta paketlerinden hareketle piyasa-fyat temelinde deerlendir
mek, elde edilebilir bir ilemsel lm n deerlendirici kullanm
iin nceden seilmesinin bir deerden ok bir snrlama olduuna
dair hatal bir izlenim verir - en azndan bazlarna. rtk deerle
rin, kamunun bilgilenme amacyla yapt inceleme her trl top
lumsal deerlendirmenin merkezinde yer alyorsa (byle olduuna
inanyorum), toplumun fazla hazrlk olmakszn hemen kullanabi
lecei elde hazr bir lm n paras olduu gibi sahte bir gerek
eyle incelemeden korunacak yerde daha ak biimde oluturul
mas gerekir.
Piyasa-fiyat yaklamn temel alan deerlendirmenin tercih
edilmesi pek ok iktisatnn benimsedii gl bir tutum olduu
iin, eldeki m eta dnda bt deikenlerin (lm ve hastalklara
yakalanma oranlan, eitim, zgrlkler ve yasalarla tannm hak
lar gibi nemli meseleler) zellikle gerek gelir yaklamn temel
alan deerlendirmelerdeki arlnn dorudan sfr olduunu -r
tk olarak- belirtmek gerekir. Bunlar ancak gerek geliri ve eldeki
metay geniletirlerse -ve ancak bu lde- dolayl bir arlk ta
yabilirler. Refah kyaslamasnn gerek gelir kyaslamasyla kann mas ok ar bir bedele yol aar.
Bylece yaam kalitesinin (ya da refahn) farkl bileenlerine
aka deerlendirici arlklar verme ve bylece ak kamusal tar
tma ve eletirel inceleme iin seilmi arlklar kullanma ihtiya117

cim vurgulamann gl bir m etodolojik nedeni vardr. Deerlendi

rici amalarla lt seiminde sadece deer yarglarnn kullanm
deil, ayn zamanda ve ou kez zerinde tam bir anlamann ola
mayaca baz yarglar da kullanlacaktr. B u trden bir toplumsal
seme uygulamasnda bu kanlmazdr.52 Esas sorun, deerlendiri
ci amalar iin gerek gelir lmleri gibi teknolojik denilen gerek
elerle tavsiye edilen kaba gstergelerden daha byk bir kamusal
destek salayacak bir kriter kullanp kullanamayacamzdr. Bu
kamu siyasetinin deerlendirici temeli bakmndan nemlidir.

K . K A P A S T E B L D R M :
A L T E R N A TF K U L L A N IM L A R

Kapasite perspektifi olduka farkl tarzlarda kullanlabilir. Deer

lendirici kamu siyaseti iin hangi pratik stratejin in kullanlaca so
rununun, bireysel avantajlarn nasl saptanacana ve kiiler aras
kyaslamalarn en m akul biimde nasl yaplacana dair temel so
rundan ayrlmas gerekir. Temel dzeyde, kapasite perspektifi gelir
gibi arasal deikenler zerinde younlamaya kyasla (yukarda
tartlan nedenlerden tr) baz bariz yararlara sahiptir. Ne var ki
bu, pratik ilginin en verimli odann her zaman kapasite lmle
ri olmasn gerektirmez.
Baz kapasiteleri deerlendirmek dierlerinden daha zordur ve
bunlar bir lme tabi tutma giriimleri zaman zaman ortaya
kardklarndan daha ounu gizleyebilir. Genellikle gelir dzeyleri
-fiyat farkllklar ve bireysel ya da grupsal koullarn deiimleri
iin yaplan olas dzeltmelerle- pratik deerlendirmeyi balatma
ta m olarak ok yararl olabilir. Kapasite perspektifinin temelini
oluturan gdlenmenin mevcut verilerle pratik deerlendirme ve
siyasal zmleme yapmak iin kullanlmasnda pragmatizm ihtiyac ok giildr.
55. Bu konuyu 1995'te Am erikan ktisat Dem einde yaptm al konum asn
d a ve 1998de Nbet dl nedeniyle yaptm konum ada ele alm aya altm;
bkz. "Rationality and Social Choice", Am erican Econom ic Review 85 (1995) ve
T h e Possibility of Social Choice", Am erican Econom ic R e v ie w 8 9 ( 1999).

118

Temel kaygya pratik bir biim verilirken alternatif pratik

yaklam ele alnabilir.56
1)
D orudan yaklam: Bu genel yaklam, ilevlerin ya da k a
pasitelerin vektrlerini inceleyerek ve kyaslayarak a y n ayr avan
tajlar hakknda sylenebilecek olan dorudan inceleme biiminde
gerekleir. Pek ok bakmdan bu yaklam, kapasite kayglarm
deerlendirme kapsamna almaya balam ak in kullanlan en do
rudan ve katksz yntemdir. Ne var ki bu farkl formlarda kullan
labilir. Farkllklar unlar ierir:
1.1) Tam kyaslama : Bu trden btn vektrlerin, yoksulluk
ve eitsizlik asndan (ya da konu neyse) birbiri karsnda s
ralanmasn gerektirir.
1.2) Ksmi sralama : Baz vektrlerin dierleri karsnda s
ralanm asn gerektirir, ancak deerlendirici sralamann taml
n gerektirmez;
1.3) Seilmi kapasite kyaslamas : Odak olarak seilmi be
lirli bir kapasitenin kapsamn taml aranmakszm kyaslanma
sn gerektirir.
Aktr ki, "tam kyaslama nn en iddial -genellikle an
iddial- olandr. Btn alternatiflerin tam olarak sralanmasnda s
rar etmeden bu ynde gidebiliriz - belki de ok uzaa. Seilmi
kapasite kyaslamasna ilikin rnekler, istihdam, uzun yaam s
resi, okuryazarlk ya da beslenme gibi zel bir kapasite deikenli
i zerinde dikkati younlatrarak grlebilir.
Ayn bir seilmi kapasite kyaslamalar kmesinden toplanm
bir kapasite kmeleri sralamasna gitmek elbette mmkndr.
Arlklarn, seilmi kapasite kyaslamalan ile ksmi sralama
lar (ya da tam kyaslamalar) arasndaki boluu doldurarak
nemli bir rol oynayacaklar nokta budur.57 Seilmi kapasite kyas
56. Bu yaklam lar O n Econom ic Inequalitynir (Am artya Sen) geniletilm i bas
ksnda (1997) yer alan ek blm de de (James Fosterla birlikte yazlm otan)
tartlmakladr.
57. Farkl alanlardaki (gelirlerin, uzun yaam sresinin, okuryazarln vb. dalm)
dalm llerini ele alm ak ve daha sonra bunlar bir araya getirm ek ayartc bir

119

lamalarnn salad yetersiz kapsama ramen, b u trden kyasla

malarn, tek bana ele alnsalar bile, deerlendirici uygulamalarda
gayet aydnlatc olabileceini vurgulamak nemlidir. Sonraki b
lmde bu konuyu rneklendirme frsat olacak.
2) Btnleyici yaklam: kinci bir yaklam grece daha az ra
dikaldir ve gelir alanlarnda geleneksel kiiler aras kyaslama i
lemlerinin srekli kullanmn, ancak bunlarn kapasite kayglary
la (ou kez olduka informel tarzlarda) tamamlanmasn gerekti
rir. Btnleme ya dorudan ilev kyaslamalar zerinde ya da ka
pasitelerin belirlenmesini etkileyecei umulan gelirden baka arasal deikenler zerinde odaklanabilir. Salk hizmetlerine ulama
imkn ve bu hizmetlerin etki alan, aile tahsisatnda toplumsal cin
siyet eilimlerine ilikin bulgular, isizliin yaygnl ve bykl
gibi etkenler geleneksel lmlerin, gelir alannda salad ks
mi aydnlatmaya eklenebilir. Kapsamn bu ekilde geniletilmesi
bilinenlere gelir eitsizlii ve gelir yoksulluu lmleriyle katk
salayarak eitsizlik ve yoksulluk sorunlarna ilikin kapsaml an
lay zenginletirebilir. Esas olarak bu yaklam, seilmi kapasi
te kyaslam asfn tamamlayc bir aygt olarak kullanmay gerekti-

rir.58
3) Dolayl yaklam: nc bir yaklam tr btnleyici yak
lamdan daha iddialdr, ancak bilinen gelir alan zerinde uygun
biimde ayarlanm olarak odaklanmaya devam eder. Ayarlanm
gelirleri hesaplamak iin gelirden baka kapasite belirleyicileriyle
ilgili bildiriim kullanlabilir. rnein, aile geliri dzeyleri, bu d
zeyleri kapasite kazanm bakmndan eitlemek iin, cehaletle aa
dncedir. A ncak bu hatal b ir ilem olabilir, zira pek ok ey bu deikenlerin
kiiler aras rntlerde birbiriyle nasl ilikilendiine (buna kova ry an s" denebi
lir) bal olacaktr. Szgelim i, d k gelirli insanlar dk okuryazarlk dzeyle
rin de o lm a eilim i d e gsteriyorlarsa, bu iki yoksuniuk birbirini glendirir, bu iki
si ilikisiz (ya da ortogonal") ise byle bir durum grlm ez; tam tersine b ir iliki
v a rs a bu durum da bir deiken bakmndan var olan yoksunluk d ier deiken
tarafndan en azndan b ir lde iyiletirilecektir. Kolinarite ve kovaryans incelenm eksizin, alternatif im knlardan hangisinin ayr dalm gstergeleriyle ele alna
cana karar verilemez.
58. Avrupa balamnda, talya Bankas tarafndan ve Fabrizio Barca'nn nderli
inde talya iin yaplan bir yoksulluk aratrm asnda genellikle bu tamam layc
yaklam kullanlm ve uygulanmtr.

120

 doru, yksek eitim dzeyleriyle yukar doru ayarlanabilir. Bu

ilem eitlem e lekleri zerine genel yazm la ilikili olduu gi
bi. dorudan gzlemlenemeyen (aile iinde belirli cinsiyet eilimi
tiplerinin varl ya da yokluu gibi) nedensel etkileri dolayl ola
rak deerlendirmek iin aile harcamas rntlerinin zmlenme
si zerine yaplan aratrmayla da balantldr.59
Bu yaklamn avantaj gelirin allm bir kavram olmas ve
ou kez daha kesin lme (szgelimi kapsam l kapasite endeksleri"ne) izin vermesidir. Bu daha fazla eklemlenmeye v e belki de
daha kolay yorumlamaya izin verebilir. Bu rnekte gelir lm"n seme gdlenmesi, zgn olarak Hugh Daltonn ner
dii gibi fayda alanndan ok. gelir eitsizliinin etkilerini lmek
iin (eit olarak paylalan eit gelir hesaplamasnda) A. B. Atkinson'n yapt gelir alan seimine benzer.60Eitsizlik. Daltonm
yaklamnda, farktan kaynaklanan fayda kayb bakmndan grle
bilir ve Atkinson'n getirdii deiiklik eit gelir bakmndan,
eitsizlikten kaynaklanan kayb deerlendirmeyi gerektirir.
lm sorunu ihmal edilemez ve dolayl yaklam baz avan
tajlar tar. Ne var ki, bunun dorudan deerlendirmeye kyasla
daha basit olmadm kabul etm ek gerekir. lk olarak, eit gelir
deerlerini saptarken gelirin ilgili kapasiteleri nasl etkilediini
dikkate almamz gerekir, nk dntrme oranlarnn kapasite
deerlendirmesinin temelini oluturan gdlenme zerinden hare
ket etmesi (parasitic) olmas gerekir. Aynca farkl kapasiteler ara
sndaki alverile (ve bunlarn greli arlklaryla) ilgili btn so
runlarla dorudan yaklamda olduu kadar dolayl yaklamda da
yzleilmesi gerekir, nk esas olarak deitirilen ifade birimidir.
59. Bu konuda bkz. Angus Dealon, Microeconometric Analysis for Development
Policy; An Approach from Household Surveys (Baltim ore: John Hopkins Univer
sity Press for the World Bank, 1997). Ayrca bkz. Angus Deaton ve John Muellbauer, Economics and Consumer Behaviour (Cambridge: Cam bridge University
Press, 1980), ve O n M easuring Child Costs: With Applications to Poor Countri
es. Journal o f Political Economy 94 { 1986). Ayrca bkz. Dale W. Jorgenson, Welfere, e. 2, Measuring Social Welfare (Cambridge, M ass.: M IT Press. 1997).
50. Bkz. Hugh Dalton, T h e M easurement o f the Inequality of Incom es', Econo
mic Journal 30 (1920); A. B. A tkinson. "On the M easurement of Inequality , Joureei o f Economic Theory 2 (1970).

121

Bu bakmdan, dolayl yaklam, eit gelirler alannda uygun lm

lerle varlmas gereken kanaatler asndan bakldnda, dorudan
ya k la m d a n temelde fa rk l deildir.
kinci olarak, eitsizlii len bir birim olarak gelir ile eitsizli
i azaltma arac olarak gelir arasnda ayrm yapmak gerekir. Ka
pasite eitsizliinin eit gelirler bakmndan uygun biim de ll
mesi, gelir aktarmnn gzlemlenen eitsizlii nlemenin en iyi yo
lu olduu anlamna gelmez. Telafi etme ya da dzeltmeyle ilgili si
yasal sonn (kapasite eitsizliklerinin deiimindeki etkinlik, ayr
zendirme etkilerinin gc vb.) baka sorunlara yol aabilecei
iin gelir uurumlarnn kolay okunmas'', duruma uygun gelir ak
tarmlarnn bu farkllklar konusunda en etkin are olacan gs
teren bir nerme olarak ele alnmamaldr. Kukusuz, eit gelirler
hatal okunur diye bir ey yoktur, ancak gelir alannn ald ve
dolayszl zel olarak tlirenilmesi gereken byle bir ayartya yol
aabilir.
nc olarak, gelir alan daha fazla llebilir v e eklemlenmi
olsa da, aktel deerler sz konusu olduunda ok yanltc olabi
lir. Gelir dzeyi der ve kii alk ekmeye balarken, kiinin ha
yatn srdrme ansnda bir puanlk keskin bir d olabileceini
dnelim. Gelirler alannda iki alternatif deer arasndaki (tama
men gelire gre llen) fark ok az olsa da, bu trden bir dei
ikliin hayan srdrme ansnda dramatik bir deiim yaratmas
halinde, bu kk gelir deiiminin etkisi gerekten soran olan
alanda (bu rnekte hayatta kalma kapasitesi) ok byk olabilir.
Farklln, gelir farkll kk olduu iin, aslnda az olduu
nu rtiiiinmek bu durumda yanltc olabilir. Aslnda gelir sadece
arasal bakmdan nemini koruduu iin, nihai olarak nemli olan
bu alandaki gelir nm lannn neticelerim fiilen ele almakszn,
bu gelir uurumlarnn ne kadar nemli olduunu bilemeyiz. Bir i
vi uruna bir meydan sava kaybediliyorsa (bu eski dizenin anlat
t nedensel balantlar zinciriyle), o ivi gelirler ve harcamalar
alannda ne kadar nemsiz olursa olsun, byk bir farkllk yaratr.
B u y a k la m la rn h e r biri, u y g u la m a n n doasna, bildiriimin
elde edilebilirliine v e alnmas gereken kararlarn aciliyetine ba122

h olarak deiebilen koullu bir deer tar. Kapasite perspektifi za

m an zaman an derecede titiz biim de seilen terimlerle (doru
dan yaklamlara gre yaplan tam kyaslamalar) yorumland
iin, bunun ksr bir yaklam olduunu vurgulamak nemlidir. Ka
pasitelerin tad nemin temelde onaylanmas pratik uzlamalar
gerektiren eitli aktel deerlendirme stratejilerine uygun olabilir.
Pratik sebebin pragmatik doas bunu gerektirir.

L. S O N U N T E L N D E Y O R U M L A R

Euclid'in Ptom ey'e yle dedii sylenir: Geometriye giden bir

kral yolu yoktur." ktisadi ve toplumsal siyasetlerin deerlendiril
mesine giden bir kral yolunun olduu da kesin deildir. Dikkate
alnmas gereken pek ok kayg vardr ve deerlendirme yaplrken
bu kayglara duyarl olunmaldr Alternatif deerlendirme yakla
mlar zerine yaplan tartmalarn ou norm atif kaygm /m
zn neyin oluturduunu belirleyen nceliklerle ilikilidir.
Etik sorunlara, refah ekonomilerine ve siyaset felsefesine farkl
yaklamlarda ou kez rtk biim de kabul edilen nceliklerin,
deerlendirici yarglarn ayn ayn yaklamlarda temel ald bildi
riimi saptayarak oluturulabilecei ve zmlenebilecei ne sltat. B u blmde, zellikle bu bildiriimsel temeUefin na
sl ilediini ve farkl etik sistemlerle deerlendirici'sistemlerin ta
mamen farkl bildiriimsel temelleri nasl k u lla n d m gstermeye
alld.
Bu genel sorundan hareketle bu blmde ortaya konulan
zmlemede, zellikle faydaclk, liberterlik ve Ravvls adaletteki
zgl deerlendirici yaklamlara deinildi. Deerlendirmeye gi
den kral yollarnn gerekten de var olmad grne uygun bi
imde, bu yerleik stratejilerin her birinde farkl yararlarn var ol
duu, ama ayn zamanda bu stratejilerden her birinin nemli handi
kaplar olduu ortaya kt.
Bu blmn yapsal ksm bireylerin temel zgrlkleri zerin
de dorudan o daklanmann ierimleri ncelenmeye alld ve in
123

sanlarn deer vermek durumunda olduklar eyleri gerekletirme

kapasiteleri -ve yaamlarm ynlendiren zgrlk- zerinde youn
laan genel bir yaklam saptand. Bu yaklam baka bir yerde de
tarttm.51 Dier yaklamlar gibi bu yaklaurun da avantajlar ve
handikaptan olduu aktr. zgrln nemini dorudan dikkate
alan tek yaklamn bu olmad ve dier yaklamlara katkda bu
lunan belirleyici gdlenmeleri de nemli lde dikkate alabildi
i aktr. zgrl temel alan perspektif, baka eylerin yan s
ra, zellikle faydacln insan refahna duyduu ilgiyi, liberterliin
seme sreleri ve eyleme zgrlyle olan ilikisini v e R aw ls
teorinin odakland bireysel haklar ve temel zgrlkler iin ge
rekli olan kaynaklan dikkate alabilir. Bu anlamda kapasite yakla
m, ok geni bir etki atan salayan bir kapsam ve duyarlla sa
hiptir; alternatif yaklamlarda bazdan u y a da bu biimde ihmal
edilen pek ok nemli kaygnn deerlendirici bir anlayla ele aln
masn salar. Bu geni etki alan, kiilerin zgrlkleri, deer ver
dikleri v e ulamaya altklar sonulara ve uygulamalara ak
gndermelerle deerlendirilebildii iin mmkndr.42
zgrl temel alan bu perspektifin farkl kullanm tarzlar da,
zellikle, kullanmn ya hep ya hi formunda ele alnmas gerekti
i fikrine direnerek tartld. Aka zgrl temel alan bir yak-,
lam kullanma imkn, pek ok pratik sorunda, greli olarak sHur
lanabilir. Burada zgrlk temelinde bir yaklamn kapsad igriileri ve bildiriimsel stemleri k ullanmak da mmkndr - belirli
balamlarda makul biimde kullanlabildiinde dier ilemlerin ih
malinde srarc olmadan. Bu yaklam izleyen zmleme, azge
limilii (kabaca zgrlk yoksunluu formunda grlen) ve (z
grlk yoksunluunu ortadan kaldrma ve insanlarn deer vermek
durumunda olduklar faikl tipte temel zgrlkleri geniletme s
reci olarak grlen) kalknmay aydnlatma giriimi iinde bu anla
ylar temel alr. Genel bir yaklam, balam ve elde edilebilir bil61. zellikle bkz. Amartya Sen, Commodities a n d Capabilities (1965); "Well-be
ing, Agency and Freedom (1965); ve Inequality Reexamined (1992).
6 2 zg rl n evriminde d aha teknik baz sorunlar, Freedom, Rationality and
S o d a / Choice: Arrow Lectures and Other E ssays [(Oxford: O xford University
Press, 2000)] balkl kitabm da incelenmitir.

124

giye bal olarak pek ok farkl tarzda kullanlabilir. Kapasite yak

lamna kapsaml etki alann salayan, tem el zmleme ve pragmatik kullanmn oluturduu b u bileimidir.

125

IV

K a p a s ite y o k s u n lu u o la ra k y o k s u l l u k

Son blmde, toplumsal adalet zmlenirken, bireysel avantaj bir

kiinin sahip olduu kapasiteler, yani kiinin deer verdii hayat
tarzna ulamak iin yararland temel zgrlkler bakmndan de
erlendirmenin gl bir nedeni olduu ne srld. Bu perspek
tifte, yoksulluk, standart yoksulluk lt olan gelir azlndan ok
temel kapasitelerden yoksunluk olarak grlmelidir.1 Kapasite1. 8u yoksulluk anlay iin bkz. Am artya San, Poverty and Famines (Oxford:
Clarendon Press, 1981) v e Resources, Values and Development (Cambridge,
M ass.: Harvard University Press, 1984) ve ayrca Jean Drze ve Am artya Sen,
Hunger and Public Action (Oxford: Clarendon Press, 1989), ve SudhirA nand ve
Am artya Sen, "Concepts o f Hum an Development and Poverty: A Multidimensi
onal Perspective', Human Development Papers iinde, 1997 (N ew York: UNDP,
1997).

126

yoksulluk yaklam, dk gelirin yoksulluun balcanedenlerindeo biri olduu, nk gelir yetersizliinin kiinin kapasite yoksunluunun balca sebebi olabilecei grn reddetmeyi gerektir
mez.
Aslnda yetersiz gelir, yoksul bir yaamn gl bir nkoulu
dur. Bu kabul ediliyorsa, yoksulluu kapasite perspektifinden gr
me konusunda (onu geliri temel alan standart yoksulluk deerlen
dirmesi asndan grmenin tam tersine) koparlan bunca yaygara
neden? Yoksullua kapasite yaklamndan yana iddialar u ekil
de sralamak sanrm mmkndr:
1) Yoksulluk kapasite yoksunluu bakmndan makul biimde
saptanabilir; bu yaklamn znde nemli olan yoksunluklar
zerinde younlamaktr (sadece arasal olarak anlaml olan
dk gelirin aksine).
2) Kapasite yoksunluu zerinde -ve dolaysyla gerek yoksul
luk zerinde- gelir azlndan baka etkiler vardr (gelir, kapasi
teyi ortaya karan yegne ara deildir).
3) Dk gelir ile dk kapasite arasndaki arasal iliki farkl
topluluklar arasnda, hatta faikl aileler ve farkl bireyler arasoda
deiebilir (gelirin kapasite zerindeki etkisi baral ve koullu
dur)/
nc konu, eitsizlii y a da yoksulluu azaltmay amalayan
kamusal eylemin ele alnmas v e deerlendirilmesi bakmndan zel
likle nemlidir. Koullu deiimlerin eitli sebepleri, konuya likin
yaznda (ve daha nce 3. blmde) tartlmtr ve pratik siyaset
oluturma balamnda bazlarn zgl olarak vurgulamak yararldr.
Birincisi, gelir d e kapasite arasndaki iliki, kiinin yandan
(rnein yal ya d a ok gen olanlara zg ihtiyalaryla), toplum
sal cinsiyetten v e toplumsal rollerden (rnein anneliin ya da det
olmu aile ykmllkleriyle), yerleim yerinden (rnein su baslan ya da kurakla yatknlk ya da baz kent yaamlarnda grlen
gvensizlik ve iddetle), epidemiyolojik atmosferden (rnein bir
2. Bu iddialar ve ierimleri. Poverty as Capability Deprivation' balkl yazmda
(oaltlm metin. Roma: Bank of Italy) daha kapsaml olarak tartlmakladr.
127

blgedeki algn hastalklarla) ve kiinin deoetleyem eyecei -ya da

sadece ksmen denetleyebilecei- dier deiikliklerden gl n
imde etkilenir.5Ya, toplumsal cinsiyet, yerleim yeri v e benzerle
rine gre snflandrlan nfus gruplarnn karlatrlmasnda, bu
paramp.trilr deiimler zellikle nemlidir.
iirinrisi ( i) gelir yoksunluu ile (2) geliri ilev in e dntrme
nin zorluu arasnda bir dezavantajlar balants olabilir/ Ya, sa
katlk ya da bastalk gibi engeller kiinin gelir edinm e kapasitesini
azaltr.9Ancak bunlar ayn zamanda gelirin kapasiteye dntrl
m esini daha da Torlatnr, nk daha yal, daha sakat y a da daha
ar hasta olan bir kii ayn ilevleri (baanb olm as hibir ekilde
mminin deilse bile) kazanmak in daha fazla gelire (yardm,
jffotez ya da tedavi iin) ihtiya duyabilir.4 Bu, gerek yoksullu3. Szgelim i a lk v s yetersiz beslenm e hem yiyeceklerle hem d e b u yiyecekle
rin besleyiciKiyle ik k lid r. Ayrca, genel salk koullarndan (m . parazH hasta
lklarnn varlndan) fin e m lde etkilenir v e bu d a topluluun sa lk hizm et
lerine v e kam u sal uygulam alarna baldr; bu ko nuda bkz. D rze v e Sen.
H unger a n d P u b lic Aeon (1989) v e der. S. R. O sm ani. Nutrition a n d Poverty
(Oxford: Clarendon Press, 1993).
4. rnek olarak b lc . Jam es Smith, "Healthy Bodies and T h ick W altets: The Dual
R elationship Between Health and Socioeconom ic S tatus', Jo u rn a l o f Econom ic
Perspectives 13 (1999). (1) G elir yoksulluunun yaratt yetersiz beslenm e ile
(2) beslenme yetersizlii nedeniyle i yoksunluundan kaynaklanan gelir yoksun
luu arasnda da baka tiple bir balant" vardr. Bu balantlar iin bkz. Partha,
Dasgupta ve DebraJ Ray, Inequality a s a Determ inant of M alnutrition and
Unemploym ent: Theory", Econom ic Journal 96 (1986); inequality a s a Determ i
nant of Malnutrition and Unemploym ent: Policy", Econom ic Journal 9 7 ( 1987); ve
Adapting to Undernourishm ent: Biological Evidence and Its Im plications", The
Political Econom y o f Hunger, der. Jean Dr&ze ve Am artya Sen (O xford: Claren
don Press, 1990). Ayrca bkz. Partha Dasgupta, A n In q uiry into W ell-being and
Destitution (Oxford: Clarendon Press, 1993), v e Debraj Ray, D evelopm ent Eco
nomies (Princeton: Princeton University Press, 1998).
.
6. Bu trden engellerin Britanya'daki gelir yoksulluu zerindeki byk etkisi iin
bk2.A. B. Atkinson'n nc niteliindeki am pirik incelemesi, Poverty in Britain and
the Reform o f S ocial S ecurity (Cambridge: Cam bridge University Press, 1970).
Sonraki alm alarnda, Atkinson geiir engeli ile dier trden yoksunluklar arasn
daki balanty d aha ileri dzeyde inceledi.
6. Bu ilev engellerinin doas iin bkz. Dorothy W eddeburn, 77te A g e d in the
Welfare State (Londra: Bell, 1961); Peter Towsend, Poverty in the United King
dom : A Survey o f H ousehold R esources a n d Standarts o f Living (H arm ondw orth:
Penguin Books, 1979); J. Palmer, T. Smeeding ve B. Torrey, The Vulnerable:
A m erica's Young a n d O ld in the Industrial World (W ashington D.C.: Urban Instit
ute Press, 1988) ve dier katklar.

128

gun" (kapasite yoksunluu bakmndan) gelir alannda grlenden

ok daha nemli olabileceini ortaya koyar. Bu durum, gelir dk
lne ek olarak dntrme" zorluklar olan yallara ve dier
gruplara yardm amal kamusal eylemi deerlendirirken hayati bir
nem tayabilir.
ncs, aile iindeki paylam yoksullua gelir perspektifin
den yaklaldnda daha byk zorluklara yol aar. Aile geliri ba
z aile yelerinin karma oransz biimde kullanlrsa (szgelimi,
aile ii kaynak paylamnda sistematik bir erkek ocuk tercihi
varsa), bu durumda ihmal edilen aile yelerinin (bu rnekte kzla
rn) yoksunluk boyutu aile geliri bakmndan yeterince yanstlmayabilir. Bu pek ok balamda nemli bir konudur, cinsiyetle ilgili
nyarglar pek ok Asya ve Kuzey Afrika lkesindeki aile ii pay
lamda nemli bir etken olarak grlr. K apasite yoksunluu ba
k as (daha fazla lm, hastalk, yetersiz beslenme, tbbi ihmal
vb. b akmndan) kz ocuklarn yoksunluunu denetlemeye, gelir
zmlemesini temel alan analizlerden daha yatknd r 1
Bu konu Avrupadaki ya da Kuzey Amerika'daki eitsizlik ve
yoksulluk balamnda merkezi bir soran olarak grlmez, ancak
toplumsal cinsiyet eitsizlii sorununun Batl lkeler iin temel
dzeyde geerli olmad varsaym -ki ou kez rtk bir varsa
ymdr bu- bir lde yanltc olabilir, rnein, talya, standart
ulusal muhasebede, grlen emek karsnda grlmeyen kadn
7. Toplumsal cinsiyet eitsizliini zmlemek iki kapasite yoksunluu perspek
tifli ncelemeye altm kaynaklar unlardr: Resources. ValuesandDwalopnwnf (1984; 1997); Commodities and Capabilities(Amsterdam: North-HoOatd,
1985); ve "Missing Women*. BritishMedicalJournal304 (M art 1992). Ayrtcabkz.
Prwiab Bardhan, On Life and Death Questions*. Economic and PoSticalWeakly
9(1974); Lincoln Chen, E. Huq v e S . D'Souza, 'S ex Bias in the Fam ily Allocati
on of Food and Health Care in Rural Bangladesh', Populationand Development
Review 7 (1981); Jocelyn Kyndi ve Araaitya Sen. Indian Women: Well-being
and Survival*, Cambridge Journal of Economics 7 (1983); Pranab Bardhan,
Land. Labor, and Rural Poverty(New York: Columbia University Press, 1984);
D rlze ve Sen, Hunger and PubBcAction (1989); Barbara Harriss, *The Intrafafflily Distribution of Hunger in South Asia*, Ordze ve Sen, The PoH6caf Economy
of Hunger iinde, c. 1 (1990); Raw Kanbur ve L Haddad, *How Serious is the
Neglect of Intrahousehold Inequaity?*, Economic Journal 100 (1990); ve dier
katklar.
tU N lD tg jU lk k K d fa m a

1^0

emeinin en yksek oranda bulunduu lkelerden biridir.' Harca

nan aba ve zamann hesaplanmas ve bunun yol at zgrlk
kayb Avrupa ve Kuzey Am erikada yaplan yoksulluk zmleme
lerinde bile bir etkiye sahiptir. Aile ii paylamlarn dnyann pek
ok blgesinde kamu siyasetiyle ilgili kayglar arasnda yer almas
n gerektiren baka alkanlklar da vardr.
Drdncs, gelirler bakmndan greli yoksunluk, kapasiteler
bakmndan mutlak yoksunluu getirebilir. Zengin bir lkede gre
ce yoksul olmak, kiinin m utlak geliri dnya standartlarndan yk
sek de olsa byk bir kapasite engeli olabilir. Genelde bolluk iin
de olan bir lkede, ayn toplumsal ilevi kazanm ak iin yeterli metalan satn almak daha fazla gelirimiz olmasn gerektirir. The We
alth o f N ations' ta (1776) Adam Smithin nclnde oluturulan
bu gr, sosyolojik yoksulluk anlaynn merkezinde yer alr ve W.
G. Runciman, Peter Townsend ve dierleri tarafndan zmlenmi
tir.9
rnein, bir grup insann topluluunhayatnda rol almas" her
toplumsal dlama aratrmas iin hayati nem tayabilir. Top
luluk hayatna katlma ihtiyac, m odem aralarn (televizyonlar, vi
deo kayt cihazlar, otomobiller vs.) az ok yaygm olduu bir lke
de bu imknlara (refahn fazla yksek olmad lkelerde ihtiya
duyulan eylerin aksine) olan talebi dourabilir ve bu, zengin bir
lkede yaayan grece yoksul kiiye, bu kii bolluun daha az ol
duu lkelerde yaayan insanlarnkine kyasla ok daha yksek bir
gelir dzeyinde olsa bile bir yk getirir.19Aslnda zengin lkelerde
ki paradoksal alk fenomeni -Birleik D evletlerde bile- bu tke
tim yaryla ilgilidir.11
8. Bu konuda bkz. Birlem i M illetler Kalknm a Program, Human Development
Report 1995 (New York: O xford University Press, 1995).
9. Bkz. W. G. R undm an, Relative Deprivation and Social Justice: A S tudy o f At
titudes to Social Inequality in Twentieth-Century England (Londra: Roulledge.
1966): ve Towsend, Poverty in the United Kingdom (1979).
10. Bu konuda bkz. Poor. Relatively Speaking" balkl makalem , Oxford Econo
mic Papers 35 (1983); yeni bs. Resources, Values a n d D evelopm ent (1984) iin
de.
11 Bu balant, Inequality Reexam ine balkl kitabm n (Oxford: Clarendon
Press; ve Cambridge, M ass.: Harvard University Press, 1992) 7. blm nde
zmlenmitir.
130

F 9 A R K A le S riflU c K O u m u

Kapasite yaklamnn yoksulluk zmlemesindeki etkisi, dik

kati aralardan (ve her zaman dikkati eken belirli bir aratan, ya
ni gelirden) insanlarn ulamak istedikleri amalara ve dolaysyla
bu amalara ulaabilmek iin gerekli olan zgrlklere ynelterek,
yoksulluun ve yoksunluun doasna ve nedenlerine ilikin anla
y glendirmektir. Burada ksaca ele alnan rnekler, bu kapsam
genilemesinden kaynaklanan ek anlay canlandrr. Yoksunluklar
daha temel bir dzeyde -ve toplumsal adaletin bildiriim sel taleple
rine daha yakn- grlr. Kapasite-yoksullk perspektifinin uygun
luu da burada ortaya kar.

A . G E L R Y O K S U L L U U V E K A P A S T E Y O K S U L L U U

Kapasite yetersizlii olarak yoksulluk ile gelir azl olarak yoksul

luu kavram sal olarak ayrmak nemli olmakla birlikte bu iki pers
pektifi ilikilendinmekten baka are yoktur, nk gelir, kapasite
iin nemli bir aratr. Ve kiinin srdrd yaam etkileyen yk
sek kapasiteler genellikle o kiinin daha retken olma ve daha faz
la gelir salama kapasitesini ykselttii iin, kapasite geliimi ile
daha fazla kazanma gc arasnda bir balant olduunu dnrz
ve bunu yaparken baka balantlar gzden karrz.
Oysa, baka balantlar gelir yoksulluunun ortadan kaldrlma
s iin zellikle nemli olabilir. Szgelimi daha iyi temel eitim ve
salk hizm eti yaam kalitesini dorudan iyiletirmekle kalmaz, ay
n zamanda kiinin gelir edinme kapasitesini artrr ve gelir yoksul
luundan zgrlemesini salar. Temel eitimin ve salk hizmeti
nin etki alan daha da genitir v e kii potansiyel olarak yoksul olsa
bile an yoksulluun stesinden gelme ansm artrabilir.
Bu balantlarn nemi, iktisadi reformlarla ilgili olarak Hindis
tan zerine Jean Drfezeyle birlikte yaptm son almann en
nemli odak noktalarndan birini oluturdu.12ktisadi reformlar pek
ok yoldan Hindistan halkna, an denetim ve Raj lisans13deni12. Jean Drze ve A m arlya Sen, India: Economic Development and Social Op
portunity (Delhi: Oxford University Press, 199S),
13. Der. Isher Judge Ahluwalia ve I. M. D. Little, India's Economic Reforms and

131

Jen snrlamalarla bask altna alnmaya allan iktisadi frsatlar

amtr. Ve gene yeni imknlarn kullanlmasn salayan frsatlar
Hint topluluunun farkl kesimlerinin sahip olduu toplumsal ha
zrlktan bamsz deildir. Reformlar gecikmi olsa da, toplumsal
imknlarn salad iktisadi frsatlarn topluluun btn kesimleri
iin desteklenmesi halinde bu kesimler ok daha retken olabiliyor
lard. Aslnda p ek ok Asya ekonomisi -nce Japonya, daha sonra
Gney Kore, Tayvan, Hong Kong ve Singapur ve ardndan reform
sonras in ve Tayland ile Dou ve Gneydou Asyadaki dier l
keler- yeterince destekleyici bir toplumsal arkaplan araclyla bu
ktisadi frsatlar nemli lde yaygnlatrmlar dr. B u destekle
yici toplumsal arkaplan, daha yksek okuma yazma ve hesap yap
m a dzeylerini ve temel eitimi, genel salk hizmetinin iyiletiril
mesini, toprak reformlarnn tamamlanmasn ve benzerlerini kap
sar. Ekonominin almasndan kan ders ve ticaretin nemi, Hin
distan'da, gnein doduu ynden gelen dier mesajlardan daha
kolay renilmitir.14
nsani gelime bakmndan Hindistann baz blgeleri (zellik
le Kerala), daha yksek eitim, salk hizmeti ve toprak reformu
dzeyleriyle dier blgelerden (zellikle. Bihar, Uttar Prade. Ra
jasthan ve Madhya Pradesh) olduka farkldr. Kstlamalar farkl
eyaletlerde farkl biimler almtr. Keralann yakn zamanlara ka
dar piyasa temelinde denetimsiz iktisadi bymeye ynelik derin
bir kukuyla birlikte gelien piyasa kart siyasetler yznden s
knt ektii ne srlebilir. Bu nedenle eyaletin insan kaynaklar,
yaygn iktisadi byme iin daha btnleyici bir iktisadi stratejiyle
yeterince birlikte kullanlamamtr. Daha btnleyici bir iktisadi
strateji imdilerde uygulanmaya allmaktadr, te yandan, kuzey
eyaletlerinin bazlar farkl denetim lleri ve piyasa frsatlanna
ramen, dk toplumsal kalknma dzeyleri yznden sknt ek
mitir. Farkl sakncalar ortadan kaldrmak iin ok gl bir b
tnleyici yaklama ihtiya vardr.
Development: Essays forManmohan Singh'deki (Delhi: O xford University Press.
1998) gazele koleksiyonlarna bkz. Ayrca bkz. VTjay Joshi ve Ian Little. Indian
Economic Reforms, 1991-2001 (Delhi: O xford University Press, 1996).
14. Bu grlerin d aha kapsam l biimde gelitirildii kaynak: Orze v e Sen, In
dia: Economic Development and Social Opportunity (1995).
132

Ne var ki. olduka mtevaz bir iktisadi bymeye ramen Ke

rala'nm gelir yoksulluunu Hindistann herhangi bir dier eyale
tinden ok daha hzl biimde azaltm olmas ilgintir.15Baz eya
letler yksek iktisadi byme sayesinde gelir yoksulluunu azaltr
ken (Pencap en arpc rnektir), Keralann ar yoksulluu azalt
madaki baars, temel eitimin ve salk hizmetlerinin yaygnla
masna ve adil toprak datmna ok ey borludur.
Gelir yoksulluu ile kapasite yoksunluu arasndaki bu balan
tlarn zerinde durmak gerekliyken, sadece gelir yoksulluunu
azaltmann yoksullua kar izlenen siyasetin nihai gdlenmesi
olamayaca gereini gzden karmamak da nemlidir. Yoksullu
u gelir yoksunluunun dar terimleriyle grme ve gelir yoksulluu
nu azaltmann en iyi aralar olarak, eitim, salk hizmetleri ve
benzerine yaplan yatrmlar hakl karm a tehlikesi vardr. Bu.
amalarla aralar birbirine kartrmak olur. En tem el sorunlar bi
zi. yukarda tartlan nedenlerden tr, yoksulluu ve yoksunlu
u insanlarn fiilen srdrmekte olduklar yaamlar ve fiilen sahip
olduklar zgrlkler asndan anlamaya zorlar. nsan kapasiteleri
nin geniletilmesi dorudan bu temel kayglara denk der. Bylece, insan kapasitelerinin gelimesi, retkenlik ve kazanma gcnn
genilemesiyle birlikte gider. Bu iliki, kapasite geliiminin insan
yaamn zenginlemesine ve insan yoksunluklarnn hem sklk
hem de younluk bakmndan azalmasna dorudan ve dolayl ola
rak katkda bulunan nemli bir dolayl balant oluturur. Arasal
balantlar, nemli olsalar da yoksulluun doasna ve zelklerine ilikin temel bir anlay ihtiyacnn yerini alamazlar.

B. N E Y N E T S Z L ?

iktisadi ve toplumsal deerlendirmede eitsizliin ele alnmas pek

ok amaz ierir. Temel eitsizlikleri adil modeller bakmndan
15. Bkz. G. D atl, Poverty in India and Indian States: An Update (Washington
D.C.: International Food Policy Research Institute. 1997). Ayrca bkz. World
Sank. India: Achievem ents a n d Challenges in Reducing Poverty, rapor no.
15483 IN, 27 M ays 1997 (bkz. zellikle ekil 2.3).

133

savunmak genellikle zordur. Adam Smithin yoksulun karlarna

duyduu ilgi (ve bu karlar ihmal etme eilimine duyduu fke)
doal olarak hayali bir aygt tarafsz bir seyirci gibi kullanma
syla -toplumsal yargda adaletin gerekleri zerine uzun erimli igrler sman bir soruturmayla- ilikiliydi16 Ayn ekilde, John
R awls'in hakkaniyet olarak adalet fikri hipotetik bir balang
durumu (ki bu konumdaki insanlar kim olacaklarn henz bilmez
ler), seilmesi umulabilecek ey halamndan adaletin gereklerine
ilikin zengin bir anlay salar ve onun adalet ilkelerinm karak
teristiini oluturan an-eitsizlik zelliklerini ortaya koyar. Top
lumsal dzenlemelerdeki belirgin eitsizlikleri toplumun aktel
yeleri iin aklc biimde hakl karmak da zor olabilir (rnein,
bu eitsizliklerin bakalarnn m akul biimde reddedemeyecei
bir durum olmas, Thomas Scanlonm etik deerlendirme iin ner
dii -ve etkin biimde kullanlan- bir lttr).18Youn eitsizlikler
toplumsal olarak kesinlikle cazip deildir ve ciddi eitsizlikler, ba
zlarnn ne srecei g ib i barbarca olabilir. Aynca, eitsizlik duy
gusu toplumsal uyumu da zedeleyebilir ve baz eitsizlik tipleri et
kinlii bile zorlatrabilir.
Ve gene eitsizlii ortadan kaldrma giriimleri, pek ok dunun
da, ounluun -hatta bazen herkesin- kaybetmesine yol aabilir.
Bu uzlamazlk tr mevcut koullara bal olarak lm l ya da id
detli olabilir. Adalet m odelleri -tarafsz seyirciyi ya da balang
d u ru m u n u ya da m akul olmayan reddi kapsayan- bu farkl dn
celeri dikkate almak zorundadr.
Toplayc ve paylatrc dnceler arasndaki atmann ikti
16. Adam Sm ith, The Theory o f Moral Sentiments (1759; gzden geirilm i bs.,
1790; yeni bs., der. D. . Raphael ve A. L. M acfie O xford: Clarendon Press,
1976).
17. John Rawls. A Theory o f Justice (Cambridge, M ass.: Harvard University
Press, 1971). Ayrca bkz. G . A. Cohen, Ronald Dworkin, John Rawls, T. M. Scan
lon, Am artya Sen ve Q uenlin Skinner'm katklaryla der. Stephen Danvall, der.
Equal Freedom: S elected Tanner Lectures on Human Values (Ann Arbor: Univer
sity of Michigan Press, 1995).
18. Thom as Scanlon, Contractualism and U tilitarianism ', Utilitarianism and Bayo n d iin d e, der. Am artya Sen ve Bernard W illiam s (Cambridge; Cam bridge Uni
versity Press, 1982); A yrca bkz. gene Scanlon'm What We Owe Each Other
(Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1998).

134

satlar arasnda dikkat ekici bir profesyonel ilgi grmesi artc

deildir. Sorun nemli olduu iin bu ilgi yerindedir.19Toplayc ve
paylatrc dnceleri ezamanl ele alarak toplumsal kazananla
r deerlendirmeyi amalayan pek ok uzlama forml nerilmi
tir. yi bir m ek, A . B. Atkinsonn eit olarak paylalan eit ge
lir kavramdr. B u kavram, toplam geliri, onun gelir paylamnda
ki eitsizlik boyutuna gre hesaplanan deerini azaltarak, bu arada
etik kanaatimizi yanstan bir parametrenin seilmesiyle toplayc ya
da paylatrc grler arasnda bir tercih yaparak ayarlar.20
Ne var ki, alan -deerlendirilecek ve incelenecek eitsizlik
bakmndan odak alnacak deiken- seimiyle ilgili farkl bir at
malar snf vardr ve bu nceki blmde ele alnan konuyla ilgili
dir. Gelirlerin eitsizlii, refah, zgrlk ve yaam kalitesinin fark
l ynleri (salk ve uzun yaam sresi dahil) gibi baka alari'lardaki eitsizlikten (yani dier ilgili deikenler bakmndan) nemli
lde farkllaabilir. Ve toplayc baarlar bile, bileimin -ya da
toplamanm - yapld alana bal olarak farkl biimler alr (sz
gelimi, ortalama gelir bakm andan snflara ayrlan toplumlar, orta
lama salk koullarna gre snflara ayrlan toplumlardan faikl
olabilirler).
Farkl gelir ve kapasite yaklamlar arasndaki ztlk eitsizliin
ve etkinliin ncelenmekte olduu alan zerinde dorudan bir etki
19. m . Bkz. Jam es M irrlees. An Exploration in the Theory o f O ptim al Income
Taxation", Review o f Economic Studies 3 8 (1971); der. E. S. Phaips, Economic
Justice (Harm ondsw orth: Penguin Books, 1973); Nicholas Stern, On Ihe Speci
fication o f M odes o f O ptim um Incom e Taxation", Journal o f Public Economics 6
(1976); A . B. Atkinson ve Joseph Stiglitz, Lectures on Public Economics (Lond
ra: M cG raw-Hill, 1980); D. A. Starrett, Foundations o f Public Economics (Camb
ridge; C am bridge University Press, 1988); ve dier katklar.
20. A. B. Atkinson. O n th e M easurement of inequality", Journal o f Economic
Theory 2 (1970), v e Social Justice and Public Policy (Brighton: Wheatsheaf;
Cambridge, M ass.: M IT Press, 1983). Ayrca bkz. S. Ch. Kolm, T he Optimum
Production o f Social Justice", Public Economics iinde, der. J. M argolis ve H.
Guidon (Londra; M acm illan, 1969); Am artya Sen, On Economic Inequality (Ox
ford: Clarendon Press, 1973; Jam es Foster'n ekiyle geniletilm i bask, 1997);
Charles Blackorby v e David Donaldson, "A Theoretical Treatm ent of Indices of
Absolute Inequalty", International Economic Review 21 (1980) ve Elhicaiiy Sig
nificant O rdinal Indexes of Relative Inequality", A dvances in Econometrics , c 3,
der. R. Basm ann ve G. R hodes (Greenwich, Conn.: JAI Press, 1984).

135

yaratr. rnein, yksek geliri olan ancak siyasal katlm frsat ol

mayan bir kii bilinen anlamda yoksul deildir, ancak nemli bir
zgrlk asndan olduka yoksuldur. Dierlerinden daha zengin
olan ancak tedavisi ok pahal bir hastaln skntsn eken b iri
si, olaan gelir dalm istatistiklerine gre yoksul olarak snflandm lam asa da, nemli bir konuda aka yoksun bir kiidir. Kendi
sine i bulm a frsat verilmeyen, ancak devletten isizlik yardm
alan bir kii, gelirler alannda daha az yoksun grlebilir, oysa son
derece deerli olan -ve deer katan- meslek ed in m e frsat asn
dan daha yoksun durumdadr, isizlik sorunu, dnyann baz blge
lerinde (ada Avrupa dahil) zellikle nemli olduu iin, eitsiz
lik deerlendirmesi b a lam n d a gelir ve kapasite yaklamlar ara
sndaki ztl kavrama ihtiyacnn gl olduu bir baka alandr.

C . S Z L K V E K A PA ST E Y O K SU N L U U

Gelirler alannda eitsizlie ilikin deerlendirmelerin nemli ka

pasitelere ilikin deerlendirmelerden farkl olabilecei baz nem
li pratik rneklerle kolayca gsterilebilir. Avrupa balamnda bu
ztlk, ada Avrupada isizliin geni apta hkm srmesi ne
deniyle zellikle anlamldr.^ sizliin neden olduu gelir kayb,
genellikle Bat Avrupa'da grld gibi, gelir desteiyle (isizlik
yardmlar dahil) telafi edilebilir. Gelir kaybnn tamamen isizlik
le ilikilendirilmesi halinde, bu kayp gelir destei sayesinde byk
lde ortadan kaldrlabilir (kukusuz, bu telafi mekanizmasnn
gerektirdii m ali ykn sosyal maliyetleri ve tevik edici etkisi gi
bi daha ileri dzeyde bir sorun da vardr). Ne var ki isizlik baka
trden yoksunluklara neden olarak bireylerin yaamlar zerinde
21. "Inequality, Unemploym ent and Contem porary Europe balkl yazm da (Calouste G ulbenkyan V aklinm 5 -7 M ays 1997 tarihli ve Sosyal Avrupa* konulu
Lizbon Konferans'na sunulan v e International Labour RevieW\e. 1997de yaym
lanan) bu ztln Avrupa'daki ada siyasal meselelerle olan ilgisini tarttm .
sizliin zgrlk v e kapasite kayb bakm ndan tad nem konusunda (Beli
ka verileriyle) bkz. Eric Schockkaert ve L Van Ootegem, Sen's Concept of Li
ving Standarts Applied to the Belgian Unemployed", Recherches Economiques
de Louvain 5 6 (1990).

136

baka ciddi etkiler yaratrsa, bu dunun gelir destei yoluyla yaplan

iyiletirmenin etkisini snrlayacaktr. sizliin gelir kaybndan
baka psikolojik bozukluklar, alma gdlenmesi, beceri ve z
gven kaybm, hastalklar ve hastala yakalanm a oranlarnda (hat
ta lm oranlarnda) art, aile ilikileri ve sosyal hayatn bozulma
s, toplumsal dlanmann artmas, rksal gerilimlerin ve toplumsal
cinsiyet asimetrilerinin ne kmasn kapsayan pek ok uzun erim
li etkileri olduunu gsteren bol miktarda bulgu vardr.22
ada Avrupa ekonomilerindeki muazzam isizlik dzeyi veri
alndnda, sadece gelir eitsizlii zerinde younlamak zellikle
yanltc olabilir. Aslnda, Avrupa'daki m uazzam isizlik dzeyinin
tek bana ele alndnda en azndan gelir dalm kadar nemli
bir eitsizlik oluturduu ne srlebilir. Gelir eitsizliinin odaa
yerletirilmesi, Bat Avrupa'nn eitsizlii aada tutma ve gelir
eitsizliinde arttan kanma konusunda Birleik Devletler dene
yiminden ok daha iyi eyler yapt izlenimine yol aar. Gelirler
alannda A. B. Atkinson, Lee Rainwater ve Timothy Smeedingin
OECD (ktisadi birlii ve Kalknma rgt) iin dikkatle hazr
ladktan aratrmada ortaya konulduu gibi, eitsizlik dzeyleri ve
trendleri bakmndan Avrupa ok daha iyi bir sicile sahiptir.23 Ola
an gelir eitsizlii lmleri Birleik Devletler'de genellikle At
lantik'in Avrupa tarafndaki lmlerden daha yksek kmakla
kalmaz, ayn zamanda ABDdeki gelir eitsizlii Bat Avrupann
pek ok lkesinde grlmedik biimde yksektir.
22. Bkz. 'Inequality, Unemploym ent and Contem porary Europe (1997) balkl
m akalem de alnt yaplan kaynaklar. sizliin psikolojik ve d ier toplumsal zarariar' iin bkz. R obert Solow, "M ass Unemploym ent as a Social Problem", Cho
ice. Welfare and Development iinde, der. K. Basu, P. P a tta n a ikve K. Suzumura (O xfo rd : Clarendon Press, 1955) ve A . G oldsm ith, J. R. Veum ve W, Dar'ity Jr.,
"The Psychological Im pact o f Unemploym ent and Joblessness", Journal o f Sodo-Economics 2 5 (1996) ve dier katklar. Ayrca bkz. toplum sal d la m a k la il
gili yazna iyi bir rnek olarak, G e ry Rodhers, Charles G ore ve J. B. Pigueiredo,
S ocial Exclusion: Rhetoric. Reality, R esponses (Cenevre: International Institute
for Labour Studies, 1995); Charles G ore vd., Social Exclusion and Anti-poverty
Policy {Cenevre: International Institute for Labour Studies, 1997); Arjan de Haan
ve Simon M axwell, Poverty and Social Exclusion in North and South, zel say,
Institute o f Development Studies Bulletin 29 (O cak 1998).
23. A . B. Atkinson, Lee Rainwater v # Timothy Sm eeding, Income Distribution in
OECD Countries (Paris: OECD, 1996).

137

Ve gene, baklarmz gelirden isizlie evirecek olursak, g

rnm ok farkllar. sizlik Bat Avrupann byk bir blmn
de dramatik bir art gsterirken, Birleik Devletler'de byle bir
trend yoktur. rnein, 1965-1973 dneminde. Birleik Devletle rdeki isizlik oran % 4,5 iken, talyada % 5,8, Fransada % 2,3
ve Bat Almanyada % 1 in altodayd. imdiki halde bu lkede
-talya, Fransa ve Almanya- isizlik oranlar %10 ile 12 civarnda
dolarken, Birleik D evletlerdeki isizlik oram hl % 4 ile 5 ara
sndadr. sizlik yaam ypratyorsa, bu durumda iktisadi eitsizlik
zmlemesinde bir ekilde hesaba katlmas gerekir. Gelir eitsiz
liindeki karlatrmal trendler Avrupaya bir honutluk bahanesi
salar, ancak eitsizliin daha geni bir gr balamnda ele aln
m as halinde bu honutluk derin biimde yanltc olabilir."
Bat Avrupa ile Birleik Devletler arasndaki kartlk bir baka
ilgin -ve baz bakmlardan daha genel- sorunu ortaya koyar. Ame
rikan toplumsal etiinin, refah devletinde yetimi tipik bir Bat Av
rupalInn kolayca kabul edemeyecei bir tarzda, yoksullara fazla
destek olunmamasn olaan bulduu grlr. Ancak ayn Ameri
kan toplumsal etii Avrupada yaygn olan iki haneli isizlik dzey
lerini katlanlma? bulacaktr. Avrupa, isizlii -ve onun artmdikkat ekici bir itidalle kabul etmeyi srdrmtr. Bu kartln
temelinde toplumsal ve bireysel sorumluluklara ilikin tutum fark
ll yatar. imdi bu konuya geliyorum.

24. u srada yeni siyasal inisiyatiflere duyulan ihtiya zellikle gldr. Bkz. Jean-Paul Fitoussi ve R. Rosanvallon, Le Nouvel g s dea inSgaltes (Paris: Sevil.
1966); Edmund S. Phelps, Rewarding Work: How to Restore Participation and
Self-support to Free Enterprise (Cambridge, Mass.: Harvard University Press,
1997), A yrca bkz. Paul Krugman, Technology, Trade a n d Factor Prices, NBER
W orking Paper no. 5355 (C am bridge, Mass.: National Bureau o f Econom ic Re
search, 1995); Stephen Nickell, Unem ploym ent and Labor M arket Rigidities: Eu
rope versus North America", Journal o f Economics Perspectives 11 (1997); Ric
hard Layard, Tackling Unemployment (Londra: M acm illan, 1999); Jean Paul Fitoussi, Francesco Qiavezzi, Assar Undbeck, Franco Modigliani, Beniam ino Mo
no, Dennis J. Snower, Robert Sotow ve Waus Zimm erm an, "A M anifesto on
U nem ploym ent in the European Union", oaltlm metin, 1996.

138

D.
S A L IK H Z M E T V E L M L L K O R A N I:
A M E R K A N V E A V R U PA T O P L U M S A L TU T U M L A R I

Birleik D evletlerde yaayan farkl rk gruplan arasndaki eitsiz]ik son zamanlarda byk bir ilgi konusu olmutur. Szgelimi, A f
rika kkenli Amerikallar gelir bakmndan Amerikal beyazlardan
nemli lde daha yoksuldurlar. Bu genellikle ulus iindeki Afri
ka kkenli Amerikallarn greli yoksulluunu ortaya koyan bir r
nek olarak grlr, ancak dnyann geri kalanndaki daha yoksul
halklarla kyaslandnda durum farkldr. Aslnda. nc Dnya
lkelerinin nfusuyla kyaslandnda, Afrika kkenli Amerikallar,
fiyat farkllklar dikkate alndnda bile gelir bakmndan birka
kat daha zengin olabilirler. Bu ekilde bakldnda. Afrika kkenli
Amerikallarn yoksunluu uluslararas perspektifte nemsiz gr
nr.
Ancak gelir bu trden kyaslamalar yapmaya uygun bir alan m
dr? lme erken yata yenik dmeden olgunluk ana kadar ya
ama temel kapasitesi ne olacak? 1. blmde tarttmz gibi, Af
rika kkenli Amerikal erkekler bu lt bakmndan inde ya da
Hindistan'n Kerala eyaletinde (bkz. sayfa .... ekil 1.1), ayn za
manda Sri Lanka, Kosta Rika, Jamaika ve daha pek ok yoksul
ekonomide yaayan ok daha ytiksul erkeklerin olduka gerisine
debilirler. Zam an zaman, Afrika kkenli Amerikallarn olduka
yksek lm oranlarnn, yaygn iddet nedeniyle sadece erkekler
ve gene sadece gen erkekler iin geerli olduu dnlmtr.
Aslnda, ekil 1.2 ( s . ...) siyah kadnlarn da sadece Birleik Devletlerdeki beyaz kadnlarn deil. Keraladaki Hintli kadnlarn da
gerisine dtklerini ve inli kadnlarn gerisine dmeye ok yak
latklarn gsterir. ekil 1.1de, Amerikal siyah erkeklerin inli
ler ve Hintliler karsnda yllara gre zemin kaybetmeye devam et
tikleri -iddetten kaynaklanan lm yaygn olduu zaman daha
gen yalarda ldkleri- de grlebilir. lmler konusunda iddet
ten daha fazla aklama gerekir.

139

EKL 6: Gerek gelir ve aile gelirine gre dzenlenmi, siyahlar le beyazlar

arasndaki lmllk oran karlatrmas (Ya: 35-54 ya aras)

35
e n

3.0

25

2.0

P
1

15

2 .2
1

1,0
0,5

0
Tttmi!
G erek

1,6

jl

11

11 l

Tm
E rkekler
D ren!enm i G erek

E rkekler
D zenlenm i

KaHmtar
G erek

K adnlar
D zenlenm i

Kaynak: M. W. Owen, S. M. Teutsch, D. F. W illiamson ve J. S. Marks, "Birleik

Devletler'de Yetikin Siyahlarn Ar lm llk Oran zerinde Bilinen R isk Fak
trlerinin Etkileri", Journal of the American Medical Association 263, no. 6 (9 u
bat 1990).

Aslnda, daha ileri ya gruplarm (szgelimi, otuz be ve altm

drt) ele alsak da, beyaz erkekler karsnda siyah erkeklerin v e be
yaz kadnlar karsnda siyah kadnlarn liira oranlarnn ok daha
yksek olduunu gsteren bulgular vardr. Ve bu farkllklar gelir
farkllklarna gre ayarlam a yaplarak giderilem ez. Aslnda.
1980lerle ilgili daha dikkatli tp aratrmalarndan biri, siyah-beyaz lmllk oram farkllnn gelir farkllklarna gre ayarlama
yaplsa bile kadnlar iin dikkati ekecek lde yksek olmaya de
vam ettiini gsterir. ekil 4.1 bir btn olarak lke iin siyah ve
beyazlarn lm oranlan nispetim gsterir (bir meklera aratrma
s temelinde).*5B u aratrmaya gre, A B D Ii siyah erkeklerin liim25. M. W. Owen, S. M. Teutsch, D. F. W illiam son ve J. S. M arks'n verileri iin
bkz. T h e Effects o f Known Risk Factors on the Excess Mortality of Black Adults
in the United States", Journal of the American Medical Associations 263, say 6
(9 ubat 1990).

140

liiliik oran beyaz erkeklerinkinin 1,8 katyken, siyah kadnlarn

lmllk oran beyaz kadnlannkinin yaklak katdr. Aile ge
lirindeki farkllklara gre ayarlama yaplmas halinde, lmllk
orannn siyah erkekler iin 1,2 kat daha yksek olmasna karn,
bu oran siyah kadnlar iin 2,2 kat daha yksektir. Bylece, gelir
farkllklar tam olarak dikkate alndnda da Birleik Devletler'deki siyah kadnlarn beyaz kadnlara kyasla ok daha yksek
oranlarda gen ldkleri grlr.
Bildiriimsel temelin gelirden temel kapasitelere don genile
tilmesi eitsizlik ve yoksulluk anlaymz olduka radikal bir tarz
da zenginletirir, t bulabilme ve i hu mann beraberinde getirdii
avantajlar zerinde odaklandmzda Avrupa olduka kasvetli g
rnr ve dikkatimizi hayatta kalma kapasitesine ynelttiimizde.
Amerikan eitsizliinin grnm dikkati ekecek lde keskin
dir. Bu farkllklarn ve bunlann beraberinde getirdii ayn ayr si
yasal nceliklerin temelinde, Atlantik'in iki yakasnda toplumsal ve
bireysel sorumluluklara ilikin tutumlarda grlen nemli bir kar
tlk yatyor olabilir. Amerikan resmi nceliklerinde herkese temel
salk hizmeti salama ykmll pek zayftr ve Birleik Dev
letler'de yaayan milyonlarca nsann (40 milyondan fazla) herhan
gi bir tbbi bakm ya da sigorta kapsamnda olmad grlr. Bu
sigortasz insanlam nemli bir blm kendi istekleriyle sigorta
yaptrmam olsa da. sigortaszlarn byk bir blm iktisadi ko
ullar yznden ve baz durumlarda da zel sigortaclarn kandk
lar mevcut tbbi koullar yznden salk sigortasna sahip olma
yeteneinden yoksun kalrlar. Salk hizmeti kapsamnda olmann
aralara Haklmakszn ve nceden var olan koullardan bamsz
temel bir yurttalk hakk olarak kabul edildii Avrupada benzer
bir dunm, muhtemelen siyasal bakmdan kabul edilemez olacaktr.
Birleik Devletlerde hastalara ve yoksullara verilen hkmet des
teine getirilen kstlamalar Avrupa'da hibir ekilde kabul edile
meyecek kadar ardr. Bu yzden, salk hizmetlerinden eitim
dzenlemelerine kadar deien kamusal imknlara ynelik toplum
sal ykmllkler Avrupa refah devleti anlay tarafndan birer
bak olarak kabul edilmitir.
141

te yandan, Avrupada imdiki halde gz yumulan ift haneli

isizlik oranlarnn Afterika'da siyasal bir dinamit ilevi grecei
ok muhtemeldir, nk bu byklkte isizlik oranlan insanlarn
geinme yetenekleriyle alay etmek olacaktr. nanyorum ki, hibir
ABD hkmeti, m evcut isizlik dzeyinin ikiye katland bir du
rumdan sa salim kamaz. imdiki halde ABDnin isizlik oram,
talya, Fransa ya da Almanyadaki orann olduka altnda tutulmak
tadr. Farkl siyasal taahhtlerin -ve bunlarn yokluunun- doas
nn Avmpa ile Amerika arasnda temelden farkl olduu grlr ve
bu farkllklar eitsizlii temel kapasitelerde baanszlk asndan
grmekle yakndan ilikilidir.

E . H N D S T A N V E A A I S A H R A A F R K A S F N D A
Y O K SU LLU K VE Y OKSUNLUK

A n yoksulluk imdiki halde dnyann iki zel blgesinde ar bi

im de younlamtr: Gney Asya ve Aa Sahra Afrikas. B u iki
si btn blgeler arasnda kii bana gelirin en dk dzeylerde
olduu yerlerdir, ancak bu perspektif bu blgelerde yaanan yok
sunluklarn ne doasna ve ieriine ne de onlarn karlatrmal
yoksulluklarna dair yeterli bi fikir verir. Yoksullua gelir yerine
temel kapasitelerden yoksunluk olarak bakld takdirde, yaamn,
dnyann bu blgelerindeki yzyle ilgili bildiriimden daha ay
dnlatc bir grnm salanabilir.4* Aada, Jean D rzeyle yapt
mz ortak bir aratrmay ve onun daha sonraki iki almasn te
m el alan ksa bir zmleme giriimi yer alacaktr.41
26. Bu konuda bkz. Am artya Sen, Commodities and Capabilities (1985).
BMKP'nin insani G elim e Raporlar, zellikle Human Development Report
1997de yoksullua bu tarzda ba!kma konusunda nemli bir bildiriim ve deerlen
dirm e salamtr. Ayrca bkz. Sudhir Anand ve Am artya Sen, "Concepts o f Hu
m an Development and Poverty: A Multidimensional Perspective" (N ew York:
UNDP, 1997).
27, Drze ve Sen, India: Economic Development and Soda! Opportunity (1995);
Am artya Sen, "Hunger in the Modern Wortd", Dr. Rajendra Prasad Mem orial Lec
ture, Yeni Delhi, Haziran 1997: ve "Entitlement Perspectives of Hunger", World

Food Programme, 1997.

142

1991 civarnda doumdan itibaren hayatta kalma sresi beklen

tisinin altm yldan daha az olduu elli iki lke vard ve bu lkele
rin toplam nfusu 1,69 milyard.2 Bu lkelerin krk alts Gney
Asya ve Aa Sahra Afrikasnddr. Sadece alts bu iki blgenin
dnda kalr (Afganistan. Kamboya, Haiti. Laos, Papua Yeni Gine
ve Yemen) ve bu alt lkenin ortak nfusu toplam nfusun (1,69
milyar) sadece % 3,5'i kadardr. Sri Lanka dnda Gney A syann
tamam (rnein Hindistan, Pakistan, Benglade, Nepal ve Btan)
ve Gney Afrika, Zimbabve, Lesoto, Bostvana dnda Aa Sah
ra A frikasnn tananu ve kk bir takmadalar grubu (Morityus
ve eysel gibi) dk yaam sresi beklentisi olan dier krk alt l
keden oluan gnba dahildir. Kukusuz her lke iinde farkllklar
vardr. Gney Asya ve Aa Sahra A frikas'nm uygun yerleime
sahip nfus kesimleri daha uzun mrldr ve daha nce tartld
gibi, ok yksek ortalama yaam sresi beklentisi olan lkelerin
(Birleik D evletlerdeki gibi) baz nfus kesimleri nc Dnya
koullaryla kyaslandnda yaam sresiyle ilgili benzer sorunla
ra sahip olabilir. (rnein, New York, San Francisco, St. Louis ya
da Washington D.C. gibi ABD kentlerinde yaayan Amerikal siyah
erkeklerin yaam sresi beklentileri altm yllk snrmzn olduk
a altodadr.)25 Ancak lke ortalamas bakmndan Gney Asya ve
Aa Sahra Afrikas gerekten de ksa ve istikrarsz hayatlarn a
da dnyada younlat blgeler olarak gze arpar.
Aslnda Hindistan tek bana bu elli iki yoksun lkenin toplam
nfusunun yarsndan fazlasn barndrr. Hindistan asla perfor
mans en kt lke deildir (aslnda ortalama yaam sresi beklen
tisi altm yla ok yakndr ve en son istatistiklere gre b u saynn
da stne kmtr), ancak Hindistan'n iindeki yaam koullarn
sa.

Bu ve bu ksm da kullanlan dier bilgilerin kayna in bkz, Drze va Sen,

India: Economic Development and Social Opportunity (1995), bi. 3 ve istatistik

eki. Burada verilerin elde edilebilirliiyle ilgili nedenlerden tr 1991 yl odaa
alnmtr. Ne va r ki en son Hindistan rneklem aratrm asnda da gsterildii gi
di okuryazarlkta nem li bir art olm utur. Bat Bengal ve M adya Prade gibi ba
z eyaletlerin hkm etlerince belirtilen nem li siyaset farkllklar davardr.
29. Bk2 .C. J. L. Murray vd. U.S. Patterns o f Mortality b y County and Race: 19651994 (Cambridge, M ass.: Harvard Center for Population and Developmental Stu
dies. 1996), tablo 6d. S. 56.

143

Yetikinlerin okuryazarlk kyaslam alar

ve Aa Sahra Afrikas: Seilmi Kyaslamalar (1991)

karlatrmalar

1: Hindistan

Bebek SHimliMk oram

TABLO

3 3.
iol

Is

5-

W
>CSNO
<*4 <s <*4

a& K

Je* ^O

ti

' r erC

'S
9?
2 &
I I

sss

r* cn ^

<N

fP> O*

-Is
s
49 q| fi

0 J

I *

5-2
o

.85 o

Q.

*S

ic

Z3
g

s;

fH

00 *O

da byk blgesel farkllklar vardr. Hindistan'n baz blgeleri

(dnyann pek ok lkesi kadar, hatta daha byk nfuslar olan)
dnyadaki herhangi bir lke kadar ktdr. Hindistan yaam sre
si beklentisi ve dier gstergeler bakmndan szgelimi en kt
performans gsteren lkelerden (Etyopya ya da imdiki ad Kongo
Demokratik Cumhuriyeti olan Zaire) ortalama olarak nemli l
de daha iyi olabilir, ancak Hindistan'n iinde uzun yaam sresi bek
lentisinin ve dier temel yaam koullarnn en yoksun lkelerde ge
erli olan koullardan ok farkl olmad geni blgeler vardr.
Tablo 4.1 Aa Sahra Afrikas ve Hindistan'n az gelimi bl
gelerinde bebek lmleri ile yetikin okuryazarl dzeylerini k
yaslyor. J Tablo, sadece bir btn olarak Hindistan ve Aa Sahra
Afrikas iin deil, en kt performans gsteren Hint eyaleti ve
bu eyaletin her birinin en kt performans gsteren blgeleri
iin de bu deikene ilikin deerlendirmeleri sunuyor. Aa
Sahra A frikas'ndaki -ya da aslnda dnyadaki- hibir lkede, be
bek lm oranlarnn O rissa'nn Ganjam blgesindeki kadar yk
sek olmamas ya da yetikin okuryazarlk orannn Rajasthann
Banner blgesindeki kadar dk olmamas dikkate deer. Bu bl
gelerin her biri Bostvana ya da Namibyadan daha byk bir nfu
sa sahiptir, ikisinin ortak nfusu. Sierra Leone. Nikaragua ya da r
landa'dan daha fazladr. Aslnda. (Brezilya ya d a R usyannki ka
dar byk bir nfusa sahip) Uttar Prade gibi eyaletler bile bu te
mel gstergeler ve yaam kalitesi bakmndan en kt dunundaki
Aa Sahra lkelerinden ok daha iyidir.32
30. Hindistan'n toplumsal kalknma iin kaynak ayrma vs aba gsterme baa
rszlna Bkin ikna edici ve uyarc bir tartma iin bkz. S. Guhan. An UnfulMed Vision', M SS/ Quarterly 12{\999). Ayrca bkz. S. Guhan adna yaplan der
leme: Barbara Harris-White ve S. Subramanian. /Ware in India: Essays on India's
Social Sector in Honour o f S. Guhan (OeHii: Sage, 1999).
31. Drdze ve Sen. India: Economic Development and Social Opportunityde
(1995) yer alan tablo 3.1*den alnmtr. Ayrca bkz. Saraswati ftaju. Peter J. At
kins. Naresh Kumas ve Janat G. Towsend. Adas o l Woman and Man in India (Ye
ni Delhi: Kali for Wbmen, 1999).
32. Ayrca bkz. A . K. Shiva Kumar,'UNOP's Human Development Index: A Com
putation lor Indian States , Economic and Political Weakly. 12 Ekim 1991 ve der.
Rajah J. ChelBah ve A Sudarshan, Indian Poverty and Beyond: Human Davalopmant in India (Yeni Delhi: Social Science Press. 1999).

RttatflghiaLiciukm

J4J

lgintir, Hindistan ve Aa Sahra Afrikas'n bir btn olarak

alrsak bu iki blgenin hem yetikin okuryazarl hem de bebek
lmleri bakmndan ok farkl olmadklarn grrz. Yaam sre
si beklentisi bakmndan ise farkldrlar. 1991 civarnda Hindis
tan da yaam sresi beklentisinin yaklak altm yl olmasna kar
n, Aa Sahra A frikasnda bu say ok daha dkt (ortalama
olarak yaklak elli iki yl),53 te yandan, yetersiz beslenmenin bo
yutunun Hindistanda Aa Sahra Afrikasndakinden ok daha
byk olduunu gsteren nemli bulgular vardr.34
Hindistan ile Aa Sahra Afrikas arasnda (1) lmllk oram
ve (2) beslenme gibi farkl ltler bakmndan ilgin bir kartlk
rnts vardr. Hindistan lehine olan hayatta kalma avantaj sade
ce yaam sresi beklentisi kyaslamalaryla deil, ayn zamanda
teki lmllk oram istatistiklerinin alaya koyduu ztlklarla da
ortaya karlabilir. rnein, Hindistanda lm ya medyan 1991
civarnda yaklak otuz yedi yl kadard; bu. Aa Sahra Afrikas
iin sadece be yl olan arlkl bir ortalamayla (lm ya m edya
n) karlatrlr.35 Aslnda Afrika lkelerinin neredeyse beinde
lm ya medyannn yl ya da daha az olduu gzlemlendi. Bu
perspektiften bakldnda, erken lm sonnu Afrikada Hindistandakinden ok daha ardr.
Ancak Afrika'ya kyasla Hindistandaki yetersiz beslenme duru
muna bakarsak ok faikl bir dezavantajlar dengesi grrz. Genel
yetersiz beslenme hesaplamalar ortalama olarak Hindistanda Aa
Sahra Afrikasndakinden ok daha yksektir.36 Bu. Hindistan'n
Aa Sahra Afrikasna kyasla besin maddesi bakmndan daha
33. Bkz. Dnya Bankas. W orld D evelopm ent Report 1994 (O xford: Oxford Uni
versity Press. 1994), tablo 1, s. 163.
34. Bu konuda Peter Svedbergin yapt kapsaml kyaslam aya bkz.: Poverty
a n d Undem utrition: Theory a n d M easurem ent (Oxford: Clarendon Press. 1997).
Svedberg ayn zam anda yetersiz beslenmeye alternatif yaklamlar v e farkl is
tatistiklerin ortaya koyduu elikileri nceler, ancak yetersiz beslenm e bakm n
dan Aa Sahra Afrlkastn a kyasla Hindistan'a ilikin kesin bir sonuca ular.
35 Bkz. Dnya Bankas, W orld Developm ent Report 1993 (Oxford: Oxford Uni
versity Press, 1993), Tablo A.3. l m oranlar AID S salgnnn yaygnlam asyla
daha d a vahimlemitir.
38. Bkz. Scedberg, P overty a n d Undem utrition { W 97). Ayrca bkz. der. C. Gopalan, C om bating U ndem utrition (Yeni Delhi: Nutrition Foundation o f India, 1995).

146

P l A R K A / zg M k lc K a lf a m a

fen d in e yeterli olmasna ramen byledir. H in d istan n kendine.

yeterlilii piyasa talebinin karlanmasn temel alr. B u talep, nor
mal yllarda lke ii retimin arzyla kolayca karlanabilir. Ancak
piyasa talebi (satn alma gc temelinde) besin m addesi ihtiyacn
olduundan az gsterir. Fiili yetersiz beslenmenin Hindistan'da
Aa Sahra A frik asna kyasla ok daha yksek olduu grlr.
Yaa gre vcut arl gecikmesi standartlan asndan bakld
nda, Afrikada yetersiz beslenme oram % 20 ile 4 0 arasndayken,
Hindistan'daki yetersiz beslenen ocuklarn oran % 4 0 ile 69 ara
s gibi devasa bir orandadr.37 Hintli ocuklarn yaklak yansnn
kronik yetersiz beslenme ektikleri grtilr. Hintliler, Aa Sahra
Afrikallarndan daha uzun yaamalarna ve Afrikallannkinden da
ha yksek bir lm ya medyanna sahip olmalarna ramen, Hin
distanda sadece m utlak anlamda deil, toplam ocuk oram olarak
da Aa Sahra Afrikasndan ek daha fazla yetersiz beslenen o
cuk vardr.51 Buna lmlerdeki toplumsal cinsiyet eilimlerinin
Hindistan'da temel bir sorun oluturduunu, ancak Aa Sahra Afrikas'nda byle b ir sorunun bulunmadm ekleyecek olursak,
Hindistandaki dununun Afrikadakinden daha az elverili olduu
nu grrz.
Dnyann yoksulluun en iddetli olduu iki blgesinde ayn
ayn grlen yoksunluk rntlerinin doas ve karmaklyla
ilikili nemli idari sorunlar vardr. Hindistann yaam sresi bak
37. Bkz. Nevin Scrimshaw, T h e Lasting Damage of Earty Malnutrition*. R. W.
Fogel vd. Ending the Inheritance o f Hunger (Roma: World Food Programme.
1997).Aynca bkz. Robert W. Fogel, Cutberto G arza ve Amartya Sen'in ayn 68 laki yazlar.
38. Yetersiz beslenme ltem den her birinin biraz kuku lad inkr edile*
mez, ancak salk ve bnyeyi temel alan gstergeler sadece besin maddesi gir
disine bakan lmler karsnda bir avantaja sahiptir. Eldeki tbbi ve ilevsel bil*
filerden kullanlan tCflari yiletirmek iin yararlanmak mmkndr Bu ve ilgil
konularda bkz. Dasgupta, An Inquiry into WeB-being and Destitution (1993); der.
Osmani, Nutrition and Poverty (1993); Scrimshaw, T h e Lasting Damage of
Early Malnutrition* ve Robert W. Fogel, T h e Global Struggle lo Escape from
Chronic Malnutrition since 1700*, Fogel vd.. Ending the Inheritance o f Hunger
(1987).
99. Bkz. Svenberg, Poverty and Undemutrition ve burada alnl yaplan yazn.
Aynca bkz. Birlemi MtileSer KaBanma Program. Human Development Report
1995 (New York: Oxford University Press, 1995).

147

mndan Aa Sahra Afrikas karsndaki avantaj, Afrikallar zel

likle erken lme yatkn klan pek ok etkenle ilikilidir. Bamsz
lktan bu yana Hindistan, pek ok Afrika lkesini dnem dnem tah
rip eden ktlk ve ayn zamanda byk lekli ve srekli sava so
runlarndan grece uzak olmutur. Hindistan'n salk hizmetleri yetersiz olmakla birlikte- siyasal ve askeri karklklara daha az
maruz kalmtr. Ayrca, Aa Sahra Afrikasndaki pek ok lke, ks
men savalar, huzursuzluk ve siyasal karklklar yznden, yaam
standartlarn iyiletirmeyi zellikle zorlatran zgl iktisadi k
deneyimleri yaamtr. Bu iki blgenin kazanmlar ve baarsz
lklarna ilikin kyaslanal bir deerlendirme, bunlar ve ayn kal
knm a deneyimlerinin dier ynlerini dikkate almak zorundadr.*0
Hindistan ile Aa Sahra Afrikasnn okuryazar olmayanlarn
yaygnl gibi ortak bir sorunlar olduunu da belirtmek gerekir.
Bu durum, dk yaam sresi beklentisi gibi, Gney Asya ve Aa
Sahra Afrikasm dnyann geri kalanndan kopartr. Tablo
4 .1 de grld gibi, okuryazarlk oranlar iki blgede de ok
benzerdir. Gerek Hindistan'da gerekse Aa Sahra Afrikasnda iki
yetikinden biri okuma yazma bilmez.
Hindistan ve Aa Sahra Afrikas'nda karlatrmak ve kyas
lam ak iin zerinde younlatm temel kapasitelerden yoksunlu
un u odak zellii (yani, erken lm, yetersiz beslenme ve okur
yazar olmama), kukusuz, bu blgelerdeki kapasite yoksulluuna
ilikin kapsaml bir grnm salamaz. Ne var ki. acilen ilgi gerek
tiren baz arpc baarszlklar ve baz ynetim sorunlarm ortaya
karr. Kapasite yoksunluunun farkl ynlerinin arl teme
linde bir toplam yoksunluk ls retme giriiminde de bulun
madm.01Yaplandrlm bir toplam, idari zmleme asndan ge40. Afrika im diki durum da devasa olan ok daha byk bir uluslararas bor y
knden m ustariptir. Afrika lkelerinin diktatrlklere daha fazla m aruz olm as da
bir farkllktr. Bu durum Souk Sava srasnda hem Bal'nn hem de Sovyetler
B irli in in askeri darbeleri desteklem eye yatkn olularndan ve dier dem okratik
olmayan ittifaklarn iktidar devralm alarndan kaynaklanm tr. Diktatrlklerin,
yoksullar susturm ak, effafl ve hesaplanabilirim i azaltm ak iin yapt uygula
m alar 6. ve 7. blmlerde tartlacaktr. Askeri ve dier ncelikleri ar borlarla
karlama eilim i diktatrlk ynetimleri tarafndan tevik edilmitir.
41. BMKP, 1991'den bu yana, M ahbub ul Haqm inisiyatifiyle yllk in s a n Geli
m e Raporlar?nda dnyann farkl blgelerindeki yoksunluun doasna ilikin il-

148

EKL 7: S eilm i topluluklarda toplam nOlus iin d e kadn-erkek oranlar

0.1

- 0.05

K uzey

K e ra la .

Affi.-*..p;unidiilau
G f te y

Latin
.

S
5

bat

A m niV a

0.05

4.1

t
s

-0.15
Kaynak: BM Nfus Istatisfikferfnden hesaplanmlr.

gin, nemli ve ayrntl veriler retmitir. Bu raporlarda, zellikle nsani Getime

ndeksi (GE) ve ksan Ybksufluk Endeksi (YE) gibi baz loplam lm ler ne
rilmi ve sunulmutur. Bu toplam endeksler, kamuoyunun dikkatini, tablolardan
ve dier ampirik sunumlardan kan ayrntl ve ampirik grnmlerden daha ok
etonitir. Aslnda, kamuoyunun dkkatini ekmek, zellikle basit kii bana
GSMH lmleri zerinde an younlama ekniyle mcadele etmeye alan
BMKP'nin hedeflerinden biri olmutur. GSMH'yle rekabet etm ek iin. GSMH ile
ayn dzeyde bir baka -daha geni- lme ihtiya vardr. Bu ihtiya BMKP'nin
standart g elr yoksulluu lmlerine rakip olarak sunduu GEnin. YEnin yan
sra kullanlmasyla ksmen karlanmtr Kamuoyunun cOdcatini ekme bala
ntnda bu trden rekabeti kuttanmm yararlarn burada sorgulamak niyetinde
deilim (Astnda her il endeksin de tasarlanmasnda BMKP'ye teknik yardm
saladm) Bununla birlikte, u gerek aktr ki. nsani Gelime Raporlar GE ve
YE gibi toplamsal gstergeler zerinde younlamann salayabileceinden ok
daha engin bildiriim salamaktadr.
4 9

nellikle farkl performanslara ilikin aklc rnt kadar ilgin ol

mayabilir.
E T O P L U M S A L C N S Y E T E T S Z L
V E K A Y IP K A D IN L A R

imdi son zamanlarda daha ok ilgi eken genel bir eitsizliin z

gl bir ynne geliyorum: Bu blm, I992de British M edical Jo
urnal' da yaymlanan Kayp Kadnlar balkl makalemden aln
mtr. Burada dnyann pek ok blgesinde kadnlarn ok yksek
saylara varan lmlerinin ve dk hayatta kalma oranlarnn orta
ya koyduu dehet verici fenomeni ele alyorum. Bu, toplumsal
cinsiyet eitsizliinin kaba ve aka grlebilen bir yndr. Oysa
bu eitsizlik kendisini genellikle daha ince ve fazla korkun olma
yan formlarda davurur. Ancak ilenmemi olmasna ramen, da
ha yksek kadn lm oranlan kadnlarn ok nemli bir kapasite
yoksunluunu yanstr.
Avrupa ve Kuzey Amerikada kadnlar, genellikle, saysal ola
rak erkekleri nemli lde am a eilimindedirler. rnein, Birle
ik Krallk, Fransa ve Birleik Devletlerde, kadnlarn erkeklere
oram 1,05i aar. Bu durum, pek ok nc Dnya lkesinde,
zellikle Asya ve Kuzey A frika'da ok farkldr. Buralarda, kadn
erkek oram, 0,95 (Msr), 0,94 (Banglade, in, Bat Asya), 0,93
(Hindistan) hatta 0,90 (Pakistan) kadar dk olabilir. Bu farkllk
larn anlam dnya apnda kadn-erkek eitsizlikleri iin yaplan
zmlemeler bakmndan ilgintir/3 ekil 7 bu karlatrmak bil
42. Am artya San, "Missing W om en* (1992).
43. Ayrca bkz. Am artya Sen, Resorces, Values a n d Developm ent (1984); Bar
bara Harriss ve E. W atson, "The Sex Ratio in South Asia , G eography o f G ender
In th e T hird W orld iinde, der. J. H. Momson ve J. Towsend (Londra: Butler &
Tanner. 1987); Jocelyn Kynch, "H ow Many W omen are Enough? Sex Ratios and
th e Right to Life*, T hird W orld A ffairs 1985 (Londra: Third W orld Foundation,
1985); Am artya Sen, "W om en's Survival as a Development Problem*, Bulletin of
the Am erican Academ y o f A rts a n d Sciences 43, say 2 (1989), s. 14-29; Ansley
Coale, "Excess Fem ale M ortality and th e Balances o f the Sexes in the Populati
o n : An Estimate of the Num ber o f 'M issing Females", Population a n d Develop
m en t R eview 17, say 3 (1991), s. 517-23; Stephen Klasen, Missing W om en Re
considered", World Developm ent 2 2 (1994).

150

diriimi ifade eder.

Aslnda her yerde kzdan ok (tipik olarak % 5 daha fazla) er
kek ocuk domaktadr. Ancak kadnlarn erkeklerden daha g
l" olduklarna ve simetrik bakm veri alndnda, daha uzun sre
yaadklarna dair pek ok bulgu vardr. (Aslnda, dii fetslerin er
kek fetslerden daha yksek bir yaama oranna sahip olduklar g
rlr; gebelikte erkek fets oran doumdakinden daha yksektir.)*4
Ba"nn yksek kadn erkek oram, kadnlarn daha dk lm
oranlarndan kaynaklanr. Kadnlarn bu stnlnn baka ne
denleri de vardr. Gemi savalardaki erkek lmlerinin etkisi ka
lc olmutur. Genelde erkekler daha ok ttn tketirler ve iddet
yoluyla lme daha fazla yatknlk gsterirler. Ancak bu etkiler
dikkate alnmasa da, simetrik bakm veri alndnda, kadnlarn sa
yca erkekleri ama eiliminde olacaklar grlr.
Asya ve Kuzey Afrika lkelerindeki dk kadn-erkek oranla
r toplumsal etkenlerin nemini gsterir. Avrupa v e Birleik Devletlerde geerli olan kadn-erkek oranna sahip olsalard, b u lkeler
de milyonlarca daha fazla kadn olaca (erkek says veri alnd
nda) kolayca hesaplanr.*5 Sadece inde Avrupa ya da Amerika
oram temelinde hesaplanan kayp kadnlar" says 50 milyondan
fazla olacaktr ve bu lkeler ayn temelde birlikte ele alndklarn
da 100 milyondan ok daha fazla kadn kayp olarak grlebilir.
Ne var ki. Avrupa ya da Amerika oranm kullanmak uygun ol
mayabilir. Bunun nedeni sadece sava zamannda yaanan lmle
rin yaratt zel etkiler deildir. Avrupa ve Am erikada daha dk
olan kadn lm oranlar nedeniyle, erkek-kadn oram yala birlik
te dereceli olarak ykselir. Asya ya da Kuzey Afrikada ksmen da
ha dk genel yaam sresi beklentisi ve daha yksek dourgan
lk oram nedeniyle daha dk bir oran beklenecektir. Bu konuyu
44. Bkz. 1. W aldron, T h e Hole o f G enetic and Biological Factors in Sex Differen
ces in Mortality", Sex Differences in M ortality, der. A. D. Lopez ve L T. Ruzicka
(Camberra: Department o f Demography, Australian National University, 1983).
45. Bu konuda bkz. Am artya Sen. "W omens Survival as a Developm ent Prob
lem". Bulletin o f the Am erican Academ y o f A rts an d Sciences (N ovem ber 1989);
flzdan geirilm i bs., More Than a Hundred Million W omen Are Missing", The
N bw York R e view o f Books, Noel says (20 Aralk), 1990.

151

ele almann bir yolu, kyaslamann temeli olarak, sadece Avrupa ve

A m e r i k a d a k i kadn-erkek orann deil, greli lm o r a n l a n bak
mndan kadnlarn biraz dezavantajl olduu, ancak yaam sresi
beklentisinin daha yksek olmad ve d o u r g a n l k oranlarnn da
ha dk olmad (tam aksine) Aa Sahra A frikas'ndaki kadnerkek oranm ele a l m a k tr. Aa Sahra Afrikas nda 1,022 olan kadm-erkek orann lt olarak almak (benim daha nceki aratrma
larmda ve Jean Drezeyle birlikte yaptmz incelemelerde kulla
nlan) inde 44 milyon, Hindistan'da 37 milyon kayp kadn oldu
unu ve bu lkeler t o p l a m n n 100 milyonu atm gsterir.16
Bu sorunu ele almann bir dier yolu, yaam sresi bakmndan
kadnlarn dezavantajl olmamas halinde beklenen kadn saysnn
ne olacam hesaplamak ve bunu yaparken bu lkelerdeki fiili ya
am sresi beklentisini ve fiili dourganlk oranlarn veri almaktr.
Bunu dorudan hesaplamak kolay deildir, ancak Ansiey Coale ta
rafndan Batl lkelerin tarihsel deneyimleri temelinde model
nfus tablolar kullanlarak aydnlatc hesaplamalar yaplmtr. Bu
ilem, inde 29 milyon, H indistan'da 23 milyon kayp kadn ol
duunu ve bu lkelerdeki toplam saynn. 60 milyon civarnda oldu
unu gsterir.17 Bunlar daha dk saylardr, ama gene de rkt
c boyutlardadr. Daha yakn zamanlarda daha dikkatle incelenen
tarihsel verilerin kullanm temelinde yaplan hesaplamalar daha
byk bir kayp kadn says verm e eilimindedir (Stephan Klasenin deerlendirmesine gre 90 m ilyon kadar).48
Bu lkelerde kadnlarn toplam lm oranlar neden erkeklerinkinden daha yksektir? Otuzlu yalarn sonuna kadar kadn lm
oranlarnn erkek lm oranlarn tutarl biimde at Hindistan'
ele alalm. ocuk dourma yanda grlen an lmler ksmen
(doum srasnda ya da sonrasnda grlen) anne lmlerinin sonu
cu olabilirken, kadnlarn bebeklik ve ocukluk dneminde kar
latktan dezavantajlar b akmndan byle bir aklama yapmak ke
46 Bkz. DrSze ve Sen, H unger a n d P ublic Action (1989), tablo 4.1, s. 52. Ayrca
bkz. Am artya Sen, "Missing W omen (1992).
47. Coale, Excess Female Mortality."
48. Stephen Klasen, "Missing W omen Reconsidered", W orld D evelopm ent 22
(1994).

152

sinlikle m m kn deildir. H indistan'da kz bebeklerin ldrlmesi

gibi zc bir duruma zaman zaman rastlanmasna ramen, bu fe
nomen, beklenm edik lmlerin okluunu ve bu lmlerin yalara
gre dalmn herhangi bir biimde aklayamaz. Esas sulunun,
zellikle -ama sadece deil- kadn salnn ve beslenmesinin o
cukluk dneminde grece ihmali olduu grlecektir. Aslnda kaz
ocuklarnn, salk hizmetleri, hastanede tedavi ve hatta beslenme
bakmndan ihmal edildiklerini gsteren nemli ve dorudan bul
gular vardr.
Hindistan rnei dierlerinden daha kapsand biimde incelen
mi olsa da (Hindistanda bu konuda alan aratrmaclar dier l
kelerden daha oktur), kz ocuklarnn salk ve beslenmesinin g
rece hmaline dair benzer bulgular baka lkelerde de bulunabilir.
inde h ihmalin boyutlarnn son yllarda, zellikle 1979'dan iti
baren baka reformlarn yan sra zorunlu aile planlamasnn (lke
nin baz blgelerinde tek ocuk siyaseti gibi) uygulanmas nedeniy
le keskin bir art gstermi olabileceini ortaya koyan baz bulgu
lar vardr. inde erkek doumlarnn kz doumlarna orannda b
yk bir art gibi, yeni ve kayg verici -dnyann geri kalan ksm
na uymayan- baz belirtiler vardr. Bu yeni doan kz ocuklarnn
'gizlendiini gsteriyor olabilecei gibi (zorunlu aile planlama
sndan kanmak iin), ayn lde m akul grlmemekle birlikte.
daha yksek kz bebek lmlerini yanstyor da olabilir - tevik
edilse de edilmese de (yeni doumlarn yan sra yeni lmlerin de
bildirilmemesi nedeniyle). Ne var ki, yakn zamanlarda, aile bilei
minde kadn kart eilimlerin yaratt basknn krtajda cinsiyet
seimine yol at dnlebilir. Bu uygulama, inde, teknoloji
nin gelimesiyle birlikte olduka yaygnlamtr.

49. Chen, Huq v e D'Souza, 'S e x Bias in the Fam ily Allocation o f Food and He
alth Care in Rural B angladesh' (1981), s. 7; Sen, Com m odities a n d Capabilities
(1985), ek B ve burada deinilen am pirik yazn (ayrca, Coate, "Excess Female
Mortality". 1991).

153

G . S O N U N T E L N D E Y O R U M L A R

ktisatlar zaman zaman etkinlik zerinde ok fazla ve adalet ze

rinde ok az younlatklar iin eletirilmilerdir. Bu ikyetin ma
kul bir gerekesi olabilir, ancak eitsizliin b u disiplinin tarihi bo
yunca iktisatlarn ilgisini ektiini de belirtmek gerekir. Genellik
le M odem ktisadn Babas olarak bilinen Adam Smith zengin ile
yoksul arasndaki uuruma derin bir ilgi gsterdi (5. ve 11. blm
lerde bu konu zerinde durulacak). Eitsizlik konusunu kamuoyu
nun dikkatine sunma sorumluluu yklenen baz toplumbilimciler
ve filozoflar (Karl Marx, John Stuart Mill. B. S. Rowntree ve Hugh
Dalton gibi ok farkl geleneklerden gelen yazarlar), yaptklar ba
ka iler bir yana, kendilerini iktisada adam kiilerdi. Son yllarda
eitsizlik iktisad, A. B . Atkinson gibi yazarlarn nderliinde geli
m e kaydeden bir konu olmutur.5" Bu, baka kayglar dlayarak et
kinlik zerinde odaklanmann baz iktisat almalarnda ok belir
gin olduunu inkr etmek deildir, ancak bir grup olarak iktisat
lar, eitsizlii bir koru olarak ihmal etmekle sulanamazlar.
ikyet etmek iin bir sebep varsa, bu daha ok, iktisat dalnn
byk bir ksmnda, ok dar bir alana, yani gelir eitsizlii konusu
na verilen greli neme dayanr. Bu darlk, iktisat siyasetinin olu
umunda byk etkisi olan eitsizlik ve adaleti baka tarzlarda gr
m e abasnn ihmaline katkda bulunmutur. Siyaset tartmalar as
lnda gelir yoksulluu ve gelir eitsizliinin ar vurgulanmasyla:
isizlik, hastalk, eitimsizlik ve toplumsal dlama gibi baka de
ikenlerle ilgli yoksunluklarn ihmaliyle arptlmtr. Ne yazk
ki, iktisadi eitsizliin gelir eitsizliiyle zdelenmesi iktisat ala
nnda olduka yaygndr ve ou kez bu ikisinin eanlaml olduu
dnlr. Birisine iktisadi eitsizlik konusunda almakta oldu
unuzu sylerseniz, bu szler hemen her zaman gelir dalmn
incelemekte olduunuz eklinde anlalr.
Bu rtk zdeletirme bir lde felsefe yaznnda da buluna
bilir. rnein, sekin filozof Harry Frankfurt Ahlki Bir deal
50. zellikte bkz. Atkinson, S o cia l Justice a n d Public Policy, (1983) v e Poverty
a n d S ocial Security (N ew York: Wheatsheat, 1989).

54

Olarak Eitlik balkl ilgin ve nemli yazsnda, iktisadi eitlik

ilik dedii yaklamn gayet makul ve gl bir eletirisini yapa
ra k b u terimi, parann dalmnda hibir eitsizliin olmamas
retisi olarak tanmlar.51
Ne var ki gelir eitsizlii ile iktisadi eitsizlik arasndaki ayrm
nemlidir.51 Bir deer ya da bir hedef olarak iktisadi eitlikilie
yneltilen eletirilerin ou, daha geni iktisadi eitsizlik nosyonla
rndan ok dar gelir eitsizlii kavramna uygulanmaya yatkndr.
mein, daha ok ihtiyac olan bir kiiye -szgelimi, sakatlk ne
deniyle- daha byk bir gelir pay verilmesi gelirleri eitleme ilke
sine kar kmak gibi grlebilir, ancak bu daha geni iktisadi eit
lik ilkelerine ters dmez, nk sakatlk nedeniyle iktisadi kay
naklara daha farla ihtiya duyulmas ktisadi eitliin gereklerine
ilikin karar alnrken hesaba katlmaldr.
Gelir eitsizlii ile baka alanlardaki eitsizlik arasndaki iliki,
bireysel avantajlar ve temel zgrlklerdeki eitsizlii etkileyen
gelir d eitli iktisadi etkiler nedeniyle ampirik olarak olduka
uzak ve koulludur. mein, Afrika kkenli Amerikallarn ok da
ha yoksul inliler ya da Keraia'da yaayan Hintlilere kyasla daha
yksek olan lmllk orannda, gelir eitsizliiyle zt ynde hare
ket eden ve kamu siyasetiyle ilgili olan sorunlar, salk hizmetleri
ve salk sigortasnn finansman, kamusal eitimin uygulanmas,
yerel gvenlik dzenlemeleri vb. gibi gl iktisadi bileenleri kap
sayan etkenlerin yaratt etkiyi grrz.
l m oran farkllktan, bu blm de yer alan eitli rnekleme
lerin ortaya koyduu gibi, aslnda rklar, snflan ve toplumsal cin
siyetleri blen ok derin eitsizliklerin bir gstergesi olarak alna
bilir. m ein, baka istatistikler bu noktay yeterince yanstmasa
bile kayp kadmlarla ilgili deerlendirmeler ada dnyann bir
ok blgesinde kadnlarn pek ok alanda dezavantajl olduklarn
gsterir. Ayn zamanda, aile yelerinin kazandklar gelir ailenin di
er yeleri tarafndan paylald iin, toplumsal cinsiyet eitsizliini esasen gelir farkllklarna gre de zmleyenleyiz. Ekono51. Harry Frankfurt, "Equality a s a Moral deal", Ef/r/cs 93 (1 9 3 7 ), s. 21.
52. Bu ayrm n farkl ynlerini "From Income Inequality to Econom ic Inequality'da (Southern Econom ic Journal 6 4 , 1997) tarttm .

155

m ik zenginlikteki eitsizlikler konusunda daha ak bir fikir edin

m ek iin kaynan aile iinde kullanlmak zere nasl paylald
na dair eldeki olaan bilgilerden daha ouna ihtiyacmz vardr.
Ne var ki, dier yoksunluklarn (yetersiz beslenme ya da okuryazar
olmama gibi) yan sra lm oranlaryla ilgili istatistikler de nem
li boyutlardaki baz eitsizliklere ve yoksulluklara ilikin dorudan
bir tablo oluturabilir. Bu bildiriim, kadnlarn greli yoksunluk
boyutunu, m evcut frsat eitsizlikleriyle (hem renim grp hem
de gelir getiren bir ite alabilmek gibi) ilikilendirmek iin de
kullanlabilir. Bylece, hem betimleyci hem de siyasal sorunlar,
kapasite yoksunluu balonundan daha geni olan bu eitsizlik pers
pektifi araclyla ele alnabilir.
Farkl kiilerin yararlandklar avantajlarda gelirlerin nemli bir
rol olsa da, bir yanda gelir (ve dier kaynaklar) ile, te yanda, bi
reysel kazanmlar ve zgrlkler arasndaki iliki sabit, kendiliin
den ve kar konulmaz deildir. Farkl olaslk tipleri gelirlerin ka
zanabileceimiz ve yaam tarzmz etkileyen farkl ilevlere
dntrlmesi"nde sistematik deiikliklere yol aar. Bu blm
de, kazanlan gelirler ile temel zgrlkler ( i n s a n l a r n deer verdi
i yaam tarzna yol aan kapasite formunda) arasndaki ilikide
farkl tarzlarda olabilecek sistematik deiiklikleri rneklemeye a
ltm. Kiisel ayrklklarn, evresel eitliliklerin, sosyal ortam
daki deiikliklerin, ilikisel perspekflerdeki ve aile ii paylam
lardaki farkllklarn ayr ayr rolleri kamu siyasetinin oluumu ba
kmndan h ak ettikleri ilgiyi grmelidir.
Zaman zaman kapasitenin eitli, oysa gelirin trde bir byk
lk olduu ne srlmtr. Bu keskin ztlk, her gelir deerlendir
mesinin isel eitlilikleri baz zel -ve genellikle kahramanca- var
saymlarla gizledii dnldnde tamamen doru deildir.51Ay
n zamanda (3. blmde tartld gibi) kiiler aras gerek gelir
karlatrmalar bize kiiler aras fayda karla trm alan konusun
da (bu karlatrma sonulan, tamamen keyfi varsaymlarn devreye sokulmasyla uygulamal refah ekonomilerinde genellikle ihmal
53. Bu konuda bk2 . Am artya Sen, "The W elfare Basis of Real Income Comparisions", J o urnal o f Econom ic Literatura 17 (1979), yeni bs. Resources, Values
a n d D evelopm ent iinde (1984).

156

edilse de) hibir tem el salamaz. G elir farkllktan formundaki

aralarn karlatrlmasndan (refah ya da zgrlk gibi) kendi ba
na deerli olduu iddia edilebilen bir eye ulamak iin, dn
trme oranlarm etkileyen dunmsal deiiklikleri dikkate almamz
gerekir. G elir karlatrmas yaklamnn kiiler aras avantaj fark
llklarn elde etmek iin daha pratik bir yol olduu varsaymm
tutarl bir ekilde srdrmek zordur.
Ayrca, eitli kapasitelerin deerini kam u ncelikleri asndan
tartma ihtiyacnn bir deer tadm ve bizi, deerlere ilikin
yarglarn, bu yarglardan kanlamayacak -ve kanlmamas ge
reken- bir alanda yer aldm akla kavuturmaya zorladm
ne srdm. Aslnda bu deerlendirme tartmalarna kamusal ka
tlm -ak ya da rtk biimlerde- demokrasi ve sorumlu toplum
sal seim uygulamasnn nemli bir parasdr. Kamusal yarg m e
selelerinde deerlendirici kamusal tartma ihtiyacndan gerek bir
ka yoktur, Kamusal deerlendirme almas zenle hazrlanm
zeki bir varsaymla yer deitiremez. almaya gzel v e sorunsuz
grnm veren varsaymlar, effaflktan incelikli bir tutumla uzak
latrlm bir deerler ve arlklar seim ini gizleyerek iler. rne
in. ayn talep ilevine sahip olan iki kiinin (hasta m salkl m,
sakat m salam m olduuna baklmakszn) meta paketleri ile re
fah arasnda ayn ilikiyi kurmak durumunda olduu varsaym -ge
nellikle t k biimde yaplan- temelde refah zerindeki pek ok
nemli etkiyi (3. blmde tartld gibi) ele alma ihtiyacndan
kamann bir yntemidir. Bu kanma, gstermeye altm gihi,
gelir ve m eta verilerine baka tipte bildiriimi (yaam v e lm me
seleleri dahil) eklediim iz zaman fork edilir hale gelir.
B ylece kamusal tartma ve toplumsal katlm sorunu demok
ratik bir ereve iinde siyaset oluturmann merkezinde yer alr.
Demokratik ayrcalklarn -siyasi ve medeni haklarn- kotlanlmas
iktisadi siyaset uygulamasnn, baka rollere eklenebilecek ok
nemli bir parasdr. zgrlk ynelim li bir yaklamda katlmc
zgrlkler kamu siyaseti zm lemesinin ancak merkezinde yer
alabilir.

157

P iy a sa la r, d e v le t ve to p lu m s a l fr s a t

T. H. Huxley, Science and Culture'da (Bilim ve Kltr) Saplan

dnceler olarak balamak v e batl inanlar gibi grlerek sona er
m ek yeni dorularn allm kaderidir der. ok benzer bir duru
m un iktisadi hayatta piyasalarn nemine ilikin doru iin de ge
erli olduu grlr. Her gen iktisatnn piyasa sistemlerinin ne
bakmdan ciddi snrlan olduunu bildii bir zaman -ok eski de
il- vard. Btn ders kitaplar ayn kusurlar" listesini tekrarlard.
Piyasa mekanizmasnn entelektel reddi, dnyay rgtlemek iin
btnyle farkl yntemlere ilikin (zaman zaman gl bir brok
rasi ve hayal edilemeyen mali ykler getiren) radikal nerilere yo!
at. Bu yaklam, nerilen alternatiflerin piyasalarn yol aaca
dnlen hatalarn daha da byne neden olabilecei ihtimali
158

ciddi biim de incelenmeksizin benimsendi. Alternatif dzenleme

lerin yaratabilecei yeni ve ek sorunlar yeterince dikkate alnmad.
Entelektel iklim son birka on yl iinde byk bir deiim ge
irdi ve her ey tersine dnd. B u kez piyasa mekanizmasnn ta
d yararlarn standart biimde ylesine kapsayc olduu dnl
d ki, nitelikler nemsiz grld. imdiki nh hali iinde, piyasa
mekanizmalarnn kusurlarna iaret eden biri, gerikafal ve ada
kltre ters den biri olarak grlr (78 devirli eski bir pikapta
1920lerden kalm a bir m zik parasn alar gibi). B ir nyarglar
seti baka bir -zt- ndnceler setine teslim olmutur. Dniin tar
tmasz inanc bugnn aykrl ve dnn aykrl bugnn ye
ni batl inanc haline gelmitir.
Standart ndncelerin ve siyasal-iktisadi tutumlarn eletirel
bir yaklamla incelenmesi gerei asla daha gl olmamtr.1Bu
gnn nyarglar (katksz piyasa mekanizmas lehine) kesinlikle
dikkatli bir incelemeyi gerektirir ve bence bu ihtiya ksm en redde
dilmektedir. Ancak -aslnda kanlmaz bir ihtiya olan- piyasalarn
yararlarm grm eyi istemeyen dnn samalklarm tekrarlamaktan
kanmamz gerekir. Ayr perspektiflerde hangi paralarn anlaml
olduunu incelemeli ve bu konuda karar vermeliyiz. nl hemeh
rim Gautama Buddha evrensel bir orta yol" bulma ihtiyacna faz
la yatknlk gstermi olabilir (zellikle piyasa mekanizmas tart
masna vakit ayramadysa da), ancak arl benimsememe zeri
ne 2500 yl nce sylediklerinden renilecek bir eyler vardr.

A . P Y A S A L A R , Z G R L K V E E M E K

Piyasa mekanizmasnn yararlar gnmzde ok geni apta kabul

edilse de, piyasalar gerekli klan sebepler genellikle tam olarak de
L Baz incelem e giriimlerim oldu, bkz. On Ethics a n d Econom ics (Oxford:
Blackwell, 1987) ve a yrca M arkets and Freedom s , O xfo rd Econom ic Papers
45 (1993); "Markets and Freedom to Choose, The E thical Foundations o f the
M arket Econom y, der. Horst Siebert (Tbingen: J. C. B. Mohr, 1994); ve Social
Justice and Econom ic Efficiency", Berlin'de, Kasim 1977'de "Philosophy and PoM'cs" balkl bir sem inerde sunuldu.

159

erlendirilmemitir. Bu sonn bu kitabn giriinde ve ilk blmn

de tartld, ancak kalknmann kurumsal ynlerini incelerken bu
konuya ksaca dnmem gerekir. Yeni tartmalarda, piyasa meka
nizmalar deerlendirilirken, piyasalarn salad kazanlar ve ya
rarlar gibi nihai olarak ortaya kan sonulan odaa yerletirme
eilimi gsterilmitir. Bu ihmal edilebilecek bir konu deildir ve
imdi bu konuya geleceim. Ancak daha acil olan ticari faaliyet z
grl bizatihi bu zgrln temel neminde yatar. Temelinde
srdmz yaanlan gelitiren ilemler olan alm, satm ve m
badele iin iyi sebeplerimiz vardr. Genelde zgrl reddetmek
toplum iin tek bana byk bir zaaf olacaktr. Bu temel kabul, pi
yasalarn nihai neticelerini, gelirler, faydalar vb. bakmndan gste
rirken, kantlayabileceimiz ya da karutlayamayacamz (bu konu
yu ele alacaz) her teoremden nce gelir.2
M odem hayatta ilemlerin ayn anda her yerde geerli olan ro
l tam da bunlar olduu gibi kabul ettiimiz iin gzden kanlr.
Burada, gelimi kapitalist ekonomilerde yeterince farkna varlma
yan (ve ou kez dikkate alnmayan, sadece sapmalar gerekletii
zaman zerinde durulan) baz (temel i etii gibi) davran kuralla
ryla bir analoji vardr. Ancak bu deerler henz gelimemise, on
larn genel varlklar ya da yokluklar nemli bir farkllk yaratmaz.
Bu yzden kalknma zmlemesinde temel i etiinin oynad ro
ln, rtk durumundan kurtarlarak aa karlmas ve bylece
kabul edilmesi gerekir. Ayn ekilde ilem yapma zgrlnn
yokluu pek ok balamda tek bana nemli bir konudur.3
Kukusuz bu, zellikle emek piyasalarnn zgrl, yasalar,
ynetmelikler ya da greneklerle inkr edildii zaman byledir. t
Sava ncesi Gney'deki Afrika kkenli Amerikallar baka yerler
deki cretli emekiler kadar (hatta daha fazla) parasal gelir sala2. 'N ihai neticeler* ile 'kapsam l neticeler' arasndaki ayrm konusunda bkz.
Am artya Sen, 'M axim ization and th e Act o f Choice , Econom etrics 65 (Temmuz
1997). Kapsayc netice sadece sonu-durum lar deil, ayn zam anda bizatihi se
im srecini dikkate alr.
3. Ne trde ilikilerin piyasalam a ve m etalam aya uygun dt konusunda
farkl ancak nemli b ir sorun vardr. Bu konuda bkz. M argaret Jane Radin, Con
tested Com modities (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1996).

160

yip K uzey'deki kentli iilerden daha uzun yaayabildilerse de,4bi

zatihi klelik olgusunda (gelir ya da fayda retip retemeyeceine
baklmakszn) temel bir yoksunluk vard. I seiminin yokluu ve
zorbalk formundaki i bizatihi byk bir yoksunluk olabilir.
Genelde zgr piyasalarn ve zelde zgrce i araynn geli
mesi tarihsel aratrmalarda fazlasyla deerlendirilmi bir olgudur.
Kapitalizmin byk eletirmeni Karl M arx bile i zgrln (1.
blmde tartld gibi) m uazzam bir ilerleme olarak grd. A n
cak bu sorun sadece tarihle deil gnmzle de ilgilidir, nk bu
zgrlk gnmzde dnyann pek ok blmnde kritik nem ta
yan bir haktr. Tamamen farkl drt rnekle bu noktay aydnlata
biliriz.
Birincisi, pek ok Asya ve Afrika lkesinde kle emeinin e
itli biimleri bulunabilir ve geleneksel patronlardan uzakta cretli
i arama temel zgrl srekli biimde reddedilmektedir. Hint
gazeteleri H indistan'n en geri blgelerinden birinde (Bihar) st
kasta mensup toprak sahiplerinin kendi topraklarna bal" emek
i ailelerine -cinayet ve tecavz yoluyla- terr uyguladklarn bil
dirdikleri zaman, burada bi kukusuz basnn bu trden olaylarla
ilgilenmesine yol aan (ve bylesi berbat topluluklarda bile ilerin
deimesine yol aabilecek) bir su sorunu vardr. Ancak ekonomik
durum, su niteliindeki faaliyetlerin temelini oluturuken, ba
l emekilerin zerinde almak zorunda olduklar topran m l
kiyetine sahip olmann yan sra i zgrl iin de savamalarn
gerektirir. Mevcut dzenlemeler (bamszlk sonrasnda yasalarn
sadece ksmen uygulanmasnn bir sonucu olarak), hukuk d ol
malarna ramen srmektedir. Bu durum (1. blmde tartld gi
bi )Hindistanda baka yerlerden daha ok incelenmitir, ancak ben
zer sorunlarn baka lkelerde de var olduunu gsteren yeterince
bulgu vardr.
kincisi (im di ok farkl bir rnee geliyoruz). Dou Avrupa ve
Sovyetler Brliinde brokratik sosyalizmin baarszl, tam ola
4. Bkz. Robert W . Fogel ve Stanley L Engerman, Time on the Cross: The Eco
nom ics o f Am erican N egro Slavery (Boston; Little, Brown, 1974). Ayrca bkz. yu
karda Blm 1.
F ll N / zj'ftil de g iv arm

161

rak, sadece gelir ya da yaam sresi beklentilerinde farkl sonular

yaratan iktisadi sorunlar bakmndan kavranamaz. Gerekte, yaam
sresi beklentileri bakmndan komnist lkeler, greli olarak
(Sovyetler Birlii, reform ncesi in. Vietnam, Kba ve dier l
kelerin demografi istatistiklerinde grlecei gibi) gayet iyi du
rumdaydlar. Aslnda imdi, eski komnist lkelerin birka kom
nist ynetim altnda olduklarndan nemli lde daha kt bir du
rumdadrlar. Bu belkide en ok Rusya in geerlidir (Rus erkekle
rinin doumdan itibaren yaam sresi beklentisi yaklak elli sekiz
yla -Hindistan ya da Pakistan'n nemli lde gerisine- dm
tr).5Ancak halk, seim sonularnn gsterdii gibi, eski dzenle
melere dnmek iin oy verme istei duymuyor ve eski siyasal ev
relerden kan yeni partiler bile byle bir dn nermiyorlar (ve
sadece gemi uygulamalara ilmili llerde dnlmesini talep edi
yorlar).
Olan deerlendirirken, komnist sistemin iktisadi bakmdan et
kin olmad, kukusuz, kabul e d i lm e lid ir. Ancak piyasalarn pek
ok alanda devre d brakld bir sistemde daha acil bir zgrlk
inkr sorunu da vardr. Piyasalar var olsalar bile, insanlarn kullan
malarna izin verilmeyebilir. rnein, sregiden ie alma sreci
iinde i aramalar engellenebilir (uygun olmayan baz kiilerin
patronlarn onlar altrmak istedikleri yerlere gnderilmeleri da
hil). Bu anlamda Friedrich Hayekin komnist ekonomileri sertli
e giden yol olarak sulayc biimde betimlemesi, aslnda ar ol
makla birlikte uygun bir retorikti.4 Farkl -ancak ilgili- bir balam
da, (komnist ynetim kurulduunda byk bir cokuyla lkesine
dnen PolonyalI byk iktisat) Michal Kalecki. bir gazetecinin
Polonya'nn kapitalizmden sosyalizme geiiyle ilgili sorusunu ya
5. Bk G. A. Com ia ve R. Panicci, The Dem ografic Im pact o f Sudden Im pove
rishm ent: Eastern E urope D uring th e 1986-1996 Transition (R oransa: Internati
onal Child Development Centre, UNICEF, 1995). Ayrca bkz. M ichael Ellman
T h e Increase In Death and Disease under 'Katastroika'", Cam bridge Journal o f
Econom ics Jfl(1994).
6. Friedrick Hayek, The R o a d to Serfdom (Lorrdra: R oulledge, 1944). A yrca bkz.
Janos Kom ai, The R o a d to a Free Econom y: Shitting from a S ocialist System
(New York: Norton, 1990) ve Visions a n d Reality, M arket a n d S tate: Contradicti
ons a n d Dilem m as Revisited (N ew York: Harvester Press, 1990).
162

F ll A R K A /O ij t r t i k l e K ilk n u iu

ntlarken yle diyordu: Evet, kapitalizmi baanl biimde ortadan

kaldrdk: imdi yapmamz gereken, feodalizmi ortadan kaldrmak
tr."
ncs, 1. blmde belirtildii gibi, (Pakistan, Hindistan ya
da Bangladete ok yaygn olarak grlen) zc bir durum olan
ocuk emei konusunda yerleik bir klelik ya da tam bamllk
sorunu vardr, nk ar ilerde alan pek ok ocuk bu ileri
yapmak zorundadr. Bu trden kleliin kkleri ocuklarn iinden
geldikleri ailelerin ekonomik yoksunluuna kadar izlenebilir -za
man zaman ana babalar da iverenler karsnda bir tr klelik al
tndadrlar- ve bu ocuk emei utancnn kaynanda, ocuklar bu
trden iler yapmaya zorlayan barbarlk da vardr. zellikle okula
gitme zgrlnn nndeki en byk engel bu blgelerdeki il
kretim programlarnn zayfl deil, ou durumda ocuklarn
(ve ou kez ana babalarnn) ne yapmak istediklerine karar verme
konusunda seenekten yoksun olulardr.
ocuk emei sorunu Gney Asyal iktisatlar blme eilimin
dedir. Bazlar ailelerin ekonomik durumunu iyiletirmek iin her
hangi bir ey yapmadan sadece ocuk emeini ortadan kaldrmann
bizzat ocuklarn karna hizmet etmeyebileceim ne srmler
dir. Burada kesinlikle tartlabilir bir sorun vardr, ancak ocuk
emeinin ou kez etkin klelikle benzemesi onu pek ok durum
da daha basit bir seenek haline getirir. Tam klelik ocuk emei
ne kar yasalarn yan sra daha gl bir klecilik kart uygula
may zorlayan bir durum yaratr. ocuk emei sistemi -tek bana
yeterince ktdr- tam bamllk ve etkin klelikle benzeerek ok
daha insanlk d bir hal alr.
Drdncs, kadnlarn aile dnda i arama zgrl pek ok
nc Dnya tikesinde nemli bir konudur. Bu zgrlk pek ok
kltrde sistematik biimde inkr edilir ve bu bal bana kadn z
grl ve toplumsal cinsiyet eitliinin ciddi bir ihlalidir. Bu z
grln yokluu kadnlarn ekonomik bakmdan glenmesini en
geller ve pek ok baka sonu yaratr. Piyasa istihdamnn kadnla
rn ekonomik bamszl zerinde ek olarak yarataca dorudan
etkilerden ayn olarak, evin dnda yaplan i, kadnlarn ev halk
163

arasndaki gelir paylamndan daha iyi bir pay" almam sala

mas bakmndan da nemlidir/' Kadnlarn evde yaptklar iin yp
ratc olabileceini, ancak pek onurlu olmadm, hatta aresizlik
ten kabul edildiini (ve karlnn kesinlikle denmediini) ve ev
dnda alma hakknn inkr halinde kadn zgrlnn daha
da ar biimde ihlal edildiini belirtmeye gerek yok.s
Kadnlarn ev dnda istihdamna getirilen yasaklama zaman
zaman alenen ve iddet yoluyla (szgelimi gnmz Afganistan nda olduu gibi) uygulanabilir. Baka rneklerde bu yasak, g
renein gc ve uyum yoluyla daha st kapal biimde ileyebilir.
Zam an zaman aka kadnlarn i aramasnn yasaklanmas bii
mini alabilir ve gene, geleneksel deerlerle yetitirilen kadnlar ge
lenekle balarm kesmekten ve bakalarnn tepkisinden korkabilir
ler. Hkm sren normallik" ve uygunluk alglar bu sorunun
merkezinde yer alr.
Bu konu bu almann dier nemli kayglaryla, zellikle de
temel toplumsal deiiklikler salamak iin toplumsal sorunlar
aka tartma gerei ve grup faaliyetlerinin avantajyla ilikilidir.
Kadn rgtleri, dnyann pek ok lkesinde yaanan b u dnm7. Bu konuda bkz. Am artya San. "G ander and Cooperative Conflict", Persistent
Inequalities: W om en a n d W orld Development, der. Irene T inker (N ew York: Ox
ford University Press, 1990); ayrca bkz. konuya ilikin burada verilen am pirik ve
te o rik yazn kapsayan eitli gndermeler.
8. Bu konuda bkz. Ester Boserup, Women's Ftole in Econom ic Development
(Londra: Allen & Unwin, 1970); Martha lo u tfi. R ural W om en: U nequal Partners
in D evelopm ent (Cenevre: ILO, 1980); Luisella Goldschmidt-Cterm ont, Unpaid
W ork in the H ousehold (Cenevre: ILO, 1980); Am artya Sen, Econom ics and the
Family", Asian Developm ent R eview I (1983), Resources, Values a n d Develop
m en t (Cambridge, M ass.: Harvard University Press, 1984) ve Com m odities and
Capabilities (Am sterdam : North-Holland, 1985); der. Irene Tinker, P ersistent Ine
qualities (1990); Nancy Folbre, T he Unproductive Housewife: Her Evolution in
Ninetenth Century Econom ic Thought". Signs: Journal o f Wom en in Culture and
S ociety 16 { 1991); Naila Kabeer, Gender, Production and W ell-being", Discussi
on P aper 288, Institute o f Developm ent Studies, University of Sussex, 1991); Lo
urdes Urdaneta-Ferrn, "Measuring W om en's and M ens Econom ic Contributi
ons", Proceedings o f the I S I 49* Session (Floransa: International Statistical Ins
titute, 1993); N aila Kabeer, R eversed R ealities: G ender Hierarchies in Develop
m ent Thought (Londra: Verso, 1994); Birlemi Milletler Kalknm a Program , H u
m an Developm ent R eport 1995 (N e w York: O xford University Press, 1995) ve di
er katklar.

164

de ok nemli bir rol oynamaya balamtr. rnein, Self-Emplo

yed Womens Association (SEWA) Hindistann bir blmnde sa
dece kadnlarn daha fazla istihdam iin deil, deiik bir dnce
ortam oluturmak iin de byk bir etki yaratmtr. Bylece
Bangladeteki Grameen Bank ve Banglade Rural Advancement
Committee (BRAC/Bangiade Krsal Gelime Komitesi) gibi kat
lmc kredi ve kooperatif rgtleri kurulmutur. Ticari faaliyette bu
lunma ve ekonomik katlm hakknn anlamn (serbeste i arama
hakk dahil) ve piyasayla ilgili zgrlklerin dorudan nemini
vurgularken, bu zgrlklerin baka (piyasa d) kurumlarm ile
m esinden kaynaklanan zgrlklerle tamamlandm gzden kar
mamalyz.5 Farkl kurumlar arasndaki bu tamamlayclk -zellik
le piyasa d rgtler ile piyasa arasnda- bu kitabn ana temalarn
dan biridir.

B . P Y A S A L A R V E E T K N L K

Emek piyasas pek ok farkl balamlarda zgrletirici bir rol oy

nayabilir ve temel bir hak olan alm a zgrl, piyasa mekaniz
masnn salad kazanmn gelirler, faydalar ya da dier sonular
bakmndan ne olup ne olmayaca bir yana, belirleyici bir nem
tayabilir. Ancak btn bunlarn yarataca sonular incelemek de
nemlidir ve imdi olduka farkl olan bu konuya geliyorum.
Piyasa mekanizmasn deerlendirirken, bunlarn tekelci nite
likleri ya da rekabeti olup olmadklar, tm piyasalarn olumu
(ya da oluabilir) olup olmadklar gibi formlar dikkate alnmaldr.
Olgusal koullarn durumu da (belirli bildiriim trlerinin ulalabi
lirlii ya da yokluu, byk lekli ekonomilerin varl ya da yok
luu gibi) fiili imkanlar etkileyebilir ve eitli kurumsal piyasa
8. Piyasa m ekanizm asnn teki iktisadi, toplum sal ve siyasal kurum larm rolleriy/e birlikte ilem esi gerei iin bkz. Douglass North, S tructure a n d C hange in Eco
n o m ic H istory (N ew York: Norton, 1981) v e a y n zam anda bkz. -(arkl bir vurguy
la- Judith Ft. Blau, S ocial Contracts a n d Econom ic M arkets (New York; Plenum.
1993) A y n c a b k r. David S. Laneds'in son alm as: The W ealth a n d P o ve rty o f
N ations (N ew York; Norton. 1998).

165

mekanizmas formlaryla kazanlabilecek olana gerek kstlamalar

getirebilir.10
Bu trden kusurlarn (baz mal ve hizmetlerin piyasaya sriilemezlii dahil) yokluunda piyasa m e k a n i z m a s n n iktisadi etkinli
in salanmas bakmndan tad yararlan kantlamak iin klasik
genel denge modelleri kullanlmtr. Bu, standart olarak iktisatann Pareto optimallii dedikleri eye gre tanmlanr; herhangi
birinin yararland faydann (ya da refahn) bir bakasnn yarar
land fayda (ya da refah) azaltlmakszn artnlamayaca bir du
rum. Sonulan ilk kez gsteren Kenneth Arrow ve Gerard Debreu'dan hareketle Arrow-Debreu Teoremi, olarak anlan" bu etkinlik
kazanm basitletirici varsaymlarna ramen gerek bir nem ta
r.11
10. A rtk bu ve ilgili sorunlara ilikin olduka geni bir yazn vardr: Bkz. der. Jo
seph Stiglitz ve F. Mathewson, N e w Developm ents in the A n a lysis o f M arket
Structure (Londra: Macmillan, 1986) ve Nicholas Stem , "The Econom ics o f De
velopm ent : A Survey , Econom ic Journal 9 9 (1989).
11. Bkz. Kenneth J. Arrow, "An Extension of the Basic Theorem s o f Classical
W elfare Economics", Proceedings o f the S e cond B erkeley Sym posium o f M ath e
m atical Statistics, der. J. Neym an (Berkeley, Calif.: University o f California Press,
1951) ve Gerard Debreu, A Theory o f Value {Hew York: Wiley, 1959),
12. Yeni kalknm a yaznnda piyasa ekonom isine ilikin m odellem e Arrow-Debreu form lnde yaplan olduka snrl varsaym lar nemli lde geniletmitir.
Bu. zellikte, duraan etkinliin tersine, byk lekli ekonom ilerin nemini, bil
ginin roln, deneyimden renm eyi, tekelci rekabetin yaygnln, farkl iktisadi
aktrler ile uzun dnem li bymenin gerekleri arasndaki egdm zorluklarn
incelem itir Bu deiim lerin farkl ynleri iin bkz. Avinash Dixit ve Joseph E.
Stiglitz, Monopolistic Com petition and O ptim um Product Diversity", Am erican
Econom ic Review 6 7 (1977): Paul R. Krugman, "Increasing Returns, M onopolis
tic Com petition and International Trade", Journal o f International Econom ics 9
(1979); P aulR . Krugman, "Scale Economies, Product Differentiation and the Pat
tern o f T ra d e , Am erican Econom ic R e view 70 (1981); Paul R. Krugman, Strateg ic Trade P olicy a n d N e w International Econom ics (Cambridge, Mass,: MIT
Press, 1986); Paul M. Romer, "Increasing Returns and Long-run G row th , Jo u r
na l o f Political Econom y 94 (1986); Paul M. Romer, Growth Based on Increasing
Returns Due lo Specialization , Am erican Econom ic Review 77 (1987); Robert E.
Lucas, "On the M echanics o f Econom ic Development", Journal o f M onetary Eco
nom ics 2 2 (1988)-, Kevin Murphy, A. S ch le ife rve R. Vishny, "Industrialization and
the Big Push", Q uarterly Journal o f Econom ics 104 (1989); der. Elhanan Helpm an ve Assad Razin, International Trade a n d Trade P olicy (Cambridge, Mass.:
M IT Press, 1990). Yine M. Grossman ve Elhanan Helpman, Innovation and
G rowth in the G lobal Econom y {Cambridge, M ass.: MIT Press, 1991); Paul R.
Krugman, H istory Versus Expectations", Q uarterly Jo u rn a l o f E conom ics 106

166

Arrow-Debreu sonulan, baka eylerin yan sra -baz nkoul

lar veri alndnda- piyasa mekanizmasnn verdii sonularn her
kesin faydasn artracak (ya da birinin faydasn azaltmadan bir
bakasnn faydasn artracak) ekilde gelitirilemeyeceini gste
rir.13
Bununla birlikte etkinlik araynn/aydadan ok bireysel z
grlkler bakmndan hesaba katlmasnn gerekli olup olmadm
sorgulamak mmkndr. Bu, zellikle burada meru bir sorudur,
(1991); K. M atsuyam a, "Increasing Returns, Industrialization and the Indetermi
nacy of Equilibrium", Q uarterly Jo urnal o f Econom ics 106 (1991); Robert E. Lu
cas, Making a M iracle", Econom etrics 61 (1993); ve dier yazlar. Bu gelim eler
kalknm a srecine, zellikle bu sre iinde piyasa ekonom isinin rolne ve ile
vine ilikin anlay nem li lde zenginlelirm itir. Ayn zam anda kalknma
zerinde alan ilk iktisatlarn ilikin igrlerini de berraklatm ! tr. Bu erken
iktisatlar unlardr: Adam Sm ith (zellikle le k ekonom ileri, em ein blnmesi
v e deneyim den renm e zerine), a m a ayn zam anda Allyn Young, In cre a sin g
Returns and Econom ic Progress". Econom ic Jo u rn a l 38 (1928); Paul Rosenstein-Rodan "Problem s o f Industrialization o f Eastern and South-eastern Europe",
Econom ic Journal S3 (1943); Albert O, Hirschman, The Strategy o f Econom ic
Developm ent (New Haven, Conn.: Yale University Press, 1958); Robert Solow,
'A C onlribution to Ihe Theory o f Econom ic Growth", Q uarterly Journal o f Econo
m ics 7 0 (1 9 5 6 ); N icholas Kaldor, A Model o f Econom ic G rowth", Econom ic Jo
urn a l 6 7 (1 9 5 7 ); Kenneth J. Arrow, "Econom ic Im plications of Learning by Doing",
Review o f E conom ic Studies 29 (1962). nem li sorun ve sonulara ilikin m
kem m el bir deerlendirm e o la ra k bkz. Robert J. Barro ve X. Sala-i-Martin, E co
nom ic G rowth (N ew York; M cGraw-Hill, 1995); Kaushik Basu, A nalytical Deve
lopm ent Econom ics: The Less D eveloped Econom y R evisited (Cambridge,
Mass.: MIT Press, 1997); Debraj Ray, D evelopm ent Econom ics (Princeton: Prin
ceton U niversity Press. 1998). A yrca bkz. Luigi Pasinetli ve Robert Solow, der.
Econom ic G rowth a n d the Structure o f Long-run D evelopm ent (Londra: Macmil
lan, 1994),
13. Sonulara ve sonularn e tik ierim lerine ilikin lam el v e amlayc bir tart
m a iin bkz. A m a rtya Sen, On Ethics a n d Econom ics (1985), blm 2. Bu sonu
lar, ayn zam anda, piyasa m ekanizm alarna ram en, herhangi birinin uygun bir
ilk kaynak paylam ndan hareketle (ve olum u b ir fiyat kmesine denk de
rek) olas Pareto optim asna ulam a im knn garanti altna alan ters sonu teo re m i'n i kapsar. Kaynaklarn balangtaki dalm n saptam a ihtiyac (arzula
nan sonular gerekletirm ek iin), kaynaklarn yeniden dalm n zorlayc ola
bilecek biimde (farkt Pareto optimalart arasnda adil bir seim yaplacaksa)
salam ak iin m uazzam bir siyasal g ve srekti bir idari radikalizm i gerektirir.
Bu bakmdan te rs etki leorem i nin piyasa m ekanizm asnn hakl karlm as iin
kullanlmas devrim cinin el kita b 'n a aittir (bu konuda bkz. Am artya Sen, On Et
hics a n d Economics, s. 37-8). Ne va r ki, dorudan teorem bu trden bir talebi ge
tirmez; her rekabeti denge, kaynaklarn ilk dalm iin gerekli koulla (belirli
dsallk tiplerinin yokluu gibi) veri alndnda, bir P a e to optimum u o la a k gs
terilir.

167

nk bu almann bildiriimsel oda (fayda deil) bireysel z

grlkler olmutur. Aslnda, temel bireysel zgrlklerin baz ma
kul zellikleri bakmndan Arrow-Debreu etkinlik sonucunun
nemli bir blmnn, fayda alanndan bireysel zgrlkler ala
nna, hem meta paketlerini seme zgrl hem de ilev grme
kapasiteleri bakmndan uygun biimde aktarldm bir baka yer
de kantladm. Bu uzantnn geerliliini kantlarken, zgn Ar
row-Debreu sonulan (piyasaya girme imknnn varl vb.) iin
gerektii lde benzer varsaymlar kullanlr. Bu varsaymlarla
birlikte, ikna edici bir bireysel zgrlkler nitelendirmesi iin reka
beti bir piyasa dengesinin herkesin zgrln muhafaza eder
ken bir kiinin zgrlnn an derecede artnlamayacan da
garanti ettii sonucu ortaya kar.
Bu balantnn kurulmas iin, temel zgrlklerin tad ne
min, sadece kiinin sahip olduu seeneklerin says bakmndan
deil, mevcut seeneklerin cazibesine yeterli duyarllkla da deer
lendirilmesi gerekir. zgrln farkl ynleri vardr; alm a z
grlnn yan sra kim i bireysel zgrlkler daha nce tartl
mtr. N e var ki, kiinin yapmak istedii eye denk den yapma
zgrlne ilikin mevcut seeneklerin salad yararlar dikka
te almak zorundayz.15 Bu zgrlk-etkinlik sonucunu aklarken
(teknik konulara girmeden), bireylerin seimlerini dikkatle yapa
caklar dnldnde, bireysel faydalar bakm ndan etkinlii
salamak iin bireylere iinden seim yapabilecekleri yeterli frsat
larn byk-lde sunulmas gerektiine iaret edilebilir. Bu frsat
lar sadece insanlarn neyi setikleriyle (ve elde ettikleri faydayla)
deil, ayn zamanda hangi yararl seeneklere sahip olduklaryla da
(ve yararlandktan temel zgrlklerle) ilgilidir.
Burada piyasa mekanizmasndan verimli sonular alrken zkarn azamiletirilmesinin oynad rolle ilgili zel bir sorunu ak
14. Bkz. Am artya Sen, M arkets and Freedom s', O xford Econom ic Papers 45
(1993).
15. Fiili zgrle ele alm ann baka yo lla n da vardr: B u konuda bir tartm a ve
incelem e iin bkz. Am artya Sen, Freedom, Rationality a n d S ocial Choice: A rrow
Lectures a n d O th e r Essays ((Oxford: O xford University Press, 2000)]; ayrca bkz.
burada deinilen yazn.
168

la kavutumak gerekebilir. Klasik (Arrow-Debreu) ereve iin

de, herkesin kendi zel gdiilenmesiyle kendi zkann kollamas
gerektii varsaylr. Piyasann Pareto optimaTini (bireysel karla
ra gre tanmlanmtr) vermesini salayacak sonucu oluturma gi
riimi bu davransal varsaym gerekli klar. yle ki. bir kiinin
kan bakalarnn karlarna zarar vermeden nemli lde artrla
m az.14
Bencilliin her zaman geerli olduu varsaymm ampirik ola
rak savunmak zordur. Gene, zkar davrannn nemli sonular
yaratacak kadar etkin olmayabilecei. Arrow-Debreu modelinde
varsaylanlardan (farkl kiilerin karlar arasnda daha dorudan
ve karlkl bir bamll da kapsayan) daha karmak koullar da
vardr. Nitekim, Arrow-Debreu modeline gre etkin sonular sala
mak iin evrensel bencillik varsaym gerekten gerekli olsayd, bu
durum yaklamn ciddi bir snn olarak grlebilirdi. Ne var ki, et
kinliin gereklerini sadece fayda bakmndan deil bireysel zgr
lk bakmndan da inceleyerek bu snrlamadan nemli lde kamlabilir,
zk ar davran varsaymm benimsemenin getirdii kstla
ma, balca kaygmzn insanlarn yararland temel zgrlkler
(bu zgrlklerin hangi amala kullanldna baklmakszn) ol
mas halinde giderilebilir. Bu dunmda, bireylerin seimlerinineyin
gdlediine dair varsaymda bulunmak gerekmez, nk sz ko
nusu sorun artk karn karlanmas deil, zgrln elde edile
bilmesidir (zgrln zkar m yoksa baka bir hedefi mi
amaladna baklmakszn). Arrow-Debreu teoreminin temel ana
litik sonulan bu dunrada bireysel tercihlerin ardnda yatan gdlenmelerden tamamen bamszdr ve hedef, tercihlerin ya da temel
bireysel zgrlklerin (gdiilenmeye baklmakszn) gerekleme
sinde etkinlii salamak ise bu teorem ihmal edilebilir.17
i 6. Bu konuda bkz. Kenneth Arrow ve Frank Hahn, G eneral Com petitive Analy
sis (San Francisco: Holden-Day, 1971; yeniden b s Am sterdam : North-Holland,
1979).
17. Tercihlerin form u bireylerin aradklar varsaylan eye kstlam alar getirir
ken,aram akta olduklar eyi neden aram akta olduklar konusunda fazla snrlam a
yoktur. Doru gereksinim ler ve bunlarn uygunluuna ilikin bir incelem e iin bkz.

169

C . Z G R L K L E R N D EZA V A N TA JLA R I V E
E T S Z L A R A S IN D A K B A L A N T I

Piyasa etkinliiyle ilgili temel sonu, bu anlamda, temel zgrlk

ler perspektifini kapsayacak ekilde geniletilebilir. Ancak bu et
kinlik, ortaya kan sonularn adaletli olmas ya da zgrlklerin
datmnda adalet konusunda herhangi bir ey sylemez. Bir du
rum, hi kimsenin faydasnn ya da temel zgrlnn bir baka
snn faydasn ya da zgrln engellemeksizin artrlabilmesi
anlamnda etkin olabilir ve gene de, faydalarn ve zgrlklerin da
lmnda muazzam eitsizlikler olabilir.
Eitsizlik sorunu aslmda. ilgi oda gelir eitsizliinden temel
zgrlklerin ve kapasitelerinin paylamndaki eitsizlie kaydk
a byr. Bunun nedeni esas olarak, gelir eitsizlii ile bir yanda
eitsiz avantajlar, te yanda gelirin kapasiteye dntrlmesi ara
sndaki balant ihtimalidir. kincisi, imdiki halde gelir eitsizli
inde yansyan eitsizlik sorununu iddetlendirme eilimindedir.
rnein, sakat ya da hasta ya da baka bir engeli olan bir kiinin bir
yandan yeterli gelir kazanma sorunlar olabilir ve te yandan, geli
r i kapasiteye ve iyi yaamaya dntrme konusunda daha byk
zorluklarla yz yze kalabilir. Bir kiinin iyi bir i bulabilmesine ve
iyi bir gelir kazanabilmesine engel olan pek ok etken (bir sakatlk
gibi), ayn i ve ayn gelir sz konusu olsa bile, kaliteli bir yaama
ulamak bakmndan kiiyi dezavantajl bir duruma sokabilir." Ge
lir kazanma kapasitesi ile gelir kullanma kapasitesi arasndaki bu
iliki yoksulluk aratrmalarnda gayet iyi bilinen ampirik bir feno
m endir." Piyasa ilikileri balamnda kiiler aras gelir eitsizlii.
Am artya Sen "Markets and F reedom s' (1993). Buradaki esas nokta, etkinlik so
nucunun -tem el zgrlklere uyguland lde- tercihlerin sebeplerine bakl
makszn, dorudan terdhlehe ilikili olmasdr.
18. Bu konuda bkz. Am artya Sen, "Poverty, Relatively Speaking", O xford Econo
m ic P apers 3 5 (1983), yeni bs. Am artya Sen, Resources, Values a n d Develop
ment[(1984) ve "M arkets and Freedoms" (1993).
19. rn. Bkz, A. B. Atkinson, Poverty in Britain a n d the Reform o f S ocial Secu
rity (Cambridge: Cam bridge University Press, 1970). Ayrca bkz. Dorothy Wedderburn, The A g e d in the W elfare S ta te (Londra: Bell, 1961); Peter Towsend.
Poverty in the United Kingdom : A Survey o f H ousehold Resources andStandarts
o f Living (Harm ondsworth: Penguin, 1979).

170

dk gelirler ile engeller arasnda, gelirlerin kapasiteye dnt

rlmesi Kakmndan oluan bu balant nedeniyle byme eili
m i gsterebilir.
Bir yandan piyasa mekanizmasnn zgrlk-etkinliini, te
yandan, zgrlk-eitsizlik sorunlarnn arlm ezamanl olarak
ele almak gerekir. Adalet sorunlarm, zellikle ciddi yoksunluklar
ve yoksullukla ilikili olarak ele alm ak gerekir ve bu balamda, h
kmet desteini de kapsayan toplumsal m dahale pekl nemli bir
role sahip olabilir. Bu. byk lde, tam da refah devletlerindeki
sosyal gvenlik sistemlerinin, sosyal salk hizmetlerini, isizlere
ve yoksullara kamu desteini vb. kapsayan eitli programlar ara
clyla baarmaya alt eydir. Ancak sorunun etkinlik ve eit
lik yanlarm ezamanl olarak dikkate alma gerei devam eder,
nk piyasa mekanizmasna adaletle gdlenerek mdahale edil
mesi, adaleti ilerletse bile etkinlikle ilgili kazanmlar zayflatabilir.
Toplumsal deerlendirme ve adaletin farkl ynlerini ezamanl
olarak ele alm a gerei konusunda ak olmak gerekir.
Bu almada farkl hedefleri ezamanl olarak, ele alma gere
iyle, farkl balamlarda yzleilmitir. rnein. 4. blmde, asga
ri gelir ve salk hizmetleri bakmndan Avrupa'nn salad daha
geni (Birleik Devletlerdekinden) sosyal imkn, yksek isizlik
dzeylerinin muhafazas bakmndan Birleik D evletlerdeki daha
geni (Avnpadakine kyasla) sosyal imknlarla karlatrlrken
bu nokta dikkate alnd. Bu iki faikl uygulama tipini nemli l
de birletirmek mmkndr, ancak bunlar en azndan ksmen birbiriyie eliebilir de. Bir eliki olduu lde, iki sorunun birlikte
ele alnmasnda, hem etkinlik hem de adaleti dikkate alarak kap
saml toplumsal nceliklere ulamak bakmndan ezamanllk ge
rei nemli olacaktr.

D. PY A SA L A R V E IK A R G R U P L A R I

Piyasalarn oynadklar rol, sadece piyasann neler yapabileceine

deil, ayn zamanda neyi yapmasna izin verildiine de baldr.
171

Dzgn ileyen piyasalarn karlarna gayet iyi hizmet ettii pek

ok insan vardr, ancak bu trden ilevle yerleik karlar zarar g
rebilecek gruplar da vardr. kinci kategoride yer alan gruplarn si
yasal olarak daha gl ve etkin olmalar halinde, bunlar ekonomi
iinde piyasalara yeterince yer vermemek iin uraabilirler. Bu
durum, zellikle, tekelci retim birimleri -etkin olmamalarna ve
eitli tipte uygunsuzluklar tamalarna ramen- i ve d rekabet
ten yaltlmalar sayesinde gelitikleri zaman ar bir sonn olabilir.
Yapay biimde desteklenmi bu retim trnn gerektirdii yksek
rn fiyatlar ya da dk rn kalitesi halk byk bir zveriye
zorlayabilir, ancak rgtl ve siyasal etkinlie sahip bir sanayici
ler" grubu kendi krlarnn gayet iyi korunmasn salayabilirler.
Adam Smithin on sekizinci yzyl Britanyasnda piyasalarn
snrl kullanmyla ilgili ikyeti, sadece ilevini gereince yerine
getiren piyasalarn toplumsal avantajlarna iaret etmekle kalmyor,
ayn zamanda, bu snrl kullanm nedeniyle kar gruplarnn ya
pay olarak ykseltilmi krlarnn rekabetin tehditkr etkilerinden
korunduunu saptyordu. Aslnda Adam Smith, piyasalar, byk
lde, kar gruplarnn rekabete yeterince rol verilmesine kar
standart biimde kullandklar tezlerin bir antidotu olarak anlamak
gerektiini gryordu. Sm ithin entelektel tezleri, ksmen, yerle
ik karlardan gelen savunmann gcn ve etkisini karlamay
amalyordu.
Sm ith'in zellikle sesini ykseltmekten ekinmeyerek kar k
t piyasa kstlamalar geni anlamda kapitalizm ncesi [preca
pitalist] snrlamalar olarak grlebilir. Bunlar, szgelimi refah
programlar ya da sosyal gvenlik alar iin yaplan kam u mda
halesinden farkllar. Sm ithin yaad dnemde bunlarn en te
mel ifadeleri sadece Yoksulluk Yasalar nda bulunabilirdi. Bunlar
20. Bkz. Emma Rothschild, 'S o cia l Security and Laissez Fairs in EighteenthCentury Political Economy*, P opulation a n d Developm ent R e view 21 (Aralk
1995). Smith, Yoksulluk Yasalarn incelerken sosyal gvenlik alarna ihtiya ol
duunu grd, ancak bu yasalarn yoksullarn hareketlerine ve dier zgrlkle
rine getirdii kstlamalar eletirdi; bkz. Adam Smith, A n Inquiry into the Nature
a n d Causes o f the Wealth o f Nations {1776; yeni bs., der. R. H. Cam pbell v# A.
S. Skinner, O xford; Clarendon Press, 1976), s. 152-4. Thom as Robert Malthus'un Yoksulluk Yasalan'na genetde yapt a r saldryla karlatrnz.

172

ayn zamanda. Sm ithin byk destek verdii, devletin kamu eiti

m i gibi hizmetleri salarken yerine getirdii ilevden de aynlr.
Aslna baklrsa, bugnn gelimekte olan lkelerinde -ya da
dUnn sosyalist denilen lkelerinde- ekonomilerin ileyiini bozan
kstlamalarn pek ou, genellikle bu kapitalizm ncesi tiptedir,
ster baz i ticaret ya da uluslararas mbadele tiplerinin yasaklan
masn, ister korunmu burjuvazinin sahip olduu ve ilettii gi
riimlerde antikalam tekniklerin ve retim yntemlerinin srd
rlmesini ele alalm, snrl rekabetin kapsaml savunusu ile kapita
lizm ncesi deerlerin ve dnce alkanlklarnn gelimesi ara
snda trsel bir benzerlik vardr. Adam Smith (grleri Fransz
Devrimi srasnda pek ok eylemciye esin kayna olan) ya da Da
vid Ricardo (M althsun uyuuk toprak sahiplerinin retken katk
sna ilikin savunusuna direnen) ya da Karl Marx (rekabeti kapi
talizmi dnyadaki ilerici deiimin byk bir gc olarak gren)
gibi dnn radikalleri kapitalizm ncesi dnce liderlerinin genel
likle piyasa kard tezlerine fazla sempati duymadlar.
Bugn radikal siyasetleri savunan bazlarnn. Smith, Ricardo
ve M arxm aka reddettikleri eski iktisadi konumlara sk sk d
meleri fikirler tarihinin ironilerinden biridir. Michal Kalecki nin k
stlamalarla dolu Polonya hakkmdaki, yukarda alntladm ac i
kyeti ( Kapitalizmi baarl biimde ortadan kaldrdk; imdi yap
mamz gereken feodalizmi ortadan kaldrmaktr) bu kta ok iyi
deerlendirilebilir. Korunmu burjuvazinin, trsel olarak piyasa
kart konumlar uzak gemiten devralarak radikalizm ve modernizm yanlsamasn tevik etmek ve desteklemek iin ellerinden ge
leni yapmalar artc deildir.
Bu tezleri, genel rekabetin kstlanmas lehine ne srlen iddi
alarn ak fikirli eletirileriyle birbirine balamak nemlidir. Bu.
ticaretin ve mbadelenin kstlanmasndan nemli maddi kazanlar
salayan gruplarn sahip olduklar siyasal gcn dikkate alnmas
gereini de inkr etmek deildir. Pek ok yazar hakl nedenlerle, bu
konuda yaplan savunmalarn, sz konusu kar gruplarnn saptan
masyla ve rekabeti uzak tutmann ima ettii rant amal faaliyetIerin nemi dikkate alnarak deerlendirilmesi gerektiini iaret
173

etmilerdir. Vilfredo Paretonun nl bir pasajnda belirttii gibi,

Bin kiiye bir frank kaybettiren ve bir kiiye bin frank kazandran
belirli bir A durumunda, kincisi byk miktarda enerji harcayacak,
oysa birincisi zayf biimde direnecektir ve muhtemelen sonunda A
durumundan bin frank kazanmaya almakta olan kii baard ola
caktr.21 Ekonomik kazan araynda siyasal etkinlik, iinde yaa
dmz dnyann ok asli bir fenomenidir.2
Bu trden etkinliin nn kesmek sadece direnerek -ve (eski
m oda bir sz kullanmak gerekirse) tehir ederek- deil, ayn za
manda onlarn entelektel tezlerini uygun inceleme konular olarak
ele almak suretiyle yaplmaldr. ktisat bilimi bu eletiri ynnde
uzun gemii olan bir gelenee sahiptir. B u gelenek, ezamanl ola
rak sulular p armayla iaret eden ve onlarn rekabeti engelleye
rek toplumsal yarar salama tezi lehine ne srdkleri iddialar a
a karan Adam Sm ithe kadar uzanr. Smith kar gruplarnn
kamu karlarm bildikleri" iin deil, kendi karlarn daha iyi
bildikleri iin kazanma eilimi gsterdiklerini ne srd. yle
yazyordu:
N e v ar k i, ticaret y a da im alatn belirli bir daln d a faaliy et g steren t c21. Vilfredo Pareto, M anual o f Political Econom y (New York: Keiley, 1927), s.
379. Ayrca bkz. Jagdish N. Bhagwati, Protectionism (Cambridge, M ass.: MIT
Press, 1990) bu tezi e le alarak ikna edici biimde gelitirir. lgili konular iin ayr
ca bkz., Anne O. Krueger. 'T h e Political Econom y o f the Rent-seeking Society",
Am erican Econom ic R e view 64 (1974); Jagdish N. Bhagwati, 'Lobbying and
Welfare", Jo urnal o f P ublic Econom ics 14 (1960); R onald Findlay ve Stan Weltisz, 'Protection and Rent-seekjg in Developing Countries', David C. Colander.
Neoclassical Political Econom y: The Analysis o f Rent-seekJng a n d D U P Activiti
es (New York: Harper and Row, 1984); Gene G rossm an va Eihanan Hetpman,
Innovation a n d Growth in th e G lobal Econom y (Cambridge, M ass.: M IT Press,
1991); Debraj Ray, Developm ent Econom ics (1398), blm 16.
22. Dani R odrik gm rk vergilerinin savunulmasna b ir lde yardm c olabile
cek nemli bir asim etriye, yani bunun hkm ete harcayabilecei bir para sala
dna iaret etm itir ('P olitical Economy of Trade Policy-, H andbook o f Interna
tional Economics, c. 3, der. G. M. G rossm an ve K. Rogoff [Am sterdam : Elsevier.
1 995)). Rodrik, Birleik Devletler'de, 1870-1914 dneminde, d ticaret vergileri
nin ABD hkmetinin kazand btn gelirlerin yarsndan fazlasna katkda bu
lunduunu belirtir (bu oran. Sava ncesinden de daha yksekti % 90'dan
fazla). A yrca bkz. R. Fernandez ve D. Rodrik, "Resistance 1o Reform : Status
Quo Bias in the Presence o f Individual-Specific Uncertainty", Am erican Econo
m ic Review 81 (1991).

174

can n kan baz bakmlardan daima kam unun karlarndan farkldr,

hatta ona ters der. Piyasay geniletmek v e rekabeti daraltmak her
zaman tccarlarn kannadr. Piyasay geniletmek ou kez kamu
nun karna yeterince uygun olabilir; ancak rekabeti daraltmak daima
kam unun kanna kar olmaldr ve tccarlarn, krlar doal olann
zerine kararak kendi yararlan iin yurttalarnn geri kalanna an
lam sz bir vergi koyabilmelerine hizmet edebilir. Bu dzenden gelen
yeni bir yasa ya da ticaret kural nerisi daim a byk bir ihtiyatla din
lenmeli ve sadece byk bir dikkatle deil, en kukucu bir tutumla
uzun sre ve dikkatle incelenmeden asla benimsenmemelidir.25

Ak grlere izin verilmesi ve bunlarn desteklenmesi halinde

kar gruplarnn kazanmasn gerektiren hibir sebep yoktur. Hatta
Pareto'nun nl grnn rnekledii gibi, tek bir iadamnn
karlarn nemli lde besleyen siyasetten tr kendi karlar
fazln zarar grmeyen bir bin kii olabilir ve bu grnm bir kez
aka anlaldnda, bu trden zel bir istee muhalefet edecek
bir ounluk eksik olmayabilir. Bu, farkl saflarda yer alan iddiala
rn ve kar iddialarn daha kamusal biimde tartlmas iin ideal
bir alandr ve ak demokrasi snavnda kam u kar, kk bir
kar grubu zmresinin heyecanl savunusuna kar mkemmel baa
r beklentilerine pekl sahip olabilir. Burada da, bu kitapta incele
nen dier p ek ok alanda olduu gibi, are, kamusal tartmay ve
siyasal kararlara katlm da kapsayan daha geni zgrlkte yatar.
Bir kez daha, bir tr zgrln (bu rnekte, siyasal zgrlk) ba
ka zgrlk trlerinin (zellikle iktisadi konularda aklk zgrl
) gereklemesine yardmc olduu grlebilir.

23. Smith, Wealth o f Nations, Cam pbell v e Skinner basks (1976), c. 1. kitap 11,
s. 266-7. Adam Sm itfiin devletin dzenleyici m dahalesine m uhalefetine ilikin
modern yorum larda, onun bu trden dzenlem elere duyduu dmanln, bun
larn genellikle zenginlerin karlarna hizm el etm eyi am alad dncesinden
kaynakland yeterince kabul edilm em i olabilir. Aslnda Sm ith bu konuda ken
disini ok d aha ak biim de ifade ediyordu (Sm ith, Wealth o f Nations (1976
Cam pbell ve Skinner basks], s. 157-8]; "Yasama m ed isi her ne zaman efendier ile alanlar arasndaki farklla ilikin dzenlem e yapm a giriim inde bulun
sa, daim a efendilere danr. Bu nedenle alanlar lehine dzenlem e yapld
zaman, bu dzenlem e her zam an doru ve adil olur; an ca k dzenlem enin efen
dilerin lehine olduu baz durum larda lam aksi geerlidir").

175

E. P Y A SA L A R IN R O L N E L E T R E L B R T U T U M L A
N C E L E M E G E R E

Aslnda eletirel kamu tartmas uygun kam u siyasetinin kanl

m az biimde nemli bir gereidir, ilnk rol ve etki alan ya her
eyi piyasann altna yerletirmekten ya da piyasayla ilgili her eyi
reddetmekten yana olan byk ve genel bir forml -ya da her eyi
kapsayan bir ttum- temelinde nceden belirlenemez. Adam Smith
bile, mkemmel biimde ileyebildii takdirde piyasalarn kullan
mn kararl biimde savunurken (ve ticaret ile mbadelenin genel
reddinin yararlarm kabul etmezken) belirli kstlamalarn makul
biimde nerilebilecei iktisadi koullan ya da piyasa d kuram
larn piyasann yapabildiklerini tamamlamak durumunda olduu
iktisadi alanlar sorgulamaktan kanmad.*
Smithin piyasa mekanizmas eletirisinin kritik ya da eletirel
noktalarda her zaman hakl olduunu dnmemek gerekir. rne
in, tefecilie getirilen yasal kstlamalara ilikin savunusunu ele
alalm.23 Smith bor faizinin bir biimde yasaklanmasna (baz pi
yasa kart dnrlerin savunduu gibi) kukusuz karyd.2* Ne
var ki Smith, denebilecek azami faiz oranna ilikin olarak devle
tin yasal kstlamalar getirmesini istiyordu:
Faize izin verilen lkelerde yasa, tefeciliin haraca kesmesini nlemek
iin, cezay gerektirmeksizin alnabilecek en yksek oram genellikle
sabitletirir...
24. Bu konuda bkz. Emma Rothschild, Adam Smith and Conservative Econo
m ics . The Econom ic H istory R e view 45 (ubat 1992).
25. Bu konuda bkz. A m arlya Sen, M oney and Value: O n the Ethics and Econo
m ics o f Finance", Bank o f Italy'nin birinci Paolo Baffi Konferans (Rom a: Bank of
Italy, 1991); yeni bs. Econom ics a n d Philosophy 9 iinde (1993).
26. Adam Smith faizin yasaklanm asn sadece yanl bir siyaset o la ra k grm ek
le kalmad, ayn zamanda byle bir yasaklamann yoksul borlunun borlanma
maliyetini artracana iaret ediyordu: "Baz lkelerde parann faizi yasalarla ya
saklanmtr. Ancak para her yerde kullanlabilen bir ey olduu iin, onun kulla
nm iin her yerde bir bedelin denm esi gerekir. Bu dzenlem e, nleyici olm as
na ramen, tefeciliin ktlklerini artrm a deneyim inden hareketle oluturulm a
m tr: borlu sadece kulland parann karln deil, bor verenin bu kul
lanm n bir karl olduunu kabul ederek yklendii risk iin de dem e yap
m akla ykmldr." (Smith, W ealth o t Nations [1976 Cam bell and Skinner bas
ks] c.1 , kitap 2, blm 4, s. 356).

176

Yasal orann, en dik piyasa orannn biraz zerinde olsa da, bu

oran fazla amad gzlemlenir. rnein, Byk Britanyada yasal
faiz orannn yzde sekiz ya da on gibi yksek bir oranda sabitlenme
si halinde, bor verilecek parann daha byk blm, tek bana bu
yksek faiz orann verm eye istekli olacak savurganlara v e projecilere
verilecektir. Sz konusu paray kullanarak yapacaklar iin gerektirdi
inden daha fazla para kullanmayacak olan mtevaz kiiler rekabet
giriim inde bulunmayacaklardr. Bylece lke sermayesinin daha b
yk blm onu krl ve avantajl biim de kullanm as en muhtemel ki
ilerin elinde kalacak ve onu israf ve yok etmesi en muhtemel olan k i
ilerin eline gemeyecektir.7'

Smith'in mdahaleci mantnn temelini oluturan gr, piyasa

sinyallerinin yanltc olabilecei ve serbest piyasann yarataca
sonularn kt ynetilen ya da nn gremeyen irketlerin zel
tutumlar yznden fazla sermaye israfna ya da toplumsal kaynak
larn zel kiiler tarafndan israfna yol aabileceidir. Aslna bak
lrsa Jeremy Bentham, M art 1787de Adam Smithe yazd uzun
bir mektupta onu piyasay kendi haline brakmay savunduu iin
azarlyordu.28 Bu, iktisadi dnce tarihinde olduka dikkate deer
bir olaydr. Burada, ba faydac, mdahaleci piyasa ekonomisinin
nc gurusuna piyasa tahsisatnn faydalan zerine konferans ek
mektedir.29
Yasal olarak belirlenen azami faiz oram sorunu ada tartma
larda artk fazla ilgi ekmiyor (bu bakmdan Bentham, Smithi ke
27. Smith, Wealth o f N ations (1976 Cam pbell and Skinner basks) c. 1, kitap 2,
blm 4, s. 356-7. "P ro je a" terimini Smith, "proje otuluran kii eklinde, doal
anlam nda deil, eski, aalayc anlam nda kullanmaktadr.
28. Mektup, 1787, Jerem y Bentham'dan "Dr. Sm ithe . Jerem y Bentham, Defen
ce o f Usury iinde (Londra: Payne, 1790).
29. Smith, Jerem y Bentham 'n grne ikna olduuna dair herhangi b ir bulgu
ya ye r verm ez. A ncak Bentham, Smrth'i nceki konum unu te rk etm eye ikna etti
ine dair dolayl bulgulara sahip olduu kanaatindedir (Bentham 'n sezgilerine
Qre, Sm ilh'in anlam azlk noktalarna ilikin duygulan im diki halde benimki
lerle ayndr ). Aslnda, Wealth o f N ationgm sonraki basklarnda Bentham n
detirdii pasajlarda herhangi bir deiiklik yaplm ad grlr. Bu ateti tart
l a iin bkz., Smith, Wealth o f Nations (1976 Cam bell and Skinner basks), s.
3 5 7 -8 ,1 9 . dipnot, ayrca bkz. H. W. Spiegel, Usury", The N e w Palgrave: A Dictio n a ryo fE co n o rn icsiin d e .d e t. J. Eatwll, M. M ilg a ie va P. Newman, c ilt4 (L o n d 'a : Macmillan, 1987).
*Wag!lrililJc K rih rm

i nn

sinlikle yenmitir), ancak Sm ith'in savurganlar ve projecilerin

ekonomi zerindeki etkisini neden olumsuz bulduunu anlamak
nemlidir. Smith, toplumsal israf ve retken sermaye kayb soru
nuyla ok ciddi bir ekilde ilgileniyordu. Ve bunun nasl olabildii
ni ayrntl biimde tartt (Wealth o f Nations, kitap 2, blm 3).
Smith savurganlar"da byk bir toplumsal israf potansiyeli gr
yor. onlann zevk tutkusuyla ynlendirildiklerini dnyordu.
Bu yzden Her savurgan, bir halk dman olarak grlr. Projecilere gelince, Smithin endieleri gene toplumsal israfla ilgiliy
di:
Suistimalin etkileri ou kez savurganln etkileriyle ayndr. Tarm,
madencilik, balklk, ticaret ya da imalatta her aklsz ya da baarsz
proje, liretken emein muhafazas iin aynlan fonlar ayn tarzda k
ltme eilimindedir. Bu trden her p ro jed e,... aksi halde daima top
lumun retken fonlarm oluturacak olan eyde bir klme meydana
gelir.

Smithin bu zgl grlerini deerlendirmek deil, am a genel

kaygsnn ne olduunu anlamak zellikle nemlidir. Onu kayglan
dran. dar biimde gdlenmi zel kazanlarn kollanmas halinde
ortaya kan toplumsal kayp olasldr. Bu yaklam Smithin da
ha nl bir yorumuna ters der: Akam yemeimizi, kasabn, bi
ra imalatsnn ya da frncnn iyilikseverliinden deil, onlarn
kendi karlarna bakndan bekleriz. Onlann insanlna deil
kendi zseverliklerine hitap ederiz ...3 Kasap-bira imalats-fnnc rnei ticaretin zkar temelinde karlkl olarak oynad ya
rarl role dikkatimizi ekiyorsa, savurgan-projeci tezi de belirli ko
ullar altnda zel kr gdlerinin toplumsal karlara ters debil
mesinin mmkn olduuna iaret eder. Bu genel kayg gnmzde
de geerlidir (sadece savurganlar ve projeciler rneinde deil).
30. Smith, Wealth o f Nations (1976 Cam pbell and Skinner basks), cill 1, kitap
2, blm 3, s. 340-1.
31. Smith, Wealth o f Nations (1976 Cam pbell and Skinner basks) cill 1, kitap 2.
blm 3, s. 340-1.
32. Piyasa ekonom isinin snrlarna ilikin farkl kayglar vardr. Farkl tip le kay
glara ilikin zm lem eler iin bkz. Roberty E. Lane, The M a rk e t Experience
178

F lZ A R K A /O z g U tk lc K lfcnm >

rnein, evre konusunda savurganln ya da kirlilik yaralan zel

rnlerin yol at toplumsal kayp dikkate alndnda bunun ne
kadar temel bir kayg olduu anlalr. Bu durum. Smithin, aksi
halde daima toplumun retken fonlarm oluturacak olan eyde bir
klme ihtimaline ilikin betimlemesine gayet iyi uyar.
Smithin piyasa mekanizmas zmlemesinden kan ders, pi
yasalara ynelik genel bir taraftar ya da aleyhtar tutumdan si
yasal sonulara srama yapan byk bir strateji deildir. Ticaret ve
mbadelenin insan hayatnda oynad rol anladktan sonra, piya
sa ilemlerinin dier sonularnn fiilen ne olduunu hl incelemek zorundayz. Fiili imknlar eletirel olarak deerlendirmek,
bunu yaparken piyasalar tevik etmenin ya da onlarn ileyiin i k
stlamann btn sonularm deerlendirmeyi salayabilecek ko
ullan yeterince dikkate almak zorundayz. Kasap-bira im alatsnnc rnei tamamlayc karlarmzn mflhadele yoluyla kar
lkl olarak gelitirildii ok genel bir durumu iaret ediyorsa, savurgan-projeci tnei de bunun her durumda ilem eyebileceim
gsterir. Eletirel incelem e zorunluluundan ka yoktur.

F. O K YANLI BR YAKLAIM HTYACI

Son on yllar iinde ksmen farkl lkelerin yz yze geldikleri zor

luklarn yan sra kazandklar baarlarn da bir sonucu olarak, kal
knma konusunda benimsenen kapsaml ve ok yanl bir yaklam
daha da aklk kazanmn.35 Bu sorunlar piyasalarn ileyiiyle
(Cambridge: Cambridge University Press. 1991); Joseph SttglHz. Whither Soci
alism? (Cambridge: Mass.: MIT Press, 1994): Robert Heibroner. Visions o f the
Putum: The Distant Past. Yesterday. Today and Tomorrow (New York: Oxford
University Press, 1995); Will Hutton. The State We are In (Londra: Jonathan Ca
pe, 1995); Robert Kutlner, Global Competitiveness and Human Development: AVties or Adversaries? (New YorkU NDO , 1996) ve Everything for Sale: The Visi
ons and Ore Limits o f the M arket (New York: Knopf. 1998): Cass Sunstein. Free
Markets and Social Justice (New York: Oxford University Press. 1997).
33. zelikle bkz. Alice H. Amsden. Asia's Next Giant: South Korea and Late In
dustrialization (New Ybrk: Oxford University Press. 1969); Robert Wade, Cover
e d the Market: Economic Theory and the Role of Government in East Asian In
dustrialization (Princeton: Princeton University Press. 1990): der. Lanoe Taylor.

179

birlikte, hkmetin -ve dier siyasal ve toplumsal kuramlarn- den

geleyici bir rol oynamas gereiyle yakndan ilikilidir.
Bunlar Dnya Bankas Bakan James Wolfensohnun tartt
trden bir kapsayc kalknma erevesinin uygunluunu da gs
te rir" Bu trden bir ereve izilmesi kompartmanlara ayrlm bir
kalknma sreci anlayn (szgelimi, sadece liberalleme ya da
bir baka tek, kpriileyici srecin ele alnmasn) reddetmeyi gerek
tirir. Sadece Dnya Bankas'nda deil, gemiin profesyonel d
ncesinde de sklkla savunulmu olan ok amal (piyasalar a
mak ya da uygun fiyat verme gibi) tek bir are araynn yerine,
birbirini glendiren farkl kurumlan kapsayarak farkl cephelerde
ezamanl ilerleme salamay hedefleyen btnletirilmi ve ok
ynl bir yaklam gerekir.33
The R ocky R oad to R eform : Adjustm ent, Incom e Distribution a n d G row th in the
Developing W orid (Cambridge, M ass.: MIT Press, 1993); Jong-ll You ve Ha-Joon Chang, "The Myth o f Free Labor M arket in Korea", C ontributions to Political
Econom y 1 2(1993); der. G erry K. HeHeiner, M anufacturing fo r E xp o rt in th e D e
veloping W orid: Problem s a n d Possibilities (Londra: Routledge, 1995); Kotaro
Suzumura, Competition, Com m itm ent a n d W elfare (Oxford: C larendon Press,
1995); Dani Rodrik, "Understanding Economic Policy Reform", Jo u rn a l o f Econo
m ic Literature 24 {Mart 1996); Jomo K. S. C hen Yun Chung, Brian C. Folk, irtan
ul-Haque, Pasuk Phongpaichit, Batara Sim atupang ve Mayuri Taeishi'yle birlikte,
S outheast A sias M isunderstood M iracle: Industrial P olicy a n d Econom ic D eve
lopm ent in Thailand, M alaysia a n d Indonesia (Boulder, Colo.: W estview Press,
1997); Vinay Bharat-Ram, The Theory o f the G lobal Firm (Delhi: O xford Univer
s ity Press, 1979); Jeffrey Sachs ve Andrew Warner, "Sources o f S low Growth in
African Economies", H arvard Institute for International Developm ent (Mart 1997):
Jong-ll You, "Globalization, Labor M arket Flexibility and Korean Labor Reform 1',
Seoul Journal o f Econom ics 10 (1997); der, Jomo K. S., Tigers in Trouble: Finan
c ia l Governance, Liberalisation a n d Crises in E ast A sia (Londra: Zed Books,
1998) ve dier yazlar. Dani Rodrik kamu m dahalesi, piyasalar v e kresel m
badelenin uygun bileim ini salama gerei konusunda kapsaml bir deerlendir
m e sunmutur: bkz. Dani Rodrik, The N e w G lobal Econom y a n d Developing Co
untries (1999). Ayrca bkz. Edmond Malinvaud, Jean-Claude M illeron, Mustaphak Nabli, Am artya Sen, Arjun Sengupta, Nicholas Stem . Joseph E. Stiglitz ve
Kotaro Suzumura, D evelopm ent Strategy a n d the M anagem ent o f the M arket
Econom y (Oxford: Clarendon Press, 1997).
34. Jam es D. Wotfensohn, "A Proposal lo r Com prehensive Developm ent Frame
work". oaltlm m etin, Dnya Bankas, 1999. Ayrca bkz. Joseph E. Stiglitz.
"An Agenda for Development in the Twenty-First Century", A nnual W orld Bank
Conference on D evelopm ent Econom ics 1997 iinde, der. B. Pleskovi v e J. E.
Stiglitz (W ashington D.C.; W orid Bank, 1998).
35. Bu konuda yukardaki 1-4. blmlere bkz.; ayrca Am artya Sen v e Jam es D180

Daha geni yaklamlar satmak, dar odakl, bir kerede bir i

yapmaya alan reformlardan genellikle daha zordur. Bu durum,
1991 de Hindistanda iktisadi reform ihtiyacm ortaya koyan Manm ohan Singhin gl entelektel liderliinin, toplumsal frsatlarn
geniletilmesi zerinde odaklanmakszm neden sadece liberalle
me zerinde bu kadar younlatm aklamaya da yardmc ola
bilir. Ne var ki, bir yandan Raj lisans"n uygularken devletin gs
terdii an etkinlii azaltmakla, te yandan, temel eitim ve dier
toplumsal frsatlarn (yetikin Hintlilerin yarya yakn hl okurya
zar deildir v e gittike kreselleen bir ekonomiye katlamamaktadrlar) srekli ihmalinde devletin yetersiz etkinliini ortadan kal
drma arasnda ok derin bir btnleyici iliki vardr.34 Bu nedenle,
Manmohan baz temel reformlarla ie balad ve hayranlk uyand
ran bir baar kazand.37 Ve gene de, reformlar Hindistan'da uzun
sredir ihmal edilmi olan toplumsal frsatlarn gelitirilmesine ili
kin bir taahhtle birletirilmi olsayd, kazanlan baan daha byk
olabilirdi.
Piyasalarn yaygn kullanmm toplumsal frsatlarn gelitiril
mesiyle birletirmek baka trden zgrlkleri de (demokratik hak
lar. gvenlik garantileri, ibirlii frsatlar vb.) vurgulayan daha
kapsayc yaklamn bir paras olarak grlmelidir. Bu kitapta,
farkl (iktisadi haklar ve yetkiler, demokratik zgrlkler, toplum
sal frsatlar, effaflk gvenceleri ve koruyucu gvenlik gibi) arasal zgrlklerin saptanmas, bunlarn btnleyici niteliklerinin ya
n sra ayr ayr oynadklar rollerin kabuln de temel alr. Eletiri
oda, sz konusu lkeye bal olarak, o lkenin belirli deneyimle
rinin nda deiebilir. rnein, Hindistanda toplumsal frsatlaWolfensohrt, "L eis Respect Both Sides of Developm ent Coin , Internationa! He
rald Tribune, 5 Mays 1999.
36. Bu konuda bkz. Jean Dr&ze ve A m arlya Sen, India: Economic Development
and Social Opportunity (Delhi: O xford University Press, 1995). A yrca bkz. Amartya Sen, How is India Doing?', New York Review of Books 2 t (Noel says,
1982); yani bs. Social and Economic Development in India: a Reassessment,
der. . K. Basu ve R. Sissons (Londra: Sage. 1966).
37. Bu balam da bkz. Ishar Judge Ahluwaiia ve I. M. D. Little, der. India's Eco
nomic Reforms and Development: Essays for Manmohan Singh (Delhi: Oxford
University Press, 1998). Ayrca bkz. Vijay Joshi ve I. M. D. Little. India's Econo
mic Reforms, 1991-2001 (Delhi: Oxford University Press, 1996).

181

rn ihm ali in iin geerli olmayabilecek tarzda bir eletiri oda

olabilirken, demokratik zgrlklerin yokluu Hindistan'dan ok
in'e uygun den bir eletiri kayna olabilir.

G. KARILIKLI DAY AN IM A V E KA M U M ALLARI

Piyasa mekanizmasn her ktisadi soruDurf en iyi zm olarak

ele alma eilimi gsterenler bu mekanizmann uurlarnn ne olabi
leceini aratrmak isteyebilirler. Adalet ve etkinlik kayglarnn
tesine geme ihtiyacndan gelen sorunlar zerinde yorumlarda bu
lundum ve bu balamda, bunun piyasa mekanizmasn baka ku
rumsal faaliyetlerle tamamlamay neden gerektirebileceini tart
maya altm. Ancak etkinlii salarken bile piyasa mekanizmas,
zaman zaman, zellikle kam u m allan dediimiz eyin varlnda
yeterince etkili olmayabilir.
Piyasa mekanizmasnn etkinliini gsterinde iin kullanlan
standart varsaymlardan biri, her metann -ve daha genel olarak re
fahmzn baml olduu her eyin- piyasada satn alnabilecei ve
satlabileceidir. Tm pazarlanabilir (piyasaya srmek istersek) ve
hatta pazarlanamazlk" denen eyin dahi refahmz zerinde kay
da deer bir etkisi vardr. Aslnda, kiilerin kapasitesine en nemli
katklar salayan kimi eyleri bir tek kiinin mlkiyetine brakmak
tatsz olabilir. Bu durum, zellikle insanlarn ayr ayr deil daha
ok birlikte tkettikleri kamu mallarn ele aldmzda geerlidr.M
Bu zellikle evrenin korunmas gibi alanlarda ve ayn zaman
da epidem iyoloji v e kamu salk hizmetleri iin geerlidir. Stma
nn yok edilm esi iin hazrlanan bir sosyal programdaki kendi pa
ym demeye istekli olabilirim, ancak bu koruma programndaki
38. Kamu mallan bakmndan sz komsu olan piyasa y e te rs iz in e ilikin klasfc zmleme in bkz. Paul A. Samuelson T h e Pure Theory ol Public Expen
diture . Review o t Economics and Statistics 36 0$S4) v e Diagrammatic Exposi
tion of a Pure Theory Public Expenditure*. Review o f Economics and Statistics
37(1955). Aynca bkz. Kenneth J. Arrow. T h e Organization of Economic Activity:
Issues Partre n t to the Choice of Market Versus Non-market Allocation'. Collec
ted Papers o f K J. Arrow iinde, cilt 2 (Cambridge. Mass.: Harvard University
Press, 1983).
182

kendi paym zel mal biiminde (bir elma ya da gm lek gibi) sa

tn alamam. Bu (evrenin stmadan anndnlm as) birlikle tketil
m esi gereken bir kamu malTdr. Aslnda, yaadm yerde stma
dan arndrlm bir evreyi bir lde rgtlemeyi baarrsam,
komum da. herhangi bir yerden satn almak zorunda kalmaks
zn stmadan arndrlm bir evreye sahip olacaktr.
Piyasa mekanizmasnn mant kamu mallarndan (stmadan
arndrlm evre gibi) ok. zel mallara (elmalar ya da gmlekler
gibi) uygundur v e zel piyasalarn besleyebilecei noktann tesi
ne geerek kamu mallarna ilikin bkmler getirilm esine uygun
bir durura olabilin* Piyasa mekanizmasnn snrl etki alanyla il
g ili tamamen benzer grler, sz konusu dzenlemelerin bir kamu
mal formunu alabildii yerde dier eitli ve nemli alanlara da
uygulanabilir. Savunma, denetleme ve evrenin korunmas bu tr
den akl yrtmenin nyguland baz alanlardr.
Karma durumlar da vardr. rnein, bir kiinin eitimden sa
layabilecei kazanmalar aabilen temel eitimin toplulua salad
ortak faydalar veri alndnda, temel eitim bir kamu m al bile
enine de sahip olabilir (ve yar kamusal bir mal olarak grlebilir).
Eitim gren kiiler, kukusuz, bundan yararlanrlar, ancak buna ek
olarak bir blgede eitimin ve okuryazarln yaygnlamas top
39. S alk hizm etlerinde yaanan belirsizliin doas, tp ve salk hizm etleri ala
nnda piyasa ayrm n sorunsal haline getiren bir baka konudur. Bu konuda bkz.
Kenneth J. Arrow, "Uncertainly and W elfare Econom ics o f Health Care, Ameri
can Economic Review S3 (1963). Salk hizm etleri alannda kamu etkinliinin
karlatrmal yararlar Sam uelsonn yan sra A rrow tarafndan da ele alnan
konularla yakndan ilikilidir (bkz. nceki not); bu konuda bkz. Jean Drze ve
Am artya Sen, Hunger and Public Action (Oxford: Clarendon Press, 1999). Ayr
ca bkz. Judith Tendier, Good Government in the Topics (Baltim ore: Johns Hop
kins University Press. 1997).
40. Konuya ilikin yazn olduka genitir ve baz katklar kamu m allar ve ilgili ko
nular sorunsalyla ilgilenm eyi gerektiren kurum sal eitlilikler zerinde younla
rken. dierleri uzlamalarn ve muvazaal ilem lerin m aliyetlerini dikkate aldk
tan sonra, etkiniik in yeniden tanm lanm as zerinde younlam tr. Sadece
geleneksel piyasalara gvenm enin tesinde kurum sal glenm e ihtiyac, ama
geleneksel piyasaiarn'fiilen kazanabilecekleri eyin tesine gemekse, yeniden
y a p la r bu tanm lam ann dnda yer alamaz. Bu geni yazn kapsam nda tart
lan eitli konulara ilikin aydnlatc bir deerlendirm e iin bkz. Andreas Papandreou, Externality and Institutions (Oxford: Clarendon Press, 1994).

183

lumsal deiimi (hatta 8. ve 9. blmlerde daha btnlkl biim

de tartlaca gibi, dourganlk ve lm oranlarnn azaltlmasn)
kolaylatrabilir ve ayn zamanda bakalarnn da yararlanaca ik
tisadi gelimenin glenmesine yardmc olabilir. Bu hizmetlerin
etki alan mterek faaliyetler ve devletin ya da yerel otoritelerin
dzenlemelerini gerektirebilir. Aslnda devletler btn dnyada te
m el eitimin yaygnlamasnda genellikle nemli bir rol oynam
tr. Gnmzn zengin lkelerinin (hem B atda hem de Japonya
ve Dou Asya 'nn geri kalannda) tarihinde okuryazarln hzl ar
t. kamusal eitimin salad ortak kamusal yararlarn yan sra,
bu eitimin dk maliyeti sayesinde gereklemitir.
Bu balamda baz piyasa savunucularnn, gelimekte olan l
kelere, temel eitim iin bile tamamen serbest piyasaya gvenme
leri gerektiini bir tavsiye olarak nermeleri -bylelikle gemite
Avrupa, Kuzey Amerika, Japonya ve Dou A sya'da okuryazarln
hzla yaylmasnda nemli olan eitimsel byme srecini sakla
malar- olduka dikkate deer. Adam Smitbin szde izleyicileri
onun konuya ilikin yazlarndan, eitim alannda kamu harcamala
rnn yetersizlii nedeniyle urad d krkl dahil, bir eyler
renebilirler:
ok kk bir masrafla kamu, halkn neredeyse tamamnn en temel
dzeyde eitim grme ihtiyacn kolaylatrabilir, tevik edebilir ve
hatta bu ihtiyac dayatabilir.41

Piyasa mekanizmasnn tesine geen kam u mallar' gr, te

mel kapasite iin ihtiya olan, temel salk hizmetleri ve temel ei
tim frsatlar gibi toplumsal koullarn tamamlanmasn salar.
Bylece etkinlik kayglan, temel eitim, salk imknlar ve dier
kamusal (ya da yan kamusal) m allarn temininde destekleyici ka
mu yardm salayarak adalet tezini tamamlar.

41. Smith, Wealth o l Nations {1376 Cam pbell and Skinner basks), c. 1, Kitap 2,
s. 27 ve d il 5, kitap 1, s. 785.

184

H . K A M U M K N L A R I V E T E V K L E R

Bu grler, iktisadi kalknma ve toplumsal deiim asndan b

yk nem tayan alanlarda kamu harcamalar iin uygun gereke
ler salarken, gene ayn balamda ele alnmas gereken kart g
rler vardr. Planlanan harcama miktarna bal olarak olduka b
yk olabilen kamu harcamalarnn mali yk bir sorundur. Bte
aklar ve enflasyon (ve genel olarak makroekonomik istikrarsz
lk") korkusu ada iktisadi siyaset tartmalarnn yakasn brak
maz ve aslnda bu ok ciddi bir sorundur. Bir dier sorun tevikler
ve bir kamu destei sistem inin inisiyatifi nleyebilecek ve bireysel
abalan bozabilecek etkileridir. Her iki sorun da -mali tutumluluk
ihtiyac ve teviklerin nemi- byk bir ilgiyi hak eder. kincisiyle
balayacak, rnnli yk ve sonulanm daha sonra ele alacam.42
Saf anlamda her aktarm -gelirin yeniden paylam ve parasz
bir kamu hizm eti- ekonominin tevik sistem i zerinde potansiyel
bir etki yaratabilir, rnein, cmerte uygulanan bir isizlik sigor
tas isizin i bulma azmini zayflatabilir v e Avrupa'da da fiilen
byle olmutur. Bu sigorta tii iin ne srfilen adalet gr veri
alndnda potansiyel atmann gerek ve niceliksel olarak temel
olduu kantlanrsa, burada zm zor bir sorun ortaya kabilir.
Ne var k i, eitli nedenlerden tr i arand iin -sadece gelir e l
de etmek iin deil- cret kaybnn kann desteiyle ksmen kar
lanmas aslnda bazen sanld gibi i arama isteini ortadan kald
ran bir uygulama olarak grlmeyebilir. Aslnda sizlik sigortas
nn i bulma isteini engelleyen etkilerinin kapsam ve bykl
ok ak deildir. Bununla birlikte, ters tevik etkilerinin fiilen ne
kadar gl olabileceini, adalet ve etkinlik arasnda uygun bir
denge seim ini de kapsayacak ekilde bu nemli kamu siyaseti m e
^2. Bkz. Amartya Sen. Social Commfrnenl and Democracy: The Oemands of
Equity and Financial Conservatism . Living a s Equals, der. Paul Baker (Oxford:
Oxford. University Press, 1996} ve aynca bkz. Human Development and Finan
cial Conservatism , 17 Kasm 1995'te Asya Kalktnma BankasTnm dzenledii
Uluslararas nsani Kaynaklar G elitim Konferansnda yaplan konuma, da
ha sonra World D evelopm ent, 1998 iinde yaymland. izleyen tartmalar iin bu
metinlere bkz.

18$

selelerinin kamusal dzeyde tartlmasn kolaylatrmak iin sap

tamak bir ampirik inceleme konusudur.
Gelimekte olan lkelerin ounda isizlik sigortas uygulama
s genellikle ok azdr. Ancak tevik sorunu b u yzden ortadan
kalkm deildir. Parasz salk hizmetleri ya da parasz eitim im
knlar sz konusu olduunda, (1) alclarn bu hizmetlere olan ih
tiyalarnn boyutu ve (2) kiinin bu hizmetlerin cretini deyebil
me (ve bunu karlksz kamu imknlarnn yokluunda yapabilme)
boyutu bakmndan sorunlar kabilir. Bu temel toplumsal imkn
lardan (bbi bakm, eitim vb.) yararlanma hakkna devredilemez
bir yurttalk hakk olarak sahip olan kiiler, bu sorgulama tipini
yanl bulma, hatta bunu ada b ir toplum un norm atif ilkeleri
nin tehlikeli biimde inkr olarak grme eiliminde olacaklardr.
Bu konum bir noktaya kadar kesinlikle savunulabilir, ancak iktisa
di kaynaklarn snrl olduu dikkate alndnda, burada n-iktisadi toplumsal bir ilke gereke gsterilerek toptan ihmal edileme
yecek ciddi seenekler vardr. Gene de tevik sorununu ele almak
gerekir, nk bir toplumun salayabilecei toplumsal destek bo
yuta ksmen maliyetlere ve teviklere bal olmak durumundadr.

1. TEVK LER, KAPASTELER V E LEVLER

Teviklerin oluturduu temel sorunun btnyle stesinden gel

mek zordur. Genelde, hem yoksunluun saptanmasn salayan,
hem de -kamu desteinin temeli olarak kullanldnda- tevik etki
lerine yol amayacak baz gstergeler aramak tamamen umutsuz
bir abadr. Ne var k tevik etkilerinin boyutu kullanlan ltlerin
doasna v e formuna gre deiebilir.
Bu almada yoksulluk zm lemesinin bildiriimse! oda
dikkatin, dk gelirden temel kapasitelerden yoksunlua yneltil
m esini gerektirmitir. Bu deiikliin merkezinde yor alan gr
stratejik olmaktan ok temeldir. Kapasite yoksunluunun bir deza
vantaj kriteri o lsa k gelir azlndan daha nemli olduunu, nk
gelirin sadet arasa! olarak nemli olduunu v e gelirden yoksun

186

luun tad deerin pek ok toplumsal ve iktisadi durumda snr

l olduunu ne srdm Bu gr imdi, kapasite yoksunluu ze
rinde o d a k l a n m a n n , bir aktanm (transfer) ve sbvansiyon lt
olarak gelir dklyle almaya kyasla tevik arptmalarnn
nlenmesi bakmndan baz avantajlara sahip olduu ne srlerek
t a m a m l a n abilir. Bu arasal gr, sadece kapasiteleri odaa yerle
tirmenin temel sebebine eklenir.
Kapasitelerin deerlendirilmesine, esas olarak bir kiinin temel
ilevlerinin gzlemlenmesi temelinde balamak ve eksiklikleri bil
diriimle tamamlamak gerekir. Burada bir srama vardr (ilevler
den kapasitelere), ancak bunun byk bir srama olmas gerek
mez, zira fiili ilevlerin deerlendirilmesi bir kiinin sahip olduu
seeneklere nasl deer verdiini saptamann bir yoludur. Bir kii
erken lr ya da ac veren, hayatm tehdit eden bir hastalk eker
se, o kiinin bir kapasite sorunu olduu sonucuna varmak genellik
le geerli olacaktr.
Bu yaklam baz durumlarda elbette doru olmayacaktr. Sz
gelimi, kii intihar edebilir. Ya da zorunluluk yznden deil de
on tutmaya karar verdii iin a kalabilir. Ancak bunlar grece
nadir vakalardr ve tamamlayc bildiriim temelinde zmlenebi
lir. Bu bildiriim, oru tutma durumunda dini uygulamalarla ya da
siyasal stratejilerle ya da on tutmaya ilikin baka sebeplerle ilgi
li olacaktr. lke olarak, kiinin kapasitesini deerlendirmek iin se
ilmi ilevlerin tesine gemek dorudur, ancak bu ilevlerin ne
kadar tesine geilebilecei koullara bal olacaktr. Dier siyaset
ler gibi, kamu siyaseti de mmkn olan uygulama sanatdr ve te
orik igrleri pratik uygulanabilirliin gereki biimde okunma
syla birletirmek bakmndan bu noktann aklda tutulmas gerekir.
Ancak zellikle vurgulanmas gereken udur ki. bildiriimsel oda
n ilevlerle (uzun yaama, salkl olma, okuryazarlk vb.) snr
lanmas halinde, yoksunluk konusunda tek bana gelir istatistikle
rinden salayabileceimizden daha retici bir l ediniriz.
Kukusuz baz ilev kazanm trlerini gzlemlemek bakmn
dan da sorunlar vardr. Ancak baz temel ve basit kazanmlar do
rudan gzleme daia uygundur ve ou kez yoksunluk kart siya
187

setlere yeterince yararl bildiriimsel temel salar. Okuma yazma

kampanyalar, hastane hizmetleri ve beslenme katks iin duyulan
ihtiyac grmenin bildiriimsel temelinin zellikle belirsiz olmas
gerekmez. Ayrca bu ihtiyalar ve engeller stratejik saptrmaya d
k gelir engeli kadar ak olmayabilir, nk zellikle gelimekte
olan lkelerin ounda geliri gizlemek genellikle kolaydr. nsanla
ra sadece yoksul olduklar iin hkmet yardm yaplmas halinde
(gelirlerini aan salk hizmetleri, eitim gibi im knlarn karlan
m as iin) nemli bir bildiriimsel maniplasyon ihtimali vardr.
levleri ve kapasiteleri (bu almada geni apta kullanlan) odaa
almak, uygun tevikleri bulmann zorluklarm azaltma eilimi gs
terir. Neden byledir?
Birincisi, insanlar taktik gerekelerle eitimi reddedecek, hasta
lklar ya da yetersiz beslenmeyi srdrecek kadar kararsz olabilir
ler. Akl yrtme ve seme ncelikleri bu temel yoksunluklarn ka
stl olarak gelitirilmesini engellemeye ynelir. Kukusuz istisna
lar vardr. Ailenin daha fazla beslenme yardm alabilmesi iin (ha
ne taym biiminde) kendi ocuklarndan birini a brakan, bylece
ocuklarna yemek fii muamelesi yapan ana babalara ilikin za
man zaman ortaya kan raporlar, al nleme deneyimlerine ili
kin en rahatsz edici deerlendirmeler arasnda yer alr.4*Ancak ge
nel olarak bakldnda, insanlar yetersiz beslenme durumunda ya
da tedavisiz ya da okuryazar olmama halinde tutan bu trden tevik
edici etkiler, kolayca tahmin edilecek sebeplerden tr grece na
dirdir.
kincisi, baz ilevsel yoksunluklarn temelini oluturan neden
sel etkenler gelir yoksunluundan ok daha derinlere gidebilir ve
43. Yetersiz beslenmenin, kukusuz, pek ok karm ak yn vardr. Bu konuda
u yazlara bkz. der. S. R Osm ani, Nutrition a n d P overty (O xford; Clarendon
Press, 1992). Beslenm e yoksunluunun baz ynleri dierlerinden daha kolay
gzlemlenebilir.
44. Konuya ilikin bir tartm a iin bkz. Jean Drze v e A m artya S e n , Hunger and
P ublic A ctio n (Oxford; Clarendon Press, 1989), bolm 7 (zellikle s. 109-13). Am
pirik gzlem ler iin bkz. T, Nash, Report on Activities of the Child Feeding Cent
re in K orem ', oaltlm m etin (Londra: Save th e C hildren Fund, 1986) ve J
Borton ve J. Shoham, 'E xperiences of Non-governmental O rganisations in Tar
geting of Em ergency Food Aid , oaltlm metin, London School o f Hygiene
and Tropical M edicine'da yaplan atlye almasnn 1989 tarihli raporu.

188

saf anlamda taktik sebeplerden tr ayarlama yapm ak ok zor ola

bilir. rnein, fiziksel sakatlklar, yallk, toplumsal cinsiyet zel
likleri vb. kapasite engellerinin zellikle ciddi kaynaklandr, nk
ilgili kiilerin denetimini aarlar. Ve ayn sebepten tr, ayarlana
bilir zellikte olan bir yntem uygulandnda tevik edici saptr
malara ak deildirler. Sbvansiyonlarn bu zellikleri hedef alma
s halinde tevik edici saptrmalar snrlanr.
ncs, bir lde d a h a kapsaml bir sorundur. Buna gre,
bizzat alclar kazanlan ilevlere ve kapasitelere (ve bunlarla bir
likte gelen yaam kalitesine) sadece d a h a fazla para kapanmay
aan bir ilgi gsterme eilimindedirler ve bu durumda bireylerin
karar almalarna yol aan kayglara daha yakn deikenlere gre
yaplan kamu siyaseti deerlendirmesi kiisel kararlar seme ay
gtlar olarak k u l l a n a b i l i r Bu sorun kamusal yardmn salanmasn
da zseimin, alk yardmlarnda sk sk grld gibi yaplan
iin ve gsterilen abann gerekleriyle birlikte kullanlmasyla ili
kilidir. Geni apta kullanlan bir kamu yardm formu oluturan
ak i (bir lde dk cretli) frsatlarm, sadece makul ller
de zor bir i yapmaya istekli olacak lde yoksul ve iddetle para
ya ihtiyac olanlar gnll olarak deerlendireceklerdir.' Bu tip he
defleme aln nlenmesinde ok baarl biimde k u l l a n l m tr
ve sakatl olmayan yoksun nfusun ekonomik frsa tla r n n artrl
masnda daha geni bir rol oynayabilir.44 Bu yaklamn m a n t
Hunger and Public Action (1989). Ayrca bkz.
Timothy Besley ve Stephen Coate, W orkfare Versus W elfare: Incentive Argu
ments for W ork Requirem ents in Poverty, Alleviation Program s', American Eco
nomic Review 82 (1992); Joachim von Braun, Tesfaye Teklu ve Patrick Webb,
"The Targeting A spects of Public W orks Schem es: Experiences in Africa-, ve'
Martin Ravallion ve G aurav Datt, "Is Targeting Through a W ork Requirement Ef
ficient? Som e Evidence from Rural India", h e r ikisi de Public Spending and the
Poor: Theory and Evidence iinde, der. Dom inique van de W alie ve Kimberly Ne
ed (Baltim ore: Johns Hopkins University Press, 19SS). Ayrca bkz. Joachim von
Braun, Tesfaye Teklu ve Patrick Webb, Famine in Africa: Causes, Responses
and Prevention (Baltim ore: John Hopkins University Press, 1998).
46. Bu, ok yal, ok hasta ya da ar bir sakatl olanlarn bu yntem le al
m alarna yardmc olm az, ancak daha nce de belirtildii gibi, bu insanlar kapa
site engelleri bakm ndan kolayca saptanabilirler ve baka -ek- program larla des
teklenebilirler. Bu trden ek program lara ilikin olaslk ve fiili deneyim lere ilikin
bir tartm a in bkz. Drze ve Sen, Hunger and Public Action (1989).
4 5 . Bu konuda bkz. Drfeze ve Sen,

189

potansiyel alc seeneklerinin, kazanlan gelirin azametirilmesinden daha geni kayglarla ynlendirilmesi olgusunda yatar. Bi
reyler kapsaml (ek gelirden yararlanmann yan sra gsterilen a
bann insani maliyetini kapsayan) frsatlar zerinde daha fazla
odaklanacaklar iin, oluturulan kamu siyaseti bu daha geni kap
saml kaygnn zekice kullanlmasn salayabilir.
Drdncs, dikkatin dk kiisel gelirlerden tekrar kapasite
engellerine yneltilmesi, salk hizmetleri ve eitim programlar
gibi imknlarn dorudan kam u tarafndan karlanmasn daha faz
la vurgulayan bir duruma iaret eder.*7 Bu hizmetler genellikle de
itirilemez ve satlamazdr ve bunlara fiilen ihtiyac olm ayan bir
kii iin kullanlmazlar Bu trden uygulamalar birbirini destekle
yen bir yapdadr.1* Ve kapasite ynelimli uygulamann bu zelli
i tevik edici saptrmalarn alann daraltarak hedeflemeyi kolay
latrr.

. H E D E F L E M E V E O L A N A K L A R IN SIN A N M A S I

Ne var ki, bu avantajlara ramen, dk gelirden ok kapasite en

gellerini hedefleme karan potansiyel alclarn ekonomik yoksullu
unu saptama ihtiyacm tek bana ortadan kaldrmaz, nk kamu
sal hizmetlerin nasl paylatrlaca da ayr bir sorun oluturur.
zellikle kam u hizmetlerinin deme yeteneine gre yerine getiril
mesi sorunu vardr. Bu da potansiyel alcnn gelirini belirleme ih
tiyacn yeniden gndeme getirir.
Kamu hizmetlerinin salanmas btn dnyada giderek olanak
lar snama ynnde gelimitir. Bu durumu en azndan ilke dze
yinde anlamak kolaydr. Bu, m ali yk azaltr ve greli bolluk sa47. Bu konuda bkz. Sudhir Anand vs Martin Ravallion, Human Developm ent in
Poor Countries: Do Incom es M alter? , Journal o f Economic Perspectives 7
(1993). Ayrca bkz. der. Keith G riffin ve John Knight, Human Development and
the International Development Strategy for the 1990s (Londra: M acm illan, 1990).
Aln zgl balamnda, ayrca bkz. A lex de Waal, Famines That Kill: Darfur
1984-1985 (Oxford: Clarendon Press, 1989).
49. Bkz. A m a riyaS e n , On Economic tnequalty { 1973). s. 78-9.

190

lana fayday karlayabiliyorsa (ya da maliyetlere nemli bir kat

k salayabiliyorsa), ayn miktardaki kamu fonu ekonomik bakm
dan yoksul olanlar kapsayacak ekilde daha fazla esnetilebilir. Da
ha zor olan, o lanaklarn ters etkilere yol amakszn kabul edilebi
lir dorulukla ve etkin biimde snanmasdr.
Olanaklarn snanmas temelinde salk hizm eti y a da eitimin
salanmasnda iki ayr tevik sorunu arasnda belirgin bir aynm
yapmamz gerekir. Bu aynm , (I)kiininkapasite engeliyle (szge
limi fiziksel hastal) ve (2) ekonomik koullanyla (ve deme ye
teneiyle) ilgili bildiriime gre yaplr. Birinci sorun sz konusu
olduu lde salanan yardmn biimi ve oluumu nemli bir
farkllk yaratabilir. Daha nce de tarttmz gibi, toplumsal des
tek zgl bir ihtiyacn dorudan tehisi temelinde verildiinde
(szgelimi bir kiinin belirli bir hastalktan mustarip olduunun
saptanmasndan sonra) ve bu destek zgl ve aktanlamaz hizmet
ler biiminde parasz olarak salandnda (bu hastaln tbbi teda
visi gibi) birinci trn bildiriimsel olarak saptrlma ihtimali
nemli lde azaltlacaktr. Burada tbbi tedavinin finanse edilme
si iin para salamann tam tersi bir durum sz konusudur ve daha
dorudan incelemeyi gerektirir. Bu deerlendirmede, salk hizme
ti ve okul eitimi gibi dorudan hizmet program lan istismara fazla
ak deildir.
Ancak ikinci sorun tamamen farkldr. Ama, hizmetin karlru deyebilecek durumda olanlara deil de yoksullara parasz hiz
met salamak ise, kiinin ekonomik koullanm n denetlenmesi gibi
ek bir sorun vardr. Bu konu, zellikle gelir ve servetle ilgili bilgi
lere ulamann zor olduu lkelerde sorunsal olabilir. Tedavi mas
raflarm karlamak iin olanak snamas yaplmakszn kapasite
engelini hedefleyen Avrupa forml genel bir ulusal salk hizme
ti -tbbi hizmetlere ihtiyac olan herkese ak- formunu alma eili
mi gstermitir. Bu uygulama bildiriimsel grevi kolaylatm, an
cak zengin-yoksul ayrmn dikkate almaz. Amerikan M edicaidi
(ABD'de salk yardm sistemi -n.) her ikisini de (daha mteva
z bir dzeyde) hedefler ve her iki bildiriimsel zorlukla da baa
kmak durumundadr.
191

Potansiyel yararlaruclar ayn zamanda etkinliin eyleyenleri ol

duklar iin hedefleme sanat, olanak snamann baz savunucula
rnn dndkleri kadar basit deildir. Genelde ince ayarl hedef
lemenin ve zelde olanak s n a m a n n kapsad sorunlar dikkate al
mak, zellikle bu trden hedefleme ilkede gl v e ikna edici oldu
u iin nemlidir. Belirsiz hedefleme giriimlerinden kaynaklaabilen olas a r p t m a l a r unlar i e r iri
1) Bildiriimsel saptrma: M ali koullarn olduundan daha ye
tersiz gsteren dolandrclar! yakalamaya alan her siyasal
sistem zaman zaman hatalar yapar ve baz sahici vakalar diska
lifiye eder. Bu durum, kukusuz, uygulamadan yararlanmaya
(belirlenen yardmlar almaya) hak k a z a n a n l a r n cesaretini kra
caktr. Bildiriimsel asimetrisi veri alndnda, yardmlara hak
kazanan drst kiileri riske sokmakszm dolandrcl ortadan
kaldrmak mmkn deildir.50 Muhta olanlarn arasna muhta
olmayanlarn karmasna yol aan 1. tip hatay ortadan kal
drmaya alrken, listelenen muhtalar arama gerekten m uh
ta baz insanlarn katlmamasna yol aan 2. tip ciddi hatala
rn yaplmas da ok muhtemeldir.
2) zendirme saptrmas: Bildiriimsel saptrma bir tarif sunar,
ancak temeldeki gerek ekonomik durumu tek bana deitir
mez. A ncak hedeflenen destek insanlarn ekonomik davranla-
n n da etkileyebilir. rnein, kiinin fazla kazanm as halinde,
destei kaybetme beklentisi iktisadi faaliyetler iin bir caydrc
olabilir. Destek iin gerekli niteliin kiinin iktisadi davrann
deitirerek serbeste ayarlanabilen bir deikeni (gelir gibi) te
m el almas halinde, baz nemli saptrc deiikliklerin olmas
n beklemek doal olacaktr. Davran deiikliklerinin sosyal
maliyetleri, dier eylerin yan sra, vazgeilen iktisadi faaliyet
lerin verecei rnlerin kaybm kapsamaldr.
49. Bu sorunlar 1992'ds Dnya Bankas Kalknm a ktisad Yllk Konferans'nda
yaptm al konum asnda d aha btnlkl biimde tartlmaktadr. Bkz. Van
de Walle ve Nead. P ublic Spending a n d th a P o o r (1995). Ayrca bkz. bu aydnla
tc kitaptaki dier makaleler.
50. Asim etrik bildiriim i belirleyen genel sorunlar iin bkz. G eorge A. Akerlof, An
Econom ic Theorists B ook o f Tales (Cambridge: Cam bridge University Press,
1984).

192

3) Faydaszlk ve utan: Yoksul olduu saptanan bir kiiye ge

rekli olan (kendilerini tam olarak geindiremeyen kiiler iin
zel bir ba olarak grlen) destek sistemi bakalarnn o ki
iye olan saygsnn yan sra kiinin zsaygs zerinde de bir
etki yaratacaktr. Bu, yardm araym saptrabilir, ama ayn za
manda utan duygusuna yol aan -ve utandran- dorudan mali
yetler ve kayplar vardr. zsayg meselesi siyasal liderler tara
fndan genellikle m arjinal bir sorun gibi grld (olduka
lks bir kayg olarak dnld) iin, John Rawls n, z
saygnn hakkaniyet olarak adalet teorisinin zerinde younla
t belki de en nemli temel yarar olduu grne gnder
m e yapma zgrlm kullanyorum.51
4) dari maliyetler, zel hayaun ihlali ve yozlama: Hedefleme
ilemi -hem kaynak harcamalar hem de brokratik gecikmeler
biiminde- nemli idari maliyetleri ve yaygn bir aa karma,
soruturma ve ynlendirme ihtiyac yznden bireysel mahre
m iyet ve zerklik kayplarna sebep olabilir. Aynca bavuru ya
panlarn karsnda brokrasinin yetkili kld kiilerin yarar
land asimetrik iktidarn sosyal maliyetleri vardr. Ve burada
daha byk bir yozlama ihtimalinin de var olduunu belirtmek
gerekir, nk bir hedefleme sistemindeki yetkililer yardmlar
verm e konusunda yetkilidirler. Kiiler bu yardm almak iin s
reci kolaylatrc bir deme yapmaya istekli olabilirler.
5) Siyasal srdrlebilirlik ve kalite: Hedeflenen sosyal destek
ten yararlananlar genellikle siyasal bakmdan zayf kiilerdir ve
programlarn uygulanmasn siyasal olarak zorlamak ya da su
nulan hizmetlerin kalitesini konm ak iin gerekli nfuzdan yok
sun olabilirler. Birleik Devletlerde bu kayg, sadece en yoksul
larla snrl olarak hedeflenmi programlardan ok daha geni
destek salayacak evrensel" programlar oluturmak iin ne s
rlen ve ok iyi bilinen baz tezlerin temelini oluturmutur.52Bu
S Bkz. John Rawls, A Theory of Justice (Cambridge, M ass.: Harvard University
Press, 1971), s. 440-6. Rawls kurum sal dzenlem elerin ve kamu siyasetlerinin
'zsaygnn toplumsal tem elleri'ni nasl etkileyebildiini tartr.
S2. Bkz. ezellikle W illiam J. W ilson, The Truly Disadvantaged (Chicago: Univer
sity of Chicago Press, 1987); der. Christopher Jencks ve Paul E. Peterson. The

tezin bir ksmn yoksul lkelerle de ilikilendirmek mmkn

dr.

Bu zorluklarn ana hatlanyla belirtilmesi hedeflemenin anlamsz

olduunu ya da daima sorunsal oluturduunu ne srmek deil,
sadece basit bir azami hedefleme tezine ters den kayglarn varl
na iaret etmektir. Hedefleme aslnda bir sonu deil, bir giriim
dir. Baarl biimde hedeflenen neticeler doru olsa da, bundan,
hedeflenen programlar formundaki giriimlerin kesinlikle bu neti
celeri verecei sonucu kmaz. Olanaklarn snanmas ve hedefle
me yakn zamanda kamusal evrelerde byk bir zemin kazand
iin (olduka temel bir manta dayanarak) nerilen siyasetin kar
kln ve tevik edici olmayan etkilerini vurgulamak da gerekir.

t. E Y L E Y E fr V E B L D R M S E L T E M E L

Olanaklarn test edilmesini ok genel tezleri temel alarak geuelde

onaylamaya ya da genelde reddetmeye almak olduka umutsuz
bir giriim olacaktr ve nceki tartmann uygunluu esas olarak
olanaklarn ince ayarl bir yaklamla test edilmesini savunan tez
lerle yana yana var olan kart tezlere iaret edilmesinde yatar. Pra
tikte, bu alanda da (dier pek ok alanda olduu gibi) uzlamalara
varlmas gerekecektir. Bu trden genel bir ereve iinde, optimum
bir uzlama iin belirli bir forml aramak yanl olacaktr. Doru
yaklam, evreleyen koullara -hem sunulan kamu hizmetlerinin doashem de bunlarn sunulduu toplumun zelliklerine- duyarl olma
y gerektirir. kincisinin, bireysel seimleri ve tevikleri etkileyen
farkl trden davransal deerlerin savunusunu kapsamas gerekir.
Urban Underclass (Washington D.C.: Brookings Institution, 1991); Theda Skocpoi. Protecting Soldiers and Mothers: The Politics of Social Provision in the Uni
ted States, 1870-1920 (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1991). Bu
tezle ilk kez (dier pek oklar gibi) 1971de London School o f Econom icste Te
rence (W. M.) G orm anla yaptm bir konum a srasnda karlatm. Gorman'n
bu konuda hibir ey yazm adna inanmyorum.
F lM R K A jO z g Q d U d c KHc0 u

Ne var ki. burada yzleilen temel sorunlar bu kitabn temel yak

lam iin genel bir nem tar ve hem (insanlar sabreden olarak
deil daha ok eyleyenler olarak grmek suretiyle) eyleyenin ne
mi, hem de (sadece gelir yoksulluundan ok) kapasite yoksunluu
zerinde bildiriimsel odaklanmay gerektirir. Birinci sorun bu ki
tap boyunca zerinde durulan, insanlar hareketsiz sabredenler ola
rak deil daha ok eyleyenler -hatta yararlananlar- olarak grme
gereiyle ilikilidir. Hedeflemeye konu olanlar faal kiilerdir ve
onlarn eylemleri (yukarda tartlan sebeplerden trii) hedefleme-kazanmlanm hedefleme-giriimlerinden tamamen farkl kla
bilir.
ikinci sorun hedeflemenin bildiriimsel ynleriyle ilikilidir;
bunlar seilen paylam sistemine uygun zelliklerin saptanabilirli
ini kapsar. Burada dikkatin sadece gelir yoksulluundan kapasite
yoksunluuna kaydrlmas saptanabilirlik grevine yardmc olur.
Olanaklarn test edilmesi hl gelirlerin ve deme yeteneinin sap
tanabilir olmasn gerektirirken, kapasite engelinin dorudan tehi
si (hasta olmak ya da okuryazar olmamak gibi) uygulamann teki
blmne yardmc olur. Bu, kamusal imknlarn salanmasyla il
gili bildiriimsel grevin bir paras, hem de nemli bir parasdr.

J. M A L M U H A F A Z A K R L IK V E
B T N L E T R M E G E R E

imdi, son on yllarda btn dnyada byk ilgi gren mali tutum
luluk konusuna geliyorum. M liyede muhafazakrlk talepleri artk
ok giildr, nk an enflasyonun ve istikrarszln bozucu et
kileri geni apta ncelenmekte ve tartlmaktadr. Aslnda maliye,
muhafazakrln belirgin biimde yararl olduu bir konudur ve bu
alandaki tutumluluk kolayca muhafazakrlk formunu alabilir. An
cak hangi mali muhafazakrln talep edildii ve talebin nedeni
konusunda ak olmamz gerekir.
Mali muhafazakrln can alc noktas, retorik ok cazip olsa
da. kiinin kendi imknlaryla yaamasnn ilk bakta dikkati e195

ken yaran deildir. Bay M icawberin Charles Dickensin David

Copperfeld' inde gayet etkileyici biimde syledii gibi: Yllk
gelir yirmi pound, yllk harcama on dokuz, sonu mutluluk. Yllk
gelir yirmi pound, yllk harcama yirmi pound'dan fazla, sonu se
falet. Kiisel deme gcyle analoji, belki de e n etkileyicisi M ar
garet Thatcher olan pek ok mali muhafazakr tarafndan gl bi
imde kullanlmtr. Ne var k i bu gr ak bir devlet siyaseti ku
ral oluturmaz. Bay M icaw ber'in aksine, bir devlet borlanarak ya
da baka aralarla kazandndan daha fazla harcamaya devam ede
bilir. Aslnda, neredeyse her devlet hemen her zaman bunu yapar.
Esas sorun, bunun yaplp yaplamayaca deil (kesinlikle ya
plabilir), an mali harcamalarn yarataca etkilerin ne olabilece
idir. Bu nedenle yz yze gelinen temel sorun, zellikle ciddi enflasyoner basknn yokluunda, zaman zaman makroekonomik is
tikrar denilen eyin sonu olarak ortaya kan nemidir. Mali m u
hafazakrlk vakas, byk lde, fiyat istikrarnn tad nemi
ve mali msamaha ya da s arumsuzluun bu istikran derin biimde
tehdit edebileceini kabul etmekte yatar.
Enflasyonun zararl etkileri hakknda elimizdeki bulgular neler
dir? Bu alanda yaanan uluslararas deneyimlere ilikin gl bir
eletirel incelemede Michael Bruno unu kaydeder: Ilml enflas
yona (yllk % 2 0 4 0 fiyat art) ilikin kayt altna alnan eitli
olaylar ve daha yksek enflasyon oranlarna ilikin pek ok rnek
(yksek saylardadr) yksek enflasyonun byme zerinde olum
suz etkilere yol atn gsterir. Ve tam tersine, kmlatif bulgu
lar yksek enflasyondan sert stabilizasyona geiin ksa hatta orta
vadede ok gl ve olumlu byme etkilerini beraberinde getirdi
ini ortaya koyar.
Bu grlerden siyasal sonu karmak biraz incelik gerektirir.
Brunonun bir dier bulgusu udur: Enflasyonun byme zerin
deki etkileri dk enflasyon oranlarnda (yllk % 15-20den az)
grlmez. Bruno, devamla u soruyu sorar: zellikle, beklenen
53. Michael Bruno, In fla tio n , G rowth and M onetary Control: Non-linear Lessons
from Crisis and Recovery', Paolo Balfi Konferans (Roma: Bank of Italy, 1996).
Ayrca bkz. gene Brunonun, Crisis. Stabilization, a n d Econom ic R a fo m iu (Ox
ford: Clarendon Press, 1993).

196

enflasyon maliyetlerinden kanlabiliyor (endeksleme yoluyla) ve

beklenmeyen enflasyon maliyetlerinin dk olduu grlyorsa,
dk enflasyon oranlan iin endielenmeye ne gerek var?54 Bnno una da iaret eder: Btn yksek enflasyonlarn kk mali bir
ak (ve her zaman deilse de ou zaman bunun parasal finansma
n) olsa da, bu, oklu enflasyoner dengelerle tutarl olabilir.
Asl sorun u olguda yatar: Enflasyon, yaps gerei devaml
bir sretir ve ayrca, srekliliin derecesi enflasyon oranyla bir
likte artma eilimi gsterir. Bruno enflasyonda grlen bu hzlan
mann nasl gerekletiine dair net bir resim sunar ve bir analoji
yaparak karlacak dersi grafik olarak ortaya koyar: Kronik enf
lasyon sigara imeye benzer; asgari bir saynn tesine getiiniz
zaman, arlaan bir bamllktan kanmak ok zorlar. Aslnda,
oklar gerekletiinde (rnein sigara tiryakisi iin bedensel kriz,
bir ekonomi iin fiyat krizi) alkanln iddetinin... okun geme
sinden sonra da srme, yeni ve daha yksek bir dzeye... srama
ynnde byk bir ihtimal vardr ve bu sre kendini tekrarlaya
bilir.
Bu esasen bir muhafazakr grtr ve zengin bir uluslararas
kyaslamalar grubu olarak temel alndnda gayet ikna edicidir.
Michael B runonun hem zmlemesini, hem de kard sonula
r onaylamakta benim iin hibir zorluk yok. Ne var ki, bunun iin
gerekli olan, saptanan eyin ne olduuna dikkat etmek ve mali m u
hafazakrlk talebinin gerekte 11 e olduunu grmektir. Bu, zellik
le, m ali muhafazakrlkla sk sk kartrlan, anti-enflasyoner radi
kalizm diyebileceim eyle ilgili bir talep deildir. Oluturulan g
r, bu sonuca ulamak iin neyin feda edilmesi gerektiine bakl
m akszn enflasyonu tamamen ortadan kaldrmak iin deildir. Or
taya kan ders. daha ok, enflasyonu tolere etmenin muhtemel m a
liyetlerini, onu aa ekmenin ya da tamamen ortadan kaldrmann
maliyetleri karsnda gzden karmamaktr. Kritik nokta, dk
bir saynn zerinde olmas halinde sabit kronik enflasyonun sergi
leme eilimi gsterdii dinamik istikarszlktan kanmaktr.
54. Bruno, "Inflation, Growth and M onetary Control*, s. 7-8.
55, Bruno, a.g.e., s. 8, 56.

197

Brunomn kard ders udur: Dk enflasyon oranlarnda pa

hal stabilizasyonun yukar giden enflasyoner sreklilik eilimiyle
birlemesi, ar byme maliyetlerinin sadece daha yksek enflas
yon halinde dorudan gzlemlendii grlse bile, enflasyonu d
k tutma teziyle ilikili bir byme maliyeti salar."1Bu grte,
kanlmas gereken ey sadece yksek enflasyon deil, ayn za
m anda -dinamik istikrarszlk nedeniyle- lml enflasyondur.
N e var ki, sfr enflasyon hedefindeki radikalizm burada zellik
le makul ya da mali m uhafazakarln ne srd taleplerin do
ru okunuu olarak ortaya kmaz. Ayr sorunlarn rtlmesi" Bir
leik D evletlerde sregiden dengeli bte saplantsnda yeterince
ak biim de grlr. Bu saplant ok gemeden ABD hkmetinin
ksm i fabrika kapatmalaryla (ve daha kapsaml kapatma tehditle
riyle) sonuland. Bu durum, Beyaz Saray ile Kongre arasnda, ba
ars, ABD ekonomisinin ksa vadeli performansna olduka bal
rahatsz edici bir uzlamaya yol amtr. A k verme kart radika
lizmin gerek mali muhafazakrlktan ayrlmas gerekir. Aslnda
dnyann pek ok lkesinde grlen (ou kez ulusal borcun ve bu
borcun yksek oranlara trmanmasnn yaratt devasa yklerle
arlatrlan) byk bte aklarm azaltma ynnde gl bir du
rum vardr. Ancak bu gr bte aklarn byk bir hzla tama
men ortadan kaldrmaya almann yol at arlkla kartrl
mamaldr.)
Avrupa'nn bte aklarndan endielenmesi iin Birleik Devletler'den ok daha fazla sebebi vardr. Bir kere, ABDnin bte
aklan yllardr Avrupa Birliinin Maastrich A nlam as'yla belir
lenen n o rm lar'n (gayri safi m illi haslann % 3 'n amayan bir
bte ann) altna decek kadar lml olmutur. imdiki halde
kesinlikle bte ann olmad grlr. Tam tersine, Avrupa l
kelerinin ou olduka byk aklara sahipti - imdi de yledir.
Bu lkelerin birkann bu byk aklarn dzeylerini indirmek
iin kararl giriimlerde bulunmalar yerindedir (talya son yllarda
bu konuda etkileyici bir rnek oluturmutur).
Hl ortaya atlacak bir som varsa, bu som Avrupa siyasetleri
56. Bruno, a.g.e., s. 9.

198

nin daha nce. 4. blmde tartlan kapsaml ncelikleriyle ilgili

dir. Sz konusu sorun, bir yandan sadece bir hedefe, yani enflas
yondan kanmaya (Bat Avrupada pek ok merkez bankasnn res
men kabul ettii gibi) mutlak ncelik verirken, te yandan dikkat
ekici biimde yksek isizlik oranlarn tolere etmenin anlaml
olup olmaddr. Bu kitapta sunulan zmleme eer doruysa,
Avrupa'da kamu siyaseti oluturmak iin ar isizliin getirdii
kapasite yoksunluunun ortadan kaldrlmasna ok ciddi bir ekil
de ncelik vermek gerekir.
Mali muhafazakrlk salam bir manta sahiptir ve gl bir
uygulama gerektirir, ancak talepleri kam u siyasetinin belirledii
kapsaml hedeflerin nda yorumlanmaldr. Pek ok temel kapa
sitenin oluturulmasnda ve gvence al una alnmasnda kamu har
camalarnn rol dikkat edilmesi gereken bir husustur; bunun arasal makroekonomik istikrar ihtiyacyla birlikte ele alnmas gerekir.
Aslnda, ikinci ihtiya geni bir toplumsal hedefler erevesi iin
de deerlendirilmelidir.
Farkl kamu siyasetlerinin sorunlar, bu siyasetlerin balamna
gre son derecede nemli olabilir. A vrupa'da bu, kitlesel (belli ba
l birka lke iin % 12ye yakn) isizlik ayb olabilir. Birleik
Devletlerde. halkn ok geni kesimlerini kapsayan herhangi bir
salk sigortas ya da gvenlik sisteminin yokluu can alc bir so
run oluturur (zengin lkeler arasnda sadece Birleik Devletler bu
sorunu yaamakta ve salk sigortas olmayan insani arm says krk
milyonu amaktadr). Hindistan'da okuryazarln an derecede
ihmaline yol aan m uazzam bir kamu siyaseti baarszl vardr
(yetikin nfusun yans -yetikin kadnlann te ikisi- hl okuma
yazma bilmez). Dou ve Gneydou Asyada mali sistemin kap
saml bir dzenlemeyi gerektirdii grlr ve bir lkenin parasna
ya da yatnm frsatlanna ani bir gven kaybm (Uluslararas Para
F o nunun devasa kurtarma operasyonlarna raz olm ak zorunda ka
lan bu lkelerin yakn zamanda yaadklan deneyimlerin gsterdi
i gibi) nleyebilecek koruyucu bir sisteme ihtiya vardr. Sorunlar
farkldr ve karmak yaplar veri alndnda, her biri kamu siya
seti hedeflerinin ve aralarnn ciddi biimde incelenmesini gerek199

tirir. Mali muhafazakrlk ihtiyac -tek bana nemlidir- bu farkl

ve geni resmin iine oturur, fakat hkmetin ya da merkez banka
snn taahhd olarak tek bana -tecrit edilmi halde- ele alnamaz.
Alternatif kamu harcamalar alanlarn inceleme ve karlatrmal
olarak deerlendirme gerei son derecede nemlidir.

L . S O N U N T E L N D E Y O R U M L A R

Bireyler bir km mlar dnyasnda yaarlar ve eylemlilik gsterirler.

Frsatlarmz ve umutlarmz var olan knnmlara ve bu kuranlarn
ileyiine nemli lde bamldr. K uranlar sadece zgrlkleri
mize katkda bulunmakla kalmazlar, oynadklar roller de zgrl
mze yaptklar katklarn nda makul biimde deerlendiri
lebilir. Kalknmay zgrlk olarak anlamak kurumsal deerlendir
menin sistematik biimde gerekleebilecei bir perspektif salar.
Farkl yorumcular (piyasa, demokratik sistemler, m edya ya da
kamusal paylam sistemi gibi) belirli kurumlar zerinde odaklan
may tercih etmi olsalar da, dier kunmlarla birlikte ne yapabile
ceklerini ve ne yapamayacaklarm grebilmek iin bu kurum lan bir
likte ele almamz gerekir. Farkl kurumlar ancak bu btnletirilmi
perspektifte m akul biimde deerlendirilebilir ve incelenebilir.
Aleyhte olduu kadar lehte duygular da uyandran piyasa meka
nizmas, insanlann birbiriyle etkileebildii ve karlkl olarak
avantajl eylemlerde bulunabildikleri temel bir dzenlemedir. Bu
bakmdan, makul bir eletirmenin piyasa mekanizmasna nasl kar
kabildiini anlamak gerekten de ok zordur. Ortaya kan so
runlar genellikle baka kaynaklardan yaylr -tek bana piyasann
varlndan deil- ve piyasa ilemlerini kullanmaya yeterince ha
zrlkl olmamak, bildiriimin snrsz biimde gizlenmesi ya da pi
y asa la ra asimetrik avantajn sermaye gc salayan faaliyetlerde
kurald kullanma gibi kayglan kapsar. Bu sonnlan, piyasalara
bask yaparak deil, onlann ilevlerini daha byk bir drstlkle
v e yeterli destekle yerine getirmelerine izin vererek ele abnak ge
rekir.
200

Piyasa mekanizmas bu koullar altnda byk ba a n kazanm

tr. Koullarn salad frsatlar makul biimde paylalabilir. Bu
nu mmkn klarken, temel eitim uygulamas, temel tbbi imkn
larn varl, (tarm gibi) baz iktisadi faaliyetler iin (toprak gibi)
hayati olabilen kaynaklarn elde edilmesi, uygun kamu siyaseti et
kinliklerini (okul, salk hizmeti, toprak reformu vb.) gerektirir. Pi
yasalara daha fazla yer almas iin iktisadi reform ihtiyac nceLik kazansa bile, piyasa d bu imknlar dikkatli ve kararl kam u
sal eylemi gerektirir.
Bu blm de -ve ncekilerde- bu btnselliin eitli rnekleri
ele alnm ve incelenmitir. Piyasa mekanizmasnn verimli katk
larn kukuyla karlamak pek mmkn deildir ve etkinliin refah
ya da bolluk ya da faydayla deerlendirildii geleneksel iktisadi so
nular bireysel zgrlkler bakmndan da etkinlik kapsamna al
nabilir. Ancak bu etkinliin sonulan tek bama paylamda adale
ti garantilemez. Sorun, dezavantajlar birbirine baland zaman
(sakat ya da eitim grmemi bir kiinin bir gelir kazanma zorluu
nun, geliri daha iyi yaama kapasitesi iin kullanrken karlat
glkle pekimesi gibi) temel zgrlklerin eitsizlii balanmda
zellikle genileyebilir. Piyasa mekanizmasnn uzun erimli gle
rinin, toplumsal eitlik ve adalet iin gerekli olan temel toplumsal
frsatlarm yaratlmasyla tamamlanmas gerekir.
Genelde gelimekte olan lkeler balanmda, toplumsal frsatlar
yaratlrken kamu siyaseti inisiyatiflerine olan ihtiya hayati bir
nem tar. D aha nce tarttmz gibi bugnn zengin lkelerinin
gemiinde, eitim, salk hizmetleri, toprak reformlar gibi konu
larda dikkat ekici bir kamu etkinlii tarihi grebiliriz. Bu toplum
sal frsatlarn geni apta paylalmas halkn ounluunun iktisa
di byme srecine dorudan k a tlm n mmkn kld.
Buradaki asl sonn tek bama mali muhafazakrlk gerei de
il, baz siyasal evrelerde hkim olan, temel -ve genellikle ifade
edilmeyen- bir inantr. Bu inanca gre, insani gelime sadece da
ha zengin lkelerin stesinden gelebilecekleri bir tr lkstr. Dou
Asya ekonomilerinin yakn zamanlarda kazandklar ba an tipinin
(on yllar nce Japonya'yla balayan) belki de en nemli etkisi bu
201

rtk nyargnn btnyle zayflamas oldu. Bu ekonomiler, eiti

min ve daha sonra salk hizmetlerinin yaygnlamasn grece er
ken bir tarihte baardlar ve bu baar pek ok rnekte bu lkelerin
genel yoksulluun getirdii kstlamalar krmalarndan nce ger
ekleti.57 Ve bu lkelerden bazlar yaknlarda mali bir karklk
yaam olsalar da. on yllardr gerekletirdikleri kazanmlar gayet
dikkat ekici olmutur. nsan kaynaklan sz konusu olduunda, bu
lkeler ne ektilerse onu bimilerdir. Aslnda insan kaynaklarnn
gelitirilmesine verilen ncelik, zellikle on dokuzuncu yzyln
ortalarnda Meiji dnemiyle balayan Japon iktisadi kalknmasnn
erken tarihi iin geerlidir. Bu ncelik, Japonya zenginletike ve
refah arttka younlam deildi.3 nsani gelime, zenginden ve
bolluk iinde yaayandan ok ncelikle yoksulun yarandadr.
nsani gelime ne salar? Toplumsal frsatlarn yaratlmas insan
kapasitelerinin ve yaam kalitesinin (yukarda tartld gibi) art
na dorudan bir katk salar. Salk hizmetlerinin, eitimin ve
toplumsal gvenliin vb. artmas yaam kalitesine ve bu kalitenin
artoa dorudan katkda bulunur. Grece dk gelirli de olsa her
kese salk hizmeti ve eitim gvencesi veren bir lkenin btn n
fusun yaam uzunluu ve kalitesi hakurandan gerekten dikkat e
kici sonular salayabildiini gsteren pek ok bulgu vardr. Salk
hizmeti ve temel eitimin -ve genelde insani gelimenin- yksek
derecede emek youn nitelii, iktisadi kalknmann emek maliyet
lerinin dk olduu erken evrelerinde bu hizmetleri grece ucuz
latrr.
nsani gelimenin dlleri, grdmz gibi, yaam kalitesin
57. Dnya Bankas, Dou Asya iktisadi baarsnda devletin roln ka b u l etme
konusunda olduka yava davranm olsa da. eitimin ve insan kaynaklarnn
gelitirilm esinde devletlerin belirli rollerinin nem ini sonunda kabul etti. Bkz. Dn
ya Bankas. The East Asian Miracle: Economic Growth and Public Policy (New
York: O xford University Press, 1993). Ayrca bkz. Asya Kalknm a Bankas, Emer
ging Asia: Changes and Challenges (Manila: Asian Development Bank, 1997} ve
Nancy Birdsall, Carol Graham ve Richard H. Sabor, Beyond Trade Offs: Market
Reforms and Equitable Growth in Latin America (Washington D.C.: Inter-Am eri
can Development Bank, 1998).
58. Bkz. Hiromitsu Ishi, T re n d s in the Allocation of Public Expenditure in Light of
Human Resource Developm ent-Overview in Japan (Asian Developm ent Bank.
1995).

202

deki dorudan ykseliin olduka tesine geer ve insann retici

yeteneklerini ve bylece geni bir paylam temelinde iktisadi b
ymeyi de etkiler. Okuryazarlk ve hesap yapabilme, (Japon
y a dan Taylanda kadar eitli rneklerin gsterdii gibi) kitlelerin
iktisadi byme srecine katlmlarna yardmc olur. Kresel tica
ret frsatlarn kullanmak iin usulne uygun retimin yan sra
kalite kontrol de gayet hayati olabilir ve okuryazar olmayan ya
da hesap yapamayan iilerin bunu baarmalar ve srdrmeleri
zordur. Ayrca, iyi beslenmenin yara sra gelimi salk hizmetle
rinin de igcnn daha retken olmasn ve daha iyi dllendiril
mesini saladna dair nemli bulgular vardr.40
ada ampirik yaznda, eitimin, zellikle kadn eitiminin
dourganln azaltlmas zerindeki etkisi geni bir kabul grr.
Yksek dourganlk oranlarnn, zellikle gen kadnlarn yaam
kalitesi zerinde ters etkiler yaratt byk bir doruluk payyla
grlebilir, nk ard ardna doumlar ve ocuk bakm gen an
nenin refah ve zgrl iin ok zararl olabilir. Aslnda bu ba
lant zellikle dourganlk oranlannn azaltlmasnda kadnlan (ev
d ilerde alma, daha ok okul eitimi vb. ile) ok etkin biim
de yetkili klar, nk gen kadnlarn doum oranlannm drl
mesinden yana olmalar iin gl bir sebep vardr ve bu kadnlan n aile iinde alman kararlan etkileme yetenekleri yetkilerini atnr. Bu konuya 8. ve 9. blmlerde dneceim.
Kendilerini m ali muhafazakr olarak grenler insani gelime
konusunda zaman zaman kklann ifade ederler. Ne var ki bu tu59. Bu balantnn doasna ilikin bir tartm a iin bkz. Drze ve Sen. Hunger
a n d P u b lic A ction (1989). Ayrca bkz. Dnya Bankasna sunulan bir zmleme:
The E a s t A sia n M iracle (1993) ve burada alnt yaplan kaynaklara ilikin kap
saml lisle. Ayrca bkz. 17 Kasm ?995'te Asya Kalknm a Bankas'nn dzenledi
i nsan Kaynaklarnn G eliim inde Finansman zerine uluslararas konferansta
sunulan m etinler; bu metinlerin ou W orld Developm ent 1998 iinde yaym lan
mtr. Karlatrm al deneyim lere ilikin m kem m el zm lem eler iin bkz.
Nancy Birdsall ve Richard H. Sabot, O pportunity Forgone: Education, Growth
sn d Inequality in B ra zil (W ashington, D. C.: W orld Bank, 1993); Jam es W. McGu
ire, Developm ent Policy and Its Determ inants in East Asia and Latin America",
Journal o f Public P o licy (1994).
50. Bu konuda bkz. Jere R. Behrman ve Anil B. Deotalikar, Health and Nutriti
on ', H andbook o f D evelopm ent Economics, der. H. B. Chenery ve T. N. Srinivasan (Am sterdam : Kuzey Hollanda, 1988).

203

tumun yeterince aklc bir tem eli yoktur. nsani gelimenin salad
yararlar aktr ve yaratt etkinin yeterince kapsaml biimde
ele alnmasyla daha btnlkl bir deerlendirme yapmak m m
kndr. Maliyet bilinci, insani gelimeyi, yaam kalitesinin daha
retken olduu -dorudan ve dolayl olarak- kanallara ynlendir
meye yardmc olabilir, ancak onun zorunlu karm tehdit etmez.41
Aslnda, mali muhafazakrln tehdit etmesi gereken, kamu
kaynaklarnn toplumsal faydas pek belli olmayan amalarla kulla
nlmasdr. Yoksul bir lkede askeriye iin pe pee yaplan muaz
zam harcamalar (genellikle temel eitim ya da salk hizmetlerine
yaplan kamusal harcamalardan ok daha byktr) bunun bir r
neidir.42 Mali muhafazakrlk retmenin ya da hemirenin deil
askerin kbusu olmaldr. Mali muhafazakrlktan gelen tehdidi bir
generalden ok bir retmenin ya da hemirenin hissetmesi, iinde
yaadmz bu karman orman dnyann bir gstergesidir. Bu
anormalliin dzeltilmesi, mali muhafazakrln cezalandn imas
n deil, sosyal fonlara ilikin rakip iddialann daha pragmatik ve
ak fikirli bir tutumla incelenmesini gerektirir.

61. Ne v a r d, denm esi im knsz uluslararas bor yk nedeniyle, zellikle Af

rika'daki baz lkeler kendi mali nceliklerini belirleme konusunda fazla seene
e sahip olm ayabilirler. Bu konuda ge re ki' iktisadi siyasetlerin bir paras ola
ra k uluslararas bir siyaset "vizyonu'na olan ihtiya iin bkz. Jeffrey 0 . Sachs.
Release the Poorest Countries from Debt Bondage", International H erald Tribu
ne, 12-13 Haziran 1399.
62. Bu konuda bkz. UNDP, H um an Developm ent R eport 1994.

204

VI

D e m o k ra s in in n e m i

Banglade'in ve Hindistandaki Bat Bengalin gney ucundaki

Bengal Krfezi nin kysnda Sundarba yer alr. Sundarban giizel
orman anlamna gelir. Buras, zarif, hzl, gl ve biraz vahi bir
muhteem hayvann, nl Kraliyet Bengali kaplannn doal yaa
ma alandr. Saylan olduka azalmtr, ancak hayatta kalanlar av
yasayla korunmaktadr. Sundarban byk km eler halindeki do
al a n kovanlarndan retilen balyla da nldr. Blgede yaayan
son derecede yoksul insanlar bal toplamak iin ormanlara giderler
ve bal kent pazarlarnda olduka iyi bir fiyattan -ie bana elli
ABD sentine eit rupiye ulaabilen fiyatlarda- satarlar. Ancak bal
toplayclar ayn zamanda kaplanlardan kamak zorundadrlar. yi
bir ylda, bal toplayclarn yaklak elli ya da daha fazlas kaplan
205

lar tarafndan ldrlr, ancak iler iyi gitmedii zaman bu say ok

daha yksek olabilir. Kaplanlar korunurken, bu derin, ho ve gayet
tehlikeli ormanlara gelerek geimlerini salamaya alan sefil in
sanlar koruyan hibir ey yoktur.
Bu rnek, pek ok nc Dnya lkesinde iktisadi ihtiyala
rn zorlaychn gsterir. Bu zorlaycln siyasi ve medeni hak
lan kapsayan baka taleplerden daha arlkl olduunu hissetmek
zor deildir. Yoksulluk insanlar bir ya da iki dolar karlnda
bylesine dehet verici riskler almaya -ve belki de korkun biim
de lmeye- yneltiyorsa, onlarn zgrlkleri ya da siyasal haklan
zerinde younlamak biraz tuhaf kaabilir. Habeas corpus' bu
balamda kolayca benimsenebilen bir kavram gibi gnriinmsyehilir
Bu m antn devamnda, siyasal haklan tehlikeye atmay gerektir se de ncelik iktisadi ihtiyalarn karlanmasna verilmelidir. De
mokrasi ve siyasal haklar zerinde odaklanmann yoksul bir lke
nin stesinden gelemeyecei bir lks olduunu dnmek zor de
ildir.

A.

K T S A D H T Y A L A R V E S Y A S A L H A K L A R

Bu tip grler uluslararas tartmalarda ok sk dile getirilir. id

detli iktisadi ihtiyalarn muazzam arl karsnda siyasal hak
lan dert etmeye deer mi? Bu som ve siyasi ve medeni haklarn
aciliyetiyle ilgili kukular tayan dierleri 1993 baharnda Vyan a'd a toplanan insan haklan konferansnda arlkl biimde ele
alnd ve eitli lkelerden gelen delegeler, btn yerkrede, zel
likle nc Dnyada temel siyasi ve medeni haklarn genel ola
rak onaylanmasna kar ktlar. Daha ok, nemli maddi ihtiya
larla ilgili iktisadi haklar zerinde odaklanmak gerektii ne s
rld.
Keyfi tutuklam aya kar tutuklamann hakim karan ite yaplm as gvencesi;
1679'da kabul edifen H abeas Corpus Act Ife lk defa dzenlenen bir haktr. Bu
bildiriyle birok kiisel hak gvenceye balanm ve Parlam enlo'nun yetkileri
geniletilm i olm akla birlikte, kraliyet uygulamalarna kar ikye! ve dava hakk
henz yoktur, (y.h.n.)

206

Bu gayet yerleik bir zmleme izgisidir; in, Singapur ve

dier Dou Asya lkelerinin nderliinde pek ok gelimekte olan
lkenin resmi delegasyonu t a r a fn d a n Yyanada savmlm bu
yaklama ne Hindistan ve dier Gney ve Bat Asya lkeleri, ne de
Afrika hkmetleri kar kmtr. Bu zmleme izgisinde sk
sk tekrarlanan bir retorik vardr: Neye ncelik verm ek gerekir;
yoksulluk ve sefaleti ortadan kaldrmaya m, yoksa yoksul halkla
rn pek az kullandklar siyasi ve medeni haklarnn gvence altna
alnmasna m?

B.
S Y A S H A K L A R IN V E
D E M O K R A S N N S T N L

ktisadi ihtiyalar ok acil olduu iin siyasal haklarn geerliliini

zayflatt grlen temel bir dikotomi bakmndan bu, iktisadi ih
tiyalar ve siyasi haklar sorununa makul bir yaklam tarz m dr?1
Benim yantm olumsuzdur. Bu yaklam, iktisadi ihtiyalarn g
cn grm ek ya da siyasi haklarn arpc nemini anlamak asmdan tam am en hatal bir yntemdir. Ele alnmas gereken gerek so
runlar baka yerde yatar ve bunlar siyasi haklar ile iktisadi ihtiya
larn kavranmas ve karlanmas arasndaki kapsaml balantlar
dikkate almay gerektirir. Bu balantlar sadece arasal deil (siya
si haklar ar iktisadi ihtiyalarn zmnde tevikler ve bildiriim
salayarak nem li bir rol oynayabilir), ayn zamanda kurucudur,
tktisadi ihtiyalar konusunda yaptmz kavramsallatrma kamu
ya ak tartma v e mzakerelere nemli lde baldr. Bu konu
da gvence verilmesi temel siyasi ve medeni haklar zerinde srar
la durmay gerektirir.
ktisadi ihtiyalarn younluunun siyasi haklarn aciliyetine
eklendiini -ondan karlmadm- ne sreceim. Bizi temel si
yasi ve medeni haklarn genel stnlne ynelten farkl d
nce vardr;
1. Bu blmn birinci ksm byk apta 'Freedom and N e e d s 'balkl yazmdan

alnmtr: New Republic, 10 ve 17 Ocak 1994.

207

1) nsan hayatnda temel kapasitelerle ilgili dorudan nemleri

(siyasal ve toplumsal katlmn nemi dahil);
2) nsanlarn kendi taleplerini ifade eder ve bu talepleri siyasal
ilgi grmesi iin savunurken daha fazla iitilmelerini salayan
arasal rol (iktisadi ihtiyalarla ilgili talepler dahil);
3) htiyalari'n kavramsallatrlmasnda oynadklar kurucu
rol (iktisadi ihtiyalarn toplumsal bir balamda kavranmas
dahil).
Bu farkl dnceler tartlacaktr, ancak nce siyasi ve mede
ni haklar ile temel iktisadi ihtiyalarn karlanmas arasnda gerek
bir eliki grenlerin ortaya attklar grleri incelememiz gerekir.

C . SY A S V E M E D E N H A K L A R A K A R I G R L E R

Gelimekte olan lkelerde, demokrasilere, temel siyasi ve medeni

haklara muhalefet farkl ynden gelir. Birincisi, bu haklarn ikti
sadi byme ve kalknmay engelledii iddiasdr. Bunu zl biim
de formllendiren eski Singapur Ba bakam Lee K uanY ew in ady
la Lee Tezi olarak anlan bu inan 1. blmde ksaca betimlendi.
kincisi, yoksul insanlara siyasi haklar ve iktisadi ihtiyalarn
karlanmas arasnda seim yapma frsat verildiinde deimez
biimde kincisini seecekleri ne srlmtr. Bu akl yrtmeye
gre, demokrasi uygulamas ile onun gerekelendirilmesi arasnda
bir eliki vardr; yani, bu seenek veri alndnda, ounluk gr
demokrasiyi reddetme eiliminde olacaktr. Bu grn farkl
ancak yakndan ilikili bir trne gre, asl konunun insanlarn fi
ilen neyi setikleri deil, seim yapmalarna yol aan sebep olduu
iddia edilir. nsanlarn her eyden nce iktisadi yoksunluu ve se
faleti ortadan k a ld r m a la r gerektii iin, gerek nceliklerinin yo
lunu kesecek siyasi haklar konusunda yeterince srar etmemeleri
iin fazlasyla sebep vardr. Siyasi haklar ile iktisadi ihtiyalarn
karlanmas arasnda var olduu sanlan derin eliki bu tasmda
nemli bir ncl oluturur ve bu anlamda, ikinci grn farkl bir
208

biimi (yani L ee Tezinio doruluu) birincisine baldr.

ncs, siyasi v e medeni haklan vurgulamann, hak ve z
grlkten ok zellikle dzen ve disipline eilim li olduu farz edi
len A sya deerlerTne ters den, zgl olarak Bank" bir ncelik
olduu sk sk ne srlmtr, rnein, basna uygulan) sans
rn Bat ya kyasla bir A sya toplumunda (disiplin ve dzene ar
lk verdii iin) daha ok onaylanabilecei ne srlr. 1993 Viya
na Konferans'nda, Singapur D ileri Bakan u uyanda bulundu:
nsan haklan idealinin evrensel kabul, evrenselciliin, eitlilik
gereini inkr ya da maskelemesi iin kullanlmas durumunda
zararl olabilir." in Dileri Bakanlm n szcs de bu nerme
nin, grne baklrsa inde ve A syann baka yerlerinde uygu
lanabilir olduunu kaydetti: Bireyler devletin haklarn kendi hak
larnn nne koymaldrlar.2
Bu son gr bir kltrel yorum incelem esini gerektirir ve bu
nu 10. blmde yer alan sonraki bir tartmaya brakacam.2 im
di dier iki gre geliyorum.

D . DEM O KRAS V E K T S A D B Y M E

Otoriterizm bu kadar iyi iliyor mu gerekten? Grece otoriter (G

ney Kore, Leenin Singapur u ve reform sonras in gibi) baz dev
letlerin fazla otoriter olmayan (Hindistan. K ste Rika v e Jamaika)
devletlerden daha h zl bir iktisadi byme saladklar kesinlikle
dorudur. Ancak Lee Tezi aslnda eldeki kapsaml veriler zerinde
genel bir istatistiksel incelem eden ok. gayet seici ve snrl bir
bildiriimi temel alr. Aslnda Asya'da, inin ya da Gney Ko
2. Alnl, John F. Cooper, "Peking's Post-Tiananmen Foreign Poicy: The Human
Rights Factor, Issu es a n d Stu dies 3 0 (Ekim 1994). s. 69; ayrca bkz. der. Joan
ne Bauer ve Daniel AS. Bed. The E ast A sian C hallenge fo r Human Rights
(Cambridge: Cambridge University Press, 1999).
3. Burada sunulan zmleme ve tartma iin bkz. Amartya Sen. 'Freedoms
and Needs* (1994): Legal Rights and Moral Righls: Old Questions and New
Problems". Ratio Juris 9 (Haziran 1996): ve Human Rights and Asian Values*.
M orgenthau Memorial Lecture (New York: Cameige Council on Ethics and International Affairs, 1997), ksaltlm olarak: The N ew Republic, 14-21 Temmuz 1997.
SlONAeBiifltk K dkm t

re nin yksek iktisadi bymesini, otoriterizmin iktisadi bymeyi

daha iyi saladm ortaya koyan kesin bir kant olarak gremeyiz,
Hzl byyen Afrika lkesi Bostwananm (dnyann en hzl by
yen lkelerinden biri) bu sorunlu ktada bir demokrasi vahas olu
turmas temelinde tamamen kart bir sonuca varmamz da mm
kndr.
Aslnda, otoriter ynetimin, siyas ve medeni haklarn bask al
tna alnmasnn iktisadi k a lk n m a n n zendirilmesi bakmndan
gerekten de yararl olduunu gsteren pek az genel bulgu vardr.
statistiksel manzara ok daha karmaktr. Sistematik ampirik ara
trmalar siyasi haklar ile iktisadi performans arasnda genel bir e
liki olduu iddiasn hibir ekilde desteklemez.4Ynsel balant
nn dier pek ok koula baml olduu grlr ve baz istatistik
sel aratrmalar zayf biimde olumsuz bir iliki gsterirken, dier
leri gl bir olumlu iliki bulurlar. Her ey hesaba katldnda,
aralarnda her iki ynde de iliki bulunmad hipotezini reddetmek
zordur. Siyasi hak ve zgrlkler kendi bana nemli olduklar
iin her iki durumdan da etkilenmezler.
Bu balamda, daha temel bir konu olan aratrma metodolojisi
ne deinmek nemlidir. Sadece istatistiksel balantlara bakmamal, ayrca iktisadi byme ve k a lk n m a n n kapsad nedensel s
releri aratrmal ve incelemeliyiz. Dou Asya ekonomilerinin ba
arsna yol aan iktisadi siyasetler ve koullar gayet makul biim
de anlalmtr. Farkl amprik aratrmalarn vurgulan deiik olsa
da, artk genel olarak kabul edilen genel bir yardmc politikalar"
4. Dier aratrmalarn yan sra bkz. Adam Przeworski vd., Sustainable Democ
racy (Cambridge: Cam bridge University Press, 1995); Robert J. Barro, Getting It
Right: Markets and Choices in a Free Society (Cambridge, M ass.: M IT Press,
1996). Ayrca bkz. Robert J. Barro ve Jong-W tia Lee, Losers and W inners in
Econom ic G row th', Working Paper 4341, National Bureau of Econom ic Rese
arch (1993); Partha Dasgupta, An Inquiry into Well-being and Destitution (Ox
ford: Clarendon Press, 1993); John Helliweli, Emprical Linkages Between De
mocracy and Econom ic Growth", Working Paper 4066, National Bureau o f Eco
nom ic Research ( 1994); Sur'i'it Bhalla, Freedom and Economic Growth: A Vici
ous C ircle?' UppsaJa'da dzenlenen Dem ocracy's Victory and C risis' konulu
Nobel Sem pozyum u'nda sunuldu, Austos 1994; Adam Przeworski ve Fernando
Limongi, D e m o cra cy and Development", UppsaJa'daki Nobel Senpozyumu'nda
sunuldu.

210

FM A R K A /O tgftrH V lc K j l t a a n

listesi vardr. Bu liste, rekabete akl, uluslararas piyasalarn

kullanlmasn, yksek dzeyde bir okuryazarlk ve temel eitimi,
baarl toprak reformlarn ve yatrm, ihracat ve sanayileme iin
kamusal tevik uygulamasn ierir. Bu siyasetlerden herhangi biri
nin daha fazla demokrasiyle badamadn. Gney Kore'de, Sin
gapurda ya da inde uygulanan otoriterizm unsurlar tarafndan
fiilen desteklenmesi gerektiini gsteren hibir ey yoktur.5
Ayrca, iktisadi k alknmaya ilikin kanaat olutururken, sadece
GSM Hnin ya da kapsaml iktisadi bymenin dier baz gsterge
lerine bakm ak yeterli deildir. Demokrasi ve siyasi haklarn yurt
talarn yaamlar ve kapasiteleri zerindeki etkisine de bakmamz
gerekir. Bu balamda, siyasi ve medeni haklar ile byk felaketle
rin (ktlklar gibi) nlenmesi arasndaki balanty incelemek zel
likle nemlidir. Siyasi ve medeni haklar insanlara dikkatlerini ge
nel ihtiyalara gl biimde yneltme frsat verir ve uygun kamu
etkinliini gerektirir. Hkmetin halkn ektii iddetli aclara gs
terdii tepki hkmete yaplan baskya baldr ve bu bask siyasi
haklarn (oy verme, eletirme, protesto etme vb.) tannd yerlerde
gerek bir farkllk yaratabilir. Demokrasinin ve siyasi haklarn
-arasa! rolnn bir ksm budur. Bu blm de daha sonra bu
nemli konuya dnmem gerekecek.

E. YOKSUL NSANLAR DEMOKRASY VE

SYASAL HAKLARI UMURSARLAR MI?

imdi ikinci soruya geliyorum. nc Dnya lkelerinin yurtta

lar siyasi ve m edeni haklara kaytsz mdrlar? Sk sk ne srlen
bu iddia gene (Lee Tezi gibi) pek az ampirik bulguya dayanr. Bu
nu dorulamann tek yolu meseleyi muhalefet ve ifade zgrl
nn -tam da otoriterizm taraftarlarnn gereklemesine izin verme
dikleri eyler- tannd serbest seimlerle demokratik bir testten
geirmektir. Sradan yurttalara bu konuda kendi grlerini ifade
6. Bu konuda ayrca bkz. Jean Drze'yle odak atmamz: Hunger and Public
Action (Oxford: Clarendon Press, 1989), bfm 3.
211

etmeleri iin pek az siyasal frsatn verildii ve grev bandaki

otoritelerin iddialar yeterince tartlmad zaman, bu nermenin
nasl snanabilecei belli deildir. B u haklarn ve zgrlklerin aa
ekilmesi kesinlikle pek ok nc Dnya lkesindeki hk
met liderinin benimsedii deer sisteminin bir parasdr, ancak bu
nu halkn gr olarak kabul etmek, ok byk bir sorunu zl
m farz etmektir.
Indira G andhinin liderliindeki Hindistan hkmeti 1970lerin
ortasnda yersiz biimde ilan ettii olaanst h a r i hakl kar
mak iin benzer bir gr oluturmaya alt zaman yaplan se
im arrm semenleri zellikle bu konuda bldn belirtmek
yerinde olur. Olaanst hal"i kabul ettirmek iin yaplan bu ka
der seiminde temel siyasi ve medeni haklarn bask altna alnma
s kesinlikle reddedildi ve Hintli semenler -dnyann e n yoksul
semen kitlelerinden biri- iktisadi yoksunluktan ikyet etmekten
se, temel zgrlklerin ve haklarn inkr iin yaplan giriimi pro
testo etme eiliminde olduklarm gsterdiler. Yoksul insanlarn ge
nelde siyasi ve medeni haklan umursamadklar nermesi snand
nda ortaya kan bulgular bu iddiann tamamen karsmdadr. G
ney Kore. Tayland, Banglade, Pakistan, Burma' (ya da Myanmar)
ve A sya'nn baka yerlerinde demokratik zgrlkler iin verilen
mcadelenin gzlemlenmesi benzer noktalan ortaya karabilir.
Ayn ekilde Afrika siyasal zgrlkten geni apta yoksun brak
lrken, koullarn izin verdii, batta askeri diktatrlklerin bu konu
da pek az frsat tand her durumda hareketler ve protestolar ol
mutur.
Peki bu grn teki varyantna, yani yoksullarn iktisadi ihti
yalar lehine siyasi ve medeni haklardan vazgemeleri iin uygun
sebepleri olduu grne ne demeli? Bu gr, daha nce belirtil
dii gibi Lee Tezine dayanr. Bu tez pek az ampirik destek grd
iin, ne srlen gr destekleyemez.

212

F. S Y A S l H A K L A R IN A R A S A L N E M

imdi siyasi haklara yneltilen olumsuz eletirilerden, tadklar

olumlu deere geliyorum. Siyasi haklarn temel kapasitelerin bir
paras olarak nemi daha nceki blmlerde tartlmtr. Kendi
yaammzda ifade ve eylem hakk ve zgrlne deer vermemi
zin sebebleri vardr ve insanlarn -hepimiz toplumsal varlklarz- si
yasal ve toplumsal faaliyetlere kstsz katlma deer vermeleri
mantksz deildir. Gene deerlerimizin bildiriindi ve denetimsiz
oluumu iletiimin ve grlerin aklm gerektirir. Siyasi ve me
deni haklar bu srecin merkezinde yer alabilir. Aynca, deer verdi
imiz eyi aka ifade etmek ve bunun dikkate alnmasn talep et
mek iin serbeste konumaya ve demokratik seime ihtiya duyarz.
Siyasal zgrln dorudan nem inden onun arasal rolne
getiimiz zaman, hkmetler, grevli kiiler ve gruplar zerinde
etkili olan siyasal tevikleri dikkate almamz gerekir. Yneticiler
insanlarn eletirileriyle yzlemek ve seimlerde onlarn desteini
almak zorunda olduklar iin onlarn isteklerini dinlemek zorunda
kalrlar. Daha nce belirtildii gibi, demokratik bir hkmet formu
na ve greli bir basn zgrlne sahip olan bamsz bir lkede
asla kalc bir ktlk olmamta.6 Ktlklar, kadim krallklarda ve
ada otoriter toplumlarda, ilkel kabile topluluklarnda ve modem
teknokratik diktatrlklerde emperyalistler tarafndan kuzeyden
ynetilen smrge ekonomilerinde ve despot ulusal liderler ya da
hogrsz tek partiler tarafndan ynetilen, yakrn zamanda bam
szlna kavumu gney lkelerinde gereklemitir. Ancak bun
lar. bamsz, seimlerin dzenli olarak yapld, eletirilerini dile
getiren muhalefet partileri olan ve gazetelerin serbeste haber ver
mesine ve hkmet siyasetlerinin hikmetini yaygn bir sansre uramakszn sorgulamasna izin veren bir lkede asla gerekleme
mitir.7 Kart deneyimler, zgl olarak ktlklarn ve dier krizlerin
ele alnd bir sonraki blmde tartlacaktr.
6. Bu konuda bkz. Am arlya Sen, D evelopm ent: W hich W ay Now? . Econom ic
Journal 9 3 (Aralk 1983) ve Resources, Values a n d Developm ent (Cambridge,
Mass.: Harvard University Press. 1984; 1997).
7 . 1840'larda rlandada m eydana gelen ktlklar srasnda, rlandann b ir koloni

213

G . SY A S H A K L A R IN K U R U C U R O L

Siyasi ve medeni haklarn arasal rolleri ok temel sonular verebi

lir. ancak iktisadi ihtiyalar ile siyasal zgrlkler arasndaki ba
lant kurucu bir yn de tayabilir. Temel siyasal haklann uygulan
mas sadece iktisadi ihtiyalara siyasal bir tepki oluturmakla kal
maz, iktisadi ihtiyalarn kavramsallatrlmas -kavranmasn da
ierir- bu trden haklarn uygulanmasn da gerektirebilir. ktisadi
ihtiyalarn ne olduunu -ieriklerini ve glerini- tam olarak kav
ramann, tartma ve fikir alveriini gerektirdii ne srlebilir.
Siyasi ve medeni haklar, bildiriindi ve zerinde dnlm see
nekler oluturma srelerinin merkezinde yer alan, zellikleri ak
tartma, eletiri v e muhalefet gvencesi olan haklardr. Bu sre
ler deerlerin ve nceliklerin oluumu bakmndan byk nem ta
r ve yaplan tercihleri, genelde kamusal tartmalardan bamsz
olarak, yani ak tartmalara ve fikir alverilerine izin verilip ve
rilmediine baklmakszn ele alamayz.
Ak diyalogun varl ve etkinlii toplumsal ve siyasal sorun
lar deerlendirilirken yeterince ele alnmaz. rnein, kamusal tar
tma, gelimekte olan pek ok lkeyi nitelendiren yksek dour
ganlk oranlarnn azaltlmasnda nemli bir rol oynar. Aslnda.
Hindistan'm daha okuryazar eyaletlerinde dourganlk oranlarnda
grlen keskin dn, yksek dourganlk oranlarnn zellikle
gen kadnlarn hayatnda ve ayn zamanda genelde topluluk ze
rinde yaratt olumsuz etkilerin kamuya ak biimde tartlma
sndan etkilendiini gsteren pek ok bulgu vardr. Szgelimi Ke
rala ya da Tamil N adu'da m odem ada mutlu ailenin kk aile
deil Birleik Krallk'n b ir paras olduu ne srtebiliyordu. Ne va r ki, rlanda
halk ile ngiliz yneticiler arasnda byk bir kltrel uurum vard. Ingilizler r
landalIlara ynelik derin bir kuku besliyorlard (Edmund S pencer'n keskin dilli
The Faerie O ueene'sinin yanstt gibi on altnc yzyla kadar gerilere giden bir
kuku). stelik siyasal glerin dalm da olaanst eitsizdi. Bu bakmdan r
landa yabanc valilerin ynettii sm rgeler gibi ynetilmiyordu. Bu konuda bkz.
C e d i Woodham -Sm ilh, The Great Hunger: Ireland 1845-1849 (Londra: Hamiti
Hamilton, 1962). Aslnda Joel M okyrn kaydettii gibi, rlanda, Biritanya tarafn
dan yabanc, hatta dman b ir ulus olarak grld" (W h y Ireland Starved: A Ouantitative and Analytical History of the Irish Economy, 1800-1860 [Londra: Ailen
ve U n w in ,1983), s. 291).

214

olduu gr ortaya kmsa, b u perspektiflerin olumas iin pek

ok tartma ve fikir alverii yaplmtr. imdiki halde Kerala 1,7
orannda bir dourganla sahiptir (Britanya ve Fransa'dakine ya
kn ve 1,9 olan in'deki orann altnda) ve bu sonuca, bask uygu
lanmakszn, yeni deerlerin oluturulmasyla ulalmtr. Bu, si
yasal ve toplumsal diyaloglarn byk rol oynad bir sretir. Ke
rala n f u s u n u n yksek okuryazarlk dzeyi, zellikle inin her
blgesindekinden daha yksek olan kadn okuryazarl, bu trden
toplumsal ve siyasal diyaloglarn mmkn klnmasna byk bir
katkda bulundu (sonraki blmde bu konu daha kapsaml biimde
ele alnacak).
Sefalet ve yoksunluklar eitli trde olabilir. Bazdan toplumsal
zme dierlerinden daha yatkndr. nsanlarn karlatklar b
tn zorluklar, ihtiyalari'mzn saptanmas iin kaba bir temel ola
caktr. rnein, uygulanabilir olm alan halinde deer verebilecei
miz pek ok ey vardr - M aitreyee gibi lmszl bile isteyebi
lirdik. Ancak bunlar ihtiyalar olarak grmeyiz. htiyalara ili
kin anlaymz baz yoksunluklann nlenebilir doasna dair fikir
lerimizle ve bu konuda ne yapabileceimize dair anlaymzla ili
kilidir. Bu anlaylarn ve inanlarn oluumunda kam tartmala
r ok nemli bir rol oynar. fade ve tartma zgrln kapsayan
siyasi haklar sadece iktisadi ihtiyalara verilecek toplumsal tepki
ler bakmndan birinci derecede nemli olmakla kalmaz, bizatihi
iktisadi ihtiyalarn kavramsallatrlmasnn da merkezinde yer
alr.

H. DEMOKRASNN LEMES

Demokrasinin zgl nemi, koruyucu rol ve kurucu nemi asln

da ok kapsaml olabilir. Ne var ki demokrasilerin avantajlaryla il
gili grler sunulurken, bunlarn yaratt etkiyi an vme tehli
kesi vardr. Daha nce belirtildii gibi siyasal zgrlkler ve hak
lar ar hogr tanyan avantajlardr ve etkinlikleri nasl uygulan
dklarna bal olacaktr. Demokrasi zellikle anlalmas kolay
215

olan felaketlerin nlenmesinde ve anlayn zellikle dolaysz bir

form kazanabildii yerlerde baanl olmutur. Dier pek ok sorun
bu kadar ulalabilir deildir. rnein, Hindistann ktlklar orta
dan kaldrma baars srekli beslenme yetersizliinin ortadan kal
drlmasnda ya da okuryazarhktan srekli m a h r u m k a l m a durumu
nun ya da toplumsal cinsiyet ilikilerindeki eitsizliklerin (4. b
lmde tartld gibi) iyiletirilmesinde grlmez. Ktlk kurban
larnn kt halini siyasallatrmak kolaydr, ancak dier yoksun
luklar daha derin zmlemeyi, iletiimin ve siyasal katlmn daha
etkin kullanmn -zetle, daha btnlkl bir demokrasi pratiinigerektirir.
Pratik yetersizlii olgun demokrasilerin baz kusurlar iin de
geerlidir. rnein, Birleik Devletlerde yaayan Afrika kkenli
Amerikallarn salk hizmeti, eitim ve toplumsal evre bakm n
dan yaadklar olaanst yoksunluklar lm oranlarnn olaa
nst yksekliine katkda bulunur (1. ve 4. blmde tartld gi
bi) ve aktr ki bu durum Amerikan demokrasisinin ileyiiyle en
gellenemez. Demokrasiyi bir frsatlar k m e s in in yaratlmas olarak
grm ek gerekir. Bu frsatlarn kullanlmas demokratik ve siyasal
haklann pratiiyle ilgili farkl trden bir zmlemeyi gerektirir.
Bu bakmdan. Amerikan seimlerinde zellikle Afrika kkenli
Amerikallarn oy verme o r a n n n dkl ve dier kaytszlk ve
yabanclama belirtileri gz ard edilemez. Demokrasi, k in i n in st
maya are olmas gibi hastalklara otomatik bir are salamaz.
Onun yaratt frsat, arzulanan sonuca ulamak iin olumlu biim
de kullanlmaldr. Kukusuz bu genelde zgrlklerin temel bir
zelliidir - zgrlklerin Fiilen nasl kullanldna bal olarak.

I. DEMOKRAS PRAT VE MUHALEFETN ROL

Demokrasinin kazanmlar! sadece benimsenen ve savunulan kural

lara ve uygulamalara deil, ayn zamanda yurttalann frsatlar kul
lanma tarzna baldr. Filipilerin eski devlet bakam Fidel Val
dez Ramos, Kasm 1998'de, Avustralya Ulusal niversitesinde
216

yapt bir konumada bu noktay byk bir aklkla ortaya koy

m utun
Diktatrlk ynetimi altnda insanlarn, dnmeleri -semeleri-, kara
ra varmalar, onay vermeleri gerekmez. Yapmalar gereken tek ey iz
lemektir. Bu, uzun bir gemii olmayan Filipin siyasal deneyiminden
karlan ac b ir derstir. Bir demokrasi ise, tam aksine, yurttalk fazi
leti olmakszn yaayamaz... Bugnn dnyasnda insanlar sadece oto
riter rejimlerin yerine dem okratik rejimleri geirmek iin mcadele et
miyorlar. Ama, bunun tesinde, demokrasiyi sradan insanlar iin i
ler hale getirmektir.'

Demokrasi, h e m arasal nemi"yle hem de kurucu rol yle ili

kili olan bu frsat yaratr. Ancak elde edilen frsatlarn glendiril
mesi eitli etkenlere baldr. ok partili siyasal yapnn gc, ah
lki grlerin ve deer oluumunun dinamizmi bu etkenler arasn
da yer alr.5 rnein, Hindistanda al v ekillii nlemenin nce
lii bamszlk srasuda tam olarak anlald (Britanya hkimiyeti
altnda kendi ktlk deneyimini yaayan rlandada olduu gibi). Si
yasal katlmclarn eylemlilii, ktlklarn nlenmesi ve aln
gereklemesine izin veren hkmetlerin iddetle knanmas bak
mndan ok etkili oldu. Bu srecin hz ve gc bu trden afetlerin
kilenmesini her hkmetin kanlmaz ncelii haline getirdi. Ve
gene birbirini izleyen muhalefet partileri, okuryazarlk yetenein
den yaygn biimde yoksunluu ya da ar olmasa da ciddi boyut
8. FWol Valdez Ram os, Dem ocracy and the East Asian Crisis". Avustralya Ulu
sal niversitesi D em okratik Kurumlar M erkezi'nde al konumas, Camberra,
26 Kasm 1998, s. 2.
9. n e m li b ir etken, zerinde dnlm siyasetlerin kararlatrlm as ve kamu
sal tartm alarda ahlki grlerin kullanlmasdr. Bu konuda bkz. Jrgen Haber
mas. "Three Norm ative M odels of Dem ocracy", Constellations 1 (1994); Seyla
Benhabib. D eliberative Rationality and M odels o f Dem ocratic Legitimacy",
Constellations 1 (1994); der. Jam es Bonham v e W illiam Rehg, Deliberative D e
m ocracy (Cambridge, M ass.: MIT Press, 1997). Ayrca bkz. Jam es Fishkin, De
mocracy and Deliberation (N ew Haven, Conn.: Yale University Press, 1971); RaJf
Dahrendorf. 77?e Modern Social Contract (New York: W eidenfeld, 1988); der.
A lan Ham lin ve Phillip Pettil, The G o o d Polity (O xford: Blackwell, 1989); Cass
Sunstein, The Partial Constitution (Cambridge, M ass.; Harvard University Press,
1993): Am y Gutman ve Dennis Thom pson, Democracy and Disagreement
(Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1996).

217

larda grlen yetersiz beslenmeyi (zellikle ocuklar arasnda) ya

da daha nce yasalatnlm toprak reformu programlannnn uy
gulanmamasn knama konusunda gayet uysal davranmlardr.
Muhalefetin bu uysall birbirini izleyen hkmetlerin bu hayati
kamu siyaseti m eselelerini lUsz biimde ihmal etmelerine izin
vermitir.
Aslnda muhalefet partilerinin eylem lilikleri demokratik toplumlarm yan sra demokratik olmayan toplumlarda da nemli bir
gtr. rnein, demokrasi ncesi Gney Korede, hatta Pinochetnin ilisinde (sanlann aksine) demokratik gvencelerin yok
luuna ramen, gtlltl ve direnli bT muhalefetin bu lkelerin y
netimini demokrasinin yeniden kuruluundan nce bile, dolayl
olarak etkiledii ne srlebilir. Bu lkelere hianet eden toplumsal
programlarn pek ou en azndan ksmen muhalefetin cazibesini
azaltmay amalyor, bylece muhalefet iktidara gelmeden nce de
bir etki yaratabiliyordu.10
Bir dier alan, reform ihtiyacnn yau sra eletiriyi de kapsa
yan giil bir ykmlln gerekli olduu yaygn toplumsal cin
siyet eitsizliidir. Aslnda ihmal edilen bu sorunlar kamusal tart
malar ve yzlemelere konu olduka, yetkililer bir tepki gstermek
7-nnnria kal ular. Bir demokraside insanlar talep ettiklerini elde et
m e v e daha nemlisi talep etmediklerini almama eilim i gsterir
ler. Hindistanda toplumsal frsatlarn ihmal edilm i ik i alan -top
lum sal cinsiyet eitlii ve temel eitim - gnmzde muhalefet par
tilerinin ve sonu olarak yasama ve yrtme yetkililerinin daha faz
la dikkatini ekmektedir. Nihai sonular gelecekte ortaya kacak
tr, ancak imdiden yaplmakta olan eitli hamleleri (Hindistan
parlamentosu yelerinin en az te birinin kadnlardan olumas,
te n d eitim hakknn gerei olarak bir okul programnn ocukla
rn ok daha geni bir kesim ini kapsamas iin yaplan yasa teklif
leri gibi) ihmal edemeyiz.
Aslnda demokrasinin Hindistana katks ktlklar gibi iktisadi
felaketlerin ilenm esiyle snrl kalmamtr. Uygulamadaki snr
10. Bu konuda bkz. Drze ve Sen. H unger an d PubBc Action (1989). . 193-7,
229-39.

218

lara ramen demokrasi Hindistan'a. lkenin bamszlna kavu

tuu 1947d e pek ok insann hakknda ok ktmser olduu stik
ran ve gvenlii kazandrmtr. O srada Hindistanda, yaygm top
luluk iddeti v e toplumsal kanklkla birlikte, denenmemi bir h
kmet, h ol z sindirilmemi bir blnme durumu ve belirsiz siyasal
saflamalar vard. Birleik ve demokratik bir Hindistan'm gelece
ine inanmak zordu. Ancak yanm yzyl sonra kusursuz olmasa da
olduka iy i ileyen bir demokrasi gryoruz. Siyasal farkllklar
anayasal dzenlemeler sayesinde nem li lde zmlenmitir.
Hkmetler seim lerle ve parlamenter kurallara uygun biim de g
reve gelmekte ve ayrlmaktadr. Hantal, birbirine benzem ez ve in
celikten yoksun bir farkllklar bileim inden oluan Hindistan de
mokratik sistem i, bir siyasal birim olarak dikkat ekici biimde ha
yatm srdrmekle, ilevlerini yerine getirmekte ve aslnda ileyen
bir demokrasi sayesinde bir arada tutulmaktadr.
Hindistan ayn zamanda ok eitli dillere v e bir dinler yelpaze
sine -olaanst bir din v e kltr ayrkl- sahip olmann getirdi
i muazzam zorlua ramen ayakta kalmtr. Din v e topluluk fark
llklar. kukusuz, mezhep siyasetilerinin smrsne duyarlyd.
Bu durum pek ok kez lkede byk bir dehete yol aarak kulla
nlmtr (son yllarda da). Ancak iddetin bir dehet duygusuna yol
amas ve ulusun pek ok nemli kesiminin bu trden ileri kna
mas m ezhepiliin dar hizipi bir tutumla smrlmesine kar ni
hai olarak demokratik bir gvence salar. Bu. bir Hindu ounlu
una ramen dnyann en byk nc Mslman lkesi olan,
milyonlarca Hristiyann, dnya illetinin, Parsilerin ve Jainterin
ouyla bidikte yaad Hindistan gibi byk eitlilik gsteren
bir lkenin ayakta kalmas ve refah iin esastr.

1. SO N U N TEL NDE BR YORUM

Demokratik bir sistem in gelim esi ve glenmesi kalknma sreci

nin temel bir bileenidir. Demokrasinin nem i bence ayr fazi
lette yatar; deerlerin v e normlarn yaratlmasnda. (1) zgl ne219

mi, (2) arasal katklar, ve (3) kurucu rol. Demokratik bir yne
tim formunun deerlendirilmesi bunlann her biri dikkate alnma
dan tamamlanamaz.
Siyasi ve medeni haklar, snrlamalara ramen ou kez yeterin
ce etkin biimde kullanlr Henz ok etkin olmadklar alanlarda
bile onlar etkin klmak iin gerekli frsat vardr. Siyasi v e medeni
haklarn zgrlk rol (ak tartma ve grmelere, katlmc
siyasetlere ve engellenmeyen muhalefete izin veren, aslnda tevik
eden) baz alanlarda dierlerinden daha etkili olsa da ok geni bir
kapsamda gerekleir. ktisadi bunalmlarn nlenmesinde kantla
nan yarar bal bana byk nem tar. ler iyi ve her ey yolun
da gittiinde demokrasinin bu rol pek gze arpmayabilir. Ancak
iler u ya da bu nedenle ktye gittiinde (rnein. Dou ve G
neydou Asyada eitli ekonomileri altst eden ve pek ok inam
yoksullatran son mali kriz) tekrar ne kar Demokratik yneti
m in salad siyasal tevikler byle zamanlarda byk pratik de
er kazanr.
Ne var ki demokratik kurum lann nemini tanmak gerekli ol
m akla birlikte, bunlar kalknmann m ekanik aygtlar olarak gr
lemez. Bunlarn kullanlm as deerlerimiz ve nceliklerimiz tara
fndan ve oluturduumuz mevcut eklemleme ve katlm -frsatlar
nn kullanlmasyla koullanr. rgtl muhalefet gruplarnn rol
bu balamda zellikle nemlidir.
Siyasi ve medeni haklarn izin verdii kamusal mzakereler ve
tartmalar deerlerin oluumunda da nemli bir rol oynayabilir.
Aslmda ihtiyalarn saptanmas biie kamusal katlm ve diyaloun
doasndan baka bir eyden etkilenemez. Kamusal tartmann g
c, sadece demokrasinin kapsaml bir etki alan olan balantlarn
dan birini oluturmakla kalmaz, onun gelitirilmesi demokrasinin
daha iyi ilev grmesini de salayabilir. rnein, evre sorunlarna
ilikin daha bildiriindi ve daha az marjinal kamusal tartma sade
ce evre iin olumlu olmakla kalmayabilir; demokratik sistemin
sal ve ileyii bakmndan da nemli olabilir.11
11. evresel sorunlar yeterince kavrand zaman toplumsal seim ve zerinde
dnlm siyasetlerle ilgili baz nemli sonulara yol aar; bkz. Am artya Sen.

220

Demokrasi ihtiyacm vurgulamak ne kadar nemliyse, demok

ratik srecin kapsamn ve etki alanm salayan durumlar ve koul
lar gvence altna alm ak da o kadar hayatidir. Demokrasi byk
bir toplumsal frsat kayna olarak da deerli olduu iin (gl bir
savunmay gerektirebilecek bir onay) onun ilevini en iyi ekilde
yerine getirmesi ve potansiyellerini gerekletirmesi iin gerekli
olan yntem ve aralar da incelemek gerekir. Toplumsal adaletin
salanmas sadece (demokratik kurallar ve dzenlemeleri kapsa
yan) kurumsal formlara deil, etkin uygulamaya da baldr. Uygu
lama sorununun siyasi ve medeni haklardan beklenebilecek katk
lar bakmndan tad nemi yukanda belirttim. Bu, gerek Birle
ik Devletler gibi yerleik demokrasilerin (zellikle eitli rksal
gruplarn farkllaan katlmyla), gerekse dala yeni demokrasilerin
yz yze geldikleri etin bir konudur. Apayr sorunlarn yan sra
ortak sorunlar da vardr.

"Environm ental Evaluation and Social Choice: C ontingent Valuation and the Mar
ket Analogy". Japanese Econom ic R eview 46 (1995).

22!

V II

K tlk la r v e d i e r ktizleT

Yaygn alk ve yetersiz beslenmenin grld ve sk sk ktlkla

rn olduu bir dnyada yayoruz. Bu umutsuz durumlara are bul
m ak iin pek az ey yapabileceimiz dnlr (rtk biimde).
Gene, ou kez bu illetlerin uzun vadede, zellikle dnya nfusu
nun artyla birlikte fiilen daha da ktleecei dnlr. Bug
nn dnyasnda yaanan bu sefaletler karsnda gsterilen ulusla
raras tepkilere ou kez aka ifade edilmeyen bir ktmserlik
hkimdir. Ala are bulm a zgrlnden yoksunluk algs biza
tihi kadercilie v e tank olduumuz bu sefaletlere ciddi b ir are
bulma giriimlerinin yokluuna yol aabilir.
B u trden ktmserliin pek az olgusal temeli vadn, al ve
yoksunluu deimez farz etmenin ikna edici gerekeleri de yoktur.
222

Aslnda uygun siyasetler v e eylem ler modem dnyann korkun a

lk soranlarm ortadan kaldrabilir. Yeni iktisadi, siyasal ve toplum
sal zm lem eler temelinde ktlklarn ortadan kaldrlmasn ve
kronik yetersiz beslenm ede radikal bir azalmay salayabilecek n
lem leri saptamann mmkn olduuna inanyorum. u srada
nemli olan, zm sel incelemelerden ve ampirik aratrmalardan
karlan derslerle siyasetler v e programlar oluturmaktr.'
Bu blm zellikle ktlklarla ve al kapsayan ya da kapsa
mayan, ancak nfusun nem li bir blmnn anszn ar bir yok
sunlua uramasna yol aan dier (szgelim i, yaknlarda Dou ve
Gneydou Asya iktisadi krizleri gibi) geici krizlerl e ilgilidir.
Ktlklarn v e bu trden krizlerin, srekli aclara yol aabilen ancak
nifsn bir blmn anszn etkileyen an bir yoksunluk patla
masn kapsamayan yerel alk ve yoksulluk sorunlarndan ayrl
mas gerekir. Yerel dzeyde yetersiz beslenme ve srekli, uzun va
deli yoksunluk iletide (esas olarak 9. blmde) zm lenecei iin,
bu blmde sadece ktlk almasndan kabilecek baz anlaylar
zerinde duracam.
Ktlklarn sebep ve sonularm sadece besin maddesi v e nfus
arasndaki mekanik denge asndan deil, yeterince geni bir kap
samda a n l a m a k m odem dnyada aln ortadan k a ld rlm a s iin
hayati nemdedir. A lk zmlemesinde en nem li nokta, bireyin
ve ailenin yeterli miktarda besin maddesine sahip olmasn sala
yan temel zgrlktr. Yeterli miktarda besin maddesine sahip ol
mak, ya besin maddelerini (kyllerin yapt gibi) retmekle ya da
(besin maddesi retmeyenlerin yapt gibi) piyasadan satm alarak
salanabilir. Bir k ii gelir kayb nedeniyle (szgelim i isizlik ya da
geim ini sa lam ak iin rettii v e satt mallarn piyasas kt
iin) piyasadan besin maddesi satm alma yeteneini kaybederse.
evrede bol miktarda besin maddesi olsa da ala zorlanabilir. te
1. Bu bOlfflOn flk ksm 15 Kasm 1996*43 talya'nn Roma tenlinde toplanan
Dnya Besin Zirvesi mnasebetiyle talyan Senatosu nda dzenlenen Parlamen
tolararas Birik toplantsnda yaptm al konumasndan alnmtr. zm
lemenin tratikSt kaynak olarak bkz.: M artya Sen, Poverty a n d Fam ines: An
Essay on Entitlement and Deprivation (Oxford: Clarendon Press. 1981) ve Jean
Drzeyle ortak almamz, Hungera n d PttcActhn (Oxford: Clarendon Press.
1989).
223

yandan, besin maddesi arznn bir lkede ya da bir blgede ciddi bi

imde dmesi halinde, mevcut besin maddelerinin daha iyi payla
lmas (szgelimi, potansiyel alk kurbanlar iin ek i ve gelir
salanmas) herkesi alktan kurtarabilir. Bu uygulama, dardan
besin maddesi ah nar ak t a m a m l a n a b i l i r ve daha etkin hale getirile
bilir, ancak pek ok tehditkr ktlk bu olmakszn azalan i besin
maddesi arznn daha adil paylamyla nlenmitir. Sadece sz ko
nusu lkedeki besin maddesi miktar zerinde deil, iktisadi g ve
bireylerle ailelerin yeterli besin maddesi satn alma temel zgrl
zerinde de odaklanmak gerekir.
Burada iktisadi ve siyasal zmlemeler, aynca ktlklardan
baka kriz ve felaketlere ilikin daha btnlkl bir anlaya sahip
olmak gerekir. yi bir rnek. Dou ve Gneydou Asyadaki baz
lkelerin yaknlarda yaadklar trden zor durumlardr. Bu krizler
de, ktlklarda olduu gibi, nfusun baz kesimleri iktisadi hak ve
yetkilerini beklenmedik bir hzla kaybetmilerdir. Bu kentlerde ya
anan yoksunluun hz ve iddeti (ve gene tipik biimde, felaket
lerin beklenmediklii) daha dzenli genel yoksulluk fenomenin
den, ktlklarn yerel alktan farkllamasyla ayn tarzda farklla
r.

A. YETK VE KARILIKLI BAIMLILIK

Alk sadece besin maddesi retimi ve tarmsal bymeyle deil,
ayn zamanda btn ekonominin ileyiiyle ve -d ah a geni aptainsanlann besin maddesi edinme, salk ve beslenme imknna
ulama yeteneini dorudan ya da dolayl olarak etkileyebilen siya
sal ve toplumsal dzenlemelerin ileyiiyle ilikilidir. Aynca, ma
kul hkmet siyaseti araclyla pek ok ey yaplabilse de, hk
m etin roln dier iktisadi ve toplumsal kunm lann etkin ileyiiy
le btnletirmek nemlidir. Bu kurumlar, ticaret, alm satm ve pi
yasalardan, fiilen ilevsel olan siyasal partilere, hkmetd rgt
lerin etkin kamusal tartmay srdren ve kolaylatran, kitle ileti im aalann da kapsayan kuramlarna kadar deiir.
224

Yetersiz beslenme, alk ve sadece besin maddesi retimi ve tanm sal faaliyetlerden deil ktlk btn ekonominin ve toplumun
leyiinden etkilenir. ada dnyada alk vakalarna yol aan ikti
sadi ve toplumsal karlkl bamllklar yeterince dikkate almak
byk nem tar. Besin maddeleri ekonomi iinde hayr kurumlar ya da bir otomatik paylatrma sistemiyle bltrlemez. Besin
maddesi edinme yeteneinin kazanlmas gerekir. zerinde youn
lamamz gereken nokta ekonomi iinde toplam besin maddesi ar
z deil, her bir kiinin kulland kazanlm h ak lard r; kendi
mlkiyetinin ve hkimiyetinin temelini oluturan mallar. nsanlar
yeterli miktarda besin maddesi zerindeki yetkilerini oluturamadklar zaman alk ekerler.2
Bir ailenin kazanlm haklarn belirleyen nedir? Bu, eitli et
kilere baldr. Her eyden nce bir sermaye vardr; piyasada fiya
ta komuta eden servetin yan sra retim kaynaklan zerindeki ml
kiyet. nsanln biiyk bir blm iin anlaml olan yegne serma
ye ise igcdr. Dnya halklarnn ounluu, eitli yetenek ve
deneyimlerle birleebileu igc dnda pek az kaynaa sahiptir.
Ancak genelde, igc, toprak ve dier kaynaklar bir varlklar b
tn oluturur.
kincisi, nemli bir etki olan retim imknlar ve bunlarn kulla
nanndan ibarettir. Bu noktada teknoloji devreye girer, eldeki tekno
loji, mevcut bilginin yan sra insanlarn bu bilgiyi dzenleme ve
(mu fiilen kullanma yeteneinden etkilenen retim imknlarn be
lirler.
Hak kazanmmda toprak ya da gc biimindeki sermaye
dorudan besin m a d c fe s i retimi in kullanlabilir tanm rnein
de olduu gibi. Ya da, alternatif olarak, bir aile ya da bir birey bir
cret geliri salayarak besin maddesi saun alma kapasitesi kazana
bilir. Bu da istihdam frsatlarna ve mevcut cret oranlarna bal
olacaktr. Bunlar da retim imknlarna -tarmda, sanayide ve dier
. Yetld zmtemea'ne ilikin bir sunu iin bkz Amarlya Sen, P overty an d Fa
m ines (1981) ve ayrca bkz. Dr&ze ve Sen. H unger an d Public Action (1989):
Drtee ve Sen, der. 77 Political Econom y o i H unger (Oxlord: Clarendon Press.
1990) ve kahitmi versiyonu. Drfeze. Sen ve Alhar Hussain. T he P oStkal Eco
nom y o f H unger. S elec ted E ssays (Oxford: Clarendon Press. 199S).
PlJOK/Oz*SilflkJt E A m

225

faaliyetlerde- bamldr. Dnyadaki insanlarn ou dorudan be

sin maddesi retmez, ancak dier metalar in retiminde alarak
besin maddesi satn alma kapasitesi kazanr. Bu metalar, tahl rn
lerinden. zanaat, rnlerine, sanayi mallarna, eitli hizmetlere ka
dar deiir ve eitli meslekleri kapsar. Bu karlkl bamllklar
ktlk zmlemeleri iin byk nem tayabilir, nk ok say
da insan besin maddesi retiminden ok, baka mallarn retimin
de kan sorunlar yznden besin maddesi edinme yeteneini kay
bedebilir.
ncs. pek ok ey mbadele koullarm baml olacaktr;
mallan satma ve satn alma yetenei ve farkl rnlerin (szgelimi,
temel besin maddeleri karsnda zanaat rnleri) greli fiyatlarnn
belirlenmesi. nsanln byk blmnn sermayesi olarak ig
cnn belirleyici -aslnda benzersiz- nemi veri alndnda, emek
piyasalarnn ileyiim dikkate almak hayalidir. arayan bir kii
mevcut cretlerle i bulur mu? Gene zanaatkr y a da hizm et sekt
rndeki bir kii satmaya alt eyi satmay baarabilir mi? Ve
bunu hangi greli fiyattan yapabilir (piyasadaki besin maddesi fi
yatlarna gre)?
Bu mbadele koullan bir ktlk tehdidine yol aan olaanst
bir iktisadi durumda dramatik biimde deiebilir. Bu deiiklikler.
eitli etkilerin bir sonucu olarak ok hzl biimde gerekleebilir.
Kuraklk, takn, genel bir istihdam eksiklii ya da bazlannm geli
rini artm ken dierlerininkini artrmayan eitsiz bir ar ykseli;
hafi, hatta besin maddesi fiyatlarn son derece olumsuz etkileyecek
ekilde geici olarak ykselten abartl bir besin maddesi yetersiz
lii korkusu gibi tamamen farkl nedenlerden tr, greli rn fi
yatlarnda (ya da besin maddesi fiyat karsnda cret orannda)
meydana gelen ciddi deiikliklerin yol at ktlklar olmutur/'
ktisadi bir krizde baz hizmetler dierlerinden daha ok zarar
grebilirler. rnein, 1943 Bengal ktl srasnda besin maddele
r i ile belirli tipte rnler arasndaki mbadele oranlan radikal bi3. Besin maddesi ktsnda ya da besin maddelerinin elde edilebiSrBinde k*
bir azalmann olduu ya da hi azalmann olmad koutlarda tarkl nedenlerden
kaynaklanan ktlk rnekleri iin bkz Amartya Sen. Poverty a nd F am ines (19BDblm 6-9.
226

n }ARKVOg*au **

imde deiti. cret-besin maddesi-fiyat rasyosundan baka, tahl

karsnda greli balk fiyatlarnda byk deiiklikler oldu ve
Bengalli balklar 1943 ktlndan e n ek etkilenen m eslek grup
lar arasnda yer aldlar. Kukusuz balk da bir besin maddesidir,
ancak yksek kaliteli bir besin maddesidir ve yoksul balklar hayatlanm srdrebilecekleri dk kalorili temel besin maddelerini
(Bengal'de bu genellikle pirintir) satn alabilm ek iin balk satmak
zorundadrlar. Hayatta kalmak iin srdrlmesi gereken denge bu
mbadeleyle salanr ve balk fiyatlarnda pirin fiyatlarna gre
meydana gelen ani bir d bu dengeyi bozabilir/
Dier pek ok m eslek, greli fiyatlarda ve sat kazanlarnda
meydana gelen deiikliklere son derece duyarldr. Berberlik m es
leini ele alalm. Berberler bir iktisadi kriz dneminde iki tip so
rundan zarar grrler; (1) zor durumda kalan insanlar salarm kes
tirmeyi kolayca ertelerler - berberin verdii hizmete olan talep cid
di biimde debilir; ve (2) bu nicelik azalmasnn en son nokta
snda, sa kestirme fiyatnda da keskin bir greli d vardr: 1943
Bengal ktl srasnda, sa kestirm e ile temel besin maddeleri ara
sndaki mbadele oran baz blgelerde % 70 y a da 80 orannda
dt. Bylece yoksul olan berberler dier pek ok m eslek grubu
gibi keye sktlar. Btn bunlar besin maddesi ktsnn ya da
toplam arzn pek az dt koullarda oldu. Kent nfusunun daha
byk satn alma gcnn (savan yol at ar ykseliten ya
rarlanmlard) ve piyasalardan korkun biimde speklatif besin
maddesi ekiliinin aym anda gereklemesi, dalmda ciddi bir
deiiklie yol aarak aln ortaya kmasna yardmc oldu. A
ln sebep ve sonularn anlamak sadece besin maddesi ktsnn
ve arznn deerlendirilmesini deil, btn iktisadi mekanizmann
zmlenmesini gerektirir.5
4. Bu konuda bkz. Am artya Sen, Poverty a n d Fam ines (1981). Ayrca bkz. Megh
nad Desai, "A G eneral Theory o f Poverty", Indian Econom ic R eview 19(1984) ve
"The Econom ics o f Famine", Fam ines iinde, der. G .A . Harrison {Oxford: Claren
don Press, 19S8). Ayrca bkz. lu c ile F. Newm an, der. H unger in History: Food
Shortage, Poverty, a n d D eprivation (O xford: Blackwell, 1990) ve daha gerilere gi
den, Peter Gamsey, Fam ine a n d F oo d S upply in th e Graeco-Roman World
(Cambridge: Cam bridge University Press, 1988).
5. Alk yaznna ilikin kapsaml bir eletirel incelem e iin bkz. Martin Ravallion,
Famines and Economics", Journal o f Econom ic Literature 3 5 (1997).

227

B. K IT L IK N E D E N L E R

Ala yol aan baarszlklarn pek ok nedeni olabilir. Ktlklara

are bulmaya ve dahas onlar nlemeye alrken, daha nceki kt
lklarn farkl sebeplerini gz nnde tutmak gerekir. Ktlklar ortak
yaanan felaketlerdir, ancak sebeplerinin ayn olmas gerekmez.
Bizzat besin maddesi retmeyenlerin (szgelimi, sanayi iileri
ya da hizmet sektrnde alanlar) ya da kendi rettikleri besin
maddelerine sahip olmayanlarn (szgelimi, cretli tanm emekile
ri) piyasadan besin maddesi salama yetenei, kazanlarna mev
cut besin maddesi fiyatlarna ve besin maddesi dnda yaptklar
zorunlu harcamalara baldr. Bunlarn besin maddesi salama ye
tenei, istihdam ve cretli emekilerin cret oranlan, teki metalan n retimi ve bu metalarn zanaatkrlar ve hizmet sektrndekiler
iin fiyatlar gibi iktisadi duruma baldr.
mknlar gerekletirlikleri bireysel besin maddesi ktsna
bal olan besin maddesi reticilerinin bile, pek ok ktlk aratr
masnn standart biimde zerinde younlat ulusal besin mad
desi ktsna benzer bir bamllklar yoktur. Gene zaman zaman
insanlar, yoksul kr insanlarnn sk sk yapt gibi, hayvansal
rnler gibi p a h a l besin maddelerini tahllardan salanan daha
ucuz kalorileri satn almak iin satmak zomnda kalabilirler. Sahel
ve Afrika'nn Boynuzunda yaayan hayvan yetitiricisi gebeler
bu konuda bir m ek olutururlar. Dk kalorili temel besin mad
deleri satn almak iin et dahil hayvansal rnler satmak zorunda
kalan Afrikal kr insannn mbadele bamll, yukarda tartt
mz, daha dk kalorili pirin satn almak iin balk satmak zo
runda kalan Bengalli balklarn durumuna olduka benzer. Bu k
rlgan mbadele dengeleri mbadele oranlarnda meydana gelen
deiikliklerle bozulabilir. Hayvansal rn fiyatlarnn tanm rn
leri fiyatlarna gre dmesi kr halk iin bir felakete yol aabilir.
Gl bir krsal bileeni olan baz Afrika k t l k l a r bu trden bir s
reci kapsamtr. Bir kuraklk hayvansal rnlerin (et gibi) greli fi
yatlarnda geleneksel olarak ucuz besin maddelerine kyasla bir d
e yol aabilir, nk insanlar iktisadi bir daralma durumunda
228

genellikle pahal mallar (et gibi) ve zorunlu olmayan m allar (deri

eyalar gibi) karsnda kendi tketim kalplarn deitirirler. G
reli fiyatlarda meydana gelen bu deiim krsal kesimde yaayanla
rn hayatlarm srdrmeleri iin yeterli temel besin maddesi satn
almalarn imknsz hale getirebilir.6
Ktlklar besin maddesi retiminde ya da tedarikinde bir azalma
olmakszn da gerekleebilir. Bir emeki, gvenlik alan olan bir
sosyal gvenlik sisteminin (isizlik sigortas gibi) yokluuyla birle
en bir isizlik durumunda a kalabilir. B u kolayca olabilir ve asln
da bir btn olarak ekonomide yksek ve azalmam bir genel be
sin maddesi tedarik dzeyine -hatta besin maddesi tedarikinde bir
zirve" durumuna- ramen byk bir ktlk fiilen gerekleebilir.
Besin maddesi tedarikinin zirveye ulamasna ramen yaanan
bir ktlk rnei 1974 Banglade ktldr.7 B u olay, 1971 ile 1976
arasnda kii bana besin maddesi tedarikinin dier yllara kyasla
ok ok iyi olduu bir ylda gerekleti (bkz. ekil 7.1). Alk, ta
knlarn neden olduu blgesel isizlikle balad. Taknlar besin
maddesi ktsn azalan rnn kaldrlmasndan aylar sonra (esas
olarak Aralk ay civarnda) etkiledi, ancak ktlk daha nce oldu ve
ekilen rn olgunlamadan nce sona erdi. Taknlar 1974 yaznda
kr emekilerinin hazr gelir yoksunluuna yol at; pirin ekimi ve
lgili faaliyetlerden kazanacaklar ve onlara besin maddesi edinmek
iin gerekli aralan salayacak olan cretleri kaybettiler. Yerel a
lk ve panii, abartl bir gelecek besin m addesi ktl beklentisinin
bir sonucu olarak oluan endieli bir besin maddesi piyasas ve be
sin maddesi fiyatlarnda ciddi bir ykseliin pekitirdii daha yay
gn bir alk izledi. Yaklaan ktln, gerekte olabileceinden da
ha iddetli olaca ekilde deerlendirilip bir lde de maniple
edildi ve fiyat artm daha sonra fiyatlarn aaya doru ekilme
si izledi.8Ancak o uada ktln bedeli zaten arlamt.
6. Bu konuda bkz. Am artya Sen. Poverty a n d Fam ines (1981), blm 7 ve 8.
7 .1 9 7 4 Banglade ktlna ilikin bir zm lem e iin b ta . Am artya Sen, Poverty
o n d Fam ines (1981), blm 9. Ayrca bkz. M ohiuddin Alamgir, Fam ine in South
Asia (Boston: Oelgeschlager, Gunn ve Hain, 1980) ve Martin Ravallion, Markets
and Fam ines (1987).
S- Bu konuda bkz. Ravallion, M arkets a n d Fam ines (1987).
229

EKL 8: B a nglade'te ta h l re tim i. 1971-197$

Kii ta$m>
te d a rik

(Or/gn)

1971

1972

1973

1974

1975

Kaynak. Amartya Sen, P overty an d Fam ines (Oxford: Oxford University Press,
1981). tablo 9.5. Ktlk 1974'te gerekleti

Bir ktlk besin maddesi retiminde bir azalmayla (1958-1961

in ktl rneinde ya da 1840Iarda rlanda ktlklarnda grl
d gibi)9 birlikte gerekletii zaman, nfusun baz kesim leri
9. Ktlklar srasnda rlanda'nn ngiltere'ye besin maddesi ihra etmesi zaman
230

mahvolurken, geri kalannn neden iyi durumda olduunu akla

mak iin kt istatistiklerinin tesine gememiz gerekir. Ktlklar
bl ve ynet uygulamasyla srer. rnein, bir grup koylu, lkede
genel bir ktlk olmasa da, yerel bir kuraklktan tr kendi blge
lerindeki besin maddesi ks azald zaman kayplara urayabi
lir. Kurbanlar bir baka yerden besin maddesi satn almak iin ge
rekli aralardan yoksun olacaklardr, zira rnlerini kaybettikleri
iin gelir salamak zere satacaklar fazla eyleri olmayacaktr.
Baka m eslek gruplarnda yer alan ya da baka blgelerde daha g
venli kazanlar olan dierleri, besin maddesini baka yerlerden sann alacak kadar iyi durumda olabilirler. B u durum, 1973te Etyopyada yaanan Wollo ktl srasnda olanlara ok benzer. Bu r
nekte, Wollo blgesinin yoksul sakinleri, Dessiedeki (Wollo'nun
bakenti) besin maddesi fiyatlarnn Addis Ababa ve Asmaradakinden daha yksek olmamasna ramen besin maddesi satn alamyorlard. Aslnda, bir m iktar besin m addesinin Wollo'dan, Etyopya'nm insanlarn daha fazla besin maddesi satn alabilecek ge
lire sahip olduklar daha zengin blgelerine aktarldna dair bul
gular vardr.
Ya da farkl bir rnek olarak, besin maddesi fiyatlar baz m es
lek gruplarnn artan satn alma gleri nedeniyle yukar frlayabi
lir ve sonu olarak besin maddesi satn almak zorunda olan dier
leri mahvolabilir, nk parasal gelirlerinin gerek satn alma gc
ciddi biimde daralabilir. Byle bir ktlk besin maddesi ktsnda
bir azalma olmakszn, toplam arzda bir dten ok talepte m ey
dana gelen ykseli nedeniyle gerekleebilir. 1943te Bengal'de
zaman rlanda'da besin m addesi ktsnn azalm adna dair b ir bulgu olarak
gsterilir. A ncak bu hatal bir sonutur, nk hem rlandada besin m addesi k
tsnda bir a zalm a (p a ta te s vuran salgn hastalk yznden) olduuna dair do
rudan bulgulara sahibiz, hem de besin m addesi harekeli sadece ihracat lke
nin besin m addesi ktsnn byklyle deil, greli fiyatlar tarafndan d a be
lirlenir, Aslnda "ters besin maddesi hareketi" bir "ktlk krizi" srasnda grlen ok
yaygn bir fenom endir. Ktlk srasnda genel ter iktisadi zayflam a vardr ve bu
zayflam a besin m addesi talebini besin m addesi arznn altna eker (bu ve ilgili
konular iin bkz. Am artya Sen, P overty a n d Fam ines [1981]). in'de yaanan kt
lklarda da krsal inin azalan besin m addesi ktsnn o k d aha byk bir bl
m resm i siyasetin bir sonucu olarak kent blgelerine gtrlyordu (bu konuda
bkz. Cari Riskin, "Feeding China: The Experience since 1949", Dr&ze ve Sen,
The Political Econom y o f H unger [19B9]).

231

yaanan (yukanda tartlan) ktl balatan da budur. Bu rnekte,

kent sakinleri sava patlamasndan kazanl kyorlard -Japon
ordusu yaknlardayd, Kalkiita dabi kentsel Bengalde ngiliz ve
Hindistan savunma harcamalar arlklyd. Pirin fiyatlar bir kez
ykselmeye baladnda, maniplatif speklasyonun yan sra ka
musal panik, fiyatlarn krsal Bengal nfusunun nemli b ir blm
nn ulaamayaca lde yukarya frlamasnda nemli bir rol oy
nad.10Bylece eytan en arkada kalan kapt.u
Ya da, gene farkl bir m ek olarak, baz iiler ekonomi dei
tike, kazanl faaliyet tipleri ve lokasyonlan farkllatka kendi
mesleklerini kaybettiklerini grebilirler. Bu, szgelimi Aa
Sahra Afrikasnda evre ve klim koullarnn deimesiyle gereklentir. Sabk retici iiler bu durumda isiz ve kazansz ka
labilirler ve sosyal gvenlik sistemlerinin yokluunda bavurula
cak herhangi bir zm kalmaz.
Baka baz rneklerde, kazan salayan iin kaybedilmesi bir
ktln balamasnda gl etkileri olan geici bir fenomen olabi
lir. rnein, 1974 Banglade ktlnda, daralmann ilk belirtileri,
pirin ekimi iin ii istihdamn kesintiye uratan yaz taknlarnn
ardndan topraksz kr emekileri arasnda grld. Zaten kt kana
at yaayan bu iiler cretli i kaybnn bi sonucu olarak ala
zorlandlar ve bu fenomen olumsuz biimde etkilenen rn kald
rlmadan ok nce gerekleti.12
10. 1943 Bengal ktlnda grlen farkl lm oranlarnn arkasnda, hkmetin
kr yoksullarn (n a m e n korunm asz brakarak besin m addesi yardm , fiyat de
netim i ve uygun fiyatlarla sat yapan m aazalarla Kalktadaki kent nfusunu
korum a kararn kapsayan baka etkenler de vard. Bengal ktlnn bu ve dier
ynleri iin bkz. A m a rtya S en , Poverty a n d Fam ines (1981), blm 6.
11. Kr halknn iktisadi ve siyasal bakmdan daha gl olan kent nfusuna k
yasla ktlklardan daha ok ac ekm esi genelde az rastlanan bir durum deildir.
Michael Upton kla sik bir a trm a d a "kent eilim leri'nin doasn zmlemitir:
W hy P oor People S tay Poor: A S tu d y o f Urban Bias in W orld Developm ent
(Londra: Temple Smith, 1977).
12. Bu konuda bkz. Alamgir, Fam ine In S outh A sia (1980) ve Am arfya Sen, P o
verty a n d Fam ines (1981), blm 9. Besin fiyatlarna (ve dier nedensel etkilere)
ilikin zm lem eler iin bkz. M arlin Ravallion, M arkets a n d Fam ines (1987). Ravailion pirin piyasasnn Bangladete besin m addesi arznn gelecekteki azalma
lsn nasl abarttn da gsterir. Bu abartm a beklenen fiyat artn gereke
nin daha stne kard.

232

Ktlklar olduka blc fenomenlerdir ve ktlklar kii bana

ortalama besin maddesi tedariki bakmndan anlama g iriimleri
umutsuz biim de hatal olabilir. Nfusun % 5 ya da 10'undan daha
fazlasn etkileyen bir ktlk nadiren grlr. B ir lkede yaayan h e
men herkesin alk ektii ktlklar da vardr kukusuz. Ancak bu
yklerin ou irdelendii takdirde eitli aklar ortaya kar. r
nein, yetkin bir kaynak olan Encyclopaedia Briiannica, klasikle
mi on birinci basksnda, 1344-1345 Hindistan ktlndan Mool
m paraton'nnn bile) kendi ev halknn zorunlu ihtiyalarn kar
layamad bir ktlk olarak sz eder.13Ancak b u yk baz sorun
lara yol aar. Hindistan'daki Mool Imparatorluunun 1526ya
kadar kurulmadn zntyle belirtmek gerekir. Belki de daha
nemlisi. 1344-1345 'te iktidarda olan Tulak imparatoru -M uharam ed Bin Tulak- kendi ev halknn zorunlu ihtiyalarm gidermek
te byk zorluklarla karlamamakla kalmad, tarihin kaydettii
m ek ktlk nleme programlarndan birini rgtlemek iin gerekli
aralar da salad." Birletirilen alk ykleri insanlarn talihini
farkllatran gereklie uymaz.

C. KITLIIN NLENMES
Ktlklar belirli blgelerdeki bir ya da daha fazla m eslek grubunun
imkn kaybyla birlikte anld iin, sonu olarak ortaya kan a
lk olaylar, iktisadi deiimlerin vurduu kiilere ayn imknlarn
ve asgari bir geim dzeyinin sistematik biimde yeniden salan
masyla nlenebilir. ou kez mutlak byklkleri gsteren saylar
genellikle toplam nfusun kk blmlerine ilikindir ve al
savuturmak iin gerekli olan asgari satn alma gc dzeyleri ol
duka dk olabilir. Bylece al nlemek iin gerekletirilen
kamusal eylemlerin maliyetleri yoksul lkeler iin bile, uygun za
manda sistematik ve etkin dzenlemeler yaplmas artyla, genel
likle ok m tevaz dzeydedir.
13. Encyclopaedia Briiannica, 11. bs. (Cambridge, 1910-1911), cilt 10, s. 167.
14. Bkz. A. Loveday, Tha H istory a n d Econom ics o f Indian Fam ines (Londra: G.
Bell. 1916} ve ayrca bkz. Am artya Sen, P overty a n d Fam ines (1981) blm 4.

233

Byklkler hakknda bir fikir vermek gerekirse, potansiyel a

lk kurbanlarnn toplam lke nfusunun szgelimi % 10unu olu
turmas halinde (genellikle bundan ok daha kk bir oran etkile
nir) tipik biimde yoksul olan bu insanlara giden toplam gelir pay
normal koullarda GSM Hnin yaklak % 3 n amayacaktr. Bu
insanlarn besin maddesi tketimi iindeki normal paylan tipik ola
rak ulusal besin maddesi tketiminin % 4 ile 5 inden daha byk
olmayabilir. Bylece onlarn bn gelirlerini yeniden oluturmak
ya da btn normal besin maddesi tketimlerini sfrdan balayarak
yeniden arz etmek iin gerekli olan kaynaklarn, nleyici nlemle
rin etkin biimde rgtlenmesi artyla, ok da byk olmayacak
tr. Kukusuz, ktlk kurbanlarnn elinde h er zaman baz kaynaklar
kalr (dolaysyla imknlarnn sfrdan balanarak yeniden yaratl
mas zorunlu deildir) ve bu durumda net kaynak ihtiyac daha da
kk olacaktr.
Gene ktlklar yznden gerekleen lmlerin nemli bir bl
m g kaybnn yol at hastalklardan, hijyen koullarnn bo
zulmasndan, nfus hareketlerinden v e blgede meydana gelen sal
gn hastalklardan kaynaklanr.15 Salgn hastalklarn denetim altna
alnmas ve topluluk iin salk dzenlemeleri yaplmas sayesinde
b u lmler nemli lde azaltlabilir. Bu alanda da iyi planlanm
kk miktarlarda kamu harcamalaryla salanan kazanlar aslnda
ok byk olabilir.
Ktln nlenmesi, haklarn korunmas iin yaplacak siyasal
dzenlemelere son derece bamldr. Daha zengin lkelerde bu
trden koruma, yoksulluu nleme program lan ve isizlik sigorta
syla salanr. Gelimekte olan lkelerin ounda genel bir isizlik
sigortas sistemi yoktur, ancak bu lkelerin bazlan doal ya da do
al olmayan felaketlerin neden olduu muazzam i kayb zamanla
rnda acil kamu istihdam salarlar. stihdam yaratmay amalayan
telafi edici hkmet harcamas alk tehdidinin ok etkin biimde
nlenmesine yardmc olabilir. Aslmda bu. bamszlktan bu yana
15. B konuda bkz. Alex de Waal, Famines That Kill (Oxford: Clarendon Press,
1989). Ayrca, 1943 Bengal ktlnda alktan lm rnts in bkz. Am artya
Sen. Poverty and Famines, ek D.

234

H indistan'da potansiyel ktlklar nlemek iin uygulanan yntem

dir -esas olarak istihdam yaratarak kar koymak. rnein, 1973'te
M aharatra'da iddetli bir kuraklkla birlikte grlen i kaybm te
lafi etm ek iin 5 milyon geici i yaratld ki bu gerekten (iile
rin aile yeleri de hesaba katldnda) ok byk bir rakamdr. Ge
ni bir blgede besin maddesi retiminde dramatik (pek ok alanda
% 70 ya da daha yksek) bir azalma olmasna ramen, lmlerde
nemli bir art olmad gibi yetersiz beslenen insan saysnda bi
le byk bir arlamann olmad olaanst bir sonu alnd.

D. KITLIK VE YABANCILAMA
Ktlk sebepleri ve ktl nlemenin ekonomi politii, kurumlan ve
rgden gerektirir, ancak bu, g ve yetki k u l l a n m n a elik eden
alglara ve anlaylara da baldr. Ynetenlerin ynetilenlerden ya
banclamas zellikle bu noktada nemlidir. B ir k tl n dolaysz
sebebi ok farkl olsa da, ynetenler ile ynetilenler a r a s n d a k i top
lumsal ve siyasal uzaklk ktln nlenememesinde hayati bir rol
oynayabilir.
Bu balamda 150 yl kadar nce rlanda'y tarihin kaydettii di
er ktlklardan ok daha byk bir nfus orannn lmne sebep
olarak tahrip eden 1840lann k tl k l a r m ele almak yararldr.14Kt
lk rlanda run doasn da kesin biimde deitirdi. Ktlk, dnya
nn baka yerlerinde pek grlmeyen bir g dzeyine -en dehet
verici seyahat koullan altnda- yol at.17rlanda nfusu bugn bi
le ktln balad 1845'e kyasla nemli lde azdr.
Bu afetin sebebi neydi? George Bernard Shawun M an and Su
perm anindeki rlanda kkenli zengin Amerikal Bay Malone,
1840larm rlanda ktlklarm ktlk olarak betimlemeyi reddeder.
16. Buradaki zm lem ede u denem elerden yararlanlm tr: Am artya S e n , Fa
m ine as Alienation", State, M arket a n d Developm ent: Essays In Honour o f R ah
m an Sobhan iinde, der. Abu Abdullah ve Azizur Rahman Khan (Dakka: Univer
sity Press, 1996) ve Nobody Need Slarve", G ranta 52 (1995).
17. Bu konuda bkz. Robert Jam es Scaliy, The E n d o f H idden Ireland (N ew York:
O xford University Press, 1995).

235

ngiliz gelini Volet'ye, babasnn kara 4 7 de alktan ldn

anlatr. Violet sorar: Ktlktan m ?" Hayr, der Malone, alk
tan. Bir lke besin maddesiyle doluysa ve bunlar ihra ediyorsa,
ktlktan sz edilemez.
M aloneun sivri szlerinde birka hata vardr. Alk eken rlan
dadan refah iindeki ngiltereye besin maddesi ihra edildii ke
sinlikle dorudur, ancak rlandann besin maddesiyle dolu olduu
don deildir (aslnda aln besin maddesi ihracatyla ayn anda
gereklenmesi pek ok ktlk olaynn ortak fenomenidir). Gene a
kalmak ve alk ifadeleri, insanlar yiyeceksiz brakmak, zel
likle alktan lmelerine neden olmak anlamndaki -artk pek geer
li olmayan- eski kullanmlaryla anlalabilse de, o srada rlan
da'da bir ktlk (bildiimiz anlamda) olduunu inkr etmek zordur.
Malone, edebi bir yetkinlikle farkl -ve olduka derin- bir nok
taya iaret ediyordu. Odakta yer alan sorun, ktlklarn ortaya k
nda ve srmesinde eyleyen olarak insann rolyle ilgilidir. rlan
dadaki ktlklar btnyle nlenebilir ve zellikle kamusal otori
teyle nlenebilecek olsayd, rlandalIlar a brakma" sulamas
yeterince aklayc olurdu. Sulayc parmak sadece kamu siyase
tinin ktlklarn nlenmesinde ya da nlenmemesinde oynadklar
rol ve kamu siyasetini belirleyen siyasal, toplumsal ve kltrel et
kileri iaretleyebilir. ncelenecek siyasal sorunlar grevlendirme
eylemlerinin yarn sra yoksayma eylemleriyle ilgilidir. Grlmemi
bir refahn yaand m odem dnyann farkl lkelerinde bile kt
lklar grld iin, kamu siyasetleri ve bu siyasetlerin etkinliiy
le ilgili sorunlar 150 yl nceki nemini gnmzde de korumakta
dr.
rlandada yaanan ktlklarn nce daha dolaysz sebeplerini ele
alacak olursak, bu rnekte, rlanda'nn besin maddesi ktsnda
esas olarak patates rnne musallat olan salgn hastalk nedeniyle
bir azalma olduu akt. Ne var ki. toplam besin maddesi arznn
bu ktln oluumunda oynad rol besin maddesi istatistiklerinin
kapsamna bal olarak farkl tarzlarda deerlendirilebilir. Pek ok
ey besin maddesi ktsnn incelendii alana baldr. Connac
O Gradam n belirttii gibi. Birleik Krallkn tamamndaki besin
236

maddesi kts ve arz dikkate alndnda, besin maddesi kts ya

da arzyla ilgili, rlanda'da olanlarla kyaslanabilecek h e r h a n g i bir
kriz yoktu." rlanda'nn satn alabilecek gc olsayd besin madde
si kesinlikle Britanyadan rlanda'ya tanabilirdi. Bunun olmama
s ve aslnda tam t e r s in in gereklemesi rlanda'nn yoksulluuyla
ve rlandal kurbanlarn ekonomik yoksunluuyla ilikilidir. Teny
Eagleton'n, H eathclijf and the Great H unger balkl, rlanda kt
lklarm anlatan gl ve edebi denemesinde belirttii gibi: Bu an
lamda, r l a n d a l I l a r n sadece besin maddesi yetersizliinden deil,
bir btn olarak Krallk'ta bol miktarda bulunan ancak yeterince
ulaamadklar besin maddelerini satn alabilecekleri paradan yok
sun olduklar iin ldkleri makul biimde ne srlebilir.'1
Ktlklarn sebeplerini zmlerken, sz korusu lke ya da bl
gedeki genel yoksulluu incelemek nemlidir. rlanda (ineinde,
genelde M andallarn yoksulluu ve varlklarnn mtevaz oluu
onlar salgn yol at iktisadi ke zellikle duyarl kld.20 Bu
balamda sadece sz konusu halkn yaygn yoksulluunun deil,
iktisadi deiimler karsnda imknlar zellikle krlganlaan in
sanlarn zgl hassasiyetinin de odaa alnmas gerekir.21 iddetli
aln kurbanlarm reten, yoksulun, iktisadi deiimlerin yol a
t ek talihsizlikle birleen genel savunmaszldr. Salgn hasta
lk, besin maddesi fiyatlarnn art ve baka nedenler, rlandal k
18. Bkz. Corm ac O G rada, Ireland Before a n d A fte r the Fam ine: Explorations in
Econom ic History, 1800-192S{ Manchester: M anchester University Press, 1988),
ve T h e G re a t Irish Fam ine (Basingstoke: M acm illan, 1989).
19. Terry Eagleton, H aathcliff a n d the G reat H unger: Studies in Irish Culture
(Londra: Verso, 1995), s. 25-6.
20. rlanda ktlklarna ilikin incelem eler iin bkz. Joel Mokyr. W hy Ireland Star
ved: A Q uantitative a n d Analytical H istory o f th e Irish Economy, 1800-18S0
(Londra: Allen & Unwin. 1983); Cormac O'Grada, Ire la n d Before a n d A fte r the
Fam ine (1988) v e The G reat Irish Fam ine (1989); ve Pat McGregor, "A Mode! of
Crisis in a Peasant Economy", O xford Econom ic Papers 4 2 ( 1990). G ney As
yada ve bir lde de Aa Sahra Afrikas'nda yaanan ktlklar balam nda
toprakszlk ok ciddi bir sorundur; bkz. Keilt G rltfin ve A zizur Khan, der. Poverty
a n d Landlessness In R u ral A sia (Cenevre: ILO, 1977) ve A la m g ir, Fam ine in So
uth Asia (1980).
21. Bu konuda bkz. Alam gir, Famine in South A sia (1980) ve Ravallion, M arkets
a n d Fam ines (1987). Ayrca bkz. Nurul Islam. Developm ent Planning in Bangla
de sh : A S tu d y in Political Econom y l Londra: Hurst; New York; St. M artin's Press,
1977).

237

k patates reticilerine ar bir darbe indirdi.

Sadece besin maddesi sz konusu olduunda, ktl krabilecek
ekilde rlandaya sistemli bir besin maddesi ithalat yle dursun,
(yukarda belirtildii gibi) tam zt ynde gerekleen bir hareket ol
du; rlanda'dan ngiltereye besin maddesi (zellikle yksek kalite
de saylabilecek besin maddesi) ihracat. Byle bir kar besin
maddesi hareketine bu tr ktlklarda -kriz ktlklar denilen- ol
duka sk rastlanr, Bu durumda ekonomide, tketicilerin satm al
m a gcn ciddi biimde aa doru eken genel bir kriz vardr ve
mevcut besin maddesi arz (ki, azalmaktadr) her yerde daha iyi bir
fiyat beraberinde getirir. Bu trden kar bir besin maddesi hareke
ti, daha nce sz edilen, 1973de Etyopya'daki Wollo ktlnda
da grlmtr. Bu blgenin sakinleri, besin maddesi fyatlan lke
nin dier yerlerine kyasla daha yksek olmad halde -ounluk
la olduka dkt- yiyecek satm ulamyorlard. Aslnda, besin
maddesinin W ollodan Etyopyamn, insanlarn daha fazla gelire sa
hip olduklar ve bylece besin maddesi satn alma yeteneklerinin
daha yksek olduu daha mreffeh blgelerine gitmekte olduu
grlyordu.22
Bu durum 1840larda rlanda'da ok daha byk lde gerek
leti. Buday, yulaf, sr, domuz, yumurta ve tereyayla ykl ge
miler Shanondan art arda yelken aarak, aln krp geirdii r
landa'dan gayet iyi beslenen ngiltereye gidiyordu. Ktln en
yksek noktasnda rlandadan ngiltereye yaplan besin maddesi
ihracat rlandaya byk ac vermitir ve bugn bile ngiltere ile
rlanda arasndaki karmak gvensizlii etkilemeye devam etmek
tedir.
rlanda ktlklar srasnda bu lkeden ngiltereye gerekleen
besin maddesi hareketinin ardnda byk bir iktisadi sr yoktur. Pi
yasa gleri, insanlarn daha yksek bir fiyat deyebilecekleri yer
lere besin maddesi hareketini daima tevik eder. Zengin ngiizlerin
yoksul rlandalIlara kyasla yapabildikleri tam da buydu. Ayn e
22. Besin maddesi kar-hareketi" konusunda bkz. Sen. Poverty a n d Famines
(1981): Graciela Chichilnisky, "North-South Trade w ith Export Enclaves: Food
Consum ption and Food Exports", oaltlm m etin, Colum bia University. 1983;
Dr&ze ve Sen, Hunger a n d P ublic Action (1989),

238

kilde, 1973te Addis Ababa sakinleri. W ollo'da alktan knlan in

sanlarnn glerinin yetmedii besin maddelerini satn alabiliyor
lard.
Buradan hareketle piyasa ilemlerini durdurmann bir ktl n
lemenin en iyi yolu olaca sonucuna sramamak gerekir. Baz
zel durumlarda, bu durdurma eylemi snrl bir hedefe hizmet ede
bilir (ngiltere'ye besin maddesi kar hareketinin snrlandrlabil
m esi rlandalI tketicilere yardmc olabilirdi), ancak ktlk kurban
larnn yoksulluu ve yoksunluuyla ilgili temel sonn olduu gibi
kalr. Bu durumu deitirmek iin, belirli trden piyasa ilemlerini
yasaklamak gibi tamamen olumsuz bir siyaset deil daha olumlu si
yasetler gerekecektir. Aslnda, yoksullarn gelir kayplarn karla
yan kam u istihdam gibi olumlu siyasetlerin uygulanmasyla, lke
iindeki alclar daha bol miktarda besin maddesine kavuacaklar
iin kar besin maddesi hareketi otomatik olarak azaltlabilir ya da
durdurulabilirdi.
Elbette, Birleik Krallk hkmetinin ktlk dnemi boyunca trlandallaru yoksunluunun ve alnn azaltlmasna pek az yar
dmc olduunu biliyoruz. Benzer durumlar Krallk iinde de grl
mtr. ancak rlanda ngiliz Adalar nn bir paras olarak ayr tu
tuluyordu. Saf anlamda siyasal asimetrinin tersine kirel yaban
clamama nem kazand nokta burasdr (kltrel yabanclama
ge anlamda siyasal da olsa).
Bu balamda, rlanda ktlnn gerekletii 1840larda tek ba
na ele alndnda Britanyada kapsaml bir yoksulluu nleme
sisteminin kurulmu olduunu da unutmamak gerekir. ngilterede
de yoksullar vard ve bir ngiliz iisinin hayat refah iinde olmak
tan ok uzakt (aslnda, rlanda ktlklarnn balamasn izleyen
1845 yl, Friedrich Engelsin ngiliz iilerinin yoksulluunu ve
ekonomik felaketini anlatt ngilterede i Snfnn Durumu
balkl kitabnn yaymland yld). Ancak ngiltere'de gene de
ak al nlemek iin yaplan baz siyasal dzenlemeler vard,
ancak bu dzenlemeler Krallkn btn iin geerli olmad gibi
rlanday da kapsamyordu. Buna ramen Yoksulluk Yasalar ngi
liz yoksullarna, rlandal yoksullarn bu lkede uygulanan daha za
239

yf Yoksulluk Yasalar'ndan saladklar haklardan ok daha fazla

sn veriyordu.
Aslnda Joel M okyr'n belirttii gibi, rlanda, Britanya tarafn
dan yabanc, hatta dman bir ulus olarak grld."*3 Bu soukluk
rlandah-ngiliz ilikilerinin pek ok ynn etkiledi Bir kere,
M okyr'n belirttii gibi, bu durum ngiliz sermayesinin rlandaya
yatrm evkini azaltt. Ancak mevcut balamda en nemlisi, ktlk
lara ve rlanda'da ekilen aclara greli bir kaytszln olmas ve
Londrada rlandalIlarn yoksunluunu ve aln nleme kararll
nn yetersiz kalmasyd. Richard Ned Lebow, Britanyadaki yok
sulluk genellikle iktisadi deiim ve dalgalanmalara atfedilirken.
rlanda'daki yoksunluun tembellik, ilgisizlik ve beceriksizliin bir
sonucu olarak grldn, bu nedenle Britanya'nn misyon u nun rlanda'nn acsn azaltmak'- deil, (rlanda) halk(m)
uygarlatrmak, kendilerini insan gibi hissetmelerini ve yle dav
ranmalarm salamak eklinde deerlendirildiini ne srmtr."
Bu biraz abartlm bir gr olabilir, ancak 1840larda rlandada
grlen trden ktlklarn Britanyada gereklemesine izin verile
ceini dnmek zordur.
Kamu siyasetini biimlendiren v e bu rnekte ktlklarn gerek
lemesine izin veren toplumsal ve kltrel etkilerin gerisine bakl
dnda, rlandalIlara ynelik ngiliz tutumunu nitelendiren, farkl
grme ve stnlk duygusunu deerlendirmek nemlidir. rlan
da'd a yaanan ktlklarn kltrel kkleri Edmund Spenser'in The
Faerie Queene' ine (1590da yaymland) hatta daha da gerilere ka
dar gider. The Faerie Quenee'de de bol miktarda rastlanan kurban
lar sulama eilimi 1840lann ktlklar boyunca srd ve rlanda
lIlarn patates dknl, ngilizlere gre bizzat yerlilerin nedeD
olduu afetler listesine eklendi.
Kltrel stnlk kanaati siyasal iktidarn asimetrisiyle birle
ir." Winston ChurchilTin ngiliz Hindistannda ve btn Hindis
23 Mokyr, W hy Ireland Starved (1983), s. 291. Bu karm ak ilikinin farkl ynle
ri iin bkz. R. Filzroy Foster, M odem Ireland 1600-1972 (Londra: Penguin, 1989)
24 Mokyr'n, W hy Ireland S ta rve dd e ((1983], s. 291-2) bu saptam aya ilikin
tutarl deerlendirm esine bkz.
25 Bu konuda bkz. Cecil W oodham -Sm ith, The G reat Hunger: Ireland 1845-1849

240

tan'da gerekleen son ktlk olan 1943 Bengal ktlnn, yerlilerin

tavanlar gibi" reme eiliminden kaynaklandna dair nl yo
rumu smrge tebaasn sulama geleneinin bir parasdr. Churchillin, Hintlilerin Alnanlardan sonra dnyann en berbat halk
olduu inanc da bu gelenee gzel bir katk salamaktadr. Ken
di hkmetini devirmek isteyen berbat Almallardan ve iyi ynetim talep eden iren Hintlilerden gelen bu ifte tehlike karsnda
Churchillin hissiyatna katlmamak elde deil.
rlanda ktlklar srasnda Hazine'nin banda olan ve ngilizlerin kendisinin de sorumlular arasnda olduu rlanda iktisadi siya
setini ok da yanl bulmayan Charles Edward Trevelyan, ktlkla
ra getirilen aklamann bir paras olarak r l a n d a l I l a r n detlerine
iaret etti. Bu detlerin banda, rlandal yoksullarn sadece partates yeme eilimleri geliyordu. Bu eilim onlan tek bir rne ba
ml klmt. Aslnda, Trevelyann rlanda ktlklarnn sebebine
dair gr, yaananlar rlanda mutfana ilikin yapt zmle
meyle ilikilendimesini salad: rlandarnn batsnda kyl sn
fna mensup olup da mutfak sanat patates kaynatm ann tesine ge
en bir kadn bulmak zordur.27 Bu yorumun ilgin olmasnn sebe
bi, ok nadir grlen bir durumdan, yani bir ngiliz erkeinin ye
mek piirme sanatyla ilgili uluslararas bir eletiri yapma frsat bul
mu olmasndan ibaret deildir; daha ok, rlandalI yoksullarn ye
me alkanlklarnn yetersizliini iaret eden o sulayc parman,
kurban sulu bulm a eilimini gayet iyi yanstyor olmasdr. Bu
gre gre, ktlk kurbanlar, Londra'daki ynetimin btn nleyi
ci abalarna ramen, yaadklar felakete katkda bulunmulardr.
rlanda ktlklar srasnda ngilizlerin hareketsiz kalmalarn
aklarken, kltrel yabanclamaya siyasal teviklerden yoksunlu
u da (6. blmde tartlan) eklemek gerekir. Aslnda ktlklar n
lemek o kadar kolaydr ki, artc olan gereklemelerine izin ve(Londra: Ham ish H am ilton. 1962); ve gen O G rada, The Great Irish Famine
(1989), ve Eagleton, Heathcliff and the Great Hunger[t99S). rlanda'nn sonraki
tarihi de bu ktlktan ve Londra'nn sergiledii tutum dan derin biim de etkilenm i
tir; bkz. Scally, The End of Hidden Ireland [ 1995).
26. Bkz. Andrew Roberts, Eminent Churchillians (Londra: W eidenfeld Nicolson,
1994), s. 213.
27. Alnt, W oodham -Sm ith, The Great Hunger{19&2), s. 76.
R iO N ^ W yiflilVIn {C tU uuu

241

rilmesidir.24Ynetenler ile ynetilenler -biz ile onlar - arasnda

ki m esafe duygusu ktlklarn nemli bir zelliidir. Bu mesafe, ya
admz yzylda Etyopya, Somali ve Sudanda grlen ktlklar
da, geen yzylda rlanda ve Hindistan'da grlen ktlklar kadar
v ahimdir

E. RETM , ETLENDRM E V E BYME

imdi ktlklar nleme iktisadna geliyorum. Ktlklarn nlenme

sinde. daha zengin ve byyen bir ekonomiye sahip olmak katk
salar. ktisadi byme, koruma ihtiyacm tipik biimde azaltr ve
koruma iin gerekli olan kaynaklan artrr. Bu Aa Sahra Affikas iin byk nem tayan bir derstir. Burada, kapsaml iktisadi b
ymenin olmay yoksunluun altnda yatan en nemli nedendir.
Nfusun genelde yoksul olmas ve kamusal fon salama zorluu
ktlklara yatknl nemli lde artrr.
kt ve gelirlerde art salamak iin -baka eylerin yan sra
besin maddesi kts artnda da- teviklere duyulan ihtiya dikka
te alnmaldr. Bu, makul fiyat tevikleri salamay, ama ayn za
manda teknik deiimi, beceri kazanmay ve retkenlii -hem ta
rmda, hem de dier alanlarda- cesaretlendirmek ve glendirmek
iin nlem almay gerektirir.
28. A lk ve ktlklar nlem enin ahlki gerekesine ilikin aydnlatc bir zm
lem e olarak bkz. O nora O 'Neil, Faces of Hunger: An Essay on Poverty, Justice
and Development (Londra: M ien and Unwin, 1986). Ayrca bkz. P. Sainath,
Everybody Loves a Good Drought {Yenl Delhi: Penguin, 1996); der. Helen O Ne
ill ve John Toye, A World Without Famine? New Approaches to Aid and Develop
ment (Londra: Macmillan, 1998); Joachim von Braun, Tesfaye Teklu ve Patricia
W ebb, Famine in Africa: Causes, Responses, Prevention (Ballim ore: Johns Hop
kins University Press, 1999).
29. Konuya ilikin, tarlm alar ve eletirel deerlendirm eleri kapsayan geni bir
yazn vardr: Drze ve Sen, Hunger and Public Action (1989), bl. 9. Ayrca bkz.
C. K. Eicher, Transforming African Agriculture (San Francisco: T he Hunger Pro
ject, 1986); M. S. Swam inalhan, Sustainable Nutritional Security for Africa (San
Francisco: The Hunger Project, 1986); der. M. Glant 2 , Drought and Hunger in Af
rica (Cambridge: Cambridge University Press, 1987): der. J. Mellor, C. Delgado
ve C. Blackie, Accelerating Food Production in Sub-Saharan Africa (Baltimore:
John Hopkins University Press, 1987). Ayrca bkz. Judith Heyer, Francis Idacha-

242

Besin maddesi ktsnn artmas nemliyse de. esas sorun genel

iktisadi bymeyle ilgilidir, nk besin maddeleri dnya piyasala
rndan satn alnabilir. Bir lke gerekli aralara (szgelimi sanayi
retimi temelinde) sahipse dardan besin maddesi satn alabilir,
rnein, Asya ve Afrikann farkl lkelerinde 1993-1995te kii
bana besin maddesi retimini 1979-1981le kyaslarsak. Gney
Kore'de % 1,7, Japonyada % 12.4, B ostvana'da % 33,5 ve Singa
pur'da % 58,0 orannda bir azalma buluruz. Ne var ki, bu lkeler
de aln arttm gzlemlemeyiz, nk bunlar baka aralarla
(endstri ya da madencilik gibi) kii bana gerek geliri hzla artr
ma konusunda deneyimlidirler ve bir biimde zenginleirler. Artan
gelirin paylalmas, bu lkelerin yurttalarn, besin maddesi kt
snn dmesine ramen besin maddesi salama konusunda eski
sinden daha m uktedir klar. Tam aksine, Sudan (% 7,7 art) ya da
Burkie Faso (% 29,4 art) gibi ekonomilerde kii bana besin
maddesi retiminin pek az dmesine ya da hi dmemesine kar
n, genel yoksulluklar ve olduka iyi durumdaki pek ok gnbun
ekonomik bakmdan krlganl nedeniyle bu ekonomiler h a n n sa
ylr bir alk deneyimi yaadlar. Bir kiinin y a da bir ailenin besin
maddelerine ulamasn salayan fiili sreler zerinde odaklan
mak gerekir.
Kii bana besin maddesi ktsnn son zamanlarda Aa Sah
ra Afrikasnda dmekte olduu sk sk -doru olarak- belirtilmi
tir. Gayet ak v e kayg verici olan b u dununun, kam siyasetinin
tarmsal aratrmalardan nfus kontrolne k a d a r deien eitli
ynleri hakm ndan ierimleri vardr. Ancak, daha nce belirtildii
gibi, kii bana besin maddesi ktsndaki dme olgusu dnyann
baka blgelerindeki pek ok lke iin de geerlidit* Bu lkeler,
( t) baka retim alanlarnda grece yksek byme tiranlan sala
dklar iin, ve (2) bir gelir kayna olarak besin maddeci ktsna
olan bamllk, bu lkelerde tipik bir Aa Sahra Afrikas lkesindekinden ok daha az olduu iin ktlk deneyimi yaam adlar
ta . Jean-Phifipps Platteau, Peter Svetberg vs Sam Wangwetoh yazlan, 77 Po

etical Economy o f Hungor ide, der. Drdze ve Sen (1990).

30 Bkz. r&ze ve Sen. Hunger and Public Action (1989), tablo 2.4, 8 .3 3 .
243

Beslenme sorununu zmenin tek yolu olarak dala fazla besin

maddesi salama eilimi gl ve caziptir ve ou kez salam bir
mant yanstr. Ancak ortada alternatif iktisadi frsatlarla ve ulus
lararas ticaret imknlaryla ilikili ok daha karmak bir tablo var
dr. Yetersiz byme sz konusu olduunda. Aa Sahra Afrikasnda yaanan sorunlarn balca zellii, besin maddesi ktsnda
belirli bir azalma deil, bir btn olarak iktisadi bymenin genel
yetersizliidir (ki bu besin maddesi kts sorununun sadece bir b
lmdr). B ir yanda iklim belirsizlikleri, te yanda baka retim
faaliyeti alanlarnda byme imkn veri alndnda, daha eitlen
dirilmi bir retim yaps ihtiyac Aa Sahra Afrikas'nda ok
gldr. ok sk savunulan, z e llik le tarmsal byme -ve zgl
olarak besin maddesi rnleri- zerinde younlama stratejisi, b
tn yumurtalar ayn sepete koymaya benzer ve byle bir siyasetin
tehlikeleri gerekten de byk olabilir.
Aa Sahra A frikas'nn bir gelir kayna olarak besin madde
si retimine bamllnn ksa vadede arpc biim de azaltlabil
m esi elbette beklenemez. Ancak bir lde eitlendirmeye gidile
bilir ve sadece birka rne an bam lln azaltlmas bile gelir
lerin korumasn artrabilir. Uzun vadede Aa Sabra Afrikasnn
dnyann byk blmnde gereklemekte olan iktisadi byn
srecine katlmas iin, besin maddesi retimi dnda, hatta tanni
dnda kalan gelir ve byme kaynaklarnn daha gl biimde
aratrlmas ve kullanlmas gerekecektir.

F. STH DA M Y O LU V E E Y L E Y E N S O R U N U

Uluslararas ticaret fr satlarnn olmad koullarda, toplam besin

m a d d esi arzn n lke iindeki farkl gruplar arasnda paylalmas
hayati n em d f. olabilir. K tlk lar, potansiyel krh anlan n kaybettik
leri gelirler yeniden yaratlarak (szgelim i, zel olarak tasarlanan
k am projelerinde geici cretli istihdam salanarak) onlara besin
maddeleri iin piyasada yarma yetenei kazandrlarak, mevcut
arz daha eit biimde p a y la trlarak nlenebilir. Eldeki toplam be
244

sin m addesi miktarn artrarak ya da artrmakszn istihdam yarat

m ak suretiyle ktl nleme yntemi. Hindistan, Bostvana ve Zim
babwe dahil pek ok lkede gayet iyi uygulanmtr,51
stihdam yolu, alm satm ve ticaret srelerini de tevik ettii
gibi iktisadi, toplumsal ve aile yaamna likin bir aksamaya da yol
amaz. Yardm gren insanlar genellikle kendi evlerinde, kendi ik
tisadi etkinliklerine (iftilik gibi) yakn olabilirler, bylece bu ik
tisadi uygulamalar kesintiye uramaz. nsanlar acil durum kampla
rna tktnlm adklan takdirde aile hayat da normal biimde de
vam ederek daha srekli bir sosyal yaam salanacak, stelik an
kalabalk kamplarda yaylma eilimi gsteren bulac hastalklar
konusunda da daha az tehlike olacaktr. Genelde, istihdam yoluyla
kurtulma yaklam, potansiyel ktlk kurbanlarna, hkmetin da
ttklarnn pasif alclarndan ok aktif eyleyenler olarak davranlmasn da salar.12
Burada belirtilmesi gereken bir dier nokta (bu kitabn genel
yaklamna uygun olarak) al nleme srecinde farkl toplumsal
kuramlarn birlikte kullanlmasdr. Burada uygulanan kamu siya
seti ok farkl kurumsal dzenlemelerin birletirilmesini gerektirir.
1) Gelir v e istihdamn yaratlmasnda devlet destei:
2) B esin maddesi ve emek in zel piyasalarn iletilmesi;
3) Normal alm satm ve ticarett gvenilmesi.
Piyasa d rgtlerin yan sra piyasa rgtlerini de kapsayan
farkl toplumsal kuramlarn birbirinden farkl rollerinin btnleti
rilm esi genelde iktisadi kalknma iin olduu kadar, ktlklarn n
letm esine yeterince geni bir yaklam iin de ok nemlidir.

31. Bu konuda b k z.D rize ve Sen. Hunger and Pubbc Action (19S9), blm 8 ve
Orze e Serfin yanlar. The PoBtlcal Economy o t Hunger {1990} iinde.
32. Bu trden ilemlerin mekanizmas iin bkz Drze ve San. Hunger and Pub
lic Action (1989) blm 8 ve Jean D rtea ile Amaya Sen in yazlar. The Political
E conom y o f Hunger (1890) iinde.
245

G . D E M O K R A S V E K IT L I IN N L E N M E S

Bu kitabn balarnda ktlklarn nlenmesinde demokrasinin rol

ne deindim. Bu gr, zellikle seimlerin salad siyasal te
vikler. ok parti siyasetleri ve aratrmac gazetecilikle ilikiliydi
leyen bir ok partili demokraside asla ktlk olmad kesinlikle
dorudur.
Tarihsel olarak gzlemlenen bu iliki nedensel midir, yoksa sa
dece rastlantsal bir oluum mudur? Demokratik siyasal haklar ile
ktlklarn olmay arasndaki balantnn bir yapay balant ol
ma ihtimali, demokratik lkelerin daha zengin olmalar ve belki de
baka nedenlerden tr ktlklara bak olduklar dikkate alnd
nda olduka makl grlebilir. Ancak ktlklarn yokluu, Hin
distan. Bostvana ya da Zimbabve gibi ok yoksul demokratik lke
ler iin de geerlidir.
Aslnda, yoksul demokratik lkeler, demokratik olm ayan lke
lere kyasla zaman zaman l>esin maddesi retim ve arznda ok da
ha byk krizler ve nfusun iyi durumdaki kesimlerinin satn alma
gcnde daha keskin dler yaamaktadrlar. Ancak diktatrlk
le ynetilen lkelerin daha byk ktlklar yaamalarna ramen,
demokratik lkeler besin maddesi bakmndan daha kt durumda
olsalar da ktlklar nlemeyi baarmlardr. rnein. 1979-1981
ve 1983-1984 arasnda besin maddesi retimi Bostvanada % 17 ve
Zimbabvede % 38 orannda azald; ayn dnemde Sudan ve Etyopyada besin maddesi retimindeki azalma grece lml bir dzeyde
% 11 y a d a 12'de kald. Ancak besin maddesi ktsndaki azalma
nn karlatrmal olarak daha kk olduu Sudan ve Etyopyada
byk ktlklar olurken, Bostvana ve Zimbabvede byle bir ey ol
mad. Bunun nedeni ikinci gruptaki lkelerin zamannda ve kap
saml biimde uyguladklar ktl nleyici siyasetlerdir.
Bostvana ve Zimbabve. zamannda eyleme gemeyi baarama
m olsalard, muhalefetin ar eletiri ve basksyla karlaacaklar
ve basnn kuatmas altnda kalacaklard. Tam tersine, Etyopya ve
33. Bu konuda bkz. D r ze ve Sen, H tn g a r a n d Public A ction
33.

246

tablo 2.4, s.

Sudan hkmetleri bu beklentileri hesaba katm ak zorunda deildi

ve demokratik kuramlarn salad siyasal tevikler bu lkelerde
bulunmuyordu. Sudan ve Etyopya'daki -ve dier pek ok Aa
Sahra Afrikas lkesinde- ktlklar otoriter lkelerdeki hkmet li
derlerinin yararland klan siyasal baklkla beslendi. Bu durumun
imdiki Kuzey Kore iin de geerli olduu grlr.
Aslnda en ok etkilenen gruplarn kaybettikleri satn alma g
lerini yenileyerek ktlklar engellemek ok kolaydr ve bu, ksa va
deli kamu projeleri iin acil istihdam yaratmak da dahil -yukarda
tartld gibi- eitli programlar araclyla yaplabilir. Bam
szlk sonras Hindistan, besin maddesi retim ve tedarikinde fark
l nedenlerden tr ok byk dler yaad ve ayn zamanda
geni halk gruplarnn deme gcnde m uazzam bir ykm oldu.
Gene de istihdam amal projeler ve baka aralarla cret geliri
salanarak potansiyel ktlk kurbanlarna beslenme hakk tann
m, bylece ktlklar nlenmitir. Potansiyel ktlk kurbanlarnn
besin maddesi satn alacak ekonomik glerinin olmas halinde kt
ln vurdnu blgeye daha fazla besin maddesi gndermenin kt
lklarn azalmasna katkda bulunduu aktr. Burada hibir geliri
olmayan (ya da pek az olan) insanlar iin gelir yaratmak hayati
nemdedir. Ancak blgeye besin maddesi sevkyat olmadnda
bile muhtalar iin gelir yaratmak mevcut besin m addelerinin daha
iyi paylalmasn salayarak aln azaltlmasna katkda bulu
nur.24
Hindistann Maharatra eyaletinde yaanan 1973 ktl srasn
da besin maddesi retimi ylesine keskin bir d gsterdi ki kii
bana besin maddesi kts Aa Sahra Afrikasndaki miktarn
yansna dt. Gene Aa Sahra Afrikasnda ok byk ktlklar
olurken, (hzla rgtlenen kamu projelerinde be milyon kiinin is
tihdam edildii) M aharatrada ktlk yoktu. Demokrasinin gl
biimde koruyucu roln aa karan ktlk deneyimlerine ilikin
lke kyaslam alanndan ayn olarak, bir lkenin demokrasiye gei34. Bu ve ilgili konularda, bkz. Am artya Sen, P overty a n d Fam inas(1981) veD rze ve Sen, H unger a n d P ublic A ction (1989).
35. Karlatrmal bir deerlendirm e iin bkz. Drze ve Sen, H unger a n d Public
Action (1989), Blm 8.

247

^iyle ilgili baz ilgin karlatrmal bulgular da vardr. rnein,

1947'de bamszlk ilan edildii srada Hindistanda ktlklar de
vam ediyordu. Son ktlk -en byklerinden biri-, 1943 bahar ve
yaz aylarnda yaanan (o zamanlar dokuz yanda bir ocuk olarak
yaratt btn glklere tank olduum) Bengal ktlyd. Bu kt
lkta iki ile milyon arasnda insann ld hesapland. Bam
szln ilam ve ok partili demokratik bir sistemin kurulmasndan
sonra, sk sk ar rn krizleri ve muazzam satn alma gc kayp
larnn yaanm asna ram en (rnein 1968, 1973, 1979 ve
1987de) bu blgede byk bir ktlk olmamtr.

H. TEV K LER, BLDRM VE

KITLIKLARIN NLENMES

Demokrasi i!e ktlklarn olmay arasndaki nedensel balanty

kurmak zor deildir. Ktlklar dnyann farkl lkelerinde milyon
larca inam ldrr, ancak yneticileri ldrmez. Krallar ve devlet
bakanlan, brokratlar ve patronlar, askeri liderler ve komutanlar
asla ktlk kurban olmazlar. Ve seimler yaployorsa, hibir m u
halefet partisi yoksa, sansr edilmemi kamusal eletiriye yer yok
sa, yetkililer ktlklar nlemekte baarsz olmalar halinde siyasal
sonulara katlanmak zorunda da kalmazlar. te yanda, demokrasi,
ktlklarn cezasm ynetici gruplara ve siyasal liderlere de detir.
Bu da onlara her tehditkr ktl nleme abas iin siyasal tevik
salar ve ktlklar nlemek kolay olduu iin (bu evrede iktisadi g
r siyasal grle kaynar), yaklaan ktlklar kesinlikle nlenir.
kinci konu bildiriine ilgilidir. zgr bir basn ve demokrasi
uygulamas ktl nleme siyasetleri zerinde muazzam bir etki
yaratabilen bildiriimin (szgelimi kurakln ve taknlarn erken
etkileriyle, isizliin doas ve etkisiyle ilgili bildiriim) salanma
sna byk bir katkda bulunur. Hkmeti rahatsz edecek olsa da
gerekleri (otoriter bir hkmetin sansrlemek isteyecei olgulan)
renmenin dllendirici olduu -demokratik bir sistem sayesindebir durumda, uzak blgeleri tehdit eden bir ktla ilikin en temel
248

biIdiriim kayna giriken bir medyadr. Aslnda, zgr bir hasnn

ve faal bir siyasal muhalefetin, ktlk tehdidi altndaki bir lkenin
sahip olabilecei e n iyi erken uyan sistemi olduunu ne sryo
rum.
Siyasal haklar v e iktisadi gerekler arasndaki balant 19581961 'd e in'de yaanan muazzam ktlklar ele alnarak, zgl ola
rak ktlm nlenmesi balam nda rneklenebilir. Yakn zamanlar
da yaplan iktisadi reformlardan nce bile in iktisadi kalknm a ko
nusunda pek ok bakm dan Hindistan'dan daha baanl olmutu.
rnein. inde ortalama yaam sresi beklentisi Hindistan'dairin
den ok daha yksekti ve daha 1979 reformlarndan (yaklak yet
mi yl)nce imdiki yksek saylara zaten yaklamt. Butumla
birlikte. inde ktlklar nleme yetenei bakmndan byk bir
baarszlk vard. 1958-1961 in krlklan, bugn yaplan hesapla
malara gre, otuz milyona yakn -Britanya Hindistannda 1943te
yaanan devasa ktlktan o n kat daha fazla- insann lmne neden
oldu.54
1950'lerin sonunda balayan ve Byk leri Anlm denilen uy
gulama muazzam bir baarszlk olmutu, ancak in hkmeti bu
nu kabul etm edi v e felaketlere yol aan siyasetleri dogmatik bir tu
tumla yl daha srdrd. Seimlerin dzenli biimde yapld
v e basm n bam sz olduu bir lkede byle b ir eyin olabilecei
ni hayal etm ek zordur. Bu dehet verici afet srasnda hkmet de
netim altnda tutulan gazetelerden ve var olm ayan m uhalif partile
rinden gelebilecek herhangi bir baskyla karlamad
zgr bir haber datm sisteminin yokluu, kendi propaganda
syla ve Beijingin gzne girmek iin bhtdriyle yanan yerel par
ti grevlilerinin iyimser raporlaryla beslenen hkmeti de yanltt.
Aslnda k tlk zirveye doru trmanrken, inli yetkililerin gerek
te v ar olandan 100 m ilyon m etrik ton daha fazla tahln varlna
inandklarn gsteren bulgular vardr.37
36. Bkz. Basl Ashton. Kenneth H ll. Atan Piazza ve Robin Zeilz. 'Famine in Chi
na 1 9 5 8 -6 1 Population and Development Review 10(1984).
37. Bkz. T. P. Bernstein, Stalinism, Famine, and Chinese Peasants'. Theory and
Society 13(1984), s. 13. Ayrca bkz. Cari Riskin. China's P o ttca l Economy (Ox
ford: Clarendon Press. 1987).
249

Byk leri A tlm 'n balamas ve resmi bir kararllkla srd

rlmesi karsnda radikal umutlara ve inanlara kaplan Bakan
M ao'nun bile, baarszlk aka ortaya kt zaman, demokrasi
nin bildiriimse! roln bizzat saptam olmas olduka ilgintir.
1962de, ktlk milyonlarca insan ldrdkten hemen sonra. Mao
yedi bin partilinin katld bir toplantda u gzlemini aklad:
D em okrasi yoksa aada n eler olup bittiini anlayam azsnz; dunm
belirsizleir; btn taraflardan yeterince fik ir toplayam azsnz; yukar
syla aas arasnda hibir iletiim olam az; liderliin st dzey or
ganlar k arar alrken tek yanl v e yanl m alzem eye ba m l kalrlar; bu
durum da subjektivist tutum dan kanm anz zorlar; k av ray birliini
v e eylem birliini y aratm anz v e doru m erkeziyetilii salam anz
im k nsz olur.3*

M aonun buradaki demokrasi savunusu olduka snrldr. Demok

rasinin tevik edici roln ve ayn zamanda zgl ve kurucu ne
mini ihmal ederek, sorunun sadece bildiriimsel yan zerinde
odaklanmaktadr.39 Bununla birlikte, daha demokratik bir sistemin
inde yaanan trdeki felaketlerden kanmak iin salayabilece
i bildiriimsel balantlardan yoksunluun felaket niteliinde res
m i siyasetlere neden olduunu bizzat M ao'nun anlam olmas son
derecede ilgintir.

I. DEM OKRASNN KORUYUCU ROL

Bu sorunlar ada dnyada, hatta bugnn iktisadi bakmdan ba

arl ininde bile nemini korumaktadr. 1979 iktisadi reformla
rndan bu yana in'in resmi aklamalar siyasal teviklerin roln
kabul etmeden iktisadi teviklerin nemini teslim eden ifadelerle
doludur. ler makul llerde iyi gittii zaman, demokrasinin bu
38. Alnt, M ao Tse-tung, Afeo Tse-tung Unrehearsed, Talks and Letters: 19561971, der, Stuart R. S ehram (Harm ondsworth: Penguin Books, 1976), s. 277-8.
Ayrca bu szlere ilikin bir tartm a iin bkz. Ralph Miliband, Marxism and Poli
tics (Londra: O xford University Press, 1977), s. 149-50.
39. Bu konuda bkz. Ralph Miliband, Marxism and Politics (1977), s. 151.

250

hogrl rolnn yokluu pek fark edilmeyebilir, ancak byk si

yasal hatalar yaplrken ve yapldnda, bu boluk byk bir fela
ket olabilir. ada inde demokrasi hareketlerinin anlam bu
kta deerlendirilmelidir.
Baka bir grup m ek 1970lerin bandan itibaren ktlklarn s
rekli vurduu Aa Sahra A frikasfndan gelir. Bu blgede ktla
yatknl belirleyen pek ok etken vardr. Bunlar, iklim deiimi
nin -tarmsal rn daha istikrarsz hale getirerek- yol at ekolo
jik sorunlardan srekli sava ve atmalarn kesinlikle olumsuz et
kilerine kadar deien bir eitlilik gsterir. Ancak pek ok Aa
Sahra Afrika ynetiminin tipik biim de otoriter doas ktlklarn
sk sik tekrarlanmasna neden olmaktadr.*5
Ulusu hareketler kararl biimde smrgecilie kardrlar, an
cak her zaman ayn kararllkla demokrasi yanls deildirler ve
Aa Sahra Afirikas'run pek ok lkesinde demokrasinin deerini
kabul etmek ancak son zamanlarda siyasal bir saygnlk kazanm
tr. Ve bu siyasal ortamda, dnyada yaanan Souk Sava hi de
yardmc olmad. Amerika Birleik Devletleri ve Bat yeterince antikomnist olmalar halinde demokratik olmayan hkmetleri des
teklemeye hazrd. Sovyetler Birlii ve in ise kendi saflarnda ol
ma eilimi gsteren hkmetleri desteklediler. Bu hkmetlerin
kendi i siyasetlerinde ne kadar eitliki olabilecekleri hi nemli
deildi. Muhalefet partileri yasakland ve gazeteler bask altna
alnd zaman, pek az uluslararas protesto oluyordu.
Tek partili Afrika lkelerinde felaketleri ve alklar nleme y
nnde derin gdleri olan hkmetlerin de olduu inkr edilmeme
lidir. B u konuda kk bir lke olan Cape Verdeden siyasal bakm
dan deneysel Tanzanyaya kadar eitli rnekler vardr. Ancak mu
halefetin yokluu ve zgr gazetelerin bask altnda tutulmas, e
itli hkmetlere ou kez tamamen duyarsz ve nasrlam siya
setlere dnen bir eletiri ve siyasal bask bakl kazandrd.
Ktlklar genellikle kabullenildi ve felaketlerin sorumluluunu do
al sebeplere ve baka lkelerin vefaszlna yklemek ok yaygn
bir tutum oldu. Sudan. Somali, Etyopya, eitli Sahel lkeleri ve di
40. Bu konuda bkz. Drze ve Sen,

H unger a n d Public A ctio n ( 1989).

251

erleri, muhalefet partilerinin ve medyanm olmad koullarda i

lerin nasl ktye gidebileceine dair aydnlatc rneklerdir.
Btn bunlar, sz konusu lkelerde yaanan ktlklarn ou kez
tarmsal baarszlklarla birlikte gerekletiini inkr etmeyi ge
rektirmez. Tarmsal bir baarszlk durumunda, sadece besin mad
desi arz etkilenmez, istihdam ve ok sayda insann geim kayna
da zarar grr. Ancak tarmsal bir baarszln gereklemesi
kamu siyasetinden (hkmetin greli fiyatlar sabitlemesi ya da su
lama ve tarmsal aratrmayla ilgili siyaseer gibi) bamsz deil
dir. Aynca. tarmsal bir baarszlk halinde de dikkatli bir yeniden
paylam siyasetiyle (istihdam alan amak dahil) k nlemek
mmkn olabilir. Aslnda, daha nce de tartld gibi. Bostvara.
Hindistan ya da Zimbabve gibi demokratik lkeler, besin maddesi
ktsnda ve nfusun byk kesimlerinin beslenme haklarnda cid
di dlere ramen ktlklarn nlenmesinde tam bir baar kazan
mlardr. Oysa demokratik olmayan lkeler, besin maddesi bak
m ndan ok daha elverili bir durumda olmalarna ramen sk sk
nlenemeyen ktlklarla karlamlardr. Demokrasinin ada
dnyada yaanan ktlklarn nlenmesinde ok olumlu bir etki ya
ratabilecei sonucuna v armak mantksz olmayacaktr.

1. EFFAFLIK. GVENLK VE
ASYA K TSA D K RZLER

Demokrasinin bu nleyici rol farkl arasal zgrlk tipleri liste

sinde yer alan koruyucu gvenlik talebine gayet iyi uyar. ok
partili seimleri ve ak medyay kapsayan demokratik ynetim,
baz temel koruyucu gvenlik dzenlemelerinin oluturulmas iin
son derece uygundur. Aslnda, ktlklarn olumas demokrasinin
koruyucu etki alanna ilikin rneklerden sadece biridir. Siyasi ve
medeni haklarn olumlu rol genelde iktisadi ve toplumsal felaket
lerin nlenmesinde grlr.
ler rutin olarak iyi ve sorunsuz gittii zaman, demokrasinin
arasal rolnn nemi hissedilmeyebilir. Ancak iler u ya da bu
252

nedenle ktye gittiinde bu rol gerek deerini ortaya koyar. Ve

bu durumda demokratik ynetimin salad siyasal tevikler b
yk bir pratik anlam kazanr. Burada iktisadi olduu kadar siyasal
da olan baz nemli dersler olabilir. Pek ok iktisat teknokrat (de
mokratik sistemlerin garanti edebilecei) siyasal tevikleri ihmal
ederek, (piyasa sisteminin salad) iktisadi teviklerin kullanl
masn tavsiye eder. Ancak iktisadi tevikler nem li olsalar da siya
sal teviklerin yerini tutamazlar ve yeterli bir siyasal tevikler sis
teminin yokluu iktisadi teviklerin oluturaca etkiyle doldurula
mayacak bir boluk yaratr.
Bu nemli bir sorundur, nk iktisadi ya da dier koullarda
meydana gelen deiimlerden ya da dzeltilemeyen siyaset hatala
rndan kaynaklanan gvensizlik tehlikesi ok salkl gibi grnen
bir ekonominin ardna gizlenebilir. Dou ve Gneydou Asya'da
yaknlarda yaanan sorunlar baka pek ok eyin yan sra demok
ratik olmayan ynetimin faturasdr. Bu dimim daha nce tartlan
iki arasal zgrln, yani son zamanlarda yaygn incelemelere
konu olan koruyucu gvenlik"in ve iktisadi ve siyasal eyleyenlere
salanan tevikler bakmndan nemli olan effaflk gvencesinin ihmalinden kaynaklanr.
Birincisi, bu ekonomilerin bazlarnda mali krizlerin gelimesi
i hayatnda effafln olmayyla, zellikle m ali ve ticari dzen
lemelerin gzden geirilmesine kamusal katlm eksikliiyle yakn
dan balantl olmutur. Etkili bir demokratik forumun yokluu bu
baarszln sebebidir. Demokratik srelerin seilmi ailelerin ya
da gruplarn etkinliine meydan okuma frsat salamas byk bir
farkllk yaratabilirdi.
Uluslararas Para Fonu'nun, ykmllklerini yerine getireme
yen ekonomilere dayatmaya alt m ali reform disiplini, nemli
lde, bu ekonomilerin bir zelliini oluturan kapallkla ve i
balanlarmda ilkesizlikle ilikiliydi. Bu zellikler effaf olmayan
bir ticari dzenlemeler sistemiyle de gl biimde balantldr.
Bir tasarruf sahibi parasn bir bankaya yatrd zaman, bu parann
baka paralarla birlikte risk tamayan ve aklanabilir ilerde kul
lanlacana dair bir beklentisi olmaldr. Bu gven sk sk ihlal edi
253

lir. Bu durumun kesinlikle detirilmesi gerekir. Burada. IM Fnin

kriz ynetiminin kesinlikle doru olup olmadna, ya da acil re
form srarnn, bu ekonomilerde mali gven yeniden salanana ka
dar makul biimde ertelenip ertelenemeyeceine dair yorum yap
myorum.41Ancak bu ayarlamalarn daha iyi olup olamayaca bir
yana, Asya krizlerinin geliiminde effaflk zgrlnn -ya da
bunun olmaynn- oynad rolden kukulanmak kolay deildir.
Risk rnts ve uygun olmayan yatrmlar, szgelimi Endo
nezya ya da Gney Kore 'deki demokratik eletirilere konu edilebil
seydi, ok daha fazla inceleme altna alnabilirdi. Ancak kuku yok
ki bu lkelerin her ikisi de bu trden taleplerin hkm et dndan
gelmesine izin veren demokratik bir sisteme sahip deildi. Yneti
m in meydan okunmayan gc, hkmet ile finans patronlar ara
sndaki gl aile balantlaryla takviye edilen tartmasz bir so
rumsuzluun ve effaf olmama halinin kabulne dntrld. k
tisadi krizlerin oluumunda hkmetlerin demokratik olmayan do
as nemli bir rol oynad.
kincisi, mali kriz bir kez genel bir iktisadi gerilemeye yol at
nda, demokrasinin koruyucu gc -demokratik lkelerde ktlkla
r nleyen gcn ta kendisi- kt biimde ihmal edildi. Maln m l
kn henz kaybetmi olanlara bilmeleri gereken eyler sylenme
di.41 On yllarca, her yd % 5 ya da 10u bulan bir iktisadi byme
nin ardndan toplam gayri safi m illi haslada % 10'luk bir d
ok fazla grlmeyebilir. Ve bu d bile, daralmann yk payla
lmaz ve en zor durumda olanlarn -isizler ya da yakn zamanda
iktisadi bakmdan devre d kalanlar- zerine yklmasna izin ve
rilirse pek ok insann hayatn mahvedip sefalete den milyonlar
yaratabilir. Endonezyada gstergeler ykselirken demokrasi ihmal
edilmemi olabilir, ancak eitsiz paylalan kriz gelitike ortaya
41. IM F'nin krizleri nlem ek iin izledii genel stratejiye, Dou ve Gneydou A s
ya'daki uzun vadeli reform a ilikin i s e l' bir deerlendirm e iin bkz. Timothy La
ne, Aiish R. Ghosh, Javier Ham ann, Steven Phillips, M arianne Schultz-Ghattas
ve Tsidi Tsikata, IMF-Supported Programs in Indonesia, Korea and Thailand: A
Preliminary Assessment (Washington D.C.: International M onetary Fund, 1999).
42. Bkz. Jam es D. W olfensohn, The Other Crisis: Address to the Board of Go
vernors o f the World Bank (W ashington D.C.: World Bank, 1990).

254

kan boluk zor durumda kalanlarn sesini bodu ve etkisiz kld.

Demokrasinin koruyucu rolii. en gl biim de ona en ok ihtiya
duyulduu zaman ihmal edilir.

J. SONU N TELNDE YORUMLAR

Kalknma hamlesi, hem srekli ve yaygn yoksunluun ortadan
kaldrlmasn hem de ani ve ar yoksulluun nlenmesini kapsar.
Ne var ki. bu ikisininkurum lardan ve siyasetlerden talepleri ayr ve
birbirinden farkl olabilir. Bir alanda kazanlan baan teki alanda
ki baary garanti etmeyebilir. rnek olarak son yarm yzyd iin
de in ve H indistan'n karlatrmal performanslarn ele alalm.
Yaam sresi beklentisini ykseltmek ve lm oranlarm drmek
bakmndan inin Hindistan'dan ok daha baarl olduu aktr.
Aslnda inin stn performans 1979 iktisadi reformunun ncesi
ne kadar gider (inin yaam sresi beklentisinde salad ilerle
me reform sonras dnemde reform ncesine kyasla daha yava ol
mutur). Hindistan eitliliin in'den daha fazla olduu bir lkey
ken ve H indistan'n yaam sresi beklentisinin indekinden
nemli lde daha hzl ykselen blgeleri (Kerala gibi) varken,
bu iki lke in yaplacak yaam sresi beklentisinde genel art k
yaslamas tamamen inin lehinedir. Ve gene in, tarihin kaydetti
i en byk ktlklar yaam (bu bolmn balarnda tartld
gibi), 1958-1961de Byk leri Atlm 'n baarszla uramas
zerine yaanan ktlklar yznden otuz milyon insan hayatm kay
betmitir. Tam aksine Hindistan bamszlktan bu yana ktlk yaa
mamtr. Ktlklarn ve felaketlere yol aan dier krizlerin nlen
mesi, ortalama yaam sresi beklentisinde ve dier kazanmlarda
kapsaml art salanmasndan bir lde farkl bir disiplindir.
Eitsizlik ktlklarn ve dier ar krizlerin gelimesinde nemli
bir rol oynar. Aslnda, demokrasinin yokluu, siyasal haklar ve z
grlkler bakmndan bizatihi bir eitsizliktir. Ancak daha da fazla
s, ktlklar ve dier krizler iddetli ve bazen anszn artan eitsizli
in temelini oluturur. Ktlklarn toplam besin maddesi arznda b
255

yk -ya da herhangi bir- azalma olmakszn, baz gruplarn piyasa

gcn anszn kaybedebildii ani ve kitlesel isizlik gibi durumlar
nedeniyle gereklemesi ve bu yeni eitsizliin alkla sonulan
m as bu durumu rnekler.45
Benzer sorunlar, iktisadi krizlerin, szgelimi yaknlarda Dou
ve Gneydou Asya'da yaanan krizlerin iktisadi doasm anlamak
bakmndan da ortaya kar. rnek olarak, Endonezya. Tayland ve
daha erken bir tarihte Gney Korede meydana gelen krizleri ala
lm. B ir lkenin on yllardr ylda % 5 ile 10 oranmda byrken, bir
yl iinde gayri safi m illi haslasnda % 5 y a d a 10 orannda bir d
zerine byle bir felakete uramas artc olabilir. Aslnda,
toplam dzeyde bu dunun tam bir felaket deildir. Ve gene, % 5 ya
da 10 azalma nfus tarafndan eit biimde paylalmazsa ve nfu
sun en yoksul kesimlerine yklenirse, gemiteki toplam byme
performans ne olursa olsun bu kesimlere ok az gelir kalabilir. Kt
lk gibi genel iktisadi krizler de altta kalan ezilir misali en alt taba
kalarda daha byk etkilere yol aar. Sosyal gvenlik alan bii
minde koruyucu gvenlik dzenlemelerinin bylesine nemli bir
arasal zgrlk olmasnn (2. blmde tartld gibi) ve medeni
haklan ile zgrlklerin yan sra katlmc frsatlar biimindeki si
yasal zgrlklerin iktisadi haklar ve hayatta kalma bak urundan ni
hai olarak byk nem tamasnn (6. blmde ve bu blmn
balarnda tartld gibi) sebebi ksm en budur.
Eitsizlik sorunu kukusuz belirli bir blgeye zg yoksulluun
devam bakmndan da nemlidir. Ancak burada da eitsizliin do
as -ve ona yol aan nedensel etkiler- srekli yoksulluk sorunu ile
ani yoksunluk sorunu arasnda bir lde farkllaabilir. rnein.
Gney K ore'nin iktisadi bymeyi grece eitliki gelir payla
myla gerekletirdii yaygn biimde -ve doru olarak- kabul edil43. Yoksulluk sadece doal afetlerden y a d a iktisadi krizlerden deil, ayn za
m anda savalar ve askeri atm alardan kaynaklanabilir. Bu konuda bkz. Amarty a Sen, "Econom ic Regress: Concepts and Features . Proceedings of the World
Bank Annual Conference on Development Economics 1393 iinde (Washington
O.C.: W orld Bank, 1994). M odem bir felaket olarak m ilitarizm in genel rol iin
bkz. John Kenneth Galbraith, T he Unfinished Business o f the Century", oaltl
m m etin (London School o f Econom ics'te verilen konferans, 29 Haziran 1999).

256

initir." Ne var k i bu, demokratik siyasetlerin varolmad koullar

da patlak veren bir kriz durumunda herkese eit derecede ilgi gs
terilmesi konusunda b ir gvence salamyordu zellikle, dzenli
bir sosyal gvenlik a ya da telafi edici kcffuma imkn salayan
h a l bir tepki sistemi yoktu. Yeni bir eitsizliin ve nlenemeyen
bir yoksulluun ortaya k daha nce yaanan bir adil byme
(genellikle denildii gibi) deneyimiyle birlikte varolabilir.
Bu blm esas olarak ktlklardan kanma ve afet niteliindeki
krizleri nlem e sorunuyla ilgilenmitir Bu. zgrlk olarak kalkn
ma srecinin nemli bir parasdr, nk yurttalarn yararland
gvenlik v e korumann glendirilmesini gerektirir. Balant hem
kurucu, hem de arasakhr. Birincisi, ala, salgn hastalklara, ar
ve ani yoksunlua kar konma. gvenli biimde ve iyi koullarda
yaama frsatnda bir art salar. Tahrip edici krizlerin nlenmesi,
bu anlamda, insanlarn deer verm ek durumunda olduklar zgr
ln ayrlmaz bir parasdr. kincisi, ak tartm a frsat, kamu
sal inceleme, seim siyasetleri ve sansrsz m edya gibi arasal z
grlklerin kullanlmasyla ktlklar ve dier krizleri nleme sre
cine nem li lde katk salar, rnein, demokratik bir lkenin
ak ve m uhalif siyasetleri i bandaki hkmeti ktlklar nlemek
iin zamannda ve etkin admlar atmaya zorlama eilimindedir. Bu
durum demokratik olmayan dzenlemeler altnda (ister -gemite
44 Bkz Torsten P ersso n v e G uido TabeKni. Is Inequality Harmful to Growth?
Theory and E vidence'. American Economic Review BA (1994); Aberto Alesina ve
Danl Hodrik, Distributive Politics and Economic Growth'. Quarterly Journal o f
Economics 108(1994); Albert Fishlow. C. Gwin, S. Haggard, D. RodrikveS. Wa
de, Miracle o r Design? Lessons from the East Asian Experience (Washington
D.C.: Overseas DevetopmerU Cornet), 1994). Aynca bkz. Hindistan'la (ve genel
de Gney Asyayla) karlatrma, Kean Drze ve Amartya Sen, M ia : Economic
Development and Sodal Opportunity {De^xi: Oxford University Press. 199S). N e
var ki, bu trden dk eitsizik dzeyi demokratik siyasetlerin kriz ve iddetti
yoksunluk zamanlarnda saiayablecei trden adaleti garanti etmez. Aslnda,
Jong-ll Younun kaydettii gibi, bu kelerde (Gney Kore dahil) dk eitsizlik
ve yksek kr paylan esas olarak allmam servet paylamndan OtrO bir alada var oluyordu* (Incom e Distribution and Growth in East Asia , Journal o f De
velopment Studies 34 (1998). Kore'nin toprak reformlarn, eitim yoluyla nsani
sermayenin yaygn biimde gelitirilmesini kapsayan tarihinin bu bakmdan ok
olumlu bir rol oynad gfirtOr.

rjw o f

257

olduu gibi- in, Kamboya, Etyopya ya da Somali'de, ister -g

nmzde olduu gibi- Kuzey Kore ya da Sudanda) gerekleen
ktlklarda grlmez. Kalknmann p ek ok yn vardr ve bunlar
yeterince farkllatrlm zmlemeleri ve incelemeyi gerektirir.

258

FnARKA/zsMMOo Kalkwot*

V III

K a d n la r n e y le m lili i ve
t o p lu m s a l d e i im

May Wollstonecraftin 1792de yaymlanan klasik kitab A Vindi

cation o f the Rights o f Woman, yazarn tasarlad genel kantla
ma program iinde ok eitli iddialar ieriyordu. Wollstonecraftn szn ettii haklar sadece kadnlarn zellikle refahyla il
gili haklan (ve refah artna dorudan katkda bulunan kazanlm
haklar) deil, onlarn esas olarak zgr eylemliliini amalayan
haklan da kapsyordu.
Bu zelliklerin ikisi de gnmzde kadn hareketlerinin gnde
minde yer almaktadr, ancak gemite zellikle zerinde durulan
refahla ilgili ynlerle kyaslandnda, adil davranacak olursak ey
lemlilikle ilgili ynlerin nihayet biraz ilgi grmeye baladnn
sylenebileceini sanyorum. Bu hareketlerin balamasyla esas
259

olarak kadnlara daha iyi davranlmasn salama -eitliki bir dav

ran- amacm kapsad. Esas olarak kadnlarn refah zerinde yo
unlald ve bu alanda dzeltilmesi gereken pek ok ey vard. Ne
var k i hedefler dereceli olarak bu refah odaktan kadn eylemli/iinin fiili roln anonimletirmeye -ve vurgulamaya- doru evrim
geirmi ve geniletilmitir. Artk refah artrc yardmn pasif al
clar olmayan kadnlar, giderek ten d i hemcinslerinin yan sra er
kekler tarafndan da deiimin aktif eyleyenleri, hem kadnlarn
hem de erkeklerin hayatlarm deitirebilen toplumsal dnmle
rin dinamik savunucular olarak grlmektedirler.1

A. EY LEM LLK VE REFAH

Bu younlama ve vurgu deiikliinin doas, iki yaklam arasn

daki rtme nedeniyle zaman zaman gzden karlr. Kadnlarn
aktif eylemlilii, kadnlarn refahm kurutan ve onlar eitsiz mu
ameleye tabi klan pek ok eitsizlii tasfiye etmenin aciliyetini
ciddi biimde gz ard eder. B u nedenle eylemlilik rol kadnlarn
refahyla da lgili hale getirilmelidir. Ayn ekilde, teki utan ge
len, kadnlarn refahn artrmak iin gerekletirilen her trl pra
tik giriim, bir deiiklik yaratrken ancak kadnlarn eylemliliini
temel alabilir. O halde kadn hareketlerinin refah yn ve eylemli
lik yn kanlmaz biimde nemli bir kavak noktasdr. Ve gene
bunlar temel bir dzeyde ayrmaktan baka are yoktur, nk bir
kiinin eyleyen olarak sahip olduu rol, ayn kiinin sabreden
1. Bu konuyu daha ne baz alm alarda tarttm. Bkz. "Econom ics and the
Family", Asian Development Review I (1983); W om an, Technology a n d Sexual
Divisions', Trade and Development 6 (1985); "Missing W om en , British Medical
Journal 304 (Mart 1992); "Gender and Cooperalive Conflict", Persistent Inequali
ties: Women and World Development, der. Irene Tinker (N ew York; O xford Uni
versity Press. 1990); "G ender Inequality and Theories o f Justice", W omen, Cul
ture and Development: A Study of Human Capabilities, der. M arlha Nussbaum
ve Jonalhan G lover (Oxford; Clarendon Press, 199S); (Jean D rze'yle birlikte) In
dia: Economic Development and Social Opportunity (Delhi: O xford University
Press, 1995); Agency and W ell-being: T he Development Agenda", A Commit
ment to the Women iinde, der. Noeleen Heyzer (New York: UNIFEM , 1996).

260

biri olarak sahip olduu rolden (bamsz olmasa da) temelde ayr
lr.- Eyleyenin kendisini sabreden biri olarak grmek durumunda
kalabilmesi de, kanlmaz biimde kiinin eylemliliiyle ilikilenen ek kiplikleri ve sorumluluklar deitirmez.
Bireyleri refah yaantlayan ve ona sahip olan varlklar olarak
grmek nemli bir kabuldr, ancak bu kabulden teye gememek,
kadnlarn kiiliine ilikin ok snrl bir anlaya varr. O halde
fail roln anlamak, insanlar sorumlu kiiler olarak tanmak bak
m ndan nemlidir: Sadece salkl ya da hasta deilizdir, ayn za
m anda eyleriz ya da eylemeyi reddederiz ve u tarzda deil bu tarz
da eylemeyi seebiliriz. Ve bylece bizler -kadnlar ve erkekler- ba
z eyleri yapma ya da yapmama sorumluluunu stlenmek duru
munda kalrz. Bu bir fark yaratr, bu fark dikkate almamz gerekir.
Bu temel kabul, ilkesel olarak yeterince basit olmakla birlikle, ie
rinden bakmndan, hem toplumsal zmleme hem de pratik m an
tk ve eylem asndan elzem olabilir.
Kadn hareketlerinin odann deimesi, nceki kayglarn red
di deil, bunlara nemli bir ektir. Kadnlarn refah ya da daha tam
olarak kadnlarn zor durumu zerindeki eski younlama kuku
suz anlamsz deildi. Kadnlarn refahndaki greli yoksunluklar,
iinde yaadmz dnyada kesinlikle vard -ve hl vardr- ve bu,
kadnlar iin adaleti de kapsayan toplumsal adalet asndan belir
gin biimde nemlidir. rnein, Asya ve Kuzey Afrikadaki kadn
larn biyolojik olarak ters (toplumsal olarak olumu) an
lmllk oraru"n, kayp kadnlara ilikin devasa saylarla bir
likte saptayan bol miktarda bulgu vardr. Buradaki kayp szc
, salk hizmeti ve dier zorunluluklarn paylamnda toplumsal
cinsiyet nyargsnn bir sonucu olarak meydana gelen lmleri ifa
de eder (bu konuda bkz. Missing Women balkl denemem, Bri
tish M edicalJournal iinde. M art 1992).3 Bu sorun kadnlarn refa2 .A m a rtya Sen, W ell-being, Agency and Freedom: Te Dewey Lectures 1984 ,
Jo urnal o f Philosophy 82 (Nisan 1985), burada kiinin eylem lilik y n 'ite refat
yn' arasndaki felsefi ayrm aratrlp bu ayrm n pek o k farkl alana uygu
lanan uzun erim li pratik ierim leri saptam aya allmtr.
3. P ek o k A sya v e Kuzey Afrika lkesinde kadnlarn yksek lm llk oran'
boyutuna ilikin a ite m a tif istatistiksel deerlendirm eler zerine b ir ta rtm a iin

261

h iin ve kadnlarn daha az eit muameleyle karlama]arm an

lam ak bakmndan tartmasz biimde nemlidir. Btn dnyada
kadnlarn kltrel ihtiyalarnn da ihmal edildiini gsteren yay
gn gstergeler vardr. Bu yoksunluklar aydnlatmak ve bu haksz
lklar gndemden tam am en karmak iin mkemmel sebepler
vardr.
Ama ayn zamanda kadnlarn aktif eylemliliinin snrl rol
btn insanlarn -kadnlarn yan sra erkeklerin, yetikinlerin yan
sra ocuklarn- hayatlarm ciddi biimde etkilemektedir. Kadnla
rn refahna ve iinde bulunduklar zor duruma ilgiyi azaltmamak
ve kadnlarn aclarna ve yoksunluklarna ilgi gstermeye devam
etmek iin her trl neden varken, kadnlarn gndemine eyleyen
ynelimli bir yaklam zellikle u uada benimsemek acil ve te
mel bir zorunluluk oluturmaktadr.
Kadnlarn eylemlilii zerinde odaklanmann belki de en acil
gerekesi byle bir eylemliliin kadnlarn refahm azaltan haksz
lklarn ortadan kaldrlmasnda tam olarak oynayabilecei rol ola
bilir. Son yllarda yaplan ampirik almalar, kadnlarn refahna
greli sayg ve ilginin, kadnlarn bamsz bir gelir kazanma, ev
dnda i bulma, mlkiyet haklarna sahip ve okuryazar olma, aile
iinde ve dnda alnan kararlarn bilinli katlmcs olma yetene
i gibi deikenlerden nasl etkilendiini ok ak biimde ortaya
koymutur. Aslnda, gelimekte olan lkelerde daha uzun yaama
konusunda kadnlarn erkeklere kyasla grlen dezavantajlarmn,
eylemlilik ynlerinde ilerleme salandka ciddi biimde azalmak
ta olduu -ve tamamen ortadan kaldrlabilecei- grlr.4
Bu ynler (kadnlarn kazanma gc, aile dndaki iktisadi ro
l, okuryazarl ve eitimi, mlkiyet haklan vb.) ilk bakta olduk
a eitli v e farkl grlebilir. Ancak hepsinin ortak yan kadnlarn
bk2. Am artya Sen, Resources. Values and Development (Cambridge, Mass.:
Harvard University Press, 1984); (Jean Drze'yle birlikte) Hunger and Public Ac
tion (Oxford: Clarendon Press, 1989). Ayrca bkz. Stephan Klasen, Missing Wo
m en' R econsidered', World Development 22 ( 1994).
4. 8u ko nuda geni b ir yazn vardr; m evcut verilerin zm lenm esi v e kullanl
mas iin bkz. Am artya Sen, G ender and Cooperative Conflict (1990) v e "More
Than a Hundred M illion W om en Are Missing", New York Review o f Books (Noel
says, 20 Aralk 1990).

262

sesine ve eylemliliine g kazandrarak -zgrlk ve hak kazan

mayla- saladklar olumlu katkdr. rnein, ev dnda alma ve
bamsz gelir kazanma bir kadnn ev halk ve toplum iindeki k o
mnnn glenmesi bakmndan bariz bir etki yaratma eilimi
gsterir Kartnn ailenin refahna katks b u dorumda daha grnr
hale gelir ve halkalarna daha az baml olan kadn kendisini daha
ok ifade eder. Ayrca, ev dnda almann ou kez yararl eitsel" etkileri vardr; ev dndaki dnyaya almak kadnn eylemli
liini daha etkin klar. Ayn ekilde kadnn eitim grmesi onun
eylemliliini glendirir v e b u eylemliliin daha bildiriinli ve be
cerili ninasm salama ynnde etki eder. M lkiyet sahiplii de
kadnlan aile ii kararlarda daha gl hale getirebilir.
Konuya ilikin yaznda saptanan eitli deikenler ayn hak ka
zandrma rolne sahiptir. B u roln, kadnlarn gcnn -toplumsal
zgrlemenin yan sra ekonomik bamszlk- aile iindeki paylap n ia n belirleyen gler v e rgtleyici ilkeler zerinde uzun erim
li etkiler yaratabileceini ve bir btn olarak toplumda, zellikle
stii kapal biimde kadnlarn "kazanlm haklan" olarak kabul
edilen eyi etkileyebileceini kabul etmek gerekir.5
5. Bu konulara ilikin b ir tartm a iin bkz. Am artya San, Resources, Values and
Development (1984), "Gander and Cooperative Conflict" (1990) va Mora Than a
Hundred Million W omen Are Missing (1990). Bu alanda tfncO niteliinde bir a
lm a Eater Boserup'n klasik alm asdr: Women's Role in Economic Develop
ment (Londra: Alien & Unwin, 1971). Gelim ekte olan lkelerdeki toplumsal cin
siyet zerine yen) yazn, farkl ve belirleyici deiken tiplerine ilikin pek ok il
gin ve nemli aratrmalar kapsar. rn. bkz., Hanna Papansk, "Fam ily Status
and Production: T h e W ork1and 'Non-work1o f Women*, Signs 4 (1979). der. Mart
ha Lflutfi, Rural Work: Unequal Partners in Development (Cenevre: ILO, 1980);
Mark f l Rosenzwelg ve T. Paul Schultz, "Market Opportunities, G enetic Endow
ment and Intrafam ily Resource D istribution'. American Economic Review 72
(1982) der. Myra Buvinic, M. Lyeetts v e W. P. McGreevy, Women and Poverty m
the Third World (Baltim ore: John Hopkins University Press, 1983); Pranab Barthan, Land, Labor and Rural Poverty (New York: Colum bia University Press,
1984); der. Devaki Jain ve Nirmala Banerjee, Tyranny o l the Household: investi
gative Essays in Womens Work N ew (Yeni Delhi: Vikas. 1985); Gita Sen ve C.
Sen, W om en's Dom estic W ork and Econom ic A c tiv ity , Economic and Political
Weekly 20 (1985)- M artha Alter Chen, A Quiet Revolution: Women in Transition
In Rural Bangladesh (Dakka: BRAC, 1986); Jere Behrm an ve B. L. Wolfe, "How
Does M others Schooling Affect Fam ily Health, Nutrition, Medical Care Usage
and Household Sanitation?*, Journal of Econometrics 36 (1987); M onica Das
G upta, "S elective D iscrim ination Against Female Children in India , Population
263

B . ORTAKLIK ATIMASI

Silreci anlamak iin, kadnlarn ve erkeklerin aile hayatm etkile

yen, hem benzeen hem de atan karlar olduunu kaydederek
balayabiliriz. B ylece aile ii karar oluturma, atan ynler ze
rinde -genellikle f kapak biimde- anlama yoluyla zm e va
rlarak srdrlen bir ortaklk formu kazanma eilim i gsterir. Bu
ortaklk atmas pek ok grup ilikisinin genel bir zelliidir ve
bir ortaklk atm as zmlemesi kadnlarn aile ii blnmeler
deki payTn belirleyen etkileri anlamak iin yararl bir yntem
salayabilir. st kapal biimde onaylanan davran rimtlerine
uyulmas her iki tarafa da yarar salar. Ancak pek ok olas alterna
tif anlama da vardr - daha ok bir tarafm lehine olan. Bir alterna
tif imknlar grubundan byle bir ortaklk anlamasnn seilm esi
zel bir ortak yararlar dalm na yol aar.6
and Development Review 13 (1967); Gita Sen ve Caren Grown, Development.
Crisis and Alternative Visions: Third World Women's Perspectives (Londra;
Earthscan. 1987); Alaka Basu. Culture the Status of Women and Demographic
Behaviour (Oxford: Clarendon Press, 1992); der. Nancy Folbre. Barbara Bergmann, Bina Agarwal ve Maria Flore. Women's Work In. the World Economy
(Londra, Macmillan, 1992); Birlemi MiHetler ESCAP, Integration o f Women's
Concerns into Development Planning in Asia and the PasiSc (New York: United
Nations, 1992); Blna Agarwal, A Field o f One's Own (Cambridge: Cambridge
University Press. 1996); Edith Kuiper, Jolande Sap. Susan Feinar. Nolburga Oil
ve Zafiris T ta n n ato a , Out of the Margin; Feminist Perspectives on Economics
(New York: Routledge, 1995) ve dier katklar.
6. Aile iinde toplumsal cinsiyet ayrmlar zaman zaman 'pazarlk sorunlar ola
rak ncelenir. Baka katklarn yan sra konuya likin yazn rnekleri iin bkz.
Marilyn Manser ve Murray Brown, Marriage and Household Decision Making: A
Bargaining Analysis', International Economic Review 21 (1960); M. B. McElroy
vs M. J. Homey, 'Nash Bargained Household Decisions: Toward a Generalizati
on o( Theory of Demand', International Economic Review 22 (1981); Shelley
Lundberg ve Robed Poliak, Noncooperative Bargaining Models of Marriage*.
American Economic Review 84 (1994). Pazarlk modellerl'ninkinden farkl yak
lamlar iin bkz, Sen, 'Women, Technology and Sexual Divisions' (1966); Nancy
Folbre, Hearts and Spades: Paradigms of Household Economics', World Deve
lopment 14 (1986); dor. J. Brannen ve G. WHson, Give and Take in Families
(Londra: Allen & Unwin, 1987); Susan Moller Okln, Justice, Gender, and the Fa
m ily (New York: Basic Books, 1989); Sen, 'Gender and Cooperative Conflict"
(1990); der. Marianne A. Ferber ve Julie A Nelson, Beyond Economic Man: Fe
minist Theory and Economics (Chicago: Chicago University Press. 1993); ve di
er katklar. Konuya ilikin yararl yaz koleksiyonlar iin bkz. der. Jane Humph

264

Aile hayat iinde grlen ksm i olarak farkllam karlar ara

snda yaanan atmalar, tipik olarak (zellikle eitliki olan ya da
olmayabilen) st kapal biimde onaylanm davran rntleri
araclyla zmlenir. Aile hayatnn doas -bir evin paylalma
s ve ortak hayat- atma unsurlarnn (bunlarn zerinde durmak
baarsz" bir birliin belirtisi olarak grleceinden) ak biim
de vurgulanmamasn gerektirir ve yoksun kadn bazen greli yok
sunluunun boyutunu dahi aka deerlendiremez. Ayn ekilde,
kimin daha ok retken i yaptna ya da kim in aile refahna da
ha ok katkda bulunduuna dair alg da ok etkili olabilir. Bu
nunla birlikte. katklarn ve retkenlikin nasl deerlendiril
mekte olduuna dair temelde yatan teori" aka pek tartlmaz.

C. KAZANILM I HAK ALGILARI

Kadnlarn v e erkeklerin bireysel katklarnn ve kendilerine tan

nan haklarn alglanmas ailenin ortak yararlarnn kadnlar ve er
kekler arasnda paylalmasnda nemli bir rol oynar.7 Sonu ola
rak, bu katklara ve kazanlm haklara ilikin alglan etkileyen ko
ullar (kadnlann bamsz bir gelir kazanma yetenei, ev dnda
alma, eitim grme, m lk edinme gibi) bu paylamlar zerinde
nemli bir etki yaratabilir. Kazanlm haklann genilii ve kadn
larn bamsz eylemliliinin etkisi, bylece kadnlarn erkekler
karsnda yaamlarm ve refahlarn kurutan hakszlklarn dzel
tilmesini kapsar. Kadnlarn daha gl eylemlilikle gvence altna
aldktan yaamlar kesinlikle kendi yaamlarm kapsayacaktr.*
ries, Gander and Economics (Cheltenham , B. K.: Edgar Elgar, 1995} ve der.
Nancy Folbre, The Economics of the F am i/y (Cheltenham , B. K.: Edward Elgar,
1996).
7. Bu konuda bkz. Okin, Justice, Gender, and Family [ 1989); Drdze ve Sen, Hun
ger and Public Action (1989); Sen, "G ender and Cooperative Conflict" (1990);
Nussbaum ve Glover, Woman, Culture and Development (1995). Ayrca bkz, Ju
lia Nelson, Shelley Lundberg, Robert Poliak, Diana Strassm an, Myra Strober ve
Vtviana Zelizerin 1994 tarihli yazlar, American Economic Review 84 iinde
(1994).
B. Bu konu Hindistan'da byk bir ilgi uyandrm tr. Bkz. A soke Mitra, Implica
tions of Declining Sex Ratios in India's Population (Bom bay: Allied Publishers,

265

Ne var ki btn yk bundan ibaret deildir. Burada, baka ya

amlar. erkeklerin ve ocuklarn yaanlan da sz konusudur. Aile
iinde ocuklarn yaanlan da etkilenebilir, nkii kadnlarn aile
iindeki kazanlm haklarnn ocuk lmlerini nemli lde
azaltabildiini gsteren ok sayda bulgu vardr. Bunun tesinde,
kadnlarn eitim ve istihdamdan etkilenen eylemlilikleri ve kendi
lerini ifade etmeleri (sadece belirli bir aile iindeki kadnlarn de
il). kabul edilebilir dourganlk oranlarn ve evresel ncelikleri
de kapsayan eitli toplumsal konularda kamusal tartmann doa
sn da etkileyebilir.
Besin maddeleri, salk hizmetleri ve dier imknlarn aile iin
de paylalmas gibi nemli bir konu da vardr. Pek ok ey, hane
halk iindeki farkl bireylerin, kadnlarn ve erkeklerin, kz ve er
kek ocuklarn, ocuklarn ve yetikinlerin, yallarn ve genlerin
karlarn gzetmek iin kendi iktisadi aralarm nasl kulland
na baldr.9
Aile ii paylama dzenlemeleri, byk lde, yerleik det
lerle belirlenir, ancak kadnlarn iktisadi rol ve kazanlm hakla
r, genelde topluluun deer sistemleri gibi etkenlerden de etkile
1980); Jocelyn Kynch ve Am ariya Sen, "Indian W om en: W ell-being and Survi
val", Cambridge Journal o f Economics 7(1 9 8 3 ); Bardhan, Land, Labor and Ru
ral Poverty (1984); der. Jain ve Banerjee, Tyranny of the Household(t 985). Ha
yatta kalm a sorunu daJa kapsam l olan ihm al sorunuyla ilikilidir. Bu konuda
bkz. der. Sw apna M ukhopadhyay, Women's Health, Public Policy and Commu
nity Action (Delhi: Manohar, 1998) v e Swapna Mukhopadhyay ve A Savrthri, Po
verty and Reproductive Choice (Delhi: Manohar, 1998).
9. Bu konuda bkz. Tinker, Persistent Inequalities!1990). Bu derlem edeki yazm
("Gender and Cooperative Conflict") aile ii blnmeleri etkileyen iktisadi ve top
lum sal etkenleri ele a lr ve bu blnmelerin blgeler arasnda neden bu kadar
farkl olduunu (szgelimi, G ney Asya, Bat Asya, Kuzey A frika v e in'deki ka
dn kart eilim lerin, Aa S ahra Afrikas y a d a Gneydou Asyadakinden ne
den daha gl olm a eilimi tadn) ve bu durum un ayn lkenin farkl blge
leri arasnda da (szgelimi Pencap v e Uttar Prade gibi Hindistan eyaletlerinde
toplumsal cinsiyet eilim lerinin bu dzeyde o k gl olm asna karlk, Kerala'da olm am as gibi) deiiklik gsterm esinin nedenlerini tartr. Kadnlarn g
reli konumlar zerindeki farkl etkiler arasnda da yakn balantlar vardr; sz
gelim i yasal haklar ile temel eim birbiriyle balantldr (nk yasaJ dzenle
m elerden yararlanma, okum a ve yazm a yeteneiyle ilikilidir); bkz. Salma Sobhan, Legal Status o l Women in Bangladesh (Dakka: Bangladesh Institute of Le
gal and Internationa) Affairs, 1978).
10. Aln paylalm asnda toplum sal cinsiyet blnm elerinin roln aydnlatan
266

nir.10 Deer sistemlerinin ve aile ii paylamlara dair detlerin de

erlendirilmesinde. kadn eitimi, kadn istihdam ve kadn mlki
yet haklan nemli bir rol oynayabilir ve bu sosyal" zellikler ai
lenin farkl (iyelerinin (refah ve zgrlklerinin yan sra) iktisadi
kaderleri bakmndan da ok nemli olabilir.11
B u kitabn genel temas balanmda bu iliki zerinde biraz da
ha durm ak gerekir. Yukarda tartld gibi, ktlklar en iyi ekilde
kazanlm haklarn kayb -besin maddesi satn alma zgrlnde
keskin bir azalma- bakmndan anlalr. Bu durum, bir btn ola
rak ailenin satn alabildii ve tketebildii besin maddesi miktarn
da bir ke yol aar. Aile iinde paylam sorunlar ktlk durum
larnda ciddi olabilirken, pek ok toplulukta normal karlanan s
rekli yoksulluk halinde bu sorunlar genel yetersiz beslenmenin ve
farkl aile yelerindeki aln belirlenmesi bakmndan byk nem
tar. Toplumsal cinsiyet eitsizliinin kadn kart eilimlerin g
l olduu yoksul toplumlarda kendisini e n kaba ve srekli biimde
aa vurduu alan besin maddesi paylamnda -ve (belki de daha
fazla) salk hizmetleri paylamnda- grlen srekli eitsizliktir.
Kadn kart eilimlerin kadnlarn toplumsal konumundan ve
iktisadi gcnden genelde etkilendii grlr. Erkein greli hki
m iyeti birok etkenle balantldr. ktisadi gcyle aile iinde bile
sayg uyandran eve ekmek getiren" kii olm a konumu bu etkenler a ra m d a yer alr. Madalyonun teki yznde, kadnlar hane
e le m e le r olarak bkz. Meggan Vaughan, The Stoy o f an Afacan Famine: Hun
ger, Gender and Politics in Malavi (Cambridge: Cambridge University Press.
1987); Barbara Harriss, *The Intrafamily Distribution ol Hunger in South Asia',
The PoStical Economy o f Hunger iinde, der. Jean Dr&ze ve Amartya Sen
(Oxford. Clarendon Press 1980) ve dierleri.
I t . Bu kontiann bazlar zgl Hindistan balamnda, lke i i ve d/f/yla kyasla
malar yapfarak tartlmtr. Bkz. D rtae ve Sen, India: Economic Development
end Social Opportunity (1995); ayrca bkz. Alaka Basu. Culture, the Status of
Women and Demographic Behaviour (1992); ve Agarwal. A Field o f One's Own
(1995). Farkl dezavantaj kaynaklar kk fcttsadi ya da toplumsal aralar dan
gruplarn, szgelimi zelikle yoksul alelerden gelen duMann zel yoksunluunun
zmlenmesi iin yaplan aratrmalarda zellide nemlidir. Bu konuda bkz.
der. Martha Alter Chen, Widows in India (Veni Delhi: Sage. 1998) veayn yaza
rn Perpetual Mourning: Widowhood in Rural India (D etti: Oxford University
Press. 1989; Pbadelprta, Pa.: University of Pennsylvania Press. 1999).
12. Bu konularda bkz. Amartya Sen. 'Gender and Cooperative Conflict*. Tinker.
Parsislent Inequalities (1 ^ 0 ) ve burada ad geen yazn.
267

halk tun dnda para kazanabildikleri ve kazandklar zaman, bu

nun hane halk iindeki paylamlarda da kadnlarn greli konu
m unu glendirme ynnde etki yaptn gsteren pek ok bulgu
vardr.
Kadnlar her gn ev iinde saatlerce alrlar, ancak karl
olmad iin bu alma kadnlarn ve erkeklerin ailenin ortak re
fahna ayn ayr yaptklar katklar hesaplanrken genellikle ihmal
edilir.u Ne var ki i ev dnda yapld ve alan kadn bir cret
kazand zaman, ailenin refahna yapt katk daha grnr hale
gelir. Bu durumda kadn dierlerine daha az baml olduu iin
kendisini daha ok ifade eder. Kadnlarn daha yksek bir stat el
de etmelerinin kz ocuklarn payyla ilgili fikirleri de etkiledii
grlr. O halde darda i arama ve alma zgrl kadnlarn
greli -ve m utlak- yoksunluunun azaltlmasna katkda bulunabi
lir. Bir alandaki zgrln (ev dnda alabilme zgrl) ba
ka zgrlklerin (alktan, hastalktan ve greli yoksunluktan z
grl artrarak) glenmesine de yardmc olduu grlr.
Kadnlarn kazanlm haklarnn genilemesi halinde dour
ganlk oranlarnn aaya doru ekildiini gsteren pek ok bul
gu vardr. Bu artc deildir, nk ocuk dourarak ve yetitire
rek en ok hrpalanan yaamlar gen kadnlarn yaamlardr ve
gen kadnlarn karar alma gcn pekitiren ve karlarna daha
fazla ilgi gsterilmesini salayan her ey genelde ok sk doum
yapmann engellenmesi ynndedir. rnein, Hindistanda y
z bulan blge zerinde yaplan karlatrmal bir aratrmada, ka
dn eitimi ve istihdamnn dourganlk oranlarnn azaltlmasnda
en nemli iki etken olduu ortaya kmtr." Kadnlarn zgrle13. Bkz. der. L. Beneria, Women and Development: The Sexual Division of Labor
in Rural Societies (New York: Praeger, 1962). Ayrca bkz. Jain ve Banerjee.
Tyranny of the Household(985); G ita Sen ve Grown, Development, Crises and
Alternative Visions (1987); der. Haief Afshat, Women and Empowerment: Illust
rations from the Third Worid{Londra: Macmillan, 1998).
14. Bkz. Mamta M urthi, Anne-Catherine G uio ve Jean Dreze, Mortality. Fertility
and G ender Bias in India: A District Level A nalysis', Population and Development
Review21 (Aralk 1995). Ayrca bkz. Jder. ean Drbze ve A m artya Sen. Indian De
velopment: Selected Regional Perspectives (Delhi: O xford University Press.
1996). Saptanan ilikilerin nedenselliine ilikin sorular ortaya atlabilir. Szgeli
mi, kadnlarn okuryazarlnn kadnn aile iindeki statsn ve konum unu etki-

268

meine katkda bulunan etkiler (kadn okuryazarl ve istihdam

dahil) dourganlk oranlarnda nemli bir farkllk yaratr. Dnya
nfus sorunu nun doasm ve arln deerlendirme balanmda
bu konuya tekrar dneceim. Hem kadnlarn hem de erkeklerin s
kntsn ektikleri evresel ar kalabaln yaratt genel sorun
lar. gelimekte olan dnyann pek ok toplumunda gen kadnlarn
hayatm olumsuz biimde etkileyen srekli ocuk dourmak ve ye
titirmekten kadnlarn zgrlemeleriyle yakndan balantldr.

D. OCUKLARIN HAYATTA KALM ASI VE

KADIN EYLEM LL

Kadn eitimi ve okuryazarlnn ocuklarn lm oranlarm azalt

m a eiliminde olduunu ortaya koyan pek ok bulgu vardr. Bu et
ki pek ok kanaldan iler; ancak belkide en dolaysz biimde ile
dii kanal, annelerin ocuklarnn refahna verdikleri nem ve ey
lemlilikleri sayg grd ve desteklendii takdirde annelerin aile
kararlarm bu ynde etkileme frsatna sahip olmalardr. Ayn e
kilde kadnlarn haklarnn tannmas, toplumsal cinsiyeti ar bi
imde gzetim altnda tutma eiliminin (zellikle gen kzlara kar
uygulanan) azaltlmas bakmndan da gl bir etki yaratt g
rlr.
layip etkilem edii ya da kadnlarn yksek konum unun ailenin gen kzlar okula
gnderm e eilim ini etkileyip etkilem edii sorulabilir. statistiksel olarak her ikisiy
le d e ilikili olan nc bir elken de olabilir. Ve yaknlarda yaplan a m pirik ara
trm alar. pek o k ailede -Hindistan'n toplumsal olarak geri blgelerindekiterin bi
le- kzlar dahil ocuklarn eilim grm eleri dorultusunda gl bir eilimin varl
n gsterir. Kapsam l bir aratrm a, kadn okuryazarlnn en a zo ld u u eyalet
lerde bile kz ocuklarn okula gnderm enin nem li* olduunu dnen ana ba
balarn dikkati ekecek kadar yksek bir oranda olduunu ortaya koyar: Rajasthan'da % 85, Bihar'da % 88, Uttar Prade'te % 82 ve M adya Prade'te % 93.
Kzlarn eitim grm elerinin nndeki balca engelin yaknlarda uygun b ir oku
lun bulunm am as olduu grlr - okuryazarln yksek ve dk olduu eya
letler arasndaki nem li bir fark iin bkz. Probe Team, P ublic R eport on B a s h
Education in India (Delhi: O xford University Press. 1999). Bu nedenle kamu si
yasetine nemli bir rol dmektedir. Son zam anlarda okuryazarl olumlu ynde
etkilem ek in zellikle Himaal Prade, Pencap, Rajasthan v e Utlar Prade'te ve
dier birka eyalette kamu siyaseti giriim leri olm utur.

269

Temel toplumsal cinsiyet eitsizlii olan lkelerde -Hindistan,

Pakistan, Banglade, in, Iran, Bat Asya ve Kuzey Afrika lkeleri
vb.- kz bebek ve ocuk lmleri genellikle daha yksektir. te
yanda, kz ocuklarn hayatta kalma bakmndan daha yksek bir
avantaja sahip olduklar Avrupa ya da Amerika ya da Aa Sahra
Afrikasnda tam tersi bir durum vardr. Hindistanda 0-4 ya gru
bunda erkek ve kz lm oranlan imdiki halde bir btn olarak l
ke ortalamas bakmndan birbirine ok benzemektedir, ancak top
lumsal cinsiyet eitsizliinin zellikle belirgin olduu kuzey Hin
distan'n pek ok eyaletini kapsayan blgelerde kadnlarn ar bi
imde dezavantajl durumu srmektedir.13
Bu sorunlara ilikin en ilgin aratrmalardan biri -Mamta Murthi, Anne Catherine Guio ve Jean D reze'nin nemli istatistiksel kat
klaryla- 1981 nfus saynmda Hindistann 296 blgesinden sa
lanan verilerle yaplmtr.16Ardndan Mamta Murthi ve Jean Dreze zellikle 1991 nfus saymndan salanan sonraki bulgularla ye
n i bir aratrma yaptlar. Bu aratrma. 1981 nfus saymm temel
alan bulgulan geni apta dorulad.17
Bu ara armalarda farkl -ancak balantl- bir nedensel i l i k i l e r
grubu incelenmitir. Aklanan deikenler, dourganlk oranlarm,
ocuk lm oranlarm ve ayn zamanda kz ocuklann hayatta kal
m a bakmndan tadklar dezavantaj (0-4 ya grubunda kz-erkek
lm rasyosunu yanstarak) kapsar. Bnlar, kadn okuryazarlk
oranlan, kadnlarn igcne kalm, yoksulluk vakalan (ve gelir
dzeyleri), kentleme boyutu, tbbi imknlara ulaabilme ve top
lumsal olarak ayrcalksz gruplarn (belirlenmi kastlar ve kabile
ler) nfusa oram gibi aklayc potansiyeli olan blge dzeyinde
15.1991 tarihli Hindistan nfus saym 0-4 ya grubunda btn Hindistan dze
yinde lm oranlarnn erkekler iin binde 25,6, kzlar iin ise 27.5 olduu gr
lr. Andra Prade, Assam, Him aal Prade, Karala ve Tamil Nadu'da, bu ya gru
bundaki kzlarn lm llk oran erkek lm oranlarndan daha dk, ancak
Hindistan'n belli bal dier eyaletlerinde daha yksekti. Kzlarn dezavantajl du
rum unun en belirgin olduu eyaletler. Bihar, Haryana, M adhya Prade, Pencap.
Rajaslan ve Uttar Prade idi.
16. Murthi, G uio ve Drze. Mortality, Fertility ve G ender Bias in India" (1995).
17. Bkz. Jean Drze ve M am la Murthi, "Female Literacy and Fertility: Recent
Census Evidence from India", oaltlm m etin (Centre for History and Econo
m ics, King's College, Cambridge, B. K 1999),

270

dier pek ok deikenle ilikilidir.1*

Deikenlerin ocuklarn hayatta kalmalar ve lmleri zerin
deki etkisi ile kadnlarn eylemliliinin -bu rnekte kadnlarn ig
cne katlm, kadn okuryazarl ve eitimi- ok yalandan balan
tl olmasn nasl karlamalyz? Kadnlarn okuryazarl ve ei
timi sz konusu olduu lde bu balantnn btnyle olumlu
olacam dnmek doaldr. Bu nokta burada, her zamankinden
daha ok gl bir biim de dorulanr.
Ne var ki, kadnlarn igcne katlm rneinde, toplumsal ve
iktisadi zmlemeler farkl ynlerde ileyen etkenleri saptama
eilimindedir. Birincisi, kazan salayan bir ie girmenin kadnla
rn eylemlilik rolleri zerinde pek ok olumlu etkisi vardr. Bu rol
ler genellikle ocuk bakmna daha fazla arlk verilmesini, ocuk
bakmna ilikin aile kararlarna daha iyi katlmalarm kapsar. kin
cisi, erkekler zor ev lerini paylama konusunda fazla duraksadk
lar iin, ocuk bakmna daha fazla ncelik verilmesi isteinin kar
lanmas, ev ileri ve ev d ilerin ifte ykn stlenen kadn
lar iin kolay olmayabilir. Bylece her iki ynde de bir etki olabi
lir. Murthi ve dierlerinin aratrmasnda blge dzeyinde toplanan
Hindistan verilerine ilikin zmleme, kadnlarn ev dnda al
malar ile ocuklarn hayatta kalmalar arasndaki balantya ilikin
istatistiksel olarak anlaml ve kesin bir riint vermez.15
Kadn okuryazarlnn ise, tam aksine, be yan altndaki o
cuk lmleri zerindeki olumlu etkisinin, erkek okuryazarl dik
kate alndktan sonra bile, belirgin ve istatistiksel bakmdan anlam
l olduu bulunmutu. Bu durum, dnyann pek ok lkesinde ve
zellikle lkeler aras karlatrmalarda kadn okuryazarl ile o
18. Btn Hindistanda grece daha birrnek olan farkl m lkiyet haklan formla
rnn etkisini incelem ek iin blgeler aras deikenleri odaya koyan yeterince ve
rinin olm ad grlm ektedir. Yaltlm bir temelde, kukusuz. Kerafada yaayan
Nair'lerin ok tartlan rnei vardr. Bu ailede uzun sredir anasoylu m iras (ka
dn m lkiyet haklarnn genelde ocuklarn h ayatla kalm alar ve zelde kz o
cuklarn hayatta kalm alar zerinde yaratt olumlu etkiyle elim ekten ok, ile
dii srece bu etkiyi dorulayan bir iliki) hkm srmektedir.
19. Kadnlarn igcne katlmlar ile be yan altn a den lm oranlar ara
snda olum lu bir ilikinin v a r olduu grlr, ancak bu iliki istatistiksel olarak an
laml deildir.

271

cuklarn hayatta kalmas arasnda gzlemlenen yakn ilikiye dair

artan bulgularla tutarldr." Bu rnekte ocuk bakm ve ev ilerine
erkek katlmnn esneksizliinden kaynaklanan sorunlar, kadnla
rn daha fazla kazanlm hak sahibi olmalarnn ve eyleyen olarak
oynadklar roln etkisini azaltmaz.
ocuklarn hayatta kalmalarnda toplumsal cinsiyet eilimleriy
iz ilgili (toplam deerlendirmeye ters den) bir konu daha vardr.
Bu deiken, hem kadn igc katlm orannn hem de kadn
d klan dezavantaj zerinde ok gl ohmlu etkiler yarattm or
taya koyar ve daha yksek dzeyimdeki kadn okuryazarl ile i
gcne katlm oranlarnn kz ocuklarn hayatta kalm a oranlan
bakmndan tadklar dezavantajn grece daha dk dzeyleriy
le gl biimde birletiini gsterir. Thm aksine, genel kalknma
ve modernleme dzeyiyle ilikili deikenlerin istatistiksel olarak
hibir anlaml etki yaratmad grlr v e m odanlem enin (kad nlann hak kazanmalaryla birlemedii zaman) ocuklarn hayatta
kalmas bakmndan toplumsal cinsiyet eilimlerini zayflatmaktan
ok glendirebilecei ortaya kar. Bu, baka eylerin yan sra,
kemleme, erkek okuryazarl, tbbi imknlarn ulalabilirlii ve
yoksulluk dzeyi iin d e (yoksullar arasnda daha yksekekek-kadn nispetleriyle ilikilenen daha yksek yoksulluk dzeyleriyle
birlikte) geerlidir. Hindistanda kalknma dzeyi ile azalan top
lumsal cinsiyet eilimleri arasnda hayatta kalm a bakmndan
olumlu bir balant olmadna gre, boun esas olarak kadn okur
yazarl ve kadn igc katlm gibi, kadnlarn eylemliliiyle
dorudan ilikili deikenler araclyla iledii grlr.
Kadnlarn eitimini artrarak eylemliliklerini glendirmenin
yaratt etkiyi biraz daha yorumlamak yerinde olur. Murthi, Guio
ve Dreze'nin istatistiksel zmlemeleri, niceliksel olarak, kadn
okuryazarlnn ocuk lmleri zerinde yaratt etkinin olaa
nst byk olduunu gsterir. Bunun ocuk lmlerinin azaltl
20. teki kalklarn yan sra. bkz. J. C. Caldwell. "Routes to Low Mortality In Po
or Countries", Population a n d Developm ent Review 1 2 (1 9 8 6 ); ve Behrman ve
Wolfe, "How does M other's Schooling Affect Family Health, Nutrition. Medical
Care Usage and Household Sanitation?* (1987).

272

masndaki etkisi ayn ynde ileyen dier deikenlerden daha gldr. rnein, dier deikenler sabit tutulduunda, kadn okurya
z a r l k orannda kabaca % 22'den (Hindistan iin 1981 rakamlary
la) % 75 'e kan bir art, be yam albndaki erkek v e k z ocukla
rn lmlerine ilikin tahmini deeri k ii bama binde 156dan (ge
ne 1981 rakamlaryla) 110a indirir.
ocuk Kilimlerinin azatmasnda bir ara olarak kadn okurya
zarlnn yaratt gl etki, szgelim i erkek okuryazarlnm ya
da genel yoksulluun azaltlmasnn grece etkisiz rolne ters d
er. Erkek okuryazarlnn ayn (anda (% 22den 7 5 e ) artrlma
s be ya altnda nliimliiliiv oranm sadece kii bama binde
169'dan 141e indirir. Ve yoksulluk orannda % 50'lik bir aratma
(1981 rakamlarna gre) be ya alt lmlerin tahmini d eg in i sadece kii bama binde 156dan 153e indirir.
Buradan, kadnlarn eylem liliiyle ilg ili baz deikenlerin (bu
rnekte kadn okuryazarlnn) toplumsal refahn artrlmasnda
(zellikle ocuklarn hayatta kalmas), toplumun genel refah dze
yi ile ilg ili deikenlerden ok daha e m li bir red oynad sonu
cu kmakladr Bu hniglann nemli pratik ierinden vardr.21 Her
iki deiken tipi kamu eylem lilii araclyla etkilenebilir, ancak
her biri kamu mdahalesinin olduka farkl biimlerini gerektirir.

E . EYLEM LLK, ZG RLEM E VE

D O U R G A N L I IN AZALTILM ASI

Kadn eylem liliinin rol, dourganlk oranlarnn aa ekilmesi

hakmnHan da zellikle nemlidir Yksek doum oranlarnn ters
etkileri, pek ok A syal ve Afrikal kadnn temel zgrlklerinin
rutin hiimde inkrna -srekli ocuk dourma ve ocuk bakmy
la- yol aar. Sonu olarak, kadnlarn refah ile kadnlarn eylemlilii arasnda, dourganhk riinliisnn deitirilm esi bakmndan
sk bir balant vardr. Bu dnmmda, doum oranlarnda meydana
geien aratmalarn ardndan genellikle kadnlarn stat ve gUCde
21. Bunla- Jean Drzoyie ortak kitabmzda kapsaml biimde tartlmtr: n<fe: E conom ic D evelopm ent a nd Social Cfcporfun#fy(1995).
hiC&VOldiHUcKdtav

273

bir artn meydana gelmesi artc deildir.

Bu balantlar Hindistan'n toplam dourganlk orannda gr
len blgeleraras deiimlere yansr. Aslnda, Murthi, Guio ve Drez e nin zmlemesinde yer alan btn deikenler iinde, dour
ganlk konusunda istatistiksel bakmdan anlaml olan yegne dei
kenler kadn okuryazarl v e kadnlarn igcne katlmlardr.
Gene, bu zmlemeden hareketle, zellikle genel iktisadi ilerle
meyle ilgili deikenlerin daha zayf etkileriyle kyaslandnda ka
dnlarn eylemliliinin ne kadar nemli olduu glii biimde orta
ya kar.
Kadn okuryazarl ile dourganlk arasndaki olumsuz balan
tnn genellikle ampirik olarak kurulduu grlr.22 Bu trden ba
lantlar baka lkelerde de geni apta gzlemlenmitir ve Hindis
tan da da grlmesi artc deildir. Eitim grm kadnlarn s
rekli ocuk bakmna mahkm olmak istememeleri bu deiimin
gereklemesinde belirgin biimde rol oynar. Eitim daha geni bir
vizyon salar ve aile planlamas bilgisinin daha alt dzeylere yayl
m asna yardmc olur. Ve kukusuz eitimli kadnlart dourganlk
ve dourma meselelerini de kapsayan aile kararlarnda kendi ey
lemliliklerini gerekletirmek iin daha byk, bir zgrle sahip
olma eilimi gsterirler.
Hindistanda toplumsal olarak en ileri eyaletin, yani Kerala nn
zel durumuna da burada deinmek gerekir. Kerala, kadn eylemli
lii temelinde dourganln azaltlmasnda zellikle baarl ol
mutur. B ir btn olarak Hindistan iin toplam dourganlk oran22. Konuya likin bulgularn ye r ald eitli kaynaklar eletirel incelem eye tabi
tutulm utur ve doal olarak farkl am pirik aratrm alar bu eletirel incelemelerin
apayr gcyle birleecek ortaya kar, "Eletirel perspektifler" iin zellikle bkz.
der. Caroline H. Bledsoe, John B, Casterline, Jennifer A. Johnson-Kuhn ve John
G. Haaga, Critical Perspectives on Schooling and Fertility In the Developing
World (Washington D.C.: National Academ y Press, 1999). Ayrca bkz. Susar
Greenhatgh, Situating Fertility: Anthropology and Demographic Inquiry (Camb
ridge: Cambridge University Press, 1995): Robert J. Barro ve Jong-W ha Lea, In
ternational C om parisons o f Educational Attainm ent', How do N ational Policies
Affect Long-run G row th? Balkl konferansa sunulan tebli, D nya Bankas'.
W ashington D.C., 1993; Robert Cassen, katklarla birlikte, Population and Deve
lopment: Old Debates, New Conclusions (Washington D.C.: Transaction Books
for Overseas Development Council, 1994).
274

P 18ARKA/0 i t a k k Xalkntfu

run 3,0n zerinde olmasna karlk, Kerala'daki oran yenileme

dzeyinin (2,0 civarnda, kabaca ifade etm ek gerekirse her ifte
iki ocuk) olduka altna, 1,7ye dmtr. Bu oran in'in 1,9
olan dourganlk orannn da nemli lde altndadr. Keralanm
yksek kadn eitim dzeyi doum orannda hzl bir d salan
mas bakmndan zellikle etkili olmutur. Kadn eylemlilii ve
okuryazarl lm oranlarnn azalmas bakmndan da nemli ol
duu iin, kadnlarn eylemlilii (kadn okuryazarl dahil) doum
oranlarnn azalmasna da -daha dolayl biimde- yardmc olur,
nk lm oranlarnda, zellikle ocuk lm oranlarnda bir azal
mann dourganlk oranlarnn azalmasna katkda bulunma eilimi
gsterdiini ortaya koyan baz bulgular vardr. Kerala, kadnlarn
kazanlm haklan ve eylemlilikleri bakmndan da baka olumlu
zelliklere sahiptir. Bu zelliklerden biri, topluluun temel ve etkin
bir paras olarak kadnlarn mlkiyet haklarnn daha fazla kabul
edilmesidir." Sonraki blm de dier olas nedensel balantlarla
birlikte b u ilikileri biraz daha irdeleme frsat olacak.

F. KADINLARIN SYASAL,
TO PLU M SA L VE K TSA D ROLLER

Genellikle erkeklerin kulland frsatlara sahip oim alan halinde

kadnlarn yzyllardr erkeklerin kendilerine ait olduunu iddia et
tikleri im knlan kullanmakta hi de baansz olmadklarn gste
ren pek ok bulgu vardr. Gelimekte olan lkelerin ounda kadn
lara en yksek siyasal dzeylerde ancak zel koullarda frsat veri
lir. Bu koullar genellikle sz konusu kadnlarn yksek mevkilerdeki kocalarnn ya da babalarnn lmyle ilikilidir. Ortaya
kan ans hemen her zaman byk bir kararllkla deerlendirilmi
tir. Sri Lanka, Hindistan, Banglade, Pakistan, Filipinler, Burma ya
da Endonezyada en st nderlik konumlarnda yer alan kadnlarn
23. Bu v e ilgili konularda bkz. Am artya Sen, "Population: Delusion and Reality",
New York R e view o f Books, 22 Eyll 1994; Population P olicy: Authoritarianism
Versus Cooperation (Chicago: M acArlhur Foundation, 1995); ve "Fertility and
Coercion", University o f Chicago L a w Review 6 3 (1996).

275

yakn tarihi gayet iyi bilinir. Ancak kadnlarn farkl siyasal faaliyet
ve toplumsal inisiyatif dzeylerinde oynayabilecekleri role -frsat
verildiinde- daha fazla ilgi gstermek gerekir.*4
Kadnlarn eylemlilikleri sosyal yaam zerinde de ayn ekilde
kapsaml bir etki yapabilir. Bunlar baz durumlarda gayet iyi bilinen
ve beklenen ya da uygun grlen rollerdir (dourganlk oranlarnn
azaltlmasnda -yukarda tartlan- kadn eitiminin yaratt etki bu
konuda iyi bir rnektir). Ne var ki, daha fazla aratrma ve zm
leme gerektiren bala balantlar da vardr. Daha ilgin hipotezler
den biri. erkeklerin etkinlii ile iddet ieren sularn yaygnl ara
sndaki ilikiyle ilgilidir. Dnya apnda iddet ieren sulann ou
nun erkekler tarafndan ilendii kabul edilir, ancak bu durumun he
nz yeterince ele alnmam olas nedensel etkileri vardr.
Hindistanda ilgin bir istatistiksel bulgu, nfus iindeki erkekkadn oran ile iddet ieren sulann azl arasnda gl -ve ista
tistiksel olarak ok anlaml- bir iliki olduunu gsteren, blgeler
aras kapsaml karlatrmalarla ilgilidir. Aslnda, cinayet oranlar
ile nfus iindeki kadn-erkek oran arasndaki ters balant pek
ok aratrmac tarafndan gzlemlenmi ve nedensel srelere ili
kin alternatif aklamalar yaplmtr.55 B azdan iddet ieren sula24. Bkz. Birlem i Milletler, ESCAP, Integration of W om ens C oncerns into Deve
lopment Planning in Asia and Ihe Pasific (N ew York: Birlem i Milletler, 1992),
zellikle Rahman Sobhan'n tezi ve burada verilen kaynaklar. Pratik sorunlar ka
dnlarn toplum iindeki rollerine d a ir toplumsal anlayla yakndan ilikilidir ve bu
nedenle fem inist aratrmalarn m erkezi tem alarna deinir. Pek ok klasii kap
sayan bir makaleler derlem esi iin bkz. der. Susan M oller Okin ve Jane Mansbridge, Fem inism (Cheltenham , B. K.: Edward Elgar, 1994). Ayrca bkz. Catherine
A. Mackinnon, Fem inism U nm odified (Cambridge, M ass.: Harvard University
Press, 1987) ve Barbara Johnson, The F em inist Difference: Literature, Psycho
logy, R ace a n d G ender (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1998).
25. Bkz. Philip Otdenberg, Sex Ratio, Son Preference and Violence in India: A
Research Note", Econom ic a n d Political Weekly, 5-12 Aralk 1998: Jean Drze
ve Reetika Khera, Crime, Society and G ender in India: Som e Clues for Homici
dal Data', oaltlm m etin (Centre for Developm ent Economics, Delhi School
o f Economics, 1999). lgin bulgulara ilikin aklam alar iktisadi ve toplumsal et
kenlerin yan sra kltrel etkenleri de kapsar. Buradaki ksa tartm a iktisadi ve
toplumsal etkenler zerinde younlasa da, psikoloji v e deerlerle ilgili bariz ba*
lantlar d a va rd r. Ahlk ve tutum lar ta km n d a n temel toplum sal cinsiyet kyasla
malar iin bkz. Carol Gilligan, In a D ifferent Voice (Cambridge, M ass.: Harvard
University Press, 1982). H indistan'da en dikkate d e er cezaevi reform unun bir

276

m meydana gelmesini erkek ocuklarn daha ok tercih edilmesiy

le (iddet ieren bir toplumla daha kolay baa kabilmek iin) ilikilendiren nedensel a k la m a la r bulmaya almlar, bazlan da
(iddete daha az eilimli olan) kadnlarn sayca daha ok olmalanyla su oranlarnn dkl arasnda bir balant grmlerdir.26
Gerek iddet ieren sula ve gerekse cinsiyet orannda erkeklerin
ar basmasyla ilikili olan nc bir etken de olabilir. Burada
pek ok sorun ayrt edilir, ancak toplumsal cinsiyetin nemini ve
kadn, eylemliliinin erkek eylemlilii karsndaki etkisini herhan
gi bir alternatif aklamada gz ard etmek zordur.
ktisadi etkinliklere dnecek olursak, kadnlarn katlm da b
yk bir farkllk yaratabilir. Pek ok lkede kadnlarn gnlk ikti
sadi ilere grece dk katlmnn bir sebebi iktisadi kaynaklara
grece yetersiz ulamdr. Gelimekte olan lkelerde toprak ve ser
maye mlkiyeti genellikle ailenin erkek yelerine ayrlmtr. Kay
nak eksiklii nedeniyle bir kadnn ok mtevaz lde de olsa bir
i kurmas genellikle ok zordur.
Toplumsal dzenlemelerin standart erkek mlkiyeti uygulama
sndan sapt durumlarda kadnlarn i hayatnda ve iktisadi konu
larda byk bir baaryla inisiyatif alabildiklerini gsteren pek ok
bulgu vardn. Kadn k a t l m n n sadece kadnlara gelir salamakla
k a lm a d , k a d n la r n glenmi stat ve bamszlndan (yukar
da tartlan, lm ve dourganlk oranlarnn azalmas dahil) kay
naklanan toplumsal yararlar da salad aktr. Bylece, kadnla
r d n cezaevi m dr Kiran Bedi'den gelm i olmas, nem li b ir olgu olarak g
rlebilir. Kiran Bedinin bu radika! deiim e ilikin deerlendirm eleri ve karlat
m uhalefet iin bkz. Kiran Bedi, It's A lw ays Possible: Transform ing One o f the
Largest Prisons in th e W orld (Yeni Delhi: Sterling. 1998). Toplumsal deiim de
bu trden kadn nderliinin doasna ilikin alternatif aklam alar arasnda ay
tm yapm ak gibi nem li bir sorunu burada e!e alm ay dnm yorum , nk bu
kitapta sunulan zm lem e bu karm ak konuyu zm lem eye alm am gerek
tirmiyor.
26. O ldenberg birinci hipotezi savunur: ancak bkz. Arup Mitra, 'S e x Ratio and Vi
olence: Spurious R esults', Econom ic a n d Political Weekly, 2-9 O cak 1993. Drze ve Khera ters ynde bir nedensellik ieren bir aklam a getirirler. Ayn zam an
da burada verilen, daha eski aratrm alan da kapsayan yazna bkz. rn. Raj Nayar, Violence a n d C rim e in India: A Q uantitative Study (Delhi: Macmillan, 1975);
S. M. Edwards, C rim e in India (Jaipur: Printwell Publishers, 1988); der. S . Venu9opal Rao, Perspectives in C nm inology (Delhi: Vikas, 1988).

277

rn iktisadi katlm hem bir dl salamakta (aile kararlarnda ka

dnlara uygulanan toplumsal cinsiyet nyarglarnn azalmasna yol
aar), hem de genelde toplumsal deiim zerinde byk bir etki
yaratmaktadr.
Banglade 'te Grameen B ankn dikkat ekici baars bu konu
da iyi bir rnektir. Muhammed Yunusun balatt bu kk ve ge
ni ufuklu kredi hareketi, kadnlarn tarmsal kredi piyasasnda ma
ruz kaldklar ayrmclk nedeniyle oluan dezavantajl durumlar
n. onlara kredi salamak iin zel bir aba harcayarak srekli bi
imde azaltmay amalamtr. Sonuta Grameen B ank'n mteri
leri arasnda kadnlar ok yksek bir orana ulamtr. B a n k a n n
ok yksek geri deme oran (% 98 'e yakn olduu bildirilir) konu
sunda edindii dikkat ekici sicil, kadnlarn kendilerine salanan
frsatlara gsterdikleri tepkiyle ve bu tr dzenlemelerin devamm
salama beklentileriyle ilikisiz deildir.27 Banglade'te gene geni
ufuklu bir kii olan Fazle Haan Abed in nderlik ettii BRACye
kadnlarn katlmna nem verilmitir.2Banglade teki bu ve dier
iktisadi ve toplumsal hareketler sadece kadnlara den pay ar
trmakla kalmad, toplum iinde kadn eylemliliinin artmasyla
baka byk deiikliklere de yol at. rnein, son yllarda Bang
ladete dourganlk orannda grlen k e s k in dn, kadnlarn
toplumsal ve iktisadi ilere giderek daha ok katlmalarna e k ola
rak, krsal Bangladete bile aile p lanlamas im k n la r n n daha faz
la salanmasyla balantl olduu grlr.29
27. Bir dier elken yksek geri dem e oran araynda grup sorum luluunun kul
lanlmasdr. Bu konuda bkz. M uham m ad Yunus ve Alan Jolis, B anker to the Po
or. M icro-tending a n d the Battle A g a in st W orld P overty (Londra: Aurum Press,
1998). A yrca bkz. Lutfun N. Khan Qsm ani, Credit and W om en's Relative Well
being: A Case Study of the G ram een Sank, Bangladesh" (Doktora tezi, Queen's
University o f Belfast, 1998). A yrca bkz. Kaushik Basu. A nalytical Developm ent
Economics (Cambridge, Mass.: MIT Press, 1997), blm 13 ve 14; Debraj Ray,
Developm ent Economics (Princeton: Princeton University Press, 1998), blm 14.
28. Bkz. Catherine H. Lovell, B reaking the Cycle o f Poverty: The B R A C Strategy
(Hartford, Conn.: Kumarian Press, 1992).
29. Bkz. John C. Caldwell, Barkat-e Khuda, Bruce Caldwell, Indrani Pieries ve
Pat Caldwell, "The Bangladesh Fertility Decline: An Interpretation", Population
a n d Developm ent R e v ie w 2 5 { 1999). Ayrca bkz. John Cleland, James F. Phillips,
sajeda Am in ve G. M. Kamal, The Determ inants o f Reproductive Change in
Bang-ladesh: S uccess in a C hallenging Environm ent (W ashington D.C .: World

278

Kadnlarn iktisadi ilere katlmnn eitlilik gsterdii bir di

er alan toprak mlkiyetiyle ilikili olan tarmsal faaliyetler alan
dr. Bu alanda da kadnlarn ekonominin ileyii zerinde kesin bir
etki yaratabildikleri ve toplumsal dzenlemelerle ilikili iktisadi
frsatlar vardr. Aslnda, kendine ait bir tarla (Bina Agarwal'm
dedii gibi) kadnlarn inisiyatifi ve giriimi zerinde byk bir et
ki yaratabilir ve bu etkinin kadnlarla erkekler arasndaki iktisadi ve
toplumsal g dengesi zerinde uzun erimli sonulan olabilir.50
Benzer konular, kadnlarn evresel gelimelerde, zellikle doal
(bitki rts gibi) kaynaklarn korunmasnda oynadklar roln, on
larn hayatlar ve yaptklar ile belirli bir balant iinde kavran
masyla ortaya kar.31
Aslnda kadnlarn haklarnn tannmas bugnn dnyasnda
pek ok lkenin kalknm a srecinde etkisi olan nemli konulardan
biridir. Buradaki etkenler, kadn eitimini, onlarn mlkiyet rntsn, i bulma frsatlarn ve igc piyasasnn ileyiini kapsar.21
Ancak bu klasik deikenlerin tesine geersek, bu etkenler is
tihdam dzenlemelerinin doasn, ailenin ve toplumun kadnlarn
iktisadi etkinliklerine ynelik genel tutumlarm, bu tutumlar tevik
eden ya da bunlara direnen toplumsal ortamlar da kapsar.33 Naila
Bank,1996) ve John Bongaarts, T he Role of Fam ily Planning Program m es in
Contem porary Fertility Transition", The Continuing Dem ographic Transition i an
da. der. G . W. Jones vd. (N ew York: O xford University Press, 1997).
30. Bkz. Agarwal, A F ield o f One's Own (1995).
31. Bkz. Henrietta Moore v e Mgan Vaughan, C utting Dow n Trees; Gender, Nut
rition a n d A gricultural C hange in the N orthern Province o f Zam bia, 1890-1990
(Portsmouth, N. H.: Heinemann, 1994),
32. leri piyasa ekonom ilerinde bile kadnlarn igc piyasasnda ve toplum iin
deki iktisadi ilikilerde stesinden gelm ek zorunda olduklar pek o k zorluk var
dr. Bkz. Barbara Bergmann, The Econom ic Em ergence o f W omen (New York:
Basic Books, 1986); Francine 0 . Blau ve M arianne A. Ferber, The Econom ics o f
Women, M en a n d W ork (Englewood Cliffs, N. J.: Prentice-Hall, 1986); Victor R.
Fuchs, W om en's Q uest fo r E conom ic E quality (Cambridge, Mass.: Harvard Uni
versity Press, 1988); C iaudia Goldin, Understanding the G ender Gap: A n Econo
m ic H istory o f Am erican W om en (N ew York: Oxford University Press, 1990). Ayr
ca bkz, der. M arianne A. Ferber, Women in the La b or M a rke t (Cheltenham , B. K.:
Edward Elgar, 1998).
33. Kadnlarn eylem lilikle rini ve zerklikleri'ni kadn okuryazarl ya da istihdaI I I gibi deikenlerle balantl basit istatiksel yaklamlar zerinde odaklanarak
formle etm enin yol at b ir ar basitletirme tehlikesi vardr. Bu konuda ighil bir antropolojik zmleme iin bkz. Alaka M. Basu, Culture, Status o f Women,

279

Kabeerin Dakka ve Londradaki Bangladeli kadnlarn iktisadi

konumlarna ilikin aydnlatc almasnn gsterdii gibi, ge
m iten gelen sreklilikler ya da kopular yerel ortamda geerli ola
iktisadi ve toplumsal ilikilerden gl biimde etkilenir.34 Kadn
larn deien eylemlilii iktisadi ve toplumsal deiim in balca
araclarndan biridir ve bu eylemliliin hem saptanmas hem de or
taya koyduu sonular kalknma srecinin pek ok tem el zelliiy
le yakndan ilikilidir.33

G. S O N U N T E L N D E B R Y O R U M

Kadnlarn eyleyen roln odaa yerletirmek onlarn refah ze

rinde dorudan bir etki yaratr, ancak asl etki alan daha da teye
gider. B u blmde, eylemlilik ile refah arasndaki aynm -ve ba
lanty- incelemeye ve kadn eylemliliinin etki alarum ve gcn
iki zgl alanda aydnlatmaya altm: (1) ocuklarn hayatta kal
m alar ve (2) dourganlk oranlarnn azaltlmas. Bu meselelerin
her ikisi de zgl olarak kadnlarn refahnn gzetilmesini aan ge
nel kalknmayla ilgilidir. Bunnla birlikte kadnlarn refah -grd
mz gibi- konuyla dorudan ilikili ve bu genel kazanm lann pekitirilmesinde arac olarak nemli bir role sahiptir.
Ayn rol, bir yandan tarmsal kredi ve iktisadi etkinliklerden, te
yandan, siyasal ajitasyon ve toplumsal tartmalara kadar deien
dier pek ok iktisadi, siyasal ve toplumsal eylem iin de geeriidir. Kadn eylemliliinin geni etki alan kalknma aratrlma!an
ane/ Dem ographic B ehavior (Oxford: Clarendon Press, 1992). Ayrca bkz. Roger
Jeffrey ve Alaka M. Basu'nun (der.) sunduklar aratrmalar: G irl's Schooling, Wo
m e n s Autonom y a n d Fertility Change in South Asia (Londra: Sage, 1996).
34. Bkz. Naila Kabeer, T h e Power to Choose: Bangladeshi W om en and Labour
M arket Decisions In London and Dhaka", oaltlm melin (Institute o f Develop
m e n t Studies, University of Sussex, 1998).
35. Bamszlktan bu yana Hindistan'daki kadnlarn deien rolne (ve uzun
erimli sonularna) likin bir tartm a iin bkz. der. Bharati Ray ve Aparna Basu.
F rom Independence Towards Freedom (Delhi: O xford University Press, 1999).
36. UN DPS Hum an D evelopm ent Report 1995 (N ew York: O xford University
Press, 1995) toplumsal, siyasal ve iletm e nderliinde lkelere gre toplumsal
cinsiyet farkllklarn inceler; toplumsal cinsiyet eitsizliini daha grenekse! gs
tergelerle ele alr. Bkz. burada verilen yazn.
280

nn olduka ihmal edilmi alanlarndan biridir ve bu durumun m ut

laka dzeltilmesi gerekir. Bugn siyasal kalknma ekonomisinde
hibir eyin kadnlarn siyasal, iktisadi ve toplumsal katlm ve li
derliinin yeterince kabul kadar nem li olmad sylenebilir. As
lnda bu, zgrlk olarak kalknmann hayati bir yndr.

281

IX

N fu s , b e s in m a d d e le r i v e z g rl k

Yaadmz ada dehet verici ve irkin olaylar az deil, ancak

grlmemi bir refah dnyasnda yaygn aln srp gitm esi ku
kusuz bu olaylarn en ktlerinden biri. John M ilton'un szleriyle
on fke tanras kadar gazap dolu, cehennem kadar korkun"
olan ktlklar insann elini ayana dolatran dehetiyle pek ok l
keyi ziyaret ediyor. Aynca, dnyann pek ok kesiminde yerel d
zeyde yaanan iddetli alk, istatistiksel olarak diiranli biimde
yz milyonlarca insann takatini keserek ve tmlann olduka byk
bir blmn ldrerek muazzam bir sefalete neden oluyor. Yaygn
al daha da trajik hale getiren, bu olay m odem dnyann ayrl
maz bir paras olarak, nlenmesi mmkn olmayan bir trajediymi
gibi (antik Yunan trajedileri gibi) kabul etmemiz ve anlayla karlamamzdr.
282

Alk, yetersiz beslenme ve ktln doasnn ve iddetinin sa

dece besin maddesi kts zerinde younlalarak deerlendirme
ye kar ktm. Bununla birlikte besin maddesi kts, baka ey
lerin yan sra aln hkm srmesini etkileyebilen deikenler
den tin d ir. Besin maddelerinin tketiciler tarafndan satn alnabil
dii fiyat bile besin maddesi ktsnn byklnden etkilenebi
lir. Ayrca, besin maddesi sorunlarm (ulusal ya da yerel dzeyden
ok) kresel dzeyde ele aldmzda d ekonomiden besin m ad
desi salama frsat olmaz. Bu nedenlerle, kii bana besin madde
si retiminin dnya apulda dmesinden duyulan ve sk sk dile
getirilen korku b ir yana braklamaz.

A. D N Y A D A B R B E S N M A D D E S K R Z VAR M I?

Peki bu korku hakl m? Dnya besin maddesi kts, ikisi arasn

da bir yan varm gibi, dnya nfusunun gerisine m i dyor?
Tam da bunun gereklemekte olduu ya da ksa srede gerekle
ecei korkusu, bu ynde grece pek az bulgu olmasna ramen,
dikkate deer bir dayanaa sahiptir. rnein, M althus iki yzyl ka
dar nce, besin maddesi retiminin yar kaybetmekte olduunu ve
nfus ile besin maddelerinin doal art arasndaki orantTm n so
nu olarak dengesizlemesinin byk felaketlere yol aacam d
nyordu. Malthus, iinde yaad on sekizinci yzyl sonu dn
yasnda, insan saysnn geim aralarm geride brakt bir dne
min oktan geldiine tamamen ikna olmutu.' Ne var ki, Malt
hus'un nl kitab Essay on Populationm ilk kez yaymland
1798den bu yana dnya nfusu neredeyse alt kat artm, ancak ki
i bana besin maddesi retimi ve tketimi M althusun yaad
1. Thom as Robert Malthus, E ssay on the Principle o f Population, A s It Affects the
Puture Im provem ent o f Society, with Rem arks on th e Speculation o f Mr. Dodwin,
M. Condorcet, a n d O th e r Writers (Londra: J. Johnson, 1798), blm 8; Penguin
Klasikleri dizisinde, A n E ssay on the Principle o f Population; and, A Sum m ary Vi
e w o f the Principle o f Population, der. Anthony Flew (Harm ondsw orth: Penguin
Books, 1982), s. 123. Ayrca bkz. The Works o f Thom as R obert Malthus, der. E.
A. W rigley ve David Soudan (Londra: William Pickering, 1986), aydnlatc bir gi
ri yazsyla.

283

dneme kyasla ok nemli lde daha yksek bir dzeye ulam

ve bu genel yaam standartlarnda grlmemi b ir artla birlikte
gereklemitir.
Ne var ki Malthus "un kendi anda yapt ar nfus (o sra
da bir milyardan azd) tansnda ve nfus artnn korkun sonu
larna ilikin tahmininde fena halde yanlm olmas, btn zaman
larda nfus artna ilikin korkularn tmnn ayn lde hatal
olduunu gstermez. Peki imdiki durum nedir? Besin maddesi
retimi nfus artyla giritii yar gerekten kaybediyor mu?
Tablo 2 bir btn olarak dnya iin, yan sra yllk ortalamala
ra gre (yllk dalgalanm alara yol a hatalardan kanmak iin)
1979-1981 ortalamas baz (100) alnarak belli bal baz blgeler
iin kii bana den besin maddesi m iktar endekslerini vermek
te; endeks deerleri 1996-1997'ye kadar gitmektedir (1998 rakam
larnn eklenmesi temel grnm deitirmez). Bu tabloya gre,
sadece kii bana den dnya besin maddesi m iktarnda gerek
bir azalma olmamakta (tam aksine), kii ba ma en byk artlar da
nc dnyann daha youn nfusa sahip blgelerinde (zellikle,
in, Hindistan ve Asya'nn arta kalan ksm) gereklemektedir.
N e var ki, A frika'nn besin maddesi kts azalmtr (bu duru
mu yukarda yorumladm) ve Afrikada hkm sren yoksulluk ok
krlgan bir durum yaratmaktadr. Ancak daha nce (7. blmde)
tartld gibi, Aa Sahra Afrikas'm n sorunlar esas olarak ge
nel bir iktisadi krizin yansmasdr; aslnda zgl olarak bir besin
maddesi retimi krizi deil, iktisadi bileenlerinin yarn sra gl
toplumsal ve siyasal bileenleri de olan bir kriz. Besin maddesi re
timi yks daha kapsamh terimlerle ele alnmas gereken daha zor
bir duruma denk der.
Esaken u srada dnya besin maddesi retiminde nemli bir
kriz yoktur. Kukusuz, besin maddesi retiminin art oram zama
na gre deiiklik gsterir (ve iklimle ilgili zorluklarn yaand
baz yllarda, yaygaraclara bir ya da iki yl gsteri yapma ans ve
ren bir azalma olur) ancak trend gayet ak biimde yukan doru
dur.
284

TABLO 2: B lg e le re g n k i i b a n a b e sin m addesi Orem e n d eksleri

Blgeler

1974-1976

1979-1981

1984-1986

1994-1996

1996-1997

Dnya

97.4

100,0

104,4

108,4

111,0

Afrika

104,9

100,0

95,4

98,4

96.0

Asya
Hindis lan
ftn

94,7
96,5
90,1

100,0
100,0

oox>

111,6
110,7
120,7

138,7
128,7
177,7

144,3
130,5
1923

Avnpa

94,7

100,0

107,2

102^

105,0

Kuzey ve
Orta Amerika 90,1
ABD
89,3

100,0
100,0

99,1
99,3

99,4
1023

100,0
1033

Gney
Amerika

100,0

102,8

114,0

117,2

94,0

N o t 1979-1981'e ilikin O yllk ortalama baz alnrken, 1984-1986.1994-1996

ve 1996-1997 yllarna ilitin er yllk ortalamalar Birlemi Milletler (1995.
1998) tablo 4ten salanmtr. Daha erken yllara (1974-1976) likin O yllk or
talamalar Birlemi Milletler (1984), tablo 1'l temel alr. ki karlatrma grubu
arasnda kk greli arlk farkllklar olabilir. Bu nedenle gruplann 19791981 'in ki yan arasnda lam bir kyaslanablriSc salayaca dnlmemelidir,
ancak bu durumun yol at nicelksei CarkMn ok kk olmas muhtemeldir.
Kaynaklar: Birlemi Milletler, FAO Q u a rte rly B ulletin o f Statistics, 1995 ve 1998
ve F A O M on th ly Bulletin o f Statistics, Austos 1984.

B.
U n i s A D TEVKLER
V E BESN M A D D ES RETM

Dnya besin maddesi retiminde grlen bu ykseliin, tablo 2 de

grld gibi, dnya besin maddesi fiyatlarnda keskin br d
trendine ramen gerekletiini belirtmek gerekir. Kapsanan d285

TABLO 3: 1990 deerine g r A B D D olan (Herinden besin m addesi fiyatlar.

1950'1952d en 1995-1997'ye

Besin maddeleri
Buday
Pirin
Sorgum
Msr

1950-1952

1995-1997

Deiim %

427,6
789,7
328,7
372,0

159,3
282,3
110,9
119,1

-62,7
-64,2
-66,2
-68,0

N o t Birimler G-5 imalat Birim Deeri (MUV) endeksine gre uyarlanm metrik
ton bana sabit (1990) ABD Dolar 'dr.
Kaynaklar. Dnya Bankas, Com m odity M arkets a n d the Developing Countries.
Kaem 1998, tabio A l (Washington D.C.): Dnya Bankas, Price Prospects for
M ajor Prim ary Commodities, c. 2, tablo AS, A10, A1S (Washington D.C., 1993).

nem -krk be yldan fazla- 1950-1952den 1995-1997ye kadar

uzanr. Bu. Kuzey Amerika dahil dnyadaki pek ok ticari besin
maddesi retim alannda daha fazla besin marktesi retmek iin ge
erli olan iktisadi teviklerde bir azalmay gerektirir.
Besin maddesi fiyatlar, kukusuz, ksa vadede dalgalanr ve
1990lann ortalarnda meydana gelen artta tepki olarak sk sk pa
nik doln ifadeler grlmtr. Ancak bu 1970ten beri grlen b
yk de kyasla kk bir ykseliti (bkz. ekil 9). Aslnda,
uzun vadeli trendde gl bir azalma vardr ve greli besin madde
si fiyatlarnn uzun vadede aa doru inme trendinin tersine dn
dn gsteren hibir belirti yoktur. Son yl iinde, yani 1998de
buday vb. iri taneli tahllarn dnya fiyatlar gene srasyla % 20
ve % 14 orannda dt.2
2 . Bkz. Com m odity M arket R e view 1998-1999 (Roma: Rood and Agriculture Or
ganization, 1999), $. x i. Ayrca bkz. bu raporda sunulan ayrntl zmleme ve
ayrca bkz. G lo b a l Com m odity M arkets: A Com prehensive R e view a n d P rice Fo
recast (Washington D.C.: World Bank, 1999). Uluslararas Gtda Siyaseti Aratr
ma Enstitsnn (1FPRI) etkileyici leknk aratrmasnda 1990 ile 2020 arasnda
besin maddesi dnya gerek fiyatlarnda ok nemli bir deiikiin olabiecei
ne srlr. Bu aratrma buday iin yaklak % IS , pirin iin % 22. msr iin
% 23, ki taneli dier tahllar iin % 2S orannda fiyat d le ri ngrmektedir.
Bkz. Mark W. Rosengrant. MercedHa Agcaoi-Sombilla ve Nicostrato D. Perez,
Global Food Projections to 2020: Implications for Investment*. Uluslararas G
da Siyaseti Aratrma Enstits, Washington D.C.. 1995.

286

EKL 9: 1990 deerine g re A B D D olar zerinden b e sin m ad d e si fiyattan

N o t Birim ler G-5 m alal Birim Deeri (MUV) endeksine gre hesaplanan sabit
(1990) ABD Dolar dr.
Kaynair. Dnya Bankas, C om m odity M arke ts a n d Developing Countries
(Washington O.C.: Dnya Bankas, 1998), tablo A^.

imdiki dununa ilikin bir iktisadi zmleme hagiammra,

dnya besin maddesi fiyatlarndaki dn besin maddesi retimi
zerinde yaratt olumsuz etkiyi gz ard edemeyiz. Nitekim, dn
ya besin maddesi ktsnn her eye ramen nfus artnn nne
geecek ekilde artmaya devam etmesi zellikle etkileyicidir. As
lnda, daha fazla besin maddesinin retilmesi halinde dnyadaki a
insanlarn acsn ektikleri gelir yetersizliini dzeltmeden, besin
maddesi sat, rn fiyatlarndaki dten daha byk bir sorun
olacaktr. En byk artlarn, besin maddesi piyasalarnn dnya
287

piyasalarndan ve dnya besin maddesi fiyatlarnn dme trendin

den grece tecrit edildii blgelerde (in ve Hindistan gibi) ger
eklemesi, artc deildir.
Besin maddesi retimini insan eylemliliinin bir sonucu olarak
grmek ve insanlarn kararlan ve eylemleri zerinde etkili olan te
vikleri anlamak nemlidir. Dier iktisadi faaliyetler gibi, ticari be
sin maddesi retimi de piyasalardan ve fiyatlardan etkilenir. u s
ralarda, dnya besin maddesi retimi talep yetersizlii ve besin
maddesi fiyatlarnn dmesi nedeniyle durgunlamaktadr; bu da
en muhta insanlarn yoksulluunu yanstr. Daha fazla besin m ad
desi retme frsat zerinde yaplan teknik aratrmalar (talebin art
m as halinde ve artt zaman) kii bana besin maddesi retimini
daha hzl artrmak iin ok nemli frsatlar salar. Aslnda hektar
bana den rn dnyann her blgesinde ykselmeye devam et
mi ve bir btn olarak dnya iin 1981-1993 dneminde her yl
hektar bana yaklak 42,6 kilogramlk bir ortalamaya ykselmi
tir,3 Dnya besin maddesi retiminde 1970 ile 1990 arasnda tahl
retiminde meydana gelen artn % 9 4 ' h er toprak biriminden el
de edilen rnde bir art gsteriyordu ve b u artn sadece % 6's
ekim alan artndan tryd/ Besin maddesi talebinin artyla
birlikte, zellikle dnyann farkl blgeleri arasnda hektar bana
den rn farkllklar hl muazzam byklkte olduu iin ta
rmsal retimdeki younlamann devam etmesi beklenebilir.

C.

K B A I N A B E S N M A D D E S
R E T M T R E N D N N T E S

Ne var k i btn bunlar nfus artm yavalatma gereini ortadan

kaldrmaz. Aslnda, evresel m eydan okuma sadece besin maddesi
retimiyle ilgili deildir; nfus art ve ar kalabalkla ilgili pek
ok baka sorun vardr. Ancak besin maddesi retiminin ksa sre
iinde nfus artnn gerisine decei gibi derin bir ktmserlie
3. Bkz. Tim Dyson, Population a n d Food: G lobal Trends a n d Future Prospects
(Londra ve New York: Roulledge, 1996), tablo 4.6.
4. Dyson. P opulation a n d Foo d (1996), labto 4.5.

288

kaplmak iin fazla neden yoktur. Aslnda besin maddelerine ula

ma h a k in ihmal edilerek sadece besin maddesi retiminde youn
lama eilim i tamamen ters sonular verebilir. Siyaset oluturanlar,
gerek alk durumlarndan -ve hatta ktlk tehdidinden- besin mad
desi retiminde elverili bir durum yaratarak kurtulabileceklerini
dnrlerse yanlabilirler.
rnein, 1943 Bengal ktlnda yneticiler besin maddesi re
timinde nemli bir d olmamasndan (bu konnda haklydlar)
ylesine etkilendiler k Bengali bir kasuga gibi vuran ktl nce
den gremediler ve aylarca gerei kabul edemediler.5 Dnyadaki
besin maddesi durumunu nceden kestirebihnek bakmndan
M althus'u ktmserlik''in yanl kabilmesi gibi, Malthus'u
iyimserlik" diyebileceim iz ey de yneticilerin, batal bir rii ba
na besin maddesi retimi perspektifinin tuzana derek felake
tin ve ktln erken belirtilerini gz ard etmeleri halinde m ilyon
larca insan ldrebilir. Yanl anlalan bir teori ldrc olabilir
ve Malthusu besin maddesi nfus nispeti perspektifi eli kanl bir
yaklamdr

D.

N F U S A R T I I V E B A S K IN IN S A V U N U L M A S I

M althusun besin maddesi retimine ilikin uzun vadeli korkulan

temelsiz ya da zamansz olmakla birlikte, genelde dnya nfusunun
art oranndan endielenmek iin yeterli sebep vardr. Dnya nfu
su art orannn son yzyl iinde dikkat ekici biimde hzland
kuku gtrmez. Dnya nfusunun bir milyara ulamas milyonlar
ca yl, iki m ilyara ulamas 123 yl, milyara ulamas 33 yl, drt
milyara ulamas 14 yl, be milyara ulamas 13 y l srd; n
mzdeki 11 yl iinde bu saynn alt milyara ulamas beklenmek
tedir (Birlemi M illetler projeksiyonlarna gre). Yeryzndeki
5. Bu konuda bkz. Am artya Sen, Poverty a n d Fam ines: A n Essay on Entitlem ent
a n d D eprivation (O xford and New York: O xford University Press, tflflt), blm 6.
6. Birlem i Milletler G enel Sekreterliim in Uluslararas NGfus v s KaJknma Kon
ferans H azrlk Komitesi nc oturum una notu, A/Conf.171/PC/S, 13 ubat
1994, s. 30. Ayrca bkz. Massimo Livi Bacci, A Concise H istory o f W orld PopulaF l$ W 2 g ri5 k lc K a lk r rm i

J fiQ

insanlarn says yaklak 923 milyon kadar artt (sadece 19801990da) ve bu art M althusun yaad dnemde btn dnyann
toplam nfusuna olduka yaknd. 1990 Tarda bu bymede nem
li lde bir azalma olmayacaktr.
Bu durumun devam etmesi halinde dnya, yirmi birinci yzy
ln sonu gelmeden m uazzam bir insan kalabalyla dolacaktr. Ne
var ki. dnya nfusunun art orannn yavalamaya baladuu
gsteren pek ok kesin belirti vardr ve sorulmas gereken som u
dur; b u yavalamann ardndaki sebeplerin glenmesi beklenebilir
m i ve gereklemesi halinde bu hangi oranda olabilir? Ayn lde
nemli bir dier soru, yavalama srecine katkda bulunmak iin
kamu siyaseti araclyla yaplacak bir ey olup olmaddr.
Bu olduka blc bir konudur, ancak bu sonna st kapal bi
imde olsa da bask yoluyla zm bulmaktan yana gl bir d
nce birlii vardr. Yaknlarda bu ynde eitli hamleler de grl
mtr. Bunlarn en nls 1979da bir dizi siyasetin yrrle ko
nulduu inde gereklemitir. Bask konusu farkl som ya yol
aar:
1) Bu alanda bask kabul edilebilir mi?
2) Basknn olmamas halinde nfus art kabul edilemeyecek
lde hzlanr m?
3) Basknn zararl yan etkileri olmakszn etkin olmas ve ile
mesi muhtemel midir?

E. B A S K I V E R E M E H A K K I

Ailenin karar verebilecei meselelerde basknn kabul edilebilirlii

ok derin sorunlara yol aar. Byle bir kabule, hem ne kadar ocuk
sahibi olacana karar verme konusunda aileye ncelik verenlerden
(bu yaklama gre, bu btnyle ailenin alaca bir karardr), hem
de bunun zellikle potansiyel annenin karar vermesi gereken bir
mesele olduunu (zellikle krtaj ve dorudan kadn bedeniyle iltion, ev. Cart psen {Cam bridge: Cam bridge University Press, 1992; 2. bs..
1997).
29 0

F 19A B X A rO zg(ldS 3dcK iD unm J

g ili dier meseleler sz koousu olduunda) ne srenlerden itiraz

lar gelebilin Kukusuz, ikinci tutum genellikle krtaj (ve genelde
doum kontrol uygulamas) hakkm savurana balamnda ele al
nr. ancak krtaj olmama kararn (devletin isteini dikkate alma
dan) kadna brakma ynnde bir gr de vardr. B ylece konu
reme haklamun stats anlamna gelmektedir.7
Haklar sylem i ada siyasal tartmalarda nemli bir yere sa
hiptir. N e var ki bu tartmalarda hangi hakiara bavurulaca.
zellikle yasal dzenlemeye sahip kurumsal olarak onaylanm
haklara m yoksa yasal yetkiyi nceleyebilen normatif haklarn ya
sa hkm kazanm gcne mi gndenne yaplaca konusunda ge
nellikle bir belirsizlik vardr. Bu iki gr arasndaki aynm bt
nyle net deildir. Makul biimde ne srlebilecek bir dier so
run. haklarn sadece hukuksal balamda arasa! bir nem deil,
znde normatif tr nem tayp tayamayacaklarna ilikindir.
Haklarn kendine zg (ve belki de hukuk ncesi) deere sahip
olabilecekleri gr pek ok siyaset felsefecisi, zellikle faydac
lar tarafndan reddedilmitir, z ellikle Jeremy Bentharon doal
haklar fikrini sama, doal ve daimi haklar kavramm ise hab
beyi kubbe yapmak olarak betim ledii kaydedilmitir, tkinci be
tim lem eyi yapay biimde nemli klnan, abartlm bir samalk
olarak anlyorum. Bentham. haklan, btnyle arasal bakmdan
deerlendirir ve onlarn (toplam faydann artrlmas da dahil) ku
rumsal rollerini zlenen hedefler bakmndan ele alr.
Haklar konusunda bu iki yaklam arasndaki keskin ztlk bura
da grlebilir. reme hakk dahil genelde haklarn Bentbam'c an
layla deerlendirilmesi halinde, bu alanda basknn kabul edilip
edilmemesi, bizatihi varsaylan haklann yerine getirilm esine ya da
ihlaline zel bir nem atfetmeksizin btnyle -zellikle faydac
sonular b akmndan- ortaya karaca sonulara bal olacaktr.
Tam aksine, haklann sadece nem li deil, ayn zamanda sonular
dan daha ncelikli grlmesi halinde, bu haklann kaytsz artsz
7. izleyen grler nfus sorunlar zerine daha nceki yazlarmdan, zelinde
'Fertility and Coercion" balkl makalemden alnmtr; University a f Chicago
Law R eview S 3 ( t996).

291

kabul edilmesi gerekecektir. Aslnda, liberter teoride, verecei so

nular dikkate alnmakszn uygun grlen haklar tam da bu ekil
de ele alnr. Bylece bu haklar yarataca sonulara baklmakszn
toplumsal dzenlemelerin uygun paralan olur.
Bir baka yerde bu ikilikteki (dikotomi) bir ya da dier yakla
m seme zorunluluuna kar ktm ve dier hedefler arasnda
haklann uygulanmasn da kapsayan sonuu bir sistem den yana
tezler sundum.8 Bu gr faydaclkla sonuu bir yaklam payla
r (ancak sadece fayda olarak deerlendirilen sonularla snrl kal
mamasyla ondan aynlr) v e liberter bir sistemle de haklara atfedi
len zel nemi paylar (ancak haklara dier sonularna baklmak
szn tam bir ncelik vermeyerek ondan aynlr). Bu trden bir hedef-haklar sistemi" bir baka yerde9 tartmaya altm bir ok
ynllk ve etki alannn yarn sra pek ok cazip zellie sahiptir.
Bu trden bir hedef-haklar yaklamndan yana olan tezleri bu
rada tekrarlamayacam, am a sonraki blmde bu yaklam zerin
de biraz daha fazla durma frsatm olacak. Ancak faydaclkla k
yaslandnda, eitli trden haklara (mahremiyet, zerklik ve z
grlk dahil) verdiimiz destei sadece -ve zellikle- saladklar
faydaya gre aklamann yeterli olabileceine inanmak zordur.
Aznlk haklarm, genellikle ounluun zorla mdahalesine ve
onun fayda anlamnda salad kazanlara kar korum ak zorunlu
dur. Bizzat byk bir faydac olan John Stuart M ill'in kaydettii gi
bi, farkl etkinliklerden salanan faydalar, szgelimi (M illin szle
riyle) bir kiinin kendi fikrine ilikin duygusu ile o fikri savundu
u iin zarar gren bir baka kiinin duygusu" arasnda bazen
hibir denklik yoktur. Bu denksizlik, mevcut balamda, hkm e
8. Bkz. Am artya Sen, "Rights and Agency", Philosophy a n d P ublic A ffairs 11
(1982), yeni bs. C onsequentialism a n d Its Critics, der. S. Scheffler (Oxford: Ox
ford University Press, 1988) ve Rights as Goals", E q u a lity a n d Discrim ination:
Essays in Freedom a n d Justice, der. S. G uest ve A. Milne (Stuttgart: Franz Ste
iner, 1985).
9. Bkz. Am artya Sen. "Rights and Agency" (1982): "Rights as G o a ls' (1985); On
Ethics a n d Econom ics (Oxford: Blackwelt, 1987).
10. John Stuart Mill, On Liberty, J. S. Mill, Utilitarianism, O n Liberty; Considera
tions on Representative G overnm ent; Rem arks o n Bentham 's P hilosophy (Lond
ra: Dent; Rutland, Vermont.: Everyman Library, 1993), s. 140.

292

ti yneten yetkililer dahil eitli kiilerin komya verebilecekleri

nemle kyaslandnda, ana babann ka ocua sahip olacaklar
kararna atfettikleri nem iin de geerlidir. Genelde zerklik ve
zgrln kendine zg bir nem tad gereinden kamak
kolay deildir ve bu, faydac sonularn abese varmayan bir biim
de azamiletirilmesiyle (faydalarn oluum srecini dikkate alma
yarak) kolayca eliebilir.11
O halde, sonuu zmlemeyi sadece faydalarla snrlamak ve
zellikle zgrlk ve zerklikle ilikili haklarn yerine getirilmesi
ni ve ihlalini dlamak inandrc deildir. Ancak bu haklan, liberter formllendirmelerde grld gibi, ortaya koyduklan sonula
ra -bu sonulann ne kadar korkun olabileceine baklmakszn- ta
mamen bak klm ak da zellikle gvenilir bir tutum deildir.
reme hakk balamnda, bu hakkn nemli olduu gerei, fela
ketler. m uazzam sefalet ve alk yaratacak olsalar bile korunmala
rn zorunlu klacak lde nemli grlmelerini gerektirmez. Ge
nelde bir hakka sahip olmann ve onu kullanmann sonulan, nihai
olarak o hakkn kabul edilebilirlii zerinde elbette etkili olacaktr.
Nfus artnn besin maddesi sorunu ve alk bakmndan ya
ratt sonular tarttk ve u srada bu konuda byk bir endie
duymann hibir gerek temeli olmadm grdk. Ancak nfus
patlamas srecinin devam etmesi halinde, dnya besin maddesi
bakmndan da ok daha zor bir durumda olacaktr. Ayrca, hzl n
fus artyla balantl olan baka sorunlar da vardr. Kentlerin a
r kalabalkl, yerel ve kresel dzeyde yaanan evresel sonnlar
11. Bu elim enin ok kapsayc olduunu bir baka yerde ne srdm , y le ki.
zgrlk nceliinin asgari dzeyde kabul bile fayday tem el alan en asgari top
lum sal ilkeyle, yani Pareto optim aliyle eliebilir. Bu konuda bkz. Am artya Sen,
The Im possibility o l a Paretian Liberal", Jo u rn a l o f P o litica l Econom y 78
(Ocak/ubat 1971), yeni bs. Choice, W elfare a n d M easurem ent iinde (Oxford:
8lackwell Cambridge, Mas.: M IT Press, 1982: yeni bs. Cambridge, M ass.: Har
vard University Press, 1997) v e ayrca, dier derlem elerin yan sra, Philosophy
and Econom ic Theory, der. Frank Hahn ve Martin Hollis (Oxford: Oxford Univer
sity Press, 1979). Ayrca bkz. A m artya Sen, C ollective Choice a n d S o cia l Weifare (San Francisco: Holden-Day, 1970; yeni bs. Am sterdam : North-Holland,
1979). "Liberty and Social Choice", Journal o f P hilosophy 8 0 (O cak 1983) ve "Mi
nimal Liberty", Econom ica 5 7 (1992). Bkz. bu konuda yaplan bir sempozyum:
Analyse & Kritik 78(1996). Konuya ilikin kapsaml b ir yazn vardr.

293

da elbette bunlara dahildir.12 Nfus artnda yavalama beklentile

rinin imdiki halde nasl deerlendirilebileceini incelemek ok
nemlidir. Bu bizi sorudan kincisine gtrr.

F. M A L T H U S U Z M L E M E

Nfusun an artma eiliminde olabileceine dair nc niteliinde

ki zmlemeyi gerekletirme onuru M althusa ait olsa da, srek
li nfus artnn srekli bir m utluluk azalm asfna yol aabilecei
dncesi M al thus'tan nce Fransz matematiki ve byk Aydn
lanma dnr Condorcet tarafndan dile getirildi. Condorcet.
M althus'u nfus sorunu zmlemesinin temelini oluturan se
naryonun zn ilk kez ortaya koyan kiiydi. Bu senaryoya gre,
insan saysnda geim aralarm aan bir art ya m utlulukta ve n
fusta srekli bir azalmayla beliren gerek bir yozlama hareketiyle
ya da en azndan istikrarsz bir ekilde bir iyiye bir ktye gidip
gelmelerle" sonulanr.11
Condorcetnin bu zmlemesini seven Malthus, onda esin
lendi ve nfus zerine nl denemesinde byk bir onay vererek
ondan alnt yap. ki adamn anlaamad yer dourganlk davra
nna ilikin grleriydi. Condorcet, dourganlk oranlarnda g^
nlltt bir azalma bekliyor, akim ilerlemesin i temel alan daha k
k yeni aile normlarnn oluacan dnyordu. nsanlaru.
12. Bkz. der. Massimo 1_rv Bacci ve Gustavo De Santis, Population a n d Poverty
in the Developing W orld (Oxford: Clarendon Press, 1999). Ayrca bkz. Partha
Dasgupta, A n Inquiry into W ell-being a n d Destitution (Oxford: Clarendon Press.
1993); Robert Cassen vd., Population a n d D evelopm ent: O ld Debates, New
Conclusions (W ashington D.C.: Transaction Books in O verseas Development
Council, 1994); der. Kerslin Lindahl-Kiessling ve Hans Landberg, Population,
Econom ic Development, a n d the Environm ent (Oxford; O xford University Press.
1994). ve dier katk lar.
13. evirisi bizzat M althus tarafndan yaplan Essays, blm 8, Penguin Clas
sics, s. 123. M althus burada, M arie-Jean-A ntoine-N icolasdeC aritat'nin, Condorce l Markisi'nin, Esquisse d un tableau historique d e s progrs de I'esprit huma/ninin zgn 1795 versiyonunu kullanr. Bu cildin daha sonraki basklar iin, bkz.
Oeuvres de Condorcet, c. 6 (Paris: Firmin Didot Frres, 1847; son basks. Stutt
gart: Friedrich From m ann Verlag, 1968). Buradaki pasaj 1968 basksnn 256-7
sayfalarnda yer almaktadr.

294

henz domam olanlara kar bir grevleri varsa, bu grevin on

lar dnyaya getirmek deil mutlu etmek olduunu anlayacaklar
bir zamann geleceini umuyordu. Eitimin, zellikle kadn eiti
minin (Condorcet bunu en erken ve en yksek sesle savunanlardan
biriydi) yaygnlamasyla desteklenen bu akl yrtme tarz Condorcetye gre insanlar daha dk dourganlk oranlarna ve da
ha kk ailelere yneltecekti. nsanlar, dnyay yararsz ve ezil
mi varlklarla aptalca doldurmaktansa dk dourganlk oranla
rm ve kk aileleri gnll olarak seeceklerdi. Condorcet soru
nu saptarken onun muhtemel zmn de belirtiyordu.
Malthus, genelde toplumsal sorunlarn makul kararlarla zl
me ansru ok dk bulduu iin bunun muhtemel olmadm d
nyordu. Nfus artnn etkilerine gelince, Malthus nfusun be
sin maddesi arzn kanlma?: biimde aaca kanaatindeydi ve bu
balamda besin maddesi retimi esnekliinin grece sabit olduu
nu dnd. Bu blmn konusuyla ilgili olarak ise Malthus zel
likle gnll aile planlamas konusunda kukucuydu. Nfus bask
snn azaltlmas iin alternatif (yani sefalete ve yksek lmllk
oranna alternatif) bir yntem olarak ahlki kstlamadan sz
ederken, bu kstlamann gnll olabileceini pek ummuyordu.
Yllar iinde M althusun kanlmaz olabilecek eye ilikin g
rleri bir lde deiti ve daha erken tehislerinden artk eskisi
kadar em in deildi. Malthus 'un olgunluk dnemindeki yaklamn
da konumundaki bu deiimin unsurlarm vurgulama ynnde
bir eilim vardr ve gerekten de M althusun genlik dnemiyle ol
gunluk dnemi arasnda ayran yapmann bir temeli vardr. Ancak
insanlarn kk aileleri seeceklerine ve bunu iktisadi zorlamayla
deil akln gcyle yapacaklarna duyduu temel gvensizlik genel
hatlanyla deimeden kald. Aslnda, 1830da yaymlanan son
eserlerinin birinde (1834te ld) u sonucu srarla savundu:
... H a y a tn g e re k le rin i herkese y e te c e k b ir b o llu k i in d e is tih s a l e tm e
n in z o rlu u d n d a h e rh a g i b ir e y in , o k sayda in s ann e rk e n e v li
14. Condorcet, Esquisse; eviren June Barraclough, Sketch fo r a Historical Pic
ture o f the Progress o f th e Hum an M ind (Londra: W eidenfeld & Nicolson, 1965),
s. 88-9.

295

l i k h e v e s in i k ra c a n y a da o n la n e n g e n i a ile le ri s a lk l b i im d e
g e in d ire m e z h a le g e tire c e in i fa rz e tm e k i in h i b ir n e d en y o k tu r.15

Gnllle duyulan bu inanszlktan tr Malthus, nfus ara

oranlarnn zorla azaltlmas gerektiini syledi. Bunun doann
zorlamasndan kaynaklandm dnyordu. Nfus arrun ya
am standartlarnda yaratu d sadece lm oranlarn drama
tik biimde artrmakla kalmayacak (Malthus buna pozitif dene
tim " diyordu) ayn zamanda insanlar an yoksulluk araclyla
daha kk aileler kurmaya zorlayacakt. Bu grteki temel ba
lant M althus'un bir kanaatine -ve bu nemli bir noktadr- dayan
yordu. Buna gre, nfis art oram, hayatn gereklerini hekese
yetecek bir bolluk iinde istihsal etmenin zorluu dnda herhangi
bir eyle etkin biimde aaya doru ekilemez.16 M althus'un
Yoksulluk Yasalarna ve yoksullara verilen destee muhalefeti,
yoksulluk ile dk nfus art arasndaki bu nedensel balantya
olan inancyla ilikiliydi.
Dnya tarihi Malthus-Condorcet tartmasndan bu yana Malth u sun bak asna pek uygun gelimemitir. Dourganlk oranla
r toplumsal ve iktisadi kalknmayla birlikte keskin biimde d
mtr. Bu, Avrupa ve Kuzey Amerikada olmutur ve imdiki hal
de A sya'nn byk bir blmnde ve Latin Am erikada da nemli
lde olmaktadr. Dourganlk oranlan en ayncalksz lkelerde
-zellikle Aa Sahra Afrikas'nda- en yksek ve grece sabit d
zeyde kalmaktadr. Bu lkeler henz fazla bir iktisadi ve toplumsal
15. M althus, A Sum m ary View o f the Principle o f Population (Londra: John Mur
ray, 1830); Penguin Classics basm (1982), s. 243. M althus dourganlk oranla
rnn azaltlm asnda (iktisadi zorlam ann tersine) akln rol konusunda olduka
karam sar olsa da farkl snflarn ve m eslek gruplarnn besin m addesi tketim i
nin belirlenm esinde besin m addesi piyasalarnn rolne ilikin dikkate deer ay
dnlatc b ir zm lem e salad. Bkz. M althus, A n Investigation o f the Cause of
the Present High Price o l Provisions (Londra: 1800). Malthus'un zm lem esin
den kanlabiecek dersler in bkz. Am artya Sen, P overty a n d Fam ines (1981),
B ve E. A. Wrigley, Corn and Crisis: M allhus on the High Price of Provisions',
Population a n d Developm ent R e view 2 5 (1999).
16. Mallhus, A Sum m ary View o f the Principle o f Population (1982 basks), s.
243: vurgular eklendi. Ailenin m akul kararlar alm a yeteneine ilikin kukuculuk
M aithus'u ngiliz Yoksulluk Yasalar dahil kamusal yoksulluu nlem e uygulama
sna kar km aya yneltti.

296

kalknma yaamamaktadrlar ve temel eitim, salk hizmetleri, ve

yaam sresi beklentisi bakmndan geri olduklar kadar yoksul ol
maya da devam etmektedirler.17
Dourganlk oranlarndaki genel d olduka farkl yollardan
da aklanabilir. Kalknma ile dourganln azalmas arasndaki
olumlu balant genellikle u kaba sloganla zetlenir: Kalknma
en iyi doum kontrol yntemidir, Fark gzetmeyen bu dncede
bir doruluk pay olabilir, ancak kalknmaun, B at'm n hep birlikte
yaad, kii bana gelir artm, eitimin yaygnlamasn, kadn
larn daha fazla iktisadi bamszln, lm oranlarnn azalmas
n ve aile planlamas frsatlarnn yaygnlamasn (toplumsal kal
knma denilen eyin paralarm) kapsayan eitli bileenleri vardr.
Bu konuda ayrmc bir zmlemeye ihtiyacmz var.

G . K T S A D Y A D A T O P L U M S A L K A L K IN M A

Bu dourganlk azalmasna neyin neden olduuna dair eitli teori

ler vardr. nemli bir mek, Gary B eckerin dourganl belirle
me modelidir. Teorisini M althus'un zmlemesinin bir uzants"
olarak sunmu ve yapt zmleme M althusun zmlemesinin
pek ok zelliini (aileyi iinde hibir blnm e olmayan bir karar
oluturma birimi olarak grme eilimi dahil) paylam olsa da
Becker aslnda, M althus'un refah nfus artm azaltacak yerde
ykseltir sonucunu inkr etmitir. B ecker'in zmlemesinde, ikti
sadi kalknmaun ocuklarn kalitesini artracak yatrmlar (eiti
me yaplan yatrm gibi) zerinde yaratt etkiler nemli bir rol oy
nar.18
17. Bu konuda bkz. J. C. Caldwell, Theory o f F ertility Decline (N ew York: Acade
m ic Press, 1982); der. R. A. Easterlin, Population a n d Econom ic Change in De
veloping Countries (Chicago: Chicago University Press, 1980); T. P. Schultz,
Econom ics o f Population (N ew York: Addison-W esley, 1981); Cassen vd., Popu
lation a n d D e v e lo p m e n ts 994). Ayrca bkz. Anrudh K. Jain ve Mini Nag, The Im
portance o f Fem ale Primary Education in India', Econom ic a n d Political Weekly
2 t (1986).
18. G a ry S. Becker, The E co n o m ic A p p ro ach to H um an B e h a v io u r {Chicago:
U n ive rsity o f C h ica g o Press, 1976) v e A Treatise o n th e F a m iliy (C am bridge,
M ass.:H arvard U niversity Press, 1981). A yrca bkz. R obert W illis, 'E co n o m ic

297

Becker'in yaklamnn aksine, dourganln azalmasna ili

kin toplumsal teoriler, toplumsal kalknmann, szgelimi genelde
eitimin ve zelde kadn eitiminin yaygnlamasnn bir sonucu
olarak tercihlerde grlen deiimlere iaret eder.1 Bu kukusuz
Condorcetnin vurgulad balantlardan biridir. Ne var ki, (1) de
imeyen tercihlere ramen bir ailenin arzulad ocuk saysnda,
deien maliyetler ve yararlarn etkisi nedeniyle meydana gelen de
imeler ile (2) m akul toplumsal norm larn deimesi, ailenin top
lam hedeflerinde kadnlarn karlarnn arlk kazanmas gibi top
lumsal bir deiimin sonucu olarak ortaya kan tercih deiimleri
arasnda ayrm yapmamz gerekir. Condorcet kincisi zerinde
odaklanrken, Becker birincisi zerinde odakland.
Doum kontrol imknlarnn salanmas ve bu alandaki bilgi ve
teknolojinin yaylmas gibi basit bir sorun da vardr. Bu konuda er
ken bir kukuculua ramen, bilgi ve pratikte uygulanabilirliin,
yksek doum oranlarnn ve kt doum kontrol imknlarnn oldu
u lkelerde ailenin dourganlk davrannda bir farkllk yaratt
artk anlalmtr.20 rnein, Bangladete keskin dourganlk d
aile planlamas hareketiyle, zellikle bilgi ve imknlara geni
apta ulalmasyla balantl olmutur. Bangladein on be yl
iinde (1980 ile 1996 arasnda) dourganlk orann 6,1 den 3,4e
drebilmesi kesinlikle nemlidir.21 Bu baar az gelimi lkeler
Analysis of Fertility: Micro Foundations and Aggregate Im plications', ndahl-Kiessling ve la n d b erg , Population, Econom ic Development, a n d the Environment
(1994).
19. Bu konuda bkz. Nancy Birdsall, Governm ent, Population, and Poverty: A
'W in-W in' Tale", Lindahl-Ktessling ve Landberg, Population, E conom ic Develop
ment, a n d th e Environm ent (1994). Ayrca bkz. ayn yazarn 'Econom ic Approac
hes lo Populalion G rowth" balkl yazs, The H andbook o f D evelopm ent Econo
m ics iinde, c.1, der. H. B. C henery ve T. N. Srinivasan (Am sterdam : North-Holland, 1988).
20. Bu konuda bkz. John Bongaarls, T h e Role of Fam ily Planning Programmes
in Contemporary Fertility Transitions", The Continuining Dem ographic Transition,
der. Gavin W. Jones et al. (N ew York: O xford University Press, 1997); T re n d s in
Unwanted Childbearing in the Developing W o rld ', Studies in F am ily Planning 28
(Aralrk 1997): ve burada yer alan yazn. A yrca bkz. der. Geoffrey M cNicoli ve
Mead Cain, Rural Developm ent a n d Population: Institutions a n d P olicy (New
York: O xford University Press, 1990).
21. Bkz. Dnya Bankas, W orld Developm ent R eport 1998-1999 (Washington
D.C.. W orld Bank, 1998), la b lo ? , s. 202. Ayrca bkz. Dnya Bankas ve NOIus Re-

298

de jnsanlann gnll olarak aile planlamasn benimsemeyecekleri

inancm geersiz klar. N e var ki Banglacfle'in nnde hl uzun
bir yol vardr v e (alalama nfus art dzeyine (2.0 ya da 2,1 civa
rnda toplam dourganlk oranna dek d$er) ulamak iin bu yol
da devam ederken, doum kontrol imknlarna ulamann tesin
de bir eyler gerekli olacaktr.

H. G E N K A DINLARIN H A K L A R IN IN TANINM ASI

Son yllarda ok gt biimde ortaya lkan bir zmleme hatt

(nceki blmlerde ifade edilen), aile kararlarnda ve topluluk
normlarnn douunda kadnlarn haklarnn tannmasna ok
nemli bir rol verir. N e var ki tarihse) veriler dikkate alndnda,
farkl deikenler birlikte hareket etme ejilimi gsterdikleri iin,
iktisadi bymenin yaratt etkileri topluunsal deiimlerin yarat
t (istatistikilerin oklu dorudalk" dedikleri) etkilerden ayr
mak kolay deildir. K esit karlatrma!aran -zamansal karlatr
malar yerine- kullanarak bu ayrm biraz daha ileri gtreceim.
Aka anlalm olmas gereken ey, yaam n gereklerini herke
se yetecek bir bolluk iinde edinmenin zorluu dnda" kalan baz
eylerin insanlarn radikal biimde daha kk aileleri semelerini
saladdr. Dourganln yksek olduu gelimekte olan lkele
rin ortak bir iktisadi ve toplumsal katanma sreci araclyla (bu
kalknmann hangi bileeninin tam olarak hangi rol oynadna
baklmakszn) dourganlk oranlarm azaHtm bulunan baka lke
leri izleyememeleri iin hibir sebep yokttur.
Ne var ki. dourganlk davrannn dleimesinde hangi kritik
parametrelerin rol oynayaca konusunda daha ak olmak zorun
dayz, imdiki halde, farkl lkeler ve farkl blgeler arasnda, ka
dnlarn eitim ini (okuryazarlk dahil) dnyann farkl lkelerinde
dourganln azaltlmasna balayan (kesit aratrmalar denilen)
karlatrmalar temel alan kapsaml istatistiksel bulgular vardr.22
ferans Brosu, Success in a Challenging E nvironm ent: Fertility Decline in Bang
ladesh (Washington D.C.: Dnya Bankas, 1993).
22. m . bkz. der, R. A. Easterlin, P opulation and' Econom ic Change in Develo299

Dier ilgili etkenler, kadnlarn hane d gelir getiren eylemlilikle

re katlmalarm, bamsz bir gelir k a z a n m a f r s a t l a r n , mlkiyet
haklarn ve toplumsal kltr iinde genel stat ve d u r u m l a r m kap
sar. Buraya kadar bunlarn her birine yer verdim, ancak bu tartma
lar birbirine balama gerei vardr.
Bu balantlar lkeler aras karlatrmalarda gzlendii gibi
byk bir lke iinde -szgelimi Hindistan'n farkl blgeleri ara
snda- yaplan karlatrmalarda da gzlemlenmitir. Bu balant
ya ilikin en yeni ve e n kapsaml aratrma Mamta Murthi, AnneCatherine Guio ve Jean D rezenin 8. blmde tartlan nemli is
tatistiksel katklardr.13 Belirtildii gibi, bu zmlemede yer alan
btn deikenler arasnda, dourganlk zerinde istatistiksel ola
rak nemli bir etki yaratt grlen yegne deikenler (1) kadn
okuryazarl ve (2) kadnlarn igcne katlmdr. Bu zmle
melerde, zellikle iktisadi kalknmayla ilikili deikenlerin daha
zayf etkileriyle yaplan kyaslamadan kadm eylemliliinin nemi
son derece gl bir biimde ortaya kar.
Bu zmleme izlendiinde iktisadi k a l k n m a en iyi doum
kontrol arac olm aktan uzaklaabilir, ancak toplumsal kalknm a
-zellikle kadnlarn eitimi ve istihdam- aslnda ok etkin olabi
lir. En zengin Hindistan blgelerinin pek ounda, szgelimi Penping Countries (Chicago: University o f Chicago Press, 1980); T. P. Schultz, Eco
nom ics o f Population (N ew York: Addison-Wesley, 1981); J. C. Caldwell, Theory
o f Fertility Decline (1982); Nancy Birsall, Economic Approaches to Population
G row th', 77ie H andbook o f Developm ent Econom ics iinde, d it 1, der. H. B. Chenery ve T, N. Srinivasan (Am sterdam ; North-Holland, 1988); Robert J. Barro ve
Jong-W ha Lee, International Com parisions of Educational Attainm ent", How do
National Policies Aflect Long-run G rowth?" balkl konferansa sunulan tez (Dn
ya Bankas, W ashington D.C .; 1993); Partha Dasgupta, A n Inquiry in to Well-be
in g a n d D estitution (1993); Robert Cassen vd.. P opulation a n d Developm ent
(1994); der. G ita Sen, Adrienne Germ ain ve Lincoln Chen, Population Policies
Reconsidered: Health, Em powerm ent, a n d Rights (Harvard Center for Populati
on and Developm ent/International W omens Health Coalition, 1994). Ayrca bkz.
Nancy Birdsall ve Robert W illis'in yazlar, der. Undahl-Kiessling ve Landberg,
Population, Econom ic Developm ent, a n d the Environm ent iinde (1994),
23. M am ta Murthi, Anne-Catherine Guio ve Jean Dr&ze, Mortality, Fertility, and
G ender Bias in India; A District Level Analysis", Population a n d D evelopm ent R e
view 21 (Aralk 1995) ve Jean Drze v e M am ta Murthi, Female Literacy and Fer
tility; Recent Census Evidence from India , oaltlm metin (Centre fo r History
and Economics, K ing's College, Cambridge, 1999).

300

cap ve H aryana'da. gneydeki kii bana gelirin ok dk olduu

ancak kadn okuryazarlnn ve kadnlara salanan i bulma frsat
larnn ok daha yksek olduu blgelerden, ok daha yksek do
urganlk oranlan vardr. Aslnda, yaklak yz Hindistan blge
sini kapsayan karlatrmalarda kii bana gerek gelir dzeyi, ka
dnlarn eitimi ve ekonomik bamszlnn salad keskin ve
etkin farkllkla kyaslandnda neredeyse hibir etki yaratmaz.
zgn Murthi-Guio-Drze tezi 1981 nfus saymm temel alrken,
burada ulalan balca sonular Dreze ve Murthi tarafndan yap
lan (daha nce sz edilen) 1991 nfus saym zmlemesiyle do
rulanmtr.

I. DISALLIK, DEERLER VE LETM

statistiksel ilikilerle salanan bu gl bulgularn, hem eitimin

hem de dardan salanan kazancn kadnlarn karar alma zgrl
n artrdna ilikin (daha nce de deinilen) deerlendirmeyi
de kapsayan etkilere ilikin toplumsal ve kltrel deerlendirme
den ayrlmas gerekir. Aslnda okul eitimi, gen bir kadnn aile >
iinde karar alma gc, toplumsal konumu, bamsz olma yetene
i, eklemleme gc, d dnyaya ilikin bilgisi, grup kararlarm et
kileme becerisi vb. zerinde etki yaratmak gibi pek ok yoldan ar
trabilir.
Konuya ilikin yaznda kadnlarn zerkliinin okul eitimiyle
artrld ve bunun dourganlk oranlarnn azalmasna katkda bu
lunduu inancna ters den baz tezlerin retilmi olduunu da be
lirtmem gerekir. Kart bulgularn tamam baz aile ii (blgeler
aras deil) aratrmalardan gelmektedir.34 Bu aratrmalarn bildiriimsel kapsam grece dar olmakla birlikte (Murthi, Guio ve Dze'nin btn Hindistan kapsayan aratrmalarndan ok daha dar)
kart olgular gz ard etmek yanl olacaktr.
24 zellikte bkz. Roger Jeffrey ve Alaka M alwade Basu'nm nemli derlemesi:
G irls' Schooling, Women's A utonom y a n d F ertility Change in South A sia (Yeni
Delhi: Sage, 1997).

301

Ne var ki bu, neyi uygun zmleme birimi olarak alacamz

konusunda bir farkllk yaratr. Bir blgede genel okuryazarlk d
zeyiyle birlikte (bildiriindi toplumsal tartma ve deer oluumuy
la) kadnlarn etkisinin artt farz edilirse, bu durumda aileler ara
s ztlklarn incelenmesi bu etkiyi ortadan kaldrm a?. Murthi, Guio ve Drezenin aratrdklar blgeler aras karlatrmalar, bir
blgede farkl aileler arasndaki iletiim gibi, aileye dsal ancak
bir blgeye isel olan ilikileri kapsar.25 Kamusal tartmann ve
fikir alveriinin nemi bu kitabn balca genel temalarndan biridir.

1. ZORLAMA NE KADAR ETKLDR?

Bu etkiler inde denenen trden baskc siyasetlerin salad kazanmlarla nasl kyaslanr? Tek ocuklu aile gibi siyasetler 1979
reformlarndan bu yana in'in byk blmnde denenmitir. Ge
ne, hkmet, ok ocuklu ailelere konut ve eitli imknlar sala
may sklkla reddetmekte, bylece kurallara uymayan yetikinlerin
yan sra ocuklar da cezalandrmaktadr. inin toplam dourgan
lk oran (kadn bama doan ortalama ocuk says ls) imdi
ki halde 1.9 kadardr ve bu oran H indistan'da 3,1 olan orann
nemli lde altnda, in ve Hindistan dndaki dier dk ge
lirli lkelerin arlkl ortalamasnn ise -yaklak 5,0- ok daha altmdadu.M
in rnei, nfus bombas dncesiyle panie kaplan ve
hzl bir zm isteyen pek ok kiiyi cezbeder. Bu yolun kabul edi
lebilirliini dikkate alrken, her eyden nce bu srecin baz nem
li haklarn ihlalini de kapsayan bir maliyet getirdiini kaydetmek
gerekir. Aile byklnn zorla snrlandrlmas baz durumlarda
25. O kuryazar bir topluluk, baka (okuryazar olm ayan) ailelerle kuatlm okur
yazar bir ailenin gerekletirem eyecei deer deiim lerine urayabilir. statistik
se l zm lem e iin b irim ' sem e sorunu son derecede nem lidir ve bu rnekte
daha byk gruplar (blgeler ya da sem tler gibi) d aha kk birim lere (aileler gi
bi) kyasla daha uygun olabilir.
26. Bkz. Dnya Bankas, World Development Report 1997 ve W orld Develop
m ent Report 1998-1999.

302

ok ar biinde cezalandrc olmutur. The N ew York Timesl l ya

knlarda kan bir makalede u bilgiler yer alr:
A ile planlam as grevlisi B ayan Liao evlerini havaya uurm akla teh
d it ettii g n T ongm uchong k yllerini ikna etmek, iin daha fazla u
ram ay a g erek kalm ad. Z ira g een yl k om u K iaoki k y n d e Huang
Fuku adn da b ir ad am a k a n s v e ocuuyla b irlik te d a n km as
em redilm i v e insanlarn d eh et dolu b ak lar arasnda ev havaya uun la ra k b ir m o lo z yn h alin e getirilm iti. H km et dinam iterinin
yaknlardaki b ir duvara y azdklar u y ar ise yleydi: A ile plan lam a
s grev lilerine itaat etm ey en ler servetlerini kaybedeceklerdir.57

nsan haklan savunuculan ve daha ok kadn haklan rgtleri zel

likle bu srecin yol at zgrlk kaybyla ilgilenmektedirler.
kincisi, reme ve dier temel zgrlkler sorunu bir yana, zor
la doum kontroln deerlendirirken dikkate alnmas gereken
baka sonular vardr. Bu trden zorlamann, isteksiz nfusun bas
kya tepki gsterme yntemlerini de kapsayan toplumsal sonulan
ou kez dehet verici olabilir. rnein, tek ocuklu aile iin ne
srlen talepler bebeklerin ihmal edilmesine -ya da daha ktsneve bebek lmllk orannn artmasna yol aabilir. Gene, erkek
ocuklardan yana gl bir tercihi olan bir lkede - inin Hindis
tan'la, A sya ve Kuzey Afrikadaki pek ok lkeyle paylat bir
zellik- aile bana sadece tek ocua izin veren bir siyaset kz ocuklanna, szgelimi kz ocuklarnn lmcl biimde ihmal edil
mesi biiminde zararl olabilir. Grnd kadaryla in'de ok
byk lekte yaanan tam da budur.
ncs. reme davrannda zorla salanan her deiikliin
zellikle gvenilir olmas gerekmez. inde Devlet Aile Planlama
s Kom isyonunun bir szcs bu yln balarnda baz gazetecilere
yle diyordu:
27, Patrick E. Tyler, "Birth Control in China: Coercion and Evasion", New York Ti
mes, 25 Ha2iran 1995.
28. reme zgrl ve bu zgrln nfus sorunuyla likisi iin bkz. Gifa Sen.
A drienne Germ ain ve Lincoln Chen, Population Policies Reconsidered (1994);
ayrca bkz. G ita Sen ve Carmen Barroso, "After Cairo: Challenges to W omens
O rganizations", A Commitment to the World's Woman: Perspectives for Develop
m ent lor Beijing an d Beyond, der. Noeleen Heyzer (N ew York: UNIFEM, 1995).

303

im diki d k d o u m o ra n la n istikrarl deildir. B unun nedeni, geni

kitlelerin o cu k sah ib i olm a anlaylarnn tem elde deim em i olm a
sdr.

Drdncs, bu baskc yntemlerle in'de dourganlk orannda

ne kadar ek azalma saland kesin olarak bilinmemektedir. inin
uygulad uzun vadeli toplumsal ve iktisadi programlarn pek o
unun dourganln azaltlmas bakmndan deerli olduunu ka
bul etmek gerekir. Bu programlar, eitimin (erkekler iin olduu
kadar kadnlar iin de) yaygnlatrlmasn, salk hizmetlerine
ulamn kolaylatrlmasn, kadnlara daha fazla i frsat salan
masn ve -yaknlarda- hzl iktisadi bymenin gerekletirilmesi
ne yneliktir. Bu etkenler bizatihi doum oranlarnn azaltlmasna
katkda bulunma eilimindedir ve bask yoluyla in'de dourgan
lk oranlarnda ne kadar ekstra d saland tam olarak bilin
memektedir. Aslnda, bask yaplmamas halinde bile, inin ei
tim. salk hizmetleri, kadnlara i frsatlar ve toplumsal kalknma
nn dier alanlarnda salad olduka byk kazanmlar dikkate
alndnda, bu lkedeki dourganlk oranlarnn Hindistan ortala
m asndan ok daha az olmasn bekleyebiliriz,
Zorlamaya ters diien bu toplumsal deikenlerin etkisini de
erlendirmek iin, H indistan'n in'den ok daha ayrk oluunu
dikkate alabilir ve bu toplumsal alanlarda karlatrmal olarak ile
ri olan Hindistan eyaletlerini zgl olarak ele alabiliriz. zellikle
Kerala eyaleti inle ilgin bir kyaslama imkn salar, nk bu
eyalet, temel eitim, salk hizmetleri vb. alanlarda in ortalamas
nn olduka nnde olan yksek dzeylere ulamtr. Kerala, ka
dnlarn kazanlm haklan ve eylemlilii bakmndan da baz elve
rili zelliklere sahiptir. Bunlarn arasnda, kadnlarn topluluun
nranli ve etkin bir paras olmalarm salayan mlkiyet haklarnn
hukuksal bir gelenekle daha fazla kabul edilmesi de yer alr.31
29. In te m a lb n e l H erald Tribune, 15 bal 1995, s. 4.
30. Karala elbette bir lke deil, bir lkenin iinde yer alan bir eyalettir. Ne var ki,
d aha nce belirttiim gibi, bir Olke olsayd 29 m ilyonu bulan nfusuyla dnyann
en byk lkelerinden biri -Kanada'dan daha byk- olabilirdi. Bu nedenle bura
daki deneyim gz ard edilemez.
31. Bu ve ilgili konularda bkz. A m artya Sen, 'P o p u la tio n: D elusion and R eality .

304

Keralann binde 18 olan doum oram in'in binde 19 olan ora

nndan fiilen daha dktr ve bu oran devletin basks olmakszn
salanmtr, Keralann dourganlk oram, 1990lan n ortasnda
1,7, ininki ise 1,9dur. Bu sonu, doum oranlarnda gnll in
dirime yardmc olan etkenlerde salanacak ilerlemeden kaynakla
nan beklentilerimizle uyumludur.*

I. DOURGANLIIN AZALTILMASININ
YAN ETKLER V E HIZI

Dk dourganlk gnll olarak saland iin Kerala'da, in

rneinde grlen yksek kz bebek lmllk oram ve kz fetslerinin yaygn biimde aldrlmas gibi ters etki belirtilerinin olmaduu da kaydetmek gerekir. Keralann bin doumda grlen be
bek lm llk oran (kzlar iin 16, erkekler iin 17) indekinden
(kzlar iin 33, erkekler iin 28) ok daha dktr. Oysa, inde
tek ocuk siyasetinin balatld 1979'd a her iki blgedeki bebek
lm oranlan birbirine yaknd.33 Keralada, indeki gibi, fetsn
cinsiyetine gre krtaj ynnde bir eilim de yoktur.
Dourganlk or anlam m baskc aralarla azaltlma hznn g
nll azaltmadan ok daha yksek olduuna dair zorlayc doum
kontrol yntemlerini destekleyen iddiay da incelemek gerekir. An
cak bu genelletirme tutumu da Kerala deneyimi tarafndan destek
New York Review o f Books, 22 Eyll 1994. Ayrca bkz. Robin Jeffrey. Politics,
Women, and W elt-being: How karata Became a "M odel' (Cambridge: Cambrid
ge University Press, 1992], ve V. K. Ramachandran. Kerala's Development Ac
hievements'. Indian Developm ent Selected R egional Perspectives iinde, der.
Jean Orze ve Amartya Sen (Delhi: Oxford University Press, 1996).
62. Kerala'da kadn okuryazarl oran (% 86) in'dekinden (% 68) daha yk
sektir. Gene, in'de aitmi sekiz ve yetmi bir yl olan erkek ve kadn yaam sOresi beklentileriyle kyaslandnda. Kerala'da 1991 saylarna gre yaam sresi beklentisi, srayla altm dokuz ve yetmi drt yldr. Kerala'ntn dourganlk
orannn azln beirleyen nedensel etkilere rtildn bir zmleme kin bk2. T. N.
Krishhan. "Demographic Transition in Kerala: Facts and Factors*. Economic and
P olitical W eekly 11 (1976) ve P. N. Mari B hatveS. L Rafan, "Demographic Tran
sition in Kerala Revisited'. Economic and P o litica l W eekly 25 (1990).
33. Bu verierin ve dier baz zmlemelerin kaynaklar iin. bkz. Drze ve Sen,
Indie: Economic Development and S odal O pportunity (1996).
*90N<M <U K aO m B

3Q 5

lenmez. Buradaki doum oram 1950lerde binde 4 4 ten 1991de

binde 18'e dmtr, ki b u azalma hz indekinden daha az de
ildir.
Ancak u da ne srlebilir ki, bu ok uzun dnemi incelemek
ancak 1979'da yrrle konulan tek ocuklu aile ve dier zor
layc siyasetlerin etkinliini hakl karmaz ve 1979 ile imdiki za
m an arasnda olanlan karlatrmamz gerekir. Bunu yapalm.
1979da, inde tek ocuk siyaseti yrrle konulduunda, Kerala'd a ine kyasla ok daha yksek bir dourganlk oram vard:
2,8e karlk 3,0. 1991'de Keralanrn 1,8 olan dourganlk oran
inin 2,0 olan dourganlk orannn 1979da yukarda olduu ka
dar altndayd. Tek ocuk siyasetinin ve dier zorlayc nlemlerin
salad ek avantaj"a ramen dourganlk orannn bu dnemde
bile in'de Keraladakinden ok daha yava dt grlr.
Bir dier Hindistan eyaleti, Tamil N aduda, dourganlk oraudaki d daha yava olmam, oran 1979da 3.5ten 1991de
2,2ye inmitir. Tamil Nadu, aktif, ancak ibirliine arlk veren
bir aile planlamas program uyguluyordu ve bu amala Hindistan
iindeki toplumsal kazanmlar bakmndan karlatrmal olarak
iyi bir konumdan yararlanabiliyordu; balca Hindistan eyaletleri
arasnda en yksek okuryazarlk oranlarndan biri, kazan salayan
istihdama yksek kadn katlm ve grece dk bebek lm oran
lan. inde uygulanan tipteki baskya ne Tamil N adu'da ne de Ke
ralada bavurulmu, ancak her iki eyalet de dourganlk oranlar
nn azaltlmas bakmndan, tek ocuk siyaseti ve bununla ilgili n
lemleri yrrle koyduundan beri inin saladndan daha b
yk bir baar salamtr.
H indistan'n iinde farkl eyaletlerin sicilleri arasndaki kart
lk konunun daha iyi anlalmasn salar. Kerala ve Tamil Nadu
dourganlk oranlarm radikal biimde azaltmken, kuzey merkezalan denilen blgedeki dier eyaletlerde (Uttar Prade, Bihar,
Madhya Pradesh, Rajasthan gibi) zellikle kadnlar iin ok daha
dk bir genel eitim ve salk hizmeti dzeyi vardr. Btn bu
eyaletlerde dourganlk oranlan da yksektir - 4,4 ile 5,1 arasnda.54
34. Dourganlkta grlen azalm a, kuzey eyaletlerinde, gney eyaletlerine kyas306

F 2 1 A R K A > ta l U c K lk n c

Bu, sz konusu eyaletlerde baz bask yntemleri dahil (Kerala ve

Tamil Naduda kullanlan daha gnll ve ibirliki yaklamn ak
sine) hantal aile planlamas yntemleri kullanm a ynnde grlen
srekli bir eilime ramen byledir.33 Hindistan iindeki blgesel
kartlklar zorlamaya kar gl biimde gnlllkten yanadr
(dier eylerin yan sra, kadnlarn aktif ve eitimli katlm teme
linde).

K. ZORLAMA TECRBELER

Hindistan zorlayc doum kontrol seenei konusunda inden

ok daha ihtiyatlyken, zorlayc siyasetlerin salad imknn
Hindistandaki birok uygulamaya cazip grndn gsteren
pek ok bulgu vardr. 1970'lerin ortasnda Indira Gandhinin n
derliinde Hindistan Hkmeti, olaanst hal ilannn salad
yasal frsatlardan ve temel yurttalk ve kiilik haklarnn geici
olarak askya alnmasndan yararlanarak bu alanda zorlayc uygu
lamalarda bulunmaya alt. Yukarda sz edilen kuzey eyaletle
ri. zellikle kadnlarn geri dnlmeyecek biimde ksrlatrlmas
biiminde aile planlamas nlemlerini zorunlu klan eitli dzen
lemeler ve resm i kurumlar oluturdular.3*
la d aha yava da olsa bir lde gzlemlenebilir. "Intensified G ender Bias in In
dia: A C onsequence o f Fertility Decline" (Working Paper 95.02, Harvard Center
for Population and Development. 1995) balkl yazlarnda, M onica Das Gupta
ve P. N. Mari Bhat dourganl drm e sorununun bir baka yanna, yani cin
siyete gre krtaj eilim ini artrm asna, ihm al nedeniyle ocuk lm lerine neden
olm asna dikkat ekerler (her iki fenomen in'de de gzlem lenm ekledir). Hindis
tanda bu durum kuzey eyaletlerinde gneye kyasla d a h a fazla grlr. Baskc
aralarla dourganl azaltmann bunu daha muhtem el hale getirdii ne sr
lebilir ( in ile Keraladaki durum kyaslanrken tartld gibi).
35. Bu konuda bkz. Drza ve Sen. India: Economic Development and Social Op
portunity (1995) ve burada ye r alan yazn.
36. Zorlayc yntem lerin kesinlikle reddedilmesi gerei bir yana, aile planlama
snda kullanlan zorlayc olm ayan aralarn kalitesin i v e eitliliini artrm ak da
nemlidir. Hal byleyken, gney eyaletlerinde bile kadnlarn ksrlatrlmas Hin
distandaki aile planlam asna yaygn biim de hkimdir. rnein, gney Hindis
tan'da on ile krk dokuz ya aras evli kadnlarn yaklak % 40' ksrlatrl
mtr ve bu kadnlarn sadece % 14'0 ar olm ayan, m odern doum kontrol yn
temlerini kullanmakladrlar. Ksrlatrma dnda modern aile planlamas yntem-

307

Zorlamann resmi siyasetin bir paras olmad durumlarda da.

hkmetin aile planlamas hedeflerine ulalmas iin benimsedi
i srarl tutum yneticileri ve farkl dzeylerdeki salk hizmeti
personelini ou kez zorlamaya ok yakn her trl bask taktiine
bavurmaya yneltir. Belirli blgelerde zaman zaman uygulanan
bu trden taktiklere m ek olarak, st kapal da olsa szl tehdit
leri, ksrlatrmann yoksullukla mcadele programlarnn zorunlu
bir koulu olarak gsterilmesini, ikiden fazla ocuu olan annelere
annelik yardmlarnn verilmemesini, sadece ksrlatrlan kiilere
belirli salk hizmetlerinin salanmasn, ikiden fazla ocuu olan
kiilerin yerel hkmet (panayatlar) seimlerine katlmalarnn
yasaklanmas saylabilir.38
Kuzey eyaletleri Rajasthan ve Haryana'da birka yl nce yrle konulan sonuncu nlem, seimlere katlma frsatnn tannma
mas, temel bir demokratik hakkn ar biimde ihlali olsa da, baz
evrelerde byk bir vgyle karlanmtr. Hindistan parlamento
suna, ikiden fazla ocuu olan kiilerin resmi ulusal ya da eyalet
grevlerine atanmasn yasaklamay ngren bir nerge de veril
mitir (reddedilmi olsa da).
Yoksul bir lkenin -ancak zengin lkelerin stesinden gelebi
lecei bir lks olan- ^crlamann kabul edilemezlii konusunda
fazla endielenmesinin yanl olaca ve yoksul sanlarn baskdan
rahatsz olmadklar zaman zaman ne srlmtr. Ancak bu g
rn hangi temelde ne srld belli deildir. Bu zorlayc n
lemlerin acsn en ok eken insanlar -istemedikleri bir eyi yap
m aya kabaca zorlananlar- genellikle toplumun en yoksul ve en ay
rcalksz kesimlerine mensupturlar. Bu insanlara uygulanan kurallerine ilikin bilgiler de Hindistand a olaanst snrldr. Szgelim i, krsal kesim
de yalan on ile krk dokuz arasnda deien evli kadnlarn sadece yansnn
prezervatifin ya da rahim ii aralarn ne olduunu bildii grlmektedir. Bu ko
nuda bkz. Orze ve Sen, India: Economic Development and Social Opportunity
(1995).
37. Bu konuda rze ve Sen, India: Economic Development and Social Opportunit/de (1995) yaplan gnderm elere bkz. Ayrca bkz. G ita Sen ve Carmen Barroso, A fter Cairo: Challenges to W om en's O rganizations'.
38. Bu konuda bkz. Drbze ve Sen India Economic Development a n d Social Op
portunity (1995), s. 168-71.

308

lar ve yntem zellikle kadnlarn reme zgrln kullanmala

r bakmndan cezalandrcdr. rnein, yoksul kadnlan eitli
b ask lar^ ksrlatrma kamplarnda toplamak gibi barbarca uygu
lamalar, kuzey Hindistan'daki eitli blgelerde ksrlatrma he
defleri iin belirlenen son tarih yaklarken uygulanmtr.
Aslnda yoksul bir nfusa bask uygulamann kabul edilebilirli
i, otoriter hkmetlerin kendi yurttalanndan zellikle esirgedik
leri demokratik hesaplama frsat dnda snanamaz. inde by
le bir snav olmamtr, ancak Hindistanda 1970lerde yaanan
olaanst hal dneminde Bayan Gandhi Hkmeti tarafndan
eitli yasal haklarn ve insan haklarnn askya alnmasyla birlik
te zorunlu doum kontrolnn de denendii bir srada bu ynde gi
riimler oldu. Daha nce belirttiim gibi, genelde, reme hakkm
da kapsayacak ekilde bask yapma siyaseti, ilk genel seimlerde
ezici bir yenilgiye urad. Hindistanda yoksul dm semenler,
siyasi ve medeni Haklarnn ve reme zgrlklerinin baskc yn
temlerle ihlal edilmesine, iktisadi ve toplumsal eitsizliin protesto
edilmesinden daha az ilgi gstermediler. zgrle v e temel hak
lara duyulan ilgiye de A sya ve A frika'nn dier pek ok lkesinde
k i ada siyasal hareketlerden rnek verilebilir.
Aslnda halkn baskya gsterdii tepkinin bir baka zellii
vardr; seimlerini eylemleriyle ortaya koymalar. Hindi aile plan
lama uzmanlarnn kaydettikleri gibi, bu lkede uygulanan gnll
doum kontrol programla n , ksa sreli zorunlu ksrlatrma prog
ramnn ar engeliyle karlat, nk halk aile planlamas hare
ketinin tamamm derin bir kukuyla karlamt. Olaanst dne
m in Hindistan 'n baz blgelerinde yrrle konulan baskc n
lemleri. dourganlk oranlan zerinde salanan ok kk etki bir
yana, doum orannda ancak 1983 ylnda sona eren uzun bir dur
gunluk dnemine yol at.*

3d. Bu konuda bkz. Drze ve Sen. ImSa: Economic Development a n d Social Opporturt/de (1995) belirtilen demografik ve sosyolojik yazm.
309

L. S O N U N T E L N D E B lR Y O R U M

Nfus sorununun bykl genellikle biraz abartlr, ancak geli

mekte olan lkelerin ounda dourganlk oranlarn azaltacak
yntem ve ara araynn geerli sebepleri vardr. zel bir ilgiyi
hak ettii grlen yaklam, toplumsal cinsiyet eitliini ve kadn
larn zgrln (zellikle eitim, salk hizmeti ve kadnlara i
frsat) artran kamu siyasetleri ile bireysel aile sorumluluu (potan
siyel ana babalarn, zellikle annelerin karar alm a gc) arasnda
yakn bir balant gerektirir.40 Bu yolun etkinlii, gen kadnlarn
refah ile eylemlilii arasndaki yakn balantda yatar.
Bu genel grnm yoksulluklarna ramen gelimekte olan l
keler iin de geerlidir. Bunun olmamas iin hibir neden yoktur.
ok yoksul i n s a n l a r n genelde zgrle ve zelde reme zgrl
ne deer vermediklerini gstermek iin eitli grler ne sr
lrken, eldeki bulgular kesinlikle tam aksini gstermektedir, nsan
lar kukusuz refah ve gvenlik gibi baka eylere de deer verirler
-vermeleri iin nedenler vardr-, ancak bu kendi siyasi ve medeni
haklan ile tireme zgrlne kaytsz k a l m a l a r n a yol amaz.
Zorlamann, gnll toplumsal deiim ve k a l k n m a y a kyasla
daha hzl sonu verebileceini gsteren pek az bulgu vardr. Zor
layc aile planlamas reme zgllnn ihlali dnda ciddi b i
imde elverisiz sonular, zellikle bebek lmleri zerinde ters bir
etki (zellikle kadn kart eilimlerin gl olduu) yaratabilir.
Burada baka olumlu sonulara ulama uruna reme zgrl
nn temel nemini ihlal etmenin hibir kesin gerekesi yoktur.
Siyasal zmleme bakmndan, lkeler aras kyaslamalarn
yan sra byk bir lke iindeki blgeler aras ztlklar da temel
alan, kadnlarn haklarnn tannmasnn (kadn eitimi, kadn istih
dam frsatlar ve kadn mlkiyet haklar dahil) ve dier toplumsal
deiimlerin (lm oranlarnn azaltlmas gibi) dourganlk oran40 Bu konuda bkz. A m arlya Sen, "Population and Reasoned A gency: Food, Fer
tility and Econom ic Developm ent'. Lindahl-Kiessling ve Landberg, Population,
Econom ic Development, a n d the Environm ent (1994); 'Population, Delusion,
and R eality', New York Review o f Books, 22 Eyll 1994; ve Fertility and Coerci
o n ' (1996).

310

nnn azaltlmasnda ok glii bir etki yarattna dair pek ok bul

gu vardr. Aslnda, bu gelimelerden karlabilecek siyasal dersle
ri gz ard etm ek zordur. Bu gelimelerin (toplumsal cinsiyet ada
letsizliinin azaltlmasn da ieren) baka nedenlerden tr de ar
zulanmas olgusu bunlar kalknma zmlemelerinde belirleyici
kayglar haline getirir. Gene, -standart davran olarak grlentoplumsal treler sorunun doasna ilikin anlay ve deerlendir
meden bamsz deildir. Kamusal tartm a byk bir farkllk ya
ratabilir.
Dourganln azaltlmas, sadece iktisadi refah bakmndan ya
ratt sonular nedeniyle deil, yksek dourganln insanlarn
-zellikle gen kadnlarn- deer vermek durumunda olduklar tarz
da yaama zgrlklerinin azalmas bakmndan yaratt etki ne
deniyle de nemlidir. Aslnda sk ocuk dourma ve ocuk bakm
yznden en ok ypranan yaamlar, ada dnyann p ek ok l
kesinde soyun devamm salama makinelerine indirgenen gen ka
dnlarn yaamdr. Bu denge", ksmen aile iindeki gen kadnla
rn karar alma glerinin zayfl nedeniyle ve ayn zamanda, sk
ocuk b akmn eletirilmeden kabul edilen -haksz bulunmayanbir uygulama haline getiren ve deitirilmeyen gelenekler yzn
den srmektedir. Kadn okuryazarlnn, kadnlarn i frsatlarnn,
ak ve bildiriindi kamusal tartmann gelitirilmesi adalet ve
adaletsizlik anlaynda radikal deiimler salayabilir.
zgrlk olarak kalknma anlay bu ampirik balantlarla
g kazanr, nk nfus art sorununun zm (dier pek ok
toplumsal ve iktisadi sorunun zm gibi) karlar an sk do
um ve ocuk bakmndan en dorudan biimde etkilenen insanla
rn. yani gen kadnlarn zgrl geniletilerek salanabilir. N
fus sorununun zm daha az deil daha ok zgrlk gerektirir.

311

K l t r v e insan h a k l a n

nsan haklan dncesi son yllarda byk lde ilerleme kaydet

m i ve uluslararas sylemde bir tr resmi stat kazanmtr. Dn
yann farkl lkelerinde insan haklan uygulamalar ve ihlallerine
ilikin grmeler yapmak iin son derece ciddi komisyonlar d
zenli biimde toplanmaktadrlar. nsan haklan sylemi gemie k
yasla gnmzde ok daha geni apta benimseniyor ve bu syle
me artk daha sk bavuruluyor. En arndan ulusal ve uluslararas
iletiim dilinin, birka on yl ncesinde hkm sren diyalektik s
lupla kyaslandnda ncelikler ve vurgu bakmndan b ir deiik
lii yanstt grlr. nsan haklan, kalknm a yaznnn da nemli
bir paras haline gelmitir.
Ve gene de insan haklan dncesinin ve kullanmnn bu ak
312

zaferi eletirel evrelerde yaklamn derinlii ve tutarll konu

sunda gerek bir kukuculukla birlikte var olmaktadr. Bu kuku,
insan haklaryla ilgili sylemin temelini oluturan btiin kavramsal
yapda ar derecede basit bir eylerin var olduuna dairdir.

A. ELETR

O halde sonn olarak grlen nedir? Eletirmenlerin insan haklar

m a entelektel yapma ilikin tama eilimi gsterdikleri olduk
a farkl kayg olduunu dnyorum. Birincisi, insan haklar
nn, insanlara iyi tanmlanm belirli haklar veren hukuk sistemleri
ile kiiye yarg yoluyla hak arama olanann bulunmad hukukncesi ilileri birbirine kartrd yolunda bir endie vardr. Bu,
insan haklar taleplerinin meruluuyla ilgili bir konudur: nsan
haklar, nihai yasal otorite olan devlete tannm olmakszn ger
ek bir statye nasl sahip olabilir? B u gre gre, doa iinde in
sanlar giysileriyle dnyaya gelmedikleri gibi insan haklaryla da
dnyaya gelmezler; nasl giysilerin dikilmesi gerekiyorsa, haklarn
da yasalar araclyla kazanlmas gerekir. Dikilmeden nce giysi
yoktur; yasalardan nce de haklar yoktur. Bu eletiri biim ine me
ruluk eletirisi diyeceim.
kinci eletiri biimi, insan haklan etik ve siyasetlerinin ald
formla, ilgilidir. Bu gre gre, haklar birbiriyle balantl grev
leri gerektiren yetkilerdir. Bir A kiisi bir x hakkna sahipse, bu du
rum da Aya x i salamakla grevli olan bir eyleyenin, szgelimi bir
B nin olmas gerekir. Eer byle bir grev kabul edilmezse, bu sz
de haklaT bu gre gre ancak zorunsuz olabilir. Bunun insan hak
larn hak olarak grne konusunda m uazzam bir sorun oluturduu
grlr. Her insann beslenme ve tedavi grme hakkna sahip olma
s ok iyi olabilir, diye devam eder bu gr, ancak bir eyleyene z
g grevler nitelendirilmedii srece bu haklar gerekte fazla an
lam tayamazlar. Bu anlaya gre insan haklan insann iini s
tan duygulardr, am a ayn zamanda, kesin konumak gerekirse, tu
tarszdrlar. Dolaysyla bu iddialar en iyi durumda h ak olarak de
313

 il ancak insann boaznda bir dm olarak grlrler. Buna tu

tarllk eletirisi diyeceim.
nc eletiri hatt tam bir hukuksal ve kurumsal form ta
maz. ancak insan haklarn toplumsal etik alannda grr. Bu gr
e gre, insan haklarnn ahlki otoritesi kabul edilebilir etiin do
asna koulludur. Ancak bu etik Hini gerekten evrensel midir?
Baz kltrler, olumlu biim de etkilendikleri erdemler ve nitelikle
re kyasla bu haklan zellikle deerli grmyorlarsa ne olacak? n
san haklarnn etki alannn tartmal olduu gr genellikle bu
trden kltrel eletirilerden gelmitir; bu eletirilerin belki de en
nemlisi Asya'ya zg deerlerin insan haklanna ynelik szde
kukuculuu dncesini temel alr. nsan haklar, bu ismi hak et
m ek iin, evrensellik talep eder, ancak eletirmenler bu trden hi
bir evrensel deerin olmadn iddia ederler. Buna kltrel eletiri
diyeceim.

B. MERULUK ELETRS

Meruluk eletirisinin uzun bir tarihi vardr. Etik konulara ilikin

haklan temel alan akl yrtmeyle ilgili pek ok eletiri, farkl bi
imlerde dile getirilmitir. Bu eletirinin eitli varyantlar arasnda
farkllklar kadar benzerlikler de vardr. Bir yanda, Karl M arx'in
saldrgan bir g tayan Yahudi Sorunu zerine balkl bro
rnde ifade ettii ve srarla savunduu, haklar gerekte devlet kurumunu nceleyemez (onu izler) gr vardr. te yanda, Jeremy
Benthamn, (daha nce belirtildii gibi) doal haklar" k a v r a m m
sama, doal ve daimi haklar" dncesini ise habbeyi kubbe
yapmak olarak betimlemesine yol aan sebepler vardr. Ancak bu
eletiri biimlerinde -ve dier pek ounda- ortak olan, haklarn bir
ncelikli etik tanmadan ok kurumsallama sonras aralar olarak
grlmesi gerektiine dair bir srardr. Bu yaklam evrensel insan
haklan dncesine olduka temel bir tarzda kar kar.
ok arzulanan hukuksal varlklar olarak ele a ln d n d a lukukncesi ahlki taleplerin, mahkemelerde ya da yaptrm olan dier
314

kurumlarda ileri srtebilmesi hakk olarak grlmesi kesinlikte

mmkn olamaz. Ancak insan haklarm bu zeminde reddetmek uy
gulama noktasn gz ard etmektir. Hukuksallk talebi, belirli hak
larn btn insanlar iin geerli olduunu kabul etmenin etik ne
miyle hakl karlan bir dorudan -bir talepten- baka bir ey de
ildir. Bu anlamda insan haklan, bu yetkilere kendine zg bir
nem kazandran etik yarglann destekledii taleplerin, yetkilerin
ve baklklarn (ve haklar kavramyla birlikte anlan dier yetki
biimlerinin) simgesi olabilir.
Aslnda insan haklan fiiliyattaki hukuksal haklann aksine po
tansiyel hukuksal haklar alanm kapsayacak ekilde de genitetilebilir. Bir nsan hakk hukuksal yaptrmn en yetersiz grnd bir
balamda bile etkin biimde istenebilir. Evli bir kadnn nemli ai
le kararlarna tam olarak, eit bir taraf olarak katlma ahlki hakk
-ne kadar ovenist bir kocas olursa olsun- bu gerekliliin yasallatmlmasm ve polis gcyle uygulanmasn istemeyecek pek ok ki
i tarafndan tannabilip. Sayg grme hakk yasallatrmann ve
yaptrm uygulamann artc da olsa sorunsal oluturaca bir
baka rnektir.
Doruyu sylemek gerekirse im an haklarm yasalara balanm
hukuksal haklarla zdelenmeraesi gereken bir etik talepler gnbu
olarak grmek en iyisidir. Ancak b u norm atif yorumun, insan hak
lan dncesinin bu haklann genel olarak talep edildii bir balam
iindeki yararm ortadan kaldrmas gerekmez. Belirli haklarla bir
likte anlan zgrlkler tartmann uygun odak noktas olabilir. n
san haklarnn akla uygunluunu, bir etik akl yrtme sistemi ve
siyasal taleplerin temeli olarak deerlendirmek zorundayz.

C. TUTARLILIK ELETRS

imdi, haklarn yerine getirilmesini garanti etmenin kim in grevi

olduunu belirlemeksizin haklardan tutarl biimde sz edip ede
meyeceimiz eletirisine geliyorum. Aslnda, haklann makul bi
imde ancak birbiriyle ilikili grevlerle birlikte formllendiritebi315

lecei grn benimseyen bir ana akm vardr. Buna gre, bir k i
inin bir ey yapma hakk bir baka eyleyenin o eyi birinci kiiye
salama greviyle birletirilmelidir. Bu ikili balantda srar eden
ler insan haklan" indeki haklar" sylemine sonmlu eyleyenle
ri ve onlarn bu haklarn yerine getirilmesini salama grevlerini
tam olarak belirlemeksizin bavurulmasna genelde ok eletirel
yaklama eilimindedirler. Bu durumda insan haklar iin ne sr
len talepler bo konumalar olarak grlr.
Bu eletiriyi gdleyen sorulardan biri udur: H aklan uygun
grevlerle eletirmeden bu haklarn gerekletirilebilir olduun
dan nasl emin olabiliriz? Aslnda, bazlar Immanuel K ant'n zo
runlu ykmllk -belirli bir eyleyenin o hakkn gerekletirilme
si iin yklendii zgl bir grev- dedii eyle dengelenmedike
bir hakta herhangi bir anlam grmezler?
Ne var ki, birbiriyle balantl zorunlu ykmllkler dnda.
haklarn herhangi bir biimde kullanmnn inandrclktan yoksun
olmas gerektii iddiasna direnmek mmkndr. Bu iddia pek ok
hukuksal balamda yararl olabilir, ancak normatif tartmalarda
haklar ou kez sahip olunmas halinde insanlar iin iyi olacak yet
kiler ya da gler ya da baklklar olarak savunulur. nsan hakla
r herkesin -yurttala baklmakszn- paylat haklar olarak g
rlr. Bu haklarn salad yararlara herkes sahip olmalda. Kii
nin kendi haklarn yerine getirdiini kesinletirmek belirli bir bire
yin zgl grevi deilken, talepler genellikle yardm edecek ko
num da olan herkese hitap edebilir. Aslnda bizzat Immanuel Kant
bu trden genel talepleri zorunsuz ykmllkler olarak nitelen
dirmi ve bunlarn toplumsal hayatla ilgisini tartmaya devam et
mitir. Bu talepler genellikle yardm edebilecek konum da olan her
kese hitap eder. Bununla birlikte belirli bir kii ya da eyleyen sz
konusu haklarn yerine getirilmesini salamakla grevli olmayabi
lir.
Bu ekilde formllendirilen haklar zaman zaman yerine getiril
meyebilir kukusuz. Ancak bir kiinin sahip olduu ancak yerine
1. Im manuel Kant, Critique o t Practical Reason (1788), ev. L, W. Beck (New
York: Bobbs-Merrifl, 1956).

316

getirilmeyen bir hak ile kiinin sahip olmad bir hak arasnda ay
n n yapmamz kukusuz mmkndr. Nihai olarak, bir hakkn etik
olarak ne srlmesi, ancak baz talepler yardm etmek durumunda
olan baz kiilere yneltildii lde, o hakka denk den zgrl
n tad deerin tesine geer. Haklarn dilinden ok zgrl
n diliyle de yeterince baanl olabiliriz (aslnda zgrlk Olarak
Kalknma'a. esas olarak zgrln dilini kullanyorum), ancak
bazen sz konusu zgrl kazanmas iin kiiye bakalarnn
yardmc olmasn nermeyi -ya da talep etmeyi- gerektiren uygun
bir duam olabilir. Haklarn dili zgrln dilini tamamlayabilir.

D. KLTREL ELETR VE
ASYAYA ZG DEERLER

nc eletiri hatt belki daha ekicidir ve kesinlikle daha fazla il

gi uyandrr. nsan haklan dncesi gerekten evrensel midir?
Konfys kltrler dnyasndaki gibi, haklardan ok disiplin,
yetkiden ok sadakat zerinde odaklanma eilimi gsteren bir etik
yok mudur? nsan haklan, siyasi ve medeni haklarla ilgili talepleri
ierdii lde, var olduu iddia edilen gerilimler zellikle baz
Asyal teorisyenler tarafndan iddetlendirilmitir.
Asyaya zg deerlerin doas son yllarda bu ktadaki otoriter
siyasal dzenlemelere hakllk kazandrmak iin sk sk dile getiril
mitir. Otoriterlii bu ekilde hakl karma giriimleri genellikle
bamsz tarihilerden deil bizzat (hkmet grevlileri ya da on
larn szcleri gibi) otoritelerden ya da iktidarda olanlara yakn ki
ilerden gelmi, ancak bu kiilerin grleri sonu olarak devletle
rin ynetim biiminden ve farkl lkeler arasndaki ilikiden de et
kilenmitir.
Asyaya zg deerler, temel siyasal haklara kar -ya da kayt
sz- mdr? Bu trden genellemeler sk sk yaplr, ancak bunlarn
salam bir zemini var mdr? Aslnda, A syayla ilgili genelleme
yapmak, boyutlar dikkate alndnda kolay deildir. Asya, toplam
dnya nfusunun yaklak % 60mn yaad bir yerdir. Bu kadar
317

geni, bylesine eitlilik barndran bir blgenin deerleri olarak

neyi ele alabiliriz? Bu ok geni ve ayrk nfusa mkemmel e
kilde uygun den deerler yoktur. Hi kimse onlan dnyann geri
kalan ksmndaki halklardan bir grup olarak ayrmaz.
Asyaya zg deerleri savunanlar zaman zaman Dou As
y a'y zel uygulama blgesi olarak grme eilimi gstermilerdir.
Bat ile Asya arasndaki kartla ilikin genelleme ou kez Tay
landn dousundaki blge zerinde younlar. Bununla birlikte
A sya'nn geri kalan ksmnn olduka benzer olduuna dair daha
byk bir iddia vardr. rnein, Lee Kuan Yew Batl toplum ve
hkmet anlaylar le Dou Asyal anlaylar arasnda temel bir
farkllk olduunu ne srer ve bu grn yle aklar: Dou
AsyalIlardan sz ettiim zaman, bizatihi Hint kltrnn benzer
deerleri vurgulamasna ramen, inli ile Hintli arasnda bir kar
m olan Gneydou Asyadan ayn olarak, Kore, Japonya, in ve
Vietnam ' kastederim.2
Aslnda Dou Asya bile kendi iinde pek ok eitlilie sahip
tir ve Japonya, in, Kore ve Dou A sya'nn dier blgeleri arasn
da pek ok farkllk grlr. Blgenin iinden ve dndan gelen e
itli kltrel etkiler bu olduka geni blgenin tarihi boyunca insan
yaamlarm etkilemitir. Bu etkiler imdi de eitli biimlerde var
ln srdrmektedir. rnein, Houghton M ifflin'in uluslararas
A lm anac'\m n bendeki nshas 124 milyon Japonun dinini yle
betimler: 112 m ilyon intoist ve 93 milyon Budist.3 Farkl kltrel
etkiler ada Japon kimliine renkli bir zellik kazandrmaya de
vam eder ve aym kii hem intoist, hem de Budist olabilir.
Kltrler ve gelenekler Dou Asya gibi blgelerde, hatta Japon
ya, in ya da Kore gibi lkelerin iinde bile rtr ve Asya'ya
zg deerlerile ilgili genelleme yapma giriimleri (bu blgedeki
farkl inan, kanaat ve ballklar olan halk kitleleri iin gl -ve
2. C ulture is Destiny: A Conversation with Lee Kuan Yew", Fareed Zakaria, Fo
reign A ffairs 73 (M art/Nisan 1994), s. 113. Ayrca bkz. dem okrasi yanls Asyal li
der. imdiki Kore Cum huriyeti Devlet Bakan Kim Dae Jung'un bu tutuma kar
kan grleri: Is Culture Destiny? The Myth of A sia's Anti-democratic Values A Response to Lee Kuan Yew , Foreign A ffairs 73(1994).
3. Information Please Alm anac 1993 (Boston: Houghton Mifflin, 1993), s. 213.

318

ou kez vahi- ierimleriyle birlikte) ancak an derecede kaba

olabilir. Singapur 'un 2.8 milyonu bulan nfusu bile geni bir klt
rel ve tarihsel gelenek eitliliine sahiptir. A slnda Singapur, top
luluklar aras gl dostluk ve kardee bir arada varolma konusun
da hayranlk verici bir sicile sahiptir.

E. ADA BATI VE BENZERSZLK DDALARI

Asyadaki -ve daha genel olarak Batl olmayan toplumlardakiotoriter dnce biimleri bizatihi Bat'daki dnce tarzlarndan
ou kez dolayl destek grr. Amerika ve Avrupa'da, siyasal z
grlk ve demokrasinin stnln Bat kltrnn ok eski ve
temel -A syada pek grlmeyen- bir zellii varsayma ynnde be
lirgin bir eilim vardr. Aslna baklrsa bu, szgelimi Konfyslkte bireysel zgrle sayg konusunda st kapal biimde
varolduu iddia edilen otoriterlik ile Batl liberal kltrde derin
kklere sahip olduu iddia edilen zerklik arasndaki ztlktr. Bat
l olmayan dnyadaki kiisel ve siyasal zgrln Batl savunu
cular, genellikle bunu. Batl deerlerin Asya ve Afrikaya tan
mas olarak grrler. Dnya, Bat demokrasisi kulbne katlma
ya ve geleneksel Bal deerlere hayranlk duymaya ve bunlar
onaylamaya davet edilir.
Btn bunlarda imdiki zamandan gemie doru bakma ek
linde gl bir eilim vardr. Avrupa Aydnlanmasnn ve dier g
rece yeni gelimelerin ortak hale getirdii v e yaygnlatrd de
erler gerekte -B at'da bin yllardr yaanan- uzun erimli Batl
mirasn paras olarak grlemezler.'' Farkl klasik Batl yazarlarn
4. Bu konuda bkz. Isaiah Berlin, F o u r Essays on Liberty (Oxford: O xford Univer
sity Press, 1969). s. XI. Bu saptam a Orlando Patterson tarafndan tartlm tr:
Freedom, cilt 1: Freedom in the M aking o f W estern Culture (N ew York: Basic Bo
oks, 1991), Patterson'm grleri aslnda klasik Bat dncesinde siyasal z
grle iaret eder (zellikte antik Yunan ve Rom a'da), an ca k benzer bileenler
Pattersonn zellikle dikkate ald Asya klasiklerinde de bulunabilir. Bu konuda
bkz. M orgenthau Mem orial le ctu re s, "Human Rights and Asian Values" (New
York: C am eige Council on Ethics and International Affairs, 1997), The N e w Republidte (14 - 21 Temmuz 1997) ksaltlm olarak yaymland.

319

(m. Aristoteles) eserlerinde grdmz ey, ada siyasal z

grlk fikrini oluturan kapsayc nosyonun seilmi bileenlerinin
desteklenmesidir. Ancak bu trden bileenlerin desteklenmesi Asya
geleneklerindeki pek ok yaznsal eserde de bulunabilir.
Bu noktay zihninizde canlandrrken iyi bir toplum iin herke
sin kiisel zgrlnn nemli olduu fikrini dnnz. Bu iddi
ann iki ayr bileenden olutuu grlebilir. Bu bileenler unlar
dr: (1) Kiisel zgrln deeri: kiisel zgrlk nemlidir ve iyi
bir toplumda nem tayan" kiiler iin gvence altna alnmaldr
ve (2) zgrln eitlii: herkes nemlidir ve biri iin gvence al
tna alnan zgrlk herkes iin gvence altna alnmaldr, ikisinin
bir araya getirilmesi kiisel zgrln herkes iin ortak bir temel
de gvence altna alnmasn gerektirir. Aristoteles birinci konumu
desteklemek iin ok ey yazd, ancak kadnlarn ve klelerin d
lanmas kincisinin savunulmasn zayflatt. Aslnda, eitliin bu
formda savunulmas ok yakn kkenlidir. Snf ve kasta gre tabakalam bir toplumda bile zgrlk ayrcalkl olan az sayda kii
iin (Mandarinler ya da Brahmanlar gibi) byk bir deer olarak
grlebiliyordu. Buna gre zgrlk, iyi bir topluma ilikin Grek
kavramlaryla kle olmayan insanlar iin de ayn tarzda deerlidir.
Bir dier yararl ayrm u iki yaklam arasndadr: (1) H og
rnn deeri, ki farkl insanlarn eitli inan, ballk ve eylemle
rine hogry gerektirir; ile (2) hogrnn eitlii: bazlarna
gsterilen hogrnn herkese makul biim de gsterilmesi gerekir
(bazlarnn hogrsnn dierleri iin hogrszlne yol a
m as dnda). Gene, daha erken Batl yaznda hogr eitliiyle
tamamlanan bir hogr anlay olmakszn ne srlen bol m ik
tarda hogr fikrine rastlanabilir. Modem demokratik ve liberal fi
kirlerin kkleri bir btn olarak deil, daha ok kurucu unsurlar ba
kmndan aratrlabilir.
Karlatrmal bir inceleme yaparken, bu kurucu bileenlerin
Asyal yazlarda Bat dncesinde bulunabilen tarzda grlp g
rlemeyeceini sormak gerekir. Bu bileenlerin varl, kartnn,
yani zgrl ve hogry aka vurgulamayan fikir ve doktrin
lerin yokluuyla kartrlmamaldr. Batl klasiklerde de dzen ve
320

disiplin savunusu bulunabilir. Aslnda, Konfys'n bu bakmdan

Platon ya da Aziz Augustinustan daha otoriter olduu bence asla
kesin deildir. Asl sorun, bu zgrlksiizlk perspektiflerinin Asyal geleneklerde var olup olmad deil, zgrlk ynelimli pers
pektiflerin burada yok olup olmaddr.
Asyaya zg deer sistemlerinin sergiledii -blgesel eitlili
i amaktan ok anonimletiren- eitliliin nem kazand nokta
burasdr. Bir dnce formu olarak Budizm inrol bariz bir rnek
tir. Budist gelenekte zgrle byk nem verilir ve Budist d
ncelere ilikin daha erken Hint k u ra m la r n n bir blm rade ve
serbest seime daha ok yer vermitir. Davran soyluluu zgrlk
iinde s a la n m a ld r ve zgrlk fikirleri bile moksha gibi bu zel
lie sahiptir. Budist dncede bu unsurlarn varl Konfysln vurgulad dzenli disiplinin Asya iin tad nemi orta
dan kaldrmaz, ancak Konfysl A syadaki -hatta indekitek gelenek olarak grmek yanl olacaktr. A syaya zg deerle
rin ada otoriter yorumunun byk blm Konfyslk ze
rinde younlat iin, bu eitlilii zellikle vurgulamak gerekir.

F. KONFYS YORUMLARI

Aslnda. A syaya zg deerlerin otoriter savunucular iin artk

standartlaan Konfys metinleri Konfys'n kendi retilerin
deki eitlilii yeterince dikkate almaz ' Konfys devlete kr bir
sadakati tavsiye etmez.6 Zilu, ona bir hkmdara nasl hizmet edi
lir diye sorduunda Konfys u yam verir: Ona incitici olsa
da gerei syle.7 Singapur ve Beijingteki sansr grevlileri ok
farkl bir gr savunabilirler. Konfys pratikte ihtiyatl ve in5. Bkz Analects o f Confucius, eviren Simon Leys (N ew York: Norton, 1997) ve
E, Bruce Brooks v e A. Taeko Brooks. The Original Analects: Sayings o f Confuci
us and His Successors (New York: Colum bia University Press, 1990).

* Yeniden dou dngs, (y.h.n.)

6. Bkz. Brooks ve Brooks'un yorum lar. The Original Analects (1998). Ayrca bkz.
W m . Theodore de Bary, Asian Values and Human Rights: a Confucian Commu
nitarian Perspectives (Cambridge, M ass.: Harvard University Press, 1998).
7. Leys, The Analects o f Confucius 14.22, s. 70.
K H N / s M S k lo S a ik a m

321

elikli olmaya kar deildir, ancak kt bir hkmet karsnda

muhalefet tavsiyesinden vazgemez. Devlette [dirlik-] hkm sr
d zaman, cesaretle konu ve cesaretle davran. Devlet yolunu
kaybettii zaman, cesaretle davran, alak sesle konu.8
Aslmda Konfuys Asyaya zg deerleri tahayyl edilen b
yk yapsnn iki dayanann, yani aileye sadakat ve devlete itaatin
birbiriyle iddetli bir atma halinde olabilecei olgusuna iaret
eder. Asyaya zg deerlerin gcn savunan pek ok kii dev
letin roln ailenin oynad roln bir uzants olarak grr, ancak
Konfysn belirttii gibi, bu ikisi arasnda gerilim olabilir. She
Valisi Konfyse yle der: Halkmn iinde, amaz drstle
sahip bir adam var; babas bir koyun aldnda onu ihbar etti.
Konfuys u yant verir: Benim halkmn iindeki drst insan
lar farkl davranrlar; bir baba olunun suunu gizler, bir oul ba
basnn suunu gizler ve yaptklarnda drstlk vardr.9

O . A O K A V E K A U T L Y A

Konfysn grleri, onun adna sk sk savunulan zdeyiler

den daha karmak ve nceliklidir. in kltrnde teki yazarlar
ihmal etme ve baka Asya kltrlerini gz ard etme ynnde bir
eilim de vardr. Hint geleneklerine dnersek, zgrlk, hogr ve
eitlik zerine bir grler eitlilii bulabiliriz. Eitliki bir temel
de hogr ihtiyacnn pek ok bakmdan en ilgin ifadesini, M
nc yzylda bir baka Hint kralndan (Ingilizlerin izin verdik
leri yerel devletleri saymazsak Moollar ve hatta Raj'da) daha b
yk bir Hint imparatorluunu yneten mparator A okanm yazla
rnda bulabiliriz. Kalinga (imdiki Orissa) Kralln yendii sa
vata tank olduu kym karsnda dehete den Aoka dikkatini
kamusal etik ve aydnlanm siyasetlere yneltti. Budizmi benim
sedi ve sadece Budizm in mesajm douya ve batya yaymak iin
eliler gndererek onun bir dnya dini h a lin e gelmesine yardmc
8. Leys, a.g.e., 14.3, s. 66.
9. Leys, a.g.e., 13.18, s. 63.
322

FlA M C A /zgM ttkle K lk m n u

olmakla kalmad, ayn zamanda lkeyi erdemli yaamn biimleri

ni ve iyi ynetimin doasm betimleyen ta kitabelerle donatt.
Bu kitabelerde eitliliin hogryle karlanmasna zel bir
nem verilir. rnein, Erragudideki kitabe (imdiki says XII) so
runu yle koyar:
... b ir adam kendi m ezhebine say g g sterip bak asn n m ezhebini se
bepsiz y ere h o r grm em elidir. H o r g rm e sadece zgl b ir seb ep le o l
m aldr, nk baka insanlarn m ezhepleri u y a d a b u ned en le daim a
saygy hak eder.
B ir adam , bu ekilde davranm akla h em k en d i m ezhebini y celtir
hem de b ak a insanlarn m ezheplerine h izm et eder. K en d i m ezhebinin
ihtiam n artrm a m aksadyla bakalarnn m ezheplerini hor grrken
k en d i m ezhebine sayg gsteren k iin in davran ise aslnda, o kiinin
k en d i m ezh e b in e en a r zarar verir.10

Bu fermanlarda hogrnn nemi M nc yzyldan itibaren,

hem hkmetin kamu siyaseti iin, hem de yurttalarn birbirine
ynelik davranna ilikin tavsiyeler olarak vurgulanr.
Aoka hogrii konusunda ve bu kapsamda bir evrenselcidir ve
bunu, orman halk dedii insanlar, tarm ncesi iktisadi oluum
larda yaayan kabile nfusu dahil herkes iin talep eder. Aokanm
eitliki ve evrensel hogry savunmas baz yorumculara Asyal olmayan bir yaklam olarak grlebilir, ancak onun grleri,
salam biimde, nceki yzyllarda Hindistan'm entelektel evre
lerinde yaygn olan zmleme biimlerinde kklenir.
Ne var ki, ynetim ve siyasal iktisat konusuna yaklam derin
biimde etkili ve nemli olan bir baka H int yazarm bu balamda
ele almak ilgin olur. ktisattan ok pratik siyasetle ilgilenmesine
ramen iktisat bilimi" olarak evrilebilen Arthashastra'nm yazan
Kautilya'dan sz ediyorum. Aristotelesin ada olan Kautilya
M drdnc yzylda yaad ve mparator Aokann byk ba
bas, altktada byk Maurya mparatorluun u kuran mparator
andragupta M aurya'nn kdemli bakan olarak alt.
Kautilyann yazlan genellikle klasik Hindistan geleneinde
10. eviri, Vincent A. Smith, A soka (Delhi: S. Chand, 1964), s. 170-1.

323

zgrlk ve hogrnn deer tamadn gsteren bir kant ola

rak kullanlr. A r t h a s h a s r a n m iktisat ve siyaset konusunda etkile
yici biimde aynndli olan deerlendirmesinde bu tehisi dorula
yan iki yn vardr. Birincisi. Kautilya olduka dar anlamda b ir sonuudr. Tebaann mutluluunu artrma ve krallkta dzeni sala
ma hedefleri ayrntl siyasal tavsiyelerle gl biimde destekle
nirken, kral iyiyi gerekletirmeyi amalad sylenen iktidarm
en iyi ekilde rgtlenme yoluyla azamiletiren yardmsever bir
otokrat olarak grnr. Bylece A n h a s h a s r a , bir yandan gn
mzde bile nemD koruyan ktlklarn nlenmesi ve idari etkinlik
gibi pratik konularda etkin fikirler ve neriler sunar (yaklak iki
bin y l kadar nce)u ve te yandan, kitabn yazar, kraln gerekti
inde muhaliflerinin ve hasm lannn zgrln ihlal ederek b
tn bunlar nasl yapacana dair tavsiyelerde bulunur.
kincisi, Kautilyanrn siyasal ya da iktisadi eitlie ok az nem
verdii grlr ve onun iyi toplum anlay snf ve kastlarla gl
biimde tabakalamhr. Deerler hiyerarisinde yksek bir yeri
olan mutluluu artrma hedefi herkes iin geerli olmakla birlikte,
dier hedefler biim ve ierik bakmndan belirgin biimde eitlie
ters der. Toplumun talihsiz yelerine sefaletten kurtulmalar ve
hayattan zevk alm alan iin muhta olduklar destei salama y:
kmll vardr ve Kautilya, yetimleri, yallan, gszleri, sa
katlar ve aresizleri korumay , yan sra, ocuk bekleyen ve [ye
ni domu] ocuk sahibi aresiz k a d n la r n geimini salamay"
zgl biimde kraln grevi olarak saptar.l Ancak bu destekleme
ykmll bu insanlarn nasl y a a y a c a k l a r n a bizzat karar ver
me zgrltlnnn tannmasndan -heterodoksi hogrs- ok
uzaktr.
Bu durumda nasl bir sonuca varabiliriz? Kautilya kesinlikle ne
demokrat, ne eitliki, ne de herkesin zgrlnn savunucusu
dur. Ve gene, en elverili d u r u m d a k i i n s a n la r n -st snflar- alma
la n gereken eyin belirlenmesi sz konusu olduunda, zgrlk
11. Bu konuda bkz. Jean Drze ve A m a rtya Sen, H unger a n d P ublic A ctio n (Ox
ford: Clarendon Press, 1989), s. 3-4 ,1 2 3 .
12. Kautilya's Arthashastrai, ev. R. Sham a Saslry, 8. bs. (M ysore: Mysore Prin
ting and Publishing House, 1967), s. 47.

324

ok nemli bir rol oynar. s! snflarn (A rya denilen) kiisel z

grlklerini inkt etmek kabul edilemez. Aslnda mevcut kleler
tam anlamyla kle olarak kabul edilseler de. st snflara mensup
yetikinler ya da ocuklar iin bazdan ok ar olan kurallara ba
lanm cezalar ng'lr.13 Kukusuz. Aristotelesin yetenein ser
beste kullanlmasna aka nem veren tutumuna benzer bir yak
lam Kautilyada bulamayz. Ancak zgrln odaa yerletiril
mesi, st snflar sz konusu olduunda K autilya'da da yeterince
aktr. Bu durum ynetimin alt snflarda yer alan kiiler karsn
daki grevlerine ters der. Bu grevler kamuya kar pederahi bir
tutumu ortaya koyar, ar yoksunluk ve sefaletten kanmak iin
devlet yardmn ngrr. Ne var ki btn bunlarda iyi bir yaam
anlay yer ald lde, bu yaklam zgrle deer veren bir
etik sistemle tamamen tutarldr. Bu kayg kukusuz sadece toplu
m un st snflaryla snrldr, ancak Greklerin kleleri ya da kadn
lar kapsamayan zgr insan anlayndan nem li lde farkl de
ildir. nsanlarn kapsanmas bakmndan Kautilya, evrenselci Aok a'dan aynlr. ancak evrenselci Aristotelesten btnyle ayrlmaz.

H.

S L M H O G R

Hindistanda, srasyla M drdnc ve nc yzyllarda ortaya

kan iki gl ancak ok farkl amlamann temsil ettii siyasal
fikirleri ve pratik akl, bu fikirler sonraki Hindistan yaznn etkile
dii iin, olduka ayrntl biimde tarttm. Ancak pek ok baka
yazan da ele alabiliriz. Hindistan'da eitlilii hogryle karla
ma yaklamm gl biimde sergileyenler ve uygulayanlar ara
snda. 1556 ile 1605 arasnda hkm sren byk Mool mpara
toru Ekberi de saymak gerekir. Gene, bir demokrat deil, toplum
sal ve dinsel davrann eitli formlarnn kabul edilebilirliini
vurgulayan ve kendi zamannda Avrupada pek hogryle kar
lanmayan tapnma ve dinsel uygulama zgrl dahil eitli tr
13. Bkz. R. P. Kangle, The Kautilya Arthashastra (Bom bay: University of Bom
bay, 1972), ksm 2, bim 13. kesim 65, s. 235-9,

325

den insan haklarn benimseyen giil bir kraldr Ekber.

rnein, 1591-1592de Mslman Heijira takvimine gre 1000
ylna gelindiinde, (Hristiyan takvimine gre 2000 ylm a girildi
inde yaananlardan pek farkl olmayan) Delhi ve A grada bir he
yecan vard. Ekber, tarihin bu dnm noktasnda eitli yasalar
kard. Bu yasalar, baka eylerin yan sra dinsel hogr zerinde
odaklanyordu. yle deniyordu:
D insel m eselelerden tr h i k im seye m dahale ed ilm em eli v e h e r
k e sin istedii b ir dine gem esine izin v e rilm e lid ir).
B ir H indu, ocukluunda y a d a daha sonra kendi irad esin e ram en
M sl m an yaplm sa, istedii takdirde k endi babasnn d in in e geri
dnm esine izin verilecektir.11

Gene, dinsel tarafszln korunduu hogr alan, toplumsal cin

siyet eitlii ya da gen ve yal insanlar arasndaki eitlii kapsa
yan. dier bakmlardan evrensel deildi. Yasa, devamla, gen bir
Hindu kadnn Mslman bir n peine taklarak terk ettii ba
b a evine ailesine zorla iade edilmesini ngryordu. G en klar
ile gen kadnn Hindu babasn desteklemek arasnda bir seim
yapmak sz konusu olduunda, yal Ekber'in sempati duygulan
btnyle babaya ynelikti. Bir dzeydeki hogr ve eitlik bir
baka dzeydeki hogrszlk ve eitsizlikle birleir, ancak inan
ve uygulamayla ilgili meselelerde grlen genel hogr boyutu ol
duka dikkat ekicidir. Bu balamda, zellikle Bat liberalizm i"nin zorla kabul ettirilmesi dikkate alndnda, Ekber bu ifade
leri kullanrken, Avrupada Engizisyonun en olgun dnemini ya
anmakta olduunu belirtmek yerinde olur.
zellikle Ortadouda yaanan ada siyasal savalar yzn
den slam uygarl ou kez bireysel zgrle kkten hogrsz
ve dman olarak resmedilir. Ancak bir gelenein iinde eitliliin
ve farklln varl slam iin de btnyle geerlidir. Hindis
tan'da Ekber ve dier Moollarn ou, siyasal ve dinsel hogr
nn hem teorisinde hem de pratiinde iyi rnekler verirler. Benzer
14. eviri, Vincent A. Smith, Akbar: The Great Mogul (Oxford: Clarendon Press.
1917), s. 257
326

deneyimler slam kltrnn baka blmlerinde de bulunabilir.

Trk imparatorlar AvrupalI adalarndan genellikle daha hog
rlyd. Bunun pek ok rnei Kahire ve B adat'ta bulunabilir.
Aslnda, on ikinci yzylda byk Yahudi lim i Maimonides bile
hogrsz Avrupa'dan (orada domutu) ve Yahudilere uygulanan
zulmden kaarak hogrl ve grgl K ahire'nin gvenliine ve
Sultan Selahaddinin himayesine snmt.
Ayn ekilde, on birinci yiizym balarnda Hindistanda ilk
kapsaml matem atik kitabn yazan (Hint m atematik tezlerini Arap
aya da evirmi olan) E l Biruni, dnyann ilk antropoloji kuramctan arasnda yer alyordu. El Binini, yabanclarn lanetlenmesi
btn uluslarn birbirine yaklamnda ganilen ortak bir zelliktir'
diyar ve bu durumu protesto ederek hayatnn byk bir blmn
on birinci yzyl dnyasnda karlkl anlay ve hogrnn geli
tirilmesine adyordu.
rnekleri oaltmak mmkndr. Anlalmas gereken nokta,
otoriter Asyaya zg deerler grnn m odem savunucular
nn, grlerini, ok keyfi yorumlara ve an derecede dar bir yazar
ve gelenek seimine dayandrmalardr. zgrle pala bimek sa
dece tek bir kltrle snrl deildir ve bizi toplumsal anlaya z
grlk temelinde bir yaklamla donatan tek gelenek Batl gele
nekler deildir.

I. KRESELLEME:
KTSAT, KLTR VE HAKLAR

Demokrasi sorunu son zamanlarda hakl bi ilgi gren bir baka

kltrel meseleyle de yakndan ilikilidir. Bu mesele Batl kltr
ve yaam tarznn geleneksel yaam tarz ve toplumsal trelerin za
yflamas b akmndan tad ezici gle ilgilidir. Gelenein ve ye
rel kltrel sluplann deeriyle ilgilenenler iin bu gerekten ciddi
bir tehdittir.
ada dnya B atmn hkimiyeti altndadr ve dnyann eski
hkmdarlarnn emperyal otoritesi km olsa da, B atnm hki
327

miyeti her zamanki kadar gl, hatta baz bakmlardan, zellikle

kltrel meselelerde eskisinden de daha gldr. Coca-Cola ya da
MTV imparatorluunun zerinde gne batmaz.
Bugnn kreselleen dnyasnda yerel kltrlere ynelik teh
dit kanlmaz ve ciddi boyuttadr. zmlerden biri, ticaretin ve
ekonomilerin kresellemesini durdurmaktr. Ancak bu gerekleti
rilmesi m m kn olmayan bir zmdr, nk m odem teknolojiye
iktisadi rekabet stnl kazandran muazzam teknolojik evrimin
ateledii rekabeti bir dnyada iktisadi m badele glerine ve i
blmne direnmek zordur.
Bu bir sorundur, ancak sadece bir sonn deildir, nk kresel
ticaret ve mbadele her ulus iin beraberinde daha byk bir ikti
sadi refah getirebilir - Adam Smithin ngrd gibi. Ancak, top
lam saylar aaya inecek yerde yukarya ksa da, kazananlarn
yannda kaybedenler de olabilir. ktisadi eitsizlikler balamnda
uygun tepki, kreselleme formunu istihdam ve geleneksel geim
tarz iin daha az ykc hale getirmek ve evreler halinde bir gei
salamak iin uyumlu abalan devreye sokmak olm a ldr, Gei
srecinin yumuatlmas iin, yeni becerilerin kazandrlmas ve
edinilmesi iin (aksi halde insanlar ilerini kaybederler) frsatlar
yaratlmal, ek olarak kresel deiimler nedeniyle karlar zarar
gren -en azndan ksa vadede- kiiler iin (sosyal gvenlik ve di
er destekleyici dzenlemeler biiminde) sosyal gvenlik alan
oluturulmaldr.
Bu tarz bir zm, sorunun kltrel boyutu iin de bir lde
geerli olacaktr. Bilgisayar kullanma, ntem et'in nimetleri ve ben
zer, imknlar sadece iktisadi imknlar deil, bu tip teknik deiim
den etkilenen insanlarn yaamlarn da dntrr. Bu da zc bir
gelime olarak grlemez. Ne var ki geriye, birisi iktisat dnyasy
la paylalan ve dieri olduka farkl olan Od sorun kalmaktadr.13
Birincisi, m odem iletiim ve mbadele dnyas temel eitimi ve
retimi gerektirir. Dnyadaki baz yoksul lkeler bu alanda m
15. Burada ye r alan zm lem ede UNESCO iin hazrladm bir yazdan yarar
lanyorum : "Culture and Development: G lobal Perspectives and Constructive
Scepticism ', oaltlm m etin. 1997.

328

kemmel bir ilerlem e kaydederlerken (Doa ve Gneydou As

ya'daki lkeler buna iyi birer rnektir), dierleri (rnein Gney
Asya ve A frikadaki lkeler) geride kalm a eilimi gstermilerdir,
iktisadi frsatlarn yan sra kltrel frsatlarda adalet, kreselleen
bir dnyada ciddi ekilde nemli olabilir. Bu, iktisadi ve kltrel
dnya iin ortak bir sorgulamadr.
kinci sorun tamamen farkldr ve kltrel sorunu iktisadi du
rum dan uzaklatm. ktisadi bir ayarlama gerekletii zaman, terk
edilen retim yntemleri ve alan teknoloji iin birka damla gz
ya dklr. Uzmanlk gerektiren zarif nesnelere (antika bir buhar
m akinesi ya da eski moda bir saate) ynelik bir nostalji duyulabilir,
ancak eski ve skartaya karlm makineler pek istenmez. Ne var
ki, kltr sz konusu olduunda, kaybolan geleneklerin yokluu
fazlasyla hissedilebili. Eski yaam tarzlarnn yok olmas acya,
derin bir kayp duygusuna yol aabilir. Bu biraz da eski baz hay
van trlerinin yok olmasna benzer. Eski trlerin, baa kmak ve
oalmak iin daha iyi olan, daha uyumlu trler lehine ortadan
kalkmas pimanlk duygusuna yol aabilir ve Darvinci karlatr
m a sisteminde yeni trlerin daha iyi olmas gerei yeterince te
selli edici olmayabilir.'4
Bu bir ciddiyet meselesidir, ancak nem li bir ekonomik m aliye
ti olsa da eski yaam tarzlarm muhafaza etmek iin ne yapmak is
tediini belirlemek, eer byle bir istek varsa, topluma der. Top
lum un bu ynde karar vermesi halinde eski yaam tarzlar koruna
bilir ve bu durumda sorun, bu korumann yol aaca maliyetlerin
o toplumun korunan nesnelere ve yaam tarzlarna atfettii deerle
dengelenmesidir. Kukusuz bu maliyet-fayda zmlemesi iin ha
zr bir forml yoktur, ancak bu trden seeneklerin aklc biimde
deerlendirilmesi bakmndan hayati olan, insanlarn konuya ilikin
kamusal tartmalara katlma kapasitesidir. Tekrar kapasiteler pers
pektifine dnyoruz; toplumun farkl kesimleri (sadece toplumsal
olarak ayrcalkl olanlar deil) neyin korunaca ve neyin terk edi
16. Darvinci ilerlem e anlay iin bkz. Am ariya Sen, O n the Darwinian View of
P rogress', London Review o ! Books 1 4 (5 Kasim 1992); yeni bs. Population and
Developm ent Review iinde (1933).

329

lecei konusunda alnan kararlarda etkin olabilmelidir. Her yaam

tarzm ar bir maliyetle korumaya kimse zorlanamaz, ancak insan
larn tercih etmeleri halinde bu toplumsal kararlara katlabilmeleri
toplumsal adalet bakmndan gerek bir ihtiyatr.17 Bu, okuma ve
yazma (temel eitimle), yeterince bilgilendirilme ve haberdar edil
m e (zgr m edya araclyla) ve serbest katlm konusunda ger
eki anslara sahip olma (seim, referandum ve medeni haklarn
genel kullanm araclyla) gibi temel kapasitelerin tad ne
m in bir dier nedenidir. En geni anlamda insan haklan bu uygula
m ada da gereklidir.

1. K L T R E L A L IV E R V E K A P S A Y IC I B R
K A R IL IK L I B A IM L IL IK

Bu temel kabullerin zerine, kltrleraras iletiim ve deerlendir

menin bir utan ve itibarszlk sorunu olmadn da belirtm ek ge
rekir. Baka yerlerde kklenen eylerden holanma kapasitesine sa
hibiz ve hayata kltrel ulusuluk ya da ovenizmle yaklamann
ciddi biimde zayflatc etkileri olabilir. Byk Bengalli air Ra
bindranath Tagore bu konuda u belagatli yorumda bulunmutur:
A nladm z ve holandm z insan rn h e r ey, k keni n e re d e olu r
sa olsun bizim dir. B ak a lkelerin airlerini v e sanatlarn k en d im
k ad ar bild i im d e insanlm dan gurur d u y an m . B rakn insanln b
t n ihtiam n k en d im e ait g rm enin o sa f m utluluunu hissedeyim .

Kltrlerin esizliini gz ard etme tehlikesi olsa da, her eyin her
za m a n kendine zg olduu v a rs a y m n n yanltc olmas m m
kndr.
Dnyada, kltrel ykm beklentisiyle endieye kaplanlarn
17. nsanlara seenekleri dnm e ans verilse de, MTV'nln y a da Centucky
Fried Chickenn poplerlii m uhafazakrlar ncitiyorsa, fkeye kaplanlar rahat
latm ak iin yapabileceim iz fazla bir e y yoktur, ancak incelem e ve sem e frsa
t her yurttan sahip olm as gereken gayet nemli bir haktr.
18. Rabindranath Tagore, te tte rs to a Friend (Londra: Allen & Unwin, 1928).

330

sandndan daha fazla karlkl iliki ve kltrler aras etkileim

olduunu sylemek aslnda mmkndr." Kltrel korkaklk her
kltrn ok hassas bir noktasdr ve baka yerlerde yaanan dene
yimlerden o deneyimlerce istila edilmeksizin renme yeteneimi
zi kmseyici bir deerlendirmeye yol aar. Aslnda, ulusal gele
nek sylemi d etkilerin farkl gelenekler zerinde yaratt etki
lerin tarihini gizlemeye hizm et edebilir. rnein, krmz biber bil
diimiz kadaryla H int mutfann nemli bir paras olabilir (baz
lar onu Hint mutfann sinyal mzii gibi bir ey olarak grr
ler) ama ayn zamanda krmz biberin birka yzyl nce Portekiz
liler tarafndan lkeye getirilene kadar Hindistanda bilinmedii bir
gerektir. (Eski Hint yemek piirm e sanatnda krmz biber deil
kara biber kullanlyordu.) Gnmzn Hint krileri bu nedenle
fazla Hintli deildir.
ngiliz Turist Kuruh'mn kriyi otantik ngiliz yiyecei ola
rak betimlemesinde de -ada Britanya'da Hint yemeklerinin ezi
ci hreti dikkate alndnda- pheli bir yan yoktur. ki yaz nce
bir kiinin onulmaz nglizliine ilikin ahane bir tanmla kar
latm; bu kii bize, nergis ya da chicken tikka m a s a l a kadar n
giliz olduunu sylyordu.
Kltrel meselelerde blgesel zyeterlilik imgesi derin biimde
yanltcdr ve geleneklerin ilk halleriyle ve bozulmadan srdrl
m esi zordur. Dardan gelen entelektel etkiler zaman zaman daha
dolambal ve ok ynl olabilir. rnein, Hindistan'da baz ovenistler okul ders programlarnda, szgelimi m odem matematikte,
Batl terminolojinin kullanlmasndan ikyet etmilerdir. Ancak
matematik dnyasndaki i ilikiler neyin Batl olup neyin olma
dn bilmeyi zorlatm. rneklemek iin, Hindistana ngilizlerin
getirdii, ancak ortaya knda dikkat ekici bir Hint bileeninin
olduu, trigonemetride kullanlan sins terimini dnelim. Be
inci yzyln byk Hintli matematikisi Aryabhata kendi eserin
de. Sanskritede jya-ardha ( yanm-kiri) terimiyle karlanan
19. Bu konuda bkz. Am artya Sen, "Our Culture, Their Culture", N e w Republic, 1
Nisan 1996.
* zel arap soslu bir eit tavuk yemei, (y.h.n.)

331

sins kavramn tartmt. Terim buradan, Howard Evesin be

timledii gibi, ilgin bir yolculua kt:
A ryabhata b u n a ardha-jya ("yarm -lriri v e jya-ardha (kiri-yans)
dedi v e daha sonra terim jya (kiri) o larak ksaltld. A rap jar jyad&a
fo n etik o la ra k /ib o y t t rettiler v e jiba, seslileri atlayan A rapa p ra ti i
n e uygun biim de jb o larak yazld. Jiba, tek nik nem i b ir y an a, A rap
ada anlam sz b ir szcktr. A n lam sz jiba szcnn ksaltlm
h a li olan jb szcyle k a rlaan sonraki yazarlar, b u n u n yerin e, ayn
harfleri ieren, k o y y a d a krfez anlam na gelen iyi b ir A rapa
szc, jaib'i geirdiler. D aha sonra, C rem o n aI G herardo (tahm inen
1150de) A rapad an eviri yaparken A rapa jaib s zcn, gnm
ze kadar gelen L atin ce ean lam ls o la n sins szcyle [gene k o y
y a da k k krfez anlam n a gelir] deitirdi.20

Burada asla her kltrn benzersiz nemine kar km ak gibi bir

amacm yok, daha ok baka kltrlerin ya da baka lkelerin rn
lerinden yararlanmak bakmndan sahip olduumuz temel yetene
in yarn sra, kltrleraras etkileri anlamann ne kadar ok bilgiyi
gerektirdiini gstermek istedim. Birbirimizi anlama ve farkl lke
lerin kltrel rnlerinden yararlanma yeteneimizi tutkulu bir m u
hafazakrlk ve safiyet savunusu inde kaybetmemeliyiz.

J. EVRENSELCVARSAYIMLAR

Bu blm kapatmadan nce, bu kitabn genel yaklam bakm n

dan kltrel ayrlklk sorununa biraz daha deinmem gerekiyor.
Bu kitabn farkl kltrlerden gelen farkl insanlarn pek ok ortak
deeri paylama ve baz ortak ballklar onaylama yeteneine du
yulan bir inanla donatld okurun gznden kamam olsa ge
rek. Aslnda zgrlk deerinin bu almann rgtleyici ilkesi
olarak tad arlk, gl bir evrenselci varsaymn bu zellii
ne sahiptir.
Asyaya zg deerler, zgrle zellikle kaytsz ya da z20. Howard Eves, A n Introduction to the H istory o f Mathem atics, 6. bs. (New
York: Saunders College Publishing House, 1990), s. 237,

332

grle atfedilen nemin tamamen Batl bir deer olduu iddi

as bu holiimiin balarnda tartld. Ne var ki zaman zaman, dinsel
konularda heterodoksi hogrsnn tarihsel olarak ok zel bir
Batl fenomen olduu ne srlr. Bir Amerikan dergisinde
Asyaya zg deerler otoriter yorumunu tartan bir m akale ya
ymladm zaman (Human Rights and Asian Values", The New
Republic, 14 ve 21 Temmuz 1997) aldm yantlar, "A syaya zg
deerlerin szde zelliine (genelde otoriter oluuna) ilikin itira
zma verilen destei yanstyordu; ancak bu yantlar, te yandan,
B ann hogr bakmndan gerekte ok zel olduunu ne sre
rek devam ediyordu.
Dinsel kukuculua ve heterodoksiye hogrnn zgl olarak
Batl bir erdem olduu iddia ediliyordu. Bir yorumcu, Ateizme
bile inanlarn ilkesel bir reddiyesi olarak izin verecek dzeyde
dinsel hogry kabul"nde Batl gelenein kesinlikle benzer
siz olduunu ne sryordu. Yorumcu, kukuculuk ve ateizmi de
kapsayan dinsel hogrnn toplumsal zgrln temel yn ol
duunu (John Stuart M illin ikna edici biimde aklad gibi) be
lirtmekte kesinlikle hakldr 21Tartmac u szlerle devam ediyor
du: Amartya S en'e bu dikkat ekici kukuculuk, ateizm ve zgr
dnceye denk den herhangi bir eyi Asya tarihinin neresinde
bulabileceini sorm ak gerekir.22
Bu gerekten iyi bir somdur, ancak yantlamak zor deildir. As
lnda Asya tarihinin erdii zenginliin hangi blm zerinde younlalacana karar verme konusunda bir sknt vardr, nk ya
nt bu tarihin pek ok farkl bileeninden gelebilir. rnein, zel
likle Hindistan balanmda. Hristiyanln ncesinde ortaya kan
ve kalc, etkin ve kapsaml bir ateist yazn reten ateist Carkava ve
Lokayata okullarnn nemine iaret edilebilir.23Ateist inanlar sa
vunan entelektel dokmanlardan ayn olarak, heteredoks grler,
21. John Stuart Mill. O n lib e r ty ) 1985; yani bs. Harmondsworth: Penguin Books,
1974).
22. Bkz. Edward Jaynein m ektubu. The N e w Republic, 8 ve 15 Eyll 1997; be
nim yantm , 13 Ekim 1997.
23. Bu yazna giri olarak bkz. A Sourcebook in Indian Philosophy, der. S. Padhakrishnan ve C. A. Moore (Princeton: Princeton University Press, 1973), The
Heterodox System s" blm, 8. 227-346.

333

pek ok Ortodoks dokm anda bulunabilir. Aslnda. Hindu siyasal

eylemcilerinin Aziz R am a'nm hayatn anlatan kutsal kitap olarak
sk sk alnt yap tklan antik epik Ramayana bile keskin biimde
m uhalif grler ierir. rnein, Ramayana, dinsel inanlarn sa
mal zerine Javali denilen dnyevi bir uzmann Ram aya verdi
i sylevi aktarr: Ey Rama, akll ol, kesin olan udur k i bundan
baka dnya yoktur! Yaadn andan zevk al ve hoa gitmeyeni ge
ride brak.24
Kesinlikle agnostik olan yegne dnya dininin, yani Budizmin
Asya kkenli olmas gerei zerinde de dnmek gerekir. Asln
da bu din M altnc yzylda Hindistan'da dodu. Aa yukar
ayn zamanda Carkava ve Lokayata okullarnn ateist yazlan zel
likle etkiliydi. Upanishadlar bile (biraz daha erken bir tarihte orta
ya kan Hindu yaztlarnn nemli bir bileeni - M aitreyeenin so
rusunu buradan aldm) dnce ve zeknn vcudun maddi koul
larnn sonulan olduu ve bunlar ortadan kalktnda, yani
lmden sonra" zeknn da yok olduu grn sayg dolu ifa
delerle tartyordu.25 Kukucu dnce okullar Hint entelektel
kltrnde bin yllarca varlm srdrd ve on drdnc yzyl gi
bi ge bir tarihte bile, Madhava Acarya (bizzat iyi bir Vanshnavite
Hindusu) SarvadarS anasamgraha (Btn Felsefelerin Derleme
si) adl klasik kitabnn birinci blmn Hint ateist okullarnn
grlerine ilikin ciddi bir sunuma ayrd. Dinsel kukuculuk ve
ona gsterilen hogr bir fenomen olarak B atya zg deildir.
Asya kltrlerinde (Arap, in ve Hint) genelde grlen hog
rye daha kice deinildi. Dinsel hogr de verilen rneklerin gs
terdii gibi bunun bir parasdr. Her kltrde hogr ihlallerine
-ou kez ar ihlaller- ilikin rnekler bulmak zor deildir (Bat'd a ortaa engizisyonundan m odem toplama kamplarna kadar
ve Dou'da dinsel katliamlardan Taliban zulmne kadar), ancak
farkl ve uzak kltrlerde daima zgrlk lehinde sesler -farkl bi
imlerde- ykselmitir, B u kitabn zellikle zgrln nemini
24. ngilizceden eviren, H. P. Shastri, The Ramayana o f Valm iki (Londra: ShantiS a d a n , 1952), s. 389.
25. Brihadaranyaka U p a n ish a d Z A , 12.

334

deerlendirirken sergiledii evrenselci varsaymlar reddedilecekse,

bu reddiyenin gerekeleri baka yerde aranmaldr,

L. SONU NTELNDE BR YORUM

Temel zgrlklerin ve haklarla ilgili formllendirmeler;

1) bunlarn tad zgl neme,
2) iktisadi gvenlik iin siyasal tevikler salanmasnda oyna
dklar sonusal role,
3) deerlerin ve nceliklerin douundaki kurucu rollerine da
yanr.
A syada dimim baka yerlerden farkl deildir ve bu grn
A syaya zg deerlerin zel doas gereke gsterilerek reddedil
m esi eletirel inceleme karsnda duramaz.
Aslna baklrsa, A syaya zg deerlerin tamamen otoriter ol
duu gr A syada neredeyse sadece iktidarda bulunanlarn sz
clerinden gelmektedir (zaman zaman, insanlarn zgl olarak
Batl liberal deerler olarak grlen eyi benimsemelerini talep
eden Batl ifadelerle desteklenerek ve glendirilerek). Ancak ya
banc lkelerin bakanlan ya da hkmet grevlileri ya da dini n
derleri. yerel kltr ve deerleri yorumlama tekeline sahip deildir
ler. M uhalif seslere kulak vermek her toplum iin nemlidir.27Aung
San Suu Kyi, Burmaklarn ne istediklerini yorumlarken, Myan
m a r'm askeri yneticilerinden daha az m erulua sahip deildir.
Kyi, askeri cunta tarafndan hapse konulmadan nce yaplan ser
best bir seimde askeri yneticilerin adaylarm yenilgiye uratm
t.
26. Ayrca bkz. C h ris Patten, E ast a n d W est (Londra: Macmillan, 1998).
27. Bkz. der. Stephen Shute ve Susan Hurley, On Human Rights: The Oxford
A m nesty Lectures 1993(New York: Basic Books, 1993); Henry Steiner ve Philip
Altson, International Human Rights in Context: Law, Politics a n d Morals (Oxford:
Clarendon Press, 1996); der. Peter Van Ness, Debating Human Rights (Londra:
Routledge, 1999).

335

Farkl kltrler inde eitliliin kabul ada dnyada son

derecede nemlidir.2* eitliliin varlna ilikin anlaymz, Ba uygarl, Asyaya zg deerler . Afrika kltr vb. zeri
ne an basit genellemelerle srekli bombardman edilerek bir l
de zayflatlmaktadr. Tarih ve uygarlklara ilikin metinlerin o
u, sadece entelektel bakmdan bo olmakla kalmamakta, iinde
yaadmz dnyann blclne de katkda bulunmaktadr.
Gerek udur ki. her kltrde insanlar birbiriyle tartmaktan ho
lanrlar ve ans verildiinde bunu sk sk yaparlar. Muhalefetin var
l, yerel deerlerin gerek doasn a ilikin belirsiz olmayan bir
gr oluturarak konuyu sorunsal haline getirir. Muhalifler her
toplumda -ou kez bol miktarda- vardr ve genellikle kendi gven
liklerine ilikin ok byk riskler almaya isteklidirler. Aslnda, m u
halifler bylesine azimli biimde var olmasalard, otoriter ynetim
ler hogrsz inanlarn destekleyen bylesine baskc nlemleri
uygulamaya koymak zorunda kalmazlard. Muhaliflerin varl
otoriter ynetici gruplan baskc bir yerel kltr anlay benimse
me ynnde ayartr ve bizatihi bu varlk, yerel inanlarn trde
dnce olarak bylesine teksesli yorumunun entelektel temelini
de zayflatr.
Batl olmayan toplumlara ilikin Batl tartma, genellikle oto
riteye -vali, bakan, askeri cunta, dinsel lider- ok saygldr. Bu
otoriter eilim" bizatihi Batl lkelerin uluslararas ilikilerde h
kmet grevlileri ve szcleri tarafndan temsil edilmeleri ve ba
ka lkelerden gelen kendi benzerlerinin grlerini almaya al
malar olgusundan destek grr. Yeterli bir kalknma yaklamnn,
merkeze, sadece bu ekilde iktidarda bulunanlar yerletirmemesi
gerekir. Ayn ekilde etki alannn daha geni olmasna ve halk ka
tlmnn yapay bir samalk olarak grlmemesine ihtiya duyar.
Aslnda kalknma fikri bundan ayrlamaz
28. Bkz. der. Irene Bloom, J. Paul Martin ve W ayne L. Proudfool, Religious Di
versity and Human Rights (N ew York: Colum bia University Press, 1996).
29. Bkz. Martha Nussbaum v e A m artya Sen, Internal Criticism and Indian 'R ati
onalist Tradition,' Relativism: Interpretation and Confrontation iinde (South
Bend, Ind.: University of Notre Dame Press, 1989) ve Martha Nussbaum, Culti
vating Humanity (Cambridge: Cam bridge University Press, 1997).

336

A sya'ya zg deerler'le ilgili otoriter iddialar sz konusu ol

duunda, Asya lkelerinin -Dou Asyan n yan sra Asyann ba
ka yerlerinde de- gemiinde savunulmu olan deerlerin m u a z z a m
bir eitlilik gsterdiini kabul etmek gerekir." Aslnda bunlar pek
ok bakmdan Bat dnce tarihinde de sk rastlanan nemli eit
liliklere benzer. Asya tarihini dar bir otoriter deerler kategorisi
iinde grm ek entelektel Asya geleneklerinin tad zengin d
nce eitliliine hakszlk olur. Kukulu tarih, kukulu siyasetle
ri hakl karmay salamaz.

30. Der. Joanne R. Bauer ve Daniel A. Bell, T he E ast A sia n Challenge fo r Hu

m an Rights (Cam bridge: Cam bridge University Press. 1999).
P220N/weadO[k KiTfrnm>

337

XI

Toplum sal seim v e bireysel davran

Daha iyi ve daha makul toplum lan a k la biimde saptama v e ge

litirme fikri gemite insanlar gl biimde harekete geirmitir
ve bu yaklam gnmzde de devam etmektedir. Aristoteles, ge
mii Tannnm bile deitiremeyecei konusunda A gathonla ayn
grteydi. Ama gelecei ina edebildiimizi de dnyordu ve
bu ancak seimlerimizi a k la bir temelde yapmamz halinde mm
kn olabilird i 1 Bunun iin bize gereken uygun b ir deerlendirme
erevesidir; ayn zamanda hedeflerimizi ve deerlendirmeyle ilgi
li taahhtlerimizi destekleyen kunm lara ve dahas baarmaya a
ltmz eyi baarmamz salayan davran normlarna ve akl
1. Aristoteles'in hem Nikhom akhos'a EtiK' hem de Politika!s makul biim de kul
lanlabilen akrl yrtm e tarzlarn inceleme grevini benimser.
338

yrtme tarzna da ihtiya duyarz.

Bu izgide ilerlemeden nce, m a n tk l ilerleme i m k n n a yne
lik kukuculuun konuya ilikin yaznda grlen baz gerekeleri
ni tartmamz gerekir. Zorlayc olmas halinde bu gerekeler bu
kitapta izlenen y a k l a m iin gerekten de tahrip edici olabilir. d
dial bir yapy bataklk zerine ina etmeye kalkm ak sama ola
caktr.
zel olarak ele alnmas gereken ayr eletiri biimi sapta
m ak isterim. lkinde, farkl insanlarn verili bir toplumda sahip ol
duklar tercihlerin ve deerlerin ayrkl baz alnd takdirde
makul bir toplumsal deerlendirme iin tutarl bir ereveye sahip
olmann mmkn olmad zaman zaman ne srlr. Bu gre
gre, aklc ve tutarl toplumsal deerlendirme diye bir ey olamaz.
Sorunu daha iyi anlamak iin bu balamda zaman zaman Kenneth
Arrowun nl imknszlk teoremine bavurulur.2 Bu dikkate
deer teorem, bireysel tercihlerden a k la biimde toplumsal seim
tretmenin imknszlnn kantlanmas olarak yorumlanr ve de
rin biimde ktmser bir sonu olarak kabul edilir. Teoremin, z
ne ilikin yorumlarnn yan sra zmsel ieriinin de incelenme
si gerekecektir. nc blmde incelenen bildiriimsel temel
fikri bu balamda byk bir nem kazanacaktr
ikinci eletiri biimi zellikle yntemsel bir form kazanr ve
amalanmam sonularn aktel tarihe hkim olduunu ne s
rerek, sahip olma niyeti tadmz eye sahip olma yeteneimizi
sorgulayan bir gr oluturur. Amalanmam sonularn nemi,
bakalarnn yarn sra. Adam Smith. Carl Menger ve Friedrich Hayek tarafndan farkl biimlerde vurgulanmtr.3 Gerekleen
nemli eylerin ou amalanmyorsa (ve kararl eylemle gerekletirilmiyorsa), istediimiz eye ulamak iin gerekletirdiimiz
makul giriimlerin gayet anlamsz olduu grlebilir. Sm ithin n
clk ettii bu alandaki almadan kan igrlerin tam olarak
2. Kenneth Arrow, Individual Values a n d Social Choice (New York: Willey, 1951;
2. bs., 1963).
3. Bkz. zellikte Friedrich Hayek, Studies in Philosophy, Politics, a n d Economics
(Chicago: U niversity o f Chicago Press, 1967), s. 96-105 ve burada geen dier
kaynaklar.

339

hangi ierimleri ortaya koyduunu incelememiz gerekir.

nc bir eletiri biimi, insani deerlerin v e davransal
normlarn olas diziliine dair, pek ok insann kafa yorduu bir
eletiriyle ilgilidir. Davran tarzlarmz dar biimde tanmlanm
zkarn tesine geebilir mi? Geemezse, piyasa mekanizmas i
lemeye devam edebilse de (nk sadece insan bencilliiyle hare
kete getii farz edilir), daha toplumsal ya da ahlki bir eyi ya
da ball gerektiren toplumsal dzenlemelere sahip olamayz.
Bu gre gre makul toplumsal deiim imkn piyasa m ekaniz
masnn ileyiinin tesine geemez (etkisizlie ya da eitsizlie,
yoksullua yol asa bile). Bu perspektifte, daha fazlasn istemek
umutsuz biimde topyac olacaktr.
Bu blmn balca ilgi alan zgrlklerin artmasnda ve kal
knmann gereklemesinde deerlerin ve akl yrtmenin uygun
luunu incelemektir. Bu gr srayla ele alacam.

A . M K N S IZ L IK V E B tL D R M S E L T E M E L L E R

Arrow Teoremi, popler yorumun sk sk bu teoremin gsterdiini

ne srd eyi gstermez. Aslnda teorem, aklc toplumsal sei
m in imknszlm deil, toplumsal seimi snrl bildiriimler ze
rine temellendirmeye altmz zaman ortaya kan imknszl
saptar. Ar basitletirme riskini gze alarak Arrow Teoremini
grme tarzlarndan birini ksaca ele alacam.
Eski bir rnei, Condorcet ve Jean-Charles de Borda gibi on se
kizinci yzyl Fransz matematikilerinin zerinde kafa yorduklar
oy verme paradoksunu ele alalm. 1. kii x seeneini y seene
ine ve y seeneini z seeneine tercih ederken, 2. kii y seene
ini z seeneine ve z seeneini x seeneine ve 3. kii z seene
ini x seeneine ve x seeneini y seeneine tercih ederse, o
unluk kuralnn tutarszlklara yol aacam grrz. zellikle, x
seenei y seenei karsnda bir ounlua, y seenei z seene
i karsnda bir ounlua sahip olur ve z seenei de x seenei
karsnda bir ounluk salar. A rrow 'un Teoremi, nerdii baka
340

igriilerin yam sra, sadece ounluk kuralnn deil ayn bildiri

imse! temele (yani uygun alternatiflerin sadece bireysel olarak s
ralanmasna) dayandrlan btn karar mekanizmalarnn, bir kii
nin tercihini zorla belirleyen diktatrce bir zme gitmediimiz
srece, bir tutarszla ve ho olmayan bir dunma yol aacam
gsterir.
Bu, olaanst biimde etkileyici ve zarif teorem, toplumsal bi
lim alannda en gzel zmsel sonulardan biridir. Ancak, oy ver
m e kurallarndan ok -ya da farkl olarak- bildiriimse! temelleri
kullanan karar mekanizmalarn hibir ekilde geersiz klmaz. k
tisadi konularda bir toplumsal karar alnrken, farkl bildiriim tip
lerini hesaba katm ak b izim iin doal olacaktr.
Aslnda, bir ounluk kuralnn -tutarl olsun ya da olmasn- ik
tisadi anlamazl klarn zmnde bir m ekanizma olarak kullanl
mas katksz bir hayal olacaktr. Bir pastay kii arasnda p ay
latrma rneini ele alalm. B u kiiye (fazla hayal gc gerek
tirmeyecek ekilde) 1., 2. ve 3. kiiler diyelim ve her bir kiinin sa
dece kendi paym azamiletirmek iin oy verdiini varsayalm. (Bu
varsaym rnei basitletirir, ancak ona temelde baml deildir ve
yerine baka tercih tipleri geirilebilir.) Pastay kii arasnda b
ltrelim. Kiilerden birine den pay (1. kiinin pay diyelim)
alarak ve daha sonra bunu dier ikisine (yani 2. ve 3. kiilere) b
ltrerek daima bir ounluk salama"y baarabiliriz. Toplum
sal sonucun bu ekilde salanmas, kurban edilen kii (yani 1. ki
i) nn en yoksulu olmas halinde bile ileyecektir - ounluk
kuralna gre toplumsal adalet veri alndnda. Aslnda, en yoksul
lann paynn gittike daha ounu alarak ganimeti daha zengin
olan dier ikisi arasnda bltrmeye devam edebiliriz - her defa
snda ounluk salanm olur. Bu ounluk salama sreci, pas
tadan en yoksul olana hibir ey kalmaymcaya kadar srebilir. o
unluk perspektifi iinde, ne harika bir toplumsal gelime zinciri!
Bu tip kurallar kiilerin tercih diziliinden ibaret bir biidiriimsel temel zerine, kimin kimden daha yoksul olduu ya da gelir de
iikliklerinden kim in ne kadar kazand (ya da kaybettii) ya da
herhangi bir baka bildiriim (saygn kiilerin, kendilerine den be
341

lirli paylan nasl kazandklar gibi) dikkate alnmakszn ina edilir.

Bu kurallar snf iin gerekli olan bildiriimse! temel, ki ounluk
karan prosedr bunun nemli bir rneidir, b u durumda olaans
t biimde snrldr ve bunun refah ekonomisi sorunlarnda bildiri
imsel kanaatler oluturmak bakmndan gayet yetersiz olduu
aktr. Bu, esas olarak (Arrow Teoreminde genelletirildii gibi)
tutarszla yol at iin deil, bu kadar az bildiriimle aslnda
toplumsal yarglar oluturamayacamz iin byledir.

B. TOPLUMSAL ADALET VE
DAHA ZENGN BLDRM
Makul toplumsal kurallar pastann paylalmasna ilikin kanaatler
de, konuyla ilgili baka trden olgular dikkate alma eilimi gste
recektir. Bunlar, kim in kimden daha yoksul olduu, refah y a da ha
yatta kalmak iin gerekli temel maddeler bakmndan kim in ne ka
dar kazand, pastann ne kadar kazanld ya da yamaland
vb. olgulardr. Baka hibir bildiriime ihtiya olmadnda (ve
elde edilmesi halinde baka bildiriimin alnacak kararlan etkile
meyeceinde) diretmek, bu kurallar iktisadi kararlarn oluumu
bakmndan ok ilgin klmaz. Bu kabul veri alndnda, bir tutar
szlk sorununun da -bir pastann oy verilerek bltrlmesindevar olduu olgusu, bir sorun olarak deil, daha ok kaba ve bildiri
im sel olarak yetersiz prosedrlerin amaz tutarllndan ho bir
kurtulu olarak da grlebilir pekl.
3. blmn banda verdiimiz m ek asndan, ne D inununne
Bishannonun ne de R ogini'nin ie alnmas iin kullanlan gr
lerin hibiri Arrow bildiriimsel temelinde kullanlabilir olmaya
caktr. Dinumn durumu en yoksul oluundan, Bishannonun duru
m u en mutsuz oluundan ve Rogininin durumu en hasta oluundan
kaynaklanyordu; (Arrowun koullan veri alndnda) bunlarn
hepsi. U kiinin tercih sralamalarnn bildiriimsel temelinin d
nda kalan dsal olgulardr. Aslmda, ekonomik deerlendirme ya
plrken genelde Arrow erevesiyle uyumlu mekanizmalar snf
342

iinde izin verilenden daha geni bildiriim tiplerini kullanma ei

limi gsteririz.
Aslnda, imknszlk" ruhunun Arrow'u n imknszlk teorem in i deerlendirmek iin doru bir yol olmadna inanyorum.'
Arrow, bireysel koullan temel alan toplumsal kararlar zerinde
dnmek iin genel bir yaklam salar ve ortaya att teorem -ve
yapt nc almann ardndan oluturulan bir baka sonular s
nf- toplumsal kararlarn oluturulmasnda bildiriimi etkin biim
de dikkate alrken neyin mmkn olduunu ve neyin ok nemli
olmayabileceini gsterir. Aslnda, bildiriimsel kapsamn genile
tilmesi sayesinde, toplumsal ve iktisadi deerlendirme iin mantk
l ve tutarl ltlere sahip olm ak mmkndr. A rrowun nc
hamlesinden kaynaklanan toplumsal seme yazn (bu zmsel
aratrma alannda denildii gibi) bir imkn dnyas olduu kadar
bir koullu imknszlklar dnyas da oluturur.5

C . T O P L U M S A L E T K L E M V E K IS M U Y U M

Bu konuda belirtilmesi gereken bir baka nokta, toplumsal mutaba

kat siyasetlerinin sadece verili bireysel tercihler temelinde hareket
etmeyi deil, ayn zamanda bireysel tercihler ve normlar gelitir
mek iin alnacak toplumsal kararlarn duyarlln gerektirmesidir.
Bu balamda ortak deerlerin ve ballklarn oluumunda kamu
sal tartmann ve etkileimlerin rolne zel nem verilmesi gere
kir.4 Neyin dora olup neyin olmadna dair fikirlerimiz kamusal
4. Bu akl yrtm e biim ine ilikin daha kapsaml bir incelem e iin bkz. Am artya
Sen, Collective Choice and Social Welfare (San Francisco: Holden-Day, 1970;
yeni bs. Am sterdam : North-Holland, 1979) ve Choice, Welfare and Measurement
(Oxford: Blackwell, 1982; Cambridge, M ass.: M IT Press, 1982; yeni bs. Camb
ridge, M ass.: Harvard University Press, 1997). Burada yorum sal sorunlarn yan
sra var olan kurucu im knlar da incelenir. Ayrca bkz. eletirel ya 2 in a/atrm a
s: Am artya Sen, Socfaf Choice Theory', K. J. A rrow v e M. Intriligator, Handbo
o k o f Mathematical Economics (Amsterdam: North-Hollanda, 1986) ve burada
ye r alan kaynaklar.
5. Yaptm Nobel konum asnda bu gr d aha ileri boyutta ele aldm : bkz.
The Possibility o f Social Choice", American Economic Review 89 (1999).
6. Bu balantlar Am erican Econom ic A ssocialion'da yaptm b akanlk konu

343

tartmalarda sunulan grlere yant olabilir ve birbirimizin gr

lerine bazen bir uzlama ya da anlamayla bazen de kat bir tutum
ve inatla tepki gsteririz. Toplumsal etkileim yoluyla tercih olu
turmak bu incelemede nemli bir ilgi konusudur ve gerek bu b
lmde gerekse bir sonrakinde daha kapsaml biimde ele alnacak
tr.
Onaylanm toplumsal dzenlemelerin ve yeterli kam u siyaset
lerinin btn alternatif toplumsal imknlar tam olarak sralayan
benzersiz bir toplumsal dzenleme olmas gerekmez. Ksmi an
lamalar gene de kabul edilebilir seeneklerimizi ayrr (ve kabul
edilemez olanlar eler) ve ileyen bir zm tam bir toplumsal itti
fak gerektirmeksizin belirli ilemlerin koullu kabuln temel ala
bilir.1
Toplumsal adalet deerlendirmelerinin kusursuz bir ince ayar
hassasiyetini gerektirmedii de ne srlebilir; % 39,0 orannda bir
verginin adil olduu, ancak % 39,5 o ra n n n adil olamayaca (ya
da birincisinin kincisinden daha adil olduu) gibi. Gerekli olan,
daha ok, bariz bir adaletsizlii ya da hakszl yanstan baz temel
meselelerde ileyen bir anlamadr.
Aslnda, adil deerlendirmelerin her mmkn seenek karsn
da taml zerinde srar etmek sadece pratik toplumsal eylemin bir
dman olmakla kalmaz, ayn zamanda bizatihi adaletin doasna
ilikin bir yanl anlamay da yanstabilir. A n bir rnein, nlene
bilir bir ktln gereklemesinin toplumsal bakmdan adaletsiz
olduunu onaylarz, am a ay zamanda, btn yurttalar arasnda
hangi doru besin maddesi tahsisatnn en adil tahsisat olutura
cam belirleme yeteneine sahip kmayz. Yaygn alk, gereksiz
m asnda incelenm itir. Rationality and Social Choice , American Economic R e
view 8$ (1955). Bu alana ilk kez dikkati eken Jam es Buchanan'dir: Social Cho
ice. Dem ocracy and Free M arkets , Journal o f Political E conom y 62 (1954) ve
Individual Choice in Voting and the Market , Journal o f Political Economy 62
(1954). Ayrca bkz. Cass Sunstein, Legal Reasoning and Political Conflict {Ox
ford: Clarendon Press, 1996).
7. Aslnda, teknik olarak konum ak gerekirse, azam iletirm e bile tam bir dzen
lem eyi gerektirmez, gnk ksm i b ir dzenlem e m evcut seeneklerin herhangi bi
rinden d aha kt olmayan bir m aksima! alternatifler setini ayrt etm em ize izin
verir. Azam iletirm e analitikleri iin. Bkz. Am artya Sen, M axim ization and the Act
o f Choice", Econometrica 65 (Temmuz 1997).

344

lmllk oram, erken lmler, ezici yoksulluk, kz ocuklarn ih

mali, kadnlarn bask altnda tutulmas gibi nlenebilir yoksunlu
un ve bu tlden fenomenlerdeki aikr adaletsizliin kabul, daha
ince farkllklar ve nemsiz ihmallerle ilgili seenekler zerinde
tam bir dzenlemenin tretilmesini beklemeyi gerektirmez. Asln
da. adalet kavam nun an kullanm, iinde yaadmz dnyay
niteleyen dehet verici yoksunluklara ve adaletsizliklere uyguland
zaman fikrin gcn azaltr. Eski bir Bengal atasznde denildi
i gibi, adalet bir topa benzer ve bir sivrisinei ldrmek iin ate
lenmesi gerekmez.

D . A M A L A N M I D E K L K L E R VE
A M A L A N M A M I S O N U L A R

imdi m antkl ilerleme fikrine likin ne srlen eletirilerden

kincisine, yani amalanmam sonularn gerekletii iddias
na, zerinde dnlm ve amalanm ilerleme imknyla ilgili
kukulara geliyorum. nsan eyleminin am alanmam sonularnn
dnyadaki pek ok byk deiiklikten sorumlu olduu fikrini de
erlendirmek zor deildir. ler genellikle planladmz ekilde
gitmez. Baz durumlarda bundan honut olmamz iin mkemmel
sebepler vardr. Bir yemek artndan penisilinin kefedilmesi bu
sonu iin tasarlanmamtir ya da H itler'in askeri konularda an
gveni N azi P a r t is i nin kne -amalanmad halde- yol a
mtr. Genel bir kural olarak sonularn beklentileri karladm
sanan kii ok snrl bir tarih anlayna sahip olacaktr.
Ne var ki btn bunlar bu kitabn temelini oluturan aklc yak
lam ba k m n d a n skntya yol amaz. Byle bir yaklam iin ge
rekli olan, a m a la n m a m hibir sonucun olmamas gerektiine da
ir genel bir talep deil, sadece toplumsal deiimi salayacak m a
kul giriimlerin uygun koullarda daha iyi sonular a lm a m z a yar
dmc olmas gerektiidir. Gdlenmi programlarn rehberliinde
gerekletirilen toplumsal ve iktisadi reform lara ilikin pek ok ba
arl m ek vardr. Okuryazarl yaygnlatrma giriimleri, ciddi
345

biimde yapld zaman, Avrupa ve Kuzey Am erikada, Japon

ya'da ve Dou A syann dier yerlerinde olduu gibi baarya ula
r. iek ve daha pek ok salgn hastaln n alnm ya da
nemli lde geriletilmitir. Avrupa lkelerinde ulusal salk hiz
metlerinin gelitirilmesi daha nce grlmedik biimde yurttalarn
ouna ulatrlmtr. Yaplan iler ortadadr v e aa yukar onla
ra ulamak iin zorlu bir ura veren insanlarn istedii gibidir. Bu
baan yklerini baarszlklar ve sapmalar deerlendirerek tak
viye edebileceimiz gibi, bir dahaki sefere daha iyisini yapm ak iin
kt giden ilerden dersler de karabiliriz. Yaparak renmek akl
c bir reformcunun byk bir mttefikidir.
Peki iddiaya gre Adam Smithin gklere kard. Cari Menger ve Friedrich Hayekin kesinlikle savunduklar, pek ok. -belki
de en ok- iyi iin tipik biimde insan eyleminin amalanmam so
nulan olarak gerekletii tezini nasl ele alacaz? Amalanma
m sonulann vlmesine yol aan genel felsefe ciddi bir ince
lemeyi hak eder. Hem bu teorinin kum cusu olduu iddia edilen,
hem de bu kitap gl biimde Smithi bir karakter tad iin.
Adam Sm ithle balayacam.
Smithin, zenginin ahlk kurallarndan derin biimde kuku
duyduunu kaydederek balamamz gerekir. Ekonomik bakmdan
hali vakti yerinde olanlann yoksulun karlarna ters den gdle
rine bylesine gl bir eletiri ynelten bir baka yazar (Kari
Marx dahil) yoktur. Adam Smith, 1759da {Wealth o fN a tio n s'im
on yedi yl nce) yaymlanan The Theory o f M oral Sentiments'ta.
pek ok zengin m lk sahibinin doal bir bencillik ve agzllk
le sadece kendi kibirli ve doymak bilmez arzulanm kolladm
ne srd.8Ve dierleri de, pek ok koulda, onlann eylemlerinden
yararlanabilirler, nk farkl insanlarn eylemleri retken biimde
tamamlayc olabilir. Smith bakalarna bilinli biimde iyilik yap
mas halinde zengini vmyordu. Amalanmam sonular tezi
Sm ithin zengine ynelik kukuculuunun bir uzantsyd. Sm ithe
8. Adam Smilh, The Theory o f M ora l Sentim ents (1759; dzeltilm i bs., 1790),
yeni bs. der. D. D. Raphael v e A. L. M acfie (Oxford: Clarendon Press, 1976), s.
184.

346

gre, bencil ve agzl kii grnmez bir el tarafndan," toplu

m un karm kollam a"ya ynlendiriliyor ve bu. sz konusu kiiler
b unu am alam akszn, bunu bilm eksizin" gerekleiyordu.
Amalanmam sonular teorisi bu szlerle -ve biraz da Menger
ile H ayek'ten yardm grerek- dodu.
Smith, Wealth o f N ationsin. iktisadi mbadelenin erdemlerine
ilikin 5. blmnde sk sk alnt yaplan grn de bu balam
da oluturdu.
A kam yem eim izi, k asab n , bira im alatsn n y a d a frncnn iyilik
severliinden deil, on larn kendi karlarna bakndan bekleriz. O n
larn insanlna d e k endi zseverliklerine hitap ederiz...9

Kasap tketicinin refahm artrmak iin deil, para kazanmak iste

dii iin ona yiyecek satar. Ayn ekilde frnc ve bira imalats da
kendi karlarn kollarlar, ancak sonuta bakalarna yardm etmi
olurlar. Tketici ise et, ekmek ya da bira satn alarak kasabn, frn
cnn ya da bira imalatsnn karlarm deil, kendi karn kolla
maya alr. N e var ki kasap, frrnc ve bira imalats tketicinin
kendi tatmin arayndan yararlanr. Sm ith'e gre, birey, kendi
am acnn bir paras olmayan bir sonuca don grnmez bir el ta
rafndan ynlendirilir.10
Amalanmam sonularn savunulmas bu olduka mtevaz
balang yorumlarndan kaynakland. zellikle Cari Menger, bu
teorinin iktisadn merkezinde yer alan bir nerme olduunu ne
srd (Sm ithin tamamen hakl olmadm dndyse de) ve Fri
edrich Hayek btn toplumsal teorinin hedefine derin bir igr
olarak betimledii teoriyi biraz daha gelitirdi.11
Bu ne kadar nemli bir teoridir? Hayek nemli sonularn ge
9. Adam Sm ith, A n Inquiry in to the Nature a n d Causes o f the Wealth o f Nations
(1776), yeniden bs., der. R. H. Campbell ve A . S. Skinner (Oxford: Clarendon
Press, 1976), s. 26-7.
10. Smith, Wealth o f Nations (1976 basks), s. 453-71. Smith'in m antnda g
rnm ez e l in yorum u ve rol iin bkz. Emma RothschHd, "Adam Sm ith and the In
visible Hand". Am erican Econom ic Review 84, P apers and Proceedings (Mays
1994).
11. Bkz. Hayek, Studies in Philosophy, Politics, a n d Econom ics ( 1967), s. 96-105.

347

nellikle amalanmamasn temel bir olgu olarak benimsedi. Tek ba

na ele alndnda bu olgu fazla artc olmayabilir. Her eylemin
pek ok sonucu olur ve bunlardan sadece biri aktrler tarafndan
amalanm olabilir. Sabahleyin bir mektubu postaya vermek iin
evden karm. Beni grrsnz. Beni caddede grmenize sebep ol
m ak amacnm bir paras deildi (ben sadece mektubu postaya
vermeye alyordum), ancak bu, evimin nndeki posta kutusuna
gidiimin bir sonucu oldu. Bu, eylemimin amalanmam bir sonu
cudur. Bir baka m ek verelim: Bir salonda ok sayda insann bu
lunmas orann snmasna yol aar ve bu durum, iinde parti veri
lecek ar snm bir salonda ok nemli olabilir. Hi kimse oday
stmay amalamad, am a insanlar bir araya gelince byle bir so
nu ortaya kabildi.
Btn bunlar kabul etmekte byk bir feraset var mdr? Pek
yle olmadn dnyorum. Gerekten de pek ok sonucun b
tnyle amalanmam olduu genel sonucunda byk bir derinlik
olabileceini dnmek zordur.12 Friedrich Hayeke ve fikirlerine
duyduum hayranla ramen (kendisi anayasallk, haklarn ve top
lumsal srelerin nemi ve dier pek ok nemli toplumsal ve ikti
sadi kavrama ilikin anlaymza belki de herkesten ok katkda
bulunmutur) bu mtevaz kabuln ok nemli bir dnce olarak
grlemeyeceini sylemek zorundaym. Hayekin dedii gibi, bu
eer bir derin igrii ise, derinlik konusunda bir hata var demek
tir.
Ancak ayn sorunu baka bir grme tarz vardr ve belki de Ha
yekin vurgulamak istedii ey budur. Baz sonular amalanma
m olsa da, nedensel zmleme, amalanmam etkilerin makul
biimde kestirilebilmesini salayabilir. Gerekten de, kasap eti pa
rayla deitirnenin sadece kendisi iin deil tketici (eti satn alan
12. Bir baka ya rd s Albert Hirscman'n gereklem eyen am alanm sonularn
nemine ilikin grlerinin daha igrl olabileceini ne srdm . Hirschm ann The Passions a n d the Interests: P o litica l Argum ents fo r Capitalism b e fo
re Its Triumph in yirm inci yldnm basksna yazdm nsze bkz. (Princeton:
Princeton University Press, 1977; yirm inci yldnm basks, 1997). A yrlca bkz.
Judith Tendler, G ood G overnm ent in the Tropics (Baltim ore: John Hopkins Uni
versity Press. 1997).

348

kii) iin de yararl olduunu, bylece kurulan ilikinin her iki ta

raf da etkilemesinin beklenebileceini, dolaysyla srdrlebilir
olduunu kestirebilir. Ve bira imalats, fnnc ve tketici ayn e
kilde bu iktisadi ilikinin srdrlebilir olmasn bekleyebilirler.
Amalanmam bir sonucun kestirilemez olmas gerekmez ve pek
ok ey bu olguya balanr. Aslnda bu trden piyasa ilikilerinin
srmesi bakmndan taraflardan her birinin gveni, zgl olarak bu
trden kestirimlerin yaplmasna ya da st kapal biim de tahmin
edilmesine dayanr.
Amalanmam sonular fikri bu ekilde (nemli ancak ama
lanmam sonulan tahmin edip ona gre davranma olarak) anla
lrsa aklc reform imknna dmanca yaklamaya gerek kalmaz.
Aslnda tam tersi geerlidir. ktisadi ve toplumsal akl yrtme,
amalanmayabilen, am a gene de kurum sal dzenlemelerden kay
naklanan sonulan dikkate alabilir ve belirli kurumsal dzenleme
lerin sonucu amalanmam eitli sonularn ihtimal dahilinde ol
duu belirtilerek daha iyi deerlendirilebilir.

E. N'DEN BAZI RNEKLEMELER

Bazen sadece amalanmam deil beklenmedik sonular da ortaya
kar. Bu trden rnekler sadece insan beklentilerinin yanl ka
bileceini gstermesi bakmndan deil, gelecekteki siyasetlerde
kullanlacak katklar salamas balonundan da nemlidir. Yakn
in tarihinden alnacak bir iki m ek bu sorunlar canlandrmaya
yardmc olacaktr.
1979 iktisadi reformlarndan bu yana, iktisadi reformun, krsal
blgelerdeki salk hizmetlerinin ileyi tarzm da kapsayan pek
ok nemli toplumsal hedef zerinde yaratt grnte olumsuz
etkiyle ilgili p ek ok tartma olmutur. Reformcular bu olumsuz
toplumsa] etkileri amalamamlard, ancak bu etkilerin gerekle
tii grlyordu. rnein, 1970'lerin sonunda in tarmnda, daha
eski yardmlama sistemlerini ortadan kaldran (ve grlmemi bir
tarmsal bym e dnemi balatan) sorumluluk sisteminin uygu
349

lanmas krsal blgelerde ok daha zor olankam u salk hizmetinin

finanse edilmesini de salad. Salk hizmeti sistemi byk lde
gnll olmayan bir temelde yardmlama sistemi araclyla fi
nanse ediliyordu. Bu dzenlemenin krsal nfusun benimseyecei
gnll bir salk sigortas sistemiyle yer deitirmesinin ok zor
olduu grld. Bu imkan reformlarn hemen ardndan gelen d
nemde kamu salk hizmetindeki iyilemenin srdrlmesini daha
da zorlatrd. Ortaya kan sonular grne baklrsa reformcu
lar iin srpriz oldu, ama gene de inde ve baka yerlerde salk
hizmeti finansmannn daha kapsaml biimde aratrlmas saye
sinde sonularn daha iyi kestirilebileceini ne srmek mmkn
dr.
Farkl tipte bir rnein, inde 1979da doum oranlarm azalt
m ak iin yrrle konulan zorlayc aile planlamas nlemlerinin
(tek ocuklu aile siyasetini kapsayan) bebek, zellikle de (9. b
lmde tartld gibi) kz bebek lmlerinin azaltlmasna ters
ynde etkide bulunduu grld. Aslnda, aileler erkek ocuk ter
cihlerinden vazgemeksizin hkmetin getirdii toplam ocuk sa
ys normlarna uymaya altka, kz bebeklerin ihmalinde ve
lmllk orannda (bebek katlinde deilse de) bir ykselme ve do
acak ocuun cinsiyetine gre krtaj vakalarnda kesin bir art ol
mutur. Toplumsal reform ve zorunlu aile planlamas mimarlar ge
nelde bebek lmleri ve zelde kz bebek lmleri zerinde ters et
kiler yaratmay amalamamlard. Reformcular doacak ocuun
cinsiyetine gre krtaj tevik etm ek de istememilerdi. Ancak bu
ters sonular fiilen ortaya kt ve bunlar ele almak ve are bulmak
gerekti.
O halde esas sorun, bu ters etkilerin kestirilebilir olup olmad
ve amalanmasa da bunlar beklemenin gerekli olup olmaddr.
indeki iktisadi ve toplumsal reformlarn doas, amalanmayan
etkiler dahil, sebeplerin ve sonularn daha kestirilebilir biimde
zmlenmesinden yararlanabilirdi. Ters etkilerin amalanmam
olmas olgusu bunlarn hibir ekilde kestirilemeyeceini gster
mez. Bu sonulara ilikin daha belirgin bir anlay, nerilen dei
ikliklerde neyin kapsandna dair daha iyi bir anlaya yol aabi
350

lirdi ve muhtemelen nleyici ya da dzeltici siyasetlere gtrlebilirdi.

Yakn zamanda in'de yaanan bu deneyimden kan rnekler
toplumsal bir bak asndan elverili olmayan amalanmam so
nularla ilgilidir. Bu am alanmam etkilerin yn. Adam Smith,
Cari Menger ve Friedrich H ayek'in dnd, sonularn tipik bi
imde elverili olduu amalanmam sonular snfyla benzer de
ildi. Ne var ki, amalanmam sonularn doas bir rnekte iste
nir dierinde istenmez olsa da, iki m ek tipinin ileyii arasnda te
mel bir kyaslanabilirlik vardr.
Aslnda, yakn in tarihinin baka blmlerini de almak zorun
da olmamza ramen, elverili amalanmam sonularn oluma
syla (Smith-Menger-Hayek rnei) bu lkedeki iktisadi planlama
alan arasnda baz paralellikler vardr. Dou ve Gneydou Asya
ekonomilerinin hzl iktisadi ilerlemesi daha btnlkl biimde
zmlendike, bylesine hzl bir geie yol aan eyin sadece bu
ekonomilerin akl -ve i ve uluslararas ticarete daha fazla bel
balanmas- olmad gittike ortaya kmaktadr. nhazrlk top
rak reformlar, eitimin, okuryazarln ve daha iyi salk hizmet
lerinin yaygnlamas gibi olumlu toplumsal deiimlerle saland.
Burada grdmz ey, iktisadi reformlarn toplumsal sonulan
deil, daha ok toplumsal reformlarn iktisadi sonulandr. Piyasa
ekonomisi bu trden toplumsal gelimenin temelleri zerinde yk
selir. H indistan'n ge bir tarihte anlad gibi, toplumsal kalknma
nn eksiklii iktisadi kalknmann etki alann ar biimde engelle
yebilir.13
in'de bu toplumsal deiimler ne zaman ve nasl gerekleti?
Bu toplumsal deiimlerin ana atlm, reform ncesi dnemde,
1979'dan nce -hatta pek ok Maocu siyasetin etkin olduu gnler
de- gerekleti. Mao, bir piyasa ekonomisinin ve kapitalist by
m enin toplumsal temellerini atmay {kesinlikle baard eyi)
amalyor muydu? Bu hipotezi deerlendirmek kolay deildir. An
cak toprak reformu, okuryazarln yaygnlatrlmas, kamu salk
13. Bu konuda bkz. Jean Drze'yle ortak kitabmz, India: Econom ic Develop
m e n t a n d S o cia l O pportunity (Delhi: O xford University Press, 1995).

351

hizmetlerinin geniletilmesi gibi Maocu siyasetler reform sonras

in'de yaanan iktisadi byme zerinde ok elverili bir etki ya
ratt. Reform sonras in'in, nemli lde reform ncesi in'de
kazanlan sonulara dayandm kabul etmek gerekir.1* Amalan
m ayan nemli sonular burada nem kazanmaktadr.
in'de gelien bir piyasa ekonomisinin oluma ihtimalini ciddi
biimde dnmedii iin, M aonun kendi liderlii altnda gerek
lemekte olan toplumsal deiikliklerin bu zel sonucunu dikkate
almamas artc deildir. Gene burada bu almada grlen ka
pasite odaklamasna ok yakn bir genel balant vardr. Sz konu
su toplumsal deiimler (okuryazarln yaygnlamas, temel sa
lk hizmeti ve toprak reformu) yararl ve daha az krlgan yaamla
ra yol aan insan kapasitesini glendirir. Ancak bu kapasiteler in
sanlarn retkenliinde ve (insani sermaye denilen eyi genile
terek) istihdam edilebilirliinde artla da birlikte gider. Genelde
insan kapasitesi ile zelde insani birikim arasndaki karlkl ba
mlln makul biim de kestirilebilir olduu grlebilir. in'de
piyasa temelinde iktisadi bymenin kolaylatrlmas M aonun
am alan arasnda yer almadysa da, bir toplumsal zmiemeci
byle bir balanty -o srada bile- gayet iyi kurabilirdi. Bu trden
toplumsal ilikilerin ve nedensel balantlarn beklenmesi, toplum
sal rgtlenme ile toplumsal deiim ve ilerlemenin olas ynleriy
le ilgili mantkl bir yaklam salamamza yardmc olur.
Bylece, amalanmam sonularn beklenmesi, rgtsel re
form ve toplumsal deiime aklc bir yaklamn -bu yaklama
ters dmekten ok- parasdr. Smith, Menger ve Hayekin geli
tirdikleri igrier dikkatimizi amalanmam etkileri incelemenin
nemine yneltir (bu arada sz konusu igriiler de geliir) ve
amalanmam etkilerin tad nemin btn etkileri -amalanm
ve amalanmam- aklc biimde deerlendirme ihtiyacm zayf
lattm dnmek tam bir hata olacaktr. Burada alternatif siyaset
lerin btn muhtemel sonularm kestirmeye almann nemini
azaltan bir ey olmad gibi, alternatif senaryolarn aklc biimde
14. Bu konuda bkz. Drze v s San, In d ia : Econom ic Developm ent a n d S o cia l O p
portunity, blm 4.

352

deerlendirilmesi iin alnacak temel siyasal kararlarn gereklilii

ni ortadan kaldran herhangi bir ey de yoktur.

F. TOPLUMSAL DEERLER VE KAMUSAL IKAR

imdi nc gre geliyorum. nsanlarn kat biimde kendi zkarlanm kolladklar iddiasn nasl ele almalyz? Daha kapsam
l toplumsal deerlerin mmkn olduuna dair derin kukuya nasl
karlk veriyoruz? nsanlarn yararlandklar her zgrlk, makul
toplumsal ilerleme ve kamusal eylem beklentisinin tam bir hayal
olmasna yol aan, deimez biimde benmerkezci bir tarzda m
gerekleir?
Bu kukunun tamamen yersiz olduunu ne sryorum. zkar hi kukusuz olaanst nemli bir gddr ve iktisadi ve top
lumsal rgtlenme zerine yaplan pek ok alma bu temel gdlenmeyi yeterince dikkate almad iin sorunludur. Ve gene bizi
saf anlamda bencil davrann dar snrlarnn tesine tayan, belir
gin toplumsal bileenleri olan deerleri yanstan eylemleri de -her
gn- grrz. Toplumsal normlarn olumas hem iletiimsel akl
yrtmeyle, hem de davran modellerinin evrimci biimde elen
mesiyle kolaylatrlabilir. imdiki halde bu konuya ilikin geni
bir yazn olduu iin konuyu uzun uzadya ele almayacam.15
Toplumsal olarak sorumlu akl yrtmenin ve adalet fikirlerinin
kullanlmas bireysel zgrln merkeziliiyle yakndan ilikili
dir. B u, insanlarn kendi zgrlklerini nasl kullanacaklarna karar
verirken deimez hiim de kendi adalet fikirlerini devreye soka
caklarn ya da toplumsal olarak duyarl akl yrtme glerinden
yararlanacaklarn iddia etmek deildir. Ancak insanlar harekete
geirebilen ve ou kez de geiren kayglar arasnda adalet duygu
su da yer alr. Piyasa mekanizmas, demokratik siyasetler, temel si
yasi ve medeni haklar, temel kamu mallarnn salanmas, kamusal
eylem ve muhalefet kurumlan dahil eitli toplumsal rgtlenme
15. Su konuyu olduka kapsaml biim de ele aldm bir kaynak: Choice, Welfa
re a n d M easurem ent (1962:1997); O n Ethics a n d Econom ics (Oxford: Blackwell,
1987): v e Maximization and the Act of Choice" (1977).
F23N/isM0U Kalhmna

353

formlarnn baarsnda toplumsal deerler nemli bir rol oynayabi

lir ve oynamtr da.
Farkl kiiler toplumsal adalet fikrini de kapsayan etik fikirleri
farkl tarzlarda yorumlayabilirler ve bu konuda kendi dnceleri
ni nasl rgtleyeceklerine dair kararsz olabilirler. Ancak temel
adalet fikri, kendi karlar iin kayglanan, ancak aile yelerini,
komular, yurttalar ve dnyadaki dier insanlar da dikkate ala
bilen toplumsal varlklara yabanc deildir. Adam Smithin, taraf
sz gzlemci olsayd ne yapard, sorusuyla balayarak ok gzel
bir ekilde zmledii tarafsz gzlemci fikri, oumuz iin ge
erli olan informel -ve kapsayc- bir fikrin formelletirilmesidir.
Adalet ve drstlk fikri iin insan zihninde, ahlki bombardman
ve etik sylevleriyle yapay olarak yaratlm bir alan yoktur. Bu
alan zaten vardr ve sorun, insanlarn sahip olduklar genel kaygla
rn sistematik, ikna edici ve etkin kullanmn salamaktr.

G. KAPTALZMDE DEERLERN ROL

Kapitalizm genellikle herkesin agzll temelinde ileyen bir
dzenleme olarak grlmekle birlikte, aslnda kapitalist ekonomi
nin etkin ileyii gl deer ve norm sistemlerine bamldr. As
lnda kapitalizmin agzl davran biimlerini temel alan bir sis
temden baka bir ey olmadm dnmek, onun yaman kazanan
larna zengin katklarda bulunan kapitalizm etiini fazlasyla k
mseyici bir deerlendirmedir.
Piyasa mekanizmasnn ileyiini anlamak iin iktisat teorisinde
standart bir uygulama olarak formel iktisadi m odellerin kullanlma
s bir bakma iki taraf da keskin bir kltr. Bu modeller gerek
dnyann ileyi tarzna igrii salayabilir.16 te yandan modelin
16. Kenneth Arrow, Gerard Debreu ve Lionel M cKenzie'nin rekabet piyasasna
ilikin klasik nitelendirm eleri yapsal varsaym larnn hasis doasna ram en ok
fazla igr salamtr. Bkz. Kenneth J. Arrow, An Extension o f the Basic The
orem s of Classical W elfare Econom ics , Proceedings o t the S e cond Berkeley
Sym posium o f M athem atical Statistics iinde, der. J. Neym an (Berkeley: Univer
sity of California Press. 1951); G erard Debreu, Theory o f Value (N ew York: WilF23AREAO*riQtle KaUcmmJ

yaps modellerin zerinde ina edildii dzenli ilikileri reten ba

z st kapal varsaymlar gizleyebilir. Baarl piyasalar, izin ve
rilen" mbadeleler temelinde adil olmayan tarzda, am a ayn za
manda (szlemelerden doan haklan destekleyen etkin hukuksal
yaplar gibi) kurum larn ve (uyumu salamak iin srekli dava a
ma ihtiyac olmakszn mzakere edilen szlemeleri geerli klan)
davran etiinin salam temeli zerinde iler. Kiilerin birbirlerine
verdikleri szlerde ve bulunduklar vaatlerde gven duygusunun
gelitirilmesi ve kullanlmas piyasa baansm m ok nemli bir bi
leeni olabilir.
Kapitalist sistemin oluumunda ve geliiminde dizginsiz agz
llkten baka bir eyin de yer ald kapitalizmin erken savunucu
lar iin elbette akt. Manchester liberalleri sadece kazanma hrs
ve kendi karlarna dknlklerinden savamadlar. Onlarn in
sanlk anlay daha geni bir deerler alanm kapsar. nsanlarn ya
pabilecei -ve yapaca- (kendilerine brakld zaman) ey konu
sunda olduka iyimser olabildilerse de, insanlarn birbirlerine ili
kin duygularnda biraz kendiliindenlik grmekte ve karlkl ola
rak yararl davran (devletin srekli teviki olmakszn) ihtiyacna
likin aydnlanm bir anlayn mmkn olduunu dnmekte
h a k ly d lar.

Ayns, iktisadi, toplumsal ve siyasal ilikilerde bir deerler e

itliliinin var olduunu dnen Adam Smith iin de geerlidir.
Kapitalizmi duygulari'n yerine karin geirilmesi olarak gren
(Montesquieu ve James Stuart gibi) ilk yorumcular bile karlar
zekice ve akllca kollamann, coku, tutku ve tiranca eilimlerle
ynlendirilme karsnda byk bir moral ilerleme olabileceine
dikkati ekmekteydiler. James Stuart'a gre kar despotizm l
g n l n a kar en etkili fren idi. Albeit Hirschmann ok gzel
biimde zmledii gibi, kapitalizmin ilk ve hararetli savunucula
r kapitalist etiin oluumunda byk bir gdsel gelime grdler:
o, baz habis eilimler pahasna baz selim insani eilimleri hare
kete geirir."i7
le y, 1959); Lionel McKenzie, O n the Existence o( G eneral Equilibrium for a Com
petitive Market", Econom etrica 2 7 (1959).
17. Bkz. Hirscman, The Pasions a n d the /oterests (1977; yirminci yldnm bas-

355

Etkinliine ramen kapitalist etik, aslnda baz bakmlardan,

zellikle iktisadi eitsizlik, evrenin korunmas ve piyasa dnda
ileyen farkl trlerin ibirlii ihtiyac konusunda olduka snrldr.
Ancak kendi alan iinde kapitalizm piyasa mekanizmasnn ve il
gili kurum lann baarl kullanm iin gerekli olan vizyonu ve g
veni salayan bir etik sistem araclyla etkin biimde iler.

H. ET, GVEN VE SZLEMELER

Bir mbadele ekonomisinin baarl ileyii, karlkl gvene, ka
pal ve ak norm larn kullanmna baldr. Bu davran kalplan
fazla eitlilik gsterdii zaman, rollerini gzden karmak kolay
dr. Ancak bunlar gelitirmek gerektii zaman, bu eitlilik iktisa
di baarya byk bir engel olabilir. Kapitalizm ncesi ekonomiler
de kapitalist erdemlerin yetersizlii nedeniyle ortaya kan sorunla
ra ilikin bol miktarda m ;k vardr. Kapitalizmin saf kr maksimizasyonundan daha karmak gdsel yaplara olan ihtiyac, uzun
bir zaman iinde, Marx, Weber v e Tawney gibi nde gelen pek ok
toplumbilimci ve dierleri tarafndan eitli formlarda kabul edil
mitir.1 Kr d gdlerin kapitalizmin baarsnda bir rol oynama
s. bu yndeki tarihsel bulgularn ve kavramsal grlerin zenginli
i ada profesyonel iktisatta ou kez ihmal edilse de yeni bir
nokta deildir.2
Temel bir uygun i davran yasas bir para oksijen gibidir;
k, 1997). A yfica bkz. Sam uel Britt an, Capitalism with a Hum an Face (Alders
hot: Elgar, 1995).
18. Bu balantlara ilikin bir am lam a iin bkz. Am artya Sen, "Econom ic Wealth
and Moral Sentim ents (ZGrih: Bank Hoffman, 1994). Ayrca bkz. der. Samuel
Brlttan ve Alan Hamlin, M arket Capitalism a n d M oral Values (Cheltenham , UK:
Edward Elgar, 1995) v e International Business Ethics, der. G eorges Enderle (So
uth Bend, Ind.: University o f Notre Dam e Press, 1998).
19. Karl Marx (Friedrich Engelsle birlikte), The G erm an Ideology (1846; ngilizce
eviri, New York: International Publishers, 1947); Richard Henry Tawney, Religi
on a n d th e R ise o f Capitalism (Londra: Murray, 1926); Max Weber, The Protes
tant Ethic a n d the S pirit o f Capitalism (Londra: Allen & Unwin, 1930).
20. Merkezi b ir konu Bruno F r e /in zgl gd len m e ' (tertium dater) dedii e
yin nemidir. Bkz. "Tertium Dater: Pricing, Regulating and Intrinsic Motivation",
Kyklos 4S (1992).

356

oaun varlm ancak yok olduu zaman anlarz. Adam Smith Ast
ronomi TarihT'nde bu genel eilimi ilgin bir yorumla kaydetmitir:
... o k aina olduum uz, her gn grdm z b ir nesne, hem m u h te
em h em d e gzel olm asn a ra m en , zerim izde sadece k k b ir etki
yaratr, nk hayranlm z n e M erak ne d e H ay retle d e ste k le n iri

Zrih, Londra ya da Paris'te m erak ve hayret uyandrmayan ey

Kahire, Bombay ya da Lagosta (ya da Moskovada) ileyen bir pi
yasa ekonomisinin norm ve kurum lann oluturmak iin verilen
zorlu mcadelede gayet sorunsal olabilir. talyadaki, son yllarda
ok tartlan (ve (ilkenin siyasal dengesinde radikal deiikliklere
de yol aan) siyasal ve iktisadi yozlama sonnu bile, talyan eko
nomisinin bir lde ikici (dualist) doasyla, ekonominin baz ke
simlerinde azgelimilik" unsurlarnn ve ayn ekonominin baka
yerlerinde en dinam ik kapitalizmin grlmesiyle olduka ilikilidir.
Eski Sovyetler B irliinde ve Dou Avrupa lkelerinde yaanan
iktisadi zorluklarda, baarl kapitalizmin merkezinde yer alan ku
rumsal yaplarn ve davran kurallarnn yokluu zellikle nemli
olmutur. Gelimekte olan kapitalist ekonomilerde standart olabi
len, ancak planl kapitalizmin bir paras olarak anszn yerleti
rilmesi grece zor olan, kendi mantna ve sadakat anlayna sa
hip alternatif bir kurumlar ve yasalar sistemini gelitirme ihtiyac
vardr. Bu trden deiikliklerin ilevini gstermesi biraz zaman
alabilir. Bu eski Sovyetler Birliinde ve Dou Avrupa lkelerinde
ok acl biimde renilmekte olan bir derstir. Kuramlarn ve dav
ransal deneyimlerin nemi, kendiliinden iledii sylenen piya
sa srelerinin bysne ilikin ilk coku dalgas iinde glgede
kald.
Kurumsal gelimelere duyulan ihtiya davran kurallarnn ro
lyle ak bir balantya sahiptir, nk kiiler aras dzenlemeleri
ve ortak anlaylar temel alan kurumlar, ortak davran kalplan,
karlkl gven ve teki tarafn ahlkna itimat temelinde iler.
21. Adam S m ilh, History of Astronom y , Essays on Philosophical Subjects iin
de (Londra: Cadell & Davies, 1975): yeni bs. der, W. P. D. W ightm an ve J. C.
Bryce (O xford; Clarendon Press, 1980), s. 34.

357

Davran kurallarna gven tipik haliyle ak olmaktan ok rtl

dr. Aslnda ylesine rtldr ki, bu trden bir gvenin sorunsal
olmad bir yerde ortaya kan durumlarda kolayca gzden kanlabilir. Ancak sorunsal olduu yerde, ona duyulan ihtiyacn gzden
karlmas tam bir felaket olabilir. Eski Sovyetler B irliinde maf
ya tipi organizasyonlarn ortaya kmas son zamanlarda biraz ilgi
uyandrmtr, ancak bu konuyla ilgilenmek, onun Adam Smith'in
yerleik davran kurallarTnn uzun erimli rolne ilikin zmle
mesini de kapsayan davransal ncllerini incelememizi gerektirir.

I. PYASA EKONOMS NDE NORM VE

KURUMLAR1N DEM
Davran kalplan gelimi kapitalist ekonomiler arasnda da dei
iklik gsterir ve bunlar iktisadi performansn ilerletilmeinde ken
di etkilerini yaratrlar. Kapitalizm m odem dnyada radikal biimde
kty artrmada ve retkenlii ykseltmede ok baarl olmaktay
ken, farkl lkelerde yaanan deneyimlerin tamamen farkl olduu
grlr. Dou Asya ekonomilerinin (son on yllarda) ve en dikkat
ekici biimde Japonyanrn (ok gerilere uzanan) baarlan kapita
lizmin geleneksel iktisat teorisi iinde modellenmesine ilikin
nemli sorulara yol aar. Kapitalizmi bireysel sermaye mlkiyeti
temelinde saf bir kr maksimizasyonu sistemi olarak grmek, siste
m i kt art ve gelir yaratma bakmndan ok baarl klan pek
ok eyi gzden karmaktr.
Japonya genellikle baarl kapitalizmin en byk rnei olarak
grlmtr ve uzunca bir resesyon ve mali kanklk dnemine
ramen, bu saptamann tamamen geersiz kalmas ihtimal ddr.
Ne var ki Japon i dnyasna hkim olan gdlenme rnts saf
kr maksimizasyonuyla salanacak olandan ok daha geni bir ie
rie sahiptir. Farkl yorumcular Japonyada grlen farkl gdsel
zellikleri vurgulamlardr. Miclio Morishima, Japonya tarihinin
belirli zelliklerinden ve bu lkenin kurallar temel alan davran
kalplarna eilim gstermesinden kaynaklanan Japon deerler
358

sisteminin zel niteliklerini ortaya koymutur.22 Ronald Dore ve

Robert Wade. Konfiiys etikin etkisini saptam tr* Masahiko Aoki ibirlii ve davram kalplarm stratejik akl yrtmeye da
ha uygun olmalar asndan ele almtr.24 Kotaro Suzumura reka
beti bir atmosfer ve makul kam u siyaseti ile taahhdn bileimini
vurgulamtr.22 Eiko Ikegami, Samuray kltrnn etkisi zerinde
durm utur* Davram temelinde baka deerlendirmeler de vardr.
Aslnda, The Wall Street Journal'ds yer alan, Japonyann
ayakta kalan tek kom nist ulus olduuna dair artc iddiada bi
le bir doruluk pay vardr.27 Bu bilmecemsi yorum Japonyadaki
pek ok iktisadi faaliyetin ve i dnyasnn gerekletirdii etkin
liklerin temelinde yatan kr d gdlere iaret etmektedir. Dnya
nn en baarl kapitalist uluslarndan birinin iktisadi bakmdan, ka
pitalizmin temelini oluturan -bize byle sylenmitir- basit zkar drtsnden baz nemli alanlarda ayrlan gdsel bir yapyla
birlikte gelimesi, anlamak ve yorumlamak zorunda olduumuz tu
h af bir olgudur.
Japonya kapitalizmin baarl geliiminde zel bir i etiinin tek
rneini oluturmaz. retkenlii artrmak iin iletmeye tam bir
balln ve kendini dnmeden almann erdemleri dnyann
pek ok lkesinde iktisadi kazanmlar iin nem li grlmtr ve
en sanayilemi uluslar arasnda bu davram kurallar bakmndan
pek ok farkllk vardr.

22. Michio Morishima, W hy has Japan 'Succeeded'? W estern Technology and

the Japanese Ethos (Cambridge: Cam bridge University Press, 1980], s. 34.
23. Ronald Dore, Goodwill and the Spirit o f M arket Capitalism ', British Journal
o f Sociology 3 6 (1983) ve Taking Japan Seriously: A Cofguclan Perspective on
Leading Econom ic Issues (Stanford: Stanford University Press, 1987). Ayrca
bkz. Robed W ade, G overning the M arket (Princeton: Princeton University Press,
1990).
24. Masahiko Aoki, Inform ation, Incentives, a n d Bargaining in the Japanese Eco
n o m y (C am bridge: Cam bridge University Press, 1989).
25. Kotaro Suzum ura, Competition, Com mitm ent, a n d W elfare (Oxford and New
York: Clarendon Press, 1995).
26. Eiko Ikegam i, 77ie Taming o f the Sam urai: Honorific Individualism a n d the
M aking o f M odem Japan (Cambridge, M ass.: Harvard University Press, 1995).
27. W all S tre e t Journal. 30 O ca k 1989, s. 1.

359

t. K U R U M L A R , D A V RA N I N O R M L A R I V E M AFYA

Kapitalist baarda deerlere den roln farkl ynlerine ilikin

tartmay sonulandrmak iin, kapitalizmin temelini oluturan
etik sistemi, kutsallatrlan agzllk ve hayranlk uyandran
hrstan daha iyi bir ey olarak grmemiz gerekir. Dnyada iktisadi
refahn genel dzeyinin dntrlmesinde kapitalizmin baars,
piyasa ilemlerini ekonomik ve etkin klan davran kurallarn ve
etii gerektirmitir. Gelimekte olan lkeler, piyasa mekanizmas
nn, daha fazla ticaret ve mbadelenin salad frsatlar kullanr
ken, sadece saduyulu davrann erdemlerine deil, ayn zamanda,
gven salama ve salanan gveni srdrme, yaygn yolsuzluun
ayartlarndan saknma, m evcut yasalarn uygulanacam temin et
me gibi tamamlayc deerlerin roln de dikkate alm ak zorunda
drlar. Kapitalizmin tarihi boyunca temel kapitalist davran kural
larnda. farkl kazanmlar ve deneyimler nedeniyle nemli deiik
likler olmutur ve bunlardan da renilmesi gereken eyler vardr.
Kapitalizmin ada dnyada gnmzde yz yze geldii b
yk meydan okuma, eitsizlik (zellikle grlmemi bir refah dn
yasnda ypratc bir yoksulluun varl) ve kam u mallan (yani,
evre gibi insanlarn paylatklar mallar) sorunlarn kapsar. Bu so
runlarn zm bizi nerdeyse kesinlikle kapitalist piyasa ekono
misinin tesine gtren kurum lan gerektirecektir. Bizatihi kapita
list piyasa ekonomisinin etki alan, pek ok bakmdan, bu kaygla
ra duyarl uygun bir etiin gelitirilmesiyle kapsanabilir. Piyasa
mekanizmasnn geni bir deerler dizisiyle badaabilirlii nemli
bir sorundur ve bunun, saf piyasa mekanizmasnn snrlanru aan
kurumsal dzenlemelerin yaygnlatnlmas iin gerekli imknlarn
aratn masyla karlanmas gerekir.
Yakn zamanda yaplan mzakerelerde byk ilgi uyandran
davran kurallanyla ilgili sorunlar ekonomi alannda grlen yol
suzluu ve bu yolsuzluun rgtl sula olan balantlarn kapsar.
Konuya ilikin talya'da yaplan tartmalarda deontolojik kural
lar denilen eyin rol kamusal dzeyde pek ok tartmaya yol a
mtr. Kamu siyasetini etkileyen yasad ve hileli ilemlerle sava
360

rken bu trden onur ve grev kurallarnn olas kullanm dikkat

ekmitir ve bu zm ta m hkmet faaliyetlerinde mafyann var
lm azaltma yntemi olarak da dnlmtr.24
Mafya gibi bir rgtn, karlkl olarak faydal ilemlerin des
teklenmesiyle ekonominin grece ilkel blmlerinde yerine getire
bildii toplumsal ilevler vardr. Bu trden rgtlerin ilevsel rolle
ri yasal ve kurallara uygun ekonomideki fiili davran tarzlarna b
yk apta baldr. Bir mek, Stefano Zamagni ve dierlerinin tar
ttklar gibi. bu trden rgtlerin szlemelerin ve i anlamala
rnn uygulanmasnda oynadklar roldr. Piyasa sisteminin uygu
lanmas iin szlemenin bir tarafnn dierini hayal krklna u
ratmasn nleyecek dzenlemeler gerekir. Bu uygulama ya yasalar
ve yasalarn iletilmesiyle ya da -alternatif olarak- karlkl gven
ve rtk bir ykmllk duygusuyla salanabilir.30 Hkmetin et
kisi bu alanda snrlanabildii ve yavalatlabildii iin, pek ok ti
cari ilem gven ve onur temelinde gerekleir.
Ne var ki piyasa etii standartlan henz olumad ve i dn
yasnda gven duygulan yeterince gelimedii takdirde, szleme
leri srdrmek zorlaabilir. Bu trden koullarda dardan bir r
gtlenme devreye girebilir ve toplumsal olarak deerli bir hizmeti
kaba kuvvet kullanarak salayabilir. Mafya gibi bir rgt burada i
levsel bir rol oynayabilir ve kapitalizm ncesi ekonomilerde gr
len bir anlay hzla kapitalist ilevlerin iine tayabilir. Bu tipte
zor kullanma, karlkl ilikilerin doasna bal olarak, genellikle
yolsuzluk ya da su ilemede hibir kan olmayan farkl taraflar
28. Bkz. Luciano Violante'nin bakanln yapt talyan Parlamentosu Mafya
Kart Komisyon'un, M ays 1993 ta Rom a'da dzenledii "Ekonomi ve Sululuk"
konulu konferans: Econom ics e crim inalit {R om a: Cam era dei deputati, 1993).
"On Corruption and O rganized Crime" bildirisiyle benim katkm, zellikle tal
ya'daki d u rum a deinerek burada ksaca ele alnan baz soruniar zmlem ek
tedir.
29. Bkz. Stefano Zam agni, der. M ercati llegali e M a tte l Bologna: II Mulino, 1993).
Ayrca bkz. der. Stefano Zam agni. The Econom ics o f A ltruism (Aldershot: Elgar,
1995), zellikle Zam agninin nsz; Daniel Hausman ve Michael S. McPherson,
E conom ic A nalysis a n d M oral Philosophy (Cambridge: Cam bridge University
Press, 1996); der. Avner Ben-Ner ve Louis Putlerman, Economics, Values a n d
O rganization (Cam bridge: Cam bridge University Press, 1998).
30. Gven duygusunun rolne ilikin genel zm lem eler iin bkz. der. Diego
G am betta, Trust a n d Agency"de (Oxford: Blackwell, 1987) yer alan denemeler.

361

iin yararl sonu verebilir. Szlemeye katlan taraflarn her biri

nin. teki iktisadi eyleyenlerin uygun olan yapmakta olduuna da
ir gvenceye ihtiyac olabilir.31
Zorlayc rgtlerin bu trden gvencenin salanmasnda oy
nadklar rol bu dsal zorlama ihtiyacn azaltacak davran kural
larnn yokluuna baldr. Yasad rgtlerin zorlayc ilevi, g
ven veren ve gven yaratan davranta bir artla birlikte azalacak
tr. Davran normlar ile kurumsal reform arasndaki tamamlayc
lk gerekten de ok sk olabilir.32 Bu, zellikle baz geri ekonomi
lerde mafya benzeri rgtlerle uralrken dnlmesi gereken
ok genel bir sorundur.
M afya nefret uyandran bir rgt olsa da, yaratt etkinin ikti
sadi temelindeki silahlarn ve bombalarn gcne ilikin kabul,
mafyay ilevsel olarak ekonominin bir paras haline getiren baz
iktisadi faaliyetlerin kavranmasyla takviye ederek anlamak zorun
dayz. Bu ilevsel cazibe, szlemelerin yasalara uygun biimde
uygulanmasnn ve mafyann bu alandaki roln gereksiz hale ge
tirecek karlkl gven ve norm atif kurallarla ilgili davransal
uyumun ortak etkileriyle ve bu etki saland zaman kesilecektir.
O halde, i normlarnn snrl oluumu ile bu trden ekonomilerde
rgtl suun varl arasnda genel bir balant vardr.

J. EVRE, DZENLEMELER VE DEERLER

Piyasa kurallarnn tesine geme ihtiyac son zamanlarda evresel

koruma balanmda tartlmaktadr. Hkmet dzenlemelerinin
yan sra, vergiler ve sbvansiyonlarla uygun teviklerin salanma
syla da baz dzenlemeler -ve pek ok neri- olmutur. Ancak ev
reyi gzeten normlarla ilgili bir etik davran sorunu da vardr. Bu
31. Bu konuda bkz. Am artya Sen, Isolation, Assurance and Social Rate o l Dis
count", Q uarterly Journal o f Econom ics 81 (1967), yeni bs. Resources, Values
a n d Developm entiinde (Cambridge, M ass.: Harvard University Press, 1964; ye
ni bs. 1997); v e O n E thics a n d Econom ics (Oxford: Blackwell. 1987).
32. Bu balantnn genel doas ve nem i iin bkz. Alan Hamlin, Ethics, Econo
m ics a n d the State (Brighton: W heatshea! Books, 1986).

362

sorun. Adam Smithin The Theory o f M oral Sentiments'te kapsam

l biimde tartt kayg tipine de uygundur. Bununla birlikte, ev
renin korunmas o dnemde ne km zgl bir sorun deildi (ne
de Sm ithin zellikle dikkate ald bir sorun).
Daha nce tartld gibi (5. blmde), burada da Smithin
savurganlar(m) ve projecilerin eylemliliinden kaynaklanan israf
konusunda duyduu derin endieyle bir balant vardr. O. faiz
oranlarnn denetlenmesiyle savurgan yatrmn etkisini azaltmaya
almt, nk savurgan yatrmcnn bu gezegendeki hayat iin
iyi eyler yapmadan yksek b ir faiz salama yeteneinden korku
yordu.33 Smith mdahaleye verdii destekle, tefeciliin denetlen
m esi gerei arasnda balant kurdu - Jeremy Bentham 'n ona g
r olarak benimsetmeye alt bir tavsiye.*
Gnmzde savurganlar ve projeciler havay ve sulan kirlet
m ektedirler ve Sm ith'in genel zmlemesi onlarn yol at so
ranlarn ve zorluklarn yan sra varolabilecek faikl areleri de an
lamaya elverilidir. Dzenlemenin ve davran kstlamalarnn ay
r a y n oynadklan rol bu balamda tartmak gerekir. evre so
runlarndan kaynaklanan skntlar kamu m allanyla ilgili kaynak
tahsisatna ilikin genel sorunun bir parasdr. Burada sz konusu
olan meta, sadece tek bir tketici tarafndan deil ortak olarak kul
lanlr. Kamu mallarnn etkin biimde temini iin sadece devlet ey
lem i ve toplumsal tedarik imknm dikkate almakla yetinmemeli,
zorlayc devlet eylemi ihtiyacm azaltabilecek toplumsal deerleri
ve bir sorumluluk duygusu gelitirmenin oynayabilecei rol de
incelemeliyiz. rnein evre etiinin gelitirilmesi, zorlayc d
zenlemeyle yaplmas amalanan iin bir blm n karlayabilir.

33. W ealth o f Nations, cilt 1, Kitap 2, blm 4.

34. Jerem y Benlham , Defense o f Usury. To Which Is Added a L e tter to Adam
Smith, Esq., LL.D. (Londra: Payne, 1970).

363

K. MANTIKLI DN,
DUYGUDALIK VE SORUMLULUK

iktisat ve siyaset yaznnn bir blmnde (ancak felsefe alannda

genellikle daha az) sadece kiisel avantaj temelinde sistematik se
me disiplini iin, insann kann donduran bir basitlikle aklc se
im terimi kullanlr. Kiisel avantajn dar biimde tanmlanmas
halinde, bu aklc" modelleme tipi, etik, adalet ya da gelecek ku
aklarn karyla ilgili kayglarn seimlerimizde ve eylemlerimiz
de byk bir rol oynayacan ummay zorlatrr,
Aklclk bylesine dar biimde mi nitelenmeli? Aklc davran
hedeflerimize doru uyank bir tutumla ilerlemeyi gerektiriyorsa,
uyank bir tutumla anlay gstermenin ya da uyank bir tutumla
adaleti gerekletirmenin aklc seim kapsamnda uygulamalar
olarak grlmemesi iin hibir sebep yoktur. Dar biimde tanmla
nan zkar davranndan ayrlrken, iki farkl ayrlma yolu, yani
duygudalk ve sorumluluk arasnda ayrm yapmak uygundur.35
Birincisi, bizatihi zkar anlaymz bakalar iin kayglanmam
z gerektirebilir ve duydgudalk kiinin geni biimde tanmlanan
kendi refah nosyonuyla birletirilebilir. kincisi, geni biimde ta
nmlanm refah ya da zkann tesine geerek, toplumsal adalet
ya da ulusuluk ya da topluluk refah gibi baka deerleri gzete
rek zveride bulunmaya (baz kiisel eylerden vazgemeye) istek
li olabiliriz. Sorumluluu (duygudalktan ok) gerektiren bu ayrl
m a trii, kiisel refah ya da zkardan baka deerleri gerektirir
(zkan, duygudalk iinde olduumuz kiilerin karlarnn kol
lanmasnda grerek).
Bu ayrm bir rnekle gsterilebilir. Yoksul bir kiiye onun yok
sulluu sizi m utsuz kld iin yardm ederseniz, bu duygudalk
35. Bu ayrm a ilikin daha btnlkl bir tartm a iin bkz., A m arlya Sen, Rati
onal Fools: A Critique of the Behavioural Foundations o f Econom ic Theory", P h i
losophy a n d P ublic A ffairs 6 (yaz 1977); yeni bs. Philosophy a n d Econom ic The
ory, der. Frank Hahn ve Martin Hollis (O xford: O xford University Press, 1979);
Am artya Sen, Choice, Welfare a n d M easurem ent (1962) ve Beyond S elf-inte
rest, der. Jane Mansbridge (Chicago: Chicago University Press, 1990). Ayrca
bkz. Am artya Sen, 'G oals, Com m itm ent and Identity*, Jo u rn a l o f Law, Econom ics
a n d Organization I (gz 1985); ve O n Ethics a n d Econom ics (1987).

364

temelinde bir eylem olacaktr. Ne var ki. yoksulun varl sizi zel
likle m utsuz klmyor, ancak size adaletsiz bulduunuz bir sistemi
deitirme kararll veriyorsa (ya da daha genel olarak, kararll
nz mutsuzluktan ok yoksullua yol aan koullarla aklanabiliyorsa) bu sorumluluk temelinde bir eylem olacaktr.
Burada nemli dnce, duygudalmzn zkarn ya da re
fahn byk apta feda edilmesini gerektirmediidir. Bir yoksula
yardm etm ek onun durumu size ac veriyorsa kendinizi daha iyi
hissetmenizi salayabilir. Ne var ki. sorumluluk davran zveriyi
gerektirebilir, nk yardm giriiminde bulunmanzn sebebi, duy
duunuz acy yattrma arzusundan ok kendi adaletsizlik duygunuzdur. Bununla birlikte, kiinin kendi sorumluluklarna uygun
davranmasnda kendi beri'iyle ilgili bir unsur vardr, nk so
rumluluklar kiinin kendisine aittir. Daha nemlisi, sorumluluk
davran kiinin kendi avantajn (ya da refahm) artrmasn salayabilse de salayamasa da. bu tutum kiinin aklc istencinin ink
rm gerektirmez.*
Adam Smith, aytmn her iki trnn gerekliliini tartt. En
insani eylemler." diyordu, zinkr, zdenetim, byk bir ahlki
davran duygusunu gerektirm ez, nk bunlar, duygudalk(mzn) kendi bana bizi yapmaya yneltecei" eyi izlerler.37
Ancak kendi karm dnmeme baka eydir." Ve bu. adalet gi
bi daha kapsaml deerlerle birlikte kiinin kendi zkann kstla
masn gerektirir ve tarafsz gzlemcinin kendi tutumunu belirle
36. G ary Beckern nem li ve etkin insan davranna ktisadi yaklam 'nda, so
rum luluktan o k duygudala ye r verilir. [The Econom ic Approach to Hum an Be
haviour, Chicago: Chicago University Press, 1976). Aklc kiinin azam i davran
bakalar iin kayglanm ay ierebilir; bu standart klasik ben merkezli bireyler
varsaym ndan nemli lde daha kapsaml bir yaklamdr. (Daha geni bir
davran zm lem esi erevesi iin bkz. Becker, Accounting fo r Tastes [Camb
ridge, M ass.: Harvard University Press, 1996].) A ncak bu azami davran Becker'c ereve iinde de kiinin zkarm n yansm as olarak grlr; bu sorum
luluun deil, duygudaln karakteristik bir zelliidir. Ne v a r ki, azamiletirilen
ereveyi m uhafaza etm ek ve gene de btnyle azam iletirm e disiplini iinde
kalarak (hedef ilevinin zkar nosyonunu aacak ekilde geniletilmesiyle) zkardan baka deerleri kapsam ak mm kndr; bu ve ilgili konular iin bkz.
Am artya Sen, Maximization and the A d of C h o ice ' (1997).
37. Smith, 77)e T heory o f M oral Sentim ents (gzden geirilm i bask, 1790; yeni
bs. 1975), s. 191.

365

yen ilkelerini gerekletirmesini salar ve kamu ruhunun daha

fazla aba gstemesini gerektirebilir.31
Sm ith'in insanlk ve adalete uygunluk anlay iin hayati
olan eyleyenin hissiyat ile gzlemcinin hissiyat arasndaki
uyumdur.MSm ith'in aklc kii anlay bu kiiyi kesinlikle baka
larnn ortaklna, mensup olduu toplumun tam orta yerine yer
letirir. Kiinin deerlendirmelerinin yan sra eylemleri de baka
larnn varln gerektirir ve birey kamudan ayrlmaz.
Adam Sm ithin -m odem iktisadn babas- genellikle tek amal
zkar peygamberi olarak betimlenmesini bu balamda tartmak
gerekir. ktisat alannda, Smithin aklc bir dnyada sadece zkarla ilgilendiini (ve bunu m utluluk olarak grdn) dnen
gayet yerleik bir gelenek vardr (genel tartmalara da yansyan).
Bu yaklam Smithin kapsam l yazlarndan baz pasajlar (genel
likle daha nce sz edilen, frn a , bira imalats ve kasap rnei)
seilerek yaplr. Bu durum ok arptlm bir Smith anlayna ge
erlilik kazandrmtr. Bu anlay, (mkemmel bir yazar ve iktisat
da olan) George Stigler tarafndan u szlerle zetlenir: zkar
insanlarn ouna hkmeder.*0
Smithin ak! almaz bir sklkla alnt yaplan bu pasajda, kasa
bn, bira imalatsnn ya da frncnn kendi rnn bize satmak
istemesini ve bizim de onun rnn satn almak istememizi yar
dm severlikle aklayamayacamz ne srd kesinlikle do
rudur.41 Smith, karlkl olarak yararl mbadele iin gerekli olan
gdlenmenin, zseverlik" dedii eyden baka bir eyi gerektir
mediine ve mbadele iktisadi zmlemenin merkezinde yer ald
iin bunun belirleyici nemine iaret etmekte kesinlikle hakly
d. Ancak Smith baka sorunlar -paylam, adalet ve retkenliin
etkin biimde salanmas iin gerekli kurallar- ele alrken daha
kapsaml gdlenmeleri vurgulad. Daha kapsaml olan bu balam
larda, mantkl dn btn erdemlerin bireye en yardmc ola38. Smilh, The Theory o f M ora l Sentim ents, s. 191.
39. Smith, The Theory o f M ora l Sentiments, s. 190.
40. G eorgs J. Stigler, 'S m ith 's Travel on the Ship ot the State*, Essays on Adam
Smith, der. A. S. Skinner ve T. W ilson (Oxford: Clarendon Press, 1975).
4 V Smith, Wealth o f Nations (1776; yeni bs. 1976), s. 26-7.

366

m olarak kalrken. Smith, insanlk, cmertlik ve kamu ruhunun

bakalar iin (neden) en yararl nitelikler olduunu aklad.'2 Be
nimsemek durumunda olduumuz gdlenmelerin eitlilii, asln
da Sm ithin dikkate deer bir zenginlie sahip insan davran
zmlemesinin merkezinde yer alr. Bu, George Stiglerin Smithinden ok uzak ve byk bir zkar gunsu olarak izilen Smith ka
rikatrnden ok farkldr. Shakespearei hiraz deitirerek diyebi
liriz ki, baz insanlarn ahlk doutan zayftr, bazlarnnki daha
sonra zayflar ve ahlki zayflk Adam Smithe bakalar tarafndan
yklenmitir.'5
Burada ortaya kan sorun, byk ada filozofumuz John
R aw lsm paylatmz m oral gler dedii eydir: Bir adalet
duygusu ve iyilik anlay kapasitesi. Rawls, bu ortak gler var
saymn, demokratik dnce geleneinin merkeziyetiyle birlik
te akl gleri (bu glerle balantl, kanaat, dnce ve karsa
ma) olarak grr." Aslnda, deerler insan davrannda byk bir
rol oynar ve bunu inkr etmek sadece demokratik dnce gelene
inden bir kopua deil, kendi aklclmzn snrlanmasna da yol
aar. Ykmllklerimizin ve ideallerimizin yan sra kar lan mz
ve avantajlarmz da dnmemizi salayan akl gcdr. Bu d
nce zgrln inkr etmek, aklclmzn etki alanna ar bir
kstlama getirecektir.

L. GDSEL SEM VE EVRMSEL YAAMA

Aklc davrann gereklerini deerlendirirken, tecrit edilmi hedef

leri. hedeflerin etkinlikleri ve sreklilikleri bakmndan oluturul
m asna ve srdrlmesine tercih eden yaklamn tesine gemek
nemlidir. Tercihlerin oluumu ve bu oluum iinde evrimin rol
42. Sm ith, The Theory o f M ora l Sentiments, s. 189.
43. Bkz. A m artya Sen, "Adam Sm ith's Prudence", Theory a n d R eality in Deve
lopment, der, Sanjay Lai ve Francis Stewart (Londra: Macmillan, 1906J. Adam
S m ith's ilikin yanl anlam alar iin bkz. Emma Rothschild, Adam Sm ith ve Con
servative Econom ics", Econom ic H istory Review 4 5 (ubat 1992).
44. John Rawls, Political Liberalism (New York: Colum bia University Press,
1993), s. 18-3.

36?

zerine son zamanlarda yaplan almalar aklc seim teorisinin

alanm ve kapsamm nemli lde geniletme eilimi gstermi
lerdir.45N ihai olarak hibir bireyin adalet ve etikle ilgilenmesi iin
dorudan bir sebep olmasa da, bu kayglar iktisadi baar iin ara
sa! olarak nemli olabilir ve bu avantaj sayesinde toplumsal davra
n kurallar iinde birey kendi rakiplerinden daha iyi yaayabilir.
Bu tretilmi akl yrtme tipi bir bireyin nasl davranmas
gerektil"ne dair etik bir inceleme (szgelimi Immanuel Kant ve
Adam Sm ith'in nl almalarnda yapld gibi) yaparak bilinli
olarak setii davran kurallaryla karlatrlabilir.46 Dorudan
-tretilmi olmayan- bir adalet ve zgecilik kaygsnn etik sebep
leri m odem etik yazlarnda da farkl formlarda grlmtr. Pratik
davran etii, saf anlamda ahlki kayglara ek olarak, karmak bir
yapnn normlarm ve trelerim de kapsayan toplumsal ve psikolo
jik bir doann eitli etkilerini ierir.41
Adalet kayglarna hem dorudan hem de tretilmi sebep
lerden tr dncelerimizde yer verilebilir ve bunlarn alterna
tifler" olarak grlmesi gerekmez. Davran normlar ve kayglan
45. Farkl m akul balant tiplerine ilikin rnekler iin bkz. Drew Fudenberg ve
Jean Tirol, G am e 77eo/y(Cambridge, M ass.: MIT Press, 1992); Kan Btnmore,
Playing Fart'fC am bridge, Mass.: MIT Press, 1994); Jrgen Weibull, Evolutionary
Game Theory (Cambridge, Mas: M IT Press, 1995). Ayrca bkz. Becker, Accoun
ting to r Tastes (1996); ve der. A vner Ben-Ner ve Louis Putterman, Economics,
Values, a n d Organization (Cambridge: C am bridge University Press, 1998).
46. Im manuel Kant, Critique o f P ractical Reason (1788), eviri L. W. Bede (New
York: Bobbs-Merrill, 1956); Adam Smith, The Theory o f M ora l Sentim ents and
Wealth o f N ations (1776; yeni bs. 1976).
47. Bkz. Thom as Nagel, The P ossibility o f Altruism (Oxford: Clarendon Press,
1970); John Rawls. A Theory o f Justice (Cambridge, M ass.: Harvard University
Press, 1971); John C. Harsanyi, Essays in Ethics. S ocial Behaviour, a n d Scien
tific Explanation (Dordrecht: Reidel, 1976); M ark Granovetter, "Econom ic Action
and Social Structure: The Problem of Embeddedness". A m erican Journal o f S o
ciology 91 (1985); Am arfya Sen, O n Ethics a n d Econom ics (1987); Robert Frank,
Passions within Reason (New York: Norton, 1988); Vivian Walsh, Rationality, A l
location, a n d R eproduction (Oxford: Clarendon Press, 1996) v e dier katklar.
Ayrca bkz. Hahn ve Hollis. Philosophy a n d Econom ic Theory { 1979); Jon Elster,
Rational C hoice (Oxford: Blackwell, 1986); M ansbridge. B e yond Self-interest
(1990); der. M ark G ranovetter ve Richard Swedberg, The Sociology o f Econom ic
Life (Boulder, Colo.: W estview Press. 1992); Zam agni, The Econom ics o f A ltru
ism (1995). Konuya ilikin psikolojik yaznn zengin tarihi iin zellikle bkz. Shira
Lewin, Econom ics and Psychology: Lessons for O u r O wn Day from the Early
Twentieth Century", Journal o f Econom ic Literature 34(1996).

368

etik ya da toplumsal ya da psikojik gerekelerle oluursa da, bunla

rn uzun sre var olmas, sonularndan v e etkili olabilecek evrim
ci srelerden nadiren bamsz olabilir. te yandan, geni bir er
eve iinde evrimsel seimi incelerken zkara dayanmayan dav
rann kabuln, aklc dnceye hibir bamsz rol vermeden,
sadece evrimsel seimle snrlamak gerekmez. Davrann dnsel
ve evrimsel seimini btnletirilmi bir ereve iinde birletir
m ek mmkndr.1*
Bizi etkileyen deerler tamamen farkl tarzlarda oluabilir. lk
olarak, bunlar dnce ve zmlemeden kaynaklanabilirler. D
nceler kayglarmz ve sorumluluklarmzla (hem K ant'n. hem
de Smith'in vurgulad gibi) ya da dolayl olarak iyi davrann et
kileriyle (szgelimi iyi bir hrete sahip olmann ve gven duygu
sunu glendirmenin avantajlar) dorudan ilikilene bil ir.
ikinci olarak, bunlar grenee uygun davranma ve yerleik t
relerin bizim iin ngrd tarzlarda dnme ve eyleme ynn
deki isteimizden kaynaklanabilir.45 Bu uyumlu davTan tipi akl
yrtmenin etki alamn bireyin kendi eletirel deerlendirme snr
lanln tesine geirebilir, nk bakalanmn yapmak durumunda
olduklan eyi taklit etmeye alabiliriz.5*
nc olarak, kamusal tartma deer oluumu zerinde g
l bir etki yaratabilir. Frank Knightn -ikagolu byk iktisatbelirttli gibi, deerler, ayn anda toplumsal, entelektel ve yara
tc bi etkinlik olan tartma araclyla oluturulur ya da geerli
klnr ve kabul edilir.31 Kamusal seme balamnda, James Buc
hanan una iaret etmitir: Demokrasinin tartarak ynetm eola
rak tanmlanmas, bireysel deerlerin karar oluturma sreci iinde
deiebileceini ve deitiini gsterir.52
48. Bu konuda bkz. Am artya Sen, O n Ethics a n d Econom ics (1987) ve der. BenN e rile Putterman, Economics, Values and O rganizations (1998) yazdm nsz.
49. Bu konuda bkz. Smith, The Theory o f M oral Sentim ents, s. 162.
80. Ne va r ki 's ru d a v ra n y la yolumuzdan saptrlabiliriz de. Bu konuda bkz.
Abhijit Banerjee, A Sim ple Mode! o f Herd Behaviour*, Q uarterly Journal o f Eco
nom ics 157(1992).
51. Frank H. Knight, Freedom a n d Reform : Essays in Econom ic a n d S ocial Phi
losophy (N ew York: Harper & Brothers, 1947; yeni bs., Indianapolis: Liberty,
1982), s. 280.
52. Buchanan, Social Choice, Democracy and Free M arkets" (1954), s. 120. Ay369

Drdnc olarak, evrimsel seme hayati bir rol oynayabilir.

Davran rntleri sonusal rolleri nedeniyle varlklarn srdre
bilir ve geliebilirler. Bu davran seimi kategorilerinin her biri
(dnsel seme, uyumlu davran, kamusal tartma ve evrimsel
seme) dikkat gerektirir ve insan davran kavramsallatrlrken
bunlar ayr ayr olduu gibi bir arada da ele alma im kn vardr.
Deerlerin toplumsal davrantaki rolleri bu geni ereveye uyum
salar.

M . E T K D E E R L E R V E S Y A S E T O L U T U R M A

imdi, genelde insanlarn etik yaklamlarna ve mumlarna ilikin

tartmadan kamu siyasetinin oluturulmasyla ilgili deerlere geli
yorum. Siyaset oluturanlarn toplumsal adalet deerleriyle ilgilen
meleri iin ayn ancak birbiriyle balantl iki sebep grubu vardr.
Birinci -ve daha dolaysz olan- sebep, adaletin, kamu siyasetinin
ama ve hedeflerinin saptanmasnda ve ayn zamanda seilmi he
deflerin izlenmesine uygun den aralarn belirlenmesinde temel
bir kavram olmasdr. Adalete ilikin fikirler ve zellikle adalete
belirli yaklamlarn (3. blmde tartlan) bildiriimsel temelleri
kam u siyasetinin inandrcl ve etki alan bakmndan zellikle
nemli olabilir.
kinci -daha dolayl olan- sebep, btn kamu siyasetlerinin top
lum iindeki bireylerin ve gruplarn nasl davrandklarna bal olu
udur. Bu davranlar, baka eylerin yan sra, toplumsal etik ge
reklerinin anlalmasndan ve yorumlanmasndan etkilenirler. Ka
mu siyasetinin oluumunda, sadece kamu siyasetinin hedef ve n
celiklerinin seilmesinde adaletin gereklerini ve deerlerin etki ala
nm deerlendirmek deil, insanlarn adalet duygulan dahil genel
de kamu deerlerini anlamak da nemlidir.
Hukuksal kavramlann ikinci (daha dolayl) rol muhtemelen
daha karmak olduu (ve kesinlikle daha az zmlendii) iin,
rica bkz. Buchanan, Liberty, Market, a n d the State (Brighton: W heatsheaf Books,
1986).
370

adalet normlarnn ve fikirlerinin davran ve hareket tarznn belir

lenmesinde oynad rol ve bunun kam u siyasetinin ynn nasl
etkileyebileceini rneklemek yararl olabilir. Dourganlk davra
n normlarrun etkisini tartrken (8. ve 9. blmlerde) bu balan
t rneklendi, ama imdi bir baka nemli rnei ele alm ak istiyo
rum: Yolsuzluun yaygnl.

N . Y O L S U Z L U K , T E V K L E R V E E T

Yolsuzluun yaygnl, hakl olarak, baarl iktisadi ilerlemenin,

szgelimi pek ok Asya ve Afrika lkesinde izledii yolu tkayan
byk engellerden biri olarak grlr. Yksek dzeyde yolsuzluk
kamu siyasetlerini etkisizietirebilir, yatrmlar ve iktisadi faaliyet
leri etkin alanlardan gizli faaliyetlerle salanan muazzam karlara
doru ynlendirebilir. Bu, mafya gibi iddet rgtlerinin glenme
sine de -daha nce tartld gibi- yol aabilir.
Ne var ki yolsuzluk yeni bir fenomen olmad gibi, onunla ba
a kmak iin yaplan neriler de yeni deildir. Antik uygarlklar
da yaygn yasadtlk ve yolsuzluk olduunu gsteren bulgular var
dr. zellikle kamu grevlilerinin yolsuzluu azaltma yntemleri
hakknda pek ok ey yazlmtr. Aslnda, bu tarihsel yazndan g
nmzde yaanan yolsuzluklar nleme yntemleri hakknda bir igrii salayabiliriz.
Peki, yolsuzluk davran nedir? Yolsuzluk kiisel kazan ya
da kr uruna yerleik kurallarn ihlalini kapsar. nsanlar kendi zkarlann daha fa zla kollamaya ikna ederek bu durumu tamamen
ortadan kaldrmak elbette mmkn deildir. nsanlara kendi zkarlaru daha az kollamalarm syleyerek yolsuzluu azaltmaya
almak da anlaml olmayacaktr - kiisel kazancn feda edilmesi
iin zgl bir sebep olmaldr.
Yolsuzluk davranndan kaynaklanan kazan ve kayplar den
gesini kurumsal reform araclyla bir lde deitirmek mm
kndr. Birincisi, soruturma ve cezalandrma sistemleri yolsuzlu
u nlemek iin nerilen kurallarda alar boyunca nemli bir rol
Y )\

oynamtr. rnein, Hintli siyaset zmlemecisi Kautilya, M

drdnc yzylda, bir kamu grevlisinin mali yolsuzluk ayartsna
kaplmasnn krk ayr yolu arasnda dikkatle aynm yapt ve bu fa
aliyetlerin birbirini izleyen cezalar ve dlleri kapsayan bir dene
tim sistemiyle nasl engellenebileceini betim ledi/3 Ak kural ve
ceza sistemleri, titiz bir uygulamayla birlikte, davran kalplarnda
bir farkllk yaratabilir.
kincisi, baz dzenleyici rejimler, bakalarna -zellikle ia
damlarna- byke bir paraya malolabilecek byk imknlar sa
layabilen grevlilere diledii gibi kullanabilecekleri yetkiler vere
rek yolsuzluu tevik ederler. A n denetimli bir ekonomi (Hindis
tan da denildii gibi Raj lisans) Gney Asya deneyiminin zel
likle kantlad gibi, yolsuzluu besleyen ideal bir zemindir. Bu
trden rejimler baz bakmlardan ters etki yaratmasa da (genellikle
grld gibi) yolsuzluun toplumsal maliyeti bu trden dzenle
melerden uzak durmak iin yeterli sebep olabilir.
ncs, yolsuzluk ayarts e n ok memurlarn byk yetkile
re sahip ancak grece yoksul olduklar zaman gldr. Bu durum
pek ok ar denetimli ekonomide alt ynetim kademeleri iin geerlidir ve yolsuzluun yksek yneticilerin yan sra kk me
murlar da kapsayan brokratik bir sistemde neden aaya doru
yayldm aklar. Antik inde bu sorunun ksmen zmlenme
si iin pek ok brokrata, onlan temiz kalmaya ve yasalara uyma
ya zendiren bir yolsuzluu nleme tahsisat (yang-lien denilen)
deniyordu.54
Bu ve dier nlemler etkili olabilir, ancak yolsuzluu sadece
mali teviklerle nlemek zordur. Aslnda bu saldr hattnn her
birinin kendi snrlan vardr. Birincisi, hrszlan yakalama sistem
53. Kautilya. Arthashastra, ksm 2, blm 8; ngilizce evirisi, R. P. Kangle, The
Kautilya Arthashastra (Bombay: University o f Bombay, 1972), ksm 2, s. 86-8.
54. Bkz. Syed Hussein Alatas, The Sociology o t Corruption (Singapur: Tim es Bo
oks, 1980); ayrca Robert Klilgaard, C ontrolling Corruption (Berkeley: University
of California Press, 1988), s. 7. Bu trden bir deme sistem i 'g elir etkisi" yarata
rak yolsuzluun azaltlm asna yardm c olabilir: m em urun hzl bir sram a yap
m a ihtiyac bylece azaltlabilir. A n ca k bir le la fi etkisi" de olacaktr; memur, ile
rin ktye gitm esi (yani iyiye gitmesi) halinde yolsuzluk davrannn yliksek
m aal bir iin kaybna neden olabileceini bitecektir.

372

leri genellikle ilemez, nk denetim ve soruturma her zaman et

kili olmaz. Hrszlan yakalayanlara (onlann da satn alnmamas
iin) uygun tevikler salamak gibi karmak bir sonn da vardr.
kincisi, her ynetim sistemi, memurlara, yolsuzlua bahane bul
maya alabilecek bakalar iin deeri olan bir yetki vermekten
baka bir ey yapamaz. Bu trden yetkinin etki alan kesinlikle
azaltlabilir, ancak salam bir yrtme gc de potansiyel olarak
grevi ktye kullanm aya ak olabilir. ncs, zengin m emur
lar ou kez daha da zenginlemeye alrlar ve dln yksek ol
mas halinde gze alabilecekleri bir riskten kanmazlar. Son za
manlarda eitli lkelerde bu durum a ilikin bol miktarda m ek g
rlmtr.
Bu snrlamalar bizi, kurumsal deiimleri etkin klmak iin ya
pabileceklerimizi yapmaktan alkoymamaldr, ancak sadece kiisel
kazanc temel alan teviklere bel balamak yolsuzluu tamamen
ortadan kaldramaz. Aslnda, standart yolsuzluk davran tipinin
pek grlmedii toplumiarda yolsuzluun olmamas iin m ali te
vikten ok davran kurallarna uyulmasn salamak gerekir. Bu da
dikkati, farkl toplumiarda deiik biimlerde grlen davran
normlarna ve tarzlarna yneltir.
Platon, Yasalar'a {Kriton) gl bir grev duygusunun yolsuz
luun nlenmesine yardmc olacam ne srd. A m a bunun ko
lay bir grev olmayacam" da zekice belirtti. Burada sz konusu
olan, genel bir greve ballk duygusu deil, yolsuzluk zerinde
dorudan bir etki yaratan kurallara ve uyuma ilikin zel tutumdur.
Btn bunlar Adam Smithin Namusluluk dedii genel balk al
tnda yer alr. Drstlk ve doru davran kurallarna ncelik ver
m ek kesinlikle kiinin sayg duyduu deerler arasnda yer alabilir.
Ve bu trden kurallara saygnn yolsuzlua kar bir siper olutur
duu pek ok toplum vardr. Aslnda, kurallar temel alan davran
bakmndan kltrler arasnda grlen farkllklar, ister Bat Avru
pa ile Gney ya da Gneydou A sya'nn, ister (Bat Avrupa iinde)
svire ile talya'nn eitli blgelerinin i yapma tarzm karlat
ralm. ada dnyann en arpc farkllklar arasnda yer alr.
Ne var ki davran tarzlar deimez deildir. nsanlarn davra373

ni biimleri genellikle bakalarnn davrann nasl grdklerine

-ve algladklarna- baldr. Bu nedenle pek ok ey, geerli davra
n normlarnn okunmasna baldr. Bir kyaslama grubuna gre
belirlenen bir greli adalet" duygusu, davran zerinde nem li bir
etki olabilir. Aslnda, bakalar aynsn yapmaz gr, 1993'te
yolsuzluk ile m afya arasndaki balanty aratran talyan parla
mento soruturmasnda yer alan ve yolsuzluk davrann akla
mak iin genellikle daha ok alnt yaplan sebeplerden biriy
di.55
Taklit etmenin -ve yerleik greneklerin- nemi, toplumsal,
siyasal ve iktisadi hayat zerinde moral duygularn etkisini ara
trmann nemli olduunu dnen yorumcular tarafndan vurgu
lanmtr. Adam Sm ith'in belirttii gibi:
P e k ok insan nam uslu d av ran r v e hayat boyunca b y k b ir su ile
m ekten kanr; gene d e m uhtem elen, b u yndeki tu tum larn o nayla
dm z iin nam uslu d av randklarn asla hissetm ezler, hissettikleri

sadece yerleik davran kurallar olarak grdkleri eye uygun biim

de davrandklardr

Yerleik davran kurallarT'mn okunmasnda, yetki ve otorite ge

rektiren konumlarda bulunan insanlarn tutumuna zel nem atfe
dilebilir. Bu durum, davran normlarnn yerlemesinde, st dzey
kam u grevlilerinin tutumunu zellikle nemli klar. Aslnda.
inde Hui-nan Tzwnun yazarlar M 122de sorunu u ekilde or
taya koymulardr:
lm e ipi doruysa, tah ta d z olur. B unun sebebi, b irinin z e l aba
harcam as deil, ku raln a u y g u n davranm asdr. A yn e k d e b ir h
k m d ar sam im i v e drst ise, o n u n y netim inde drst m em u rlar hiz55. Bkz. Econom 'ca e criminalit, bakanln lu d a n o Violante'nin yapt tal
yan Parlamentosu Mafya Kart Kom isyonu'nun raporu.
56. Smith, The T heory o f M oral Sentiments, s. 162; vurgular eklendi. Toplumsal
norm larn beceriyle kullanlmas sorum luluk gerektiren ve kr gzetm eyen gi
riim lerin byk bir mttefiki olabilir. Banglade'te Muhammad Yunus'un Grameen B a n k , Fazle Haan Abedin BRAC'si ve Zafurullah Chovvdhurynin Gonoshashthaya Kendra's (H alk Sal M erkezi) gibi sivil toplum kurulular bu konu
da iyi birer rnek oluturur. A yrca bkz. Latin Am erika iin yaplan bir hkm et et
kinlii zm lem esi: Judith Tendler, G ood Governm ent in the Tropics (1997).

374

met edecek ve alaklar gizleneceklerdir. Ama hkmdar drst deil

se, kt adamlar kendi yollarn aacaklar ve sadk adamlar inzivaya
ekileceklerdir.
Eskilerin bilgeliini yanstan bu szlerin anlaml olduuna inanyo
rum. Yksek m ev k ilerd e yolsuzluk davran bu davrann do
rudan sonularn aan etkiler yaratabilir ve tepeden balamay sa
vunmann bir mant vardr.
Burada yolsuzluun kkn kazmak iin bir algoritma ner
meye almyorum. Daha nce tartlan trden kurumsal reform
lar araclyla kazan ve kayp dengesini deitirme imknna zel
olarak dikkat edilmesi iin nedenler vardr. Ama ayn zamanda
normlar ve davran tarzlarnn oluturduu ortam ele almak gere
kir. Bu alanda taklit ve bir greli adalet duygusu nemli bir rol
oynayabilir. Hrszlarn adaleti bakalarna adalet gibi grnmeye
bilir (tpk hrszlarn ormnT'nun zellikle onurlu griilememesi
gibi), ancak bakahramanlar iin byle bir grnt kesinlikle olu
abilir.
Yolsuzluun m eydan okumasn tam olarak anlamak iin, insan
lar sadece kiisel krlarn harekete geildii, deerlerin ve norm
larn hesaba katlmad varsaymndan vazgememiz gerekir. Bun
lar, farkl tophmladaki davran tarz farkllnn gayet iyi gster
dii gibi hesaba katlmaktadr. Deiime yer vardr ve bu deiim
ksm en birikim yoluyla olabilecei gibi, yaylm a yoluyla da olabi
lir. Yolsuzluk davrannn varl baka yolsuzluk davranlarn
nasl tevik ediyorsa, sregiden yolsuzluun azaltlmas da bu dav
ran nemli lde zayflatabilir. Bir tutumun olutuu ortam de
itirmeye alrken, izlenen yn tersine evrildiinde, her ksr
dngnn yerini erdemli bir dngye braktm aklda tutmak ce
saret vericidir.

57. Ing. ev. Alatas, The Sociology o f C orruption (1S80); ayrca bkz. Klilgaard,
Controlling Corruption (1988).

375

O . S O N U N T E L N D E Y O R U M L A R

Bu blm -bu kitapta sunulan yaklamn merkezinde yer alan- ma

kul toplumsal ilerleme fikrini kukuyla karlayan baz grleri in
celeyerek balad. Bir gr, zellikle Kenneth Arrow un nl im
knszlk teoremine bavurarak a k la toplumsal seim imknm
sorgular. Ne var ki, buradaki sorunun, aklc toplumsal seim imk
nyla deil, toplumsal yarglar ve kararlar iin yeterli bildiriimse]
temelin kullanlmasyla ilgili olduu grlr. Bu nemli, ancak k
tmser olmayan bir anlaytr. Aslnda biLdiriimsel temellerin kri
tik rol nceki blmlerde de tartld (zelllikle 3. blmde) ve
yeterlilik sorununun bunlann nda uygun biimde deerlendiril
mi olmas gerekir.
kinci gr, amalanm sonulara gre dnme karsnda
duyulan kukuyu ifade eder ve amalanmam etkilerin kapsay
c nemi zerinde odaklanr. Bu kukuculuktan da renilmesi ge
reken bir ey vardr. Ne var ki esas ders, toplumsal seenekleri akl
c biimde deerlendirmenin faydaszl deil, amalanmam an
cak kestirilebilir sonulan ngrme ihtiyacdr. Bu bir amacn g
cyle an biimde urama sorunu deil, yan etkileri gz ard et
meme sorunudur. Ampirik rneklemeler -bir ksm in deneyimin
den gelen- baarszln neden sebepler ve sonularla ilgili bir uy
gunsuzluktan deil de ksmi bir vizyona ballktan kaynakland
n gsterir. Mantkl akl yrtmeye daha ok rabet edilmelidir.
nc gr gdlenmelein anlalmasyla ilgilidir. Bu, in
sanlarn kesinlikle ben merkezli olduklarn ve yalnzca kendi zkarlann kolladklarn ne sren bir form kazamr ve bu varsaym
veri alndnda, zaman zam an etkin biimde ileyebilen yegne
sistemin kapitalist piyasa ekonomisi olduu ne srlr. Ne var ki
insan gdlenmesine ilikin bu anlay ampirik gzlemler asn
dan srdrmek kolay deildir. ktisadi bir sistem olarak kapitaliz
m in baarsnn, gvenilirlik, gven ve drstlk (ada ayartlar
karsnda) dalil pek ok baka unsura sahip karmak ve gelimi
bir deer sisteminden ok, sadece zkara dayanan davrana ba
l olduu sonucuna varmak da doru deildir. Her iktisadi sistem
376

baz davran etii gerekleri oluturur ve kapitalizm b u bakmdan

bir istisna deildir. Ve deerler bireylerin davranlarm etkileyen
ok nemli bir etki alanna sahiptir.
Bireysel davranta deerlerin ve normlarn olas roliinli vurgu
larken, insanlarn g e n e l l i k l e mantkl dn ve maddi kayglar
dan ok, adalet duygularyla hareket ettiklerini ne srmeyi ama
lamyorum. Amacm ok faikl. Davranla ilgili tahminlerde bulu
nurken -ister kiisel aba, zel i ya da kam u hizmetlerinde olsuninsanlann zellikle erdemli olduklarm ve her durumda adil olma
eilimi gsterdiklerini faiz etme hatasndan kanmak gerekir. As
lnda. gemite iyi niyetle planlanan pek ok deneyim bencil olma
yan bireysel tutuma an gven nedeniyle byk aclara yol am
tr. D aha kapsam l deerlerinroln anlamak iin, byk bir hrs ve
agzlln yarn sra, zekice kendi karm gzetmenin yaygn
roln belirtmeyi de ihmal etmemeliyiz.
Bu. davranlarmzla ilgili varsaymlarda bir denge salama so
runudur. Herkesin kesinlikle ahlkl davrand ve deerlerle yn
lendirildii varsaymnn yksek zihniyetli duygusalhna kendi
mizi kaptrmamalyz. Ancak gereki olmayan bu varsaymn ye
rine ayn lde gerekd olan kart bir varsaym da -dk zih
niyetli duygusallk diyebileceimiz ey- geirmemeliyiz. Baz ik
tisatlarn tercih ettikleri grlen bu varsaym deerlerden hibir
ekilde etkilenmediimiz (sadece kaba kiisel avantaj kayglarn
dan etkilendiimiz) varsaymna brnr.58 lgilendiimiz ey
etii , i ahlk, yolsuzluk, kamusal sorumluluk, evreyle
ilgili deerler", toplumsal cinsiyet eitlii veya uygun aile byklune ilikin fikirler de olsa, ncelikler ve normlardaki dei
kenlikleri -ve deiebilirlii- dikkate alm ak zorundayz. Etkinlik ve
adalet ya da yoksutluk ve boyun emenin ortadan kaldrlmas gibi
sorunlar zmlemede deerlerin rol yoktur, ancak yine de ok
nemlidir.
Yolsuzlukla (ve daha nce de dourganlk davranyla) ilgili
ampirik tartmalarn amac, sadece tek bana ele alndnda da
58. Bu farkl sorunlar bir derlem ede yer alan p e k ok yazda tartm aya altm:
bkz. Resources, Values a n d Developm ent (1984:1997).

377

nem tayan bu soranlar incelemek deil, kamu siyasetinin olu

turulmas bakmndan ok nemli olabilecek davran kalplarnda
norm larn ve deerlerin nemini de gstermektir. Bu rneklemeler
adaletle ilgili deer ve fikirlerin oluumunda kamusal etkileimin
roliin belirlemeye de hizm et eder. Kamu siyasetinin oluumunda
kam u''nun eylemliliini farkl perspektifler iinde ele almak gere
kir. Ampirik balantlar, insanlarn benimsedikleri adalet ve ahlk
kavramlarnn etki alanm gstermekle kalmaz, ayn zamanda de
er oluumunun ne lde kamusal etkileimi gerektiren bir top
lumsal sre olduuna da iaret eder.
Daha bildiriindi ve aydnlanm bir kamusal tartma iin ge
rekli koullarn oluturulmasna zel olarak dikkat etmek durumun
da olduumuz aktr. Bunun baz gl siyasal ierinden vardr.
rnein, bu ierimler, gen kadnlarn dnce ve eylem zgrl
yle, zellikle kadn okuryazarlnn ve okul eitiminin yaygnlatnlmasyla, kadnlarn istihdamnn, gelir edinme yeteneklerinin
ve (8. ve 9. blmlerde tartld gibi) iktisadi yetkilerinin artnlm asyla ilikilenir. Kadnlarn bu sorunlar geni bir temelde ele al
ma yetenei bakmndan, m edya zgrlnn de byk bir rol
vardr.
Kamusal tartmalarn can alc ilevi baz durumlarda sadece
ksmen kabul edilir. inde, basn zerinde baz konularda uygula
nan denetime ramen, aile byklyle ilgili sorunlar ok geni
biimde tartlmaktadr ve aile bykl konusunda kamu nder
leri farkl bir normlar seti oluturmaya almaktadrlar. Ancak ben
zer kayglar, ak kamusal tartmann byk katk salayabilecei
pek ok iktisadi ve toplumsal deiim alan iin de geerlidir.
in'de zgrle izin verilen (ve tevik edilen) alanlar devlet siya
setinin nceliklerini yanstr. Aslnda burada henz zmlenme
mi bir atm a vardr. Bu. seilmi alanlardaki ksmi baarnn ga
rip zelliklerinde yansr. rnein, inde dourganlk oranlarnn
azaltlmasna, bebek lmllk orannda toplumsal cinsiyet eilim
lerinin arlk kazanmas ve doacak ocuun cinsiyetine gre kr
tajda keskin bir art elik etmektedir. Dourganlk orannn bask
yoluyla deil toplumsal cinsiyet eitliinin (kadnlarn sk doum
378

yapma ve ocuk yetitirme skntsndan kurtulma zgrln de

kapsayan) daha fazla kabul edilmesiyle azaltlmas isel gerilimler
yznden ekilen skntlar azaltacaktr.
Kamu siyaseti, sadece toplumsal deerlerden ve olumlamalar
dan kaynaklanan ncelikleri uygulama giriiminde deil, daha kap
saml kamusal tartmay kolaylatrma ve bu konuda gvence sa
lama bakmndan da rol oynar. Ak tartmalarn etki alan ve nite
lii, basn zgrl ve bamsz medya (sansrn kaldrlmasn
gerektiren), temel eitimin yaygnlatrlmas (kadn eitimini kap
sayan), iktisadi bamszln glenmesi (zellikle, kadn istihda
mm da kapsayan istihdam araclyla) ve bireylerin katlmc yurt
talar haline gelmelerine yardm a olan dier toplumsal ve iktisadi
deiimlerin gerekletirilmesi gibi eitli kamu siyasetlerinden
katk salayabilir. Bu yaklamn merkezinde, talimatlarn ya da
salanan yardmn pasif ve uysal alcs deil, deiimin aktif kat
lmcs olan bir kamu fikri yer almaktadr.

379

X II

T o p lu m sa l b ir v a a t o la r a k b ir e y s e l z g r l k

Kat bir ateist olan Bertrand R ussell'a, bir keresinde, ldkten son
ra Tann'yla karlarsa ne yapaca soruldu. u yant verdii sy
lenir: Ona unu sorarm: Yce Tannm, varhna dair neden bu ka
dar az belirti verdin?1 inde yaadmz bu dehet verici dnya
nn. en ayndan ilk bakta, ok gl bir yardmseverlik duygusu
nun hvim olduu tur yere benzemedii kesindir. Merhametli bir
dnya dzeninin, iddetli bir sefalet, srekli alk, yoksunluk ve
umutsuz yaamlar yznden ac eken bunca insan nasl kapsaya1. Bu yky bana Isaiah Berlin antetli Su konferanslarn ardndan Berlin'i kay
bettik. zgrlk ve onun ierimterine dair hen2 gelimemi fikirlerime Berlv'in
ynelttii zarif efetkiterden ykar boyunca na kadar ok yararlandm hatrlyor
ve om bu vesileyle anyorum.
380

bildiini ve her yl milyonlarca masum ocuun besin maddesi ya

da tbbi bakm yahut sosyal hizmet yoksunluu yznden neden l
mek. zorunda kaldm anlamak zordur.
Bu sorun elbette yeni deildir ve ilahiyatlar arasnda bile tar
tma konusu olmutur. Tannnn bu meselelerle tek bamza u
ramamz istemesinde bir hikmet olduu gr nemli bir ente
lektel destek kazanmtr. Dindar olmayan biri olarak, bu grn
ilahiyat asndan tad erdemleri deerlendirecek durumda de
ilim. Ancak iinde yaadmz dnyann gelimesinden ve dei
m esinden bizzat insanlarn sorumlu olmas gerektii iddiasnn g
cn deerlendirebilirim. Kiinin bu temei balanty kabul etmesi
iin inanl ya da inansz olmas gerekmez. Birlikte yaayan -ge
ni anlamda- insanlar olarak, evremizde grdmz dehet veri
ci olaylarn tamamen bizim sorunumuz olduu dncesinden ka
amayz. Bunlar, bakalar tarafndan yaansa da yaanmasa da bi
zim sorumluluumuzdur.
Yetkin insanlar olarak, ilerin nasl gittiini ve ne yapmak ge
rektiini deerlendirme grevinden kaytaramayz. Dnen varlk
lar olarak, bakalarnn hayatn derinlemesine dnme yeteneine
sahibiz. Sorumluluk duygumuzu sadece kendi davranmzn ne
den olabilecei dertlerle ilikilendirmek gerekmez, daha genel ola
rak evremizde grdmz ve aresini bulacak gte olduumuz
sefaletlerle de ilikiiendirebiliriz. Dikkate almak durumunda oldu
umuz yegne kayg kukusuz sorumluluk duygusu deildir, ancak
bu genel sorumluluu inkr etmek, toplumsal varlmzn merke
zinde yer ala bir eyi gzden karmak olacaktr. Bu tam olarak
nasl davranmam? gerektiine dair kesin kurallara sahip olmakla
ilgili bir mesele deil, karmzdaki seenekleri ortak insanlk duy
gusuyla oluturmay kabul etme meselesidir.5

2. Bu konuda bkz. Am artya Sen, T he Right Not to Be Hungry", Contem porary

Philosophy h i in d e , der. G. Floistad (The Hague: M artinus Nijhoff, 1982); "Wellbeing, Agency and Freedom: The D ew ey Lectures 1984", Jo urnal o f Philosophy
8 2 (Nisan 1985); "individual Freedom as a Social Com mitm ent", N e w York
R e viaw o f Books, 16 Haziran 1990.

381

A . ZG R L K VE SO R U M LU LU U N
B R B R N E B A IM L IL I I

Sorumluluk sorunu beraberinde bir baka sorunu getirir. Kii kendi

bana gelenlerden btnyle sorumlu olmamal mdr? Onun ha
yatn etkilemek iin bakalar neden sorumluluk alsn? Bu dn
cenin pek ok yorumcuyu u ya da bu biimde harekete geirdii
grlr ve kendi kendine yetme dncesi yaadmz an ruh
haline gayet uygundur. B azlan daha ileri giderek bakalarna ba
mlln sadece etik asndan sorunsal olmakla kalmadm, bi
reysel inisiyatif ve abay, hatta zsaygy bile yok ederek pratikte
bozguna yol atn ne srerler. Kiinin karlar ve sorunlaryla
ilgilenmek o kiiden baka kim e der?
Bu akd yrtme izgisini destekleyen kaygdar aslnda ok
nemli olabilir. Bir kiinin kendi karm gzetme sorumluluunu
bakasna ykleyen sorumluluk blnmesi bizzat kiinin sahip ol
mak bakmndan benzersiz bir konumda olabilecei gdlenme,
ballk ve kendini tanma formunda pek ok nemli eyin kaybna
yol aabilir. Bireysel sorumluluun yerim alan toplumsal sorumlu
luun onaylanmas eitli derecelerde ancak ters etki yaratabilir.
Bireysel sorumluluun yerine geecek bir ey yoktur.
Sadece kiisel sorumlulua dayanmann srnh etki alan v e ak
la uygunluu, en iyi ekdde bu sorumluluun esas rol kabul edil
dikten sonra tartlabilir. Ne var ki sorumluluklarmz yerine ge
tirmemiz iin ayr ayn kullandmz temel zgrlkler, kiisel,
toplumsal ve evresel koullara ar derecede baldr. Temel ei
tim frsatndan yoksun braklan bir ocuk sadece bir ocuk olarak
yoksun braklmakla kalmaz, ayn zamanda btn hayat engellenir
(okuma, yazma ve aritmetie bal baz temel ilevleri yerine geti
remeyen bir kii olarak). Yakaland hastal iyetirecek tbbi te
davi aralarndan yoksun olan yetikin, sadece nlenebilir bir has
tala ve kanlmas mmkn bir lme av olmakla kalmaz, so
rumlu bir insan olarak yapmak isteyebilecei eitli eyleri -kendi
si ve bakalar iin- yapma zgrl de inkr edilebilir. Baml
emeki yan kle olarak dnyaya gelir, boyun emi kz ocuu
382

baskc bir toplum tarafndan tamamen engellenebilir, gelir sala

yabilecek temel aralardan yoksun olan topraksz kylii sadece re
fah koullan bakmndan deil, baz temel zgrlklere sahip ol
m aya bal olan sorumlu hayatlara ulama yetenei bakmndan da
tam bir yoksunluk iindedir. Sorumluluk zgrl gerektirir.
Halkn zgrln geniletmek iin toplumsal destek salama
gr, bu nedenle, bireysel sorumlulua kar deil ondan yana
bir gr olarak kabul edilebilir. zgrlk ile sorumluluk arasnda
ki balant her iki ekilde de iler. Bir ey yapmak iin gerekli olan
temel zgrl ve kapasitesi olmayan kii o eyi yapmaktan so
rumlu olamaz. Ancak fiilen bir ey yapma zgrlk ve kapasitesi
ne sahip olmak kiiye o eyi yapmay ya da yapmamay dnme
grevini ykler ve b u da bireysel sorumluluu gerektirir. B u anlam
da, zgrlk sorumluluk iin hem gerekli, hem de yeterlidir.
zellikle bireysel sorumlulua bel balamann alternatifi, za
m an zaman sanld gibi, dadlk yapan devlet denilen ey deildir.
Bir bireyin seeneklerine dadlk yapmak ile, bu temelde sorum
lu biimde davranabilecek bireyler iin daha fazla seme ve nem
li kararlarda firsat salama arasnda bir farkllk vardr. Bireysel z
grle toplumsal ballk elbette sadece devlet araclyla faali
yet gstermeyi gerektirmez, baka kurum lan da gerektirir; siyasal
ve toplumsal rgtler, topluluk temelinde dzenlemeler, eitli tr
den hkmet d eyleyenler, medya ile kamusal anlay ve iletiim
salayan dier aralar ve piyasalarla szlemeye bal ilikilerin i
lemesine izin veren kurumlar. Keyfi biimde dar bireysel sorumlu
luk a n la y n n -bakalarndan yardm grmeyen ve onlar tarafn
dan engellenmeyen, hayali bir ada zerinde yaayan bir birey- sa
dece devletin rolnn kabul edilmesiyle deil, dier kunm lann ve
eyleyenlerin yerine getirdikleri ilevlerin de kabul edilmesiyle ge
niletilmesi gerekir.

383

B. ADALET, ZG R L K V E SO RU M LULU K

Makul bir topluma dair fikrimiz ada dnyada yz yze geldii

miz skntlarn merkezinde yer alr. Baz toplumsal dzenlemeleri
benimsemek, neden zordur? Bir toplumu daha hogrl klmak
iin ne yapabiliriz? B u trden fikirlerin temeli baz deerlendirme
teorilerinde ve -ou kez rtk biimde- temel bir toplumsal adalet
anlaynda yatar. Burada adalet teorilerini aynnth biimde irdele
mek elbette yersiz olur. Bunu bir baka yerde yaptm.3 Ne var ki bu
almada adalet anlaylarndan ve bu anlaylarn bildiriimse]
gereklerinden yararlanan baz genel deerlendirici fikirleri (dr
dnc blme dein ksaca tartlan) kullandm. Bu fikirlerin orta
blmlerde yaptm tartmayla olan balantsn incelemek yarar
l olabilir.
tik olarak, bireysel avantajn, toplumsal kazanmalarn ve baar
szlklarn deerlendirilmesinde temel zgrlklerin nceliini tar
ttm. zgrl, mevcut durumun deerlendirilmesinde baka
eylerin yan sra uygulamalarn da dikkate alnmasna ramen, uy
gulama perspektifinden ele almak gerekmez. Temel dncenin,
deer vermek durumunda olduumuz yaam tarzlarna ulama ka
pasitemiz olduunu ne srdm.* Bu yaklam, kalknmann karak
teristiklerini tammlamakszn bal ve koullu bir neme sahip olan
GSMH ya da teknik ilerleme ya da sanayileme zerinde younla
maktan ok farkl bir kalknma anlay salayabilir.5
3. Bkz. Am artya Sen, "Equality of What?", Tannar Lectures on Hum an Values, cilt
1, dar. S . McMurrin (Cambridge: Cam bridge University Press, 1980), yeni bs.
Am artya Sen, Choice, W elfare a n d M easurem ent iinde (Oxford: Blackwell:
Cambridge, M ass.: M IT Press, 1982: yeni bs., Cambridge, M ass.: Harvard University Press, 1997); "Well-being, Agency and Freedom ' (1985); Justice: Means
versus Freedom s , Philosophy a n d P ublic A ftairs 19(1990); Inequality Reexam i
n e d (Oxford: Clarendon Press: Cambridge, M ass.: Harvard University Press,
1992).
4. zgrl nitelendiren ve deerlendiren balca k o n u la r-b a z te kn ik sorunlar
dahil- iin bkz. Am artya Sen, Kenneth A rrow Konferanslar, Freedom, Rationality
a n d S o cia l Choice: A rrow le c tu re s a n d O ther Essays iinde [Oxford: Oxford
University Press, 2000],
5. B urada kalknma, temel zgrlklerin potansiyel kazanm lar karsnda
tad eksikliklerin giderilm esi olarak grlr. Bu, -kalknm ann doasn geni
anlamda nitelendirm eye yelerii- genel bir perspektif salarken deerlendirm e l-

384

kinci olarak, zgrlk ynelimli perspektif bu genel yaklam

iinde nemli deiiklikleri banndrabilir. zgrlklerin farkl tr
lerde olmas kanlmazdr ve zellikle zgrln firsat yn ile
uygulama yn arasnda, tartlm bulunan (bkz. 1. blmdeki
tartma) nem li bir aynm vardr. zgrln bu farkl bileenleri
sk sk bir araya getirilirken, bazen getirilmeyebilir ve bu daha ok
farkl paralara verilen greli arlklara bal olur.6
Gene, zgrlk ynelimli bir yaklam greli etkinlik ve adalet
taleplerini farkl biimde vurgulayabilir. (1) zgrlklerde daha az
eitsizlie sahip olmak ile (2) eitsizliklere baklmakszn herkes
iin m m in in olduu kadar fazla zgrlk arasnda elimeler ola
bilir. Ortak yaklam ayn genel ynelimle faildi bir adalet teorileri
s n f n n formllendirilmesine izin verir. Kukusuz, adalet yne
limli ve etkinlik ynelimli grler arasndaki eliki zgrlkler
perspektifine zel deildir. zgrlkler zerinde mi, yoksa bi
reysel avantaj farkl bir deerlendirme tarz (szgelimi mutluluk
ya da fayda, yahut kiilerin a y n ayr sahip olduklar kaynaklar
ve birincil deerler) zerinde m i younlatmz fark etmez.
Standart adalet teorilerinde bu atma, paylam dikkate almaks
zn toplam faydalan azamiletirmek iin faydac gereklilik ya da
bakalarnn avantajm nasl etkileyeceini dikkate almadan en k
t durumda olanlann avantajm azamiletirmeyi gerektiren Rawls Farkllk ilkesi gibi baz ok zel formllerle ele alnr.7
llerine d a ir biraz farkl bir aklam alar snfna tabi olan pek o k tartm al konu
vardr. Bu konuda bkz. A m artya Sen, Com m odities a n d Capabilities (Amsterdam:
North-Holland, 1985); Inequality Reexam ined (1992); ve ayrca Freedom,
R ationality a n d S ocial Choice [Oxford: Oxford University Press, 2000j. Baz z
gl boyutlarda o rta ya kan eksikliklerin giderilm esi zerinde younlanlmas
BM KP'nin, 1 9 9 0'd a M ah b u b ul H aqin nclnde hazrlanan yllk n s a n i Geli
m e R a p o ru h da d a kullanlmtr. Ayrca lan Hacking'in m akalesinde yer alan
sorular iin bk: Inequality Reexam ined, "in Pursuil of Fairness0, N e w York
R eview o f Books, 19 Eyll 1996. Ayrca bkz. Charles Tilly, Durable Inequality
(Berkeley, Calif.: University of California Press, 1998).
6. Bu konuda bkz. Com m odities a n d Capabilities (1985); Inequality Reexam ined
(1992); ve "C apability and W ell-being', The Q uality o f Life iinde, der. Martha
N ussbaum v e A m artya Sen (O xford: Clarendon Press, 1993).
7. Bkz. John Rawls, A Theory o f Justice (Cambridge, M ass.; Harvard University
Press, 1971); John Harsanyi, Essays in Ethics, S ocial B ehaviour a n d Scientific
E xplanation (D ordrecht: Reidet, 1976); ve Donald Dworkin, "W hat is Equality?
KSN/LgJrlSUc KJfcmro

385

Tam aksine, bu sorunu zmek iin 2 giil bir forml nerme

dim; bunun yerine, hem toplumsal hem de paylamla ilgili kayg
larn gcnn ve meruluunun kabul edilmesi zerinde younla
tm. Bu kabul, sz konusu kayglarn her birini dikkate alm a gere
inin yarn sra, dikkatimizi kam siyasetinde baz temel ancak ih
m al edilmi konulara eker. Bu konular, zgrlk perspektifi iinde
grlen yoksulluk v e eitsizlikle baa kmak ve toplumsal perfor
mans salamaktr. Kalknma srecini deerlendirirken hem toplam
sal, hem de paylamc deerlendirmelerin dikkate alnmas kalkn
m ann getirdii zorluklarn kavranmas bakmndan ok nemlidir.
Ancak bu btn kalknma deneyimlerini izgisel bir dzen iinde
sralamamz gerektirmez. Tam aksine, kanlmaz biimde nemli
olan, deerlendirmenin bildiriimse! temeline dair yeterli br anla
ytr. Neler olduunu ve neyin ciddi biimde ihmal edilmekte ol
duunu deerlendirmek iin incelememiz gereken bildiriim tarz
budur.
Aslnda, 3. blmde (ve baka yerlerde)8 saf adalet teorisi dze
yinde tartld gibi, bu rekabeti kayglarn bazlarna arlk
vermek iin zamansz biimde zgl bir sisteme kilitlenmek yan
l olacaktr. Rekabeti kayglar, bu hayati zm iin (ve daha ge
nel olarak katlmla ilgili srelerin eitliliini kapsayan toplum
sal seim iin) gerekli olan demokratik kararlarn yerini ciddi b i
imde snrlar. Temel adalet fikirlerinin, baz temel sorunlar ka
nlmaz biimde konuyla ilgili olduu iin ele alabileceini, ancak
bunlarn, yksek dzeyde tanmlanm bir greli arlklar form
lnn benzersiz bir adil toplum ablonu olarak seilmesiyle m a
kul biimde sonulandrlm ayacam ne srdm
Part 2: Equality o f Resources , Philosophy an d Public A ffairs JO (1981). Ayrca
bkz. John Roemer, Theories o f Distributive Justice (Cambridge, Mass.: Harvard
University Press, 1996).
8. Bu konuda bkz. Am artya Sen, Inequality Reexam ined (Oxford: Clarendon
Press, 1992; Cambridge, M ass.: Harvard University Press, 1992) ve d aha kap
saml olarak, Am artya Sen, 'Ju stice and Asertive Incom pleteness', oaltlm
metin (Harvard University, 1997). Bu atma, Eyll 1998de Northwestern ni
versitesi Hukuk O kulu'nda verdiim Rosenttal Konferanslarnn bir blmdr.
9. Tercihlerimiz ve nceliklerim iz farkllat zaman bireysel avantaj deerlendir
m e konusunda ortaya kan rakip tarzlarla ilgili benzer bir sorun vardr ve gene
orta k bir zm gerektiren (11. blmde tartlan) kanlmaz b ir Toplum sal se
m e sorunu da bulunmaktadr.
336

P 2 JA R K A / * 4 M ld e K a l b n

rnein, nlenmesi mmknken ktlklara izin veren bir toplum

belirgin biim de adaletsizdir, ancak bu tehisi, lkede yaayan b
tn insanlar arasnda benzersiz bir gda, gelir ya da yetki paylam
modelinin azami lde adil olacana ve bunu baka paylamla
rn (tamamen birbirine gre dzenlenmi) izleyeceine dair bir
inanca dayandrmak zorunlu deildir. Adalet fikirlerinin konuyla
ilikisi, dnyann nasl ynetilmesi gerektiine dair gnmze ka
dar gelen baz formllerin tretilmesinden ok, zerinde makul bir
a n l a m a n n mmkn olduu aikr adaletsizliin saptanmasnda
yatar.
ncs, aikr adaletsizlik sz konusu olduunda bile, bunun
tem el etik grler bakmndan nasl deerlendirilmesi gerektii bir
yana, bu adaletsizlie ilikin ortak bir kabuln olumas, pratikte
sorunlara ve uygulamalara ilikin ak tartmaya baml olabilir.
Irk, toplumsal cinsiyet ve snf meselelerinde ar eitsizlikler o
u kez (M argaret Thatcher'n farkl bir balamda n kazandrd
bir terimi kullanacak olursak) hibir alternatif olmadna dair
rtk bir anlayla varlklarn srdrrler. rnein, kadn dman
lnn gelitii ve sorgulanmad toplumlarda, bunun kanlmaz
olmadnn kabul edilmesi zmleyici grlerin yarn sra ampi
rik bilgiyi de gerektirebilir ve pek ok rnekte, bu, zahmetli ve zor
luklarla dolu bir sre olabilir.15 Hem pratik hem de deerlerle ilgi
li konularda greneksel bilgelikle ilgili kamusal tartmalarn rol
adaletsizliin anlalmas bakmndan ok nemli olabilir.
Kamusal mzakerelerin ve tartmalarn toplumsal deerlerimi
zin (farkl ilkelerin ve ltlerin rakip iddialaryla ilgili) oluumun
da ve kullanlmasnda oynamalar gereken rol veri alndnda, te
mel siyasi ve medeni haklar toplumsal deerlerin oluturulmas ba
kmndan vazgeilmezdir. Aslnda, eletirel deerlendirmeye ve de
er oluum srecine katlma zgrl toplumsal var oluun en
nemli zgrlkleri arasndadr. Toplumsal deer seimi sadece h
km et kademelerini denetleyen yetkililerin resm i aklamalaryla
10. Bu ko nuda bkz. Am artya Sen, G ender Inequality and Theories of Justice',
W oman, C ulture a n d D evelopm ent: A S tu d y o f Hum an Capabilities, der. Martha
Nussbaum v e Jonathan Glover (Oxford: Clarendon Press, 1995). NussbaumG lover derlem esinde bu konuda p e k ok m akale vardr.

387

zmlenemez. Daha nce tartld gibi (girite ve 1. blmde)

kalknma yaznnda temelde hatal bir sorunun sk sk sorulduunu
grmek durumundayz: Demokrasi ile temel siyasi ve medeni hak
lar kalknm a srecinin, gelitirilmesine yardmc olur mu? Bu hak
larn oluturulmas ve glendirilmesi, daha ok, kalknma sreci
nin kurucusu olarak grlebilir.
Bu nokta, demokrasinin ve temel siyasal haklarn zayf grupla
ra gvenlik ve koruma salama bakmndan oynad arasal rol
den tamamen ayrdr. Bu haklann kullanlmas devletlerin zayf in
sanlarn durumuyla daha fazla ilgilenmelerine yardmc olabilir ve
bylece ktlk gibi iktisadi felaketlerin nlenmesine katkda bulu
nabilir. Ancak bunun tesinde siyasi ve medeni haklann genelde
glendirilmesi bizatihi kalknma srecinin merkezinde yer alr. Bu
zgrlkler, insanlarn iyi beslenerek, iyi giyinerek ve iyi elenerek
yaayan yasallardan ok, nemsenen ve fikrine deer verilen yurt
talar olarak eyleme zgrln salar. Demokrasinin ve insan
haklarnn nemi kuku gtrmeyen arasal rolnn, kurucu ne
m inden ayrlmas gerekir.
Drdncs, adalet ve kalknmaya temel zgrlkler zerinde
younlaan bir yaklam, kanlmaz biimde bireylerin eylemlilii
v e deerlendirmeleri zerinde odaklanr; bunlar kendilerine kalkn
m a sreciyle yardm salanacak hastalar gibi grlemezler. Sorum
lu yetikinler kendi refahlarndan sorumlu olmaldrlar: kendi kapa
sitelerini nasl kullanacaklarna karar vermek onlara der. Ancak
bir kiinin fiilen (sadece teorik olarak deil) sahip olduu kapasite
ler bireysel zgrlkler iin hayati olabilen toplumsal dzenleme
lerin doasna baldr. Ve burada devlet ve toplum sorumluluktan
kaamaz.
rnein, emek klelii sisteminin yaygn olduu yerlerde sona
erdirilmesi ve bal emekilerin baka bir yerde almakta zgr
olmalar toplumun ortak bir sorumluluudur. ktisadi siyasetlerin
geni istihdam frsatlar yaratacak ekilde dzenlenmesi toplumsal
bir sorumluluktur. nsanlarn iktisadi ve toplumsal olarak yaamla
rn srdrebilmeleri bu istihdam frsatlarna nemli lde bam
l olabilir. Ancak, istihdam frsatlarnn nasl kullanlacana ve
388

hangi seeneklerin deerlendirileceine karar vermek nihai olarak

bireysel bir sorumluluktur. Ayn ekilde, bir ocua temel eitim
frsatlarnn ya da bir hastaya temel salk hizm etinin verilmemesi
toplumsal sorumluluun bir baarszldr, buna karn, eitim ve
salk hizmetleriyle ilgili kazanmlann tam olarak kullanlmas an
cak kiinin kendisinin belirleyecei bir m esele olabilir.
Gene, kadnlarn istihdam frsatlar, eitim dzenlemeleri, m l
kiyet h aklan vb. ile donatlmas, kadnlara sal'k hizmetlerinin, be
sin maddeleri ve dier metal arn aile ii paylam ve dourganlk
oranlannm yan sra i dzenlemeleri gibi eitli sorunlar etkile
mek iin daha fazla zgrlk verebilir, ancak bu gelimi zgrl
n kullanlmas nihai olarak o kiinin sorunudur. Bu zgrl
kullanma tarzlan zerine makul istatistiksel tahminlerin yaplabil
mesi (szgelimi kadn eitimi ve kadnlara salanan eitim frsat
larnn dourganlk oranlarm ve dourma sklm azaltacann
talimin edilmesi) kadnlarn bu artan zgrl kullanacaklar bek
lentisini geersiz klmaz.

C . Z G R L N Y A R A T T I I F A R K L I L I K N E D R ?

Bu almann zerinde younlat zgrlk perspektifi, yzyl

lara yaylan bir srece ilikin anlaymz zenginletiren geni top
lumsal deiim yaznna dman gibi grlmemelidir. Yeni kalkn
ma yaznnn eitli blmleri kii bana GSMH art gibi snrl
baz kalknm a gstergeleri zerinde fazla younlama eilimi gs
terirken, bu kk alana hapsolunmasma kar kan olduka eski
lere dayanan bir gelenek vardr. Gerekten de bu konuda pek ok
gl ses ykselmitir. Fikirleri elbette bu zmlemenin yararlan
d kaynaklar arasnda yer alan Aristoteles de (Nikomakhosa
Etik'Xt yapt u ak saptamayla birlikle: Aramakta olduumuz
iyiliin servet olmad aktr; nk servet sadece faydaldr ve
baka bir ey iindir)11 bunlardan biridir. Bu, ulusal gelir hesapla
11. Aristotle, 77e Nicom achean Ethics, ev. D. R oss (O xford: Oxford University
Press, gzden geirilm i bs. 1980), kitap 1, blm 6, s. 7.

389

m asyla ilgili kefini ok daha geni kayglarn tartlmasn gdiileyerek glendiren. Political Arihmetickin (1691) yazar William
Petty gibi m odem iktisadn ncleri iin de geerlidir.n
Aslnda, zgrl artrmann iktisadi ve toplumsal deiimin
deerlendirilmesinde nihai olarak nemli bir gdleyici etken ol
duu inanc yeni deildir. Adam Smith hayati derecede nemli z
grlklerle zel olarak ilgilendi.13 Karl Marx da yleydi. Yazlan
m ounda, szgelimi koullarn ve ansn bireyler zerindeki
hkimiyetinin yerine bireylerin ans ve koullar zerindeki hkimi
yetini geirmenin nemini vurgulamtr.11zgrln korunmas
ve artnlm as John Stuart M ill'in faydac perspektifini ok zl bi
imde tamamlad ve kadnlarn temel zgrlklerinin inkrna duy
duu zel fke de ayn etkiyi yaratt.15 Friedrich Hayek, iktisadi
ilerlemenin baarsn ok daha genel bir haklar ve zgrlkler for
ml iine yerletirmekte srarlyd. yle diyordu: ktisadi kayg
lar, son zmlemede hibiri iktisadi olmayan (cimriliin ya da pa
ra kazanmay ama olarak grmenin dnda) farkl amalarmz
uzlatrdmz ve ayarladmz kayglardr.16
eitli kalknma iktisatlar bir kalknma lt olarak seme
zgrlnn nemini de vurgulamlardr. rnein, kalknma ik
tisadnda tam bir m uhalif siciline sahip olan {Dissent on Deve
lopment balkl igriil kitabn yazan) Peter Bauer kalknmaya
ilikin u nitelemeyi kuvvetle savunmutur:
S eenekler yelpazesinin geniletilm esini, yani insanlara ak, etkin al12. n c siyasal iktisatlarn yazlarnda zgrln yeri konusunda bkz. Amartya Sen, The Standard o f Living, der. G eoffrey Hawthorn (Cambridge: Cambridge
University Press, 1987).
13. Bu yaklam, The Theory o f M ora l Sentim entdm (gzden geirilm i bs.,
1790) yan sra Wealth o f Nations (1776) iin de geerlidir.
14. Bu szler, M arx'm Friedrich Engeis'le birlikte yazd (1846) 77e German
Ideologyen alnmtr; ngilizceye evirisi D. McLellan, K a rl M arx: Selected
Writings (Oxford: O xford University Press, 1977), s. 190. Ayrca bkz. M arx's
Econom ic a n d Philosophical M anuscript o f 1844 (1844) ve C ritique o f the Gotha
Program m e (1875).
15. John Stuart Mill, O n Liberty (1859; yeni bs.: Harmondsworth: Penguin Books,
1974), The Subjection o f Wom en {1S69).
18. Friedrich Hayek, The C onstitution o f Liberty (Londra: R oulledge ve Kegan
Paul, 1960), s. 35.

390

tem atifler yelpazesinde b ir art ik tisad i k alk n m an n b a lc a hedefi ve

lt olarak gryorum v e b ir nlem i esas o la ra k birey lere ak alter
n atifler yelpazesi zerindeki m u h tem el etkilerine g re deerlendiriyo
ru m .17

W. A. Lewis de nl baeseri The Theory o f Economic Growthta

ra Ik n m a n n hedefinin insanlarn seenek yelpazesini artrmak
olduunu belirtti. Ne var k i Lewis, gdlenmeyle ilgili bu noktay
belirttikten sonra, zmlemesini nihai olarak sadece kii bana
retim art zerinde younlatrmaya karar verdi. Gerekesi, bu
nun insana kendi evresi zerinde daha fazla denetim salad ve
bylece onun zgrln artrd idi.1' Dier eyler veri alnd
nda, retim ve gelirde bir artn insan seenekleri yelpazesini ge
niletecei -zellikle satlan metalar zerinde- kesindir. Ancak, da
ha nce tartld gibi, deerli m addeler zerinde biiyk bir see
nekler yelpazesi dier pek ok etkene de baldr.

D.

N E D E N F A R K EDER?

Bu balamda, kii bana retim art (kii bana GSMH gibi)

zerinde odaklanan (Lewis ve dier pek oklarnn tercih ettii)
kalknma zmlemesi ile, insan zgrlnn artrlmas zerin
de daha temel bir younlama arasnda gerekten de nemli bir
farkllk olup olmadm sormak nemlidir. Bu ikisi (Lewisin hak
l olarak iaret ettii gibi) ilikili olduuna gre -kanlmaz biim
de birbiriyle balantl- bu iki kalknma yaklam neden birbiriyle
esas olarak uyumlu deildir? zgrlk zerinde odaksal bir youn
lama nasl bir farkllk yaratabilir?
B u farkllklar, zgrln srasyla uygulama yn ve frsat
yn yle ilikili olduka farkl iki sebepten ortaya kar. Birincisi,
zgrlk karar oluturma srelerinin yan sra deer verilen so17. Peter 8auer, Econom ic Analysis a n d P olicy in Underdeveloped Countries
(Durham , N. C.: D uke University Press, 1957), s. 113-4. Ayrca b ta . Dissent on
Developm ent (Londra: W eidenfeld & Nicolson, 1971).
18. W. A rthur Lewis, The Theory o f Econom ic G rowth (Londra: Allen S Unwin,
1955), S. 9 -1 0 ,4 2 0 -1 .

391

nulara ulama frsatlar ile ilikili olduu iin, kar alanmz sa

dece yksek kt ya da gelirin elde edilmesi ya da yksek tketi
m in salanmas biiminde sonularla (ya da iktisadi byme anla
ynn ilikili olduu dier deikenlerle) snrlandrlamaz Siya
sal kararlara ya da toplumsal seime katlm gibi sreler, kalknma
aralar arasnda grlemez (szgelimi, iktisadi bymeye sala
dktan katkya ramen), ancak kalknma amalarnn kum cu para
larnn sonulan olarak anlalmalar gerekir.
zgrlk olarak kalknma ile kalknma zerine daha greneksel perspektifler arasndaki farklln ikinci sebebi, uygulama
ynyle ilikili olmaktan ok, bizatihi frsat yn iindeki ztlklar
la ilikilidir. zgrlk olarak kalknma grn srdrrken, in
sanlarn deer verdikleri ve deer vermek durumunda olduklar so
nulara ulama frsatna ne lde sahip olduklarm -siyasal, top
lumsal ve iktisadi srelerde yer alan zgrlklere ek olarak- ince
lememiz gerekir. nsanlarn yararlandklar gerek gelir dzeyleri
onlara m al ve hizmet satn alma ve bunun salad yaam standart
larndan yararlanma frsatlar vermesi bakmndan nemlidir. An
cak bu kitapta daha nce sunulan ampirik baz aratrmalarn gs
terdii gibi, gelir dzeyleri, yaama zgrl ya da nlenebilir
hastalklardan kurtulm a yetenei ya da gelir getiren bir i bulma ya
da bar ve sutan arnm topluluklarda yaama frsat gibi nem
li meselelerde ou kez yeterince yol gsterici olmayabilir. Gelir
d bu deikenler kiinin deer vermesi iin mkemmel sebeple
re sahip olduu ve iktisadi refahla sk biimde balantl olmayan
frsatlara iaret eder.
Bylece, zgrln hem uygulama yn hem de frsat yn
kii bana retim artna dayanan geleneksel kalknma anlay
nn tesine gememizi gerektirir. zgrle sadece bu zgrl
oluturmakta olan kullanm iin deer vermek ile ona bunun ze
rinde bir deer vermek arasnda yaklam bakmndan da temel bir
farkllk vardr. Hayek, belirli bir ey yapacak kadar zgr olma
m zn nemi, bizim ya da ounluun bu imkn kullanmasnn
mmkn olup olmad sorusuyla hibir ekilde ilikili deildir
dedii zaman, (ou kez yapt gibi) kendi tutumunu abartm ola
392

bilir.19 Acak Hayekin, (1) zgrln trev (sadece zgrln

fiili kullanmna baml) nemi ile (2) zgrln zgl (Fiilen se
ebileceimiz ya da seemeyeceimiz bir eyi semekte bizi zgr
klan) nemi arasnda ayrm yaparken tamamen hakl olduunu
ne sreceim.
Aslnda zaman zaman bir kiinin bir seenei reddetmeyi ama
lamas iin de ok gl bir sebebi olabilir. rnein, Mahatma
Gandhi, R aj'a kar siyasal bir tutum almak iin oru tuttuu za
m an sadece a kalmyor, yeme seeneini de reddetmi oluyordu.
Mohandas Gandhi 'nin on tutabilmesi iin yeme seeneine sahip
olmas (onu reddedebilmesi iin) gerekiyordu; bir ktlk kurban
benzer bir siyasal tutum alamazd.20
Hayekin setii (zgrl fiili kulanmmdan ayrarak) prist
yola girmek istemiyorum, ancak zgrln pek ok yn olduu
nu vurguluyorum. zgrln uygulama ynnn frsat ynne ek
olarak dnlmesi gerekir ve b izatihi frsat yn zgl neminin
yan sra trev nemi bakmndan da ele alnmaldr. Aynca, kam u
sal tartmaya ve toplumsal etkileime katlma zgrl deerle
rin ve etiin oluumunda kurucu bir role de sahip olabilir. zgr
lk zerinde odaklanmak gerekten bir farkllk yaratr.

E . N S A N B R K M V E N S A N K A P A S T E S

Bir yorumu davet eden bir baka ilikiyi, yani insani birikimi ko
nu alan yazn ile bu almada zgrln bir ifadesi olarak insan
kapasitesi zerinde odaklanma arasndaki ilikiyi de ksaca tart
m am gerekiyor. ada iktisat zmlemesinde vurgu, nemli l
de, sermaye birikiminin esas olarak fiziksel bakmdan deerlen
dirilmesinden, onu insanlarn retken niteliinin btnleyici bir
parasn oluturduu bir sre olarak grmeye doru kaymtr.
19. Hayek, The C onstitution o f Liberty (1960), s. 31.
20. Bu v s zgrln d e erlendirilm esiyle ilgili dier meseleler Kenneth Arrow
Konferanslarm da tartlm tr. Freedom, Rationality a n d S ocial Choice iinde
[O xford; Oxford University Press, 2000], Burada ele alnan sorunlar arasnda, bir
yanda zgrlk ile te yanda tercihler ve seenekler arasnda iliki vardr.

393

rnein, eitim, retim ve beceri kazanma araclyla insanlar

zamanla ok daha retken hale gelebilirler ve bu durum iktisadi b
yme srecine nemli lde katkda bulunur.21 Son zamanlarda
yaplan iktisadi byme aratrmalarnda (ou kez Avrupa ve Ku
zey Am erika'nn yan sra Japonya ve A sya'nn geri kalannda ya
anan deneyimlerin ampirik bir anlayla okunmasndan etkilenen),
insani birikim ok da uzak olmayan zamanlara kyasla ok daha
fazla vurgulanmaktadr.
Bu deiim bu kitapta sunulan kalknma anlayyla -zgrlk
olarak kalknma- nasl ilikilenir? Daha zel olarak yle sorabili
riz: nsani birikim ynelimi ile bu almann ok fazla ilgilendi
i insan kapasitesi vurgusu arasndaki balant nedir? Her iki
yaklamn da insanl merkeze yerletirdii grlr; ancak arala
rnda benzerliin yan sra farkllklar da var mdr? Ar basitle
tirme riski gze alnarak, denebilir ki, insani birikimi konu alan ya
zn insanlarn retim imknlarn artrma eylemlilii zerinde yo
unlama eilimi gsterir. te yanda, insan kapasitesi perspektifi
insanlarn deer verdikleri yaamlara ulama ve sahip olduklar
gerek seenekleri artrma yetenei -temel zgrl- zerinde
odaklanr. Bu iki perspektifi ilikileudimekten baka are yoktur,
nk her ikisi de insanlarn rolyle ve zellikle onlarn sahip ol
duklar ve edindikleri asli yeteneklerle ilgilenir. Ancak deerlendir
me ls farkl kazanmlar zerinde younlar.
Kiisel zellikler, toplumsal geriplan, iktisadi koullar vb. veri
alndnda, bir kii deer vermek durumunda olduu belirli eyle
ri yapma (ya da olma) yeteneine sahiptir. Deerlendirmenin man
t dorudan (iyi beslenme ya da salkl olma gibi kiinin hayat
n dorudan zenginletiren bir ilevle) ya da dolayl (retim art
na ya da piyasada bir fiyatn belirlenmesine katkda bulunan bir ilevle) olabilir. nsani birikim perspektifi -ilke olarak- her iki deer
21. Bu v s ilgili konularda bkz. Robert J. Barro ve Jong-W ha Lee, Losers and
W inners in Econom ic Growlh", W orking P aper 4341, Ulusal ktisadi Aratrmalar
Brosu (19 9 3 );X a ive f Sala-i-Martin, Regional Cohesion: Evidence and Theories
o f Regional Growth and Convergence , Tartma Metni 1075, CEPR, Londra.
1994: Robert J. Barro ve Xavier Sala-i-Mar!in, Econom ic G rowth (New York:
McGraw-Hill, 1995); Robert J. Barro, Getting It R ight: M arkets a n d Choices in a
Free Socrely (Cambridge, M ass.: M IT Press, 1996).

394

lendirme tipini ok geni biimde kapsayacak ekilde tanmlanabi

lir. ancak tipik biimde dolayl deer bakmndan -geleneksel ola
rak- tanmlanr; rerimde sermaye olarak kullanlabilen (fiziksel
sermaye tarznda) insan nitelikleri. Bu anlamda, insani birikim yak
lamnn daha dar biimde anlalmas daha kapsayc bir insan k a
pasitesi perspektifine uyar. Bu perspektif insan yeteneklerinin hem
dorudan hem de dolayl sonularn kapsayabilir.
Bir rnek verelim. Eitim kiiyi m eta retiminde daha etkin k
lyorsa, bu aka insani birikimde bir arttr. Bu, ekonomi iinde
retim in deerine ve ayn zamanda eitim gren kiinin gelirine
katkda bulunabilir. Ancak gelir dzeyi deimese de, bir kii ei
timden yararlanabilir - okuyarak, iletiim kurarak, gr bildirerek,
daha bildiriindi bir tarzda seim yapabilme yeteneiyle, bakalar
tarafndan daha fazla ciddiye alnarak vb. Bylece eitimin yarar
lan. onun meta retiminde insani birikim olarak oynad rol aar.
Daha geni bir insan kapasitesi perspektifi b u ek rolleri de dikkate
alacak ve deerlendirecektir. O halde bu iki perspektif a y n olmak
la birlikte yakndan ilikilidir.
nsani birikimin oynad roln daha fazla anlalmas bak
m ndan son yllarda gerekleen nemli dnm, kapasite pers
pektifinin tad nemin anlalmasna yardmc olur. Bir kii, da
ha iyi eitim, daha iyi salk vb. sayesinde meta imalatnda daha
retken hale gelebiliyorsa, o kiinin bu aralar sayesinde kendi ba
yatm ynlendirmek iin daha ok ey baarabileceini -daha faz
lasn baarabilm ek iin gerekli zgrle sahip olacam- ummak
anormal deildir.
Kapasite perspektifi, bir lde, zellikle Adam Smithin (hem
Wealth o f N ations' ta hem de The Theory o f M oral Sentiments' te)
savunduu btnlemi iktisadi ve toplumsal kalknma yaklam
na bir dn gerektirir. Smith, retim imknlarnn belirlenmesini
zmlerken, iblmnn yan sra, eitimin, yapmay reten ve
beceri kazandran roln vurgulad. nsan kapasitesinin yaanmaya
deer bir hayata gtrecek ekilde gelimesi (daha retken olmann
yan sra) Smithin uluslarn servetine ilikin zmlemesinin
merkezinde yer alr.
395

Aslnda Adara Sm ith'in eitim ve retimin etkisine olan inan

c zellikle glyd. Miza ve eitimin ayn rolleri zerine
bugn de devam eden tartma asndan bakldnda, Smith uzla
m az -hatta dogmatik- bir eitimci idi. Aslnda bu, Sm ithin insan
kapasitelerinin gelitirilmesine duyduu muazzam gvene gayet
uygun dyordu:
Farkl insanlardaki doal yetenek fark, gerekte, dndmzden
o k daha azdr, v e olgunluk ana ulaldnda, faik l mesleklerden
insanlar birbirinden ayrd grlen ok farkl yetenekler, bu sebep
ten de, genellikle iblmnn bir sonucu olarak ortaya kar. En
benzem ez kiiler arasndaki, rnein, b ir filozof ile b ir sokak hamal
arasndaki farklln, doadan deil, daha ok det, alkanlk v e ei
timden kaynakland grln Bu insanlar dnyaya geldiklerinde ve
varolularnn ilk alt ya da sekiz ylnda belki de ok benzerlerdi ve ne
ana babalan ne de oyun arkadalan dikkat ekici bir farkllk alglaya
mazlard.21

Amacm kesinlikle Smithin eitimci grlerinin doru olup ol

madm incelemek deildir, ancak onun retken yetenekler ve ya
am tarzlarm eitim ve retimle nasl yakndan ilikilendirdiini
ve her ikisinin de gelitirilebileceini dndn grmek yarar
ldr.23 Bu balant kapasite perspektifinin kapsam bakmndan b
yk nem tar.21
Aslnda, insani birikime odaklanmak ile insan kapasiteleri ze
rinde younlama arasnda nem li bir deerlendirme fark vardr bir lde aralar ile amalar arasndaki ayrmla ilikili bir farkl
lk. ktisadi bymenin gelitirilmesinde ve srdrlmesinde insan
kapasitelerinin rolne ilikin bilgiler neden ilk planda iktisadi bii22. Adam Smith, A n Inquiry in to the Nature a n d Causes o f the Wealth o f Nations
(1776), yeni bs., der. R. H.Cam pbell ve A. S. Skinner (Oxford: Clarendon Press,
1976), s. 28-9.
23. Bkz. Emma Rothschild, "Condoree! and Adam Sm ith on Education and Inst
ruction', Philosophers on Education, der. Am elia 0 . Rorty (Londra: Roulledge,
1998).
24. rnein bkz., Felton Earls ve M aya Carlson. T ow ard Sustainable Develop
ment lo r the Am erican F a m ily , Daedalus 122 (1993), ve Promoting Human
Capability as an Alternative to Early C rim e ' (Harvard School o( Public Health and
Harvard Medical School, 1996).

396

ymeyle uralmas gerektiine dair bize hibir ey sylemez. Bu

nun yerine, insanlarn deer verdikleri yaam tarzlarna ulamalar
iin insan zgrlnn artrlmas zerinde ortaklanlmas halinde,
bu frsatlarn artrlmasnda iktisadi bymenin oynad roln, kal
knm a srecinin yaanmaya deer ve daha zgr yaamlara gtre
cek ekilde insan kapasitesinin gelitirilmesi olarak anlalmasyla,
yani daha temel bir anlayla btnletirilmesi gerekir.25
Bu aynm kamu siyaseti zerinde nemli bir pratik etkiye sa
hiptir. ktisadi refah, insanlarn daha geni seeneklere sahip olma
larna ve daha doyurucu yaamlara ynelmelerine yardmc olur
ken. daha ok eitim, daha iyi salk hizmeti, daha zenli bir tbbi
bakm ve insanlarn fiilen yararlandklar etkin zgrlkleri neden
sel olarak etkileyen dier etkenler (te ayn am aca yardmc olur. Bu
toplumsal gelimeler" dorudan kalknma kapsamnda grl
melidir, nk bunlar retkenliin ya da iktisadi bymenin ya da
bireysel gelirlerin artrlmasnda oynadklar role ek olarak, daha
uzun daha zgr ve daha etkin bir yaama ynelmemize yardmc
olurlar.25Resmin sadece bir blmnde (retim kaynaklarnn da
ha geni anlamda deerlendirilmesiyle ilgili nemli bir blm) yo
unlaan insani birikim kavramnn kullanlmas kesinlikle zen
ginletirici bir hamledir. Ancak bunun tamamlanmas gerekir. Bu
nun nedeni, insanlarn sadece retim aralar deil, aym zamanda
uygulamann amac olmalardr.
Aslnda Adam Smith, David Hum ela tartrken, insanlar sade
ce retken kullanmlar bakmndan deerlendimenin insanln
doasm nemsememek olduunu frsat dtke vurgulamtr:
...erdem vgsnn, kullanl ya da iyi dzenlenmi b ir binaya ynel25. Konuya ilikin bir tartm a iin bkz. Am arlya Sen, "Development: Which Way
Now?" Econom ic Jo urnal 93 (1983), yeni bs. Resources, Values a n d Develop
m en t (Cambridge, M ass.: Harvard University Press, 1984; 1997) ve ayrca Comm odities a n d C a p a c itie s iinde (1985).
26. Birlem i M illetler Kalknm a Programt'nn 1990'dan beri yaym lanan Y llk n
sani G elim e Raporlar nemli lde bu trden daha geni bir anlay kazanma
ihtiyacyla gdlenmitir. Geen yl vefat eden dostum M atbub ul Haq, benim ve
M ahbub ul H aqm dier dostlarnn byk gurur duyduum uz bu giriim de nem
li bir nderlik rol oynamtr.

397

tiimiz vgyle ayn tarzda olmas ya da bir adam bir konsol tavsiye
eder gibi vmekten baka bir nedenimizin olmay imknsz gr
nr.31
nsani birikim kavram faydal olsa da. insanlar daha geni pers
pektiften (konsolla yaplan analojiyi bozarak) grmek nemlidir.
nsani birikim dncesinin uygunluunu ve etki alanm kabul et
tikten sonra onun tesine gemeliyiz. Gerekli olan bu geniletme,
insani birikim" perspektifine bir alternatif olmaktan ok. ona ek
lenir ve ierilir.
Kapasiteyi gelitirmenin toplumsal deiimin salanmasnda
(iktisadi deiimin tesine geerek) oynad arasal rol dikkate
almak da nemlidir. Aslnda, deiim aralan olarak insanlarn ro
l (insani birikim perspektifinin standart olarak iaret ettii) ikti
sadi retimin ok tesine geebilir, toplumsal ve iktisadi gelimeyi
ierebilir. rnein, daha nce tartld gibi, kadn eitiminin
yaygnlatrlmas aile ii paylamdaki toplumsal cinsiyet eitsizli
im azaltabilir ve ayn zamanda ocuk lm oranlarnn yarn sra
dourganlk oranlarnn azaltlmasna katkda bulunabilir. Temel
eitimin yaygnlatrlmas kamusal tartmalarn kalitesini de art
rabilir. Bu arasal kazanmlar, bizi greneksel olarak tanmlanan
m eta retiminin tesine gtrerek, nihai olarak ok nemli olabilir.
nsan kapasitelerinin roln daha btnlkl biimde anlamaya
alrken u noktalan dikkate almamz gerekir:
1) Bunlarn insanlarn refah ve zgrlyle dorudan ilikisi;
2) Bunlarn toplumsal deiimi etkileyerek oynadklar dolayl
rol;
3) Bunlarn iktisadi retimi etkileyerek oynadklan dolayl rol.
Kapasite perspektifinin uygunluu bu katklarn her birini kap
sar. Tam aksine, standart yaznda insani birikim, esas olarak bu
roln ncs asndan deerlendirilir. Ak bir kapsam rtmesi vardr ve aslnda bu nemli bir rtmedir. Ancak, zgrlk ola27. Sm ith. The Theory o f M ora l Sentim ents (1759; gzden geirilm i Ss., 1970),
yeni bs. der. D. D. Raphael ve A. L Macfie (Oxford: Clarendon Press, 1976),
kitap 4, blm 24, s. 188.

398

rak kalknmay anlamak iin insani birikimin olduka snrl ve k

stlanm rolnn tesine geme ynnde gl bir ihtiya da var
dr.

F. SON BR YORUM
B u kitapta, in s a n la rn sahip olduklan temel zgrlkleri geniletme
sreci olarak grlen belirli bir kalknma yaklamm sunmaya,
zmlemeye ve savunmaya altm. zgrlk perspektifi hem de
iimin deerlendirilmesi iin yaplan deerlendirici zmleme
de, hem de zgrl hzl deiimin s a la n m a s n d a nedensel a
dan gl bir etken olarak gren betimleyici ve tahmini zmle
mede kullanlmtr.
Bu yaklamn, siyasal zmlemenin yarn sra genel iktisadi,
siyasal ve toplumsal balantlarn anlalmas iin salad erimleri de tarttm. Bir toplumsal knm lar eitlilii -piyasalarn, y
netimlerin, yasama meclislerinin, siyasal partilerin, hkmet d
rgtlerin, yarg kurumlannm, medyann ve genelde topluluun i
leviyle ilgili- zellikle bireysel zgrlklerin am nlm as ve srd
rlm esi zerinde yaratt etkilerle kalknma srecine katkda bulu
nurlar. Kalknma zmlemeleri, bu farkl kumrularn ve etkileim
lerin ayr a y n oynadklar rollere dair btnlemi bir anlay ge
rektirir. Deerlerin olumas, toplumsal etiin gelimesi ve evrimi
de, kalknma srecinin piyasalarn ve dier kuram larn ileyiiyle
birlikte dikkate alnmas gereken bir parasn olutururlar. B u a
lma, birbiriyle ilikili unsurlardan oluan bu yapy anlama, ara
trma ve bu geni perspektifte kalknma iin dersler karma girii
m i olmutur.
Etkinlikler ve kuramlar eitliliiyle ilikili farkl ynlere sahip
olmak zgrln bir karakteristiidir. Bu yaklam, basit bir ser
maye birikimi forml''ne ya da piyasalarn almasna yahut et
kin iktisadi planlamaya kolayca evrilen bir kalknma anlayyla
sonulanamaz (bu belirli zelliklerin her biri daha geni bir resme
yerlese de). Btn farkl paralan ve unsurlan btnletirilmi bir
399

kapsama yerletiren rgtleyici ilke, bireysel zgrlkleri artrma

sreciyle ve bu srece yardmc olacak toplumsal sorumlulukla il
gilidir. Bu birlik nemlidirr-ancak zgrln, temel Frsatlarn ya
rn sra uygulamalarn da dikkate alnmasn gerektiren -kapsaml
biimde tartld gibi- doal olarak farkl bir kavram olduunu
da gzden karanlayz.
Ne var ki, bu farkllk bir endieye neden olmamaldr. William
Cow per'in dedii gibi:
zgrln bin tlsm vardr gsterecei,
Halinden memnun klelerin asla bilmeyecei.
Aslnda kalknma, zgrln imkanlaryla bir byk bulumadr.

400

D iz in

A Vindication o f the Rights o f Woman 239

A B D 4 0 , 140, [4 2 ,1 9 1
A b e d . F a z le H a s a n 2 7 8 ,3 7 4
A c a jy a , M a d h a v a 3 3 4
a cil istih d a m 247
a g z l l k 3 5 4 ,3 5 5 ,3 6 0
a k v e rm e k a r j ra d ik a liz m 198
a lk 1 2 8 ,1 8 9 ,2 2 2 ,2 2 3 , 2 2 4 , 2 2 7 , 228,
2 2 9 ,2 3 3 ,2 3 7 ,2 3 9 ,2 4 2 .2 4 5 ,2 4 7 , 256,

2 8 3 .2 8 9 ,2 9 3 ,3 4 4
adalet 8 3 ,1 5 4 ,1 7 1 ,1 8 2 , 1 8 4 ,1 8 5 ,1 9 3 .
3 4 5 ,3 5 4 ,3 7 0 ,3 7 1 ,3 7 7 ,3 7 8 ,3 8 4 , 3 8 5 ,
3 8 6 ,3 8 7 ,3 8 8
adalet lkeleri 134
adalet m odelleri 134
adalet teorileri 9 0 .9 1
adaletsizlik 85
A ddie A b ab a 2 3 ) .2 3 9
adil bym e 257
adil toplum 386
Afganistan 5 2 ,1 4 3 .1 6 4
A fifte 1 4 7 .1 4 9 .1 6 1 ,2 0 7 .2 1 2 ,2 2 8 , 243,
2 8 4 .3 0 9 ,3 2 9 ,3 7 1
A frika kkenli A m erikal 2 1 .3 7 .3 8 .3 9 ,
4 0 ,1 3 9 ,1 5 5 ,1 6 0 ,2 1 6
A frika kltU 3 36
A frika'nn B oynuzu 228
A garwal, B ina 279
A gathon 338
A gn326
A b tild B ir ideal O larak Eitlik 154
ahlki k ta tla m a 295
PWK*ltd4kl. IC4kKU

aile 322
aile geliri 129
azle iindeki paylaan 100
aile planlam an 2 9 8 .2 9 9 .3 0 7 ,3 0 8 .3 1 0
350
k l gleri 367
a k ln seim 3 6 4 ,3 6 8
aktel yaam 103
alm satm 245
A lm a n d t 3 J 8
A lm a n y a 142

sonular 3 3 9 ,3 4 9
A m erik t S e v a p 2 2 ,4 8
Anand, Sodhir 64
Anand-Ravallion 65
a m a la n m a m

Anarchy, State and Utopia 91

A oid, M sa b ik o 359
A rap 334
A ristoteles 2 8 ,2 9 ,1 0 2 ,3 2 0 ,3 2 3 .3 2 5
3 3 8 ,3 8 9
A r is * d e s i4 1 ,4 2 ,1 0 4,107
A rrow Teorem i 3 4 0 ,3 4 2
A rrow , K em eth 1 1 3 ,1 6 6 ,3 3 9 .3 4 3 .3 7 6
A nuw -D etaeu 1 6 7 ,1 6 8 ,1 6 9
A rrow -D ebeuT eora& i'166
Arthashastra 3 2 3 ,3 2 4
A rya 325
AyabhW *331
m 8 8 .8 9 ,9 4
askeri darbeler 148
askeri d ik la l ri k 31
askeriye 201
401

A s m a n 231
A s y 5 l. ISO. S . 1 6 1 .2 0 9 .2 1 2 .2 4 3 .
2 6 1 .2 8 4 .2 9 6 ,3 0 3 .3 0 9 .3 1 4 .3 1 7 ,3 2 0 .
3 2 1 .3 2 2 .3 2 9 .3 3 4 .3 3 5 .3 7 1 .3 9 4
A sy a krizleri 6 5 ,7 6 .2 0 9 .2S4
A sy a'y a zg de erlet 3 1 8 .3 3 2 .3 3 3 .
3 3 6 .3 3 7
A a S a b n A f k B s 1 4 2 .1 4 3 .1 4 5 .1 4 6 .
1 4 7 ,1 4 8 ,1 5 2 ,2 3 2 ,2 3 7 ,2 4 2 .2 4 3 ,2 4 4 .
2 4 7 .2 5 1 .2 6 6 ,2 7 0 ,2 8 4 .2 9 6
am yoksulluk 142
A o k a 3 2 3 ,325
ateist 334
ateizm 333
A tkinson, A J ). 1 2 1 .1 2 8 .1 3 5 .1 3 7 ,1 5 4
A n g astira , A ziz 321
Avrupa 3 7 ,4 7 .6 1 ,7 1 ,1 2 9 .1 3 0 .1 3 6 .
1 3 7 .1 4 1 .1 4 2 ,1 5 0 .1 5 1 ,1 5 2 ,1 7 1 .1 8 4 .
1 8 5 .1 9 1 .1 9 8 .1 9 9 .2 7 0 .2 9 6 .3 4 6 .3 9 4
A vtga A y d n la n a s 319
A v ru p a B irli i 198
Ayem lfa h la r 5 ]
a z n lk h a k la n 2 9 2

B
B a d al 327
b a l to p la y c la r 2 0 5
B an g lad e 2 3 .1 4 3 . 1 5 0 .1 6 3 .1 6 5 .2 0 5 .
2 1 2 . 2 2 9 ,2 3 2 , 2 7 0 , 2 7 5 ,2 7 8 ,2 8 0 .2 9 8 .
299
B arca. F a b riz io 120
B a m e r 145
b a la n g 134
B a n 143
B at A lm a n y a 138
B an A s y a 1 5 0 ,2 6 6 , 270
B a t A v u p a 3 1 , 1 0 5 . 1 3 6 ,1 3 7 , 1 38.199
B a n B en g al 1 4 3 ,2 0 5
B an d e m o k ra sisi 319
B a n lib e ra liz m i 3 2 6
B a n u y g a rl 3 3 6
B a n l 333
B a n k d e e rie r3 1 9
B a n k g ele n ek le r 3 2 7
B a n k lib e ra l d e e rle r 335
BaneT, P e te r 3 9 0
b e b e k l m le ri 3 1 0
B ec k e r, G a ry 2 9 7 ,2 9 8 ,3 6 5
B c d i, K ira n 2 7 7
402

B eijm g 2 49.321
Bengal 2 2 6 .2 2 7 .2 2 8 ,2 3 1 .2 3 2 .2 4 1 .2 4 8 .
289
Bengali kaplam 2 05
Branham , Jerem y 8 1 ,8 3 ,9 4 .1 7 7 ,2 9 1 .
3 1 4 .3 6 3
B e rtil. Isaiah 380
besin m addesi 2 2 3 .2 2 6 .2 2 8 .2 2 9 .2 3 1 .
2 3 3 .2 3 4 .2 3 7 .2 3 8 .2 4 3 .2 4 4 .2 5 5 .2 6 6 .
2 6 7 .2 8 3 .2 8 4 .2 8 6 .2 8 7 ,2 8 8 .2 8 9 .2 9 5
besin m addesi a r a 224
beslenm e 7 2 ,1 4 6 ,2 4 4
beslenm e yetersizlii 216
Beyaz Saray 198
B ihar 1 3 2 ,1 6 1 ,3 0 6
bildiriim 2 4 8 .2 4 9 ,3 4 3 .3 7 8 .3 8 6
bildiri im sel 1 0 2 ,1 1 4 .1 8 6 .1 8 7 , 188.
1 9 5 ,2 5 0 .3 0 1 ,3 4 1 .3 4 2 .3 7 6
bitdlrigbnsei s a p a m 192
bildiriimse] tem el 8 0 .8 2 ,8 7 ,8 9 .9 4 ,
1 23.339
bilgisayar 328
bireysel zgrlk3 3 ,4 9 ,6 2 .8 1 .1 6 7 ,3 9 9
bireysel som m kkk382
bireysel tercihler 343
birincil deerler 1 0 1 .1 0 2 .1 0 6 ,3 8 5
B ideik D evletler 2 1 ,3 7 .4 6 ,4 7 ,7 1 ,1 0 5 .
1 3 0 ,1 3 7 .1 3 8 ,1 3 9 .1 4 1 ,1 4 3 ,1 5 0 .1 5 1 .
1 5 2 .1 7 1 .1 9 3 ,1 9 8 ,1 9 9 ,2 2 1 .2 5 1 ,2 7 0
B ideik K rallk 1 5 0 ,2 3 6 .2 3 9
bireysel zgrlkler 168
B M K P 115.149
B orda, Jean-Charies d e 340
B o s tv a n a 3 1 .1 4 3 .1 4 5 ,2 1 0 ,2 4 3 .2 4 5 .
2 4 6 ,2 5 2
B R A C 1 6 5 .2 7 8 ,3 7 4
B rahm anU r320
B rezilya 2 0 ,6 6 .6 7 ,6 8 ,1 4 5

Brihadanorfaka UpartishadH
Britanya 7 1 ,7 2 ,1 7 2 ,2 1 5 .2 1 7 .2 3 7 ,2 3 9 .
240
B ritanya Hindi* 249
British M eSeal Journal 150
Brtm o. M ichael 1 9 6 .1 9 7 ,1 9 8
B uchanan, Jam es 369
B udrba. G uatem a 159

60)113(318,321
B udizm 3 2 1 .3 2 2 ,3 3 4
B udrine Paso 243

P2MRKaX)^U Eten

B u rm a (y a d a M y a n m a r) 2 1 2 ,2 7 5
B u rm a lla 335
B u ta n 143
b ro k ra tik so sy a liz m 161
b t e a k la n 198
b t n ley ici y a k la m 120
B y k B rita n y a 177
B y k B eri A u lm 6 3 , 2 4 9 .2 5 0 .2 5 5
b y m e a ra l 67

c-
C ap e V erd e 251
C a k a v a 3 3 3 , 334
c e z a e v i re fo n n u 276
ch icken tikka m a s a la 331
C h o w d h u iy , Z a fu ru lla h 374
C h u rc h ill, W in sto n 2 4 0 ,2 4 1
c in siy et 1 2 9 ,2 1 6
c in siy et e itli i 3 1 0
c in siy e t eitsizli i 2 1 8
C o a le .A n s le y 152
C o ca -C o la 3 2 8
C o d o rc e l 2 5 ,2 9 4 ,2 9 5 , 2 9 6 ,2 9 8 , 3 4 0
C ow per, W illiam 400
a lm a z g rl 47
ev re 2 2 0
e v re n in k o ru n m a s 182
ev re se l e itlilik le r 99
e v re y le ilg ili d e e rle t 3 7 7
k a r 355
in 2 0 . 2 1 , 3 1 , 3 6 , 3 7 , 3 8 , 3 9 , 4 0 , 6 2 , 6 3 ,
6 6 , 6 7 .6 8 ,7 4 , 1 3 2 , 1 3 9 ,1 5 0 , 1 5 1 ,1 5 2 ,
1 5 3 , 1 6 2 ,1 8 2 , 2 0 7 ,2 0 9 ,2 1 1 ,2 1 5 ,2 3 0 .
2 3 1 , 2 4 9 ,2 5 1 .2 5 5 , 2 5 8 ,2 7 0 , 2 7 5 ,2 8 4 .
2 8 8 ,2 9 0 ,3 0 2 , 3 0 3 , 3 0 4 ,3 0 5 ,3 0 6 , 307.
3 0 9 ,3 1 8 ,3 2 1 , 3 2 2 , 3 3 4 ,3 4 9 ,3 5 0 , 351.
3 5 2 ,3 7 4 ,3 7 6 .3 7 8
in li 1 5 5 ,3 1 8
o c u k e m e i 163
o c u k la r 2 6 9 ,2 7 0 ,2 7 2 ,2 8 0
o c u k la n n h a y a tta k a lm a la n 271
o u n lu k p e rsp ek tifi 341
o k h a s la 189
o k y a b 189
o k lu d o tu d a lk 299

D
D ak k a 280
D alton, H u g h 1 2 1 ,1 5 4

D arv in ci 3 2 9
D a v id C o p p e r fie ld 196
d a v ra n ta rz la r 3 7 3
D e b re u , G e ra rd 166
d e iim d e e ri i m 116
D elh i 3 2 6
d e m o k ra si 5 8 ,7 4 ,7 6 .1 1 5 ,1 5 7 , 2 0 6 ,2 0 8 ,
2 1 0 , 2 1 5 ,2 1 6 ,2 1 7 , 2 1 8 ,2 1 9 , 2 2 1 .2 4 6 ,
2 4 7 , 2 4 8 ,2 5 0 , 2 5 1 ,2 5 2 , 2 5 5 ,3 2 7 , 3 6 9 ,
388
d e m o k ra tik 115
d e o n to lo jik 360
d e sp o tiz m 355
D e ssie 231
d e s te k y n e lim li 6 7 ,7 0 .7 1
d e v le t 3 1 4 ,3 2 2 ,3 8 3
d e v le t d e ste i 245
d e v le t v e to p lu m 3 8 8
D ic k en s, C h arle s 196
d ik ta t rle r 51
d ik ta t rl k 2 1 7 ,2 4 6
d in a m ik istik ra rsz lk 197
d in i k k te n c ilik 51
d in sel h o g r 333
D is se n t o n D e v e lo p m e n t 3 9 0
d o a l h ak la? 2 9 1 , 314
d o a l v e d aim i h a k la r 3 1 4
D o u A sy a 6 1 , 6 5 ,1 8 4 . 2 0 1 ,2 0 7 , 2 1 0 ,
3 1 8 ,3 3 7 ,3 4 6 ,3 5 8
D o u A v ru p a 1 6 1 ,3 5 7
D o u v e G n e y d o u A s y a 6 6 , 132, 199,
2 2 0 , 2 2 3 ,2 2 4 ,2 5 3 ,2 5 6 ,3 2 9 ,3 5 1
d o u m k o n tro l 2 9 1 ,2 9 7 .2 9 8 .3 0 0 ,3 0 5 ,
309
d o u rg a n lk 2 0 3 , 2 7 3 ,2 7 4 .2 7 6 ,2 8 0 , 297,
2 9 8 , 2 9 9 ,3 0 1 , 3 0 4 ,3 0 5 , 3 0 6 ,3 1 0 , 3 1 1 ,
3 7 1 ,3 7 8 ,3 8 9
D o re, R o n a ld 3 5 9
D r ze. J e a n 6 7 . 1 3 1 ,1 4 2 , 1 5 2 ,2 7 0 , 272,
2 7 4 ,3 0 0 ,3 0 1 .3 0 2
d u y g u d a lk 364
D n y a B an k a s 1 6 ,2 0 2
d n y a b e sin m a d d e si 285
d n y a n fu su 2 8 9 , 290
d k e n fla sy o n 198
d k g e lir 35, 127
d k k a p a s ite 127
d k zih n iy etti d u y g u s a llk 377
D w o rk in , R o n a ld 102

403

E
E a g ia o n . Terry 237
Edgeworth, Francis 8 3 ,9 4
eitim S I, 63 ,6 7 ,6 8 .6 9 .7 0 .1 3 3 .2 0 1 .
3 5 1 .3 8 9 ,3 9 4 ,3 9 5 ,3 9 6
ffgtrimqHilf 154
Ekber, m p a n rc r 32S , 326
ekonom ik gvenlik 31
E lB in a i3 2 7
Elstec, J a n 48
em ek 2 0 2 ,2 2 6
em ek klelii 388
em ek piyasas 165
em ek y o rat6 8
en yksek toplam 84
E n c y c lo p a e d ia B r ita u d c a 233
endeks 113
endekslejne 197
Endonezya 2 5 4 ,2 5 6 ,2 7 5
enflasyon 196,197
Engels, Friedrich 239
Engerm an, Stanley 46
epidaniyoloji 182
epidem lyolojik atm osfer 127

Enagudl 323
E s s a y o n P o p u la tio n 283

eit olarak paylalan eh gelir 135

eit g elir 121
eitlik 3 22
e k s i z l ik 3 6 ,1 3 3 ,1 3 7 .1 4 1 ,1 7 0 .2SS.
2 5 6 .3 6 0 ,3 8 5 .3 8 6
eyterlTr iklim di 154
E th ik a N tk o m a k h e ia 2 8
etkinlik 183.185
Etyopya 1 4 5 ,2 3 1 ,2 3 8 ,2 4 2 ,2 4 6 .2 4 7 .
2 5 1 .2 5 8
E uclid 123
Eves, H ow ard 332
evrim sel sem e 3 70
eylem lilik 34

F
faiz 1 7 6 ,1 7 7 ,3 6 3
fayda 4 5 ,8 5 .8 9 .9 4 .9 5 .9 6 .9 8 .1 0 2 ,1 1 3 ,
1 6 7 .I6 8 .3 8 S
fayda kyaslam alar 9 7
faydac 2 5 .8 1 ,8 8
faydaclk 4 9 .8 0 ,8 2 ,8 6 .8 7 .9 5 .1 1 2 ,
1 2 3 ,1 2 4 ,2 9 2

404

faydalar 9 0 ,1 0 6
faydas zik v e utan 193
felaket niteliinde ahlki dehet 92 ,9 3
fem inist 276
feodalizm 163
filip in le r 2 1 6 ,2 1 7 ,2 7 5
frsatlarn adilli i 90
Fogel, R o b o t 4 6 ,7 1
F rankfurt, H arty 154
F nm sa 4 7 .1 3 8 .1 4 2 .1 5 0 ,2 1 5

G
G abon 2 0 ,6 7 .6 8
G andhi H km eti 309
G a n d h i.b iiim 2 1 2 .3 0 7
G andhi, M ahatm a 393
G an ja m 145
gelenek 5 2
gelenekler 5 0 ,5 1
g e lir 3 5 .3 6 .3 7 .4 1 ,4 5 .6 8 .7 0 .9 8 .1 0 .
1 0 2 .1 1 3 ,1 1 6 .1 1 7 , 1 2 1 ,1 2 2 .1 2 7 ,1 2 9 ,
1 3 8 ,1 3 9 ,1 5 7 ,1 8 8 ,3 9 2
g elir y en ili i 1 5 4 ,1 5 5 ,1 7 0
g e lir kayt 136
g elirk a z a sn a 170
gelir tallanm a 170
gelir yoiem zlii 101
gelir yoksulluu 1 3 1 .1 3 3 ,1 5 4 .1 9 5
g elir yoksunluu 128
genel felsefe 346
g etek gelir 117
gerek gelirler 97
gerek yoksulluk 128
G herardo, Crecnaua't 332
Goooshashhaya R en d ia 374
greli adalet 3 7 4 ,3 7 5
greli fiyat v e m aliyetler 69
grtfevnez b ir e l 347
G m n e e n Bank 2 7 8 ,3 7 4
G rek 320
G re k k r 325
GSMH 1 7 .2 0 .5 6 .6 5 .6 6 .6 7 ,7 4 ,1 4 9
2 3 4 .3 8 4 ,3 8 9 ,3 9 1
G uio. Am e C atherine 2 7 0 ,2 7 2 ,2 7 4 ,3 0 0
302
G ltver'in Seyahatleri 4 4
G d ey A frika 2 0 ,6 7 .6 8 .1 4 3
G ney A sya m . 1 4 3 .2 3 7 ,2 6 6 .3 7 2
G ney K ore 6 2 ,6 5 .6 6 .6 7 ,1 3 2 ,2 0 9 ,

2 1 1 ,2 1 2 , 2 1 8 , 2 4 3 ,2 5 4 ,2 5 6 ,2 5 7
G n e y v e B at A s y a 3 6 ,2 0 7
G n e y d o u A s y a 318
g v e n lik siste m i 199

H
H a b e a s c o rp u s 2 0 6
H a iti 143
h a k k a n iy e t o la ra k a d a le t 134
h a k la r 2 9 1 ,2 9 2 ,3 1 4 ,3 1 6 ,3 5 5
h a k la r v e z g rl k le r 88
H aq, M ah b b u l 103, 1 4 8 ,3 9 7
H a rle m 4 0
H a rsa n y i, J o h n 96
H art, H e tb e rt 91
H a ry a n a 3 0 1 ,3 0 8
h a s ta lk 128, 154
H a y e k , F ried ric h 1 6 2 , 3 3 9 ,3 4 6 ,3 4 7 ,3 4 8 ,
3 5 1 .3 9 0 ,3 9 2 ,3 9 3
h az 88, 8 9 ,9 4 , 112
H e a th c llff a n d th e G re a t H u n g e r 237
h e d e fle m e 192, 194, 195
H e ijita 3 2 6
h e r b ir in san n z e l m u tlu lu u 4 2
H ic k s, J o h n 4 6
H in d is ta n 2 0 , 2 1 . 2 3 , 3 1 , 3 7 . 4 8 , 6 2 , 6 3 ,
6 6 , 6 7 ,7 0 , 7 4 . 1 3 1 ,1 3 2 , 133, 139, 143,
143, 1 4 5 , 1 4 6 ,1 4 7 ,1 4 8 , 150, 1 5 2 ,1 5 3 ,
162, 1 6 3 ,1 6 5 , 1 8 1 ,1 8 2 , 1 9 9 ,2 0 5 ,2 0 7 ,
2 0 9 , 2 1 2 , 2 1 4 , 2 1 6 ,2 1 7 , 2 1 8 ,2 1 9 , 2 3 2 ,
2 3 3 , 2 3 5 , 2 4 0 ,2 4 2 ,2 4 5 ,2 4 6 , 2 4 8 ,2 4 9 ,
2 5 2 ,2 5 5 ,2 6 6 ,2 6 8 ,2 6 9 , 2 7 0 ,2 7 1 , 272,
2 7 3 , 2 7 4 .2 7 5 , 2 7 6 ,2 8 4 , 2 8 8 ,3 0 0 , 3 0 1 ,
3 0 2 , 3 0 3 , 3 0 6 ,3 0 7 , 3 0 9 ,3 2 3 , 3 2 5 , 331,
3 3 4 ,3 7 2
H in d u 2 1 9 ,3 3 4
H in t 3 2 1 , 334
H int k rileri 331
H in tli 1 5 5 ,3 1 8
H ristiy a n 219
H irsc h m an , A lb e rt 355
H o lla n d a 47
H a n g K a n g 132
H o ra c e 96
h o g r 3 2 2 , 3 2 4 ,3 2 6 ,3 3 3 .3 3 4
h o g r n n d e e ri 320
h o g r n n e itli i 3 2 0
H u i-n a n T zu 3 7 4
H um e, D a v id 3 9 7

H u n g e r a n d P u b lic A c tio n 67
H u x ley , T .H . 158

I-I
Ik e g a m i, E ik o 359
[lim it e n fla sy o n 198
I L 0 49
IM F 254
Ish i, H iro m itsu 61
id ari m a liy e ti 193
ifa d e v e ta rt m a z g rl 215
tG E 149
ih tiy a la r 208
ik i d n y a sav a 7 2
ik i sav a d n e m i 74
ik lim 2 8 4
ik tisa d i z g rl k y o k su n lu u 23
ik tisa d i e itlik ilik 155
ik tis a d i e itsiz lik 155
ik tis a d i h a k la r 2 0 6 ,2 5 6
iletimdi ih tiy a la r 9 1 , 2 0 7 ,2 0 8 ,2 1 4
ik tisa d i im k n la r 2 5 ,5 8
ik tisa d i re fa h 3 9 7
ik tisad i re fo rm 201
ik tisa d i te v ik le r 253
ik tisa d i y o u n la m a 35
ik tisa d n k k e n i 4 2
ik tisa t 45
ilik i p e rsp ek tifle rin d e k i fark llk la r 100
im k n szlk te o re m i 3 3 9 ,3 4 3 ,3 7 6
m p a ra to r A o k a 3 2 2
n g iliz H in d istan ! 3 1 ,2 4 0
n g ilte re 2 3 0 ,2 3 6 ,2 3 8 ,2 3 9
n g ilte re d e i S n f n n D u ru m u 239
insan h a k la n 2 0 9 , 3 0 3 ,3 1 2 ,3 1 3 ,3 1 4 ,
3 1 5 ,3 1 6 ,3 1 7 ,3 3 0
insan k a p asite si 3 9 3 ,3 9 4
in san i b irik im 3 9 4 , 3 9 5 ,3 9 6 ,3 9 8 ,3 9 9
in sa n i g e li m e 2 0 2 ,2 0 4
in san i g e iim e rap o rlar 104
n tern et 328
r a n 2 7 0
rlan d a 1 4 5 ,2 1 3 ,2 1 4 ,2 1 7 ,2 3 0 ,2 3 1 ,2 3 5 ,
2 3 6 , 2 3 7 ,2 3 8 , 2 3 9 ,2 4 0 , 2 4 1 ,2 4 2
slam 327
sla m u y g a rl 3 2 6
is ra f 363
istih d a m 2 4 5 ,2 5 2 .3 8 9
i a h l k 377

405

i} daviaup yasas 356

i elii 377
i zgrl 161
igc 225
ile vektr 109, III
ilerler 107
isizler 254
isizlik 37.93.136.137.138.142, 154.
199.223.229.256
isizlik sigortan 185.186.234
isizlik yardm 136
talya 129.138.142.198.360

J
)tinler219
Jamaika 37.139.209
Japcayadl. 132, 184.201.202,203.243,
318,346,358.359.394
Jevenson. WS. 95
Jevons. William Stanley 83
Jung, Kira Dte 318
jya-ardha 331

K
Kabeer, Naila 280
kadn eitimi 267,298
kadn haklan 303
kadn hareketleri 259,260
kadn istihdam 267
kadn mlkiyet haklan 267
kadn okuryazarl 269,270,271,272,
273.274,275,300.301,311
kadn rgden 164
kadnlar 150,151,156,163.164,261,
262,264,265,268,279,299,3 N , 345,
378
kadnlarn eylemlilii 262,263,273,276,
275,277
kadnlarn igcne katlm 300
kadnlarn zgrl 310
kadnlarn refah 273,280
Kahire 327
Kalecki, Mlchal 162,173
Kalinga (imdiki Orissa) Krall 322
kalknma 17,18,20,24.26,28,53.54.
55,56.255.297,384,388,392, 397,
399
kalknma sreci 52
Kalkiha232
406

Kamboya 3 i, 143,258
kamu hizmetleri 190
kamu mattan 182, 184,360. 363
kamu salk hizmetleri 182
kamu riyaseti 34,187.199.201.245.
378.379,386,397
kamusal somutluluk 377
kamusal tartma 115,157
Kant, hnmannel 316,368.369
kapashe41,118.119.186,187. 189. 191
kapasite kmesi 108,110,111
kapasite, perspektifi 395,396,398
kapasite yoksunluu 127.129.133,195
kapaske-yoksulldc 131
kapitalist etik 356
kapitalist piyasa ekoomiri 376
kapitalizm 47.163.354,355,358,360.
377
kapitalizm ncesi 172,173
kar besin maddesi hseketi 238
Kautflya 323,324,325.372
Kayp Kadnlar ISO, 151.152,155,261
kaynaklar 102,385
kaynaklarn emdii 102
kent 232
kent eilimleri 232
Kerala 20,37,38.39,40,66,67,68.70,
132,133,139.155, 1 4 ,215.255,266.
271,275, 304,305,306,307
King, Gregoy 42,105
kr 232
ksmi sralama 119
kiiler aras eitlilikler 116
kiinin kendi imttnlanyU yaamas 195
kiisel ayrklkla; 99
kiisel zgrln deeri 320
kiise] zgrlkler 90,91
kitlese] eilim 61
ktdk31,74,75,93,101,148,211,213,
216,218,222*226,228-231,233*236,
239,242,243,244,246- 252,255,
258,267,282,283,289,393
ktlk krizi 231
ktlk, ligi 31
Klasen, Stephan 152
Knight, Frank 369
kolinarite 120
komnist lkeler 162
Konfiiys 52,319,321,322

K o n f y u s e lik 359
K o n g o D e m o k ra tik C u m h u riy e ti 145
K o n g re 198
K o re 3 1 8
k o tu n m u b u rju v a z i 173
k o ru y u c u g v e n lik 2 5 , 5 8 ,6 0 , 2 5 2 , 253,

256
K o s t R ik a 3 7 ,6 7 ,1 3 9 .2 09
kovaryans 120
k le le r 4 6 .4 7
k lelik 161

kt tarih 102
Kriton 373
k riz krlktan 238
kuraklk 235
K u z e y A J * a 3 6 . 1 5 0 .1 5 1 ,2 6 1 .2 6 6 .
2 7 0 ,3 0 3
K uzey A m erik a 3 1 ,1 2 9 ,1 3 0 ,1 5 0 ,1 8 4 .
2 9 6 ,3 4 6 ,3 9 4
K uzey K o re 3 , 2 4 7 ,2 5 8
K iiba 162
kltrel ayrlklk 332
k flh ilr n g m s la 5 1

kltrel d e K m 3 1 4 ,317
kltrel yabanclam a 2 39

kUJUMer 336
kltr!eraru etkiler 332
kreselleme 328
ktu 153,290,291.305,307
Kyi, Aung Sen Suu 335

L
Lagnuge, Joseph-Louia 42,105
Laos 143
Latin Amerika 296
Lavoisier, Aaloina-Lamem 42,105
Lebow, Richard Ned 240
Lea Tezi 30,208,209.211,212
Lesoto 143
Lewis, WJ i. 391
liberal 90,319,320
liberalleme 180,181
libertarian 49
liberter 3 2 ,3 5 ,4 8 ,9 0 ,9 2 , 9 3 ,9 3 ,2 9 2 ,
293
libeitarlik 80.82,94.123 , 124
Lokayeta333,334
Londra 280

M
Mssstrich A n la m a s 198
Madhya Pradesh 132,143, 3 0 6
mafya 362,371,374
Msharatra 235,247
Msimonidea 327
makroekoflomik istikrar 196
mali muhafazakrlk 195,196,199,200.
201,204
Malthus, Thoms* Robert 25.173,283,
284.289.290.294.295,296,297
Man ami Superman 235
Manchester liberalleri 3SS
Mandarinler 320
Mao 250.351.352
Marshall. Alfred 83,94
Man, Kart 22,47.154.161.173,314,
346.356,390
Maurya mparatorluu 323
Manya, andngupta 323
msyfa 361
Medicaid 191
medya 249.252.257,330.378.379
M ei6l.202
Menger. Carl 339,346.347,351
m e ru lu k eletirisi 213.314
m id fa re 110
M ifflin . H o u g h to n 318
m ilita riz m 2 5 6
M ill, J o h n S tu a rt 8 3 ,1 5 4 , 2 9 2 , 3 3 3 , 390
M ilton, J o h n 2 8 2
M sr 150

miza 396
modemite-51
modernleme 272
Mool mparatorluu 233
M oollu322,326
moksha 321
Mofcyr, Joel 240
Montesquieu 355
moral gler 367
Morishima, Michlo 358
Motityus 143
MTV 328
muhalefet 218.251,252
Muthi, Mamla 270,271,272, 2 7 4 . 300
301,302
Munhi-Cuio-Drize 301
mutabakat 115
407

m u tlu lu k 8 8 ,9 4
m b a d e le 2 1 ,4 3 ,1 1 6 ,2 2 6 ,3 2 8
m lk iy e t 86, 87, 92
m lk iy e t b a k la n 3 0 0 ,3 0 4 ,3 8 9
M sl m a n 219
M y an m a r 33S

N
N a m ib y a 2 0 ,6 7 ,6 8 , 1 4 5
N a m u slu lu k 373
N epal 143
N ew Y ork 143
N e w Y o rk C ity 4 0
N ik a ra g u a 145
N ik h o m a k o s 'a E tik 1 0 2 ,3 8 9
N o z ick , R o b e rt 9 0 ,9 2
N u ssb a u m , M a rth a 4 1 ,1 0 4
n fu s 2 4 ,3 1 0
n fu s art 2 8 4 , 2 8 8 ,2 9 3 ,2 9 4 ,2 9 6
n fu s b o m b a n 302

o -
O 'G ra d a , C o rm a c 236
O E C D 137
o k u ry a z arlk 1 4 8 ,1 5 6 ,1 8 4 ,2 0 3 ,2 1 5 ,
2 1 6 . 2 1 7 ,2 6 9 , 2 9 9 ,3 0 2 , 3 4 5 ,3 5 1 , 3 5 2
ola an st b a l 2 1 2
O is s a 145
O rta v e G n e y d o u A sy a 64
O rtad o u 3 2 6
O rta k G u v e n lik 4 2
o rta k lk alm a s 264
o rto g c o a 120
o to rite r 2 1 0 ,2 5 1 ,3 2 1
o to riter e ilim 3 3 6
o to rite r siy a s e t 3 0
o t o r i t e r i m 5 2 ,2 0 9 ,2 1 0 ,2 1 1 ,3 1 9
o y v e m e p a ra d o k su 3 4 0
l m o ra n la n 156
l m l l k o ra n 3 7 , 139, 140, 141, 146,
3 4 5 ,3 5 0
z k a r 1 6 9 ,3 5 3 ,3 5 9 ,3 6 5 ,3 6 6 ,3 7 6
z e l h a y atn ih la li 193
z e l p iy a sa la r 245
zen d irm e sap trm a s 192
z g rl n arasa! ro l 5 7 ,7 6
z g rl n e itli i 320
z g rl n k o ru n m a s 92
z g ll n k u ru c u ro lil 5 5 ,5 6

408

z g rl n n celi i 90, 9 1 ,9 3
z g rl n u y g u la m a y n 32
zg rl k 19, 9 9 ,1 0 2 ,1 5 7 , 3 1 1 ,3 1 7 ,3 2 2 ,
3 2 4 ,3 3 4 , 3 8 5 , 3 8 6 ,3 8 9 ,3 9 0 ,3 9 3 ,3 9 9
zg rl k n c eli i 293
zg rl k y o k su n lu u 18, 3 0 , 3 2 , 4 8 , 5 2 ,
124
zsay g n n to p lu m sa l te m e lle ri 1 0 2 ,1 9 3
z s e v e k 3 6 6

P
P a k ista n 2 3 ,6 6 .1 4 3 . 1 5 0 ,1 6 2 , 1 6 3 ,2 1 2 ,
2 7 0 ,2 7 5
p a n a y a tla r3 0 8
P a p u a Y eni G in e 143
p a ra sitic 121
P a re to o ptim al! 1 6 6 ,1 6 7 , 293
P a re to , V il e d o 1 7 4 ,1 7 5
P a rtile r 219
P a n e ra o n , O rla n d o 3 1 9
p a y la m a 7 2
P e n c ap 1 3 3 ,2 6 6 , 300
P etty , W illiam 4 2 ,1 0 5 ,3 9 0
P ig o u ,A .C . 83, 9 4 ,1 0 3
P in o c h e t 218
p iy a s a 2 1 , 2 2 , 2 3 , 4 3 , 4 4 , 4 5 , 1 5 8 , 1 ,
1 6 0 , 1 6 2 ,1 6 5 , 1 6 7 ,1 7 0 ,1 7 1 ,1 7 2 ,1 7 6 ,
1 7 7 ,1 8 2 ,2 0 0 ,2 0 1 , 2 3 9 , 3 4 0 ,5 5 1 ,3 5 2 .
3 5 3 , 3 5 5 .3 5 6 , 3 6 0 ,3 6 1 , 3 6 2
p iy a s a d rg tle r 165
p iy a s a y e te rsizli i 182
p la n l k a p ita liz m 357
P la to n 3 2 1 ,3 7 3
P o litic a l A rirhm erick 3 9 0
P o litic a l L ib e ra lism 91
P o lo n y a 1 6 2 ,1 7 3
P o v e rty a n d F a m in e s 93
p ra g m a tiz m 118
P resto n , S s m u e l 71
p ro je c ile r 1 7 8 ,1 7 9 ,3 6 3
P to m ey 123

Q-R
Q uesn ay , F ran o is 4 2 ,1 0 5
R ain w ater, L e e 137
R aj 3 2 2 ,3 9 3
R aj lisa n s 1 3 1 ,1 8 1 ,3 7 2
R ajasth a n 1 3 2 ,1 4 5 ,3 0 6 .3 0 8
R am a, A z iz 334

Rameeluuidran. VJC. 48
Ramayana 334

R u o t, B del Vadez 216

m u amal faaliyetler 173
Ravallion, M ania 64
Rawls, John 9 0 .9 1 .1 0 1 .1 0 2 .1 0 3 .1 0 6 .
113 .114.123,124,134.193.367
R avls' adalet 80
Rawls Faikllk tikesi 383
re fa h 4 l,8 6 .89.90,99 .1 0 2 .1 1 3 ,1 1 6 .
117.157
refahlk.84
Ricardo. David 4 6 ,173
Robbins, Lionel 83,95
Robeitson, Dermis 94
Rodrik. Dani 174
Rowniree. B .S .154
Runciman, W.G. 130
Russell, Bertrand 380
Rusya 145.162

S-
salk 6 1 . 6 2 ,6 3 , 6 5 . 6 7 , 6 8 , 6 9 . 7 0 . 7 1 ,
7 2 ,7 4 , 1 3 3 ,1 3 9 .2 0 3 ,2 6 6 ,3 4 6 ,3 5 0 .

, ,

353 352 389,397

salk hizmetleri 183,201
salk sigortas 141,199
Sahel228,251
sakatlk 128.189
salgn hastalklar 234
Samuels, Paul 116
Samuray 359
San Francisco 40,143
sanayiciler 172
sanayileme 56
an od a n" anasamgraha 334
savag on yl 73
sava parlamas 232
savalar 256
savurganlar 178,179,363
sayg grme hakla 315
Scanlon, Thomas 134
Science and Culture 158
seilmi kapasite kyaslamas 119
seme 8 5 ,9 7 ,3 9 0
seme zgrl 49
sefalet 215,293. 380
Sea,Am artya333
serflle giden yol 162

s e n n iy e 39S
serv e t 2 8 . 2 9 . 3 5 , 3 6 , 4 1 , 4 5
S E W A I6 5
S h a k e sp e a re 3 6 7
S b a n c a 2 3 8
S h a w , G e o rg e B e rn ard 2 3 5
S id g w ie k , H e n ry 83
S ie n a L e o n e 145
s ig o rta 102
S in g a p u r 3 0 ,1 3 2 .2 0 7 , 2 0 8 .2 0 9 , 2 1 1 .
2 4 3 .3 1 9 .3 2 1
S in g h , M w i n n h m 181
s m ffc 3 3 1 ,3 3 2
s iy a s a l d e tle r 51
s iy a s a l h a k la r 2 0 6 ,2 0 7 .2 4 9 .2 5 5
s iy a s a l z g r iik 2 5 . 4 9 .5 8 . 1 7 5
s iy a s a l v e k i is e l z g iliik 31
s iy asi h a k la r 2 0 8 ,2 1 3
s iy a s i v e m e d e n h a k la r 3 2 , 2 1 0 .2 1 1 ,2 1 2 ,
2 1 4 ,2 2 0 .2 2 1
S m e e d m g , T im o th y 137
S m ith , A d a m 2 1 , 4 1 . 4 4 . 4 6 , 5 5 . 1 0 0 . 1 0 5 .
1 3 0 . 1 3 4 ,1 5 4 . 1 7 2 ,1 7 3 . 1 7 4 .1 7 5 . 1 7 6 ,
1 7 7 . 1 7 8 ,1 7 9 , 1 8 4 .3 2 8 . 3 3 9 .3 4 6 . 3 5 1 .
3 5 4 , 3 5 5 , 3 5 7 , 3 5 8 .3 6 3 , 3 6 5 ,3 6 6 . 3 6 7 ,
3 6 8 , 3 6 9 , 3 7 3 ,3 7 4 , 3 9 0 .3 9 5 , 3 9 6 .3 9 7
Sobhan, R ehm an 276
S o u k S a v a 1 4 8 ,2 5 1
S o m a li 2 4 2 ,2 5 1 ,2 5 8
S o m a v ia , J u a n 49
a u u 3 2 , 2 9 2 ,2 9 3
s u u h k 84, 86
s o ru m lu lu k 3 6 4 , 3 6 5 ,3 8 1 , 3 8 2 ,3 8 3 . 4 0 0
s o n m lu lu k siste m i 3 4 9
so sy al b irik im 99
so sy a l g v e n lik 6 7 ,3 2 8
S o v y e e r B h i 1 4 8 ,1 6 1 ,1 6 2 ,2 5 1 ,3 5 7 ,
358
s m rg e cilik 251
s zle m e ler 325
S p en cer, E d m u n d 2 1 4 ,2 4 0
S ri L a n k a 2 0 . 2 1 .3 7 , 6 6 ,6 7 ,6 8 . 1 3 9 ,
1 4 3 ,2 7 5
S rin iv a sa n , T .N . 1 1 5 ,1 1 6
St. L o u is 4 0 , 143
sta n d a t d a v ra n 311
S tigler, G e o rg e 3 6 6 ,3 6 7
S tu art, Jam e s 3 5 5
S u d an 3 1 ,2 4 2 ,2 4 3 . 2 4 6 .2 4 7 . 2 5 1 ,2 5 8

409

S u g d e n , R o b e rt 116
S u ltan S elah ad d in 327
S u n d a rta n 205
S u z u m u ra , K o ta ro 359
S w ift. J o n a th a n 44
e ffa flk g v e n ce le ri 2 5 , 5 8 ,5 9 , 2 5 3
e y se! 143
id d e t 2 7 6 , 277
iile r 219
ili 218
in to ist3 1 8

to p lu m sa l ro l 127
to p lu m sa l seim 386
to p lu m sa l sem e 1 1 5 ,3 4 3
to p lu m sa l sem e so n m u 386
to p ra k re fo rm u 2 0 1 , 3 5 1 ,3 5 2
T o w n se n d , P e te r 130
T rev e ly a n , C h arles E d w a rd 241
T u la k m p a ra to ra 233
tu ta rllk e le tirisi 3 1 4 ,3 1 5
t k etim te o risi 116
t k etim y a r 130

u-

T ag o re, R ab in d ra n ath 3 3 0
T aliban 5 2 .3 3 4
ta m k y a sla m a 119
T am il N a d u 2 1 4 ,3 0 6 , 307
T a n zan y a 251
ta ra fsz g z le m ci 354
T aw ney356
T aylan d 1 3 2 ,2 0 3 ,2 1 2 ,2 5 6 ,3 1 8
T ay v an 6 2 , 6 5 ,6 6 , 1 3 2
te k n o k ra si 115
te k n o lo ji 225
te m e l d e e rle n d im e 110
tem el h a k la r 93
te m e l k a p a s ite le r 148
te m e l z g rl k le r 5 6 , 106, 170
te m e l s iy a s a l h a k la r 388
te rs b e sin m a d d e si h arek eli 231
te v ik le r 186
T h atch er, M arg aret 1 9 6 ,3 8 7
T h e F a e r ie Q u een e 2 4 0
T h e N e w York T im es 303
T h e T h e o ry o f E c o n o m ic G ro w th 3 9 1
T h e T h e o ry o f M o r a l S e n tim e n ts 3 4 6 ,
3 6 3 ,3 9 5
T h e W ea lth o f N a tio n s 130
to p lu m sa l a d a le t 3 3 0 ,3 4 4
to p lu m sa l cin siy et 1 2 7 ,1 2 8 , 2 6 6 ,2 7 2 ,
2 7 6 ,2 7 7 ,2 7 8 ,3 1 1
top lu m sal cin siy et e itli i 1 6 3 ,3 7 7
top lu m sal cin siy et eitsizli i 1 2 9 ,1 5 0 ,
270
to p lu m sa l d e iim 398
to p lu m sa l d lam a 154
to p la m sal d zen lem e 3 4 4
to p lu m sa l frsa tla r 2 5 ,5 8 ,5 9
toplum sa] g e lim e le r 397

410

U k ra y n a 3 1
u lu sa l g e le n ek 331
u lu sla ra ra s b ir s iy a s e t v iz y o n u 2 0 4
U lu slararas P a ra F o n u 1 9 9 ,2 5 3
u lu slarn serv eti 395
u m u tsu z y a a m la r 3 8 0
U N D P 104
U N IC E F 104
U p a n ish a d 334
u ta n d u y m a d a n in san i in e k m a 105
U tta rP ra d e 132, 1 4 5 ,2 6 6 ,3 0 6
u y g u n a ile b y k l 3 7 7
n c D n y a 2 2 ,1 4 3 ,2 0 6
re m e 303
re rim im k n la r 225
ille tk e n y e te n e k le r 3 9 6
to p y am 3 4 0

V-W
V ie tn a m 1 6 2 ,3 1 8
V jo la n te , L u cian o 374
W ade, R o b e rt 3 5 9
W ash in g to n D .C . 4 0 , 143
W ealth o f N a tio n s 3 4 6 ,3 4 7 , 395
W eb er 356
WiDter, J a y 7 2
W olfen so h n , Ja m e s 1 5 ,1 8 0
W ollo 2 3 8 ,2 3 9
W ollo k tl 231
W o llsto n ecraft, M a r y 259

Y
Y ah u d i S o ru n u z erin e 314
y a n g -lie n 3 7 2
y a p m a z g rl 168
y a rd m se v e rlik 3 6 6

Y asa la r 373
y a ? 127, 128
y a a m k a lite s i 4 1 ,7 0 ,7 1 , 117
y a a m s resi 6 6 , 7 0 , 7 1 , 7 3 , 7 4
y a a m ta rz la n 3 9 6 ,3 9 7
Y em en 143
y e n i t k e tim g r 4 2
yerleik, d a v ra n k u ra lla n 3 7 4
y e rle im y e ri 1 2 7 ,1 2 8
y e te rli b e sle n m e 107
y e te rsiz b e sle n m e 128, 146, 147, 156,
18 8 , 2 2 2 ,2 2 5 ,2 8 3
y e tk i z m lem e si 2 2 5
Yew, L e e K u a n 30, 2 0 8 ,3 1 8
y o k su l 1 2 7 ,1 3 4 ,1 3 6 ,2 7 2 ,1 9 3
y o k s u llu k 3 6 . 6 5 , 9 0 , 9 3 , 101, 126, 130,
131, 1 4 1 ,1 7 0 , 1 7 1 . 2 0 6 ,2 2 3 ,2 3 4 ,2 3 7 .
2 5 5 , 2 5 6 , 3 0 8 , 3 1 0 ,3 4 5 , 3 6 0 ,3 6 5 , 3 7 7 ,
386
Y o k su llu k Y asalar 1 7 2 ,2 3 9 ,2 9 6
y o k s u n 136
y o k s u n lu k 7 0 ,8 9 , 8 9 .9 0 ,1 2 6 , 1 3 1 ,2 1 5 ,
2 5 5 , 2 5 6 ,3 8 0
y o ls u z lu u n le m e ta h sisa t 3 7 2
y o ls u z lu k 3 7 1 ,3 7 2 ,3 7 5 ,3 7 7
Y ou , J o n g -II 2 5 7
y o z la m a 193
Y unus, M u h a m m e d 2 7 8 ,3 7 4
y k sek e n fla sy o n 198
y k s e k z ih n iy e tti d u y g u sallk 377

z
Z a ire 145
Z a m a g n i, S le fa n o 361
zih in sel u y u m 112
Z n b a b v e 3 1 , 1 4 3 ,2 4 5 . 2 4 6 ,2 5 2
z o ru n lu y k m l l k 3 1 6
z o ru n lu lu k la r 41
z o ru n s u z y k m l l k 316

411

M ichel Henry

B arbarlk
tncelsmelev: Ij.k ErgOden/185 sayfa/ISBN 975-529-131-2
B a r b a r lk a n y a y o r u z . n s a n lk ta rih in d e i l k k e z b ilg i v e k lt r b ir b i
r in d e n a y n ld . C a n a v a rla a n b ilim b tiin h is s i z e llik le ri v e y a a tn d n y a
m z d a n k o v d u . Y a a m n k e n d in i g e li tirm e s in d e n b a k a b i r e y o lm a y a n
k lt r, m o d e rn li in b e i i A v r u p a 'd a n d la n d . d e o lo jile r in s a n n y o k
o lu u n a v g le r y a d ry o r. Y a a m a s tra b m d in d in n e n in te k a r e s i m e d y a tik e v re n e s n m a k ...
Y a a y a n e n n e m li d n r le r d e n M ic h e l H e n r y 'n in B a r b a r lk a d l b u
g l v e k k rtc e s e ri, a m z d a in s a n n y o k e d ili in e b i r k a r k tr.
A m a m its iz v e a r e s iz b ir k a r k tr, n k in s a n l n y a a d b u g n
k k r iz n e g e ic id ir, n e d e y e n i b ir u y g a rl n k a o tik b a la n g c n a i a r e t e t
m e k te d ir. Y a a m n n e o ld u u n u a n la m a d a n b u b a r b a d t a n la m a k m m k n
d e ild ir. Y a a m , k e n d in i h is s e tm e , d u y m a , d u y a rl o lm a h a lid ir. K e n d in i
d o ru d a n h is s e d e n , b ile n b u y a a m n b iy o lo jik a ra trm a n n k e f e tti i h c
re s e l f a a liy e tle b ir i k is i y o k tu r. Y a a m , h e th a n g i b i r n e s n e y le o la s t m
ili k ile rd e n v e t m k a v ra m la rd a n n c e , i e rd e n y a a n r. G z le g r lm e z
i l k v e rid ir , in s a n lk i in b ir d n y a , b ilg i v e y a a l b u v e r id e n y o la k a ra k
m m k n d r B iz im d n y a m z , te rim le rin Y u n a n c a a n la m la r y la e s te tik v e
p a te tik tir, y a n i d u y u m la rd a n v e h e y e c a n la rd a n ib arettir,
K illt r, g e li e n , a la n , k e n d in d e n b y y e n y a a m n k e n d is id ir. S a n a t, e tik
v e d in , y a a m n b u te m e l e h re le rid ir. B u s a p ta m a , b ilin e n t m u y g a rlk la r
i in g e e r l id ir A m a m o d e m to p lu m d a ; y a ra tc lk y e r in i c a n s k n ts n a ,
k u ts a llk u m u ts u z lu a , e itim u y u m a b ra k m tr. B u d u ru m u n n e d e n le rin i
a ra tra n M ic h e l H e n ry , b ilim in y a a n u u n u ttu u n u b iz le re h a trla tm a k la
dr. D u y a r lk v e d u y g u la r d e v re d t b ra k lr k e n n e s n e lli in h k m ra n l
b a la m tr. B u n u n a n la m in s a n z n e le r in in s a h n e d e n d la n m a s , v a rlk la
rn n y a d s n m a s , a lg la rn n y a n ls a m a o la r a k k a b u l e d ilm e sid ir.
T e k n i in z e r k i le y i in e ; d o a b ilim le r in in n e s n e lli iy le b y le n m i s z d e -in s a n b ilim le rin in c a n l b ir e y i u n u tm a la rn a ; s a n a tn ld n e v e k u ts a
l n y o k o ld u u n a ; n iv e rs ite n in m e m u r r e te n m a k in e le re d n t n e v e
g id e r e k ta h rip o ld u u n a ; y a p a y lk la r n b irb irin i iz le d i i m e d y a tik b ir g a c e llik lg n l n a d ik k a t e k e n M ic h e l H e n ry , b ilim s e l m o d e lin e z ic i h e g e
m o n y a s y la m c a d e le e tm e k te d ir. B u m o d e lin , h i g e re i y o k k e n , h e r y e r
d e v a ro lm a s H e n r y y e g re b i r in s a n lk su u d u r.
" E n f o r m a tik a n a p ta lla r a " o ld u u n u s y le y e n v e z n y a ra tc la r
m a rjin a lle irk e n e s e rle rin in d e a d m a d m y a s a d h a itild i in i b e lirte n
M ic h e l H e n r y d e , S c h o p e n h a u e r v e N ie tz s c h e n in a rd n d a n s o rm a k ta d r:
Y a a m , n a s l o ld u d a k e n d i k e n d in i y o k e d e r h a le g e ld i?

S. B ow les-H . G intis

D em okrasi ve K apitalizm
M L K Y E T , C E M A A T V E M O D E R N
T O P L U M S A L D N C E N N E L K L E R
incelemelev.: Osman Akmhay/321 stzyfallSBN 975-539-116-9
F ran srad an inceye k ad ar birok d ile c v rilc n em o b -asi ve K apitalizm 'in. grd
ilgiyi h a k l karan ok iddial b ir p ro jesi v a r B a l'n ra ik i temel toplam sal dn
c e v e siyaset gelenei o lan Liberalizm i v e M arksizm! k y asy a eletirerek, bu gele
neklerin k azam m lam u d a zm leyen alternatif b ir ra d ik a l dem okrasi teorisi in a e t
m e k B u teoriyi y azarlar postlibcral", k im i eletirm enlerse "postuaksist" diye adlandrycFar.
Bow les v e G intis. s e n dnem lerde n e ykan, ik tisat ideolojisi y a d a iktisadi lal
kart teorilere o k nem li katklarda bu lu m y tlar. Tem ci politik projelerinin insan
larn k en d i b ireysel v e kolektif tarihlerini kendilerinin yazabilm eleri olduunu belir
tip lib eralizm in iki tem el ilkesineAtHinuna b u dorultuda sahip kyorlar: Bireyle
rin adil b ir toplum da ioaneraeyecek h a k la n olm as gerektii anlam nda zgrlk',
v e halkn ken d i yaamm etkileyen kararlarda sz sahibi olm as gerektii anlam nda
D em okrasi. A m a liberalizm in, bu ilkelerin toplum un h an g i alanlarna uygulanm as
gerektii konusunda g etirdii keyfi uurlara d a k ar ykyorlar. Bowlcs-Gintis
zel alann sadece zgrlk norm uyla deerlendirilm esi uygun olan ahu olduu
nerm esine katlrlar. A m a zgrlk v e D em okrasi'ra uygulanm asn gerektiren
iktidarm toplum sal onaylar douracak ekilde kullanld h e r alan "kam usaT dr
onlara gre. Liberalizm in (em el saptrm as, a ile ve ekonom i gibi toplum sal alanlar,
zel alanlar diye gstererek, dem okrasi adna yaplacak h e r trl eletiriden m uaf
tutm aya almasdr.
O ysa kapitalist ekonom i, tam d a serm ayeye re tim ve y a tm m sn denetleyip ynlen
dirm e ve d evletin ekonom ik politikasn etkilem e glerini verdii iyin, kam usal
b ir alandr. D em okratik hesap verm e m ekanizm alarna h ib ir biim de tabi tutulm a
y a n b ir iktidarm b ir avu serm aye sahibi v e irketin elinde younlam asna yol ayan
kapitalizm , dem okrasinin nndeki en b y k tehdittir. K apitalizm iyin dem okrasi bir
s st r A ilede, okulda, iyerinde dem okratik o lan hibir ey yoktur.
K apitalist toplum lann tarihi, yurtta haklaryla m lkiyet h a k la n arasndaki alm a
n n tarihi olmutur. K apitalizm e kar giriifen bttin m u h alefet hareketleri M arksim in sn f sylem ini deil, "haklar soylem i"ni benim sediklerinde etkili olabilm iler
dir. Szlnde seme, bireysel zg ri k kii haklar, despotizm , hatta dem okrasi
gibi kavram lara hibir zam an tem el anlam lar yklem em i v e ekonom ik olm ayan ta
hak k m biim lerini ikincilletirm i edan M arksizm, b u anlam da m utlaka alm aldr.
K apitalizm e kar S o l'u n grevi, re tim v e yatrm larn serm aye tarafndan deil top
tum tarafndan dem okratik yollarla denetlenm esini salayacak biim de yurtta hak
larnn kapsam n geniletm ek, herkesin k a b u l edilebilir b ir geim standardna sahip
olm a hak k olduunu kabul ettirm ek v e esas olarak ekonom ik faaliyetlerin birer
am a deil, insani gelim enin zalar olduunu gsterm ektir. nsani faaliyetin arketipi. liberallere gre seim . M aksistlcrc gre em ekse. S o i'a gre renm e ol
maldr:
K iinin, h e r trl tahakkm ilikisinden uzakta, yeteneklerini ve kavraym srekli
gelitirdii, kendini v e hayal yaratm anm h azzn yaad b ir renm e sreci...

Benjam in Barber

G l D em okrasi
Y E N B R A N K A T IL IM C I S Y A S E T
hcelemelev.: M ehmet Bepki/375 sayfalSBN 975-539-080-4
G l D e m o k r a s i h e m lib e ra l ta h a y y l n u ik m u n n e k a d a r d a r o ld u u n u
g z le r n n e s e rm e s i, h e m d e a lte r n a tif b i r d o ru d a n d e m o k ra s i ta s a n n u
g e li tire re k k a m u s a llk , y u r tta lk v e c e m a a t k a v ra m la r e lra fin d a y e n i ta r
t m a la r a m a s b a k m n d a n , T r k iy e s o lu n u n g n d e m in e n e m li k a tk la r
d a b u lu n a b ile c e k b ir k ita p . B a r b e r k ita b n ilk b l m n d e , c lz d e m o k r a
s i" a d m v e rd i i lib e ra l d e m o k ra s i a n la y n a fe ls e fi v e s iy a s a l a d a n o k
s e r t e le tir ile r y n e ltiy o r. L ib e r a liz m in k n o k ta s b ir e y in ta n m la y c
z e r k li i, m a h re m iy e ti, y a ln z l v e m u tla k h a k ! a n d r S iy a s e t ta s a rm
b ire y " , h a k la r" , z g r l k " v e a d a le t" g ib i, i e ri i s iy a s a l p ra tik te n n
c e n o r m a tif o la r a k b e lirle n m i s o y u t k a v r a m la r la o lu tu ru lu n L ib e r a l, s iy a
s a l p ra ti e h a k ik a tin m u tla k k e s in li in i k a z a n d r a c a k te m e lle r a r a z B ilg i
a n la y te k b e n c id ir. D n y a k im s e n in b a k a la r i in v a ro lm a d b i r d n y a
d r : O n u n d n y a s n d a k a m u s a l h i b ir e y y o k tu r; v e r im lilik v e y a r a r h e s a
b h e r e y in n n e g e m itir. K a r d e lik d u y g u s u , g e n e l ira d e , b a ili k i
s i, z e l a la n n d n d a s e v g i, in a n y a d a b a llk y o k tu n L ib e r a liz m in in
s a n s a ld u g a n , a g z l , h e d o n is t v e y a ln z d r; o rta k L am a clk , d a y a n m a
v e b irlik te v a ro lu p o ta n s iy e lin d e n y o k s u n d u r. B a r b e r 'n b u n u n y e rin e
n e rd i i g l d e m o k ra s i ta s a rm n d a s iy a s e t, a d a l e t v e z g r l k g ib i
k a v ra m la ra d a y a n m a z ; b u n la n m m k n k la n p ra tik tir, i n s a n l a r b e lli s o y u l
h a k ik a tle r e r z a g s te r d ik le ri i in y u rtta o lm a z la r, y u rtta h a lin e g e ld ik le
r i i in u y g u n p r a tik h a k ik a tle r y a ra tm a y a m u k te d ir k i ile r o lu rla r. D e m o k
r a s i b ir a r a d e b ir a m a o ld u u i in s iy a s e t d e , y o lc u lu u n v a rm a k k a
d a r n e m li v e y o lc u la r a ra s n d a k i ili k ile rin v a ra c a k la rm s a n d k la n h e d e f
l e r k a d a r y a a m s a l o ld u u b i r y o lc u lu k tu r B u ta s a n n , y u r tta la r n s iy a s e t
s re c in e a k tif k a tlm m g e re k tird i i i in te m s ili d la r. G l d e m o k ra tik
c e m a a tte y u rtta la r b irb iie rin e k a n la y a d a s z le m e y le d e il, o r ta k a t
m a la r a o r ta k z m le r a ra m a y a y n e lik o r ta k ilg ile ri v e o r ta k k a h lm J a n y l a b a la n a n k o m u la rd r. D e m o k ra s in in g re v i, y u rtta la rn s iy a s a l y a rg
g c n b e s le y e c e k k u ru m la r v e i le y i le r b u lm a k tr. B a r b e r s o n b l m d e
i s e y u rtta lk tasarm n n h a y a ta g e irilm e s in in n n d e k i e n g e lle r i in c e le
y i p y u rtta lk e ilim in in n e m in i v u r g u la r v e b ir d iz i s o m u t, u y g u la n a b ilir
n e r i g e tirir: S e m t b irlik le r i v e y u rtta ile ti im k o o p e ra tifle ri o lu tu rm a k ,
e v re n s e l y u r tta lk h iz m e ti, i y e ri d e m o k ra s is i; y e n i b ir m im a r i v e k a m u
s a l a la n in a e tm e k v b .
m e y e a ra n b ir k ita p .

n sa n

te m e l a la n b ir s iy a s e tin

im k n la rn

dn

M . A lbert & R. Hahnel

G elecee B akm ak
2 1 - Y Z Y IL N K A T IL IM C I E K O N O M
Incetem el evO sm an Ahnhny/299 sayfa!ISBN 97S-S39-07I-S
E s k id e n k a b a M a r k s iz m le z d e le tir ile n e k o n o m i, h a y a t b e lirle r te z in i
m a a le s e f o k e itli to p lu m k e s im le r i k a b u lle n ir o ld u a r tk . lik ile rim iz ,
a k la n m i 2 , b u g n m z , g e le c e im iz , k s a c a h a y a tla r m z e k o n o m in in
" ip o te i" a ltn d a . E k o n o m ik g e re k lilik le rd e n s z e d ild i m i a k a n s u la r d u
ru y o r. H a y a l g c n d e n y o k s u n p o litik a c la r, e k o n o m i u z m a n la n v e g a z e te
c ile r z e lle tirm e , p iy a s a " g ib i s z d e z o r u n lu lu k la r k a r s n d a e s a s d u
r u a g e ip , in s a n c a y a a m a k ta n , z g r l k te n d e m v u ra n la r " a lte rn a tifin n e
k a rd e im , b a k k o m n iz m d e k l i te " d iy e p a y ly o r la r O n la n n g z n d e
e k o n o m i k o n tro l e d e r e k in s a n i a m a la rla y n le n d ire b ile c e im iz b ir t o p
lu m s a l f a a liy e t a la n d e il, h a y a tm z o n a g r e ta n z im e tm e m iz g e re k e n
b ir z o r u n lu lu k la r a la n . G e le c e e B a k m a k h e m b u z o r u n lu lu k ta sa rm m
r e d d e tm e s i h e m d e y a p iy a s a e k o n o m is i" y a d a k o m u ta e k o n o m is i k
m a z m a p k a tlm c e k o n o m i a d v e r ile n b i r n c y o lu n u y g u la n a b i
lir li in i k a n tla m a s b a k m n d a n a k n e m li b ir y e rd e d u ru y o r. A lb e r t v e
H a h n e l v e rim li b ir e k o n o m in in h iy e r a r ik a l m a d z e n in i, e its iz t k e ti
m i v e e g d m le y im f a k t r o la ra k d a p iy a s a y z o ru n lu k ld v a rs a y m n a
k a r k y o rla r. Y a z a rla ra g re e k o n o m ik h a y a t d a y a n m a , e itlik , z g r
l k , a d a le t v e y a ra tc lk g ib i te m e l d e e r le ri g z e te r e k d i e r ik i a lte rn a tif
te n o k d a h a v e rim li b ir in im d e y n le n d ir m e k m m k n v e s o n d e re c e g e
r e k li, K a t l m a e k o n o m i p ro je s i, i y e r le rin d e h iy e r a r ik b ir y a p la m a y
im k n s z k la n s re k li ro ta s y o n v e h e rk e s in e il o r a n d a y a r a t n v e ru tin i
l e r y a p m a s n s a la y a n i b ile im le r i g e li tirilm e s in e te m e l n e m atfe d iy o r.
B y le lik le k o m u ta e k o n o m is in e o ra n la d a h a y a r a l n o ld u u s u g tU n n e z
o la n p iy a s a e k o n o m is in in y a r a tc l n y a y g n la m a s n n n n e k o y d u u
h iy e r a r i e n g e li d e a lm o lu y o r. P r o je , re tim i s a b it b i r g ru b u n d e il a
l a n la r d a n o lu a n b ir k o n s e y in y n le n d irm e s i, te lim v e t k e tim a ra s n d a
k i d e n g e n in h e r k e s in b ilg is a y a r la r y o lu y la k a tla b ile c e i e s n e k v e d e m o k
r a tik b ir p la n la m a s re c iy le s a la n m a s g ib i s o m u t v e a y n n i a n y l a s e rim le n e n n e rile rle g e li tiriliy o r. A B D 'd e 1 9 9 1 d e y a y m la n m a s n d a n s o n ra
h a ra re tli b ir o k ta rt m a y a y o l a a n v e s o n d e re c e o lu m lu e le tir ile r a la n b u
k ita b n n e m li e rd e m le rin d e n b iri d e , e k o n o m i g i b i n o rm a ld e h a k k n d a h e p
te k n ik b ir j a g o n k u lla n la ra k y a z la n b ir a la n , o k y a ln v e k o n u y a ta m a
m e n y a b a n c o la n in s a n la r n a n la y a b ile c e i b ir s lu p la a n la ty o r o lm a s.
B u d a b irile r in in s re k li o la ra k b iz im a d m z a k a r a r la r v e r ip h a y a tm z b e
lir le d i i b ir a la n d a a r tk b iz le rin d e s z a la b ilm e m iz i m m k n k ly o r. E n
n e m lis i d e e k o n o m in in b iz i d e il b iz im e k o n o m iy i y n e te b ile c e im iz i
g s te riy o r. H a y a tin h e r a la n n d a z g rl k ta le p e d e n le r in v e s o m u ! p ro je e r
a ra y a n la r n e s g e m e m e s i g e re k e n b ir k ita p G e le c e e B a k m a k .

John O N eill

Piyasa
E T K , B tL G l V E P O L T tK A
f/crm rirvircn: n Sficr KaycOllS sayfa/ISBH 975-539 J3 7 -4
P iy a sa , h a y alm z n m e rk e z in e o lu rd u ; v a rl n so rg u lam ak , n ite li in i ta rt
m a k , k stla n m a sn a d a ir im a d a b u lu n m a k b ile b a n a z lk o la ra k a lg lanm aya
balan d . P iy a s a v e p iy a sa -d alan larn s n rla n b irb irin e k a n t; to p lu m sal,
bilim sel, k lt re l b o y u tla ry la h a y a n k e n d isi d e p a z a r y e rin e d n t . B ilim
ad am lar p iy a s a irk etleri i in ( a l y o r san a t p iy a sa s d iy e b ir re k a b e t o rtam
v a r a k a d e m ik k u ru lu la r b n y e le rin d e k i ren cilere ( - m te rile re ) bilim sel
alm a n n e rd e m i o la ra k o k p a r a k a z a n m a n n yoilarun, g steriy o r. P iy a ta ,
o m u rg a sz g v d e siy le h a y a tm z a h e r d z e y d e n fu z ediyor.
" R e a l so sy a liz m "in k n d e n s o n ra S o l'd a v e Sa 'd a P iy a s a ekoo o m isi"n in
e rd e m le rin e d a ir ta rih i b ir u zla m a g erek leti. J o h n O N e ill. P iya sa : E rik, B il
g i v e P o litika 'd a . re h a v e te k a p lm a d an b y k b ir cesa re tle b u u z la m a n n te
m e lle rin i so rg u la m a y a g iriiy o r v e p iy a sa c te z le ri m e rc e k a ltn a alyor. P iy asa
ta n m a la rn a d am g asn v u rm u a n a m e se le le rd e n y o la k a ra k a sln d a p iy asa
sav u n u su n u n n e k a d a r tu tarsz b ir v a rs a y m la r y n n a d a y an d m g ste rm e k
le k alm y o r, p iy a sa n n to p lu m sal, k lt re l v e e tik a d a n in s a n y a a m m n a sl
te h d it e tti in i d e t m v ah am etiy le o rtay a k o y u y o r. B a ta b ilim p iy a sa s n a d a ir
tartm alar o lm a k z e re , p iy a sa n n y a ln z c a m e v c u t y a a m m z d e il, g elece
im izi d e b o y u n d u ru k a ltm a a ld n g steriy o r. O 'N e ill'e g re , A ris to d a n g
n m z e m iras k a la n " iy i y a a m a k " a rtk b e n c illik , h rs v e m lk iy e tle l l y o r
d a y an m a y e rin i re k a b e te n ra im ...
B u alm a , p iy a s a ta h a k k m n e k a r y k sele n tiz b ir lk d e il; i e rd i i a n
lam b y k b ir a k lk la ifa d e e d e n to k b ir ses d a h a z iy a d e. B u n e d en le p iy a
s a y la ilgili tartm alarn h a n g i n o k ta sn d a o lu rsa o lsu n , etik -len /v icd an d an /erd e m d e n h a b e rd a r o lan larn d u y m a z lk ta n g e le b ilec e i b ir ses deil- A y n c a , y a z arm p iy a sa y a a lte rn a tif o la ra k sav u n d u u b irlik so sy a liz m i y a k la m d a r
g tlen m en in toplum sa] y a a m d a k i ro n ii h atrla m a m z a sn d a n z e rin d e ta r
tlm a y b a k ediyor.
Bu kitap, toplum sal y a a m d a p iy asa ilikilerinin a sl yeri hakkm daki tartm ay ye
niden b a la tm a s nedeniyle kesinlikle b y k n e m e s a h ip . B unu analitik netlik, v a
e in e a z rastlanr titizlikle g e rek letiriy o r-ay n z am an d a . O'NeiH'in ilgilendii lite
ratr ko n usunda eitim alm am okuyucular iin d e g a y et anlalr, h atta coku
uyandrc b ir tarz var.*
Ted B enlon, E sse x niversitesi
Su kitap, p iy asa sistem inin aklclna dair esk i v e yeni argm anlarn u s ta c a bir
analizi ve eletirisi. P iy asalar hakkm daki tartm ad a uzun bir s re m ihenk ta ola
cak ; a y rca etik, politika ve so sy a l bilim felsefesi alan larn da d a nem li tartm alara
k atk d a bulunacaktr."
A ndrew Collier, S outham pton niversitesi
Benim gibi, yazarn tam am en yanldn d n en lere kesinlikle tavsiye ediyorum
bu kitab, nk onlar d a zevkle okuyacak, kendilerini d n m ey e s e v k ettiini
g re c e k v e cev ap verm ek isleyecekler. le toplum sal felsefe a la n n d a bir al
m ann byle olm as gerekir.'
Je re m y S h earm u r, A vustralya U lu sa l niversitesi

inanlmaz bir bolluk, gelime ve zgrln, olaanst br yoksulluk

yoksunluk ve baskyla br arada yaand dnyamzda modem kalknma
teorileri, hem kiisel kara dayal davrana. hem de toplumsal baarnn
fayda temelh bir kritere gre deerlendlrlmesine dayanr. Klasik kalknma
teorilerinn ise, baary yaratlm olan toplam faydann boyutlar araclyla
lmesi balamnda, faydac bir karakter tad sylenebilir
Gnmzde hemen hemen tm dnyada. zellikle de bizimki gibl lkelerde
ekonomik byme olmadan toplumsal gelimenin de. bireysel refahn da
mmkn olamayaca; yoksulluun. insanlarn da toplumlarn da elini kolunu
balad kabullenilm gibdr. Yoksulluun en yakc hal ald durumlarda
en temel ncelik "hayatta kalma"ya verilir ve demokratik haklardan dem
vurmak ''lks" olarak grlr. Oysa ktlklarda on binlerce insann yaamn
yitirdi lkeler arasnda tek bir demokras rneine rastlanmaz. bir tek
demokraside ktlk yaanmamas gibi. Evet. demokrasi nemli, ama nemli
olmas, yeterli olduunu gsterir mi?
Amartya Sen, az gelimlin, nc Dnya lkesi olmann bir kader
olmadn ok bast ama somut rneklerle ortaya koyuyor ve bu kadarn
almasnn ha}al olmadn gsteriyor. Arstoteles'ten Adam Smth e,
Rawls'tan Marx'a, Malthus'tan Nozick'e, Konfys'ten Pareto'ya ekonomi
ve zgrle ilikin hemen her gr; Hindistan'dan ABD'ye,
ngiltere'den in'e, Kanada'dan Banglade'e pek ok uygulama
rneini ele alp inceliyor ve insan temel alan blr siyaset
tarznn imkanlar zerinde dnyor. Kalknmann en etkin
aracnn zgrlk olduunu. bu yzden balca amacnn da ..m;_.,
zgrlk olmas gerektini ne srerken, kalknmann temelin
oluturan nedenler zerine kamusal bir tartma balatyor.
Hlntl blln adam Amartya Sen'e 1998 yl Nobel

dl'nO kazandran bu kitap. lklisat

blmlnde etk boyutun vazgelmezlgni vurguamakadr. Sen. kalknmann, gayr saf milli
hasla'nn tesinde. nsanlarn zgrlkleri balamnda anmlanmas gerektnn altn

zmektedr. Kalknma srec. nsanlarn u b e alandaki zgOrlOklennn genletilp

anlamna gemeldr Ekonomik. siyasal. toplumsal. bilgiye ulama (saydaml!\)

be boyut sayesnde, nsanlar
daha yksek gelirlere ularken . daha etmh, salkl ve uzun omrl olmaar mumkn

glendrlmesi

ve kise gvence Brbini amamlayan ve glendren bu

olabilecektr. Sen, politk katlmn nemne iaret ederken insana vurgu yapmaktadr

Gen i ktleler hedeflenerek yazlan kitabn teknik blg gerektirmeden. keyfle okunmas

mmkndr; ama ayn zamanda konu z.erinde youn l amak steyenlere ok gen almlar

sun maktadr.

Profesr Fikret Adaman. Bogaz

Universtes