A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si.

Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.

ANDRZEJ KLIMCZUK

Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece

i praktyk

Sowa kluczowe:
kapita kreatywny, rozwj regionalny i lokalny, instytucje kulturalne i artystyczne, polityka
kreatywnego starzenia si, polityka midzypokoleniowa
Key words:
creative capital, regional and local development, cultural and artistic institutions, creative
ageing policy, intergenerational policy

Streszczenie:
Artyku zwraca uwag na powizania procesu starzenia si spoeczestwa z
ksztatowaniem zmian organizacyjnych zachodzcych w miejskich instytucjach kulturalnych i
artystycznych w zakresie wiadczenia usug dla osb starszych. Przyblione zostaj gwne
cechy zachodzcych na pocztku XXI wieku przemian pracy i czasu wolnego oraz zjawiska
kreatywnej gospodarki wraz z now stratyfikacj spoeczn i nowymi czynnikami
rozwojowymi. Zarysowany zosta take paradygmat kreatywnego starzenia si, korzyci i
bariery budowania kapitau kreatywnego seniorw oraz zagraniczne i krajowe przykady
wykorzystywanych na tym polu rozwiza a zarazem obszarw dalszych bada.

Summary:
Article draws attention to the relationship of ageing process and evolution of the
organizational changes in cultural and artistic institutions in cities that are connected to
provision of services for older people. Study shows main features of work and leisure time
transformation at the beginning of the XXI century and the phenomenon of creative economy
with new social stratification and development factors. It also describes creative ageing

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
paradigm, benefits and barriers of building a senior creative capital, foreign and domestic
examples of solutions used in this field which are also areas for further research.

Wprowadzenie
Proces starzenia si spoeczestwa prowadzi do zasadniczych przemian w
zapotrzebowaniu na usugi spoeczne, inwestycje w infrastruktur i organizacj przestrzeni
publicznych, w strukturach rodziny oraz konsumpcji, innowacyjnoci i produktywnoci pracy
ludzkiej. Celem niniejszego opracowania jest przyblienie zmian regu obowizujcych w
instytucjach kulturalnych i artystycznych w zakresie usug dla osb starszych. Reformy te
wi si gwnie z zachodzcymi na pocztku XXI wieku przemianami pracy i czasu
wolnego oraz ich miejscem w cyklu ycia ludzkiego. W szerszym ujciu ksztatowanie si
kreatywnej gospodarki prowadzi do nowej stratyfikacji spoecznej i paradygmatu
kreatywnego starzenia si. Instytucjonalizacja tych praktyk zachodzi przede wszystkim w
miastach, std te podjta analiza pomija obszary wiejskie. W artykule okrelone zostaj
gwne rda zmian i ich przykady oraz moliwe kierunki dalszych bada.
Instytucjonalizacja kreatywnej gospodarki w warunkach starzenia si spoeczestwa
Instytucje za Douglasem C. Northem rozumie si jako wymylone przez ludzi
ograniczenia, ktre strukturalizuj ludzkie interakcje (za: Morawski, 2001, s. 59). S to:
ograniczenia formalne jak reguy, prawa i konstytucje; nieformalne jak normy zachowa,
konwencje i kody postpowania; oraz ich sposoby zabezpieczenia. Elementy te nadaj sens
ludzkim dziaaniom, wi je ze sob oraz czyni ycie codzienne bardziej przewidywalnym.
Instytucjonalizacj jest za proces nadawania praktykom organizacyjnym sensu kulturowego.
Wedug Pameli S. Tolbert i Lynne G. Zucker zmiany - innowacje - s tu przeksztacane w
czynnoci powtarzalne w piciu kolejnych etapach (ibidem, s. 61-62). Ujawnienie si (1)
rde innowacji, prowadzi do (2) ich okrelenia i (3) uzwyczajnienia poprzez wytwarzanie
nowych struktur dziaa i formalizacj. Nastpnie dochodzi do (4) obiektywizacji, czyli
dyfuzji struktur co wymaga konsensu midzy decydentami oraz adaptacji organizacji do
nowych regu. Sprzyjaj temu kontrola organizacyjna oraz uzasadnianie struktur. Ostatnim
etapem jest (5) sedymentacja, trwae zakotwiczanie nowych struktur, przyjmowanie ich
istnienia przez aktorw organizacyjnych za oczywiste. Etap ten zachodzi szybciej gdy zmiany
maj poparcie silnych grup interesw, daj pozytywne wyniki oraz s bezporednim skutkiem
2

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
dziaania nowych struktur. Instytucjonalizacja trwa dugo, niekiedy zachodzi w cigu ycia
kilku pokole.
Rozpoczta w Polsce na pocztku lat 90. XX wieku transformacja systemowa
obejmuje

instytucjonalizacj

spoeczestwa

obywatelskiego.

nowych

regu

Niemniej

rynkowych,

demokracji

ogoszonym

przez

politycznej

Zesp

Doradcw

Strategicznych Prezesa Rady Ministrw raporcie Polska 2030 zaoono, i transformacja

jako projekt cywilizacyjny ulega wyczerpaniu i niezbdne s dziaania wobec nowych
wyzwa (zob. Boni, 2009). Wyrniono m.in. wyzwanie utrzymania solidarnoci pokole i
wzrostu kapitau spoecznego. Uproszczajc z jednej strony zakada si, i starzenie si1
ludnoci kraju bdzie prowadzi do wyczerpywania zasobw pracy oraz spowolnienia
tworzenia nowej wiedzy i adaptacji do niej a tym samym do spadku konkurencyjnoci
gospodarki. Z drugiej za uznaje si, i niezbdne jest promowanie wzajemnego zaufania
midzy obywatelami i ich zaangaowania w rozwizywanie problemw spoecznych, co ma
sprzyja poprawie efektw pracy zespoowej nie tylko w sektorze pozarzdowym, ale te
publicznym i komercyjnym. Precyzujc - starzenie si ludnoci Polski zachodzi gwnie w
miastach. W okresie od 1988 do 2008 roku liczba osb po 65. roku ycia w miastach wzrosa
z 1,9 miliona (8,6% ludnoci miast) do 3,1 milionw (13,6%) (Sobczak, 2010, s. 31). Wedug
prognozy demograficznej Gwnego Urzdu Statystycznego z 2008 roku liczba ta moe
wzrosn do 2035 do 5,1 milionw (24,3% ogu ludnoci miast) (GUS, 2009, s. 209, 156158, 173-175). Jednoczenie starzeniu si populacji bdzie towarzyszy jej zmniejszanie si,
ktre w 90% bdzie dotyczy miast - ich populacja spadnie z 23,3 do 21,2 milionw osb.
Jednoczenie kurczce si miasta i regiony maj ograniczone szanse na wykorzystanie
kreatywnoci, stworzenie atrakcyjnych obszarw gospodarczych oraz s zagroone rozkadem
struktury czci usug i dostpu do nich (zob. Katsarova, 2008). Ponadto w kolejnych
edycjach bada sondaowych Diagnoza spoeczna zauwaa si pokoleniow luk
kompetencyjn wiadczc o wykluczeniu cyfrowym osb starszych, jak te jedne z
najniszych w Europie wskazania na postawy zaufania, tolerancji i zaangaowania
1

W artykule przyjmuje si, i starzenie si to pojcie suce do opisu jednostkowych i zbiorowych zmian
zwizanych z kategori spoeczn ludzi starych. Synonimami okrelenia ludzie starzy s tu zwroty osoby
starsze, ludzie starsi i seniorzy. Jako kryterium staroci uznaje si za za ekspertami wiatowej Organizacji
Zdrowia przekroczenie 60. roku ycia (UNDP, 1999, s. 7). Wiele z omawianych w dalszej czci artykuu
publikacji i dokumentw krajowych i zagranicznych instytucji badawczych, jednostek administracyjnych i
orodkw eksperckich odnosi si te do osb w wieku 45-59 lat tym samym ich autorzy zwracaj uwag na
potrzeb mniej lub bardziej samodzielnego przygotowania do aktywnoci w ostatnim etapie ycia (zob.
Golinowska, 2010; Szukalski, 2009).

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
spoecznego co dowodzi saboci kapitau spoecznego (zob. Czapiski, Panek, 2009).
Rwnie w Raporcie o kapitale intelektualnym Polski stwierdzono, i gwnie z uwagi na
niskie zatrudnienie osb 50+ oraz ich wysokie poczucie alienacji, pod wzgldem kapitau
intelektualnego polscy seniorzy zajmuj ostatnie miejsce spord 16 analizowanych krajw
europejskich (zob. Boni, 2008). Zakada si, e stopniowe zmiany postaw i zachowa osb
starszych bd dotyczy dopiero tych osb, ktre urodziy si po latach 50. XX wieku z uwagi
na brak wielu sentymentw zwizanych z poprzednim systemem, lepsze przygotowanie do
samodzielnego

kierowania

yciem

okresie

staroci,

aktywnoci

pozarodzinnej,

samoorganizowania si i podejmowania dziaa zbiorowych (Szatur-Jaworska, 2000, s. 185;

Synak, 2000, s. 14; Trafiaek, 2006, s. 335-336).
Gospodark kreatywn uznaje si za zjawisko, ktre obejmuje dwa procesy:
ekonomizacji kultury - wykorzystania ekonomicznego potencjau twrczoci artystycznej
oraz kulturyzacji gospodarki - zastosowania twrczoci artystycznej w przemyle i usugach
celem uzyskania innowacji, wzrostu wartoci dodanej i obrotw przedsibiorstw (Klasik,
2010, s. 48-49, 62). Zmiany te ogniskuj si w przejciu od rozwoju sektorw kultury do
sektorw kreatywnych (ibidem, s. 50-51). Te pierwsze obejmuj produkcj i dystrybucj dbr
i usug kulturalnych prowadzon dla zysku firm i osb prywatnych. W sektorach kreatywnych
za reguami staj si: traktowanie dziaalnoci kulturalnej jako specyficznego nakadu i
wyniku, podkrelanie kreatywnoci rozumianej jako zdolno do staego tworzenia nowych
dbr i usug, ktre maj warto ekonomiczn oraz zrnicowanie form wasnoci
intelektualnej. Ponadto przemysy kreatywne obejmuj szerszy zakres dziaa wi si z
twrczym udziaem edukacji i nauki oraz z wsparciem i pomoc publiczn lub
zaangaowaniem kapitaowym sektora prywatnego. Przemysy te obejmuj m.in. sztuki
wizualne, performatywne i audiowizualne, mod, dziaalno wydawnicz, wzornictwo,
usugi architektoniczne, reklam i turystyk, ktre traktowane cznie stanowi gwne
obszary wzrostu we wspczesnej globalnej gospodarce oraz generuj wzrost i zatrudnienie w
przemysach zalenych, sprzyjaj rewitalizacji przestrzeni, innowacjom i wzrostowi
dochodw (ibidem, s. 52, 55-58). Wedug Kazimierza Krzysztofka (2010, s. 95-96) rozwj
kreatywnej gospodarki pobudzaj cztery zjawiska: (1) konsumpcja niematerialna zwizana z
osiganiem jakoci ycia, a nie z przetrwaniem i gromadzeniem dbr; (2) upowszechnianie
wielokulturowoci

jako

czynnika

pobudzajcego

rozwj

spoeczno-gospodarczy;

(3) ekokultura - czenie wykorzystania zasobw przyrodniczych z aktywizacj spoeczn;

4

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
(4) kreatywna gospodarka w sieciach, czyli twrcze wykorzystywanie kooperacyjnych opcji
cyfrowych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Jak twierdzi C. Bilton (2010,
s. 77) atrakcyjno kreatywnej gospodarki wie si z przyjmowaniem zaoe o obaleniu
ogranicze tradycyjnego kapitalizmu - surowce tej gospodarki s niewyczerpalne, jej si
robocz cechuje kultura profesjonalizmu, rynek jest globalny, popyt nie jest zaleny od
skoczonoci potrzeb, za bariery wejcia do zarzdzania i eksploatacji intelektualnych praw
wasnoci s wysokie. Sytuacj komplikuje fakt, i w gospodarce tej istotn rol odgrywaj
masy samoorganizujcych si w sieciach jednostek, ktre zarwno rywalizuj z korporacjami,
jak te wspomagaj je w produkcji i dystrybucji ich dbr i usug (zob. Jung, 2009).
Przejcie od sektorw kultury do sektorw kreatywnych oznacza formalizacj nowych
struktur organizacyjnych w istniejcych ju instytucjach kulturalnych2 i artystycznych3.
Innowacje te dotycz przynajmniej szeciu obszarw:
1. Usugi kulturalne maj oddziaywa na intelektualno-kulturaln kondycj jednostek i
zbiorowoci, wzbogaca ich kapita ludzki (Sochacka-Krysiak, Makowska, 2005, s. 339).
Wydarzenia i dobra kulturalne staj si rodkami do osigania innych wartoci lub celw
np. edukacji, aktywizacji spoecznej, podnoszenia konkurencyjnoci na rynku pracy, czy
budowy wizerunku miast i regionw. Czas wolny od pracy staje si obszarem
produktywnego lenistwa - mniej lub bardziej jawnego wytwarzania rozmaitych zasobw
dla jednostek i zbiorowoci np. zdrowego stylu ycia ograniczajcego koszty opieki nad
chorymi, niepenosprawnymi i niedonymi (Giddens, 2009, s. 177-186), czy zapisw w
bazach danych stanowicych podstaw nowych programw dziaa publicznych i
komercyjnych (por. Szlendak, 2009, s. 210-214);
2. Promowanie

kreatywnoci

jako

narodowego

lub

regionalnego

potencjau

ekonomicznego (Bilton, 2010, s. 65) staje si obszarem dziaalnoci wadz publicznych.

Kadzie si nacisk na nowo dbr i usug, indywidualne talenty, innowacje i
2

Za instytucje kulturalne uznaje si tu oglnie zesp dziaa ludzkich zwizanych z utrzymywaniem i

rozwijaniem dziedzictwa w takich placwkach jak muzea, domy kultury, teatry i biblioteki. Jest to ukad odbioru
dbr i usug kulturalnych, ktry cechuje formalizacja kontaktw twrcw i odbiorcw, nieprzechodnio tych
rl, stao i profesjonalizacja roli twrcy oraz incydentalno roli odbiorcy (Golka, 2008, s. 128-130).
3
Instytucje artystyczne to zespoy ludzkich dziaa zwizanych z dzieami sztuki, szerzej: wytworami
artystycznymi. Za Marianem Golk przyjmuje si istnienie czterech powizanych ze sob ukadw tych
instytucji: (1) tworzenia - szkoy, twrcy, pracownie, salony, zwizki, grupy, kawiarnie; (2) obiegu - galerie,
pisma, rodki masowego przekazu, biblioteki, mecenat; (3) obecnoci - muzea, kolekcje, ekspozycje; i (4)
odbioru - audytoria, kluby, stowarzyszenia, grupy towarzyskie. O powizaniach wiadcz m.in. wsplna wiedza,
kontakty, interesy ekonomiczne i polityczne obecnych w nich aktorw spoecznych, wsplne czy zblione
normy oraz cele lub przekonania co do penionych rl (Golka, 2008, s. 273-274).

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
produktywno - cechy wykraczajce poza granice kultur narodowych (ibidem, s. 69-73).
Odchodzi si od uznania, e twrczo jednostek jest zwizana z lokalnym kontekstem i
wsplnotowymi tradycjami wzmacniajcymi kultury narodowe. Do tego nieostro
definicji kreatywnego przemysu umoliwia manipulowanie danymi i zoone dziaania
marketingowe miast i regionw (ibidem, s. 66-67);
3. W dziedzinie kultury s najwiksze moliwoci stosowania odpatnoci za usugi
spoeczne (Sochacka-Krysiak, Makowska, 2005, s. 343, 347). Do tego prywatyzacja i
komercjalizacja publicznych instytucji kultury nie wywouje takich kontrowersji jak
reformy w subie zdrowia czy owiacie, cho wie si z ryzykiem spadku ich jakoci
poprzez zwizki z reklam i promocj innych wytworw;
4. Zakada si zwikszenie elastycznoci struktur poprzez czenie dziaa podmiotw
publicznych, komercyjnych i pozarzdowych, ktre cechuj si odmiennymi zasadami i
celami (Dragievi-eic, Stojkovi, 2010, s. 34-36; Sochacka-Krysiak, Makowska, 2005,
s. 355-359, 365-369, 395-397; Kieliszewski, 2010; Klasik, 2010, s. 50, 61). W ten sposb
konceptualizacja, finansowanie i ewaluacja nowych inicjatyw, projektw i strategii
zachodzi zarwno odgrnie, jak i oddolnie, w ramach platform wspdziaania,
klastrw, aliansw i paktw;
5. Struktury musz by dostosowane do Internetu, ktry staje si nowym ukadem
uczestnictwa w kulturze (por. Filiciak, Tarkowski, 2010, s. 80, 91-93). Uatwia
gromadzenie i dostp do zasobw niematerialnych sucych generowaniu propozycji
rozwizania problemw, ktre mog stanowi podstaw innowacji (zob. Niedzielski,
Rychlik, 2007); cechuje si przechodnioci rl twrcw i odbiorcw; oraz zmienia relacje
midzy ukadami kultury okrelonymi klasycznie przez Antonin Koskowsk: (1)
pierwotnym, nieformalnym; (2) instytucjonalnym; (3) rodkami masowego przekazu,
starymi mediami; (4) zamiejscowym, turystycznym (za: Golka, 2008, s. 126-133).
Nowe struktury wymagaj usieciowienia instytucji kulturalnych i artystycznych, ich
otwarcia si na wspzarzdzanie z odbiorcami, wspprac z mediami oraz
obcokrajowcami;
6. Sektory kreatywne wymagaj zmiany struktury nakadw na prace badawczo-rozwojowe.
Odmienno prowadzonej w nich dziaalnoci w stosunku do przemysu wydobywczego,
przetwrczego czy usug materialnych uzasadnia wprowadzanie nowych polityk

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
innowacyjnoci

oraz

systemw

transferu

technologii

komercjalizacji

wiedzy

(Cunningham, 2005, s. 93-101; zob. te Matusiak, Guliski, 2010).

Wskazane zmiany struktur implikuj konflikty midzy rozmaitymi grupami interesw. Przede
wszystkim mog wiza si nie tylko z niedostosowaniem Polakw do kreatywnych i
elastycznych postaw wobec pracy, ale te negatywnie oddziaywa na warunki ycia grup
zawodowych zwizanych z tradycyjnymi i industrialnymi obszarami gospodarki (Marody,
Lewicki, 2010, s. 124). Publiczne finansowanie kreatywnoci moe by traktowane nie jako
inwestycja, lecz marnotrawstwo rodkw, ktre mona wydatkowa na bardziej podstawowe
potrzeby. Nowe zasady pozyskiwania funduszy z konkursw i programw grantowych przy
wspudziale dodatkowych partnerw mog by traktowane jako zbdne ryzyko. Trudno
mierzalne efekty dziaa promocyjnych w skali globalnej mog wcale nie przekada si na
popraw pozycji miast i regionw oraz na gosy wyborcw. Wprowadzanie mechanizmw
udostpniania informacji i zasobw w Internecie czy wspzarzdzania instytucjami z
odbiorcami moe by traktowane jako dodatkowa praca spoza kompetencji i zada
statutowych. Ponadto niedostosowanie zmian do struktury wieku odbiorcw moe prowadzi
do konkurencji o osoby mode oraz unikania lub zawania dziaa wobec seniorw z uwagi
na ich stereotypowe postrzeganie, bariery architektoniczno-komunikacyjne, niedostatek
przeszkolonych kadr czy brak zapotrzebowania na inicjatywy midzypokoleniowe.
Rozwojowi kreatywnej gospodarki towarzysz przemiany w stratyfikacji spoecznej,
czyli hierarchii warstw spoecznych o wikszych lub mniejszych szansach dostpu do
spoecznie cenionych dbr jak bogactwo, presti, wyksztacenie i zdrowie. Wedug Richarda
Floridy (2010) nastpuje podzia na klas kreatywn i usugow. Pierwsza obejmuje
naukowcw, inynierw, wykadowcw, artystw, grafikw, pisarzy, doradcw, specjalistw
od mediw i reklamy, projektantw, architektw. Ich styl ycia to mieszanka pracy i zabawy,
poniewa kreatywnoci nie mona uruchomi i zatrzyma w dowolnym momencie. Prowadzi
to do wykonywania czynnoci zarobkowych o nietypowych porach dnia i nocy oraz
samodzielnego zarzdzania czasem. Efektem jest zaniedbanie prowadzenia domu oraz opieki
nad dziemi lub starszymi rodzicami, gdy czas na te zajcia pojawia si dopiero np. w
rodku nocy, kiedy inni pi lub dnia, gdy pracuj. Od kreatywnych wymaga si
nieformalnego stylu ycia, czyli ubierania si na luzie, by jak najlepiej wyrazi
osobowo oraz uznawania wartoci: indywidualnoci, samoekspresji, akceptacji rnic,
poszukiwania rnorodnych dozna. Wymagana jest troska o aktywno fizyczn - to moda,
7

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
ale te terapeutyczna reakcja na dugi siedzcy czas pracy, prowadzcy m.in. do otyoci i
chorb ukadu krenia. Korzystanie z nowych wicze, sportw, lekw i kosmetykw wie
si z promowaniem wizerunku wrd potencjalnych pracodawcw, partnerw biznesowych i
klientw. Ceni si eklektyczny gust, unikanie skomercjalizowanych miejsc i atrakcji oraz
konsumpcj dozna - wybr dbr i usug z uwagi na autoekspresj a nie zaspokajanie
potrzeb materialnych. Kreatywni mog liczy na opiekuczego pracodawc, ktry
zatroszczy si o wyposaenie miejsca pracy, aby nie odczuwali potrzeby jej opuszczania.
Uporzdkowane przestrzenie biurowe zajmuj inspirujce do pracy otwarte wntrza
przypominajce kawiarnie, kluby, pracownie artystw, hotele i kurorty wypoczynkowe.
Twrcze osoby s motywowane mikkimi sugestiami i gestami oraz indywidualnym
kontraktem opartym na ich osobistych aspiracjach. Ponadto pracuj w elastycznym czasie
pracy i mog realizowa na koszt pracodawcy wasne projekty, co cznie prowadzi do
samoeksploatacji. Dodatkowo kreatywni chc pracowa w miejscach frapujcych,
stymulujcych

ich

twrczo

poprzez

tolerancyjno,

innowacyjno,

przyjazno

odmiennociom i zrnicowanie usug kulturowych.

Reprezentanci klasy usugowej nie maj za moliwoci wyboru czasu pracy i s stale
naraeni na jej utrat. Wykonuj prostsze czynnoci, za mniejsze zarobki i gorsze warunki
pracy. Klasa usugowa wiadczy kreatywnym pomoc o kadej porze dnia i nocy, take w
weekendy. W zakres czynnoci wchodz tu najlepiej dostpne o dowolnej porze np. usugi
bankowe, kulturalne, edukacyjne, gastronomiczne, naprawczo-konserwacyjne, turystyczne,
seanse filmowe, sporty i rozrywki. Pooenie klasy usugowej nie wynika z braku
umiejtnoci kreatywnych, lecz z hamujcych ich rozwj i wykorzystanie wad systemw
edukacyjnych. Kreatywno zaprzecza zatem merytorycznym uzasadnieniom pracy w oparciu
o wysokie wyksztacenie i talent oraz prowadzi do nieprzejrzystej charakterystyki zwizanych
z ni nierwnoci (Marody, Lewicki, 2010, s. 96-100).
Zmieniaj si take czynniki rozwoju spoeczno-gospodarczego. Wedug Richarda
Floridy istotne staje si stymulowanie nie tyle kapitau ludzkiego i spoecznego, co
kreatywnego. Wyjanienie tej rnicy uatwia model dwch cieek rozwoju autorstwa
Janusza Czapiskiego (2008, s. 24-25; 2009, s. 29-36). Badacz ten wskazuje, e inwestycje w
kapita ludzki gwnie w wyksztacenie i zdrowie obywateli prowadz do rozwoju
molekularnego. Ludzie wprawdzie lepiej radz sobie z wykorzystywaniem wiedzy oraz
rzadziej choruj i przejawiaj zaburzenia psychiczne jednake staj si bardziej zrnicowani
8

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
pod wzgldem zamonoci, dobro wsplne powstaje jako efekt obowizkowego zbierania
podatkw, za inwestycje publiczne s mao efektywne. Budowa kapitau spoecznego w
szczeglnoci zaufania, przynalenoci do organizacji pozarzdowych oraz kontroli korupcji i
pozytywnego stosunku do demokracji to cieka rozwoju wsplnotowego. Wspieranie tych
wartoci, postaw i dziaa zwiksza powodzenie zoonych przedsiwzi wymagajcych
wsppracy wadz centralnych i samorzdowych, lokalnych spoecznoci, przedsibiorcw i
obywateli. Kapita spoeczny usprawnia rozwj infrastruktury, inwestycje publiczne,
rwnomierny wzrost zamonoci, wyrwnuje szanse rozwojowe obywateli, zapobiega
wykluczeniu spoecznemu oraz pozwala na uzupenianie dziaa instytucji pastwowych
przez obywateli, zwiksza ich kontrol i odpowiedzialno oraz buduje i ochrania kultur
lokaln przed komercjalizacj. Wskazane cieki ukazuj napicia midzy celami jednostek i
szerszych zbiorowoci, ktre mog si wzajemnie uzupenia o ile zostanie zachowana
midzy nimi rwnowaga. Richard Florida (2010, s. 276-292) podejmujc prb przekroczenia
tych napi wprowadza pojcie kapitau kreatywnego, ktry ma stanowi pochodn od
kapitau ludzkiego w powizaniu ze sabymi powizaniami midzyludzkimi (ang. thin social
capital), ktre nie hamowayby aktywnoci twrczych jednostek a jednoczenie byyby
otwarte na imigrantw oraz osoby o odmiennych cechach i pogldach. W ten sposb moliwe
byoby niwelowanie negatywnych efektw kapitau ludzkiego i spoecznego jak pogbianie
rnic, wykluczanie i ograniczanie przez tradycje. Ponadto w modelu Richarda Floridy
kluczowe dla rozwoju miast kreatywnych a w konsekwencji regionw i krajw s trzy
czynniki (Florida, 2010, s. 256-275): technologie (ilo zgaszanych wnioskw patentowych),
talenty (odsetek zatrudnionych na stanowiskach twrczych) i tolerancja (wypadkowa miar
otwartoci spoecznoci na rnorodno: liczby gejw, tygla narodw i bohemy). Skupienie
ich w jednym miejscu i czasie decyduje o powstaniu orodkw, ktre przycigaj
przedstawicieli klasy kreatywnej, ksztatuj przewag konkurencyjn na rynkach dbr i usug
oraz miejsca wytwarzania i zakupu innowacji. Ksztatowane zintegrowanych systemw
instytucji miejskich obranie przez wadze publiczne cieki rozwoju kreatywnego moe
zatem sprzyja nagromadzeniu wskazanych czynnikw rozwojowych. Majc na uwadze
przybliony podzia na klas kreatywn i usugow trudno jednak uzna ciek t za
pozbawion wad - zgodzi mona si zatem z Chrisem Biltonem, e kreatywno by moe
nie uczyni nas bogatszymi, ale pomoe si przystosowa do prawdziwej zoonoci
organizacji i radzenia sobie z niepewnoci i niecigoci (Bilton, 2010, s. 78). Istot
9

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
kapitau kreatywnego jest zatem dualizm, podzielno uwagi, tolerowanie sprzecznoci,
poruszanie si midzy rnymi perspektywami, obecnymi i przyszymi moliwociami oraz
midzy jednostkami i zespoami.
Pojcie kapitau kreatywnego wymaga jeszcze doprecyzowania z uwagi na zwizki z
formami kapitau wyrnianymi w klasycznym ujciu przez Pierrea Bourdieu. Badacz ten
szczeglny nacisk kad na kapita kulturowy okrelany oglnie jako umiejtnoci, zwyczaje,
nawyki, style jzykowe, rodzaj ukoczonych szk, gust i style ycia oraz na kapita
symboliczny rozumiany jako symbole wykorzystywane do uprawomocnienia posiadania
pozostaych kapitaw. Uproszczajc kapita kulturowy wyznacza szanse na awans spoeczny,
za symboliczny umoliwia dokonywanie przemocy symbolicznej, czyli przedstawianie
innym swoich wartoci i dbr jako podanych tak by byy przedrefleksyjnie uznawane za
oczywiste i niepodlegajce dyskusji (Bourdieu, Wacquant, 2001, s. 162). Prby oddzielenia
kapitau kreatywnego od kulturowego podj Andrzej Klasik (2008, s. 57-59). W ramach
koncepcji cyklu regeneracyjnego i prorozwojowego kreatywnych i atrakcyjnych miast
zakada z jednej strony ewolucj potrzeb i szans rozwojowych w otoczeniu regionalnym,
narodowym i midzynarodowym, a z drugiej systemw wartoci i oczekiwa obecnych i
potencjalnych rezydentw i uytkownikw miast. Obie strony oddziauj na wykorzystywanie
kapitaw miast, innowacje w ich organizacjach, ich ofert rynkow, traktowanie miast jako
produktw oraz ich osignicia w sprzeday tej oferty. Najwaniejszy jest kapita kreatywny
i przedsibiorczy okrelany jako trzy zdolnoci: (1) prospektywnego i strategicznego
mylenia oraz przeprowadzania miaych, flagowych projektw przez lokalne przywdztwo;
(2) do generowania pomysw i ich materializacji w formie innowacji przez kierownictwo
i profesjonalny personel firm i instytucji; oraz (3) mieszkacw i spoecznoci lokalnych do
kreatywnego uczestnictwa w podejmowaniu wyzwa i twrczym rozwizywaniu problemw
miasta (Klasik, 2008, s. 59). Mona zaryzykowa twierdzenie, e w tym ujciu kapita
kreatywny przypomina niewspominany przez Andrzeja Klasika kapita symboliczny o ile
odnosi si do wyznaczania kierunkw rozwoju lub ich narzucania przez przedstawicieli klas
wyszych. Niemniej trzecia zdolno stanowi o moliwociach ograniczania przemocy
symbolicznej poprzez wczanie do podejmowania decyzji szerszych zbiorowoci. Andrzej
Klasik (2010, s. 59) zaprezentowa te koncepcj cyklu kulturalnego w ujciu
fundamentalnym w ktrej przedstawia inne rozrnienie midzy kapitaem kreatywnym i
kulturowym. Podejcie to ma wyjania dynamik poday i popytu dbr i usug kulturalnych.
10

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
Z jednej strony mamy do czynienia z edukacj artystyczn formujc talenty artystyczne i
kapita kreatywny rodowisk kulturotwrczych, ktre prowadz do produkcji i dystrybucji
produktw kulturowych. Z drugiej za z edukacj kulturaln ksztatujc kapita kulturowy
spoecznoci lokalnych, ktry okrela ich skonno do konsumpcji oraz decyzje w zakresie
stylw ycia. Tu te kapita symboliczny nie zostaje wskazany mona jedynie
przypuszcza, i to raczej twrcy narzucaj symbole odbiorcom a nie odwrotnie, cho i
odbiorcy mog przej edukacj artystyczn. Do tego brak rwnowagi midzy stronami moe
prowadzi do zapotrzebowania na nowych twrcw lub nowych odbiorcw.
Polityka kreatywnego starzenia si budowanie kapitau kreatywnego ludzi starych
Wykorzystanie koncepcji klasy kreatywnej-usugowej i kapitau kreatywnego do opisu
pooenia kategorii spoecznej ludzi starych w Polsce na pocztku XXI wieku wymaga
zwrcenia uwagi na przynajmniej trzy relacje midzy prac a czasem wolnym. Mianowicie:
1. Szok emerytalny za podstawowe kryterium staroci uznaje si wiek ekonomiczny,
ktry odnosi si do zajmowanego przez jednostk miejsca w podziale pracy (SzaturJaworska, 2000, s. 34-37). Starym jest ten kto zakoczy aktywno ekonomiczn i
przekroczy ustawowy wiek emerytalny, inaczej: jest w wieku poprodukcyjnym. Przejcie
to uznaje si za jedno z krytycznych zdarze yciowych bowiem wie si z nagym
odczuciem nadmiaru czasu wolnego po zakoczeniu pracy zawodowej, rozczarowaniem
wobec braku moliwoci zrealizowania wczeniejszych planw, a take z utrat
bezpieczestwa ekonomicznego, sensu i celu ycia, tosamoci i statusu oraz poczucia
wizi z innymi (Dzigielewska, 2006b, s. 65-86; Wosiska, 2004, s. 649-654);
2. Czas wolny seniorw jako marnotrawstwo za typowe role spoeczne seniorw uznaje
si (Szatur-Jaworska, 2000, s. 51-56): rodzinn, zawodow (gdy kontynuowana jest praca),
czonka grupy towarzyskiej, czonka wsplnoty lokalnej i obywatela, czonka wsplnoty
religijnej oraz uytkownika czasu wolnego. Odgrywanie tej ostatniej naraa w
spoeczestwach przemysowych osoby starsze na dyskryminacj i marginalizacj gdy
aktywno

niezorientowana

na

wytwarzanie

usug

czy

produktw

jest

niej

wartociowana. Std te twierdzenie Ernesta Burgessa o roli emeryta jako roli bez roli
(za: Niezabitowski, 2007, s. 79-82), A. Gorza i emeryci nale do nieklasy
niepracownikw (za: Giddens, 2004, s. 438-439), Lestera C. Thurowa e tworz now
klas prniaczo-rewolucyjn (za: akowski, 2003, s. 47-50) czy Manuela Castellsa o
11

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
uprzywilejowaniu seniorw przez nagromadzenie w cigu ycia rnych form kapitau
oraz moliwoci wystpienia wojen grup wieku (2007, s. 443-449). Rwnie w Polsce,
transformacja systemowa sprawia, i seniorzy odczuwaj deprywacj z uwagi na
zachwianie ich pamici zbiorow odrzucenie rzeczywistoci Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej, zmiany obyczajowe, wyczenie z rynku pracy oraz obnienie wieku przejcia na
emerytur przy jednoczesnym braku wzorw aktywnego spdzania czasu wolnego
sprawia, i niekiedy s traktowani jako yjcy na cudzy koszt (Synak, 2000, s. 12-13);
3. Praca twrcza jako szansa na kontynuacj aktywnoci zawodowej osb starszych
wykorzystanie nowych technologii, w tym automatyzacja i robotyzacja czynnoci
powtarzalnych, prowadzi do zmniejszenia ilo miejsc pracy i wzrostu bezrobocia, ale te
generuje nowe, bardziej elastyczne stanowiska (Krl, 2006, s. 22-27). Stae zatrudnienie
staje si domen bran wymagajcych najwyszych kwalifikacji. Wikszo zada moe
za by wykonywana jako praca dorywcza, na cze etatu, samozatrudnienie, telepraca,
bd w formie wolontariatu i pracy w nierynkowej gospodarce spoecznej finansowanej w
ramach

publicznych,

bd

prywatnych

programw

rozwojowych.

Zachodzca

dematerializacja pracy (Marody, Giza-Poleszczuk, 2004, s. 239-257), czyli jej czenie z

operowaniem abstraktami i ideami - zamiast bezporedniego udziau ludzi w wydobywaniu
i przetwarzaniu surowcw, czy wytwarzaniu dbr i usug materialnych - w mniejszym
wymaga wysiku fizycznego. Praca twrcza w znacznej mierze opiera si na
wykorzystaniu technologii cyfrowych, realizacji zada nieokrelonych, zmiennych i
refleksyjnych, samodzielnoci, zaprzeczaniu normom, tradycjom i formalnym przepisom
oraz koczy si niestandardowymi efektami (por. Schulz, 1990, s. 155-156; Filiciak,
Tarkowski, 2010, s. 81-82). Dysponowanie wiedz niekonwencjonaln i oryginalnoci
staje si kluczowym zasobem pracownikw. Paradoksalnie cho formalny czas pracy si
skraca to jej niematerialno prowadzi do czenia czynnoci roboczych z konsumpcj i
czynnociami czasu wolnego (np. suchaniem muzyki, ogldaniem telewizji czy
jedzeniem) oraz wikszego zaangaowania i samodzielnego wyduania czasu pracy
poprzez postrzeganie jej w kategoriach rozwoju osobowoci czy samorealizacji (por.
Schulz, 1990, s. 163-164; Marody, Lewicki, 2010, s. 125; Jung, 2009). W krajach
wysokorozwinitych praca twrcza uzasadnia prby utrzymywania osb starszych jak
najduej na rynku pracy celem ograniczenia obcie w systemach emerytalnych,

12

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
ochronie zdrowia i pomocy spoecznej oraz dostosowania przedsibiorstw do kurczenia si
zasobw pracy oraz nowych grup konsumentw (Rosochacka-Gmitrzak, 2011).
Wskazane relacje midzy prac a czasem wolnym seniorw pozwalaj przypuszcza, i
kreatywno moe suy agodzeniu niekorzystnych skutkw przejcia na emerytur,
ograniczaniu negatywnych stereotypw staroci oraz poszukiwaniu nowych rl spoecznych
seniorw. W tym miejscu moliwe jest podjcie prby odniesienia podziau na klas
kreatywn i usugow do kategorii osb starszych. W pierwszym przypadku mielibymy do
czynienia z seniorami kreatywnymi podejmujcymi aktywno twrcz na rozmaitych
polach kultury, sztuki i nauki oraz przyjmujcymi role animatorw, artystw i badaczy
(Leszczyska-Rejchert, 2007, s. 205; Wawrzyniak, 2010, s. 19-20; Dzigielewska, 2006a, s.
163-164). Dziaania te mog prowadzi do poprawy stanu zdrowia, zapominania o wadach
staroci oraz poszukiwania uatwiajcych ycie gerontechnologii, ale te do zaniedbywania
swoich mieszka i kontaktw rodzinnych. Osoby te przypuszczalnie czciej bd
odmadza si, podwaa istnienie wieku emerytalnego, kontynuowa aktywno
zawodow, zaczyna nowe kariery lub zakada wasne przedsibiorstwa (Giddens, 2009, s.
92, 170-176). Poszukiwanie nowych rde inspiracji bdzie sprzyja zmianom miejsca
zamieszkania do obszarw wyposaonych w infrastruktur i usugi dla osb starszych, ale nie
odcitych od modszych pokole. Z drugiej strony seniorzy usugowi reprezentowaliby
zbir osb, ktre w ostatnim etapie ycia w mniejszym lub wikszym stopniu pomagaj
innym w osiganiu ich celw. Mieciyby si tu osoby wspomagajce emeryturami swoje
rodziny, wsplnoty religijne i grupy samopomocowe. Take seniorzy podejmujcy prac w
szarej strefie by zdoby dodatkowe rodki do utrzymania, wykonujcy prac fizyczn mimo
przeciwskaza, opiekujcy si wnukami oraz mieszkaniami bliskich. Byyby te odbiorcami
niszych jakociowo dbr i usug oraz dostarczayby zaj lekarzom, opiekunom,
nauczycielom, pracownikom socjalnym i kreatywnym seniorom. Aktywno tych osb byaby
raczej kulturobiorcza a nie kulturotwrcza dotyczyaby sporadycznego, biernego
korzystania z instytucji owiatowo-kulturalnych i rodkw masowego przekazu anieli
wspzarzdzania nimi (Dzigielewska, 2006a, s. 163).
W literaturze przedmiotu na pocztku XXI wieku wyrniane s trzy koncepcje
polityk wobec starzenia si spoeczestw zbiorw zasad zarzdzania interesem publicznym
w zakresie przygotowania jednostek i zbiorowoci do ycia po osigniciu etapu staroci. S
to paradygmaty: produktywnego, aktywnego i kreatywnego starzenia si. Wszystkie zakadaj
13

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
stymulowanie dziaa zapobiegajcych utracie warunkw i jakoci ycia oraz denie do
starzenia pomylnego o niskim poziomie niepenosprawnoci, wysokim poziomie
samodzielnoci fizycznej i umysowej oraz zaangaowania i zainteresowania yciem.
Pierwsza koncepcja postuluje wyduanie lat pracy, ograniczanie opieki socjalnej oraz
zwikszanie indywidualnych wkadw w potencjalne wiadczenia i usugi opiekucze (por. EC,
2007; Szukalski, 2009, s. 32-36). Koncepcja aktywnego starzenia si zwraca uwag na potrzeb
ograniczania dyskryminacji ze wzgldu na wiek, wielowymiarowej edukacji i aktywizacji
obywatelskiej w zabezpieczaniu praw ekonomicznych, politycznych i spoecznych osb starszych
co ma sprzyja poprawie stanu zdrowia oraz rozwizywaniu problemw rodzinnych i lokalnych.
Porednio zwraca si tu te uwag na twrczy potencja osb starszych, ale nie czyni go gwnym
celem dziaa (WHO, 2002, s. 29; Racaw, 2011, s. 32). Paradygmat kreatywnego starzenia si
dotyczy zaangaowania seniorw w aktywno twrcz celem odejcia od podkrelania ich
problemw do wskazywania ich potencjaw. Programy czce sztuk z edukacj
ustawiczn, integracj spoecznoci oraz dziaaniami rehabilitacyjnymi i terapeutycznymi
maj poprawia kondycj fizyczn i psychospoeczn, budowa znajomoci oraz sprzyja
wykorzystaniu dowiadcze i przekazywaniu dziedzictwa przyszym pokoleniom (Misey
Boyer, 2007; Hanna, Perlstein, 2008). Polityka ta moe prowadzi do postulowanego przez
Aleksandra Wallisa zapewnienia wikszej iloci ludzi dugowiecznoci kulturalnej i
prestiowej (1973, s. 148) stanu w ktrym moliwe bdzie ograniczenie kultu modoci
oraz rwnowaenie z wiekiem dziaalnoci i pozycji jednostki na rnych polach (por.
UNDP, 1999, s. 47-49). Szanse takie stwarza powizanie dziaa kreatywnych z
wspczesnymi technologiami cyfrowymi, ktre sprzyjaj kumulowaniu zapisw zdarze i
faktw spoeczno-kulturowych na nieznan w historii skal. Te za mog dawa podstawy do
wyjaniania dziaa i osigania nowych celw rozwojowych (por. Misztal, 2000, 14-15, 2529).
Wskazywanie korzyci z kreatywnoci seniorw sprzyja obiektywizacji polityki
kreatywnego starzenia si. Andrea Ehlert, Almuth Fricke i Maureen Marley (2010, s. 4-5)
twierdz, i badanie i tworzenie sztuki moe pomc w poszukiwaniu znaczenia przyszoci,
ktra jako warto jest zaprzeczana lub zapominana w starszym wieku. Wskazuj sze
korzyci z kreatywnoci dla osb starszych: (1) poczucie samorealizacji i dobrobytu; (2)
zwikszenie pewnoci siebie i poczucia wasnej wartoci; (3) nowe dowiadczenia
edukacyjne; (4) nowe kontakty spoeczne i zaangaowanie; (5) moliwo dzielenia si
14

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
wiedz i dziedzictwem kulturowym z modszym pokoleniem; (6) poprawa zdrowia
psychicznego i fizycznego. Wyrniaj te pi zada jakim moe by podporzdkowana
kreatywno (ibidem, s. 8-10): (1) zwikszenie uczestnictwa seniorw w kulturze; (2)
wspieranie zrnicowanie spoecznego i kulturowego; (3) stymulowanie wypowiedzi
artystycznych; (4) poprawa dialogu midzypokoleniowego; (5) zachcanie do wolontariatu.
Inn typologi korzyci z kreatywnoci seniorw przedstawia Orla Moloney (2006, s. 19-24).
Okrela cztery grupy korzyci: (1) dla uczestnikw programw, (2) sektora sztuki, (3) sektora
ochrony zdrowia; i (4) spoeczestwa jako caoci. Pierwsza grupa obejmuje: samorealizacj,
tworzenie sensu, ksztacenie ustawiczne, budow kontaktw spoecznych, witowanie,
popraw komunikacji, godno i poczucie wasnej wartoci, upodmiotowienie, utrzymanie i
popraw zdrowia. Do korzyci dla sektora sztuki nale: alternatywne perspektywy rozwoju,
zaangaowanie starszych artystw, wykorzystanie odmiennych umiejtnoci, dotarcie do
nowych grup publicznoci oraz korzyci ekonomiczne i spoeczne w tym stymulowanie
konsumpcji wrd seniorw, ich aktywnoci politycznej i zmian w programach finansowania
kultury. Korzyci dla sektora ochrony zdrowia to: nowe wiadczenia zdrowotne dla osb
starszych, poprawa jakoci ycia pracownikw suby zdrowia, redukcja ich stresu i poprawa
zachowa, stymulowanie przez sztuk tematw do rozmw dla odwiedzajcych placwki
zdrowia i wiksza integracja suby zdrowia ze spoecznoci lokaln. Spoeczestwo jako
cao moe zyska wskazanie alternatywnych perspektyw rozwoju, popraw komunikacji
starszych osb z innymi kategoriami spoecznymi, zaangaowanie mass mediw oraz
zrozumienie midzypokoleniowe o ile sztuka bdzie platform do wymiany dowiadcze
midzy rnymi pokoleniami.
Bariery obiektywizacji nowych struktur wi si z przynajmniej trzema
kontrowersjami wok samego pojcia kreatywnoci seniorw. Po pierwsze kreatywno
moe kojarzy si z dziaalnoci naukow, artystyczn i techniczn waciw tylko elitom.
Jak twierdzi Roman Schulz w spoeczestwach postindustrialnych nastpuje przejcie od
twrczoci jako pracy twrczej waciwej specjalistom do obejmujcej wiksz liczb ludzi
twrczej pracy stanowicej kady rodzaj zaj, ktry jest innowacyjny w swym przebiegu
i w swych produktach (Schulz, 1990, s. 166). Po drugie kreatywno moe by mylona z
dziaaniami rekreacyjno-rozrywkowymi. Ujcie psychologiczne jak wskazuje Ian Stuart-Hamilton odlege jest od takiego uproszczenia, gdy dziaanie moe zosta uznane za
kreatywne, jeli spenia dwa warunki - jest nowe i waciwe (uyteczne) do sytuacji (Stuart15

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
-Hamilton, 2006, s. 78). Istot twrczoci jest uzyskanie rozwiza osigalnych i realnych,
nieli standardowych bd pozbawionych zastosowania. Proces osigania nowych wartoci
moe jednak obejmowa techniki i wiczenia obejmujce rne gry i zabawy. Po trzecie
kreatywno moe by mylona z innym nieostrym pojciem mdroci4. W odniesieniu do
osb starszych wyrnia si mdro pragmatyczn i transcendentaln, przy czym
kreatywno jest zbliona tylko do tej pierwszej formy, ktr uznaje si za powszechn5. Z
perspektywy rozwoju psychospoecznego za jak wskazuje klasyczne ujcie Erika H.
Eriksona - twrczo jest cech waciw etapowi redniej dorosoci (35-60 lat) a mdro
pnej dorosoci (powyej 61 lat) (za: Brzeziska, 2000, s. 156). Niemniej jak twierdzi Ian
Stuart-Hamilton (2006, s. 80) obserwowany w badaniach spadek kreatywnoci z wiekiem
czsto nie wie si z pogarszaniem si kondycji fizycznej i intelektualnej, lecz z otoczeniem
spoecznym np. otrzymywaniem obowizkw administracyjnych oraz uwzgldnianiem opinii
krytycznych i publicznych.
Zalecenia i dziaania w zakresie budowy kapitau kreatywnego seniorw znajduj
odzwierciedlenie w: (A) dokumentach i programach strategicznych; (B) organizacjach
sieciowych; oraz (C) orodkach kulturalnych i artystycznych. Poniej przyblione zostan
jedynie gwne ich aspekty a zarazem moliwe obszary dalszych bada.
A. Dokumenty i programy strategiczne za podstawowy uznaje si Midzynarodowy
Plan Dziaania nt. Aktywnego Starzenia si prowadzony od 2002 przez Organizacj Narodw
Zjednoczonych (UN, 2002). Podstawow rekomendacj dla rzdw krajowych zwizan z
kreatywnoci jest Cel 1. w Priorytecie 1. Problemu 1. Rozpoznanie spoecznego,
kulturowego, gospodarczego i politycznego wkadu osb starszych. Szczegowe wskazwki
i przykady dobrych praktyk zostay zaprezentowane w serii publikacji Europejskiej Komisji
Gospodarczej ONZ6. Do tego jak twierdzi Sohail Inayatullah (2003), koncepcja budowy
spoeczestwa dla ludzi w kadym wieku rozwijana od lat 1990. i stanowica podstaw
4

W tym miejscu naley zaznaczy, i na gruncie ekonomii i socjologii trwa spr co do moliwoci przejcia od
gospodarki i spoeczestwa opartych na wiedzy do formacji opartych i na kreatywnoci, i na mdroci (zob.
Zacher, 2007; Klimczuk, 2009; Kukliski, Pawowski, Woniak, 2009; Kukliski, Mczyska, 2011).
5
Mdro pragmatyczna jest zwizana z waciwociami poznawczymi ludzi jak samowiadomo,
autorefleksja, samokontrola i kierowanie wasnym yciem. Wie si z ukierunkowaniem uwagi podmiotu na
zewntrz, na praktyczne aspekty ycia, z aktywnoci i uczestnictwem w yciu spoecznym. Mdro
transcendentalna za ujawnia si w sytuacjach niepewnych, wieloznacznych, paradoksalnych, jest cech caej
osobowoci i jej ustosunkowania si do wiata. Jest zwizana z odwrceniem si od wiata materialnego i
spoecznego, osamotnieniem - pasywnoci i wycofywaniem si (Stra-Romanowska, 2000, s. 282-284).
6
UNECE Policy Briefs on Ageing, http://live.unece.org/pau/age/Policy_briefs/Welcome.html [dostp:
06.06.2011].

16

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
dziaa ONZ, stanowi zarazem najbardziej optymistyczny scenariusz rozwoju w warunkach
starzenia si ludnoci. W odrnieniu od najbardziej pesymistycznego scenariusza
spoeczestwa podzielonego wiekiem oraz dwch porednich - wirtualnych wiatw
(podziau cyfrowego) i urzdowienia (biurokratyzacji staroci), koncepcja ONZ moe by
realizowana przez przedstawicieli kategorii spoecznej okrelanej za Paulem H. Rayem i
Sherry R. Anderson mianem kulturowo kreatywnych, ktrej cechy s zblione do klasy
kreatywnej w ujciu Richarda Floridy. W dokumentach Unii Europejskiej kreatywno
seniorw jest wspominana w kontekcie ich aktywizacji spoecznej i odgraniczania
wykluczenia cyfrowego (Opinia, 2011; Frckiewicz, 2009). W Stanach Zjednoczonych
tematyka ta od lat 1960. jest podejmowana na zwoywanej co dziesi lat Konferencji Biaego
Domu ds. Osb Starszych (Misey Boyer, 2007; ARTSUSA, 2005; WHCA, 2005). Za
przykadow strategi na poziomie regionalnym moe suy dokument przygotowany w
Irlandii Pnocnej (ACNI 2010).
W Polsce wpieranie koncepcji gospodarki kreatywnej mona wiza gwnie ze
zwoaniem Kongresu Kultury Polskiej w 2009 roku, ktrego efektami byo rozpoczcie przez
Narodowe Centrum Kultury kampanii Kultura si Liczy!, powoanie ruchu spoecznego
Obywatele Kultury oraz zapowied Europejskiego Kongresu Kultury w 2011 roku. Za istotny
naley uzna apel ruchu Obywateli Kultury do wadz publicznych o zmian polityki
kulturalnej oraz opracowanie i przyjcie ze stron rzdow w maju 2011 Paktu dla
Kultury7. Dokument ten przewiduje m.in. zwikszenie budetu dla instytucji kulturalnych i
artystycznych; moliwoci ich finansowania ze rde publicznych i niepublicznych;
wprowadzenie

budetw

partycypacyjnych;

obowizek

publikowania

Internecie

sprawozda merytorycznych i finansowych przez instytucje korzystajce z publicznego

wsparcia; nowelizacj programw wieloletnich; oraz powoanie komitetu spoecznego przy
Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Powstay rwnie uwzgldniajce sektor
kreatywny rekomendacje reform systemu transferu technologii i komercjalizacji wiedzy
(Matusiak, Guliski, 2010). Do tego projekt Strategii Rozwoju Kapitau Spoecznego na lata
2011-2020 (zob. Smole, 2011) przewiduje aktywizacj osb starszych w trzech dziaaniach:
1.2.2. Rozwj kompetencji medialnych w uczeniu si innym ni formalne, szczeglnie
wrd osb w wieku 50+, 2.2.1. Uatwianie dziaalnoci organizacjom obywatelskim i
7

Apel obywateli kultury, www.obywatelekultury.pl/glowna-wiecej/ [dostp: 06.06.2011]; Pakt dla Kultury,

www.obywatelekultury.pl/2011/05/podpisalismy-pakt-dla-kultury-podpisz-sie-i-ty/ [dostp: 06.06.2011]. Por.
Sochacka-Krysiak, Makowska, 2005, s. 367, 399; Prawelska-Skrzypek, Smole, 2007.

17

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
4.1.1. Tworzenie warunkw dla wzmacniania tosamoci oraz upowszechniania dorobku
kultury na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. Ponadto zwraca si uwag na
promowanie zwizanej z potrzebami osb starszych srebrnej gospodarki (Boni, 2009; ZDS
PRM, 2010). W tym miejscu nadmieni naley, e koncepcja ta obejmuje techniki
projektowania partycypacyjnego - zaangaowania seniorw do generowania pomysw i
testowania rnych produktw, usug i technologii celem lepszego zrozumienia ich wymaga
(zob. Schmidt-Ruhland, Knigge, 2008). Do prb adaptacji srebrnej gospodarki naley
zaliczy strategie z wojewdztwa maopolskiego (zob. Golinowska, 2010) i warmiskomazurskiego (ZWWM, 2008) oraz programy opracowane w Warszawie (UMSW, 2008),
Poznaniu (UMP, 2008), Elblgu (UME, 2008) i Tomaszowie Mazowieckim (UMTM, 2009).
B. Organizacje sieciowe istotn inicjatyw stanowi Globalna Sie Miast Przyjaznych
Starszemu Wiekowi (Global Network of Age-friendly Cities) powoana w 2010 roku z
inicjatywy wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) w nastpstwie prowadzonego od 2005
roku programu ksztatowania standardw dostosowania miast do potrzeb osb starszych8.
Orodki, ktre kandyduj do czonkostwa w sieci zobowizuj si do opracowania i
wdroenia programw reform w omiu wymiarach: (1) przestrzeni zewntrznych i budynkw;
(2) transportu; (3) mieszkalnictwa; (4) uczestnictwa spoecznego; (5) szacunku i integracji
spoecznej; (6) aktywnoci obywatelskiej i zatrudnienia; (7) komunikacji i informacji; oraz
(8) usug spoecznych i zdrowotnych. Programy s oceniane i wspierane przez WHO a
gwnym kryterium oceny jest zaangaowanie seniorw we wszystkie etapy dziaa nie
tylko np. jako czonkw rad opiniujcych, ale te jako animatorw projektw. Kreatywno
seniorw bardziej bezporednio wspieraj utworzone w 2005 roku z inicjatywy rzdu
Nadrenii-Westfalii w Niemczech sieci SEN@ER (Silver Economy Network of European
Regions)9 i age-culture.net (European Network for Ageing and Culture)10. W ramach
pierwszej

organizacji

dziaaj m.in.

grupy do

spraw aktywnego

zatrudnienia i

przedsibiorczoci oraz uczestnictwa w kulturze osb starszych, ktre podejmuj projekty z

wykorzystaniem kreatywnoci osb starszych. Druga sie dedykowana jest wspieraniu
edukacji i kultury seniorw. Obie organizacje w latach 2008-2010 prowadziy projekt
InCreaSe (Intercultural Creativity of Seniors: A Travelling European Academy), ktry suy
8

Global Network of Age-friendly Cities, www.who.int/ageing/age_friendly_cities_network/en/index.html

[06.06.2011]; Global Age-friendly Cities: A Guide, WHO, Geneva 2007.
9
SEN@ER, www.silvereconomy-europe.org [06.06.2011].
10
European Network for Ageing and Culture, www.age-culture.net [dostp: 06.06.2011].

18

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
wymianie praktyk wspierania kreatywnoci w omiu krajach Unii Europejskiej. W
odniesieniu do Polski naley zwrci uwag, i wojewdztwo dolnolskie i opolskie s
regionami partnerskimi SEN@ER. Ponadto Starogard Gdaski uczestniczy w projekcie
Active A.G.E. tematycznej sieci miast programu Urbact II co pozwolio na opracowanie i
wdraanie lokalnego planu dziaania na rzecz seniorw przy ich zaangaowaniu11.
C. Orodki kulturalne i artystyczne w literaturze przedmiotu za nowoczesne
placwki zorientowane na dziaania lokalne i regionalne wobec seniorw uznaje si gwnie
Uniwersytety

Trzeciego

Wieku,

kluby

seniora

organizacje

pozarzdowe

(por.

Dzigielewska, 2006a, s. 169-176; Leszczyska-Rejchert, 2007, s. 157-200). Wspomina si

rwnie o aktywnoci kulturalnej i twrczej w domach pomocy spoecznej, dziennych
domach pomocy, bibliotekach i podczas letnich wczasw na ogrdkach dziakowych czy
pkolonii miejskich. Przykadw placwek zorientowanych wycznie na wspieranie
kreatywnoci seniorw dostarczaj instytucje amerykaskie wrd, ktrych szczegln
pozycj zajmuje agencja rzdu Stanw Zjednoczonych powoana w 2001 roku Narodowe
Centrum do spraw Kreatywnego Starzenia si12. Orodek ten analizuje programy instytucji,
zrzesza i szkoli animatorw kultury oraz prowadzi badania, konferencje, konkursy i programy
grantowe. Prowadzony przez to centrum katalog ponad 70 placwek obejmuje m.in. orodki
naukowo-szkoleniowe, zwizki wyznaniowe, stowarzyszenia promujce wielokulturowo,
kluby hobbystyczne, teatry, muzea, orodki rehabilitacyjne, opiekucze i suby zdrowia,
grupy samopomocowe, organizacje turystyczne. Ponadto w ostatnich latach powstao wiele
zbiorw dobrych praktyk, wskazwek dla instytucji kulturalnych i artystycznych w zakresie
dostosowania infrastruktury oraz nie tylko przygotowywania wydarze dla seniorw, ale te
ich zaangaowania w organizacj m.in. poprzez prowadzenie projektw partnerskich przez
placwki publiczne z sektorem pozarzdowym i komercyjnym (zob. Bird, Mathis, 2003;
Thomas, Lyles, 2007; Cutler, 2009). W Polsce niewiele wiadomo o skierowanej do seniorw
ofercie lokalnych klubw, kawiarni i salonw, ich amatorskiej twrczoci, udziale w
festiwalach i przegldach artystycznych oraz o zainteresowaniach i akceptacji dla
obrazoburczej roli kultury (zob. Burszta, 2010). Potencja budowania sieci w zakresie budowy
kapitau kreatywnego seniorw maj istniejca od 2004 roku koalicja organizacji
11

Aktywny wiek/Active Age. Urzd Miasta w Starogardzie Gdaskim,

www.starogard.pl/pl/dokumenty/active_age [06.06.2011]; Local Action Plans Synthesis Report on Age and
Economy Active A.G.E. Urbact II Thematic Network, City of Rome, Rome 2010.
12
National Center for Creative Aging, www.creativeaging.org [dostp: 06.06.2011].

19

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
pozarzdowych Forum 50+, utworzona w 2007 roku Oglnopolska Federacja Stowarzysze
UTW i powoane w 2008 roku Oglnopolskie Porozumienie UTW. Z pocztkiem XXI wieku
czciej zaczto podejmowa promocj lokalnych usug dla seniorw (zob. Szlzak,
Kuczyski, Mistek, 2006; MCZP, 2008; Kasprzyk, Nacka, 2010). Widoczna staa si te
dziaalno organizacji pozarzdowych zawizujcych partnerstwa z biznesem i administracj
w zakresie popularyzacji wolontariatu seniorw, programw grantowych, targw dla osb
starszych i projektw aktywizacji (m.in. czymy pokolenia, Same plusy. Wolontariat
50+, Spoeczny Bank Czasu, Seniorzy w akcji, Stop dyskryminacji, Dziaaj lokalne,
Atlas Zotego Wieku; Targi Aktywni 50+, Senior Expo Silesia, Sopockie Targi
Seniora) oraz zmniejszania wykluczenia cyfrowego (Akademia e-Seniora UPC,
Dojrz@o w sieci; serwisy i fora internetowe dla seniorw m.in. senior.pl, kulturaviva.pl,
intersenior.pl) (por. Barcz, 2008). Niemniej w kreatywnej gospodarce istotnym wyzwaniem
jest czenie dziaa instytucji kulturalnych i artystycznych z Internetem jako przestrzeni
produkcji i dystrybucji treci kulturowych. Suy temu moe rozpoczta w 2010 roku w
Polsce popularyzacja medialabw - zblionych logik dziaania do sieci interdyscyplinarnych
instytucji kultury otwartych na aktywno odbiorcw, wczajcych ich do wspzarzdzania
nimi oraz tworzcych powizania midzy biznesem, nauk i aktywnoci spoeczn przy
uwzgldnieniu wspczesnej kultury cyfrowej i agodzeniu konfliktogennych przemian wizi
midzypokoleniowych (por. Filiciak, Tarkowski, 2010, s. 91-93; Klimczuk, 2010).

Podsumowanie
Artyku mia na celu prb ukazania zmian regu obowizujcych w instytucjach
kulturalnych i artystycznych w zakresie usug dla osb starszych na pocztku XXI wieku.
Okrelono rda reform, gwne cechy zjawiska gospodarki kreatywnej oraz zwizanych z
nim innowacji w strukturach organizacyjnych istniejcych ju instytucji, przemian w stratyfikacji
spoecznej i czynnikw rozwoju spoeczno-gospodarczego. Przybliono skutki przemian relacji
midzy prac a czasem wolnym dla seniorw, koncepcje polityk wobec starzenia si
spoeczestw, korzyci i bariery wspierania rozwoju kreatywnoci osb starszych oraz
przykady zalece i dziaa w tym zakresie, ktre mog by obiektem pogbionych bada.
Polskie instytucje miejskie znajduj si dopiero u progu przemian zwizanych z
kreatywn gospodark i adaptacj do wymogw stawianych przez starzejce si
spoeczestwo. Utrwalenie nowych regu lub ich odrzucenie bdzie z pewnoci wiza si ze
20

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
zrnicowaniem regionalnym, konfliktami grup interesw, wdraaniem programw
strategicznych, formowaniem organizacji sieciowych oraz nowych orodkw kulturalnych i
artystycznych zorientowanych na budow kapitau kreatywnego seniorw.

Literatura:
ACNI (Arts Council of Northern Ireland), 2010, Arts and Older People Strategy 2010-2013,
Belfast.
ARTSUSA (Americans for the Arts), 2005, Recommendations from Mini-Conference on
Creativity and Aging in America, 18-19.05.2005, Washington.
Barcz Z., 2008, Czas wolny a satysfakcja yciowa seniorw, [w:] Muszyski W.,
Sokoowski M. (red.), Homo creator czy homo ludens? Nowe formy aktywnoci i
spdzania czasu wolnego. Wyd. Adam Marszaek, Toru.
Bilton C., 2010, Polityka kreatywnoci, [w:] Gwd A. (red.), Od przemysw kultury do
kreatywnej gospodarki. NCK, Warszawa.
Bird K., Mathis A. (eds.), 2003, Design for Accessibility. A Cultural Administrator's
Handbook. National Endowment for the Arts, Washington.
Boni M. (red.), 2008, Raport o kapitale intelektualnym Polski. KPRM, Warszawa.
Boni M. (red.), 2009, Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe. KPRM, Warszawa.
Bourdieu P., Wacquant L.J.D., 2001, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej. Oficyna
Naukowa, Warszawa.
Brzeziska A., 2000, Spoeczna psychologia rozwoju. Scholar, Warszawa.
Burszta W.J. (i wsp.), 2010, Kultura miejska w Polsce z perspektywy interdyscyplinarnych
bada jakociowych. NCK, Warszawa.
Castells M., 2007, Spoeczestwo sieci. PWN, Warszawa.
CR (City of Rome), 2010, Local Action Plans Synthesis Report on Age and Economy Active
A.G.E. Urbact II Thematic Network, Rome.
Cunningham S., 2005, Knowledge and cultural capital, [w:] Rooney D.,

Hearn G.,

Ninan A. (eds.), Handbook on the Knowledge Economy, Edward Elgar, Cheltenham,

Northampton.
Cutler D., 2009, Ageing Artfully Older People and Professional Participatory Arts in the UK.
Baring Foundation, London.

21

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
Czapiski J., 2008, Kapita ludzki i kapita spoeczny a dobrobyt materialny: polski paradoks.
"Zarzdzanie Publiczne" nr 2(4).
Czapiski J., 2009, Kapita spoeczny w Polsce. Kiedy stanie si niezbdn przesank
naszego rozwoju?, [w:] Szomburg J. (red.), Jakie Razem Polakw w XXI wieku?
Wsplnota tosamoci, zasad czy dziaa?. IBnGR, Gdask.
Czapiski J., Panek T. (red.), 2009, Diagnoza Spoeczna 2009 - Warunki i jako ycia
Polakw. Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa.
Dragievi-eic M., Stojkovi B., 2010, Kultura. Zarzdzanie, animacja, marketing. NCK,
Warszawa.
Dzigielewska M., 2006a, Aktywno spoeczna i edukacyjna w fazie staroci, [w:] SzaturJaworska B., Bdowski P., Dzigielewska M., Podstawy gerontologii spoecznej,
ASPRA-JR. Warszawa.
Dzigielewska M., 2006b, Kryzysy w fazie staroci, [w:] Szatur-Jaworska B., Bdowski P.,
Dzigielewska M., Podstawy gerontologii spoecznej. Oficyna Wydawnicza ASPRAJR, Warszawa.
EC (European Commission), 2007, Overcoming the Barriers and Seizing the Opportunities
for Active Ageing Policies in Europe - ActivAge, Luxembourg.
Ehlert A., Fricke A., Marley M., 2010, The InCreaSe guide. A Manual About Intercultural
Creativity of Older Age. InCreaSe Learning Partnership, Badajoz-Glasgow-RemscheidWolfenbttel.
Filiciak M., Tarkowski A., 2010, Niebezpieczne zwizki - rynkowa i spoeczna produkcja
kultury, [w:] Gwd A. (red.), Od przemysw kultury do kreatywnej gospodarki,
NCK, Warszawa.
Florida R., 2010, Narodziny klasy kreatywnej oraz jej wpyw na przeobraenia w charakterze
pracy, wypoczynku, spoeczestwa i ycia codziennego. NCK, Warszawa.
Frckiewicz E., 2009, Wpyw Internetu na aktywno seniorw z punktu widzenia strategii
budowanie spoeczestwa informacyjnego i2010. Centrum Europejskie Natolin,
Warszawa.
Giddens A., 2004, Socjologia. PWN, Warszawa.
Giddens A., 2009, Europa w epoce globalne. PWN, Warszawa.
Golinowska S. (red.), 2010, Wyzwania Maopolski w kontekcie starzenia si spoeczestwa.
Podejcie strategiczne. "Maopolskie Studia Regionalne" nr 2-3(19).
22

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
Golka M., 2008, Socjologia kultury. Scholar, Warszawa.
GUS, 2009, Prognoza ludnoci na lata 2008-2035, Warszawa.
Hanna G., Perlstei S., 2008, Creativity Matters: Arts and Aging in America. The
Monograph, September 2008.
Inayatullah S., 2003, Ageing: Alternative Futures and Policy Choices, "foresight" 5/2003.
Jung B., 2009, Kryzys czasu, czas kreatywnoci i wsppracy, [w:] Osiski J., Sztaba S. (red.),
Nauki spoeczne wobec kryzysu na rynkach finansowych. Oficyna Wydawnicza SGH,
Warszawa.
Kasprzyk A., Nacka D., 2010, Dlaczego warto spdzi jesie ycia na Lubelszczynie.
Przewodnik dla seniorw. UTW PSW, Biaa Podlaska.
Katsarova I. (red.), 2008, Regiony wyludniajce si: nowy paradygmat demograficzny i
terytorialny. Studium, Parlament Europejski, Bruksela.
Kieliszewski P., 2010, Publiczne i prywatne. O nowym modelu relacji midzysektorowych,
[w:] Gwd A. (red.), Od przemysw kultury do kreatywnej gospodarki, NCK,
Warszawa.
Klasik A., 2008, Kreatywne i atrakcyjne miasta. Koncepcje i mechanizmy restrukturyzacji
aglomeracji miejskich, [w:] Klasik A. (red.), Kreatywna aglomeracja - potencjay,
mechanizmy, aktywnoci. Podejcia metodologiczne. Wydawnictwo AE, Katowice.
Klasik A., 2010, Od sektora kultury do przemysw kreatywnych, [w:] Gwd A. (red.), Od
przemysw kultury do kreatywnej gospodarki. NCK, Warszawa.
Klimczuk A., 2009, Wiekizm jako przeszkoda w budowie spoeczestwa mdroci, [w:]
Kobylarek A. (red.), Wsplnota i rnica. Interdyscyplinarne studia, analizy i
rozprawy. Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru.
Klimczuk A., 2010, Korzyci, szanse i zagroenia w realizacji idei medialabu, [w:] Orlik A.
(red.), Digitalizacja dziedzictwa. Fundacja Ortus, Warszawa.
Krl H., 2006, Transformacja pracy i funkcji personalnej, [w:] Krl H., Ludwiczyski A.
(red.), Zarzdzanie zasobami ludzkimi. Tworzenie kapitau ludzkiego organizacji.
PWN. Warszawa.
Krzysztofek K., 2010, Tendencje rozwoju kreatywnej ekonomii w sieciach, [w:]
Gwd A. (red.), Od przemysw kultury do kreatywnej gospodarki. NCK,
Warszawa.

23

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
Kukliski A., Mczyska E. (red.), 2011, Polska myl strategiczna. Na spotkanie z enigm
XXI wieku. "Biuletyn Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego" nr 2(52).
Kukliski A., Pawowski K., Woniak J. (red.), 2009, Kreatywna i innowacyjna Europa
wobec wyzwa XXI wieku. UMWM, Krakw.
Leszczyska-Rejchert A., 2007, Czowiek starszy i jego wspomaganie. W stron pedagogiki
staroci. Wydawnictwo UWM, Olsztyn.
Marody M., Giza-Poleszczuk A., 2004, Przemiany wizi spoecznych. Zarys teorii zmiany
spoecznej. Scholar, Warszawa.
Marody M., Lewicki M., 2010, Przemiany ideologii pracy, [w:] Kochanowicz J.,
Marody M. (red.), Kultura i gospodarka. Scholar, Warszawa.
Matusiak K.B., Guliski J. (red.), 2010, Rekomendacje zmian w polskim systemie transferu
technologii i komercjalizacji wiedzy. PARP, Warszawa.
MCZP (Mazowieckie Centrum Zdrowia Publicznego), 2008, Mazowiecki poradnik seniora,
Warszawa.
Misey Boyer J., 2007, Creativity Matters: The Arts and Aging Toolkit, National Guild of
Community Schools of the Arts, National Center for Creative Aging, New Jersey
Performing Arts Center, New York.
Misztal B., 2000, Teoria socjologiczna a praktyka spoeczna. Universitas, Krakw.
Moloney O., 2006, Age & Opportunity Guidelines for Working with Older People in the Arts:
A Resource for Bealtaine Organisers and Others Involved in the Arts and Older
People, Age & Opportunity Marino Institute of Education, Dublin.
Morawski W., 2001, Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria. Empiria. PWN, Warszawa.
Niedzielski P., Rychlik K., 2007, Kreatywno a rozwj technologii informacyjnych - nowe
obszary innowacyjnoci. Zarzdzanie Zasobami Ludzkimi" nr 1.
Niezabitowski M., 2007, Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej. Problemy uczestnictwa
spoecznego. lsk, Katowice.
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego w sprawie wniosku dotyczcego
decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Roku Aktywnoci
Osb Starszych (2012 r.). "Dziennik Urzdowy Unii Europejskiej" 2011/C 51/11.
Prawelska-Skrzypek G., Smole M., 2007, Polityka kulturalna samorzdw, [w:]
Frczkiewicz-Wronka A. (red.), Zarzdzanie publiczne w lokalnej polityce spoecznej.
WSP TWP, Warszawa.
24

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
Racaw M., 2011, Zarzdzanie osobami starszymi - przyczynek do dyskusji o lokalnej
polityce spoecznej, [w:] Racaw M. (red.), Publiczna troska, prywatna opieka.
Spoecznoci lokalne wobec osb starszych. ISP, Warszawa.
Rosochacka-Gmitrzak M., 2011, Batalia o poprodukcyjnych - w poszukiwaniu nowej siy
roboczej, [w:] Racaw M. (red.), Publiczna troska, prywatna opieka. Spoecznoci
lokalne wobec osb starszych. ISP, Warszawa.
Schmidt-Ruhland K., Knigge M., 2008, Integration of the Elderly in the Design Process, [w:]
Kohlbacher F., Herstatt C. (eds.), The Silver Market Phenomenon. Business
Opportunities in an Era of Demographic Change. Springer, Heidelberg.
Schulz R., 1990, Twrczo. Spoeczne aspekty zjawiska. PWN, Warszawa.
Smole Monika (red.), 2011, Strategia Rozwoju Kapitau Spoecznego. Projekt dokumentu po
konsultacjach spoecznych. MKIDN, Warszawa.
Sobczak I., 2010, Bilans ludnoci, [w:] Strzelecki Z. (red.), Sytuacja demograficzna Polski.
Raport 2009-2010, RRL, ZWS GUS, Warszawa.
Sochacka-Krysiak H., Makowska R., 2005, Usugi spoeczne w jednostkach samorzdu
terytorialnego, [w:] Zalewski A. (red.), Nowe zarzdzanie publiczne w polskim
samorzdzie terytorialnym. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa.
Stra-Romanowska M., 2000, Pna doroso. Wiek starzenia si, [w:] Harwas-Napieraa B.
Trempaa J. (red.), Psychologia rozwoju czowieka. Tom 2. Charakterystyka okresw
ycia czowieka. PWN, Warszawa.
Stuart-Hamilton I., 2006, Psychologia starzenia si. Wprowadzenie. Zysk, Pozna.
Synak B., 2000, Pozycja spoeczna ludzi starych w warunkach zmian ustrojowych i
cywilizacyjno-kulturowych, [w:] Synak B. (red.), Ludzie starzy w warunkach
transformacji ustrojowej. Wydawnictwo UG, Gdask.
Szatur-Jaworska B., 2000, Ludzie starzy i staro w polityce spoecznej. Oficyna Wydawnicza
ASPRA-JR, Warszawa.
Szlzak M., Kuczyski R., Mistek B., 2006, Poznaj - sprawd - skorzystaj! Maopolski
Informator dla Seniorw. Samarytaskie Towarzystwo im. Jana Pawa II w
Zakliczynie, ROPS, Zakliczyn-Krakw.
Szlendak T., 2009, Co si dzieje z czasem wolnym? Od codziennego znoju i odpoczynku do
codziennoci, w ktrej czas eksplodowa, [w:] Bogunia-Borowska M. (red.), Barwy
codziennoci. Analiza socjologiczna. Scholar, Warszawa.
25

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
Szukalski P., 2009, Starzenie si ludnoci - wyzwanie XXI wieku, [w:] Szukalski P. (red.),
Przygotowanie do staroci. Polacy wobec starzenia si. ISP, Warszawa.
Thomas J.E., Lyles K., 2007, Creativity and Aging: Best Practices. The National Endowment
for the Arts, Washington.
Trafiaek E., 2006, Skutki zmian systemowych w Polsce dla ludzi w starszym wieku, [w:]
Halicka M., Halicki J. (red.), Zostawi lad na ziemi. UWB, Biaystok.
UN (United Nations), 2002, Report of the Second World Assembly on Ageing Madrid. Madrid
International Plan of Action on Ageing. United Nations, New York.
UNDP (United Nations Development Programme), 1999, Raport o Rozwoju Spoecznym.
Polska 1999. Ku godnej aktywnej staroci, Warszawa.
Wallis A., 1973, Prognozowanie kultury. PAN, PWN, Warszawa.
Wawrzyniak J.K., 2010, Wcielenia wspczesnego emeryta. Symbolika penionych rl, [w:]
Kaua D., Szukalski P. (red.), Jako ycia seniorw w XXI wieku. Ku aktywnoci.
Wydawnictwo Biblioteka, d.
WHCA, 2005, White House Conference on Aging, 11-14.12.2005. Report to the President
and the Congress: the booming dynamics of aging: from awareness to action,
Washington.
WHO (World Health Organization), 2002, Active Ageing. A Policy Framework, Geneva.
WHO (World Health Organization), 2007, Global Age-friendly Cities: A Guide, Geneva.
Wosiska W., 2004, Psychologia ycia spoecznego. GWP, Gdask.
Zacher L.W., 2007, Transformacje spoeczestw. Od informacji do wiedzy. C.H. Beck,
Warszawa.
akowski J., 2003, Nowa rewolucja, nowe redniowiecze - rozmowa z Lesterem C.
Thurowem, [w:] akowski J., Trwoga i nadzieja. Sic!, Warszawa.
Strony internetowe:
Aktywny wiek/Active Age, www.starogard.pl/pl/dokumenty/active_age [dostp: 06.06.2011].
Apel obywateli kultury, www.obywatelekultury.pl/glowna-wiecej/ [dostp: 06.06.2011].
European Network for Ageing and Culture, www.age-culture.net [dostp: 06.06.2011].
Global Network of Age-friendly Cities, www.who.int/ageing/age_friendly_cities_
network/en/index.html [dostp: 06.06.2011].
National Center for Creative Aging, www.creativeaging.org [dostp: 06.06.2011].

26

A. Klimczuk, Kreatywne starzenie si. Przykady zagranicznych i polskich zalece i praktyk

(Creative Ageing. Examples of Foreign and Polish Recommendations and Practices), [in:] A.
Zawada, . Tomczyk (eds.), Seniorzy w rodowisku lokalnym (badania empiryczne i
przykady dobrych praktyk), Wyd. Uniwersytetu lskiego, Katowice 2013, pp. 24-46.
Pakt dla Kultury, www.obywatelekultury.pl/2011/05/podpisalismy-pakt-dla-kultury-podpiszsie-i-ty/ [dostp: 06.06.2011].
Policy Briefs on Ageing, http://live.unece.org/pau/age/Policy_briefs/Welcome.html
[dostp: 06.06.2011].
SEN@ER, www.silvereconomy-europe.org [dostp: 06.06.2011].
Inne rda informacji:
UME (Urzd Miejski w Elblgu), 2008, Elblski program na rzecz osb starszych na lata
2009-2013. Elblg.
UMP (Urzd Miasta Poznania), 2008, Polityka spoeczna miasta Poznania wobec seniorw.
Pozna.
UMSW (Urzd Miasta Stoecznego Warszawy), 2008, Cele strategiczne i cele operacyjne
miejskiej polityki spoecznej wobec seniorw. Warszawa.
UMTM (Urzd Miasta Tomaszowa Mazowieckiego), 2009, Miejski System Wspierania
Aktywnoci Seniorw na lata 2009-2015, Tomaszw Mazowiecki.
ZDS PRM (Zesp Doradcw Strategicznych Prezesa Rady Ministrw), 2010, Zaoenia do
Strategii Rozwoju Kapitau Ludzkiego, Warszawa.
ZWWM (Zarzd Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego), 2008, Wojewdzki program na
rzecz osb starszych na lata 2009-2013. Olsztyn.

27