literatura ludowaV76

DWUMIESICZNIK NAUKOWO-LITERACKI

r 2 9

LIPIECPADZIERNIK

DWUMIESICZNIK
NUKOWO-UTERACKI

NR

4-5 ( X X )

LIPIECPADZIERNIK 1976
WROCAW
POLSKiE TOWARZYSTWO LUDOZNAWCZE

Sowacji. P o w o d e m trzecim jest obecno w antologii pewnych m o t y w w

i
tematw poilskich". Z ityich w z g l d w
zwrci w a r t o u w a g na wiersz Jana
Smreka Bailada rpol'ska, Miski konwencji ballady ulicznej, leoz realizujcy tem a t y k nader w s w e j ekspresji ostr i
dramatyczn, a m a j c y silny w y d w i k
antywojenny. Z w i z k i sowackiej ballady z literatur polsk n a j w y r a n i e j dostrzegalne s w literaturze romantycznej. Do rzdiu z j a w i s k j u znanych m o na z ogldu ityitjuowej ballady: Zktej
l'alii Jana Boitto dorzuci jeden jeszcze:
tein w a n i e Utwr zdradza p e w n e p o k r e w i e s t w o z Liliami
A d a m a Mickiewicza. M o t y w y polskie p o j a w i a y si
stosunkowo czsto r w n i e i w sow a c k i e j balladzie l u d o w e j : echem czstych w d r w e k z a r o b k o w y c h S o w a k w do Polski jest ballada Bola
jedna
hrdlika...,
w k t r e j nie przypadkiem
p o j a w i a si nazwa K r a k o w a . W z g l d e m
wreszcie czwartym, dla ktrego w a r t o
w L i t e r a t u r z e L u d o w e j " odnotowa
w y d a n i e o m a w i a n e j tu antologii jest
ciga jeszcze dzisiaj ywotno f o r m y
g a t u n k o w e j ballady, ktra pod pirem
Laca N o v o m e s k i e g o i Milana Rufusa
nabiera cech n o w e j j r wotnoci f a k t
dla h i s t o r y k w kultury
nieobojtny,
j a k o e okrelajcy w pewien sposb
specyfik wspczesnej literatury sowackiej.

Jacek

Kolbuszewski

SZTUKA OBAPIANIA
PORNOGRAFII
PRZEGLD PRASY
(1 I V ~ 3 0 V11976)
P r z e l e mnie.."
(refren wspczesnego przeboju)
Drogi
wej,
re

kultury

popularnej

literatury

czy

przedeptujemy

meru

na

numer

masowej,

mozolnie

ludoz

ktnu-

niejednokrotnie

w p a d a j c w dziury, p o t y k a j c si o r o z maite

osobliwoci

napotykajc

e plamy z K r a i n y K i c z u

bia-

wprowa-

dziy nas w lepk od brudu, p o z b a w i o n kanalizacji i chodnikw lep U l i c z k P o r n o g r a f i i . B y o to, jak zobaczymy,
nieuniknione. P o m w m y tedy o problemie nader chtnie dyskutowanym przez
felietonistw, pedagogw, dewotki i k a znodziejw, wiadomi co podkrelam y nastpujcej przestrogi: 1. K t o
rozpowszechnia pisma, druki, fotograf i e lub inne przedmioty m a j c e charakter pornograficzny, podlega karze p o zbawienia wolnoci l o lart 2, ograniczenia wolnoci lub (grzywny. 2. T e j sam e j k a r z e podlega, k t o w celu rozpowszechnienia itaikie pisma, druki, fotog r a f i e luib p r z e d m i o t y sporzdza, przechowuje, przenosi, przesya lub p r z e w o z i . " (ant. 173 kk). I w tyim momencie
mona b y postawi p i e r w s z e w a k i e pytanie: k t o b o w i e m rozpowszechnia
i
sporzdza pornografi? Co t o znaczy
sporzdza
i
rozpowszechn i a pornografi?
I
najwaniejsze,
rzecz jasna: co t o jest pornografia? Co
jeSt pornografi, a co ni nie jest? N i e
bdziemy z e w z g l d u na charakter niniejszego periodyku c y t o w a i k o m e n towa
rozlicznych...
komentarzy
do
wspomnianego w y c i g u z 'kk.
Zostawiajc w spokoju p. K o n f u c j u sza i Owidiusza, ktrych ju za ycia
szarpaa cenzura o b y c z a j o w a , p o m i j a j c
historyczne przypadki f r y w o l n e g o Boccacia, n a i w n i e c i e k a w e g o "
Brantme'a, filozofa-sadysty Sade'a, przeerotyzowanego Battaile'a czy a w a n g a r d o w e g o ^ o y c e ' a , signijmy po par p r z y kadw w y b r a n y c h na c h y b i - t r a f i z
polskiej kroniki skandali erotycznych
ostatnich lat, przykadw, nad k t r y m i
w a r t o si zastanowi. Czy synny na
przykad skandal, w y w o a n y emisj z
rozgoni harcerskiej piosenki Je t'aime,
moi non plus autorstwa S. Gainsburga
i J. Birkin i w t y m e wykonaniu, b y
skandalem pornograficznym? Czy istn i e j e w ogle p o r n o f o n i a " i czy mona
0 niej zasadnie m w i ? W y p y w a j c y
na amach pism kulturalnych na z a sadzie potwora z L o c h - N e s s problem
krakowskiej Venus? Gdzie koczy si
w t y m w y p a d k u tzw. f o t o g r a f i a a r t y styczna a zaczyna plugastwo, rozpusta
1 gorszenie tumw? Czy bra pod u w a g intencje fotografika, a jeli tak, j a -

kim przyrzdem zbada te intencje? W

trakcie dyskusji nad fotogramami
z
Venus, niektrzy z autorw tumaczyli
si co zakrawa na grotesk obojtnoci emocjonaln w trakcie
ich
wykonywania. W cyklu Odbiorca
ubezwasnowolniony
autor piisze, e granica, poza ktr zaczyna si pornografia,
jest [...] jak dobrze wiadomo, niewyobraalnie mglista i trudna do ustalenia, co zreszt umiejtnie wykorzystuj niektre nasze tygodniki." (Nurt"
nr 82). Sdzc po niektrych pismach
literackich mona by pomyle, e cielesno w literaturze naszej odgrywa
rzeczywicie wan rol, bowiem coraz
trudniej o periodyk bez roznegliowanego dziewcztka. Jak natomiast ustosunkowa si do reakcji
niektrych
nauczycielek protestujcych przeciw pomieszczeniu przez Literatur" znanych
i uznanych erotycznych rysunkw P i cassa? Osawiona sprawa seks-numeru
Literatury na wiecie" i niezdrowe w y pieki sporej czci tzw. publicznoci masowej, ktrej spora cz mona zaoy sigaa do tej pory w najlepszym wypadku po Przekrj", Panoram" czy K u l i s y " ; reakcja wybitnego
poety na inny (homoseksualny"?) numer tego wietnego skdind pisma?
Zwrmy, ma przykad, uwag oczywicie bd to dalekie peryferie literatury i kultury na teksty, ktre proponuj setkom tysicy, a moe milionom odbiorcw
(gwnie
modzieowych) producenci pocztwek dwikowych. Czy ktra z bibliotek naukowych
zbiera skrztnie owe arcydziea wspczesnej poezji piewanej
w
rodzaju
(przepraszamy za cyitart): Naigo ley na
eczku i drajpie si po brzuszeczku
tak gorco, e oi strach
(autorstwo:
p. Barya pseudonim to? Maa zagadka filologiczna.). Teksty tego rodzaju
trzeba pieczoowicie zbiera, katalogowa, opisywa etc. dla nastpnych
pokole kulturologw bdzie to bowiem
niezwykle istotny przyczynek do poznania naszego kontekstu kulturowego
w e wszelkich jego przejawach.
Inna
dziedzina sztuki i inna zagadka: na f i l m
Borowczyka pdz tumy, dlaczego tumy pdz na f i l m Borowczyka? Dwa
lata temu pewien miesicznik filologicz-

ny zamieci artyku o erotyce w twrczoci eromskiego

(artyku
dobktry autor poprzedzi ma antologi" naj intymniej szych fragmentw :
Dziennikw wielkiego pisarza. Czy sporzdzenie takiej antologii to zabieg podpadajcy pod 173 art. (nakad pisn.a
niewielki)? Czy wydanie osobnego aneksu do zbioru pieni Fedorowskiego,
uwzgldniajcego najbardziej podkasane przykady ludowej muzy, nie rozmino si ze szlachetnymi intencjami
autorw wydania? Jedni z czytelnikw
Nowej ksigi przysw polskich atakowali pomnikow edycj za wyeliminowanie obscenw, inni skaryli si na
j e j nieprzyzwoito". W jaki sposb
zadowoli
wszystkich?
Ostatni
problem: czy
refren
wykonywanego
przez eski chrek i(!) wspczesnego
przeboju, ktry zamiecilimy w charakterze motta, zawiera wpisany w
struktur
tekst, jaki
kategoryczny
(aczkolwiek sprony) imperatyw moralny, stanowic zaproszenie do...? Wanie, do czego? Do dyskusji przynajmniej. Dyskusja
odbya
si,
zwrot
przele mnie" wszed na trwae do
slangu erotycznego polskich nastolatkw.
Pytanie goni pytanie. Oczywicie, nasuwaj si pewne rozwizania. Jedno
z nich proponujemy nazwa rozwizaniem Malika" od nazwiska p e w nego twrcy ludowego z Rybnej pod
Krakowem. Zacytujmy wiele mwicy
fragment wietnego reportau A . Stroskiej w Literaturze": Podczas nastpnej wizyty kupiam od Malika pic
kobiet podug Giorgione'a i niby n a j dokadniej podug, a przecie tak piknie w a s n [...] wykonana jest inn
technik, mianowicie pocignita row farb olejn. Dziki temu byszczy
si czysto i przyjemnie jak policzki j e j
twrcy. I znowu jedno oko ma ciut
wysze a wargi odte. pica
kobieta
Giorgione'a. To wdziczne, moe i mimowolne uoenie rki na wzgrku W e nery zmienia si u obserwatora z R y b nej w prostoduszny pewnik. Poniewa
malowane sprawy z niewiastami raduj
Malika, nie zdziwiam si, e identyczna pica wkrtce po mojej wizycie
przyoya si do witego Jacka pod

106

wsplne szko w e wsplnej ramie. Uderzy mnie tylko pewien nowy szczeg:
pica numer dwa to, co robia jawnie,
zacza robi pod kodr. Twrca opatuli nieskromn dam bibu wsunit
pod szko. Zaintrygowana spytaam o
przyczyn. A, dzieci tu wpadaj i po
co maj widzie chmurnie objani
artysta. Das ewig weibliche w Rybnej
komentuje Stroska nie przejdzie
bez majtek i biustonosza. Pocztkowo
Malik rzebi Adama i Ew z goymi
pupami, teraz wystpuj obydwoje
w kpielwkach. W takich przynajmniej
o numer za duych." (Staro ca gb,
nr 239). Obserwacje autorki daj wiele
do mylenia, stanowic kapitalny zapis
pewnej interesujcej badaczy sztuki
ludowej i naiwnej mentalnoci. Szkoda, e prostoduszne, szczere i p r o s t e
rozwizania w dyskusjach o pornografii
nie zawsze s moliwe do zastosowania.
Podane przykady
pochodziy
ze
wspczesnego
polskiego
obyczaju
wspieranego dzielnie przez rodki masowego przekazu. Tak si skada, e
znaczna cz badaczy i specjalistw
skania si do przyjcia cichego"
przynajmniej, cho nie wiadomo na ile
susznego zaoenia, i rozkwit pornografii i seksualizacja" ycia spoecznego s bardziej charakterystyczne dla
rozbudowanych i zagszczonych spoeczestw ni spoeczestw maych i tradycyjnych, s bardziej
problemem
miejskim" anieli
problemem
wiejskim". Wybitny etnolog, twrca koncepcji o roli zachowania w procesie
ewolucji sugeruje, i [...] seksualizacja
jest w duym stopniu zjawiskiem w i e l komiejskim. Co prawda wiele spord
tak zwanych seksualnych czynnoci i
sygnaw wystpujcych w naszym y ciu wcale pierwotnie nie byy seksualne, lecz zapoyczone z pielgnacji potomstwa. Do takich naley demonstrowanie piersi kobiecych na plakatach
reklamowanych [znaczce, e symbol ten
nie pojawia si wcale w erotyku ludowym, M. W.], wzajemne publiczne obciskiwanie si i wiele innych [...]. P r a wie pewne jednak jest dodaje
e w znacznej mierze seksualizacja ta
wicej ma wsplnego
z
socjalizacj
anieli z seksem; dotyczy to zapewne

mody mini i toples, ktre chyba dopomagaj w przezwycieniu napi

tkwicych w spoeczestwie anonimowym".
(W. Wickler,
Czy
jestemy
grzesznikami?,
1974). Patologizacja y cia wielkomiejskiego zwizana z rozwojem rodkw masowego przekazu zacza sii stosunkowo wczenie i nie
jest bynajmniej spraw ostatnich lat.
Ju w latach midzywojennych autor
studium o kulturze miejskiej Jankesw
zauwaa, i rozrywk masow obliczon na zysk znamionuje gwatowno
podniet. [...] Dranienie erotyki wystpuje na kadym kroku, wstydliwie tylko okryte faszywym paszczykiem hipokryzji. Film zdradza zupen nieraz
moral insanity. Gorzej jeszcze sprawa
przedstawia si w teatrzykach rewiowych (burlesques), kabaretach, salach
tacw." (S. Rychliski, Wybr
pism,
1976, s. 496). Faszywy paszczyk hipokryzji bdzie okrywa wikszo amerykaskich i nie tylko przedsiwzi; w wypadku Playboya"' bdzie
to ju solidny kouch: seks pokryty
mtn filozofi tuszujc jednoczenie
merkantylizm o w e j instytucji
Jak by nie byo, pewne procesy doprowadziy do stanu, e dzisiaj mwi
mona nie tyle o seksualizacji, co o
pornografizacji" niektrych przejaww
ycia na Zachodzie. Oddajmy gos N o r manowi Mailerowi. ktry przemawia w
tej sprawie w Studencie": ..Nasze czasy powiada w inwokacji maj
obsesj seksu jako krwi, jako morderstwa, jako cudzostwa, orgii i gwatu
[...]. Rozmowa o pornografii powinna
zaczyna si od wspczesnych korzeni:
reklamy. Dziesi lat temu
reklamy
sprzedaway dziewczyn z samochodem.
Nie taka znw nieuczciwa konstrukcja niewiadomoci czya posiadacza
nowego kabrioletu z pewnoci zdobycia nowej dziewczyny. Dzi dziewczyna
znaczy mniej ni maszyna. Samochd
sprzedaje si nie dlatego, e pomoe
zdoby dziewczyn, ale dlatego, e jest
ju dziewczyna [tu teza, e ksztat samochodu amerykaskiego jest homologiczny do ksztatw dziewczcych, M.
W.] Mao tego, powiada Mailer
phallus wkroczy do supermarketw
i sklepw [...] Pochwa pozostawia kart

wizytow s w e j spirali w co trzecim lub

co czwartym ogoszeniu [...]. A l e ulokowa swj sen o mioci w martwocie
przedmiotu to tyle, co puci si z w i a trem obdu [...] Ten ponury kierunek
narodowego ycia seksualnego,
ktre
zaley od towaru, sta si tak dotkliwy,
e jest moliwe, i surowa (to jest, czysta) pornografia, zdjcia nagoci, ksieczki za pi dolarw, magazyny cycka,
komiksy,
nieprzyzwoite
filmy,
e
wszystko to jest mniej szkodliwe dla
umysu, ni godne szacunku w y t w o r y
godnej szacunku gospodarki [...]". Win
za ten stan rzeczy obcia autor An
Amerian Dreaim mass media, a cilej
tych, co nimi kieruj, albowiem id na
kompromisy, tolerujc pornografi nie-bezporedni: ... mass media prowadz nas ku narodowej psychozie. Oczywicie, nie da si wykorzeni mass mediw z wariackiego podoa bez zabijania psychologii konsumenta i w y g o dzenia
rynku,
ktrego
odywczym
skadnikiem jest
ciepo
wytwarzane
przez fetysz. Tak wic z tpego smogu
niefortunnego kompromisu
bior
si
komiksy i tablice ogosze, i
czyste
spronoci, ktre si mae, a przy tym
wszystkim jaka niematerialna nadzieja
wadz, e prawdziwy seks przetrwa."
(O pornografii
porwnawczej.
Tum. S.
Magala. Student" nr 7). Niewolnikowi
rodkw masowego
przekazu
mona
wmwi wszystko. Spece od reklamy
jak to opisywa V. Packard potrafi
w czowieku utwierdza poczucie w a snej wartoci, sprzedawa samozadowolenie, poczucie bezpieczestwa, energi
twrcz, poczucie siy i wizi z dziecistwem, niemiertelnoci, no i oczywicie obiekty mioci. Mona zapewne
zarobi i na Faulknerze, gdy na lakierowanej okadce packest*boo)k umieci
si roznegliowan dam w zachcajcej pozie, posiadajc obowizkowy
goiw.
Trudno si dziwi, e Mailer, znany
ze swych lewicowych pogldw, sprowadza problem pornografii do w a d z y "
i reklamy". Przyczyny omawianego
zjawiska s chyba gbsze i bardziej
zoone. N a pewno, szukajc ich, trzeba
bdzie zwrci uwag na wyrane zagodzenie cenzury, szczeglnie
amery-

kaskiej i angielskiej w kocu lat pidziesityh, kiedy to w masowych nakadach zaczyna si wydawa zakazanych dotd klasykw" literatury e r : tycznej: Clelanda, Lawrence'a, N a b o k ; va, Millera. Na podatny grunt trafiaj
badania A . Kinseya, W. Mastersa oraz
V. Johnson, ktre zmierzay nie bez
oporw kibicw" i posmaku skandalu
do przeamania tabu intymnoci v
nauce. Film poczynajc od Bergmana, Sjomana, Viscontiego, na Fellinim
Russelu czy Bunuelu koczc, przestaje
milcze na temat seksu. Do gosu dochodz nowe ideologie modzieowe. S
to sprawy na og dobrze znane. Obok
dzie artystycznych, ktre oferuj erotyzm w y s o k i " (zdajemy sobie spraw
ze sztucznoci i miesznoci tego okrelenia), powstaje potny
pornobussiness, proponujcy pornografi
czyst,
bez artystycznych zakce: pornofilmy,
pornokomiksy, pornopowieci etc. N a kad pism pornograficznych w rodzaju
Screw ocenia si w 1970 roku w samych Stanach Zjednoczonych na okoo
130 milionw egz. (za: K . Starczewska,
Wzory mioci
w kulturze
Zachodu,
1975).
Jest rzecz charakterystyczn, e o
pewnych tekstach moemy z pewnoci" powiedzie, i s tekstami (obrazami) pornograficznymi, o innych, nawet gdy zawieraj spotgowany adunek" erotyzmu, tak nie powiemy, a w o bec jeszcze innej kategorii tekstw (filmw, obrazw), ktre mona by okreli jako pornografi z ambicjami",
staniemy czsto bezradni. Takich jak
powiecida w rodzaju The Love
Machine J. Susan czy Historia O P. Reage, takich jak qwasi-polityczno-spoeczny f i l m szwedzki Caa jestem w kolorze tym, takich jak P l a y b o y " (przykadw polskich asekurancko nie podamy). Wanie wychodzcego w 5 milionach egz. nakadu
Hefnerowskiego
P l a y b o y a " przyjo si u nas
powszechnie uwaa za synonim pornografii. I trudno, doprawdy, orzec, jak
to jest naprawd. Badacze mass comunication
okrelaj w magazyn
jako
skadank fotografii aktw,
esejw,
opowiada i raczej nadtych artykuw
wstpnych opartych na filozofii hedo-

10S

nizmu" i przyznaj mu znaczc pozyc j " pord innych pism" z dziewczynkami". (E. Emery, Ph. H. A u l i W. K.
Agee, Introduction
to Mass
Comunication, 1971). K . Starczewska w swojej
antologii w y i m k w z Forum" powiada,
e Wanie poczenie
nowoczesnoci
i tradycji
jest szczeglnie urzekajce
dla mieszczaskiej klienteli Playboya".
Atmosfera pogodnego hedonizmu, ktr
tchn wykwintne kluby Hefnera, agodzi bowiem napicie midzy wzorami
tradycyjnej obyczajowoci a nowoczesnymi tendencjami do obyczajowej swobody." >(s. 194). Z przekonaniami o pornograficznoci pisma szeroko rozprawia
si w Kulturze w stylu blue jeans K . T.
Toeplitz (1975), ktry pisze, e Istot
Playboya [...] nie jest z pewnoci pornografia, nawet gdyby termin ten traktowa w sposb najbardziej purytaski
[...]. Istot Playboya
jest
natomiast
wczenie seksu do rzdu zabaw i rozrywek spoeczestwa konsumpcyjnego."
K r y t y k prbuje zebra
obowizujce
i co zreszt zaznacza bardzo relatywne kryteria identyfikujce pornografi. Pornografia to demonstracja f i zycznoci", zaakcentowanie realnoci",
materialnoci", niejako dosownoci",
czemu su elementy , y pewnej dekompozycji, nieprawidowoci,
skazy
lub
brudu". Sowem pornografia to pokaz bezwstydnej cielesnoci". Tymczasem - zachwyca si modelki z
Playboya s w tym rozumieniu zaprzeczeniem realnoci, materialnoci, cielesnoci. Caa sztuka [...] polega na tym,
aby przedstawi ciao
kobiece
jako
idealny w y r b rynku konsumpcyjnego"
[...] Dziewcztka te poddaje si zabiegom personalizacji", okrela si j e mianem playmates, i to ju stanowi koronny dowd na to, e nic wsplnego z pornografi nie maj one. Ta chwiejno
kryteriw... Jest na pewno faktem, e
w klubach Hefnera panuje sztucznie
zbudowana atmosfera swojskiej intymnoci pojmowanej na sposb typowo
amerykaski, w rzeczywistoci ^ednak
obnaone wdziki modelek z okadek
magazynu, jak i wdziki ich ywych
replik" bunnies s tak samo
anonimowe, nieautentyczne i niedostpne konsumentom, jak obiekty czysto

pornograficzne" niedostpne s odbiorcom pornografii. I w jednym, i w drugim przypadku caa sztuka producentw polega na sprzedaniu okrelonej
porcji erotycznego zudzenia. Kryterium
brudu" i skazy" to w kocu adne
kryterium. Ile tych brudw i skaz w
poezji Baudelairea, a rozpustny monolog Molly z Ulissesa to istna parada
bezwstydnej cielesnoci". Ile
tego
brudu w prawdziwym folklorze.
Z jakiegokolwiek nie rozwaalibymy
punktu widzenia pornografii
medycznego, psychiatrycznego, spoecznego, psychologicznego,
ekonomicznego,
etycznego, prawnego, historycznego, pedagogicznego zawsze prawdopodobnie staniemy wobec nie rozwizanego
problemu jasnego, precyzyjnego i, co
najwaniejsze, obiektywnego
okrelenia zjawiska. Zawrotu gowy mona dosta od samej rnorodnoci terminw:
pornografia
czysta,
bezporednia
lub
niebezporednia,
komercyjna,
surowa,
po.rapornografia. S. Sontag operuje terminem pornografia
artystyczna.
Myli
si czsto w dodatku pornografi
z obiscenum (rnice szczegowo wyjani
J. Ziomek). Zawodne s definicje encyklopedyczne, jak w polskiej W E P , a ostatnio w nowym Sowniku
terminw
literackich. Kada prba uporzdkowania zjawiska cieszy niezmiernie, chocia wtpi naley czy wynalezienie obiektywnych kryteriw wyrniajcych
zjawisko jest w ogle moliwe, zwaszcza, e pojcie pornografii ewoluje pod
cinieniem historii. W ostatnich kilkunastu latach pojawiy si u nas dwie
wane prby teoretyczne w tym wzgldzie. St. Morawski w studium Sztuka
i pornografia
(Studia
Socjologiczne"
1965, nr 4) neguje moliwo, aby autentyczne dzieo sztuki byo przedmiotem
pornograficznym,
dopuszcza
jednak
moliwo istnienia tzw. porcji obscenicznych" i caych sekwencji pornograficznych" wczonych w dzieo sztuki na zasadzie w t r t u " niejako. Stanowisko to kci si nieco z istniejcymi
teoriami na temat struktury dziea sztuki. J. Ziomek posuguje si pojciem
odbiorcy pornograficznego"
(pornog r a f a " ) w sensie odbiorcy wirtualnego lecz ta propozycja nie rozwi-

uje, w y d a j e si, sprawy zwizanej z

rozpowszechnianiem" pornografii (por.
Obscenum, pornografia,
rodki
przekazu [w:] Spoeczne funkcje tekstw literackich i paraliterackich,
1974).
Nieprzypadkowo
z
Krainy
Kiczu
wdepnlimy w Uliczk Pornografii.
Oba fenomeny kulturowe maj wiele
wsplnego ze sob, co sygnalizowalimy w poprzednim numerze okrelajc
je jako towarzystwo wzajemnej adoracji. Podobiestwa wynikaj std, e
i kicz, i pornografia, zawsze weksluj
dyskusj w stron problematyki w a r toci artystycznych, estetycznych i kulturowych. Regu kiczu i pornografii
jest ich nieautentyczno. T w r c kiczu,
jak i twrc pornografii, szczeglnie
(Literackiej, charakteryzuje, naley sdzi, bezgraniczna powaga: humor, komizm to elementy zabjicze dla kiczu
i pornografii. Jeli w utworze czy obrazie (kiczowatym dopatrzymy si komizmu, bdzie to zawsze komizm niezamierzony przez autora, ijaik na przykad jedno oko ciut w y e j " w picej
Maliika. wietnie t spraw uj M.
Biaoszewski w Balladzie iz makatki.
Nieautentyczino obu zjawisk wynika
z tego, e i kicz, i pornografia s wtrne wobec sztuki -(i erotyki) wysokiej,
korzystaj 'bowiem ze stereotypw. Stereotypw takich, i tylko stereotypw,
'oczekuje ich odbiorca; inie jest on w
stanie w y j poza nie, nie zna bowiem
(inie rozumie) regu gry w obowizujcej wysokiej konwencji. Dlatego zdarza si czsto, i na przykad 'dzieo
literackie nie dopuszczane dugio przez
w y d a w c w na rynek ze wzgldu na
zbyt mia" ertyik, a wic dzieo
najczciej
otoczone
atmosferk
sensacji i niezdrowej plotki, nie speni w
momencie wydania
pragnie
wielu spord potaniej alnych odbiorcw
i p o j a w i si szybko w antykwariatach.
Inna cecha wsplna: z punktu widzenia odbiorcy sztuki wysokiej i kicz,
i pornografia s wartociami wybitnie
ujemnymi (moda na kicz to zupenie
co innego), chocia 'odwracajc sytuac j nie bdmy przesadnie kuturocsntryczni z punktu widzenia odbiorcy kiczu i odbiorcy pornografii, sztuka
i erotyka wysok bd najpewniej wartociami ujemnymi, jedna jako .zbyt

trudna i nieczytelna, druga jako za r ; o podniecajca", a wic te r.ieczytelna. I kicz, i pornografi cechuje te
swego rodzaju seryjno", a take bezrefleksyjno. Kicz
jest
najczcie;
funkdj g r a f o m a s k i c h
inklinacji autora (w wypadku literatury) b<2
te w y r a z e m nieodpartej" potrzeby
tworzenia, naiwnego natchnienia" (w
wypadku np. sztuk plastycznych), nie
popartych
odpowiednim
przygotowaniem, znajomoci obowizujcych konw e n c j i wysokoartystyicanych, talentem
wreszcie. Pornografi literack wizano nie bez racji z innym zboczeniem
pseudolizmem (H. Giese). Stosunkowo
atwo poprze to przykadami. Natchniony artysta Malik bohater reportau Strosfciej w opinii otoczenia jest naprawd zboczony". J. Ziomek, kwestionujc pogld
Banacha,
zgodnie z ktrym erotyka w kiczu
przeksztaca si" w pornografi (oczywicie, e tak nie jest), poiwiada: Istnieje [...] kicz erotyczny [...], ale nie
jest tosamy z pornografi. Natomiast
pornografia to ma wsplnego z kiazam
[...], e w i e l e si od niego uczy i czsto z niego korzysta", (s. 71, op. (At.).
Ot jest jeszcze jedna cecha czca
oba pojcia: atwo, z jak i kicz,
i pornografia zaadaptoway si w warunkach kultury masowej, zostay przez
ni zaadoptowane w wielu wypadkach
i w wielu wypadkach, czciowo przynajmniej, j sbie podporzdkoway.
Ostatnia sprawa to problem ciekawy
sam w sobie. Sugerowalimy wyej, e
raczej ostronie naleaoby ustosunkow y w a si do opinii przyznajcych cywilizacji rodkw masowego przekazu
jakie w y j t k o w e miejsce w dziejach
rozpusty i zgorszenia sowem w pogldach na seiks. N o w a Sodoma i Gomora? -Zapewne nie, nasi przodkowie,
jeli chodzi o pewne, skrztnie zazwyczaj pomijane milczeniem, dziedziny ycia czowieka, poczynali soibie .zupenie
niele, kto wie, czy nie lepiej od nas.
Pornografia istniaa, by moe, zawsze", a rodki masowego przekazu
z natury s w e j istoty wyolbrzymiy
problem do monstrualnych rozmiarw.
Chyiba jedynie pozornie zy pienidz
wypiera jeli o te sprawy chodzi
pienidz dobry.

110

Iinny problem ciekawy isam w sobie

wie si z relacj: m y a linmd. Nie
produkuje si u nas (komiksw z prawdziwego zdarzenia", bo nie mamy zbyt
wielu pienidzy ido wydania, trudno o
papier, a poza tym, bdmy szczerzy,
nie mamy wasnej tradycji komiksu.
W zwizku z t y m pisze si potne apoteozy komiksu, obdarzajc (je pochlebstwami w rodzaju: wspaniae, zabawne, urocze -(niektrzy pisz: urokliwe),
pene intelektu. W artykuach tych niezbicie dowiedziono, e komiksy s wartociowsze od Szekspira, Cervantesa
ii Dostojewsfciego. Pisze si te artykuy
oczywicie po to, eby w chwili, gdy
rozwinie si u nais super-ryinek komiksowy, co niewtpliwie nastpi, gremialnie zaatakowa (opowiastki rysunkowe
z dymkami. (Skrztnie 'odnotowujemy
nowe postacie w ipolskiim klubie hura-pro-komiksowym";
po
prezesie
M.
Malcharku i jego zastpcy A . Osce, na
honorow list wpisujemy N. Honsz
z ciekawym skdind artykuem Nobilitacja kiczu w 15 mrze ycia Literackiego".). Tpimy jelenia na 'rykowisku po to, by go mc gloryfikowa.
Nie ma u nas problemu pornografii na dobr spraw, wic co wykazalimy w naszej kronice stwarza
si ten problem dosy sztucznie, cho
znaleli si i tacy, ktrzy gono zastanawiali si, jakby tu, w rodzime
warunki moliwie szybko przetranisplanitowa dowiadczenia szkoy duskiej" (A. Siekierski w 20 nrze Pog l d w " z 1970 r.). Literatura nasza
w porwnaniu na przykad z literatur
francusk nie posiada na idobr spraw tradycji wysOkoerotycznych" posiadamy bogate tradycje obsceniczne,
ale to przecie zupenie co innego
do perfekcji doprowadzono wic u nas
sztuk Obapiania pornografii.
O tradycji t e j sztuki pisze w Odrze"
Jerzy Jastrzbski w bogato udokumentowanym, obszernym studium
Krajobraz amtypornografii
(nr 4). Artyku
ten zasuguje na wnikliw lektur i jak
najgbsz uwag. Dobrze si stao, e
opublikowany w poczytnym miesiczniku, nie zagin gdzie w specjalistycznych zeszytach". Autor zada
sobie trud przeszperania wielu rocznik w czasopism, dotar do wielu zapo-

znanych dokumentw. Powstaa historia polskiej walki o zachowanie cnoty

i czystoci na przestrzeni ostatnich kilkudziesiciu lat, ktra stanowi jednoczenie pasjonujc histori obyczaju,
pruderii .i hipokryzji. Honorowe m i e j sce na licie anty-pormografw Jastrzbskiego z a j m u j e hr. Cecylia Plater-Zyberikwna, ubolewajca niegdy nad
upadkiem dziewiczoci" d zdrowia moralnego" ludu. Wprawdzie nowsze badania Cz. Hernasa i J. Bartmiskiego
pisze Jastrzbski podwayy nieco odwieczne przekonanie o dziewiczoci i zdrowiu ludu, wykazujc, e winituszy on nagminnie od X V I I przynajmniej wieku, ale czyni to w e wasn y m zakresie, na s w j uytek, w zgodzie z rytuaem, tradycj i chciaob y si rzec natur. W drodze ze
w s i do miasta lud traci jednak, w zagadkowy dla wielu (wspczesnych sposb, sw czysto, naturalno i zdrowie. Poszukiwania winnych
przeraajcej
demoralizacji
modziey
prowadziy wwczas z w y k l e ku partiom w y w r o t o w y m i pornografii, przy czym ta
druga wydawaa si /wielu jeszcze groniejsza ni pierwsze [...]. Ziarno kkolu [chodzi o pornografi importowan, bo wasna bya mizerna, M. W.]
pado niestety na grunt od wewntrz
przygotowany. Przez kogo, skoro lud
by zdrowy i dziewiczy? .Przez ateistw,
pozytywistw, naturalisitw, realistw,
liberaw, socjalistw i komunistw
odpowiadaa Anna z Bardzkich Karwatowa w w y d a n e j pod dugim tytuem
w roku 1914 broszurce Jakie
kobiety
bohaterki daje nam obecny prd zmysowy w pomieci i sztuce
dramatycznej i ich wpyw na spoeczestwo".
Ustawy antypornograficzne zaborcw byy mao skuteczne, organizowano tedy
zjazdy antypornograficzne, rozpisywano
ankiety. Sporzdzona przez Cz. Lechickiego p o pierwszej w o j n i e lista gorszycieli oryginalnych" obejmuje kilkadziesit nazwisk, wrd nich eromski,
Tetmajer, Stern, Iwaszkiewicz, Broniewski, Strug, Wojciechowski, no i oczywicie tioy. Gwni oskareni rekrutuj si spord y d w i komunistw.
P o drugiej w o j n i e okazao si mw i Jastrzbski i podzia ma mionikw cnoty i konsumentw brudu nie

pokrywa si z podziaami politycznymi,

a jego przesanki tkwi gdzie gbiej
[...]". Nie sposb tu streci inarwet pobienie w y w o d w autora, odnotujmy
wic przynajmniej credo przywiecajce pracy Jastrzbskiego: Odbir pornograficzny i reakcja
antyporinograficzna interesuj nas [...] jako z j a wiska zdeterminowane spoecznie, a nie
wydarzenia jednostkowe. Nie chodzi tu
bowiem o wyszydzanie naszych przodkw z pozycji abstrakcyjnego liberalizmu, ale o prb zrozumienia ich wewntrznych motywacji i obiektywnych
Skutkw podejmowanych dziaa [...].
Poszukiwania maksymalnie obiektywnych kryteriw pornograficznoci jest
psychologicznie uzasadnione konkluduje autor ale otrzymujemy w ten
sposb narzdzie obosieczne. W zalenoci od tego, kto go uywa, suy moe zarwno do obrony, jak i dyskryminacji dzie sztuki (lub obiektw pornograficznych), do poszerzenia lub ograniczenia
wolnoci twrczej
autorw
(albo swawoli pornograficznej). O tym,
co jest, a co nie jest pornografi decyduje w i c po prostu praktyka spoeczna".
Koniec z pornografi. P j d m y lepiej na strip-itease, ktry zdaniem
Wodzimierza
Pawuczuka

jest
tsknot za intymnoci. Potrzeba intymnoci jest niezbywaln ludzk potrzeb. Jest to potrzeba przedarcia si
przez form, w ktrej ja si wyraam,
i w ktrej w y r a a j si inni ku wntrzu naszego czowieczestwa. Sposoby
zaspokajania tej potrzeby s przy tym
przeraajco rne: poczwszy od ludzkiej wzniosoci i pikna, po okruciestwa i zbrodnie" (Kontrasty",
Byem na Striptazie, nr 6; por. te w Forum" nr 20 ant. Amerykaska
burleska
po francusku).
A l b o posuchajmy gosu Capote'a na temat roli seksu w literaturze (Tygodnik Kulturalny" nr
38).
Zasygnalizujmy pozostae godne uwagi czytelnika Literatury L u d o w e j " pozycje. Kultura" kontynuuje zainteresowania powieci kryminaln; t y m razem o czarnej powieci" amerykaskiej pisze obszernie i interesujco K.
Mtrak (Syzyf w dungli, nr 16), a ostatnie przekady powieci Simenona

i McLeana omawia A . Tarska (nr 23

tego typu recenzje odnotujmy jako pozytywny ewenement). Noty powicone
A . Christie odnajdziemy w Tygodniku Kulturalnym" (Faszywe wsy, nr
17), Odgosach" (Dowcip Agaty
Christie, nr 16) oraz Twrczoci" (nr 4).
Zwracamy uwag na Przekazy i Opinie": nr 1 powicony wpywom mass
culttur na odbiorcw, nr 2 telewizji
(m. in. serialom tv). W Kulturze" artyku W. Markiewicza Kultura
polityczna, charakter narodowy, stereotyp (nr
17) oraz niezmiernie interesujcy cykl
artykuw J. Mitarskiego
Demonologia
lku (nry 1417). W Miesiczniku Literackim" J. yliska omawia teori
A. Toynbee'go (Powstanie
cywilizacji,
nr 4). W yciu Literackim" w y w i a d
z prof. J. Ziomkiem (Wielkie
paradoksy
renesansu, nr 15). W Literaturze" obszerny artyku J. Z. Brudmickiego powicony twrczoci T. Nowaka (W
stron historii, nr 23). W Tygodniku
Kulturalnym" duga rozmowa z J. Kawalcem (To temat wybiera autora, nr
15). Kontrasty" zakoczyy druk interesujcych wspomnie M. Burzyskiej
w nrze 5. W Regionach" artykuy A .
Kulisiewicza Polskie
pieni
obozowa
19391945 (wraz z duym wyborem
tekstw) i B. Misztala Wdrwka
wzorw kultury centrum
peryferie
(w
nrze 1), E. Kasperskiego Zmierzch
czy
w'it kultury
ludowej.
Wok
bachtinowskiej
refleksji
nad kultur
oraz
M. M . Bachtina Rabelaise i Gogol (sztuka sawa a ludowa kultura
miechu)
(nr 2, tum. J. Faryno). Szkic Bachtina
Uwagi do metodologii bada
literackich
natomiast W Literaturze" (nr 23). W
Pomeranii" S. Pestka pisze o Pimiennictwie
kaszubskoipomorskim
i kulturze literackiej
regionu
(nr 5, 1975),
L. Bdkowski o A . Majkowskim (Skrzyda przenosz przez prg) oraz, w n a j ciekawszym artykule Misterium
ptaka ofiarnego
J. Samp opisuje kaszubski sobtkowy obrzd cinania kani" (nr 2, 76). W Studencie" o Katowickim wicie folkloru
pisze H. Kalinowski (nr 11). Z recenzji: Semiotyk kultury ludowej Bogatyriewa omawia A . Tyszka w Przekazach i Opiniach" (nr 1). O Drogach
kontrkultury
A . Jawowskiej pisze B. Goka w T y -

23,
>one
ainr
ri4).

Plis*
y"Znr
kl
ta
jli
)i,
id
W
boW
?u

air
0ij
i..
'e
n
1fj
y
z
i)
a

Fi
IT

112

godniku Kulturalnym" (nr 16). O Obyczajach staropolskich XVIIXVIII

wieku Kuchowicza pisze R. Karpiski w
Kulturze" (nr 13), natomiast o yciu
codziennym maego miasteczka w XVII
i XVIII
w. Baranowskiego, B. Krlikowski w Twrczoci" (nr 4). Twrc
jako wytwrc
Banjamina omawiaj
N. Honsza w O d r z e " (nr 6), A . W.
Pawluczuk w N o w y c h Ksikach" (nr
7) i E. Bakowska w Regionach" (nr
2), Kultur
w stylu blue jeans K . T.
Toeplitza o m a w i a ' W . K . Janota <w Pogldach" (nr 12), Papierowego
bandyt
Dunina K . Woniakowski w Ruchu
Literackim" (nr 2), a prac Kadubca
Gawdziarz cieszyski Jzef Jeowicz
A . Widera w Tygodniku Kulturalnym",
(nr 14).
Laureatami Nagrody im. Si. Pitaka
za rok 1975 zostali: T. Kijonka za tom

poetycki Kamie i dzwony, Marek Harn y za opowiadania Unie mnie

wielki
ptaku, Z. Brzozowski za powie W
miasteczku,
ktre jak -ogrd
Andersena oraz T. ubkieiwicz-Urbanowicz za
sztuk Wijuny.
Pamici zmarego 19 maja 1976 r.
Profesora Juliana Krzyanowskiego, zaoyciela i redaktora pierwszej edycji
Literatury L u d o w e j " powicone s
eseje Czesawa Hernasa (Na wasnym
szacu, Kultura" nr 26), Janiny Kulczyckiej-Saloni (O Julianie
Krzyanowskim wspomnienie,
Literatura" nr 23),
Kazimierza Koniewskiego (Kilka scen
tz bujnego ycia, Polityka" nr 25) i nota w Twrczoci" (nr 8).

Micha

Waliski