Nierówności Społeczne W Kontekście Badania Kapitału Społecznego Ludzi Starych. Przykład Domu Pomocy Społecznej I Uniwersytetu Trzeciego Wieku W Białymstoku

A. Klimczuk, Nierwnoci spoeczne w kontekcie badania kapitau spoecznego ludzi starych.
Przykad Domu Pomocy

Spoecznej i Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Biaymstoku (Social Inequality in the Context of Social Capital of the Elderly
from Biaystok: Based on Examples from Nursing Homes for the Elderly and University of the Third Age), [in:] A. Fabi, M.
Muszyski (eds.), Spoeczne wymiary starzenia si, Biblioteka Gerontologii Spoecznej. Tom IV, Wyd. Wysza Szkoa
Administracji, Uniwersytet dzki, Bielsko-Biaa 2011, pp. 101-117.
mgr Andrzej Klimczuk
Nierwnoci spoeczne w kontekcie badania kapitau spoecznego ludzi

starych. Przykad Domu Pomocy Spoecznej i Uniwersytetu Trzeciego
Wieku w Biaymstoku
Wprowadzenie
Ksztatowanie si na pocztku XXI wieku spoeczestw pnej nowoczesnoci w
ktrych ludzkie dziaania intensywnie su przeksztacaniu wiata sprawia, i powstaj nowe
formy zaufania i ryzyka, sytuacje spoeczne oraz procesy globalnej wspzalenoci.
Przemiany te wymagaj bliszego przyjrzenia si zagadnieniu nierwnoci spoecznych
zwizanych ze starzeniem si spoeczestw. W opracowaniu w pierwszej kolejnoci wskazane
zostan formy aktywnoci ludzi starych, nastpnie koncepcje nierwnoci w wybranych
teoriach starzenia si oraz zwizki tematyki nierwnoci z kapitaem spoecznym. Przyblione
zostan rwnie wybrane wyniki bada empirycznych ukazujcych wymiary zrnicowania
wewntrznego seniorw, ktre moe zarwno prowadzi do konfliktw, jak te przynosi
korzyci ludziom starym i ich otoczeniu. Na zakoczenie okrelone zostan dalsze kierunki
bada zwizane z koncepcjami wspczesnych przemian hierarchii spoecznych.
Formy aktywnoci ludzi starych

Na potrzeby dalszych rozwaa przyjmuje si, i ludzie starzy to kategoria spoeczna,
czyli zbir osb podobnych do siebie pod wzgldem spoecznie istotnych cech (jak wiek, role
spoeczne i korzystanie ze wiadcze spoecznych), ktrzy s wiadomi tego podobiestwa i
swojej odrbnoci od innych, przy czym niekoniecznie musz utrzymywa bezporednie
kontakty i interakcje z podobnymi do siebie, gdy zachodz one dopiero w grupach
spoecznych (Sztompka, 2002, s. 193 i 197). Za kryterium staroci przyjmuje si za
ekspertami wiatowej Organizacji Zdrowia (UNDP, 1999, s. 7) przekroczenie 60. roku ycia.
Najoglniej poprzez aktywno czowieka rozumie si sposoby porozumiewania si z
innymi ludmi i z otaczajcym ich wiatem, ktre mona podzieli na trzy typy
(Dzigielewska, 2006, s. 161). S to aktywnoci: formalna (udzia w stowarzyszeniach, w
polityce, w pracach na rzecz rodowiska lokalnego, wolontariacie), nieformalna (kontakty z
rodzin, przyjacimi, znajomymi, ssiadami) i samotnicza (ogldanie telewizji, czytanie,
1
A. Klimczuk, Nierwnoci spoeczne w kontekcie badania kapitau spoecznego ludzi starych. Przykad Domu Pomocy
rozwijanie wasnych zainteresowa, hobby). Aktywno okrela zaspokajanie potrzeb

czowieka, odgrywanie rl spoecznych i pozycje w grupach danej zbiorowoci. Spadek
aktywnoci moe prowadzi do ograniczenia kontaktu z innymi ludmi i odczuwania
samotnoci. Aktywno mona dzieli rwnie ze wzgldu na formy zainteresowa takich
jak: kulturalna, spoeczna, edukacyjna i rekreacyjna oraz w mniejszym stopniu uwzgldnione
w niniejszym opracowaniu: aktywnoci domowo-rodzinne, zawodowe i religijne (tame, s.
163). Naley zauway, i czynnoci zwizane z uczestnictwem w kulturze, prac na rzecz
dobra wsplnego, poznawaniem nowych zagadnie i ludzi oraz rnego rodzaju
wypoczynkiem czsto s ze sob powizane, przy czym rni si od wykonywania
czynnoci zwizanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego, prac zarobkow oraz
uczestnictwem w obrzdach religijnych. Ponadto zakada si, e rodzaj i charakter
uczestnictwa spoecznego osb w wieku podeszym zaley od przynajmniej siedmiu
czynnikw (tame, s. 162). S to: pe (kobiety czciej podejmuj rne aktywnoci),
wyksztacenie (im wysze tym wyszy poziom aktywnoci), stan zdrowia (aktywnoci sprzyja
lepsza kondycja), rodowisko rodzinne (posiadanie dzieci i wnukw oraz pochodzenie na
rne sposoby warunkuj aktywno), warunki bytowe (im gorsze tym mniejsza aktywno),
miejsce zamieszkania (w miastach jest wicej ofert spdzania czasu wolnego) oraz instytucje
kulturalne (ich obecno sprzyja aktywnoci).
Stan uczestnictwa spoecznego ludzi starych ukazuj wyniki bada Polskiego
Towarzystwa Gerontologicznego z 2000 roku (Halicka, Halicki, 2002, s. 191-218). Tylko
7,8% osb powyej 65. roku ycia stara si angaowa w ycie lokalnej spoecznoci, blisko
32% w ogle si nim nie interesuje, za pozostali deklaruj, e nie angauj si bo nie s w
stanie aktywnie dziaa, nie widz potrzeby dziaania lub nie wierz w to, e ich aktywno
co zmieni. Blisko 19% ludzi starych jest zrzeszonych w jaki organizacjach lub
stowarzyszeniach, ale tylko 14% z nich jest zaangaowanych w ich dziaalno. U blisko 53%
ludzi starych przewaa aktywno receptywna (ogldanie telewizji, suchanie radia w
warunkach domowych), 34% przejawia aktywno integracyjn (wszelkie formy spotka z
innymi ludmi), po okoo 2% podejmuje aktywno rekreacyjno-hobbistyczn (spacery, sport,
malarstwo, imprezy kulturalne) lub zorientowan publicznie (spoeczna, polityczna, w
parafii). Osoby przejawiajce aktywno religijn (96%), ale nie koniecznie deklarujce
udzia w dziaalnoci parafii (ta dotyczy tylko 3,3% osb), rzadko deklaruj prace
charytatywne (5,5%), czciej za uczestnictwo w pielgrzymkach (9,8%), grupach

modlitewnych (12,4%) i procesjach (47,4%).
Nieco inne aspekty uczestnictwa spoecznego ludzi starych ukazuj badania TNS
OBOP (2007). Wedug osb w wieku od 60 do 80 lat ludzie starzy w Polsce pomagaj w
wychowaniu wnukw (38%), pomagaj rodzinie finansowo (30%) lub s odsunici na
margines ycia spoecznego (13%). Bardzo rzadko dostrzega si, i stanowi autorytety dla
innych (6%), dziaaj w rnych organizacjach (5%) lub zajmuj si wasnym hobby (3%).
Poproszeni o zrobienie czego dla innych byliby skonni pomaga dzieciom, chorym i
niepenosprawnym (72%), ale raczej nie rozpoczliby dziaalnoci gospodarczej na wasny
rachunek (89%) i nie podjliby pracy (66%). Ze zblionymi czstociami pozytywnych i
negatywnych odpowiedzi, spotkay si opinie o: udzielaniu porad z zakresu swojego
wyksztacenia i umiejtnoci zawodowych, wczaniu si w prace organizacji dziaajcych na
rzecz ludzi starych oraz na rzecz miejsca zamieszkania. Respondenci deklarowali, i
posiadaj problemy w dzwonieniu z telefonw komrkowych, obsugiwaniu automatw w
urzdach i zrozumieniu instrukcji obsugi urzdze z powodu obcojzycznych zwrotw oraz
w przewaajcej mierze nigdy nie korzystali z komputera, nie nagrywali filmw video/DVD i
nie wysyali SMS-w. Poza tym nawet przy pominiciu kosztw finansowych przewanie nie
s chtni do nauki jzykw obcych (75%), obsugi komputera (71%) i obsugi telefonu
komrkowego (58%). Rwnie kolejne edycje Diagnozy spoecznej dowodz, i w Polsce
istnieje pokoleniowa luka kompetencyjna: im starsi Polacy tym rzadziej znaj jzyki takie jak
angielski, niemiecki czy francuski oraz w nie wielkim zakresie potrafi posugiwa si
nowymi technologiami - komputerem i internetem.
Stosunkowo niewiele wiadomo o yciu seniorw w Biaymstoku - najwikszym
miecie pnocno-wschodniej Polski, stanowicym stolic wojewdztwa podlaskiego.
Wedug bada Urzdu Miejskiego w Biaymstoku z 1998 roku osoby, ktre przekroczyy 60.
rok ycia najsilniej (25%) czuj s zwizane z miastem (Biekowska-Ptasznik, 1998, s. 4852). Wyraaj te wiksze zainteresowanie sprawami miasta, cho przewanie tylko suchaj
lokalnych serwisw radiowych i telewizyjnych (65,18%) oraz czytaj lokaln pras (40,18%).
Najczciej uczestnicz w spotkaniach z wadzami (7,14%) i prbuj dociera do ludzi
odpowiedzialnych za sprawy miasta (4,46%). Rzadziej bior udzia w pracach samorzdu
(3,57%) i aktywizuj najblisze otoczenie (2,68%). Najgorzej (55%) oceniaj bezpieczestwo
w miecie (Kubajewska, 1998, s. 147).
3
Nierwnoci a kapita spoeczny

Problem nierwnoci spoecznych analizowany jest w kontekcie stratyfikacji
spoecznej, czyli hierarchii warstw spoecznych1 o wikszych lub mniejszych szansach
dostpu do jakiego spoecznie cenionego dobra: bogactwa, wadzy, prestiu, wyksztacenia i
zdrowia (Sztompka, 2002, s. 336-338, 354-355). Nierwno spoeczna oznacza fakt, i
przynaleno do rnych grup i zajmowanie rnych pozycji sprawia, e ludzie maj
nierwny dostp do poszczeglnych dbr, przy czym nie wynika to z racji jakichkolwiek cech
cielesnych czy psychicznych (tame, s. 301, 306)2. Poza tym moe dochodzi do zbienoci
lub rozbienoci midzy hierarchiami stratyfikacyjnymi a wic wysoka lub niska pozycja
jednostki lub grupy na jednej z drabin nierwnoci moe odpowiada, bd nie odpowiada
podobnej pozycji w innych hierarchiach. Zainteresowanie zwizkami nierwnoci
spoecznych z aktywnoci ludzi starych uzasadniaj zoone skutki starzenia si zbiorowoci
ludzkich. Poza wzrostem wydatkw publicznych na ich utrzymanie zwraca si uwag m.in. na
feminizacj populacji, wzrost zapotrzebowania na usugi opieki spoecznej i sektora zdrowia
oraz zmiany struktur rodzin, spoecznoci lokalnych, konsumpcji, inwestycji, innowacyjnoci
i produktywnoci pracy, preferencji politycznych i edukacji (Szatur-Jaworska, 2006a, 241256; Bdowski, 2006, 257-266). Niezbdne staj si inwestycje wyrwnujce dostp ludzi
starych do rnorodnych form aktywnoci, ktre zwiksz szanse na pomylne starzenie,
czyli starzenie wolne od chorb, stymulowane pozytywnym wpywem otoczenia i
niewielkimi deficytami w sferze psychospoecznej (Trafiaek, 2006, s. 70).
Zagadnienie nierwnoci spoecznych poruszaj: teoria politycznej ekonomii staroci,
model stratyfikacji wieku i teoria subkultury staroci. Pierwsza zakada, e staro stanowi
1
Warstwy spoeczne to kategorie spoeczne, w ktrych ludzie s powizani ze sob wizi subiektywn i
obiektywn, przy czym rni si od innych warstw szansami osigania dbr oraz wynikajcym z tego stylem
ycia, typow ideologi i obyczajami (P. Sztompka, 2002, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Znak, Krakw, s.
336-339, 354-355). Przykadowo ludzie starzy mog rni si midzy sob wysokoci pobieranych wiadcze
i przynalenoci do grup spoecznych, ale jednoczenie moe ich czy fakt, i posiadaj nisze szanse na
zdobycie prestiu ni osoby mode. Kategorie spoeczne mog by rwnie rozpatrywane jako klasy spoeczne
pod warunkiem, e midzy osobami tworzcymi taki rodzaj zbiorowoci pojawi si wsplnota interesw
ekonomicznych, sie komunikacji i kontaktw, wiadomo klasowa oparta na przekonaniu istnienia
sprzecznych interesw klasy przeciwnej oraz formy organizacyjne pozwalajce na prowadzenie walki klasowej
(tame, s. 186, 194, 345-348). Ludzie starzy mog zatem potencjalnie podejmowa zbiorowe dziaania by
realizowa wsplne cele np. poprawi swoje warunki yciowe lub utrzyma bd podwyszy wiadczenia
spoeczne.
2
Jeli szanse dostpu do dbr okrelaj przesdy lub stereotypy dotyczce cech takich jak wiek mamy do
czynienia z dyskryminacj, ktra wie si z marginalizacj spoeczn, czyli usytuowaniem ludzi na peryferiach
istotnych nurtw ycia spoecznego w taki sposb, i dyskryminowani niekiedy uczestnicz w yciu spoecznym
a niekiedy nie - zasadniczo jednak ich dorywcze uczestnictwo bez pomocy z zewntrz nie przeksztaca si w
uczestnictwo trwae (E. Wnuk-Lipiski, 2005, Socjologia ycia publicznego, Scholar, Warszawa, s. 271-272,
346, 348).
efekt polityki socjalnej, podziau pracy, rnic ekonomicznych i spoecznych, zatem

problemy ludzi starych naley rozpatrywa w kontekcie gospodarki wiatowej, funkcji
pastwa, rynku pracy i podziaw na pe, wiek, grupy etniczne i klasy (Synak, 1999, s. 145;
Halicki, 2006, s. 264; Szatur-Jaworska, 2000, s. 112-114). Zwraca si tu uwag na
dyskryminacj ze wzgldu na wiek, przyznawanie ludziom starym statusu osb zalenych
oraz na wysz opacalno programw socjalnych dla elit politycznych lub przedsibiorcw
ni ludzi starych. Model stratyfikacji wieku za zakada podzia spoeczestwa na grupy
wieku, ktre rni si dostpem do dbr oraz rolami spoecznymi, normami, wartociami i
tosamoci (Synak, 1999, s. 145; Halicki, 2006, s. 260). Podejcie to podkrela
zrnicowanie ludzi starych zalene od okresw ich urodzenia i pomija subiektywny wymiar
postrzegania wieku przez jednostk. Teoria subkultury staroci zakada natomiast, e w
wyniku wykluczenia z interakcji z innymi grupami wieku, wzrostu kontaktw z rwienikami
oraz poczucia wsplnoty pogldw i zainteresowa ludzie starzy tworz zbiorowoci o
odrbnych normach, wartociach i sposobie ycia, ktre mog przeksztaca si w grupy
nacisku a nastpnie partie polityczne przeciwne kulturze dominujcej (Synak, 1999, s. 145;
Halicki, 2006, s. 263-264; Niezabitowski, 2007, s. 121-148). W polskich warunkach
czciowe zaprzeczenie tej teorii stanowi niska popularno Partii Emerytw i Rencistw, co
przypuszczalnie wynika z silnego zrnicowania kategorii spoecznej ludzi starych (zob.
Szatur-Jaworska, 2006b, s. 205-213). Bardziej prawdopodobne, i na terenie kraju bd
powstawa lokalne grupy reprezentujce interesy seniorw, jak kluby seniora i grupy
samopomocowe (Niezabitowski, 2007, s. 173-174).
Wskazane teorie odnosz si do makro analizy procesw spoecznych gdy tymczasem
niektrzy badacze (Rychard, 2008, s. 461-467) wskazuj e w Polsce mamy do czynienia z
rozproszonym adem spoecznym, zwanym take zindywidualizowanym. Wedug tego
podejcia w Polsce nie wystpuje ani jednolita droga integracji, ani dominujca linia
konfliktw. Mamy raczej do czynienia z wieloma kryteriami podziaw. Wskazuje si tu
m.in. na: wydarzenia I i II wojny wiatowej, znaczne straty ludzkie w wyniku okupacji, utrat
duej czci terytorium, przesunicia granic pastwa, przesiedlenia ludnoci, ujednolicenie
struktury narodowej i etnicznej, migracje zarobkowe do Stanw Zjednoczonych, powizanie
ze Zwizkiem Radzieckim i doprowadzenie do jego rozpadu, przystpienie do Unii
Europejskiej, otwieranie si granic, wielowymiarow globalizacj, dostp do globalnej sieci
komunikacyjnej. Konflikty dotyczce tych procesw cechuje sabo, powszechne jest
5
obywatelskie nieuczestnictwo w yciu publicznym (np. unikanie udziau w gosowaniach

wyborczych, ycie na zasiku czy na wczeniejszej emeryturze), ktre przeciwstawiane jest
aktywnemu dziaaniu Polakw na rynku, przy czym s to strategie jednostkowe a nie
wsplnotowe. Zakada si te, e podziay klasowe trac na znaczeniu w ujciu
makrostrukturalnym, ale s widoczne w konkurujcych ze sob maych grupach i
poszczeglnych instytucjach. Rozpoznaniu tej dynamiki mog suy analizy kapitau
spoecznego, czyli najoglniej potencjau wspdziaania osadzonego w powizaniach
midzyludzkich i normach spoecznych, ktry moe przynosi korzyci osobom, grupom i
spoeczestwom.
Do opisu mechanizmw powstawania i reprodukcji nierwnoci mona skorzysta z
podejcia strukturalnego do bada nad kapitaem spoecznym autorstwa P. Bourdieu. Ujcie
to pozwala zwrci uwag na szanse i bariery nagromadzenia przez jednostki i zbiorowoci w
cigu ycia zasobw sucych pomylnej staroci. Zakada si tu, i kapitau nie mona
rozpatrywa bez uwzgldnienia poj pola i habitusu (Bourdieu, Wacquant, 2001, s. 76).
Logik tych zalenoci autor wyjania posugujc si porwnaniem do gry, z t rnic e
wiele regu ycia spoecznego nie jest ujawnionych i skodyfikowanych (tame, s. 78-81).
Kapita to rodki do gry, pole to miejsce gry, za habitus to dyspozycje graczy. Obszar w
ktrym toczy si gra ma wzgldn autonomi i waciwe sobie zasady. Polem moe by np.
gospodarka, polityka, sztuka, nauka, religia, owiata, przestrze miejska. Nie istnieje adne
ograniczenie liczby istniejcych pl, gdy ludzie stale je konstruuj. W kadym z nich
jednostki s ze sob poczone sieci stosunkw i zalenoci, ktre licz si bardziej ni
poszczeglne osoby.
W polu toczy si rywalizacja o najkorzystniejsze pozycje - jednostki, grupy lub
instytucje mog wchodzi ze sob w relacje dominacji, podporzdkowania i rwnowanoci
(tame, s. 78). Ponadto aktorzy spoeczni s nierwno wyposaeni w cztery podstawowe
rodzaje kapitau (Turner, 2005, s. 597): ekonomiczny (pienidze i przedmioty do wytwarzania
towarw i usug), spoeczny (pozycje i relacje w grupach i sieciach umoliwiajce
mobilizowanie zasobw), kulturowy (umiejtnoci, zwyczaje, nawyki, style jzykowe, rodzaj
ukoczonych szk, gust, style ycia) oraz symboliczny (symbole wykorzystywane do
uprawomocnienia posiadania pozostaych kapitaw). Formy te do pewnego stopnia daj si
przeksztaca, konwertowa jedna w drug a ich uycie zaley od cech aktorw spoecznych i
warunkw gry. W poszczeglnych polach wane mog by rne formy kapitau a poza nimi
6
mog wystpowa te formy waciwe dla danego pola (np. kapita militarny, prawny)
(Bourdieu, Wacquant, 2001, s. 98-99 i 105). Rwnie warto i hierarchia kapitaw moe
zmienia si wraz z rozwojem pola - uczestnicy gry mog reprodukowa jej zasady lub je
zmienia np. dyskredytujc warto podtypw kapitaw rywali (tame, s. 79-81).
Za najwaniejszy kapita jednostki uznaje si habitus, czyli analitycznie okrelon
sum zasobw czowieka, czny rezultat oddziaywa socjalizacyjnych, jakim podlega w
cigu ycia jednostka, rezultat interioryzowania przez ni spoecznych norm i wartoci tj.
caoksztat nabytych przez ni i utrwalonych dyspozycji do postrzegania, oceniania i
reagowania na wiat zgodnie z ustalonymi w danym rodowisku schematami (Szacki, 2004,
s. 897). Zbiory ludzi o wsplnych habitusach, pozycjach i wyposaeniu kulturowym
zdobytym w okresie dziecistwa i modoci, tworz klasy spoeczne (tame, s. 894-897) teoretyczne byty suce do opisu relacji midzy aktorami spoecznymi w poszczeglnych
polach. Im wiksza zasobno w zrnicowane formy kapitau, tym wysza pozycja w
strukturze klasowej. Przedstawiciele klas wyszych s uprzywilejowani w osiganiu
sukcesw i powikszaniu zasobnoci form kapitau oraz potrafi posugiwa si symbolami i
dokonywa aktw przemocy symbolicznej, czyli przedstawia innym swoje wartoci i dobra
jako spoecznie podane tak, i odbiorcy przemocy przedrefleksyjnie akceptuj narzucane im
zasady uznajc je za konieczne lub pozbawione alternatyw (tame, s. 900). Zjawisko
przemocy symbolicznej sprawia, i cele dziaa jednostek nie stanowi interesw
ekonomicznych, lecz uzasadniane kulturowo interesy spoeczne. Rywalizacja w polach nie
dotyczy tylko posiadania zasobw, lecz te okrelania jakie pragnienia (wartoci) s istotne,
jak je osiga (normy) lub si do nich przystosowa. Kapita spoeczny jest zatem tworzony
przez mechanizmy kulturowe. Jego nadmiar w jednych grupach, przy jednoczesnym ich
deficycie w innych, moe skutkowa podtrzymywaniem przednowoczesnych struktur i
dziedziczeniem pozycji. Pozwala to na przypuszczenie, i pomylna lub niepomylna staro
moe by efektem szczeglnego pochodzenia oraz pozycji spoecznej i ekonomicznej.
W literaturze przedmiotu zwraca si uwag zarwno na korzyci z kapitau
spoecznego, jak i negatywne skutki jego oddziaywania (Theiss, 2007, s. 76-103). Naley
zasygnalizowa, i z jednej strony zmniejsza on nierwnoci spoeczno-ekonomiczne,
integruje z szersz zbiorowoci oraz zwiksza zaangaowanie w rozwizywanie problemw
spoecznych. Z drugiej za moe utrwala nierwnoci, tworzy zamknite wsplnoty i
utrudnia dostp do zasobw. Zjawisko to tumaczy si za R.D. Putnamem faktem, i kapita
7
spoeczny potrafi przyjmowa dwie gwne formy: wic/spajajc (bonding) oraz

pomostow (bridging). Pierwsza zwana te wykluczajc tworzy si w grupach, ktre przez
wybr czy konieczno s nakierowane do wewntrz i maj tendencj do wzmacniania
okrelonych tosamoci i wasnej homogenicznoci (Putnam, 2000, s. 22), jak np. grupy
braterskie, organizacje etniczne. Form pomostow, okrelan rwnie jako wczajc,
tworz grupy nakierowane na zewntrz i obejmujce osoby z rnych warstw i grup
spoecznych (tame), jak np. ruchy praw obywatelskich, ekumeniczne organizacje religijne.
Metodyka bada
Podstaw dalszej czci pracy stanowi analiza wybranych niepublikowanych
materiaw3 zebranych przez autora w okresie od pocztku grudnia 2007 roku do koca
stycznia 2008 podczas przygotowywania pracy magisterskiej Kapita spoeczny ludzi starych
na przykadzie mieszkacw Biaegostoku. Gwny problem badawczy stanowio pytanie:
jaki jest stan kapitau spoecznego ludzi starych mieszkajcych w Biaymstoku, jakim ulega
przemianom i jakie jest jego zrnicowanie? W artykule poruszone zostaj tylko wtki
odnoszce si do tematyki nierwnoci spoecznych4.
Badanie zrealizowano w oparciu o metod jakociow i zastosowanie techniki
wywiadu swobodnego ukierunkowanego z wykorzystaniem uprzednio przygotowanych
dyspozycji do wywiadu. Technikami pomocniczymi byy obserwacja nieuczestniczca
(zewntrzna) i jakociowa analiza treci5. W ten sposb starano si o podmiotowy kontakt z
ludmi starymi i peniejsze poznanie kontekstu ich kapitau spoecznego oraz ukierunkowanie
rozwaa teoretycznych i dziaa praktycznych. Wywiady przeprowadzono z 26 osobami w
wieku od 60 do 89 lat yjcymi w miecie Biaystok. Badani wywodzili si z dwch rwnych
3
Podstawowe dane wykorzystywane w opracowaniu stanowi literalnie spisane wywiady obejmujce 1113 stron
maszynopisu - z czego rozmowy z mieszkacami DPS to 348 stron (31,3% ogu), a UTW 765 stron (68,7%).
Nagrania i zapisy wywiadw znajduj si w archiwum domowym autora pracy. Materiay pomocnicze stanowiy
notatki z obserwacji oraz otrzymane od respondentw notatki z przemyleniami na gwny temat badania, prace
pisemne i plastyczne.
4
Wrd analizowanych zagadnie znalazy si m.in. habitus osb starszych, potencjalne role spoeczne i
zawodowe dla seniorw, waciwoci rodzinnych i pozarodzinnych kontaktw ludzi starych, procesy
przystpowania do instytucji zrzeszajcych ludzi starych, ograniczenia uczestnictwa spoecznego seniorw,
wymiarw aktywnoci spoecznej, oddziaywania ludzi starych na wadze miasta, opinie o yciu publicznym
miasta oraz czynniki okrelajce uwzgldnianie poszczeglnych form kapitau starszych mieszkacw
Biaegostoku w planach rozwoju spoeczno-ekonomicznego i kulturowego miasta.
5
W opracowaniu przyjto moliwo tworzenia poj uczulajcych, czyli takich ktre nie tylko wyznaczaj
charakterystyki konkretnych istnoci i wyjaniaj rzeczywisto, ale te wywouj znaczcy obraz, pobudzaj
przez stosowne ilustracje rozumienie zjawisk; rozumienie, ktre obywa si poprzez odniesienie danego pojcia
do indywidualnych dowiadcze czytelnika. Pojcia takie s zblione do jzyka i kultury respondentw. Zob. K.
Konecki, 2000, Studia z metodologii bada jakociowych. Teoria ugruntowana, PWN, Warszawa, s. 36-38.
liczebnie zbiorowoci: mieszkacw Domu Pomocy Spoecznej (dalej: DPS) i uczestnikw

Uniwersytetu Trzeciego Wieku (dalej: UTW). Ich porwnanie miao pozwoli na
poszukiwanie podobiestw i rnic midzy dwoma biegunami aktywnoci spoecznej a
zarazem osignitymi w cigu ycia pozycjami w strukturze klasowej i zasobami sucymi
pomylnej staroci6. cznie prba badawcza skadaa si z 15 kobiet i 11 mczyzn, przy
czym najstarsi badani urodzili si na kilkanacie lat przed wybuchem II wojny wiatowej
(1925 rok) a najmodsi niewiele po jej zakoczeniu (1947). Badani w DPS stanowili gwnie
osoby urodzone w rnych wsiach i mniejszych miastach wojewdztwa podlaskiego, ktre
posiaday przewanie wyksztacenie zawodowe i podstawowe (nie byo tu osb z wyszym
wyksztaceniem), w cigu ycia czciej podejmoway prace fizyczne o charakterze
tymczasowym, rzadko byy czonkami dobrowolnych organizacji i instytucji spoecznych
oraz nie posiaday dowiadcze w penieniu funkcji publicznych. Suchacze UTW w
wikszoci stanowili niemal zupene ich przeciwiestwo. Uyte w tekcie wypowiedzi
respondentw oznaczono kursyw i opatrzono informacjami: pe (M - mczyzna; K kobieta), podokres staroci (60-74- modsi-starzy; 75-89 - starsi-starzy), powizanie z
instytucj (DPS; UTW) i numer kolejnoci wywiadu w danej instytucji. Przytaczane pogldy
nie s pogldami autora a formuowane interpretacje i uwagi maj na celu opis, zrozumienie i
wyjanienie rzeczywistoci spoecznej badanych.
Rnice midzy instytucjami prowadziy do nieco odmiennego przebiegu badania w
DPS i UTW. W pierwszym przypadku rozmwcy zostali wybierani celowo na podstawie listy
osb wyrnionych ze wzgldu na stan zdrowia powstaej na drodze konsultacji z lekarzem
pracujcym w orodku. W drugim za respondentw dobierano metod kuli nienej, a wic
badacz dociera do kolejnych osb korzystajc z wskazwek udzielonych przez poprzednich
rozmwcw, ktrzy pocztkowo wywodzili si z grona osb zaproszonych do badania
podczas wykadw i zaj w sekcjach tematycznych. Ponadto w pierwszej zbiorowoci
zachcenie do udziau w badaniu byo trudniejsze - pomagao zapewnienie o poufnoci,
niskim poziomie trudnoci pyta, a niekiedy te ich istotnoci dla warunkw bytowych.
Uczestnicy UTW nie tylko byli zadowoleni z moliwoci przedstawienia swojego ycia i
pogldw, ale niekiedy te przygotowywali si do sytuacji wywiadu by wypa jak najlepiej:
Naley zaznaczy, i na zasadno stosowania procedur porwnywania przypadkw rnych pl (np.

instytucji) i etapw ich rozwoju wskazywa sam autor strukturalnego ujcia kapitau spoecznego P. Bourdieu.
Zob. P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, 2001, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Oficyna Naukowa, Warszawa,
s. 222-234.
zmieniali wystrj pomieszczenia lub ukad mebli, wyszukiwali zdjcia i dokumenty

wiadczce o dziaalnoci instytucji, a take sporzdzali notatki z przemyleniami na gwny
temat wywiadu. W dwch przypadkach badacz mia ograniczony wpyw na przebieg
rozmowy - badani przyjmowali postawy osb z ktrymi nie rozmawia si na rwni, lecz
ktrych naley si sucha gdy maj co do przekazania i dopiero po ich przemowie mona
zada jakiekolwiek pytania. Podczas wywiadw pojawiy si te tematy draliwe, ktre
dotyczyy gwnie mieszkacw DPS. Byy to: losy bliskich respondentw, praca zarobkowa,
przyczyny pobytu w DPS, wspomnienia o przeszoci, traumatycznych wypadkach i oglna
wiedza o yciu publicznym - badani niekiedy wskazywali, i nie posiadaj takiej wiedzy ze
wzgldu na dugi pobyt w placwce lub sigali po przykady z mass mediw.
Wane jest by wspomnie o wnioskach z przeprowadzonych obserwacji dotyczcych
sposobw prezentowania si respondentw i w ich warunkw ycia. Uczestnicy UTW starali
si o utrzymanie zadbanego wygldu - za pewien wskanik mona uzna czstsze farbowanie
wosw przez kobiety. Przypuszcza si, i suchaczki UTW staraj si odmodzi swj
wygld by uatwi sobie wchodzenie w relacje z osobami w innym wieku, podczas gdy
mieszkanki DPS nie okazuj potrzeby prezentowania si w towarzystwie osb nieznajomych
dla ktrych wygld w czasie pierwszego kontaktu moe by istotn cech pozwalajc na
ocen ich wiarygodnoci. Wikszo rozmw przeprowadzono w mieszkaniach badanych.
Z reguy osoby bardziej aktywne spoeczne, zainteresowane prac zarobkow i wspprac z
innymi ludmi posiaday wntrza wypenione przedmiotami wiadczcymi o ich
zainteresowaniach (m.in. zdjciami bliskich; symbolami religijnymi czy patriotycznymi;
kwiatami; pracami plastycznymi; programami telewizyjnymi z wyranie zaznaczonymi
pozycjami, ktre naley obejrze; pras i ksikami; kolekcjami waz, obrazw i innych
przedmiotw; pamitkami). Pozostali czsto posiadali jedynie przedmioty zwizane z
ubiorem, higien, utrzymaniem zdrowia, spoywaniem ywnoci lub biernym odpoczynkiem
(telewizor, radio). Rozmwcy z DPS-u przewanie zamieszkiwali jeden pokj, niekiedy
dzielony z dwoma ssiadami. Osobom tym zdarzao si wspomina o utracie przedmiotw,
zwierzt i miejsc, ktrych nie mogli ze sob zabra do placwki (np. ksiek, pienidzy,
ogrodu) lub o rzeczach, ktre udao im si w rny sposb zdoby ju po zmianie miejsca
zamieszkania (m.in. uywane ubrania, wiea hi-fi, telewizor, telefon komrkowy). W
skrajnych przypadkach wntrza zapeniano przedmiotami znalezionymi na ulicach miasta i
zomowiskach lub poprzez zamawianie u pielgniarek i pokojwek rolin, kwiatw i kaset z
10
muzyk. Praktyki te stanowiy funkcjonalny substytut zaufania - wobec braku zaufania do

innych ludzi, najblisze otoczenie miao zapewni badanym zaspokojenie potrzeb pewnoci,
adu i przewidywalnoci (Sztompka, 2007, s. 328). Tymczasem kilku uczestnikw UTW
gorzej oceniao stan posiadanych dbr ni na to wygldao - przewanie narzekano na staro
mebli lub brak miejsca na rzeczy, cho czsto inne pokoje byy zupenie puste i pozbawione
ladu obecnoci innych mieszkacw. Przypuszczalnie takie oceny wynikay z jaki
wyszych aspiracji tych osb, braku czasu, si i pomysu na zagospodarowanie przestrzeni lub
z pamici o zmarych bliskich, ktrzy zamieszkiwali dane pomieszczania. Ponadto w trzech
przypadkach dostrzeono, i uczestnicy UTW posiadaj przedmioty do ktrych wasnoci
przyznaj si w ograniczonym stopniu - byy nimi komputery z ktrych badani sami na og
nie korzystaj, a jedynie trzymaj na wypadek odwiedzin bliskich. Moliwe, e takie
zainstalowanie komputera w domu dziadkw jest nie tylko sposobem na podtrzymywanie
relacji midzy pokoleniami w rodzinie, lecz te oznak przygotowywania si ludzi starych do
przekazania mieszkania bliskim lub jego stopniowego zawaszczania przez rodzin.
Odnotowano rwnie rnic w posugiwaniu si dyplomami stanowicymi dowd
wyksztacenia zawodowego lub nagrod za osignicia np. wkad w dziaalno instytucji,
zwycistwo w konkursie. Mieszkacy DPS starali si umieci te rekwizyty tak by byy
atwo dostrzegalne dla goci. Suchacze UTW za skadowali je jedno przy drugim tworzc
zbiory upchane gdzie na regale lub wymieszane z innymi dokumentami. Przypuszczalnie z
uwagi na bogate ycie spoeczne nie mieli czasu na ich uprztnicie i umieszczenie w innych,
specjalnych miejscach.
Wybrane wyniki analiz empirycznych

Badanie pozwolio na ustalenie, i w wymiarze rnic midzypokoleniowych
nierwnoci dotycz gwnie niszej pozycji ludzi starych w strukturze spoecznej miasta.
Respondenci wskazuj tu na ich siln zaleno od rodzin. Wyszej pozycji sprzyja
udostpnianie bliskim rodkw finansowych pochodzcych z renty lub emerytury, rzadziej z
wasnej pracy, ewentualnie wychowanie wnukw i pomoc w utrzymaniu porzdku w
mieszkaniach. Utracie pozycji sprzyja za pogarszanie si zdrowia, przestarzaa wiedza i brak
zainteresowania modych ludzi sprawami seniorw. Odrbnym problemem spoecznym
wskazywanym przez badanych jest dyskryminacja ze wzgldu na wiek najczciej opisywana
na przykadzie funkcjonowania suby zdrowia i nierwnego dostpu do opieki zdrowotnej
11
(odmowy leczenia, wzrost cen lekw, utrudnienia w dostpie do bada profilaktycznych,

dugie kolejki, mao geriatrw) oraz informacji o dziaalnoci instytucji miejskich
(organizowanych wydarzeniach, zmianach przepisw, telefonach zaufania, pomocy
materialnej, bd wsparciu emocjonalnym i z zakresu poszukiwania pracy).
Wicej uwagi powicono analizie podziaw istniejcych w maych grupach i
instytucjach zwizanych z ludmi starymi. Pozwolio to na okrelenie zakresu zrnicowania
tej kategorii spoecznej. Dostrzeganie przez badanych podziaw moe prowadzi do
konfliktw, nieufnoci, uprzedze oraz utrudnia okrelanie i osiganie wsplnych celw.
Z drugiej strony za sterowanie rnorodnoci moe pozwoli im np. na obnienie kosztw
funkcjonowania instytucji, uatwi pozyskiwanie zasobw i dostosowanie si do otoczenia,
zwikszy kreatywno i innowacyjno oraz dostp do informacji uytecznych przy
rozwizywaniu problemw (Griffin, 2005, s. 190-193). Na podstawie zebranych materiaw
ustalono, i podziay dotycz omiu zbiorw cech: (1) pochodzenia i zainteresowa ludzi
starych; (2) wieku i zwizanych z nim zachowa; (3) pci; (4) wyksztacenia i rl
zawodowych; (5) zakresu aktywnoci spoecznej; (6) narzekania, bd zachwalania
innych osb i rzeczy; (7) przejawiania zachowa dewiacyjnych; oraz (8) traktowanych cznie
wartoci religijnych i pogldw politycznych.
Nastpnie wyszczeglniono cztery warianty kapitau spoecznego ludzi starych w
Biaymstoku. Pierwszy to kapita w formie wicej cechujcy relacje osb utrzymujcych
czste kontakty jedynie z czonkami rodziny co suy wzmocnieniu jej jednolitoci. Drugi to
kapita wicy seniorw tworzcych grupy wyznaniowe i uczestniczcych w dziaalnoci
przy parafiach, ktry pozwala realizowa cele kultu religijnego, radzi sobie z sytuacjami
kryzysowymi, utrzymywa kontakt z podobnymi sobie osobami i zagospodarowa czas
wolny, ale moe wyklucza osoby niebdce wyznawcami okrelonej religii. Trzeci zakada
wspistnienie kapitau pomostowego i kapitau opartego na pionowych zalenociach wadzy
(zob. Theiss, 2007, s. 33-39) wrd mieszkacw DPS i podobnych placwek opiekuczych
wynikajce z wasnej decyzji o zamieszkiwaniu w jednym miejscu z innymi seniorami, bd
narzucenia woli przez rodzin, spoeczno lokaln lub instytucje pastwowe. Zrnicowanie
wspmieszkacw
sprawia,
postrzegaj
swoje
rodowisko
spoeczne
jako
zdezintegrowane, przesycone nieufnoci, podejrzliwoci i rezygnacj, za korzyci z tego

stanu odnosi ich otoczenie, ktre zyskuje pewno, i seniorzy yj w miar komfortowych
warunkach oraz dostarczaj pracy innym. Czwarty, ktry zostanie dalej szczegowo
12
omwiony, opiera si na wspistnieniu kapitau pomostowego i wicego w UTW, grupach

samopomocowych i klubach seniora.
Przyblieniu interpretacji zjawiska nierwnoci spoecznych wrd ludzi starych
posuy omwienie trzech spord wskazanych omiu zbiorw cech ich rnicujcych: (1)
pochodzenie i zainteresowania; (2) zakres aktywnoci spoecznej; oraz (3) narzekanie, bd
zachwalanie innych osb i rzeczy. W pierwszym wymiarze zauwaa si, i mieszkacy
DPS uznaj pochodzenie za podstawowy czynnik okrelajcy stosunki midzy mieszkacami
placwki. Przejawianie okrelonych nawykw wiadczy o wyniesieniu ich z dobrego lub
gorszego domu. Pozytywnie wartociuje si urodzenie i wychowanie na wsi uznajc, i
cechuje ludzi przyjanie nastawionych do innych, mniej obojtnych, skonnych do pomocy i
uczestnictwa w koach zainteresowa. Negatywnie za zachowania zwizane z yciem
miejskim: samotno i unikanie innych. Jak on chodzi z ubiorem i z rozmow. To tak si
rozrnia ludzie midzy sob. Jednie z wioski, drugie z miasta. Najwicej jest z miasta, z
wioski mniej tych ludzi. Z wioski ludzie s jakie takie spokojniejsze (K/75-89/DPS-6)
opisuje jedna z badanych. Niekiedy podobne pochodzenie stanowi podstaw do zawarcia
znajomoci i podtrzymywania kontaktw z wybranymi osobami co sprzyja tworzeniu w DPS
nielicznych maych grup koleeskich.
Tymczasem suchacze UTW przewanie nie wspominaj o zrnicowaniu ze wzgldu
na
pochodzenie,
czy miejsce
urodzenia.
Dostrzegaj
raczej
odmienno
swoich
zainteresowa: No, tam moe, e jedni chc i taczy to tacz, nauczy si niemieckiego,
czy kto prawda na komputer, to moe tam tak si dziel. No, ale tak, jeli chodzi o co innego
to nie... No s grupy takie. Chodzisz to chodzisz, nie to nie. Wedug zainteresowania (M/7589/UTW-5). W poszczeglnych sekcjach tematycznych zawizuj si mniejsze grupy
koleeskie dziki czemu cz osb znajcych si z zaj spotyka si jeszcze przy innych
okazjach. Uczestnicy UTW zauwaaj te rnice ze wzgldu na miejsce zamieszkania i
przypuszczaj, e ludzie starzy yj gwnie w centrum miasta. Badani ci rzadko pozytywnie
oceniaj ycie na obrzeach miasta lub poza nim, ale te uznaj, i osoby starsze znajdujce
si w takiej sytuacji mog posiada jakie wyjtkowe zasoby, jak np. pamitki wiadczce o
historii miasta i jego dawnych mieszkacach. Za pozytywne cechy ycia w centrum miasta
uznaje si: wiksze poczucie bezpieczestwa, mniej wasnej pracy nad utrzymaniem
mieszkania, wygod, czysto, blisko gwnych instytucji i wiksze moliwoci
uczestnictwa w yciu kulturalnym: Mam tak koleank, ktra jedzia te z nami na te
13
wszystkie imprezy a teraz ju mwi: Daj spokj wieczorem ja bd wracaa, jak my wracamy
o 1-2 w nocy? Mowy nie ma. No i ja twierdz, e gdybym ja mieszkaa gdzie daleko, poza,
czy na peryferiach Biaegostoku to moe mniej bym uczestniczya i na te imprezy itd. Dlatego,
e powrt jest kopotliwy prawda? A ja np. nie mam samochodu i tak to ja sobie przychodz, i
nie jest daleko. U nas to tak jako teatr, filharmonia, czy jaka impreza - ycie w centrum
temu sprzyja po prostu, to ja nie mam problemw. Ja nie zastanawiam si czy to si
przedua, czy samochd mi ucieknie, czy ja nie zd czym przyjecha (K/60-74/UTW-3).
W przypadku zakresu aktywnoci spoecznej mieszkacy DPS dziel si na osoby,
ktre s mniej i bardziej aktywne w placwce i poza ni, za uczestnicy UTW na
podejmujcych dziaalno na rzecz tej instytucji i osb z ni zwizanych oraz jedynie
korzystajcych z jej usug. Mieszkacy DPS uznaj, i warunkiem aktywnoci spoecznej jest
zdrowie i sprawno ruchowa. Tu jest chyba 150 osb, a na stowk przychodzi tu moe ze
40. Tu wszystko na wzkach albo le. Tu wikszo to nigdzie nie wychodzi tak (K/7589/DPS-8) mwi respondentka, ktra jako jedyna z badanych mieszkacw DPS spotyka
si z innymi ludmi starymi w klubach seniora znajdujcych si na terenie Biaegostoku.
Niewychodzenie na zewntrz niekiedy zdaje si wynika te z braku: znajomoci miasta i
jego mieszkacw, rodkw finansowych na korzystanie z dbr i usug dostpnych w miecie
oraz innych celw (np. spraw urzdowych). Wedug respondentw niewychodzenie na
zewntrz najczciej prowadzi do negatywnych efektw ubocznych: ogranicza sprawno,
pogarsza ich ocen rzeczywistoci spoecznej, prowadzi do apatii i stanw lkowych. S takie
panie znowu, ktre mogyby chodzi, ale one zadowolone s, e trzy lata nie byy na
podwrku. () Taki pan tak samo, w tym roku jeszcze nie by, w tym roku kalendarzowym, a
chodzi tu po korytarzach. Ja mwi: Chod na podwrko to on nie wyjdzie, tylko: A jak
co si stanie?. Ja: A co ma si sta? Cygan wyjdzie, zabierze? (M/60-74/DPS-3)
opowiada jeden z badanych. Ci, ktrzy nie uczszczaj do miejsc poza placwk prowadz
gwnie aktywno receptywn (ogldanie telewizji, suchanie radia, czytanie) lub religijn
(modlitwy, udzia w mszach i uroczystociach pogrzebowych w kaplicy). Praktyki te
przewanie maj charakter osobisty, a nie wsplnotowy - zdarza si tak, e w tym samym
pokoju jedna osoba sucha radia, inna oglda telewizj, a jeszcze inna pi.
Stymulowaniu aktywnoci spoecznej w DPS su koa zainteresowa prowadzone
przez zatrudnionych instruktorw odpowiedzialnych za pracowni plastyczn, muzykoterapii
i gospodarstwa domowego. Rozwijanie niekiedy niedostrzegalnych wczeniej przez osoby
14
starsze umiejtnoci sprzyja uczestnictwu w wycieczkach i wyjazdach na pokazy

wykonanych prac w miejscach znajdujcych si poza instytucj. Kada taka podr oznacza
moliwo kontaktu z innymi ludmi oraz przeycia i dostrzeenia czego niecodziennego.
Badani sugeruj, e w wyjazdach bior udzia gwnie modsi-starzy oraz osoby okrelane
jako zdolniejsze i sprawniejsze a przez to niekiedy nieakceptowane, ignorowane,
wymiewane i traktowane z podejrzliwoci przez pozostaych mieszkacw: Oni maj
wycieczki. Nieraz nie mona we wszystkich na wycieczki jecha. Jedne korzystaj cay czas,
inne w ogle. Ale tak ju jest. () Ja przepraszam, ale niektrzy podopieczni s bardzo
wynoszeni niewiadomo z jakich powodw, a niektrzy to wrcz cudowni. Specjalnie umiej
si podliza komu trzeba i s tak uuu jak wysoko rosn. No, znaj sposoby, oni maj
sposoby mwi jedna z badanych. Takie maj lepsze ubranie, czy co Ale trzeba si z tym
pogodzi. (...) No, nieraz powanie to wyglda. Bo, mwi s ludzie, ktrzy s wysoko
wynoszeni i inni, ktrych poniaj. Ja staram si wanie eby tego nie byo, ale no, ja nie
mam moliwoci. () To s osoby, przepraszam, no wredne. Skar niewiadomo za co.
Patrz tylko jak komu atk przypi (K/60-74/DPS-2).
Podzia na osoby mniej i bardziej aktywne wyglda inaczej w przypadku suchaczy
UTW. Aktorzy spoeczni s tu okrelani przez badanych mianem dawcw i biorcw.
Pierwsi d do tworzenia kapitau pomostowego sucego realizacji dobra wsplnego i
ksztatowaniu pozytywnych efektw zewntrznych. Drudzy za zmierzaj do wytwarzania
kapitau wicego sucego realizacji celw partykularnych, co przynosi negatywne efekty
zewntrzne. Innymi sowy: cz osb stara si pracowa na rzecz innych, cz za uchyla
si od wysikw i oczekuje efektw dziaa pozostaych, przez co moe hamowa rozwj
instytucji i sprzyja jej zamykaniu si na otoczenie. Stan ten tumaczy si gwnie
przyzwyczajeniami z poprzednich lat ycia. Biorcy s okrelani jako ci, ktrzy ulegli
rozleniwieniu dziki bezpieczestwu socjalnemu oraz niedostatkom w motywowaniu do
pracy i samorozwoju. Zdarzaj si te sugestie, i ich obecno jest uwarunkowana:
socjalizacj w cigu ktrej otrzymywano kapita kulturowy pozbawiony umiejtnoci
uczestnictwa w wolontariacie; zorientowaniem aktywnoci starszych osb na prac, rodzin
lub bierny odpoczynek; oraz brakiem umiejtnoci lub lkiem przez podejmowaniem nowych
rl spoecznych. Tak, jak w normalnym domu: jeden jest chtny do wszystkiego i do pomocy,
a drugi lubi korzysta z gotowych rzeczy. Tak samo w Uniwersytecie. S tacy, ktrzy
zgaszaj si i chtnie pomagaj, ale wikszo jest takich, ktrzy z gotowych rzeczy
15
korzystaj. Wszystko, jak na talerzu podaj i jeszcze on czasami ma tak, czy inn pretensj, bo
nie zna dokadnie - a to jeszcze ma takie uwagi, czy inne, no i jest niezadowolony (K/7589/UTW-9) - tumaczy jedna z badanych. Rozprzestrzenianie si biernoci moe prowadzi do
rywalizacji o dobra i usugi, ktre wytwarza instytucja jak np. tasze bilety na wycieczki i
imprezy kulturalne. Aktorzy spoeczni mog ogranicza dostp do nich poprzez nie
informowanie pozostaych lub zniechcanie ich do uczestnictwa.
Tymczasem dawcy s opisywani jako ci, ktrzy potrafi i chc bezinteresownie
pracowa na rzecz innych, nawet jeli ponosz przy tym dodatkowe koszty finansowe i
psychiczne. Powinni przy tym spenia szereg kryteriw: Trzeba przede wszystkie lubi
udziela si spoecznie, trzeba mie jakie cechy przywdcze, nie? Druga sprawa: trzeba
umie, mie tam podejcie do ludzi, kogo tam zachci, zebra wok siebie, cay czas te
cechy przywdcze trzeba mie. No i jak kultur bycia, bo wiadomo e jak si nie ma takiej
kultury, to si ludzi do siebie nie zaskarbi te (K/60-74/UTW-4). Od dawcw wymaga si
by potrafili motywowa i kierowa pozostaymi, stanowili dla nich wzr (sympatycznoci,
skromnoci, kontrolowania swoich zachowa) oraz by byli przygotowani na to, e ich
dziaalno moe spotka si z negatywnymi ocenami i odbywa si w otoczeniu
utrudniajcym podejmowanie ryzyka. Z wypowiedzi tych, ktrzy uchodz za faktycznych lub
potencjalnych liderw wnioskuje si, i czuj si odpowiedzialni za organizowanie ycia
innym, dostrzegaj wicej nieprawidowoci w instytucji i poza ni oraz myl o ludziach,
przedmiotach i ideach, jako zasobach do wykorzystania. Poza tym rozpatruj alternatywne
dziaania - traktuj swoje role twrczo, cho nieraz zdarza si e czuj si obcieni
biorcami przez co trac optymizm i zaufanie do innych ludzi.
Istniejcy w wiadomoci badanych podzia z uwagi na narzekanie, bd
zachwalanie innych osb i rzeczy dotyczy posugiwania si kapitaem symbolicznym,
przedstawiania pozostaym swoich wartoci i dbr jako podanych. Ludzie sami robi
[podziay], ja bym tak powiedzia. Wymylaj7 stwierdza jeden z badanych. Ja zauwayem,
e niektrym najlepiej narzeka jest No nie wiem, chyba tak cae ycie maj, to
przyzwyczajenie (M/60-74/DPS-3). Narzekanie stanowi czynno powszechn wrd
mieszkacw DPS, ktr uzasadniaj: posiadanie odmiennych warunkw mieszkaniowych
(podzia budynku instytucji na star i now cz) oraz rnice w zamonoci (cho
respondenci nie znaj wysokoci wiadcze spoecznych otrzymywanych przez innych to
7
W przeprowadzonych wywiadach zwrot wymyla wraz z odmianami w wypowiedziach mieszkacw DPS

nigdy nie by rwnoznaczny z wynajdywa - takie znaczenie istniao tylko w deklaracjach suchaczy UTW.
16
dostrzegaj rnice w wyposaeniu mieszka, stanie ubra, dodatkowych zakupach oraz

wizerunku czonkw ich rodzin lub innych osb, ktre ich odwiedzaj). Przykadowo: Jak na
lekarstwo trzeba, czy co si chce tym starym, bo oni czekoladki lubi - to patrzy jeden
drugiego, bo oni nie maj za co kupi. () S tacy synowie, e przynosz [rodzicw] tutaj, a
sam ma taki samochd w zocie (K/75-89/DPS-10). Narzekanie suy wyraaniu
niezadowolenia i zwracaniu na siebie uwagi innych by pozyska wsparcie emocjonalne,
informacyjne lub materialne. Dotyczy standardu mieszka, braku prywatnoci, smaku
jedzenia, wasnej sprawnoci, poziomu opieki i niechci do ycia z innymi osobami.
Przykadowo: Ona: Szynka znowu? Nie bd jada. A kucharka: To co pani da? Ja pani
ugotuje zaraz. Co pani chce?. I zaczyna: Moe sera? Moe jajko? Moe baleron?. A ona:
Ja sama nie wiem (M/60-74/DPS-3). Narzekanie to wyraz zaradnoci spoecznej8 i
umiejtno na ktrej trzeba si zna by osign swoje cele o czym moe wiadczy
przykad powolnie wypowiadanej proby o zrozumienie i zmian sytuacji: S i lepsi, s i
gorsi... Pociel daj im lepsz i jedzenie... Widz, gdy kto, jak traktuje. Jak siostra traktuje
no... Tu le Sam dogrzewam si i na balkonie pytki powyamywane... (M/60-74/DPS-11).
Poza tym narzekanie moe stanowi zaproszenie do wsplnoty czcej ludzi yjcych
w raju utraconym, podzielajcych negatywn ocen obecnego adu oraz tych, ktrzy
zazdroszcz innym jakoci ycia, czy sukcesw osobistych. Jest to te sposb na
przynajmniej minimalne kontakty, nadmiar czasu wolnego i pozbycie si odczucia znudzenia.
Tymczasem nienarzekajcy staraj si unika zrzdliwych wspmieszkacw, gdy
obawiaj si e usysz informacje niepasujce do ich wyobraenia o sobie i rzeczywistoci
spoecznej. Dla takich osb wysok warto uzyskuje moliwo mieszkania w pokoju
jednoosobowym, bez marudzcego towarzystwa i jego bezpodstawnych ocen i opinii.
rodowisko, gdzie powszechne jest narzekanie, odniesienie jakiego sukcesu lub pochwalenie
si nim moe prowadzi do nieufnoci i spoecznego odrzucenia: Oczywicie, podziaw nie
ma, ale zazdro jest. () Stao si tak po 8 miesicach, e ten pokj si zwolni przymusowo.
Ta osoba, ktra tu mieszkaa pia, za duo sobie pozwalaa, prowadzia takie rozrywkowe
8
Zaradno spoeczna jest tu rozumiana za A. Sadowskim jako wiadomo usytuowania jednostki lub grupy
spoecznej w sieci powiza i zalenoci spoecznych z innymi jednostkami lub grupami spoecznymi,
najczciej opartymi na zaufaniu, w poczeniu z umiejtnoci ich wykorzystania do realizacji rnych celw
[] lub do rozwizywania sytuacji problemowych. Sytuacje takie mog stanowi np. brak rodkw na
przeycie, bieda, bezrobocie, choroby, kolizje z prawem, problemy rodzinne. Zaradno wie si z ryzykiem osoba zaradna amic lub omijajc normy musi liczy si z moliwoci pojawienia si sankcji negatywnych.
Poza tym przejawy bezradnoci np. korzystanie z zasikw i opieki spoecznej mog by analizowane jako
formy zaradnoci. Zob. A. Sadowski, 2006, Biaystok. Kapita spoeczny mieszkacw miasta, WSE, Biaystok,
s. 102-104.
17
ycie i je opucia. I mi dali ten pokj. To ja za ten pokj, to miaam par razy kurwa" tutaj.
Takie s warunki, zazdro jak cholera. Do dyrektora chodziy na skarg (K/60-74/DPS-5).
Narzekanie moe wytwarza bdne koo nieufnoci - opiera si na przewiadczeniu, e
wszyscy s wrogami co sprzyja formuowaniu podejrze i konfliktom midzy mieszkacami:
Kami. Jeden drugiego obmawiaj. Krytykuj To donikd idzie wcale... (K/75-89/DPS10). Skonno do narzekania jest te tumaczona przez badanych specyfik podeszego
wieku, brakiem akceptacji mierci, brakiem wasnych zainteresowa lub brakiem okrelenia
w poprzednich latach ycia zaj, ktre zamierza si podejmowa w okresie staroci.
Uczestnicy UTW nie uznaj narzekania za umiejtno, ktra moe by skuteczna np.
w deniu do poprawy sytuacji materialnej, samopoczucia, zdobywaniu towarzystwa i
nowych sposobw na spdzanie czasu wolnego. Podstaw do takiego twierdzenia dostarczaj
wypowiedzi takie jak ta: Ja wiem wad [instytucji UTW] ja nie widz. No chyba, e kto tam
sobie chce to zaley od kategorii ludzi wedug mnie. S ludzie, ktrzy stale narzekaj i na
Uniwersytecie te s tacy () Niektrzy to na wszystko bd psioczy. No na wszystko,
obojtne co jest: nie, nie, nie. Take trudno na takiej opinii si opiera, bo to obojtne co
si zrobi to zawsze bdzie na nie (K/60-74/UTW-3). W UTW ceniona jest umiejtno
chwalenia siebie i innych: cieszenia si, podziwiania, doceniania, wyraania zadowolenia.
Narzekajcy jawi si tu jako osoby, ktre nie potrafi dostrzec swoich zalet, powiedzie o
sobie i innych dobrego sowa, s skonne niesusznie krytykowa otoczenie, przesadnie pewne
przy formuowaniu sdw w oparciu o niepen wiedz, udaj osoby niezaradne oraz nie
dostrzegaj wsparcia innych lub odrzucaj ich pomoc - wszystko to sprawia, e czsto nie
spotykaj si z uwag otoczenia: No... w wielu przypadkach nie chc si interesowa tym [co
robi pozostali], nie staram si nawet mwi o tym. A raczej prbuj gasi spraw jeeli kto
wybrzydza na co, bo s tacy. Mamy w tym naszym towarzystwie takiego, z ktrym musimy
przebywa, bo s i tacy, ktrzy zawsze musz na co, na jaki temat mwi. Nie znaj si na
tym, nie znaj tematu, w tej dziedzinie, a staraj si powiedzie. Ale tacy ludzie si nie licz w
moim pojciu (M/75-89/UTW-10). Respondenci wskazuj, i narzekajcy czsto stawiaj
wymagania wobec innych, nakazuj im poszukiwanie rozwiza problemw, podczas gdy
sami nie maj do przedstawienia konstruktywnych propozycji lub chci do wspdziaania: S
i tacy starsi ludzie, tacy sobkowie. No np. niektrzy uwaaj, e im si wszystko naley i nad
nimi trzeba skaka, i nie rozumiej modych zupenie. A modzi maj naprawd due
obowizki (K/60-74/UTW-6). Narzekanie jawi si te jako oznaka niesprecyzowanych
18
aspiracji, bd wyraz braku zgody ludzi starych na istniejc rzeczywisto - jest potencjaem
frustracji, ktry moe by wykorzystany przez nich samych lub przez innych.
Podsumowanie
Wskazane zwizki midzy formami aktywnoci ludzi starych i nierwnociami
spoecznymi oraz moliwoci ich analizowania z wykorzystaniem socjologicznej koncepcji
kapitau pozwoliy na ukazanie pozytywnych i negatywnych aspektw wewntrznego
zrnicowania seniorw. Zakada si, i ograniczaniu nierwnoci moe suy ksztatowanie
instytucji, ktre: (1) tworzyyby powizania midzy ludmi starymi by mogli osobicie
rozwizywa swoje problemy i dziaa na rzecz innych; (2) pobudzayby ich do zaspokojenia
niezrealizowanych dotychczas aspiracji; jak te (3) udzielayby porad prawnych,
towarzyskich i z zakresu poszukiwania pracy. Istotne jest te tworzenie powiza i wsplnych
projektw midzy dziaajcymi ju na poziomie lokalnym instytucjami sektora rynkowego,
publicznego i obywatelskiego. Potrzebne jest rwnie ograniczanie postaw biernoci,
inaczej: syndromu pasaera na gap (free rider effect; uchylania si od wysikw i
oczekiwania na efekty dziaa pozostaych) i znoszenie stereotypw dotyczcych
poszczeglnych grup osb starszych.
Przeprowadzone analizy nie pozwoliy na peniejsze rozpoznanie nierwnoci
zwizanych z wspczesnymi przemianami hierarchii spoecznych. Upowszechnianie nowych
technologii i form organizacyjnych prowadzi do nierwnoci w ich wykorzystaniu.
Dostrzegalna jest zatem potrzeba bada empirycznych, ktre nawizywayby do koncepcji:
(nowej) nowej klasy redniej-podklasy S. Lasha (2009, s. 168-177), rdze-peryferie
D. Harveya (Marody, Giza-Poleszczuk, 2004, s. 254-256), netokracji-konsumtariatu
A. Barda i J. Sderqvista (2006) oraz klasy kreatywnej-klasy usugowej R. Floridy (2005).
Odwoanie si do tych koncepcji moe pozwoli na okrelenie rl i pozycji ludzi starych w
spoeczestwie wiedzy i gospodarce opartej na wiedzy oraz zakresu ich uczestnictwa w
formach aktywnoci dostpnych w cyberprzestrzeni przy uwzgldnieniu ich oddziaywania na
ycie codzienne seniorw. Do takich celw mog posuy analizy dyskusji seniorw na
forach internetowych, ich wpisw w pamitnikach sieciowych, obserwacje z kursw nauki
obsugi komputerw i innych technologii cyfrowych oraz wywiady i grupy fokusowe.
19
Literatura:
Bard A., Sderqvist J., 2006, Netokracja. Nowa elita wadzy i ycie po kapitalizmie, WAiP,
Warszawa.
Biekowska-Ptasznik M., 1998, Zwizek rodzin z miastem. Analiza przywizania do miejsca
zamieszkania oraz aktywnoci spoeczno-kulturowej Biaostoczan, [w:] Rodziny
biaostockie na przeomie wiekw, Zarzd Miasta Biaegostoku, Biaystok, s. 45-60.
Bdowski P., 2006, Ekonomiczne skutki starzenia si ludnoci [w:] B. Szatur-Jaworska, P.
Bdowski, M. Dzigielewska, Podstawy gerontologii spoecznej, ASPRA-JR,
Warszawa, s. 257-266.
Bourdieu P., Wacquant L.J.D., 2001, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Oficyna
Naukowa, Warszawa.
Czapiski J., Panek T. (red.), 2009, Diagnoza Spoeczna 2009 - Warunki i jako ycia
Polakw, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa.
Dzigielewska M., 2006, Aktywno spoeczna i edukacyjna w fazie staroci [w:] B. SzaturJaworska, P. Bdowski, M. Dzigielewska, Podstawy gerontologii spoecznej,
ASPRA-JR, Warszawa, s. 161-181.
Florida R., 2005, The Flight of the Creative Class. The New Global Competition for Talent,
Harper Business, New York.
Griffin R.W., 2005, Podstawy zarzdzania organizacjami, PWN, Warszawa.
Halicka M., Halicki J., 2002, Integracja spoeczna i aktywno ludzi starszych, [w:] B. Synak
(red.), Polska staro, Wyd. UG, Gdask, s. 189-218.
Halicki J., 2006, Spoeczne teorie starzenia si, [w:] M. Halicka, J. Halicki (red.), Zostawi
lad na ziemi, UWB, Biaystok, s. 255-276.
Konecki K., 2000, Studia z metodologii bada jakociowych. Teoria ugruntowana, PWN,
Warszawa.
Kubajewska M., 1998, Bezpieczestwo w opinii mieszkacw Biaegostoku, [w:] Rodziny
biaostockie na przeomie wiekw, Zarzd Miasta Biaegostoku, Biaystok, s. 143-159.
Lash S., 2009, Refleksyjno i jej sobowtry: struktura, estetyka, wsplnota [w:] U. Beck, A.
Giddens, S. Lash, Modernizacja refleksyjna. Polityka, tradycja i estetyka w porzdku
spoecznym nowoczesnoci, PWN, Warszawa, s. 144-221.
Marody M., Giza-Poleszczuk A., 2004, Przemiany wizi spoecznych. Zarys teorii zmiany
spoecznej, Scholar, Warszawa.
20
Niezabitowski M., 2007, Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej. Problemy uczestnictwa

spoecznego, lsk, Katowice.
Putnam R.D., 2000, Bowling Alone. The Collapse and Revival of American Community,
Simon & Schuster, New York.
Rychard A., 2008, Socjologiczne uwarunkowania rozwoju przestrzennego Polski, [w:]
Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033,
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, s. 450-469.
Sadowski A., 2006, Biaystok. Kapita spoeczny mieszkacw miasta, WSE, Biaystok.
Synak B., 1999, Ludzie starzy, [w:] Encyklopedia socjologii. Tom 2, Oficyna Naukowa,
Szacki J., 2004, Historia myli socjologicznej, PWN, Warszawa.
Szatur-Jaworska B., 2000, Ludzie starzy i staro w polityce spoecznej, ASPRA-JR,
Warszawa.
Szatur-Jaworska B., 2006a, Spoeczne skutki starzenia si ludnoci [w:] B. Szatur-Jaworska,
P. Bdowski, M. Dzigielewska, Podstawy gerontologii spoecznej, ASPRA-JR,
Szatur-Jaworska B., 2006b, Zbiorowo ludzi starych w polskim spoeczestwie [w:] B.
Szatur-Jaworska, P. Bdowski, M. Dzigielewska, Podstawy gerontologii spoecznej,
ASPRA-JR, Warszawa, s. 197-220.
Sztompka P., 2002, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Znak, Krakw.
Sztompka P., 2007, Zaufanie. Fundament spoeczestwa, Znak, Krakw.
Theiss M., 2007, Krewni-znajomi-obywatele. Kapita spoeczny a lokalna polityka spoeczna,
Wyd. Adam Marszaek, Toru.
TNS OBOP, 2007, Dziadkowie i wnuki o sobie, wzajemnych relacjach i ludziach starszych,
Komunikat z bada, Warszawa.
Trafiaek E., 2006, Starzenie si i staro. Wybr tekstw z gerontologii spoecznej,
Wszechnica witokrzyska, Kielce.
Turner J.H., 2005, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa.
UNDP, 1999, Raport o Rozwoju Spoecznym. Polska 1999. Ku godnej aktywnej staroci,
UNDP, Warszawa.
Wnuk-Lipiski E., 2005, Socjologia ycia publicznego, Scholar, Warszawa.
21

Nierówności Społeczne W Kontekście Badania Kapitału Społecznego Ludzi Starych. Przykład Domu Pomocy Społecznej I Uniwersytetu Trzeciego Wieku W Białymstoku

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nierówności Społeczne W Kontekście Badania Kapitału Społecznego Ludzi Starych. Przykład Domu Pomocy Społecznej I Uniwersytetu Trzeciego Wieku W Białymstoku

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

A. Klimczuk, Nierwnoci spoeczne w kontekcie badania kapitau spoecznego ludzi starych.

Przykad Domu Pomocy

mgr Andrzej Klimczuk

Nierwnoci spoeczne w kontekcie badania kapitau spoecznego ludzi

Formy aktywnoci ludzi starych

rozwijanie wasnych zainteresowa, hobby). Aktywno okrela zaspokajanie potrzeb

charytatywne (5,5%), czciej za uczestnictwo w pielgrzymkach (9,8%), grupach

Nierwnoci a kapita spoeczny

efekt polityki socjalnej, podziau pracy, rnic ekonomicznych i spoecznych, zatem

obywatelskie nieuczestnictwo w yciu publicznym (np. unikanie udziau w gosowaniach

spoeczny potrafi przyjmowa dwie gwne formy: wic/spajajc (bonding) oraz

liczebnie zbiorowoci: mieszkacw Domu Pomocy Spoecznej (dalej: DPS) i uczestnikw

Naley zaznaczy, i na zasadno stosowania procedur porwnywania przypadkw rnych pl (np.

zmieniali wystrj pomieszczenia lub ukad mebli, wyszukiwali zdjcia i dokumenty

muzyk. Praktyki te stanowiy funkcjonalny substytut zaufania - wobec braku zaufania do

Wybrane wyniki analiz empirycznych

(odmowy leczenia, wzrost cen lekw, utrudnienia w dostpie do bada profilaktycznych,

zdezintegrowane, przesycone nieufnoci, podejrzliwoci i rezygnacj, za korzyci z tego

omwiony, opiera si na wspistnieniu kapitau pomostowego i wicego w UTW, grupach

starsze umiejtnoci sprzyja uczestnictwu w wycieczkach i wyjazdach na pokazy

W przeprowadzonych wywiadach zwrot wymyla wraz z odmianami w wypowiedziach mieszkacw DPS

dostrzegaj rnice w wyposaeniu mieszka, stanie ubra, dodatkowych zakupach oraz

Niezabitowski M., 2007, Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej. Problemy uczestnictwa

You might also like