Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw

Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie

Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na

Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani

samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych

budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w

ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:

spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca

relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu

obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,

rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest

wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by

zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych

wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w

momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy

wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].

Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w

pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk

stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a

nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz

psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.

11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z

tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].

Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].

Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych

jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych

ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze

6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si

jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa

ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].

Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji

zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich

partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby

przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy

Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz

ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa

rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].

W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe

Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].

W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].

W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony

Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty

wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie

twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych

japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez

prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu

pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii

(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie

wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy

onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej

wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo

Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do

1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].

Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono

jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu

Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe

dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si

m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko

zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.

3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia

Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W

wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych

trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.

niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele

III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].
domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch
duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj

rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,

hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej

ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].

W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice

Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].

Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili

miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].

Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].

Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w

pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk

stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a

nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz

psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.

11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z

tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].

Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].

Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych

jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych

ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze

6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si

jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa

ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].

Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji

zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich

partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby

przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy

Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz

ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa

rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].

W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe

Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].

W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].

W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony

Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty

wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie

twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych

japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez

prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu

pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii

(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie

wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy

onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej

wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo

Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do

1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].

Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono

jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu

Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe

dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si

m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko

zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.

3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia

Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W

wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych

trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.

niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele

III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].
domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch
duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj

rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,

hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej

ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].

W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice

Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].

Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili

miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].

Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].

Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w

pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk

stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a

nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz

psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.

11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z

tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].

Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].

Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych

jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych

ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze

6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si

jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa

ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].

Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji

zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich

partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby

przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy

Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz

ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa

rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].

W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe

Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].

W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].

W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony

Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty

wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie

twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych

japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez

prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu

pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii

(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie

wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy

onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej

wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo

Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do

1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].

Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono

jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu

Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe

dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si

m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko

zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.

3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia

Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W

wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych

trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.

niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele

III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].
domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch
duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj

rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,

hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej

ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].

W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice

Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].

Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili

miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].

Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].

Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w

pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk

stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a

nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz

psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.

11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z

tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].

Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].

Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych

jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych

ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze

6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si

jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa

ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].

Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji

zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich

partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby

przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy

Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz

ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa

rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].

W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe

Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].

W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].

W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony

Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty

wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie

twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych

japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez

prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu

pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii

(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie

wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy

onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej

wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo

Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do

1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].

Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono

jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu

Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe

dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si

m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko

zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.

3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia

Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W

wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych

trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.

niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele

III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].
domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch
duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj

rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,

hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej

ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].

W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice

Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].

Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili

miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].

Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].

Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w

pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk

stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a

nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz

psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.

11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z

tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].

Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].

Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych

jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych

ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze

6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si

jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa

ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].

Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji

zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich

partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby

przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy

Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz

ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa

rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].

W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe

Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].

W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].

W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony

Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty

wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie

twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych

japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez

prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu

pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii

(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.
3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia
Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W
wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych
trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie

wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy

onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.
niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele
III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej

wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo

Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].

domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch

duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do

1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj
rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].

Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,
hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej
ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].
W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice
Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono

jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu

Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].
Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe

dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si

m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko

zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].

Masakra w Manili

To wydarze
6 stycznia 1945 roku amerykaska 6 Armia, dowodzona przez gen. Waltera Kruegera,
przeprowadzia zakrojony na szerok skal desant w zatoce Lingayen w pnocno-zachodniej
czci Luzonu. Tym samym zostaa zainicjowana kampania zmierzajca do wyzwolenia
najwikszej wyspy Archipelagu Filipiskiego spod japoskiej okupacji[1]. Do 17 stycznia
oddziay Kruegera cakowicie zabezpieczyy stref ldowania. Zgodnie z rozkazem
gwnodowodzcego obszaru poudniowo-zachodniego Pacyfiku, generaa Douglasa
MacArthura, w nastpnej kolejnoci 6 Armia rozpocza natarcie w kierunku odlegej o 180
km stolicy Filipin, Manili[2]. Tymczasem 31 stycznia 1945 roku, trzy tygodnie po ldowaniu
pod Lingayen, dwa puki 11 Dywizji Powietrznodesantowej ze skadu amerykaskiej 8 Armii
(gen. Robert Eichelberger) wyldoway pod Nasugbu, w poudniowej czci Luzonu.
Oddziay te, nie napotykajc wikszego oporu ze strony przeciwnika, rwnie ruszyy na
Manil[3]. MacArthur liczy, i energiczne uderzenie z pnocy i poudnia pozwoli szybko
wyzwoli filipisk stolic.
Gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach, genera Tomoyuki Yamashita, doskonale
zdawa sobie spraw, e wobec absolutnej dominacji Amerykanw na morzu i w powietrzu, a
take z racji ich zdecydowanej przewagi w dziedzinie logistyki i technicznych rodkw walki,
wojska japoskie nie bd miay adnych szans w starciu na otwartym polu. Z tego powodu
nie zamierza podejmowa walki na obszarze centralnego Luzonu; nie planowa te broni
Manili. Zamierza natomiast wycofa gros swoich oddziaw w trudno dostpne obszary
grskie w pnocnej i wschodniej czci Luzonu, gdzie mia nadziej wcign Amerykanw
w przewlek walk na wyczerpanie[4]. Yamashita rozwaa nawet ogoszenie Manili
miastem otwartym (apelowa o to marionetkowy prezydent Filipin, Jose P. Laurel)[5].
Ostatecznie poleci jednak dowdcy Grupy Shimbu, generaowi Shizuo Yokoyamie, aby w
momencie zbliania si Amerykanw ewakuowa miasto uprzednio zniszczywszy
wszystkie mosty oraz instalacje o znaczeniu militarnym [6].
Rozkazy Yamashity zignorowa jednak dowdca 31. specjalnej bazy morskiej, kontradmira
Sanji Iwabuchi[a]. Kontradmira odmwi ewakuacji Manili, twierdzc, e uniemoliwi ona
wykonanie zada ewakuacyjno-niszczycielskich, zleconych przez dowdztwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej. W rzeczywistoci Iwabuchi wierzy, e filipiska stolica stanowi
znakomit pozycj obronn, a jej opuszczenie bez powaniejszej walki bdzie plam na
honorze japoskich si zbrojnych[7]. Prawdopodobnie szuka take okazji do pomszczenia
klski w II bitwie pod Guadalcanalem, gdzie zaton dowodzony przez niego pancernik
Kirishima[8]. Podlegy Iwabuchiemu garnizon Manili skada si z tzw. Morskich Si Obrony
Manili[b], wspartych przez trzy bataliony wojsk ldowych pozostawione przez gen. Yokoyam
razem co najmniej 17 tys. onierzy[9]. W oparciu o solidn zabudow miasta oddziay
Iwabuchiego rozpoczy przygotowania do obrony.

3 lutego 1945 czoowe oddziay amerykaskiej 6 Armii wkroczyy na pnocne przedmiecia

Manili. onierze 1 Dywizji Kawalerii zdobyli kampus Uniwersytetu Santo Tomas, gdzie
znajdowa si japoski obz dla internowanych osb cywilnych. Uwolniono wwczas co
najmniej 4000 obywateli pastw alianckich, wizionych w obozie od 1942 roku. Tej samej
nocy kawalerzyci zdobyli take Paac Malacaan, stanowicy oficjaln siedzib prezydentw
Filipin. Z kolei 4 lutego onierze amerykaskiej 37 Dywizji Piechoty zdobyli wizienie
Bilibid, gdzie uwolnili blisko 800 alianckich jecw wojennych oraz 530 internowanych
cywilw[10]. Amerykaskie postpy byy pocztkowo tak szybkie, e sztab MacArthura zacz
planowa organizacj parady zwycistwa na wzr tej, ktra miaa miejsce w wyzwolonym
Paryu[11]. Wkrtce jednak japoski opr gwatownie sta. Zacite i obfitujce w ofiary
walki o wyzwolenie miasta prowadzone byy a do 3 marca 1945. Bitwa o Manil okazaa si
jedn z najwikszych bitew miejskich II wojny wiatowej. Stron amerykask kosztowaa
ona 1010 zabitych i 5565 rannych, podczas gdy japoski garnizon zosta wybity niemal do
nogi. W trakcie trwajcych miesic walk najwiksze ofiary poniosa jednak filipiska ludno
cywilna[12].

Zbrodnie japoskie

Filipiska rodzina zamordowana przez Japoczykw

Mieszkacy pnocnych dzielnic Manili uciekajcy przed japoskimi pogromami

Wraz z pogarszajc si sytuacj militarn Cesarstwa oraz rosnc aktywnoci ruchu oporu,
japoska okupacja Filipin nabieraa stopniowo coraz bardziej brutalnego charakteru. Represje
nie omijay rwnie mieszkacw Manili. Pod koniec 1944 roku japoska tajna policja
(Kempeitai) zdoaa czciowo rozbi tamtejsze struktury ruchu oporu[13]. Japoski terror
zaostrzy si zwaszcza po wyldowaniu Amerykanw na Luzonie. W zwizku z
przygotowaniami do oblenia japoskie wojsko przystpio do bezwzgldnej konfiskaty
wszystkich zapasw ywnoci. W Manili rycho zapanowa gd, a ludno cywilna bya
zmuszona ywi si misem psw, kotw, a nawet szczurw[14]. Edwin P. Ramsey,
amerykaski oficer aktywnie dziaajcy w szeregach filipiskiego ruchu oporu, ocenia, e na
przeomie roku 1944/1945 w Manili umierao z godu blisko 100 osb dziennie[15]. W

wybranych kwartaach miasta Japoczycy przeprowadzali akcje oczyszczajce, w ktrych

trakcie zatrzymywano wszystkich mczyzn powyej 14. roku ycia. Aresztowani w ten
sposb Filipiczycy zazwyczaj ginli bez ladu[16]. Poczwszy od 31 stycznia 1945 trwao
take oprnianie stoecznych wizie. Filipiskich winiw politycznych,
podejrzewanych o wspprac z ruchem oporu, wywoono zazwyczaj maymi grupkami na
Cmentarz Chiski bd Cmentarz Pnocny, gdzie byli rozstrzeliwani lub cinani
samurajskimi mieczami[17]. Prawdopodobnie stracono w ten sposb nawet do 2000
winiw[18]. Osoby podejrzewane o przestpstwa mniejszej wagi rozmieszczono natomiast
jako ywe tarcze w japoskich koszarach i instalacjach o znaczeniu militarnym [19].
Natychmiast po rozpoczciu bitwy o Manil oddziay Iwabuchiego przystpiy do realizacji
zada ewakuacyjno-niszczycielskich, co oznaczao de facto doszcztne palenie caych
dzielnic i wysadzanie w powietrze dziesitek budynkw, nierzadko pozbawionych
jakiegokolwiek znaczenia militarnego. Porucznik William Swan z amerykaskiej 1 DKaw
porwna pniej rozgrywajce si na jego oczach sceny do wielkiego poaru Rzymu z
czasw Nerona[20]. Masowe podpalenia dokonywane byy przy tym nie tylko w pnocnych
dzielnicach miasta, ktre jako pierwsze znalazy si w bezporedniej strefie walk, lecz
rwnie w tych dystryktach Manili, gdzie wojska amerykaskie dotary dopiero po upywie
wielu dni[15]. Jednoczenie rozpocza si rze filipiskiej ludnoci cywilnej. Japoscy
onierze wyadowywali swoj zo i frustracj na bezbronnych cywilach, dokonujc
masowych mordw i gwatw. Nastawienie Japoczykw dobrze oddaway sowa jednego z
oficerw, ktry grupie hiszpaskich zakonnikw owiadczy: Amerykanie mog nadej, wy
ju ich jednak nie zobaczycie[21].
Niektrzy autorzy, m.in. Alfonso J. Aluit, czciow odpowiedzialnoci za zbrodnie na
ludnoci cywilnej Manili obarczaj generaa MacArthura. Mia on bowiem popeni tragiczny
bd doprowadzajc do cakowitego okrenia japoskiego garnizonu, gdy w tych
okolicznociach pozbawieni drogi odwrotu Japoczycy wpadli w zbrodniczy sza[15].
Krytycy tej tezy wskazuj jednak, e masowe mordy i gwaty rozpoczy si ju w
pierwszych dniach bitwy, podczas gdy piercie okrenia wok Manili zosta zamknity
dopiero 12 lutego a wic po upywie dziewiciu dni od rozpoczcia walk (kontradmira
Iwabuchi dopiero 17 lutego uzna miasto za cakowicie okrone)[15][22]. W ich ocenie nie
mona rwnie twierdzi, i japoskie wojska nie miay adnej moliwoci odwrotu z miasta,
gdy w trakcie bitwy co najmniej 3500 onierzy zdoao si wycofa za rzek Marikina[15][23].
Wskazuj take, i kontradmira Iwabuchi konsekwentnie ignorowa wezwania do ewakuacji
miasta, kilkukrotnie wystosowywane przez generaa Yokoyam. Kontradmira odmwi
opuszczenia Manili nawet wwczas, gdy dowdca Grupy Shimbu zaproponowa, e uderzy z
zewntrz na amerykaski piercie okrenia, aby uatwi w ten sposb japoskiemu
garnizonowi odwrt z miasta[15][24].
Wiele dowodw, m.in. odnalezione po bitwie japoskie dokumenty, pozwala wysnu
wniosek, i masowe zbrodnie na ludnoci Manili nie byy wycznie ekscesami szeregowych
onierzy i niszych oficerw[5][25]. Ju w poowie grudnia 1944 dowdztwo japoskiego
garnizonu w Manili wydao specjaln instrukcj, nakazujc traktowa wszystkich
Filipiczykw powyej 14. roku ycia jako potencjalnych partyzantw, ktrych naley
zlikwidowa w momencie rozpoczcia bitwy o miasto[26]. Po wojnie znaleli si wiadkowie
twierdzcy, i jeszcze przed rozpoczciem bitwy zostali ostrzeeni przez zaprzyjanionych
japoskich onierzy lub filipiskich kolaborantw, i japoskie dowdztwo zamierza
zniszczy miasto wraz z ca jego ludnoci. Tego typu ostrzeenia otrzyma mieli m.in.

niektrzy czonkowie marionetkowego rzdu Filipin oraz przebywajcy w miecie obywatele

III Rzeszy[15].
Wydane po rozpoczciu bitwy rozkazy zawieray ju szczegowe wytyczne w sprawie
zniszczenia filipiskiej stolicy i wymordowania jej mieszkacw. W jednym z takich
rozkazw japoskie dowdztwo zalecao, aby filipisk ludno gromadzi w wikszych
budynkach, ktre nastpnie miay by podpalane lub wysadzane w powietrze. Zamierzano w
ten sposb oszczdzi amunicj oraz unikn problemw z usuwaniem zwok. Japoskim
onierzom zalecano rwnie topienie ofiar w rzece Pasig[25][26]. Z kolei 13 lutego 1945
dowdztwo tzw. Grupy Kobayashi, walczcej we wschodniej czci Manili, wydao rozkaz, w
ktrym informowano onierzy, i w miecie obok Amerykanw walcz tysice filipiskich
partyzantw w tym kobiety i dzieci. W kolejnym punkcie zaznaczono, i wszystkie osoby
przebywajce na polu bitwy, z wyjtkiem czonkw japoskich si zbrojnych, japoskich
cywilw oraz czonkw specjalnych jednostek budowlanych, bd skazane na mier[25].
Rozkazy o podobnej treci otrzymywali rwnie onierze walczcy na obrzeach miasta. 22
maja walczcy w rejonie Marikina japoski 149. batalion lotniskowy otrzyma rozkaz, aby
nocnym atakiem zniszczy partyzantw znajdujcych si przed przednimi pozycjami
jednostki, a nastpnie spali znajdujce si tam tubylcze wioski[25]. Pisemne rozkazy nie
wyczajc tych, w ktrych nakazywano niszczenie miasta i mordowanie ludnoci cywilnej
wychodziy ze sztabu Iwabuchiego co najmniej do 21 lutego 1945. Oznacza to, i dowdztwo
Morskich Si Obrony Manili co najmniej przez pierwsze trzy tygodnie bitwy byo w stanie
kontrolowa dziaania swoich oddziaw. Z tego wzgldu masowe zbrodnie na ludnoci
cywilnej nie mog by uznane za samowolne ekscesy, bdce wynikiem chaosu i zaamania
acucha dowodzenia[25].
Podczas bitwy o Manil zbrodnicze rozkazy Iwabuchiego byy konsekwentnie realizowane.
Japoscy onierze podpalali cae kwartay miasta, a uciekajc w panice ludno
masakrowali przy uyciu broni maszynowej[27]. Osoby ukrywajce si w schronach i rowach
przeciwlotniczych mordowano za pomoc granatw[28]. Czasami, wzorem praktyk
stosowanych jeszcze przed rozpoczciem bitwy, onierze gruntownie przeszukiwali domy, a
nastpnie mordowali wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn narodowoci chiskiej
lub filipiskiej[29]. Bardzo czsto ofiary zabijano przy uyciu samurajskich mieczy, bagnetw,
a nawet bambusowych kijw[27]. onierze Iwabuchiego nie respektowali przy tym adnych
norm etycznych dokonywali masakr w szkoach, szpitalach, kocioach i klasztorach.
Poniej przedstawiono przykady najwikszych zbrodni dokonanych przez wojska japoskie
podczas bitwy o Manil (w porzdku chronologicznym):

gmach Plaridel przy Calle San Marcelino w budynku tym miecia si przed wojn
siedziba loy masoskiej. Po rozpoczciu okupacji zamieniono go na tajn kwater
Kempeitai, w ktrej wiziono, torturowano i mordowano osoby podejrzewane o
wspprac z ruchem oporu. 7 lutego wszyscy znajdujcy si jeszcze w gmachu
winiowie zostali wymordowani przy uyciu bagnetw. Po zakoczeniu masakry
budynek podpalono[30].
kino w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do budynku
kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie wymordowali ich przy uyciu granatw.
Rannych dobijano strzaami karabinowymi lub pchniciem bagnetu[31].
domy w dzielnicy Paco w dniu 7 lutego japoscy onierze spdzili do dwch
duych parterowych domw kilkuset filipiskich cywilw, a nastpnie spalili ich
ywcem[31].

Krajowy Szpital Psychiatryczny w dniu 7 lutego japoscy onierze uprowadzili 35

pracownikw szpitala. onierze zwizali winiw i podzielili ich na dwie grupy.
Pierwsz grup wymordowano przy uyciu bagnetw; drug zaprowadzono na
pobliski klif i zepchnito do oceanu[32].

Saint Paul College w dniu 9 lutego japoscy onierze zgromadzili w szkolnej

kaplicy kilkuset mieszkacw okolicznych domw. Budynek wysadzono nastpnie w
powietrze. Osoby, ktre przeyy wybuch i usioway uciec, byy mordowane przy
uyciu bagnetw i broni maszynowej. Ofiar masakry pado co najmniej 435
Filipiczykw[33].

Klub Niemiecki przy Calle San Luis po rozpoczciu bitwy w budynku schroniy si
setki Filipiczykw, majcych nadziej, i Japoczycy uszanuj wasno
sojuszniczego pastwa. 10 lutego japoscy onierze podpalili jednak budynek i
wymordowali niemal wszystkie przebywajce w nim osoby. Filipiskich uchodcw
oraz niemieckich rezydentw rozstrzeliwano, obrzucano granatami, zakuwano
bagnetami lub zabijano ciosami samurajskich mieczy. Wiele kobiet zostao przed
mierci zgwaconych. Masakra trwaa blisko 12 godzin, a jej ofiar pado od 800 do
1000 osb. Siedem dni pniej amerykascy onierze odnaleli w ruinach budynku
troje ocalaych z masakry Filipiczykw[34].

siedziba Filipiskiego Czerwonego Krzya przy zbiegu Calle Gen. Luna i Calle Isaac
Peral w dniu 10 lutego japoscy onierze wtargnli do budynku, po czym
przystpili do mordowania przebywajcych tam pacjentw, uchodcw i czonkw
personelu. Miay miejsce wypadki, gdy niemowlta zakuwano bagnetami na oczach
matek. cznie ofiar masakry pado ok. 65 Filipiczykw. Jedn z nielicznych
ocalaych osb by Modesto Farolan, prezes Filipiskiego Czerwonego Krzya [5][35].

Concordia College po rozpoczciu bitwy na terenie szkoy schronio si ok. 2000

osb. W gronie tym znalazo si wiele sierot, starcw, osb niepenosprawnych oraz
psychicznie chorych ewakuowanych z katolickiego przytuku Hospicio de San Jose.
11 lutego japoscy onierze rozmiecili wok szkoy stanowiska karabinw
maszynowych, po czym podpalili budynek. Wikszo uchodcw zgina w
pomieniach lub od japoskich kul[5][36].

masoska witynia przy Taft Avenue wkrtce po rozpoczciu bitwy japoscy

onierze spdzili na teren wityni kilkuset filipiskich cywilw. 12 lutego
wszystkich uchodcw wymordowano przy uyciu granatw[37].

Kompleks sportowy Rizal 16 lutego na teren kompleksu wkroczyli onierze 12.

puku kawalerii USA. Odnaleli wwczas ciaa setek filipiskich cywilw
zamordowanych przez Japoczykw. W gronie ofiar znajdowa si m.in. katolicki
ksidz i 32 zakonnice. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

Arsena Uniwersytetu w Manili na teren tego budynku przeniesiono chorych na

grulic pacjentw ze Szpitala San Juan de Dios i instytutu Quezon. 21 lutego
japoscy onierze zamordowali niemal wszystkich chorych przy uyciu bagnetw i
granatw zapalajcych[39].

Santa Rosa College w dniu 22 lutego japoscy onierze rozstrzelali na terenie

szkoy ok. 300 filipiskich cywilw. Rannych dobijano bagnetami. W gronie ofiar
znalazo si wiele dzieci[40].

O rozmiarach dokonywanej w Manili masakry mog wiadczy zapiski zamieszczone w

odnalezionych po bitwie dziennikach japoskich onierzy. 7 lutego 1945 onierz o nazwisku
Akasuki, sucy w 9. morskim puku remontowym, zapisa w swoim dzienniku: 150
partyzantw zostao zabitych. Sam zadgaem dziesiciu. Dwa dni pniej odnotowa, i:
spalono 1000 partyzantw. Z kolei w jego zapiskach z 13 lutego znalaza si nastpujca
relacja: peni sub stranicz w obozie dla internowanych partyzantw. Gdy byem na
subie dziesiciu z nich prbowao uciec. Wszyscy zostali zadgani. O godz. 16:00 wszyscy
partyzanci zostali spaleni (z wczeniejszych zapiskw Akasukiego wiadomo, e wraz z
kolegami strzeg on ok. 1660 partyzantw)[25][41][42]. Inny onierz zapisa natomiast w swym
dzienniku pod dat 17 lutego: w niektrych czciach miasta zabilimy kilka tysicy
Filipiczykw (modych i starych, kobiety i mczyzn) oraz Chiczykw [43]. Jeden takich
pamitnikw zosta dostarczony dowdcy amerykaskiego XIV Korpusu, generaowi
Oscarowi Griswoldowi. Obok opisw zachodw soca i wzmianek o gbokiej mioci, jak
nieznany z nazwiska autor darzy swoj rodzin, nastpowaa relacja z masowych zbrodni, w
ktrych onierz uczestniczy podczas bitwy o Manil m.in. roztrzaskujc gwki niemowlt
o pnie drzew[44].

Gwaty na kobietach
Podobnie jak to miao miejsce podczas masakry nankiskiej, mordowaniu ludnoci cywilnej
towarzyszyy masowe gwaty na kobietach i maoletnich dziewczynkach. Po dokonanym
gwacie ofiary nierzadko byy mordowane i okaleczane w obsceniczny sposb[45]. Ofiar
zbiorowych gwatw pady m.in. kilkunastoletnie uczennice Santa Isabel College,
prowadzonego przez ss. Szarytki. Zakonnice, ktre prboway broni swoich podopiecznych,
zostay pobite[46].
Dramatyczne wydarzenia miay miejsce w dzielnicy Ermita. Ponad dwa tysice mczyzn,
kobiet i dzieci spdzono tam na Plaza Ferguson. Nastpnie japoscy onierze wycignli z
tumu mode kobiety i dziewczta, ktre zabrano do wojskowych domw publicznych w Bay
View Hotel i Peralta Apartments i tam wielokrotnie zgwacono niektre 20 razy w cigu
jednej nocy[47]. Esther Garcia Moras zeznaa:

Zabrali z pokoju moje dwie nastoletnie siostry, Priscill i

Evangelin. Czekaymy dugo, a wrcia zapakana
modsza. Zapytaam Gdzie jest Pris?, a ona powiedziaa
Oni robi to z ni, Esther! Teraz wszystkie w pokoju
wiedziaymy co z nami bdzie. Gdy Priscilla wrcia
powiedziaa z paczem Oni mi co zrobili, co strasznego...
chc umrze. Ja chc umrze! Japoski odak pozbawi j
dziewictwa przy pomocy noa...[48]

Siostry Garcia wystpiy po wojnie w charakterze wiadkw na procesie gen. Yamashity[49].

Zbrodnie na obywatelach pastw trzecich

Z rk japoskich onierzy masowo ginli nie tylko filipiscy cywile, lecz rwnie obywatele
pastw neutralnych. Nie oszczdzano przy tym chronionych immunitetem dyplomatw.
Konsul Louis Lerougue, przedstawiciel rzdu Vichy, zosta zakuty bagnetami we wasnej
rezydencji[50]. W podobny sposb zgin konsul Wenezueli, Alberto Delfino, wraz z ca swoj

rodzin[51]. Japoczycy spalili rwnie hiszpaski konsulat i zamordowali ok. 50 osb, ktre
schroniy si na jego terenie (w tym jednego hiszpaskiego dyplomat)[52].
Ofiar masakry padali nawet obywatele pastw sprzymierzonych z Cesarstwem Japonii.
Podczas masakry w Klubie Niemieckim przy Calle San Luis ponioso mier kilkunastu
obywateli III Rzeszy. Przewodniczcy Klubu, Martin Ohaus, zosta zamordowany, gdy
prbowa okaza onierzom niemiecki paszport[53].
cznie w czasie bitwy o Manil zgino kilkuset obcokrajowcw, w tym blisko 250
obywateli Hiszpanii oraz co najmniej 28 obywateli Niemiec[54]. Hiszpania na wie o
wydarzeniach w Manili zerwaa stosunki dyplomatyczne z Cesarstwem Japonii[55].

Zbrodnie na duchowiestwie rzymskokatolickim

Podczas bitwy o Manil bardzo cikie straty ponioso duchowiestwo rzymskokatolickie. W
gronie zabitych i zamordowanych obcokrajowcw znalazo si ponad 80 ksiy i zakonnikw
oraz 50 zakonnic[56]. Miay miejsce wypadki, gdy te ostatnie byy przed mierci gwacone[38].
Jedna z najgoniejszych zbrodni miaa miejsce na terenie De la Salle College. Bya to jedna z
najlepszych mskich szk rednich na Filipinach; prowadzili j Bracia Szkolni. Po
rozpoczciu bitwy w szkole schronio si blisko stu cywilw w tym znajomi zakonnikw,
byli uczniowie szkoy oraz mieszkacy ssiednich domw. 7 lutego Japoczycy po raz
pierwszy wtargnli na teren College'u. Zabrali wwczas ze sob o. Egberta Xaviera
(przeoonego domu, obywatela Irlandii), a take sdziego Jos Carlosa. Po cikich torturach
obu mczyzn zamordowano. Ich cia nigdy nie odnaleziono[57]. Japoczycy powrcili 12
lutego. Zamordowali wwczas 39 osb, w tym 15 przebywajcych w budynku zakonnikw
(obywateli Niemiec, Irlandii, Czechosowacji i Wgier). Cz ukrywajcych si w szkole
kobiet zostaa przed mierci zgwacona. Dwa dni pniej budynek podpalono[58].
Ponadto podczas bitwy o Manil miay take miejsce inne egzekucje duchownych
katolickich:

7 lutego grupa filipiskich milicjantw z kolaboracyjnej formacji Makapili wkroczya

na teren seminarium prowadzonego przez Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy.
Uprowadzili ze sob trzech zakonnikw i nowicjusza, po ktrych lad zagin[32].
9 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy.
Z budynku wyprowadzili szeciu ksiy i czterech braci zakonnych (obywateli
Hiszpanii), a take dwch nowicjuszy oraz kilku Chiczykw szukajcych schronienia
w klasztorze. Wszystkich zabrano nad brzeg kanau Estero de Balete i tam zakuto
bagnetami. Masakr przey tylko jeden z Chiczykw. W gronie ofiar znaleli si
m.in.: ks. Jos Tejada (prowincja filipiskiej prowincji Zgromadzenia Misji), ks. Jos
Fernandez (poeta, proboszcz parafii przy Calle San Marcelino), ks. Adolfo Soto
(profesor teologii)[59].

10 lutego japoscy onierze wtargnli do klasztoru w dzielnicy Malate,

prowadzonego przez irlandzkich misjonarzy Kolumbanw. Uprowadzili ze sob
czterech ksiy, po ktrych lad zagin[60].

11 lutego z klasztoru sistr zgromadzenia apostolskiego Wniebowzicia Najwitszej

Maryi Panny grupa japoskich onierzy uprowadzia ks. Eliasa Gonzaleza,

hiszpaskiego zakonnika ze Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy. Kilka dni wczeniej

ksidz powstrzyma onierzy przed zgwaceniem zakonnic. W odwecie duchownego
zabrano na teren pobliskiego St. Pauls College i tam zakuto bagnetami[61].

16 lutego amerykascy kawalerzyci zdobyli kompleks sportowy Rizal, gdzie wrd

cia setek zamordowanych Filipiczykw odnaleli zwoki katolickiego ksidza i 32
zakonnic. Zwoki niektrych zakonnic nosiy lady gwatu[38].

19 lutego z tumu zakadnikw wizionych w jednym z magazynw na terenie

dzielnicy Intramuros japoscy onierze wycignli okoo 100 mczyzn, w tym okoo
czterdziestu duchownych (obywateli Hiszpanii). Japoczycy zaprowadzili
zakadnikw w rejon dawnego paacu gubernatora, a nastpnie zapdzili wszystkich
do dwch roww przeciwlotniczych, gdzie mczyni mieli rzekomo znale lepsz
ochron przed amerykaskimi pociskami. W rzeczywistoci niemal caa grupa zostaa
rozstrzelana ogniem broni maszynowej. W gronie ofiar znalazo si 22 ojcw i 11
braci zakonnych w tym 11 augustianw, 10 franciszkanw, 6 reformatw i 6
kapucynw. mier ponis wwczas m.in. przeoony filipiskiej prowincji
franciszkanw, o. Salvador Rodriguez[62].

Zakadnicy w Miecie wewntrz Murw

Po rozpoczciu bitwy Japoczycy spdzili blisko 5000 Filipiczykw na teren Intramuros
(Miasto wewntrz Murw) manilskiej starwki, ktra miaa odtd odgrywa rol jednego
z gwnych bastionw japoskiej obrony. Cywilom ogoszono, i zostali ewakuowani ze
wzgldw humanitarnych z powodu ataku partyzantw na miasto. W rzeczywistoci byli
oni traktowani jako zakadnicy[43][63]. Gdy wojska amerykaskie rozpoczy ostrza
Intramuros, japoscy onierze ustawili na okalajcych dzielnic murach blisko 100 ywych
tarcz (w tym kilku duchownych). Amerykanie nie zdecydowali si jednak na przerwanie
ognia, a wikszo owych zakadnikw zgina w krzyowym ogniu[64].
Podczas kilkudniowych walk o Intramuros przebywajcy tam cywile masowo ginli na skutek
amerykaskiego ostrzau lub z rk japoskich onierzy. 23 lutego, z nieznanych do koca
powodw, Japoczycy pozwolili jednak odej blisko trzem tysicom cywilw, ktrych
przetrzymywali dotd w kocioach w. Augustyna i Del Monico. W gronie zwolnionych
zakadnikw dominoway kobiety i dzieci, znalaza si wrd nich take pewna liczba
katolickich duchownych i zakonnic[65]. Pozostali zakadnicy w wikszoci wypadkw ponieli
mier. Nastpnego dnia w podziemiach zdobytego Fortu Santiago amerykascy onierze
odnaleli zwoki co najmniej 600 filipiskich mczyzn, bestialsko zamordowanych przez
Japoczykw (Escoda twierdzi, e liczba zamordowanych sigaa kilku tysicy). Ciaa wielu
ofiar nosiy lady tortur lub skrajnego wygodzenia[41][66][67].

Konsekwencje amerykaskiego ostrzau

Ogromne straty wrd cywilnej ludnoci Manili byy spowodowane nie tylko japoskimi
okruciestwami, lecz rwnie amerykaskimi nalotami i ostrzaem artyleryjskim. MacArthur
pocztkowo zakaza uywania cikiej artylerii i lotnictwa bombowego, chcc w ten sposb
oszczdzi mieszkacw Manili oraz zabytkow zabudow miasta. Wobec bardzo silnego
oporu Japoczykw i rosncych strat we wasnych szeregach nisi rang dowdcy wymogli
jednak zniesienie tych ogranicze. W mocy pozosta jedynie zakaz przeprowadzania nalotw
bombowych[68].

W efekcie amerykaska artyleria intensywnie ostrzeliwaa gsto zamieszkae dzielnice

Manilii m.in. Paco, Malate i Ermit powodujc liczne ofiary i powane zniszczenia
materialne. Myliwce Grumman F8F Bearcat latay nisko nad ulicami miasta,
rozpoczynajc atak przy kadej oznace ruchu. Ofiar ich ostrzau padali zarwno japoscy
onierze, jak i filipiscy cywile[69]. Miay miejsce wypadki, gdy amerykaska artyleria
ostrzeliwaa szpitale wyranie oznaczone znakami Czerwonego Krzya[c][70]. W rejonie
szpitala Remedios w dzielnicy Malate amerykaski ostrza zabi blisko 400 Filipiczykw[71].
Wedug jednej z relacji starszy wiekiem Filipiczyk mia zwrci si do amerykaskiego
oficera z prob o przerwanie ostrzau, w odpowiedzi usysza jednak: Po co w takim razie
targalimy ze sob cay ten towar a z Ameryki?[72].
W poowie lutego rozpoczy si przygotowania do ostatecznego szturmu na zabytkowe
Intramuros. W dniach 1723 lutego Miasto wewntrz Murw byo intensywnie
ostrzeliwane przez amerykask artyleri. Wykorzystano w tym celu ca dostpn artyleri, z
cikimi haubicami 240 mm wcznie[68]. Najbardziej niszczce skutki miao zwaszcza
zmasowane przygotowanie artyleryjskie przeprowadzone tu przed samym szturmem na
Intramuros (23 lutego). Tego dnia obszar o powierzchni niespena 16 hektarw zasypano
pociskami o cznym wagomiarze ok. 185 ton. Na polecenie MacArthura oszczdzono
jedynie koci i klasztor w. Augustyna, gdzie jak wiedziano z doniesie wywiadu
Japoczycy przetrzymywali setki filipiskich zakadnikw (patrz wyej)[73][74]. Reszta
Intramuros zostaa de facto zrwnana z ziemi. Pod gruzami ponioso mier wielu
filipiskich cywilw[65]. Wiele znajdujcych si w Intramuros zabytkowych budynkw i
przedmiotw ulego ostatecznemu zniszczeniu ju po bitwie, gdy Amerykanie przystpili do
porzdkowania ruin przy uyciu buldoerw[75].
Max Hastings przywoywa powojenne szacunki, z ktrych wynika, e na kadych dziesiciu
Filipiczykw zabitych podczas bitwy o Manil, szeciu gino z rk japoskich onierzy, a
pozostaych czterech na skutek amerykaskiego ostrzau[71]. Z kolei Memorare Manila 1945
Foundation, opierajc si na wynikach ankiety przeprowadzonej w 1995 wrd yjcych
jeszcze filipiskich wiadkw, ocenia, e z rk Japoczykw zgino okoo 70% cywilnych
ofiar bitwy[22]. Filipiska dziennikarka Carmen Guerrero komentowaa ironicznie, e: Ci,
ktrzy przeyli japosk nienawi, nie przeyli amerykaskiej mioci. Obie byy rwnie
zabjcze[71].

Bilans

Ruiny Intramuros sfotografowane po zakoczeniu bitwy

Historycy oceniaj, e liczba cywilw zabitych i zamordowanych podczas bitwy o Manil
moga sign nawet 100 tysicy[12]. Tymczasem w grudniu 1941 roku miasto liczyo ok. 665
tys. mieszkacw. Do jesieni 1944 liczba ta wzrosa do blisko 800 tys., przy czym jeszcze
przed bitw wielu cywilw opucio miasto w obawie przed amerykaskimi nalotami[76].

Oznacza to, i podczas bitwy mogo zgin nawet ponad 15% populacji Manili. Naley
jednak zaznaczy, i podawana w rdach liczba 100 tys. cywilnych ofiar oparta jest
wycznie na amerykaskich szacunkach sporzdzonych tu po zakoczeniu bitwy i moe by
zawyona[77].
Stoeczne miasto stanowio centrum filipiskiego ycia politycznego, gospodarczego i
intelektualnego, std w gronie ofiar znalazo si wielu dziaaczy politycznych i spoecznych,
duchownych, artystw, lekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, uczonych, przedsibiorcw i
sportowcw. Masakra w Manili spowodowaa de facto zagad przedwojennej filipiskiej
elity spoecznej, uksztatowanej w okresie hiszpaskich rzdw kolonialnych [78]. Spoeczne
konsekwencje tego faktu okazay si brzemienne w skutkach[12][79].
W wyniku trwajcej miesic bitwy Manila lega w gruzach. XVI-wieczne Intramuros z racji
licznych kociow i klasztorw zwane niekiedy maym Watykanem zostao niemal
zrwnane z ziemi[d]. Mury otaczajce dzielnic zostay zburzone w 50%. Bardzo powanie
ucierpiay rwnie inne dzielnice Manili. Zniszczenia w rejonie portu oraz dzielnicy Malate
sigay 90% zabudowy. Zagadzie ulego take blisko 85% zabudowy poudniowej dzielnicy
Ermita, zamieszkiwanej gwnie przez klasy wysze. Powanie ucierpiay handlowe
dystrykty Quiapo, Santa Cruz i Binondo, pooone w pnocnej czci miasta (Binondo
zniszczono w 80%)[80]. Zagadzie ulego wiele bezcennych zabytkw i dbr kultury. Muzeum
Narodowe w Manili bezpowrotnie utracio 2500 obrazw, rzeb i innych przedmiotw o
wartoci artystycznej. Biblioteka Narodowa utracia 300 tys. ksiek i 25 tys. egzemplarzy
czasopism. Bardzo cikie straty poniosy rwnie inne instytucje. Katolicki Adamson
University utraci 75 tys. ksiek i periodykw oraz cenne wyposaenie laboratoryjne,
podczas gdy w College'u w. Scholastyki ulego zniszczeniu 10 tys. ksiek, 40 pianin oraz
wyposaenie laboratoryjne i przedmioty liturgiczne[56]. Powane straty poniosa infrastruktura
przemysowa i komunalna. Ulego zniszczeniu 39 spord 100 znajdujcych si w miecie
mostw w tym sze mostw na rzece Pasig[12].

Odpowiedzialno sprawcw
Masakra w Manili bya jedn z najwikszych zbrodni popenionych przez japoskie siy
zbrojne podczas II wojny wiatowej. Wikszo sprawcw poniosa jednak mier w trakcie
bitwy. W gronie tym znalaz si rwnie kontradmira Sanji Iwabuchi, ktry popeni
samobjstwo w ostatniej fazie walk. Nieliczni japoscy onierze, ktrzy przeyli bitw,
zostali wraz z pozostaymi jecami zwolnieni w 1948, na mocy amnestii zarzdzonej przez
prezydenta Filipin, Manuela Roxasa[55]. Sprawa zbrodni popenionych w trakcie bitwy bya
szeroko omawiana podczas procesu generaa Tomoyokiego Yamashity, toczcego si jesieni
1945 przed amerykaskim sdem wojskowym w Manili. Yamashita zosta uznany winnym i
stracony (23 lutego 1946), mimo i zasadniczo nie mia wpywu na wydarzenia rozgrywajce
si w filipiskiej stolicy. W precedensowym wyroku sd stwierdzi jednak, i Yamashita jako
gwnodowodzcy si japoskich na Filipinach ponosi odpowiedzialno za wszystkie
zbrodnie popenione przez podlege mu oddziay[55]. W listopadzie 1948 wyrokiem
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu na kar mierci zosta
rwnie skazany szef sztabu Yamashity, genera Akira Muto. Wyrok wykonano miesic
pniej.
W latach 19561976 Japonia wypacia Filipinom odszkodowania wojenne w wysokoci 550
mln USD[81].

Masakra w oczach japoskich autorw

Zarwno w japoskich opracowaniach historycznych, jak te w opublikowanych
wspomnieniach weteranw, bardzo rzadko i niechtnie wspomina si o zbrodniach wojennych
popenionych na ludnoci Filipin w tym w czasie bitwy o Manil. w temat jest rwnie
stosunkowo rzadko poruszany przez japoskie mass media. Opisujc bitw o stolic Filipin
japoscy historycy, pamitnikarze i dziennikarze zazwyczaj skupiaj si na jej militarnych
aspektach, a take na podkrelaniu bohaterstwa i cierpie japoskich onierzy walczcych z
przewaajcymi siami nieprzyjaciela. W rezultacie bitwa uznawana jest w Japonii za
przykad honorowej walki do ostatniego onierza (jap. gyokusai honorowa mier,
honorowa poraka, mier bez poddania si), a towarzyszca jej masakra ludnoci cywilnej
pozostaje zasadniczo nieznana tamtejszej opinii publicznej[25].
W tych japoskich rdach, ktre wspominaj o losie ludnoci miasta, olbrzymia liczba ofiar
wrd cywilw bywa przedstawiana jako rezultat ostrzau amerykaskiej artylerii i
lotnictwa[25]. Niektrzy japoscy autorzy starali si nawet obarczy odpowiedzialnoci za
zbrodnie w Manili rekrutw z Korei czy Formozy[e][22]. Na tym tle za wyjtek moe by
natomiast uznana ksika Walang Hiya autorstwa Jintar Ishidy (1990). Autor opierajc si
m.in. na wywiadach z japoskimi weteranami oraz filipiskimi wiadkami opisa szeroko
zbrodnie wojenne popenione przez japosk armi w Manili i innych regionach Filipin.
Ksika Ishidy zostaa uznana przez japoskie rodowiska kombatanckie za
kontrowersyjn[25].