Zeszyty Gdyńskie 5

ZESZYTY GDYSKIE NR 5
Tosamo
kulturowo-cywilizacyjna
Gdyni
Wysza Szkoa Komunikacji Spoecznej w Gdyni
ZESZYTY GDYSKIE NR 5
Tosamo
kulturowo-cywilizacyjna
Gdyni
Gdynia w warunkach wspczesnej unifikacji
i dywersyfikacji kulturowo-cywilizacyjnej
pod redakcj
Mirosawa Gawrona i Heleny Gogowskiej
Gdynia 2010
Recenzent:
prof. dr hab. Jacek Knopek
Redakcja techniczna:
ks. Mirosaw Gawron
Mikoaj Iwaszko
Projekt okadki:
Konrad Ninik
Skad i amanie komputerowe:
ks. Mirosaw Gawron
Zdjcie na okadce:
ze zbiorw Muzeum Miasta Gdyni
Zeszyt nr 5 dofinansowany ze rodkw Urzdu Miasta Gdyni
Wydawca:
Wysza Szkoa Komunikacji Spoecznej w Gdyni
ul. Armii Krajowej 46
81-365 Gdynia
tel./faks +48 58 661 30 12
e-mail: biuro@wsks.pl
ISSN 1896-3463
Spis treci
Helena Gogowska

Sowo wstpne..........................................................................................................................................7
Andrzej Chodubski

Gdynia 2010 w wiadomoci studentw.................................................................................. ..........13
Helena Gogowska

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

- w latach kryzysu gospodarczego i pocztku wojny (1930-1940).................................................25
Aleksander Pawelec

Gdy w Gdyni bya drewniana Warszawa............. .............................................................................. 55
Grzegorz Piwnicki

Bohaterski dowdca obrony Gdyni w 1939 roku

- pk Stanisaw Dbek........................................................................................................................... 67
Kazimierz Makowski

Zniszczenia Gdyni w wyniku bombardowa, ostrzau artyleryjskiego i walk

od pierwszego do ostatniego dnia II wojny wiatowej..................................................................... 77
Bogdan Zalewski

Straty Gdyni w kampanii polskiej 1939 roku.................................................................................... 93
Irena Zegarska-Becker

Wysiedlenia rodziny Zegarskich z Gdyni w 1939 i 1940 roku........................................................ 85
Magorzata Stepko

Dziecistwo i modo w Gdyni w latach 1939-1945..................................................................... 105
Mariusz Kardas

Zarys dziejw Polskiej YMCA i jej gdyskiego ogniska w latach 1932-1950.......................... 115
Henryk Czajewski

Gdynia - moje ulubione miasto......................................................................................................... 137
Mirosaw Gawron

eskie wsplnoty zakonne w Gdyni Orowie............................................................................... 145
Natalia Iwaszko

Nowe media i wspczesne dziennikarstwo.................................................................................... 151
Miron Kusak

Sport i polityka w optyce teorii gier.................................................................................................. 165
Pawe Trawicki

Miejsce Gdyni w relacjach polsko-kanadyjskich............................................................................ 177
Grzegorz Piwnicki, Adam Klein

Mity i stereotypy w postrzeganiu

mniejszoci narodowych i etnicznych.............................................................................................. 181
Adam Klein

Regulacje normatywnoprawne dotyczce mniejszoci

narodowych i etnicznych na Wybrzeu Gdaskim........................................................................ 205
Lucyna Przybylska

Wspczesny krajobraz sakralny Gdyni........................................................................................... 223
Kazimierz Iwaszko

Z kroniki uczelni.................................................................................................................................231
Noty o autorach................................................................................................................................................ 235
5
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Sowo wstpne
16 lutego 2010 r., z okazji 84. rocznicy nadania Gdyni praw miejskich, w Wyszej
Szkole Komunikacji Spoecznej odbya si pita konferencja Tosamo kulturowocywilizacyjna. Wydarzenie to stao si te maym jubileuszem ycia naukowego
szkoy, a tym samym miasta.
Na konferencji przedstawiono dziewi referatw, powiconych tematyce
historycznej, jak i wspczesnej, mieszczcej si w szeroko rozumianej rzeczywistoci
tosamociowej miejsca i ludzi. Profesor Andrzej Chodubski zarysowa obraz Gdyni,
odbijajcy si w wiadomoci trjmiejskich studentw, analizujc przeprowadzone
wrd nich ankiety. Gdynia jako miejsce do atrakcyjne, mimo niezbyt bogatej historii
w porwnaniu z Gdaskiem, jawi si studentom jako miasto bogate i nowoczesne,
jako metropolia morska. Pokutuje stereotyp, stworzony w okresie midzywojennym,
polegajcy na mitologizacji miejsca, co czsto przysania jego rzeczywisty obraz. Dla
modego pokolenia coraz rzadziej Gdynia kojarzy si z przemysem stoczniowym i
z portem, a czciej ze wspczesnymi zjawiskami, kulturowymi takimi jak Festiwal
Polskich Filmw Fabularnych czy Heineken Opener Festiwal. W rzeczywistoci
powojennej utrwalano mit Gdyni jako miasta portowego i stoczniowego. Na uboczu
wiadomoci studentw pozostaje Gdynia jako miasto, w ktrym mieszkaj ludzie
ze swoimi yciowymi problemami. W postrzeganiu wspczesnej Gdyni przez
mode pokolenie dominuje mae zainteresowanie rzeczywistoci i postrzeganiem
jej w kategoriach obiektywizmu poznawczego. Gdyni postrzega si, podobnie jak
i inne tego typu przestrzenie cywilizacyjne, w kategoriach poprawnoci politycznej
i przekazu medialnego. Rzeczywisto w zwizku z tym ulega mitologizacji. ad
demokratyczny kreuje idola - popularnego polityka, artyst, pisarza, ktrego
przyjmuje si bezkrytycznie, najczciej akceptujc jego powierzchowno.
Wspczesne globalne zjawiska powoduj zacieranie si wszelkich granic. Degradacji
ulega wsplnota emocjonalna, za coraz bardziej w yciu spoecznym liczy si interes,
co prowadzi do jego komercjalizacji. W tym wzgldzie Gdyni od lat 20. XX w. rzdz
podobne prawa.
Profesor Bogdan Zalewski wskaza na straty Gdyni w kampanii polskiej 1939 r. Byy
one szczeglnie dotkliwe w miecie, ktre od 1926 r. duymi nakadami finansowymi
i ludzkimi budowao jego potencja. Wraz z pocztkiem wojny nastpowaa redukcja
polskoci, ktra wczeniej bya niezwykle ugruntowywana, zwaszcza propagandowo.
Gdynia staa si miastem niemieckim Gotenhafen. Straty ludnociowe dotkny
przede wszystkim Polakw i ydw, poprzez eksterminacj i wysiedlenia. Dotkliwe
byy te straty materialne, gwnie majtek zagarnity przez Niemcw. Autor
oszacowa je na minimum 200 mln zotych.
7
Helena Gogowska
Profesor Grzegorz Piwnicki przedstawi sylwetk pukownika Stanisawa Dbka

jako bohaterskiego obrocy Wybrzea. W dyskusji przewin si wtek bohaterstwa i
pado pytanie, na ile za czyn bohaterski mona uzna samobjstwo? Ile w desperackim
czynie Stanisawa Dbka byo bohaterstwa, a ile tchrzostwa? Czy z perspektywy
czasu nie naley patrze na t posta z dystansem, czy nie czas ju na odbrzawianie
takich bohaterw i na analiz ich ludzkich saboci w skrajnych sytuacjach, w jakich
si znaleli w pierwszych dniach wojny? Wraz z prb odpowiedzi na postawione
pytania, pojawiaj si wtpliwoci, dotyczce zorganizowania bojowego wojska
polskiego, walczcego z Niemcami w pierwszych dniach wojny.
Do okresu II wojny wiatowej nawiza te mgr in. Kazimierz Makowski, ktry
z autopsji zarysowa obraz zniszcze Gdyni w latach 1939-1945. Stwierdzi, e miasto
byo zniszczone w 17 % - gwnie w wyniku bombardowa amerykaskich, zniszczono
okolice dworca kolejowego, hali targowej, komisariat policji, kilka domw. 18 grudnia
1944 r. Anglicy w czasie nalotu nocnego bombardowali port i stoczni. Gdynia bya
w rkach Niemcw i aby j zdoby onierze polscy j szturmowali od strony Maego
Kacka. Wanym stwierdzeniem byo, e armia radziecka miasta nie zniszczya. Wicej
strat poczynili szabrownicy, ktrzy pojawili si w Gdyni po zakoczeniu dziaa
wojennych. Warto doda, e przed konferencj Kazimierz Makowski, urodzony w
1933 r., autor przewodnikw, bedekerw i artykuw o Gdyni, zosta nagrodzony
przez wadze miejskie Medalem im. Eugeniusza Kwiatkowskiego Za wybitne zasugi
dla Gdyni1.
Doktor Helena Gogowska nawizaa do prasowego wizerunku Gdyni w
latach kryzysu gospodarczego i na pocztku II wojny wiatowej, postrzeganego z
perspektywy odlegego Wilna. Wykorzystaa w tym celu, dotychczas nie badane z tego
punktu widzenia amy Kuriera Wileskiego niezalenego, ale opiniotwrczego,
dziennika demokratycznego.
Doktor Mariusz Kardas przedstawi zarys dziejw YMCA w Gdyni, wskazujc na
rol opiekuczo-wychowawcz tej organizacji i stosunek do niej wadz w zmieniajcej
si rzeczywistoci politycznej.
Doktor Lucyna Przybylska zaprezentowaa wspczesny krajobraz sakralny
Gdyni. Przygotowaa pokaz multimedialny, pokazujc panoram gdyskich wity.
Przedstawia rozwj parafii rzymskokatolickich w Gdyni od zakoczenia II wojny
wiatowej do wspczesnoci.
Magister Pawe Trawicki wskaza na miejsce Gdyni w relacjach polskokanadyjskich. Przedstawi histori placwki dyplomatycznej Kanady w Gdyni w
okresie midzywojennym, odgrywajcej poredniczc rol w emigracji ludnoci z
Polski do Kanady, gwnie w celach zarobkowych.
W kocowej czci konferencji doktor habilitowany Piotr Semkw przedstawi
projekt monografii Gdyni, jako przedsiwzicie pierwszoplanowe, ze wzgldu na brak
nowej ksiki o historii Gdyni. Przypomnia, e Dzieje Gdyni (pod redakcj Romana
Wapiskiego) wydano w 1980 r. w Gdasku. Mimo wielu trudnoci, zwizanych z
1
A. Busler, Chodzca encyklopedia, Gazeta Wyborcza. Moja Gdynia, nr 9, z dn. 6.03.2010 r., s. 2.
Sowo wstpne
tym projektem, uczestnicy konferencji poparli potrzeb urzeczywistnienia projektu.

W cigu 30 lat zaszy istotne przemiany w miecie oraz rozwin si stan bada
nad dziejami Gdyni. Opracowanie nowej historii Gdyni stanowi wane wyzwanie
dla wadz miasta. jak i dla uczonych w sytuacji, gdy ani jednym ani drugim takie
przedsiwzicie nie opaca si, a i zainteresowanie spoeczne takim wydawnictwem
nie sprosta komercyjnemu wyzwaniu projektu.
W niniejszym Zeszycie polecamy teksty niewygoszone na konferencji. I tak mgr
Irena Zegarska-Becker w osobisty sposb przedstawia wysiedlenie przez Niemcw
swojej rodziny z gdyskiego domu, za mgr Magorzata Stepko szczegowo opisuje
ycie dzieci i modziey, gwnie niemieckiej, w okupowanym miecie. Osobisty
charakter ma tekst Aleksandra Pawelca, jednego z ostatnich, yjcych jeszcze
obrocw miasta we wrzeniu 1939 r., ktry na podstawie wasnych wspomnie
przedstawia niektre aspekty ycia spoeczno-kulturalnego przedwojennej Gdyni
oraz tekst Henryka Czajewskiego, ktry wspomina Gdyni z lat siedemdziesitych.
Ks. dr Mirosaw Gawron prezentuje obraz zakonw eskich z Gdyni Orowa.
Natomiast dr hab. Grzegorz Piwnicki i dr Adam Klein rozwaaj teoretyczne i
praktyczne aspekty mitw i stereotypw zwizanych z mniejszociami narodowymi
i etnicznymi, za w osobnym tekcie dr Adam Klein przedstawia regulacje
normatywnoprawne dotyczce mniejszoci narodowych i etnicznych na Wybrzeu
Gdaskim.
Ponadto w tegorocznej publikacji zamieszczamy dwa opracowania nie zwizane
bezporednio z Gdyni, ale w jakim stopniu dotyczce i to miasto. S to teksty:
dra hab. Mirona Kusaka, ktry analizuje jak teoria gier przenika sport i polityk,
a mgr Natalia Iwaszko charakteryzuje nowe media i zwizane z nimi wspczesne
dziennikarstwo.
Podsumowujc 2009 rok na amach miesicznika Forbes stwierdzono, e Gdynia
jest najatrakcyjniejszym miejscem do inwestowania, za Unia Europejska wyrnia
miasto za projekt Gdyski Sektor Obywatelski, ktry w ramach funkcjonowania
organizacji lokalnych daje moliwo realizowania zada publicznych przez
zwykych obywateli2. Oceniajc 2009 rok rodowity gdynianin i mionik tego
miasta Micha Tuszyski podkreli, e Unia tradycyjnie wysoko ceni gdysk
umiejtno pozyskiwania funduszy unijnych, ktre wspieraj wiele projektw
infrastrukturalnych3. Do niezapomnianych chwil, a wic ju do historii zaliczy
otwarcie najwyszego budynku mieszkalnego w Polsce Sea Towers, ktry obok
Daru Pomorza sta si symbolem Gdyni, jako wyraz wizjonerstwa, dynamizmu
i pragnienia podkrelenia wyjtkowoci miasta przez wszystkich gdynian4.
Czynnikiem, ktry zwaszcza latem przyciga zagranicznych oraz krajowych goci do
Gdyni, jest nadmorskie pooenie miasta oraz masowe imprezy, takie jak Heineken
2
M. Tuszyski, 2010 rok umiecha si do Gdyni, Gazeta Wyborcza. Moja Gdynia, nr 1, z dn.
9.01.2010 r., s. 4.
3
Tame.
4
Tame.
Helena Gogowska
Opener Festiwal, uhonorowany w kategorii najlepszy duy festiwal (Best Major) w

prestiowym konkursie European Festiwal Awards. W 2009 r. do Gdyni zawino 96
statkw przywoc 134,8 tys. turystw (w 2000 r. 62 statki z 57,6 tys. osb)1.
Atrakcyjne pooenie Gdyni sprzyja popularnoci organizowanych w niej
oglnopolskich imprez kulturalnych, takich jak: Festiwal Polskich Filmw
Fabularnych (35 edycja odbya si po raz pierwszy w maju 2010, a nie jesieni - jak
byo dotychczas), Festiwal Polskich Sztuk Wspczesnych R@port, Festiwal Kultur
wiata Globaltica. Czy sprzyjaj one ksztatowaniu tosamoci kulturowej Gdyni?
Bez wtpienia imprezy te podnosz rang miasta na mapie kulturalnych imprez w
Polsce. Gdyska Nagroda Dramaturgiczna przyznawana od 2008 r. w konkursie za
najlepszy tekst dramaturgiczny, Nagroda Literacka Gdyni, przyznawana od 2006
r., podobnie jak inicjatywa (z 2009 r.) kwartalnika literackiego Bliza zasigiem i
znaczeniem wpisuj si w prestiowe oglnopolskie inicjatywy kulturalne2.
Spoeczno Gdyni, wywodzca w duej mierze swj rodowd z rnych
czci Polski, w tym z II Rzeczypospolitej, ktrej ziemie po II wojnie znalazy si w
Zwizku Radzieckim, w okresie powojennym dowiadczaa tendencji unifikujcych
tosamo regionaln bd narodow w kierunku patriotyzmu polskiego, czemu
sprzyjaa historia budowy Gdyni jako miasta polskiego w okresie midzywojennym.
Dopiero po 1989 r. zaczto w Gdyni dostrzega wielokulturowo, przejawiajc si
w poszczeglnych inicjatywach odgrnych (wadz samorzdowych), jak i oddolnych
(organizacji spoecznych i osb prywatnych). Z waniejszych mona wymieni kilka
majcych wymiar wielokulturowoci. W 2005 r. w wydawnictwie Adam Marszaek
w Toruniu ukazaa si praca Agnieszki Wrbel ydzi w Gdyni w latach 1926-1939.
Ewenementem na skal oglnopolsk byo nadanie 26 sierpnia 2009 r. przez Rad
Miasta Gdyni ulicom w dzielnicy Chwarzno-Wiczlino nazw: Janki Bryla (biaoruskiego
pisarza, walczcego o Gdyni we wrzeniu 1939 r.), Tarasa Szewczenki (klasyka
literatury ukraiskiej) i Biskupa Antanasa Baranauskasa (Litwina)3. Propozycje
patronw dla nowych ulic zgosili: Biaoruskie Towarzystwo Kulturalne Chatka
(Janki Bryla w 2007 r.) oraz wadze samorzdowe. Mimo powszechnej akceptacji
tych patronw przez Rad Miasta, spotkao si to z medialnym niezrozumieniem.
W Dzienniku Batyckim nazwano ich egzotycznymi postaciami, ktrzy w yciu
nic wsplnego z Gdyni nie mieli. () Janka Bryl () wprawdzie zasug wielkich
tu nie pooy, ale by chocia w piechocie morskiej4. Na pocztku lutego 2010 r.,
z okazji 65. rocznicy zatopienia w pobliu Gdyni niemieckiego statku Wilhelm
K. Netka, Port ronie w si, Polska Dziennik Batycki. Gdynia przedsibiorcza, z dn. 18.02.2010 r., s. I.
A. Szczecka, Gdynia filmem stoi, Polska Dziennik Batycki. Gdynia przedsibiorcza, z dn.
18.02.2010 r., s. VIII; Wszystkie wiata na Gdyni (rozmowa M. Hajdysz z P. Helle), Gazeta Wyborcza.
Trjmiasto, z dn. 13.11.2009 r., s. 16-17.
3
Uchwaa nr XXXIV/780/09 Rady Miasta Gdyni z 26 sierpnia 2009 r., kopia w zbiorach autorki.
4
Nowi patroni dla nowych ulic, Polska Dziennik Batycki. Trjmiasto, nr 201, z dn. 28.08.2009 r., s. 8;
o zasugach Janki Bryla dla Gdyni patrz: H. Gogowska, Gdynia 1939 r. w yciu i twrczoci biaoruskiego
pisarza Janki Bryla, (w:)Zeszyty Gdyskie nr 4. Tosamo kulturowo-cywilizacyjna Gdyni. Gdynia w
warunkach wspczesnej unifikacji i dywersyfikacji kulturowo-cywilizacyjnej, pod red. M. Gawrona i H.
Gogowskiej, Gdynia 2009, s. 195-211.
1
2
10
Sowo wstpne
Gustloff z uchodcami z inicjatywy Zwizku Ludnoci Niemieckiej w kociele

Stella Maris w Gdyni odsonito pamitkow tablic ku czci ofiar. Tablica wywoaa
dyskusj w mediach. Grzegorz Domosawski relacjonujc wydarzenie, odwoa
si do wzbogacania tosamoci Gdyni: W przestrzeni historyczno-kulturowej
Gdyni pojawi si nowy symbol, ktry powinien wpyn na wzbogacenie naszej
tosamoci, wizerunku naszego miasta i podkrelenie naszej marki. () Chciabym
zauway, e od momentu wmurowania tablicy Gdynia, miasto polskie, staa si
pograniczem etnicznym, gdzie w bezporednim ssiedztwie, moe w tym samym
budynku yj i pracuj Polacy i Niemcy5. Te pojedyncze akty, niemiao wiadczce o
wielokulturowoci Gdyni, przymiewaj imprezy o polskim kontekcie kulturowym
i historycznym. Jako przykady takich imprez mog suy witowane w Gdyni
rocznice: w 2009 r. - 70. - niemieckich wysiedle i w 2010 r. - 90. - przyjazdu Stefana
eromskiego do Gdyni. Rocznicom tym przywieca idea pamici o wydarzeniach i
ludziach. 70. rocznicy niemieckich wysiedle z Gdyni towarzyszya uroczysta msza
wita w kociele NSPJ w Gdyni, wystawa w Muzeum Miasta Gdyni dotyczca losw
Gdyni i jej mieszkacw w czasie okupacji, spotkanie czonkw Stowarzyszenia
Gdynian Wypdzonych, skadanie kwiatw pod tablic Wysiedlonych Gdynian na
dworcu PKP Gdynia Gwna oraz na Placu Gdynian Wypdzonych. Z tej okazji z
inicjatywy Stowarzyszenia Gdynian Wypdzonych wydano take ksik Moniki
Tomkiewicz i Elbiety Rojowskiej Gdynia 1939-1945 w wietle rde niemieckich
i polskich. Aresztowania egzekucje wysiedlenia ludnoci cywilnej narodowoci
polskiej6.
Inicjatorem i organizatorem obchodw 90. rocznicy przyjazdu Stefana
eromskiego do Gdyni byo Towarzystwo Przyjaci Orowa. Odbyway si one 7
czerwca 2010 r. i miay bogaty caodzienny program, utrwalajcy w pamici gdynian
pobyt nad morzem autora Wiatru od morza od maja do koca lipca w 1920 r.7.
Coroczne urodziny Gdyni, witowane 10 lutego, przypominaj gdynianom,
o jej miejskim istnieniu. Z okazji 84. rocznicy nadania praw miejskich tradycyjnie
obradowaa uroczycie Rada Miasta, podczas ktrej wrczane byy medale im.
Eugeniusza Kwiatkowskiego za wybitne zasugi dla miasta (otrzymali Eugeniusz
Wrochna, Kazimierz Makowski i Mieczysaw Krawczyk) i nagroda Czas Gdyni
za najlepsz inwestycj roku 2009 (otrzymaa firma Invest Komfort S.A. za budynek
mieszkalno-usugowy Sea Towers)8.
20. rocznica samorzdnoci w Gdyni, podobnie jak w caej Polsce skania do
refleksji nad modelem, ktrego zaoeniem byo odrodzenie wsplnotowoci, poczucia
wizi z wasnym miejscem zamieszkania i budowa spoeczestwa obywatelskiego.
G. Domosawski, Tablica pojednania, Gazeta Wyborcza. Moja Gdynia, nr 8, z dn. 27.02.2010 r., s. 3.
P. Weltrowski, Gdynia uczci 70 rocznic niemieckich wysiedle, Polska Dziennik Batycki,
z dn. 10-11.10.2009 r., s. 7.
7
Patrz: Program obchodw; S. Kitowski, eromski w Orowie, Gazeta Wyborcza. Moja Gdynia,
nr 21, z dn. 5 czerwca 2010 r., s. 1.
8
A. Grzegorczyk, Czekoladowy toast za Gdyni, Polska Dziennik Batycki, z dn. 11.02.2010 r.,
s. 10; J. Spychaa, 84. gdyskie urodziny, Gazeta Wyborcza. Moja Gdynia, nr 5, z dn. 6.02.2010 r., s. 1.
5
6
11
Helena Gogowska
Po dwudziestu latach funkcjonowania demokracji lokalnej, jak wynika z bada Sieci

Wspierania Organizacji Pozarzdowych Splot i Pracowni Bada Spoecznych DGA,
spoeczno Gdyni najbardziej ufa wadzom miejskim, zwaszcza prezydentowi
Wojciechowi Szczurkowi (85 %), za stowarzyszeniom, dziaajcym w miecie
55 %. Wikszo gdynian preferuje model prywatno-rodzinny funkcjonowania we
wsplnocie lokalnej. Zaledwie 11 % spord badanych brao dobrowolny udzia w
spotkaniach, organizowanych przez stowarzyszenia i organizacje spoeczne9.
Spoeczno gdyska, zdaniem Michaa Tuszyskiego, utosamia si ze swoim
miastem miejscem nietuzinkowym, gdzie mona y, pracowa i bawi si10.
Problemem rzutujcym na poziom ycia mieszkacw Gdyni cigle pozostaje
saba kondycja polskiego przemysu stoczniowego oraz przeksztacenia wasnociowe,
ktre dotkny te zakady pracy w Gdyni. Kwestia bezrobocia, zwaszcza w obliczu
kryzysu gospodarczego, stanowi cigle nie rozwizany problem spoeczny, ktry
generuje rne patologie.
Gdynia, miasto nowoczesne, budowane z rozmachem, ma obecnie problemy
z infrastruktur drg komunikacyjnych. W 2009 r. o 75 procent w stosunku do
2004 r. wzrs wskanik motoryzacji. Na tysic mieszkacw Gdyni przypada
580 samochodw osobowych11. Wobec obserwowanej zamonoci miasta i jego
mieszkacw mona zastanawia si nad obszarami biedy, gdzie i jakie s przyczyny
jej wystpowania. Diagnozowanie sytuacji spoecznej, niezalenie od sondowania
zaufania spoecznego dla wadz miejskich powinni by podstaw do wytyczania
priorytetw polityki samorzdowej, ktra jest weryfikowana przez spoeczno
gdysk w wyborach, co cztery lata.
10 lipca 2010 r., Helena Gogowska
G. Domosawski, Gdynianie jacy waciwie jestemy?, Gazeta Wyborcza. Moja Gdynia, nr 5,

z dn. 6.02.2010 r., s. 4.
10
M. Tuszyski, op. cit.
11
A. Szczecka, Wicej aut, lepsze drogi, Polska Dziennik Batycki. Gdynia przedsibiorcza, z dn.
18.02.2010 r., s. V.
9
12
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Andrzej Chodubski
Gdynia 2010 w wiadomoci studentw

10 lutego 2006 r. z okazji 80. rocznicy nadania Gdyni praw miejskich na amach
Kuriera Gdyskiego (Wydania jubileuszowego) skierowano do czytelnikw
pytania: Czy istnieje magia Gdyni? Czy jest to miasto, ktre ma ducha? Czy spenia
oczekiwania spoeczne? Czy ma wady? itp. Pytania te postawiono te przedstawicielom
ycia publicznego oraz wybranym obywatelom miasta w wieku od 80 do 10 lat. W
zaprezentowanych wypowiedziach ujawnia si due przywizanie mieszkacw do
tego miasta. Np. 80-latka Stanisawa Kayska stwierdzia: Cae ycie spdziam
tutaj i za adne skarby nie zamieniabym jej (Gdyni A.Ch.) na inne miasto. Jestem
dumna z modernizacji, jak przechodzi Gdynia. Podoba mnie si odnowiona ulica
witojaska, cho szkoda, e stracia troch ze swego dawnego stylu; 30 latek Robert
Czyykowski zauwaa: Inne miasta s do siebie podobne. Dla Gdyni trudno znale
odpowiednik jest morze, pikny Trjmiejski Park Krajobrazowy, efektowny klif to
jej wyrnik. Gdy komu mwi, e jestem z Gdyni, ludzie patrz na mnie z lekk
zazdroci () Nie mgbym zamieni jej na adne inne miasto. Tu zamierzam spdzi
reszt ycia1. W opiniach spoecznych zwraca si uwag na warunki geograficznoprzyrodnicze, ich specyfik turystyczn, wypoczynkowo-relaksacyjn, na proste
relacje spoeczne, ksztatowane przez instytucje infrastruktury spoecznej, a w tym
przede wszystkim szkoy oraz instytucje edukacyjne i kulturowe.
W pogbionej refleksji poznawczej, poszukujc odpowiedzi na pytania dotyczce
tosamoci spoeczno-politycznej, a w tym nowoczesnoci Gdyni i jednoczenie
przywizania do wartoci odrbnoci tosamociowej ujawniaj si liczne antynomie,
rozbienoci, niekompatybilno opcji. Z jednej strony, wyraa si opinie, e jest to
miasto zorientowane na promocj nowoczesnoci, wyzwa globalnych, postpu
naukowo-technicznego, informacyjnoci, rozwiza politycznych (wolnociowych,
samorzdowych, unijnoci), tolerancji dla rnoci kultur i subkultur, przestrzegania
prawa; z drugiej za wskazuje si, e obserwuje si w niej znaki tradycyjnej
maomiasteczkowoci; nie jest ona podmiotem znaczcej pozycji ekonomicznej,
sytuujcej go wrd typowych aglomeracji ycia gospodarczego; nie jest znaczc
aglomeracj zwaszcza pod wzgldem demograficznym na tle porwnawczym do
miast wiata, Europy i Polski; nie jest te znaczcym orodkiem ycia naukowego,
1
Kurier Gdyski nr 6, z dn. 10 lutego 2006 r., s. 4-9.

13
Andrzej Chodubski
artystycznego, kulturalnego. Kierunki dalszego rozwoju miasta budz liczne

sprzecznoci, m.in. du nono polityczn (decyzyjn) ma problem przeobraania
miasta w orodek rekreacyjno-wypoczynkowy, bd urzeczywistniania w nim funkcji
portowych. W strategii rozwoju miasta, nakrelonej w 1998 r. wyzwania te zostay
ukazane integracyjnie. Wskazano na wag idei przeksztacenia aglomeracji gdyskiej
w europejsk metropoli (europol), podkrelajc, m.in. Umiejtne wykorzystywanie
atutu pooenia oraz potencjau portw i miast aglomeracji gdyskiej pozwoli na
osiganie przez ni pozycji europejskiego bieguna wzrostu, centrum midzynarodowego
handlu i biznesu, milionowego orodka nowoczesnego przemysu i usug. Wyrazem tego
jest powstanie w miecie World Trade Center Gdynia i World Trade Center Gdynia
EXPO oraz starania o ulokowanie bazy NATO2.
Postrzeganie kondycji kulturowej Gdyni w 2010 r. stao si przedmiotem analizy
poznawczej na podstawie wypowiedzi pisemnych studentw uczelni trjmiejskich,
a przede wszystkim Uniwersytetu Gdaskiego. W formie pyta otwartych wyrazio
opini o tosamoci miasta, jego przeobraaniu si i perspektywach dalszego rozwoju
ok. 300 osb, w tym ok. 1/3 zamieszkujcy w nim od urodzenia. Opinie wypowiedzi
uzyskano w styczniu i lutym 2010 r.
W pytaniu, dotyczcym rde pozyskiwania wiedzy, informacji o miecie,
jego mieszkacach, dziejach, yciu kulturalnym oraz rzeczywistoci gospodarczej
ok. 90% wskazao przekaz medialny, a w tym przede wszystkim z bezpatnej
prasy i biuletynw lokalnych oraz telewizji i radia. Podkrelano odczuwalny brak
opracowa specjalistycznych, a w tym dotyczcych dziejw miasta, kultury, przemian
dokonujcych si po 1989 r. Na rynku ksigarskim spotyka si przede wszystkim
oglne opracowania o charakterze przewodnikowym; w zbiorach bibliotecznych
wystpuje niedobr literatury o wspczesnoci. Podstawowe s w tym wzgldzie
opracowania: 1) Encyklopedia Gdyni, pod red. M. Sokoowskiej, I. Grecznik-Filipp,
W. Kwiatkowskiej (Gdynia 2006), 2) S. Kitowski, M. Sokoowska, Ulice Gdyni. O
historii i patronach (Gdynia 2009) i K. Makowski, Bedeker gdyski, (Gdynia 2001).
Definiujc tosamo Gdyni jako spoecznoci lokalnej, poszukiwano odpowiedzi
na pytania dotyczce: 1) Przestrzeni, a w tym jej granic, 2) Integracji spoeczestwa
przez infrastruktur ycia publicznego, 3) Historii, 4) Zwyczajw, obyczajw,
upowszechnianych wzorw kultury, 5) Specyfiki gospodarczej.
W wiadomoci studentw Gdynia jawi si jako bardzo dobrze usytuowane
miasto w przestrzeni europejskiej. Decyduje o tym nadmorskie pooenie, nad
Zatok Gdask, gdzie s dogodne warunki do rozwoju gospodarki morskiej,
pocze transportowych, jak te przede wszystkim rozwoju nowoczesnego ycia
miejskiego i tworzenia centrum szeroko rozumianego biznesu i wypoczynku. Zwraca
si uwag na due urozmaicenie krajobrazu miasta zajmujcego powierzchni 136
km (zajmujcym 14 miejsce pod wzgldem powierzchni w kraju), a w tym ok. 45%
zajmuj lasy i tzw. tereny zielone. W krajobrazie miasta zwracaj uwag: w centrum
miasta Kamienna Gra (47,9 m n.p.m.), Kpa Redowska o najwyszym wzniesieniu
2
14
Strategia rozwoju Gdyni. Cele rozwoju, zadania realizacyjne, Gdynia 1998, s. 36.
wynoszcym 90,8 m n.p.m., majcym nadmorskie krawdzie stromo zniajce si ku

morzu oraz Kpa Oksywska wznoszca si na wysokoci 40-60 m n.p.m.
Mimo popularyzowanej wiedzy o miecie jako wanym kurorcie: Gdynia jest
najwaniejsz, najbardziej oywion kpielami morskimi w Polsce miejscowoci ()
sama plaa jest bardzo wska i pikna (poniekd lepsza od Sopotu). Istniej azienki
i pomost, do ktrego mog przybija mniejsze statki. Jest Dom Zdrojowy z sal do
zebra, szereg pensjonatw i restauracji3. W rzeczywistoci, mimo nadmorskiego
pooenia, w Gdyni nie ma przestrzeni plaowej, speniajcej w zadowalajcym
stopniu oczekiwania turystw. Mieszkacy miasta w celu zaywania kpieli morskich
udaj si w przestrze Pwyspu Helskiego, Karwi, Dbek.
W wiadomoci studentw nie ujawnia si wyranie zarysowany podzia
administracyjny miasta, a w tym na dzielnice i ich granice. Spord 22 dzielnic
wymienia si najczciej nazwy dawnych podgdyskich osad i wsi, powizanych
lini kolei SKM i wymienia si zwykle: Orowo, Redowo, rdmiecie, Grabwek,
Chyloni, Cisow, a nadto Karwiny, Witomino, Obue, Oksywie. Niektre z dzielnic,
jak np. May Kack, Wielki Kack, Dbrowa czy Babie Doy postrzega si jako odrbne
miejscowoci.
W identyfikacji przestrzennej miasta wane miejsce zajmuje ul. witojaska,
majca 1866 m dugoci, pooona 22,5 m n.p.m. Zauwaa si, e ulica ta jest swoist
wizytwk miasta. Mimo e nie jest tzw. deptakiem, to koncentruje si przy niej
ycie turystyczne; jest miejscem spacerowym dla mieszkacw miasta i turystw.
Charakteryzowana jest czsto emocjonalnie, np. Ulica witojaska jest syntez
prawdziwego ycia miejskiego; jest sercem miasta bez istnienia ktrej nie wyobraam
sobie ycia miejskiego robienia zakupw, zaatwiania spraw urzdowych, odwiedzania
kawiar, skupiania si na modlitwie w kociele pw. Najwitszej Marii Panny
(studentka Uniwersytetu Gdaskiego, stycze 2010 r.), Mieszkam od urodzenia i
kocham to miasto. Nie potrafi tego dobrze wytumaczy, ale jeli przez kilka dni nie
odwiedzam sklepw przy ulicy witojaskiej zaczynam tskni za ni. Po przebudowie
wyglda ona rewelacyjnie (studentka Ateneum Szkoy Wyszej, stycze 2010 r.).
Infrastruktura miasta: szkoy, instytucje ochrony zdrowia, uczestnictwa
w kulturze, urzdzenia sportu i rekreacji rwnie postrzegane s pozytywnie,
z podkrelaniem wizji ich dalszego rozwoju, unowoczeniania na miar nowych
wyzwa cywilizacyjnych.
W strategii rozwoju miasta wane wyzwanie zawiera si w urzeczywistnianiu idei
miasto bezpieczne i wygodne. Zaoeniem strategicznym jest nadanie aglomeracji
gdyskiej statusu metropolii4.
Stan infrastruktury postrzega si dychotomicznie. Z jednej strony wskazuje si
na jej dekapitalizacj, zwaszcza bazy edukacyjnej, wychowawczej, placwek ochrony
zdrowia, z drugiej za zauwaa si budow nowoczesnych obiektw usugowoL. Krzyanowski, Gdask, Sopot, Gdynia. Przewodnik, Warszawa 1970, s. 215-216.
Kongres Obywatelski, Rozwj przez wsplnot i konkurencyjno (Tezy - streszczenie wystpie,
artykuy towarzyszce), Gdask 2007, s. 115-128.
3
4
15
Andrzej Chodubski
handlowych, przeprowadzanie remontw kapitalnych budynkw i modernizacji.

W tzw. starych zasobach infrastruktury zwraca si uwag na wprowadzanie
informatyzacji, urzdze specjalistycznych do wiadczenia usug. W wiadomoci
studentw ujawnia si nadzieja na zmiany ukierunkowane na polepszenie
infrastruktury na miar oczekiwa i wyzwa czasu. Wskazuj np. zasmuca stan
szpitala przy pl. Kaszubskim, mae sale, odwiedzajcy najbliszych czuje si jak intruz,
nie ma na czym usi, nie ma moliwoci rozmowy z chorym , bez zakcania uwagi
innych, stan sanitariatw nie przystaje do potrzeb czowieka w XXI w. (studentka
UG); moje szkoy podstawowa i oglnoksztacca w swym wygldzie zatrzymay
si w czasie, dlatego s moje; myl, e ja si nie zmieniam (studentka UG); nie
podoba mi si duy ruch, ilo samochodw w miecie. Bdc w Gdyni nie mona
znale wolnego miejsca parkingowego. Gdybym miaa moliwo zafundowania
czego Gdyni to rozbudow drg i parkingw (student UG); nie podobaj mi si
ulice w Gdyni, gdy zdawaam egzamin na prawo jazdy natrafiaam wszdzie zakazy
i zmieniajce si znaki. Duo razy zdawaam egzamin, mog doda, e nie oceniam
pozytywnie rwnie pracy egzaminatorw (studentka Ateneum Szkoy Wyszej);
W Gdyni nie ma adnego planu miasta, ktry uatwiby poruszanie si po aglomeracji,
potrzebna jest rozbudowa i lepsza prezentacja play, duej hali koncertowej, stadionu
ulowego, nowoczesnej komunikacji (student UG); Gdynia wymaga gruntownego
remontu centrum miasta, odnowienia fasad budynkw, nie zachca do podziwiania
przedwojenna zabudowa, zniszczone fasady budynkw i wmieszane midzy kamienice
bloki z wielkiej pyty; zaniedbane s deptaki wzdu linii brzegowej morza; nie podoba
mi si pomalowany na niebiesko okrt Byskawica; za mao jest zieleni, za duo
betonu (student UG).
Pozytywnie postrzega si rozwj szkolnictwa wyszego. Zauwaa si, e w miecie
tym studiuje ponad 16 tys. osb. Istnieje 9 placwek edukacji na poziomie wyszym,
tj. 1)Akademia Morska ok. 6,7 tys. studentw, 2) Akademia Marynarki Wojennej
ok. 2,8 tys., 3) Wysza Szkoa Administracji i Biznesu, 4) Uniwersytet Gdaski (Wydzia
Oceanografii i Geografii) 1,6 tys., 5) Pomorska Wysza Szkoa Humanistyczna
1,4 tys., 6) Wysza Szkoa Zawodowa Pielgnacji i Urody w Poznaniu. Wydzia
Zamiejscowy ok. 0,5 tys., 7) Wysza Szkoa Midzynarodowych Stosunkw
Gospodarczych i Politycznych ok. 0,4 tys., 8) Wysza Szkoa Komunikacji Spoecznej
0,4 tys., 9) Filia Uniwersytetu Kardynaa Wyszyskiego 0,2 tys. Szkolnictwo
ukierunkowane jest na edukacj morsk oraz humanistyczn i spoeczn. Znaczcy
jest udzia w tej edukacji mieszkacw Gdyni. W szkolnictwie morskim obserwuje si
nierzadko kontynuacj tradycji rodzinnej; znaczcy jest udzia dzieci marynarzy oraz
szeroko rozumianych ludzi morza. Absolwenci gdyskich szk nierzadko podejmuj
prac zawodowa w przestrzeni kulturowej miasta. W wyraanych opiniach studentw
Gdynia jest miastem otwartym na wyzwania przemian europejskich, a zatem jej wadze
16
bd staray si sprosta wyzwaniom gospodarczym, a wraz z nimi uregulowaniu w

zakresie zatrudnienia. Zauwaa si, e modzi ludzie znajduj w miecie zatrudnienie
waciwie wynagradzane. Wskazuje si np., e wikszo mieszkacw yje z handlu
oraz rnego rodzaju interesw, nie zawsze legalnych(student Ateneum Szkoy
Wyszej). Szkolnictwo wysze jest przedmiotem uwagi wadz miasta; zwraca si
uwag na ksztacenie ukierunkowane na najnowsze wyzwania przemian kulturowocywilizacyjnych5.
Istotn wag przywizuje si do rozwoju placwek przedszkolnych (73), szk:
podstawowych (40), gimnazjalnych (31), specjalnych przysposabiajcych do pracy (2),
zasadniczych zawodowych (7), licew oglnoksztaccych (19), licew profilowanych
(5), technikw (15), szk artystycznych (2), policealnych (47) oraz szk dla dorosych
(gimnazjalnych (1), zasadniczych zawodowych (1), licew oglnoksztaccych (13)
oraz technikw (5))6. Obok tradycyjnych form edukacji zwracaj uwag inicjatywy
spoeczne, m.in. realizowane przez Modzieowy Dom Kultury (formy aktywizacji
artystycznej, jzykowej), YMCA (formy organizacyjne, wychowawcze, nauczania
jzykw obcych)7, Gdyski Uniwersytet Trzeciego Wieku (aktywno intelektualna
seniorw oraz wdraanie projektu ksztacenia na cae ycie). Stan edukacji postrzega
modzie pozytywnie. Wskazuje si na zaangaowanie wadz samorzdowych w
prawidowy jego rozwj wyraajcy si w gwarantowaniu waciwej, nowoczesnej
bazy edukacyjnej, trosce o podniesienie kwalifikacji nauczycieli i wychowawcw,
promocji wartoci integracji rodowiskowej przez wspieranie rnych form edukacji
pozaszkolnej. Zwraca si uwag na systematyczne odchodzenie ze szk podstawowych
rocznikw wyu demograficznego; stawia si pytania, czy w tej sytuacji utrzymana
zostanie liczba placwek oraz kadra nauczycielska.
Nowym zjawiskiem jest wzrost liczby placwek edukacji oglnoksztaccej.
Powstaj one przede wszystkim na bazie budynkw i kadry nauczycielskiej szk
podstawowych. Rzeczywisto ta w opinii spoecznej nie jest w peni akceptowana.
Zauwaa si, e nierzadko nauczyciele wywodzcy si ze szk podstawowych w
nowych rolach nie wypeniaj wyzwa edukacji na poziomie mylenia modziey,
a przywizuj w dalszym cigu du wag do procesu wychowawczego. Modzie
wywodzca si z Gdyni zwykle wyraa jednak przywizanie i swoist dum do
swych szk; szczeglnie podkrela si dum z uczszczania do II i III licew
oglnoksztaccych.
W wiadomoci studentw none s informacje, e Gdynia jest: 1) miastem
modym, nowoczesnym, otwartym na wyzwania przemian cywilizacyjnych,
2) powstaa na bazie maej osady rybackiej, 3) po I wojnie wiatowej bya symbolem
polskoci nad Morzem Batyckim, 4) od 1926 r. jest miastem portowo-stoczniowym,
http://www.pfo.net.pl/ui-pomorski-kongres-obywatelski/wystapienia-sprawozdanie
Dane uzyskane z Urzdu Miasta Gdyni. Samodzielny referat Analiz Statystycznych, w lutym 2010 r.
7
http://www.gdynia.ymca.pl/htmla/gdynska/index.php
5
6
17
Andrzej Chodubski
sytuujcym si wrd wanych podmiotw wiatowego ycia morskiego, 5) orodkiem

Marynarki Wojennej oraz infrastruktury z ni zwizanej, m.in. w ktrej znajduje
si Akademia Marynarki Wojennej. Zarwno lokalna spoeczno Gdyni, jak i
modzi ludzie edukujcy si na uczelniach Trjmiasta sytuuj miasto w przestrzeni
kaszubskiej.
Rozwj miasta w wiadomoci spoecznej dyktoway decyzje polityczne, a w tym
postanowienia Traktatu Wersalskiego, ustanawiajce z Gdaska wolne miasto8,
w zwizku z tym z powstay ograniczone moliwoci Polski w dostpie do morza
jako portu. Jego zbudowanie stao si koniecznoci dziejow. Gdynia staa si te
wanym punktem strategii obronnej Polski, 28 listopada 1918 r. zapada decyzja
o utworzeniu w niej polskiej marynarki9.
W wiadomoci spoecznej utrwalia si data 10 lutego 1926 r., tj. ukazanie
si rzdowego rozporzdzenia o podniesieniu Gdyni do rangi miasta. Istotn
rol w tym wzgldzie peni nazwa jednej z gwnych ulic w miecie 10 lutego. W
pamici mieszkacw Gdyni, jaki i szerokich krgw spoeczestwa polskiego jest
obchodzone wito Morza10. Pierwsze z nich odbyy si 31 lipca 1932 r. Przybyway
na nie najwaniejsze czynniki wadzy politycznej (m.in. prezydent RP) oraz tysice
osb z caego kraju. Organizatorem uroczystoci bya Liga Morska i Kolonialna. W
pamici gdynian i spoeczestwa polskiego tkwi informacje o uruchomieniu 11
marca 1930 r. regularnej linii pasaerskiej z Gdyni do Nowego Jorku przez Atlantyk
oraz o podniesieniu bandery w lipcu 1930 r. na aglowcu Dar Pomorza, a w maju
1936 r. rozgos zyska transatlantyk MS. Batory. Sta si on te atrakcj turystyczn.
W czasie pobytu w Gdyni by zwiedzany przez szerokie krgi spoeczestwa. 30
marca 1971 r. przekazany zosta na zomowiec w stoczni w Hongkongu.
W wiadomoci gdynian, a w tym modziey studenckiej pozostaje gehenna
II wojny wiatowej11. 19 wrzenia 1939 r. przemianowano nazw miasta na
Gotenhafen. Staa si ona baz wojskow Kriegsmarine (Marynarki Wojennej) i
Luftwafffe (lotnictwa). Stocznia staa si placwk wojenn, Szkoa Morska suya
szkoleniu kadr dla Kriegsmarine. Od pierwszych dni wrzenia 1939 r. eliminowano
z niej Polakw, przez masowe aresztowania, eksterminacj w Lasach Pianickich,
wywiezienia do obozw koncentracyjnych i obozw pracy, jak te wysiedlenia 120
tys. mieszkacw. W 1939 r. w miecie przeyo ok. 30 tys. osb. Szczeglne byy
ostatnie miesice wojny. Do miasta kierowaa si niemiecka ludno zamieszkujca
ziemie polskie oraz kraje nadbatyckie, ktra uciekaa przed zbliajcym si frontem
8
Por. S. Mikos, Dziaalno Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej polskiej w Wolnym Miecie
Gdasku 1920-1939, Warszawa 1971; A. Chodubski, Nauka, kultura i sztuka w Wolnym Miecie Gdasku,
Toru 2000.
9
Por. G. Piwnicki, B. Zalewski, Tradycje bojowe i dzieje Morskich Pukw Strzelcw 1 wejherowskiego
i 2 gdyskiego (1920-2000), Gdynia 2008.
10
K. Makowski, Bedeker gdyski, Gdask 2001, s. 308-311.
11
Dzieje Gdyni, pod red. R. Wapiskiego, Wrocaw 1980, rozdz. XIII.
18
ze Wschodu. Z Gdyni starano si ewakuowa na Zachd. Wtedy te odbyo si

bombardowanie miasta przez siy alianckie (amerykaskie, brytyjskie, radzieckie).
Wydarzeniem o szczeglnej nonoci stao si zatopienie 30 stycznia 1945 r.
statku wycieczkowego Wilhelm Gustloff , na ktrym byo ok. 10 tys. uciekinierw.
Uratowao si ok. 600 osb. Ofiary katastrofy pochowano na cmentarzu Witomino.
Wiedz o gehennie wojennej z duym zaangaowaniem przekazuj nauczyciele w
edukacji szkolnej. Nieodosobnione s opinie studentw: na lekcjach historii moi
nauczyciele historii zarwno w szkole podstawowej, jak i w liceum omawiajc wydarzenia
II wojny wiatowej wskazywali na bohatersk obron Wybrzea i miasta, dowodzone
przez pukownika Stanisawa Dbka, na ogrom zniszcze, a w tym ludzkich, represje,
mordy w Lasach Pianickich, o wywoeniu ludnoci do obozw koncentracyjnych do
Stutthofu, Potulic, jak o wydarzeniach z 1945 r. o ewakuacji ludnoci niemieckiej w
obliczu klski wojennej, skali zniszcze (wysadzaniu falochronw, zniszczeniu urzdze
portowych) (student UG). Mj nauczyciel bra udzia w wojnie obronnej 1939 r.
Z pasj opowiada o walkach, powiceniu gdynian, o gehennie ktrej dowiadczali,
o tragizmie 1939 i 1945 . (studentka UG).
W edukacji o lokalizmie duo uwagi powica si wedug studentw
okolicznociom przeobraenia si osady w miasto, oraz ludziom zaangaowanym
w te przeobraenia, m.in. wjtowi Janowi Radtke (1872-1958), Antoniemu
Abrahamowi (1869-1923), Eugeniuszowi Kwiatkowskiemu (1888-1974). Jan
Radtke wywodzi si z rodziny rolniczej z Dbogrza na Kpie Oksywskiej. Przed
I wojn wiatow wczy si w budow oblicza turystycznego Gdyni. Budowa
domy przeznaczone dla wczasowiczw (letnikw), spoecznie zaangaowa si w
budow oblicza wypoczynkowego Gdyni oraz umacnianie w niej polskoci; zosta
sotysem, a nastpnie jej wjtem, a w sytuacji utworzenia miasta wiceburmistrzem.
Due zaangaowanie ujawni w budow kocioa Najwitszej Marii Panny. W jego
domu miecia si plebania nowo budowanej wityni. W jego domu przebywali i
zamieszkiwali przez pewien czas, m.in. in. Tadeusz Wenda (jeden z ojcw budowy
miasta), Stefan eromski (pisarz, opowiadajcy si za budow w nim portu, w 1925
r. opublikowa literack odezw, pt. Port w Gdyni). Antoni Abraham pochodzi z
rodziny kaszubskich wyrobnikw spod Pucka. Przed I wojn wiatow, po zaoeniu
rodziny przenis si do Sopotu, a nastpnie Oliwy, gdzie zajmowa si handlem
rowerami, maszynami do szycia oraz kolportaem gazet polskich; zaangaowa si
w dziaalno narodow propolsk i prokaszubsk. Nawiza kontakty ze znanymi
dziaaczami, propagujcymi te idee, m.in. Aleksandrem Majkowskim, Jzefem
Czyewskim. Za dziaalno t spotkay go rne szykany, a w tym pobyt w areszcie.
W czasie podejmowania decyzji politycznych w 1918 r. na konferencji w Paryu,
dotyczcych nowego ksztatu Europy zosta on delegatem reprezentujcym interesy
polskie i kaszubskie. Po I wojnie zamieszkiwa w Gdyni, wsppracowa z wjtem
Janem Radtke; ujawni aktywno na rzecz rozbudowy osady, m.in. rozbudowy
portu. Eugeniusz Kwiatkowski w wiadomoci modego pokolenia gdynian jawi si
19
Andrzej Chodubski
jako budowniczy polskiego nowoczesnego portu; jako wysoki urzdnik pastwowy

minister przemysu i handlu, inynier ksztacony na renomowanych uczelniach,
minister skarbu i wicepremier w latach 1935-1939 z najwyszym oddaniem
zaangaowa si w budow nowoczesnego portu i miasta. W pierwszych latach po
II wojnie wiatowej zaangaowa si w odbudow ze zniszcze Gdyni oraz Wybrzea
Gdaskiego. W 1948 r. w nowej rzeczywistoci politycznej pastwa odsunito go
od ycia publicznego oraz zmuszono do opuszczenia Wybrzea. Po 1980 r. podjto
dziaania na rzecz przywrcenia Jego dobrego imienia oraz przypomnienia zasug
dla rozwoju kulturowo-cywilizacyjnego miasta.
W edukacji o dziedzictwie przeszoci Gdyni powszechnie zauwaa si
mitologizowanie wybranych informacji. Do nich naley wskazywanie, e do I
wojny wiatowej bya to uboga wie kaszubska, a po wczeniu jej do Polski staa
si nadmorskim miastem kultowym, szerokim nowoczesnym rynkiem pracy,
orodkiem wczasowo-wypoczynkowym, do ktrego przybywali luminarze polskiej
kultury oraz ulegali jej urokowi, miastem wzorcowym pod wzgldem rozwiza
instytucjonalnych, a w tym politycznych. Podobna mityzacja Gdyni pojawia si po
1989 r. Podkrela si medialnie zamono jej mieszkacw, wzorcowe zarzdzanie
polityczne. Np. w biuletynie Ratusz z dn. 1-14 kwietnia 2010 r. w zamieszczonym
wywiadzie z prezydentem miasta dr. Wojciechem Szczurkiem informuje si Gdynia
pod Pask batut piknieje nam z sekundy na sekund wzbudzajc zachwyt licznych
turystw i mieszkacw oraz zazdro okolicznych miast; Prezydent zauwaa przy
tym Gdynia jest ewidentnie zdominowana przez polityk, jak bymy nie mwili.
Ja chc to zmieni () zapraszam wszystkich gdynian do Gdyni. Nowej Gdyni!
O postawach wielu gdynian, a w tym urzdnikw wyraa opini, e zachorowali
na, jak to nazywam syndrom gdyski to takie moje nawizanie do synnych
ju syndromw: jerozolimskiego i paryskiego. Cz urzdnikw, gwnie starych
wiarusw, tak bardzo utosamia si ze mn i z Gdyni, e nie potrafi tolerowa
innych sdw, pomysw i, przede wszystkim ludzi, ktrzy maj inne zdanie od wadzy.
Niestety, ta nietolerancja prowadzi do dyskryminacji. Ludzie, ktrzy maj inne zdanie,
s przez nich zwalczani w przerny sposb; stosuje si czarny PR (z tymi ludmi
nie wsppracujcie, bo ich nie lubi wadza!), przypina si brzydkie atki, stosuje cay
repertuar utrudnie i wyklucze () Tworzy si patologia, kult jednostki i wszystkie
pochodne z tym zwizane, ktre znamy z historii sprzed 1989 roku. W kreowaniu
wizerunku miasta i jego wadz niezwyk rol peni media. W wywiadzie podkrela
si Przecie media cigle informuj nas o tym, w jak wspaniaym miecie mieszkamy.
Opinie te podzielaj te studenci oraz nierzadko identyfikuj si z t rzeczywistoci.
Chtnie przygotowuj prace dyplomowe o miecie i jego instytucjonalizacji. W
ostatnich latach przygotowano m.in. prace; Odrbno kulturowa Gdyni: przeszo
i przyszo, Tradycje a wspczesne wyzwania europejskie w obrazie ycia
spoeczno-politycznego Gdyni, Wojciech Szczurek: prezydent Gdyni i jego wizja
20
przemian lokalnych. W opracowaniach tych autorzy, posugujc si materiaami

rdowymi, m.in. informacjami zawartymi w Strategii rozwoju Gdyni, opracowanej
przez Rad i Zarzd Miasta Gdyni, doniesieniami i relacjami prasowymi, rnymi
przewodnikami o funkcjonowaniu instytucji ycia kulturowego, obserwacj
uczestniczc, wywiadami z ludmi ycia publicznego oraz pokoleniem ludzi,
pamitajcych rzeczywisto przed- i powojenn (1939-1945), zwraca si uwag
na odrbno miasta, wynikajc przede wszystkim z nadmorskiego pooenia,
poczucia przynalenoci mieszkacw do spoecznoci midzynarodowej; z racji
allochtonicznoci (ruchliwoci przestrzennej), otwartoci na znaki nowoczesnoci,
z drugiej strony, zauwaa si, e nadmorsko nie ma waciwego umocowania
w bazie rekreacyjno-wypoczynkowej, jak i rozwoju gospodarczym; podkrela si
sab komunikacj w handlu zagranicznym, egludze, budownictwie okrtowym i
rybowstwie, dekapitalizacj infrastruktury spoecznej, a w tym zwaszcza w zakresie
komunikacji (jej niedostosowanie do wyzwa rozwoju komunikacji samochodowej,
lotniczej), struktur demograficzn, w ktrej ujawnia si z du si pokolenie ludzi
w podeszym wieku, prowadzcych ubogi obraz ycia kulturowego (nieuczestnictwo
w nowych masowych formach ycia kulturalnego, jak np. Heineken Opener Festival).
Nie podziela si te nowych rozwiza architektonicznych, jak np. wieowiec Sea
Towers (138 m.)12, w ktrym przewidziano udostpnianie tarasu widokowego dla
gdynian i ich goci. Powszechnie zauwaa si dychotomi midzy Gdyni miastem
marze i Gdyni rzeczywistoci lokaln. Pierwsza z nich generowana jest przez
czynniki wadzy oraz media; identyfikuje si z ni mode pokolenie gdynian, ktre
nie wkroczyo jeszcze na rynek pracy. Druga jest obrazem kresowym przez ludzi
poszukujcych zatrudnienia jako rda samodzielnego utrzymania si oraz szerokie
krgi ludzi sytuujcych si wrd pracownikw finansowo niskouposaonych, bd
pozostajcych w tzw. sferze ubstwa13, obejmujcych m.in. emerytw i rencistw.
Gdyni postrzega si jako miasto dwch prdkoci; z jednej strony obserwuje si
wsk grup ludzi sukcesu ekonomicznego, biznesu, z drugiej za szerokie krgi
ludzi nie potraficych przystosowa si do realiw nowej rzeczywistoci spoecznogospodarczej. Przy tym zauwaa si, e wobec medialnego kreowania przesania, e
Gdynia ma ogromne szanse rozwoju, e jest to miasto przyjazne przedsibiorcom
nie jest none spoeczne identyfikowanie si z nieprzystosowaniem si do realiw
przemian kulturowych zachodzcych w Gdyni. Oficjalnie bezrobocie ocenia si na
ok. 7%. W opinii studentw jest ono zjawiskiem prawidowego rozwoju spoecznogospodarczego miasta, jako e skania ludzi do partycypatywnoci obywatelskiej,
tj. samodzielnego poszukiwania zatrudnienia, poszanowania dla pracy, ktra ma
przynie satysfakcj zawodow oraz waciwe uposaenie. Wskazuje si m.in.:
12
13
80 lat Gdyni. Nasze mae ojczyzny, Magazyn Forum Pomorskie, Gdynia 2006, s. 14.
Por. E. Polak, Globalizacja a zrnicowanie spoeczno-ekonomiczne, Warszawa 2009, rozdz. 4.
21
Andrzej Chodubski
W Gdyni moe znale zatrudnienie kady mody, zdrowy, przedsibiorczy

czowiek; jest szeroki rynek pracy w sferze usug, zwaszcza w marketingu. Podobnie
obserwuje si zapotrzebowanie na rynku pracy dla ludzi starszych (emerytw,
rencistw), rwnie w sferze usug handlu, zwaszcza sezonowym, w gastronomii,
prostej produkcji, np. wyrobw biurowych, odzieowych, sportowych (student
GWSH), Ludzie przyzwyczajeni s do narzekania, dawania wyrazu niezadowolenia
z warunkw pracy, a zwaszcza otrzymywanej gratyfikacji za wykonywan prac, w
Gdyni jest podobnie, aczkolwiek nieprawdziwe jest twierdzenie, e gdynianie nie znajd
zatrudnienia w swoim miecie. Jako student pracuj w pubie, nie narzekam (Student
Ateneum Szkoy Wyszej). Studenci nierzadko podzielaj opini Nowa Gdynia jest
mark sam w sobie, bo powoduje pozytywne skojarzenia: z aktywnoci i sukcesem
() Do typowo gdyskich marek na pewno zaliczy trzeba: Marynark Wojenn, ktra
ma tu od dawna gwn siedzib, gdyski port i Stoczni Gdynia S.A.. mark miasta z
morza i marze jest te orowski klif i scena letnia jedyna tego typu w Europie, a take
czsto kojarzony z miastem Teatr Muzyczny, najgoniej o nim w czasie corocznych
filmowych festiwali. Ulica witojaska z cigiem ekskluzywnych sklepw od dawna
te ma uznan klas, ktr jednak ostatnio obniaj galerie lumpeksw coraz czciej
wyrastajce na miejscu drogich sklepw ()14.
W wiadomoci gdynian wane miejsce zajmuje pami o wydarzeniach
grudniowych 1970 r.15 Istotn rol w tym wzgldzie peni upowszechnianie w
ostatnich latach wiedzy o najnowszych dziejach politycznych, a w tym o zjawiskach
wieloznacznie objanianych. Osobistociami, ktre okrya sawa popularnoci stali
si prezydenci miasta Franciszka Cegielska (1946-2000)16 oraz Wojciech Szczurek (ur.
1.12.1963). Wedug sonday przedwyborczych z listopada i grudnia 2009 r. Wojciech
Szczurek zajmuje pierwsze miejsce w badaniu poparcia na urzd prezydenta miasta, na
tle porwnawczym do 32 polskich miast cieszy si poparciem 73,4% mieszkacw17.
Wrd opinii o miecie i jego mieszkacach pojawiy si te negatywne
spostrzeenia studenckie, np. Niezbyt lubi mieszkacw Gdyni. Dlaczego? Uwaam,
e s to ludzie , ktrzy czuj si duo lepszymi od innych bezpodstawnie. Gdynianie
swoim zdaniem s lansiarzami, ich miasto nie ma tak bogatej historii jak mj
Gdask (student UG), Postrzegam mieszkacw Gdyni jako zarozumiaych i zbyt
dumnych, majcych zbyt wysokie mniemanie o sobie. Zachowanie ich porwnywalne
z ludmi ze stolicy, tylko e w mniejszym stopniu. W przypadku spoecznoci kibicw
jest doskonaym przykadem to, e na gruncie kibicowskim, jak i sportowym prezentuj
niszy poziom i tak stwierdzaj, e s najlepsi (student UG), Wikszo gdynian yje
z handlu oraz rnego rodzaju interesw, nie zawsze legalnych. Posiadanie pienidzy
sprawia rwnie to, e s czsto zarozumiali i udaj, e s wysi intelektualnie (student
Echo Miasta. Gdask. Sopot. Gdynia nr 15, z dn. 22 lutego 2007 r., s. 7.
Por. To nie na darmo. Grudzie70 w Gdasku i Gdyni, pod red. M. Sokoowskiej, Pelplin 2006.
16
Por. D. Krl-Ciesielska, Niuka. Wspomnienie o Franciszce Cegielskiej, Gdask 2005.
17
Gazeta Wyborcza z dn. 15 stycznia 2010 r., s. 1 (www.trojmiasto.gazeta.pl).
14
15
22
Ateneum Szkoy Wyszej).

W refleksji uoglniajcej mona stwierdzi, e:
- miasto Gdynia i jego wadze ciesz si duym zaufaniem spoecznym modego
pokolenia ludzi (studentw),
- wan rol w kreowaniu wizerunku i postrzegania miasta, zwaszcza perspektyw
jego rozwoju s media,
- w postrzeganiu tosamoci kulturowej Gdyni pierwszestwo zdobywaj zjawiska
i procesy mityzowane przed prawd o rzeczywistoci historycznej i teraniejszoci,
- w wiadomoci studentw 2010 r. ujawnia si jednoczenie przywizanie do
odrbnoci lokalnej dziedzictwa przeszoci (portowej, kaszubskiej, nadmorskiej,
miejsko-wiejskiej) i dawanie wyrazu otwartoci na znaki wspczesnych
przemian cywilizacyjnych (budow adu informacyjnego, partycypatywnoci,
natychmiastowego konsumpcjonizmu),
- studenci ujawniaj may krytycyzm w ocenie rzeczywistoci kulturowej Gdyni
zarwno sfery gospodarczej, jak i spoeczno politycznej, wyraaj apologetyzm dla
trendw przemian globalizacyjnych, polityki historycznej oraz strategii rozwoju
miasta krelonej przez jego wadze.
23
24
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Helena Gogowska
Blaski i cienie midzywojennej Gdyni

z perspektywy Wilna - w latach kryzysu
gospodarczego i pocztku wojny (1930-1940)
W okresie midzywojennym rozbudowujca si intensywnie Gdynia stawaa si
atrakcyjnym miejscem w II Rzeczypospolitej, ze wzgldu na budow portu i miasta.
Dla turystw istotne znaczenie miao jej nadmorskie pooenie. Dla Wilna, miasta
kresowego, Gdynia przede wszystkim kojarzya si poprzez kontakt z Morzem
Batyckim. Budowa tego miasta spotykaa si z zainteresowaniem miejscowych
dziennikarzy i prasy. Urzdzano wycieczki dziennikarzy do Gdyni. W ich wyniku
powstaway reportae.
Jedn z gazet wileskich, w ktrej tematyka gdyska bya obecna, by Kurjer
Wileski, niezaleny dziennik demokratyczny, ktry ukazywa si w latach 19241940. Po II wojnie wiatowej gazeta nie bya przedmiotem szczegowych bada. W
2001 r. Marta Janik napisaa prac magistersk pod kierunkiem Jerzego Jarowieckiego
Problemy kultury i ycia literackiego na amach Kuriera Wileskiego1. W 2004
r. we wsplnym artykule z promotorem stwierdzaa, e dotychczasowe pogldy na
temat tej gazety byy nieadekwatne do treci2. Autorzy podwayli dotychczasow,
niezbyt pochlebn opini o dzienniku (popularny i stosowa niektre chwyty
pism brukowych), wyraon przez Andrzeja Paczkowskiego3. Stwierdzili, e
Kurier Wileski by jedn z trzech opiniotwrczych gazet wileskich, obok
konserwatywnego Sowa i nacjonalistycznego Dziennika Wileskiego: Nalea
do grona trzech najwikszych dziennikw wileskich i wraz z nimi ksztatowa
postawy spoeczestwa Wileszczyzny4. Najczciej wyraa pogldy stronnictw i
partii demokratycznych i daleki by od tendencyjnoci dwch wymienionych gazet
wileskich5. Credo gazety zawarto w tekcie redakcyjnym w jubileuszowym jej
dwutysicznym numerze w 1931 r.: Pismo nasze pozostaje wierne swemu naczelnemu
Informacja za: M. Janik, J. Jarowiecki, Kurier Wileski (1924-1939), Rocznik Historii Prasy
Polskiej 2004, t. VII, z. 2 (14), s. 80.
2
M. Janik, J. Jarowiecki, op. cit., s. 80.
3
A. Paczkowski, Prasa polska w latach 1918-1939, Warszawa 1980, s. 67.
4
5
Ibidem, s. 80.
1
25
Helena Gogowska
zadaniu: budowania lepszej przyszoci kraju na fundamencie zgodnej wsppracy

wszystkich obywateli i walki z temi czynnikami, ktre przez sw zacieko czy to
partyjn, czy klasow, czy nacjonalistyczn, rozsadzaj spoeczestwo i pastwo6.
Od 3 listopada 1931 r. redaktorem odpowiedzialnym by Witold Kiszkis, a wydawc
Towarzystwo Wydawnicze Pogo (Witold Abramowicz, Kazimierz Okulicz, Witold
Staniewicz). Kurjer Wileski ukazywa si w nakadzie 4000 egzemplarzy7.
Na jego amach pisano o Gdyni wielokrotnie. Zwracano uwag na rozbudow
miasta i problemy zwizane z rozwojem gospodarki i portu, oraz wystpujce kwestie
spoeczne. W latach kryzysu gospodarczego dostrzegano jego ujemny wpyw take w
Gdyni, gdzie skoncentrowana bya do liczna klasa robotnicza.
W. To. (Wadysaw Tooczko?), obecny w Gdyni w grudniu 1933 r., w Reportau
z wybrzea we mgle opisa jej gwne problemy spoeczne, m. in. bezrobocie. Artyku
zilustrowano wizerunkiem nowo wybudowanego Dworca Morskiego w Gdyni, ktrego
powicenie odbyo si () w ramach uroczystoci powicenia portu gdyskiego w
zwizku z zakoczeniem zasadniczego etapu rozbudowy portu8. Autor, goszczcy w
Gdyni w latach wiatowego kryzysu gospodarczego, zada sobie pytania, jak kryzys
wiatowy dotkn swem mierciononem tchnieniem nawet wybrzee polskie? Tego
wychuchanego, wypieszczonego benjaminka, dum naszego pastwa?9
Postrzega Gdyni jako jedyny port polski w korzystniejszej sytuacji na tle innych
portw Batyku: Gdynia jest cigle czynna. Mimo napicia kryzysowego okno Polski
na morze jest tak niewielkie, e prd powietrza cigle jest silny. Mona rzec: nawet
w dzisiejszych cikich czasach praca Gdyni cigle si wzmaga. Wobec 550 tys. ton
(w zaokrgleniu) przeadunku w lipcu roku ubiegego mamy 610 tys. ton w roku
biecym. Skady portowe s wykorzystane niemal w 100 proc., co nie jest dogodne
wykorzystanie przy normalnej eksploatacji winno by mniejsze. Gwatowny
wzrost magazynw nie wystarcza. W roku ub. Gdynia posiadaa 80 tys. metrw
kwadratowych skadw i magazynw; do lipca r. b. liczba ta podskoczya do 122 tys.
Mimo to 20 tys. dalszych m. kw. byo w budowie. Chodnia eksportowa domaga si
gwatownie rozbudowy. Gdynia zdobya urzdzenia przeadunkowe i organizacj
handlow do przeadunku zomu. Z kadym miesicem zdobywa dla siebie tranzyty
pastw, nieraz bardzo odlegych. Oczywicie pewne objawy kryzysu dostrzec si
dadz. Przede wszystkiem wyraa si to niemal zupenem wstrzymaniem inwestycyj
portowych z wyjtkiem budowy wyej wspomnianych magazynw, chodni, Dworca
Emigracyjnego, nieznacznej rozbudowy portu itp. Ale samej dziaalnoci portowej
kryzys nie dotkn prawie wcale10. Autor stwierdza, e bezrobocie portu nie istnieje.
Gorzej przedstawiaa si zdaniem autora sytuacja we flocie. O tym
poinformowa go marynarz z zaogi okrtu Czajka i dyrektor Floty Polskiej. Okrt
Czajka latem organizowa przerne wycieczki turystyczne po Zatoce Puckiej,
2000, Kurier Wileski, nr 58, z dn. 1931 r., s. 1.
8
W. To., Reporta z wybrzea we mgle, Kurjer Wileski, nr 334, z dn. 13.12.1933 r., s. 2.
9
Tame.
10
Tame.
6
7
26
robic wydatn konkurencj egludze Polskiej, bijc j kilkakro nisz cen

biletw. Jesieni, zim i wiosn bieduje na kabotau (czyli egludze przybrzenej)
midzy Krlewcem, Gdaskiem, Gdyni i Szczecinem. Marynarz, wczeniej
pywajcy na statkach zagranicznych, wobec kryzysu gospodarczego, nie mg
nigdzie otrzyma pracy i wrci do kraju. Stan we flocie okrela jako cmentarz:
Cmentarz, panie powiedzia, robic ruch rk dokoa widnokrgu wszdzie
cmentarz11. Rozmowa z dyrektorem w jego piknym gabinecie przy ulicy Jerzego
Wachingtona wyjania kwesti kryzysu w polskiej flocie: Kwestii zatrudnienia
polskich statkw nie mona rozpatrywa w oderwaniu od sytuacji wiatowej. Na
caym wiecie jest obecnie trzynacie i p miljonw tonn statkw przywizanych.
Wobec tak kolosalnego bezrobocia na morzu konkurencja jest niezmiernie silna.
To si odbija ujemnie na pracy polskiej floty. Sytuacja moe ulec zmianie dopiero
wtedy, gdy statki uwizane strac klas i nie bd mogy wytrzyma konkurencji
ze statkami pywajcemi. () Oto zestawienie oglne przewozw floty polskiej
ostatnich trzech lat: 1930 rok: 878.874 tonn, 1931 rok: 1.091.792 tonn, 1932 rok:
1.094.835 tonn. () Nie ulega wtpliwoci, e wraz z caym wiatem flota polska
przeywa cikie czasy. Kilka statkw zdeklasowanych, a wic nieopacalnych stoi
przywizanych. Oglnie mona rzec jednak, e w porwnaniu z innemi pastwami
morskimi nasza sytuacja jest jedn z lepszych12.
Autor zwraca szczegln uwag na gdyskich bezrobotnych. Pisa: nie trzeba
dowodzi, e pracujcy port, urzdy, kolej, handel, przemys zatrudnia tysice
robotnikw, urzdnikw, pracownikw umysowych wszelkich kategoryj. e (nie
mwic o wpywie Gdyni na rol gospodarcz dla caego pastwa) port i miasto daje
rodki do ycia kilkudziesiciu tysicom ludzi13. Opisa rodowisko robotnikw
portowych i bezrobotnych. Jeden z oczekujcych na prac w porcie nazywa si Grzyb.
Pracuje przecitnie 4 dni w tygodniu. Zarabia 30 zotych tygodniowo. Dla niego i
rodziny 30 z. potrzebne jest na rednie wyywienie si. Poza komornem, opaem,
wiatem ubraniem. () Kranici, maszynici dwigowi, wszyscy pracownicy stali
maj si lepiej. Pracownicy angaowani od wypadku do wypadku zale cakowicie
od widzimisi formanw. () Formani s to przodownicy partii robotnikw,
angaujcy ich do jakiejkolwiek pracy. Niejednokrotnie naduywaj swej wadzy.
Syszaem liczne skargi, e wymagaj poczstunku. Inni maj robotnikw jako
sublokatorw na penem utrzymaniu i ci popieraj tych, ktrzy potem zarobione
pienidze odnosz im w postaci komornego lub zapaty za utrzymanie. Zdarza
si, e faworyci pracuj po dwie zmiany a mniej szczliwi prno szczkaj
zbami na molo. Obserwowaem tak akcj werbowania robotnikw. Przed olejarni
gdysk podpywa okrt naadowany kopr, czy innym jakim oleistym surowcem
o wtpliwym zapachu. Statek przyby a hen ze wschodnich pobrzey oceanu
Indyjskiego. Od paru godzin czeka na molo tum robotnikw, zoony z blisko setki
Tame.
Tame.
13
Tame.
11
12
27
Helena Gogowska
zgodniaych pracy ludzi. Modzi lub w sile wieku mczyni ci, ktrzy przed kilku
laty, gdy w brzeg gdyski wbijano pierwsze pale, odwayli si rzuci rodzinny zaktek
i i gdzie a nad Batyk szuka losu. Teraz chciwie wypatrywali miejsc pracy przy
wyadowywaniu kopry. Zaangaowano dwudziestu kilku. Reszta czekaa na molo
zrezygnowana. Niektrzy prbowali jeszcze si przeszmuglowa, wcisn si midzy
wybranych. Tych wyrzucano po prostu z pokadu. W oczach mi utkwi mczyzna
czterdziestoletni, ktrego twarz zdobia para olbrzymich rudych beznadziejnych
wsw. Sta zgarbiony, z rkoma w kieszeniach. Gow mia zadart do gry i chciwie
wypatrywa, co dziao si na pokadzie. Inni odeszli, on sta jeszcze. Przygldaem mu
si z oddali: bez ruchu, bez drgnienia sta z zadart do gry gow i tylko wsy paliy
mu si na twarzy, sprawiajc efekt pkomiczny, plsmutny14.
W. To. zwrci uwag na zjawisko niezgodnego z prawem przeduania czasu
pracy robotnikw, nie dajc im za to nalenego wynagrodzenia, oraz na nierwne
traktowanie robotnikw. O prac w porcie mogli ubiega si wycznie robotnicy
posiadajcy legitymacje portowe. Posiadao je okoo 2000 ludzi. Spord nich
regularnie pracowao 200-250 osb. Inni nie odrabiaj penych szeciu dni tygodnia.
Zdarzaj si za tacy nieszczliwcy, ktrym specjalnie si nie powodzi. Np. robotnik
Marek pracowa w styczniu r.b. 6 dni, w lutym r.b. 6 dni, w marcu r.b. 4 dni, w
kwietniu r.b. nic, w maju r.b. 2 dni, w czerwcu r.b. 8 dni. Oczywicie nieszczliwiec
mg wegetowa, nie y15.
Autor uwaa, e robotnicy, posiadajcy legitymacje portowe, nie mieszcz
si w kategorii bezrobotnych, tak jak robotnicy budowlani: ciele, murarze. ycie
bezrobotnych opisa, odwiedzajc ich w dzielnicach, gdzie zamieszkiwali. Wskazywa
na kontrasty midzy ekskluzywnym centrum Gdyni a jej peryferiami, zamieszkaymi
przez biedot: S w Gdyni specjalne dzielnice bezrobotnych o nazwach brzmicych
romantycznie Chicago, Meksyk, Chiska Dzielnica w rzeczywistoci wyprane z
wszelkiego romantyzmu. Idziemy za Grabwko, star pikn alej. Dzie jest szary
i smutny. Za Grabwkiem spada teren naturalnemi tarasami. U gry, nad naszemi
gowami las. Nieco niej domki, kupa domkw, due osiedle byskajce oczami
szyb. Z dala wyglda to jak owe podniebne wioski gruziskie, spopularyzowane w
opisach z wojen rosyjsko-gruziskich. Z bliska s to niewielkie baraki drewniane,
zbudowane ze starych desek i bali, z cegy, kamienia, blachy, z wszelkiego materiau,
ktry mona w kadym porcie cign lub kupi. Domki owe ustawione bez adu
i skadu, bez ulic i czsto bez podwrkw, wprost na sypkim piasku s miejscem
najndzniejszem, ale i najmniej w Gdyni znanem. Gniedzi si tu wszelka hoota,
wszelkie szumowiny portowe, ale obok nich i to w wikszoci ludno tego
samotnego osiedla to ci, co yj ze skpego zasiku dla bezrobotnych, wydawanego
przedewszystkiem w naturze. Cisza. To uderza od pierwszej chwili, gdy wchodzimy
do ludnego osiedla, w ktrem mieszka kilkaset osb. Cisza. Ta cisza mwi od razu o
ludnoci tej wsi. Powiadaj, e tutaj w nocy mona nieraz usysze wrzaski, e czasem
14
15
28
W. To, Reporta z wybrzea we mgle, Kurjer Wileski, nr 335, z dn. 14.12.1933 r., s. 2.
Tame.
z rana mona tu znale zwoki czowieka, ktry w nocy jeszcze krzycza. Nie wiem,
czy to jest prawd. Naczelnik Bezpieczestwa Publicznego w Gdyni pokazywa
mi ostre noe fiskie, niektre z nich miay by odebrane wanie mieszkacom
Meksyku. By moe. Ja w swej wdrwce po wybrzeu zastaem tu cisz. W porcie
trzaskaj acuchy dwigw, sycha gwizdki, okrzyki pracujcych, haas pdzcych
wagonw i lokomotyw. W miecie gwar samochodw, krzyk gazeciarzy, odgos
radja z restauracji. Tu czasem tylko dziecko zapacze. Zreszt piasek skrzypi pod
stopami. () Tu i wdzie ogrdek przed domkiem. Nikogo prawie nie spotykamy.
Oto niska chaupa z jednem okienkiem. Schylamy si w drzwiach. Wchodzimy16.
Dalej autor opisuje wygld wewntrz tego domu i jego atmosfer: Mczyzna siedzi
przy stoliku z okciami opartemi o blat. Patrzy w okno. Nie interesuje si kto wszed,
nie odwraca gowy. Kobieta krzta si po izbie, wida, e sprztaa, gdy jeszcze ma
w rku cierk. () Ogldam si po pokoju. Sprzty biedne, ale jest wszystko, co
najwaniejsze. Sprawiane za czasw dobrej koniunktury. () W pokoju jest czysto
i porzdnie. Na cianach niemieckim zwyczajem haftowane makatki z sentencjami.
Zwracam uwag na jedn. Napis, czerwonemi literami wyszyty, gosi: PRACA
OSADZA YCIE17. Gospodarz w cigu roku pracowa zaledwie w sumie cztery
tygodnie: Czasem kapno co w sezonie. Czasem rodzina ony przyszle paczk18.
W nastpnym domu spotka dwch mczyzn przy obiedzie: Dwaj przyjaciele
razem bieduj, dziel si zarobionym groszem. Obecnie jeden z nich ma prac. Drugi
ma nadziej na prac. Pierwszy jest wesoy jak szczygie, cho jego budowa ju si
koczy. Drugi ponury cho obiecano mu sta prac. Pytam, ile pracowali. Wesoy
w sumie pracowa cztery tygodnie od pocztku roku. Smutny dwadziecia tygodni.
Co jedz? Chleb, ktry daj jako zapomog i zup. C maj je pozatem. Ziemi
nie ugryz19. W kolejnym domu autor odwiedzi bezrobotnego ciel: jest grony,
zorzeczy, wykrzykuje. Pracowa kilka tygodni. Ale mgby pracowa wicej. Praca
jest, ale ot protekcja, stosunki. () Krzykliwie rozprawia o swej biedzie. Siadam
na zydel i sucham. Sucham czarnej jego kroniki dzie po dniu. Od dnia jak tu
przyjecha, zncony rozbudow Gdyni. Jak zarabia doskonale przy budowlach, y
jak pan. Jak oeni si i zaoy sobie dom. Jak przyszy ze czasy, czasy chude. Jak
cigle byo mniej pracy, cigle wicej rk godnych. Jak przyszed wreszcie do ndzy
dzisiejszej20.
Autor opisa te tzw. bunkrowanie wgla, czyli jego kradzie z jadcych wglarek.
Dugi ty nasyp kolejowy. Jest noc, wiatr wyje w drutach telegraficznych. () Tor
powoli wazi pod gr. Zdala byska wiato lokomotywy. Pocig nadbiega. Wglarki
rytmicznie graj. Pocig sapie, szybko wpeza na gr. Przy kocu idzie nieco wolniej.
Do toru podbiegaj wwczas liczne cienie. Pdz, by si zrwna z biegiem pocigu.
Chwytaj si pdzcych wagonw. Niektrym udaje si uczepi. Podcigaj si do
Tame.
W. To, Reporta z wybrzea we mgle, Kurjer Wileski, nr 336, z dn. 15.12.1933 r., s. 2.
18
Tame.
19
Tame.
20
Tame.
16
17
29
Helena Gogowska
gry, wa na bryy wgla. Po chwili bryy te sypi si na ziemi, jak grad. Wwczas
prdko podchodz do toru inne cienie. Maj zgry przygotowane worki. aduj w
nie zrzucony wgiel21.
Zwracajc uwag na due bezrobocie w Gdyni, autor tumaczy je duym
napywem siy roboczej w drugiej poowie lat 20. i kryzysem gospodarczym, ktry
wielu robotnikw pozbawi pracy: Bezrobocie Gdyni powstao z racji gwatownej
rozbudowy portu i miasta, wobec tego ma charakter przejciowy; nie wypywa
bowiem z niedomaga samego organizmu Gdyni22. Gwatowny rozwj Gdyni
wiza si z napywem mnstwa robotnikw, chtnych do pracy przy jej budowie.
Gdynia powstaa w cigu kilku - mona rzec lat, bo intensywna rozbudowa Gdyni,
datuje si, jak wiemy, od r. 1926. Do wybudowania tego kolosu, miasta i portu na
terenach, gdzie niedawno byy piaski i torfowiska potrzeba byo masy robotnikw
z caego kraju. W Gdyni przez dugie lata wci brako rk pracy, i kady, kto nie
by zadowolony z warunkw bytu na miejscu, jecha do Gdyni. Do dzi dnia wal
do Gdyni dziesitki i setki bezrobotnych z kraju i gdyski Komisariat Rzdu wiele
ma z nimi kopotu, gdy Gdynia nie moe przyj i wykarmi caego bezrobocia z
caej Polski. Rok 1929 by rokiem najwikszej rozbudowy miasta. Potem przyszy lata
cikie i inwestowanie kapitaw w Gdyni zaczo si zmniejsza. Zwaszcza przestay
pyn kapitay prywatne. Praca wnet odczua t sytuacj. Kto mia do czego wraca
wraca. Kto nie mia musia zosta, biedowa, utrzymywa si lada jak i byle z
czego. Podobnie si dziao na terenie portu. Pierwotnie budowano w duej mierze
przy pomocy podrcznych dwigw okrtowych, gdzie praca ludzka bya znacznie
bardziej potrzebna. Obecnie wszystkie te, mocno zreszt nierentowne sposoby zostay
zmechanizowane. To znowu odtrcio szereg rk, powstaa konieczno regulowania
stosunkw tam, gdzie dawniej wystarczao do ich realizacji samo ycie23.
W 1935 r. Kurjer Wileski donosi o budowie w Gdyni nowego elewatora
zboowego, ktry mia stan przy nabrzeu indyjskim, pomidzy placami Olejarni
Gdyskiej a zbiornikami firmy Polski Melas24.
Na jego amach informowano m.in. o inauguracji midzynarodowych wykadw
akademickich im. Jzefa Pisudskiego w Pastwowej Szkole Morskiej w Gdyni, ktra
odbywaa si 14 lipca 1935 r. Otwiera je rektor kolegium prof. Tadeusz Hilarowicz,
komisarz rzdu na miasto Gdyni Franciszek Sok, pose Rumunii w Polsce prof.
Victor Cadere, prof. Svetozar Ilesic z Zagrzebia, dyrektor Pastwowej Szkoy Morskiej
kom. Adam Mohuczy. Po przemwieniach odbywa si wykad inauguracyjny
byego ministra Ignacego Matuszewskiego Gospodarstwo publiczne. Wykady
zaplanowano w dwch dziaach: w Instytucie midzynarodowym wykadw nauk
administracyjnych i gospodarczych (w jzyku polskim) i w Instytucie wykadw o
kulturze narodw sowiaskich (w jzyku polskim, francuskim i niemieckim)25.
Tame.
Tame.
23
Tame.
24
Wzdu i wszerz Polski, Kurjer Wileski, nr 75, z dn. 17.03.1935 r., s. 8.
25
21
22
30
W 1935 r. Kurjer Wileski by jednym ze wsporganizatorw wycieczki Prasy

Wileskiej do Gdyni. Pierwsza taka wycieczka miaa miejsce w 1934 r. Czytelnikom
w promieniu 150 km od Wilna oferowano ulgi dojazdowe do Wilna oraz zabranie
po drodze uczestnikw z Grodna, Druskiennik i Biaegostoku26. Cena biletu III klasy
wynosia 20,50 z, II klasy 28,50 z. W cen biletu wchodziy noclegi w Hotelu
Emigracyjnym w Gdyni. Komisja Turystyczna redakcji organizowaa uczestnikom
take ulgowe zwiedzanie portu, przejadki po penym morzu oraz inne wycieczki27.
W 1935 r. dyrekcja kolei udostpnia 14 wagonw na 3-dniow wycieczk nad morze.
Wyjedano z Wilna 3 sierpnia. Do Gdyni jechano przez Warszaw. Na miejscu pocig
by nastpnego dnia rano. Wraenia z wyprawy turystycznej do Gdyni odnotowano
na amach gazety. Zwracano uwag, e hotel emigracyjny nie na wszystkich zrobi
dobre wraenie. Panie nie utyskiway, ale mczyni susznie awanturowali si.
Przerazi nas przedewszystkiem tok przy odbieraniu powiadcze na ka(?) oraz
poobdzierane tapety i brudne ciany w klatce schodowej. ek waciwie niema,
lecz nary pitrowe wskie, twarde. Znalelimy nary zwolnione przez uprzedni
wycieczk niesprztnite, a pociel nie robia wraenia czystej. Dano now zmian
- niby czyst, ale wielu podejrzewao, e wicej tu dziaao elazko ni para i mydo.
Suba opryskliwa. Bylimy wiadkami skarg. Wentylacja saba: ratoway otwarte
przez ca noc okna. Miejmy nadziej, e w przyszoci znajdziemy lepszy ad i
wyraniejsz czysto28.
W programie wycieczki byo zwiedzanie portu na motorwce Orbis, wycieczka
Gdaskiem na Hel razem za 3,50 z. Trzeci dzie by przeznaczony na wycieczki
indywidualne. W trakcie pobytu w Gdyni na terenie wystawy przemysoworzemielniczej odbywao si wito Pieni. Uczestniczyo w nim 1200 piewakw z
Pomorza oraz chry z Radomia i Czstochowy. W konkursowym jury zasiadali prof.
Stanisaw Kazuro, ks. kan. W. Sawankowski z Pelplina i prof. Feliks Nowowiejski29.
Wycieczki z Wilna do Gdyni i na Hel urzdzano corocznie. Na amach Kurjera
Wileskiego zamieszczano ogoszenia o nich, podajc cen, termin oraz sposb
dojazdu (w 1938 r. wycieczka kosztowaa 29 z 50 gr, wyjazd z Wilna 1 sierpnia,
powrt - 6 sierpnia, podr specjalnym pocigiem z wagonem restauracyjnym i
dancingiem)30.
Relacje i wraenia z wycieczek zamieszczano na amach gazety. Ich uczestnicy
zachwycali si tempem rozbudowy Gdyni, ale te dostrzegali ujemne strony szybkiego
tempa rozwoju miasta. A. Miller zwraca uwag na szalone tempo rozwoju miastaportu: Ulica 10 lutego i wito-Jaska s ju prawie zabudowane. W nocy ul. w.
Jana przypomina ulice wileskie. Wystawy i szyldy oraz owietlenie tworz harmoni,
26
Uwaga, czytelnicy z prowincji wyjedajcy pocigiem prasowym nad Batyk, Kurjer Wileski,
nr 189, z dn. 13.07.1935 r., s. 6.
27
Noclegi w Gdyni dla naszych czytelnikw s ju zarezerwowane, Kurjer Wileski, nr 194, z dn.
18.07.1935 r., s. 6.
28
A. Miller, Wycieczka prasy wileskiej do Gdyni, Kurjer Wileski, nr 217, z dn. 10.08.1935 r., s. 8.
29
Tame.
30
Kurjer Wileski, nr 189, z dn. 12.07.1938 r., s. 2.
31
Helena Gogowska
wykazujc planowo estetyczn miasta. Plac Kociuszki imponuje kwiatami31.

Gdynia, jako szczeglne miasto w II Rzeczypospolitej, byo te niezwykle
promowane. W Kurjerze Wileskim informowano o objazdowej wystawie Historia
rozwoju Gdyni, skadajcej si z obrazw, szkicw, fotografii, wykresw, modeli
budownictwa, ktra w styczniu 1936 r. zacza wdrowa po Polsce i poczona bya
konkursem dla modziey szkolnej na najlepszy rysunek o tematyce morskiej32.
Szczegln okazj do pisania o Gdyni bya 10. rocznica istnienia miasta. Z tej
okazji Eugeniusz Gulczyski napisa cykl artykuw Blaski i cienie rosncej Gdyni.
Przedstawi w nich obraz miasta w 1936 r. Rozpocz od wizji, zawartej w utworze
Stefana eromskiego Wiatr od morza: aden z pisarzy naszych nie skupi w
sobie tyle tsknoty narodu do ekspansji, do wielkoci budowanej na piaszczystem,
nieznanem, zapuszczonem do niedawna wybrzeu, co Stefan eromski33. Cykl
rozpocz si opisem domku Stefana eromskiego: W samem centrum wielkiej
Gdyni, midzy wielopitrowemi gmachami przytuli si may parterowy z czerwonej
cegy domek, - niby dworek kaszubski. Dzisiaj domek ten niknie midzy drapaczami
nowoczesnego miasta i nikt by na nie zwrci zapewne uwagi gdyby nie wmurowana
bronzowa tablica z paskorzeb eromskiego i napisem, e tu wielki pisarz w roku
1920 tworzy Wiatr od morza34.
Eugeniusz Gulczyski zwrci uwag na specyfik Gdyni, porwnujc j z
Wilnem. Pisa o szybkim tempie ycia i budownictwa, co uwidaczniao si w chaosie
architektonicznym na niestabilnym rynku pracy. Zwraca uwag na nader pozytywne
pierwsze wraenie w kontakcie z miastem: Zewntrznie biorc Gdynia porywa
na pierwszy rzut oka. Rozmachem, wielkoci, szerokoci zarysowanego planu,
zreszt ostatecznie niedopracowanego. Miasto jest wci In statu nascendi, wci si
buduje, wci ronie. Imponuj wielkie gmachy. Place tutaj s drogie, wic nie opaci
si budowa domw maych. Wszystkie nowopowstajce s najmniej 5-pitrowe.
Najdusza ulica: witojaska, cignca si na przestrzeni 21 km skada si z takich
drapaczy. Tak samo przecinajca j ul. 10 lutego. Wybudowany przed 10 laty dworzec
kolejowy wyglda obecnie na may kiosk w stylu kaszubsko-pomorskim tak zmala
przy wielkich gmachach nowoczesnego miasta. Tempo ycia codziennego, ruch tak
rny od sennoci i powolnoci Wilna rzuca si w oczy od razu. Ruch ten to nie
chorobliwa nerwowo podtrzymywana sztucznie, lecz zdrowe ttno organizmu,
ktry si normalnie rozwija i wyrasta ponad otaczajcy go poziom. Gdynia pod
niektremi wzgldami podnosi poziom polskiego ycia, ksztatuje psychik polsk.
Tu gin nareszcie przesdy, ktre zabobonnym nalotem przymiy szlacheckointeligenck mentalno t. zw. dzisiaj towarzystwa. Na jednym z naszych statkw
pasaerskich spotkaem d. urzdnika bankowego z Wilna. Pracuje jako zwyky
steward. mia si szczerze, gdym mu zada pytanie, czy si nie wstydzi swej pracy.
Widziaem rwnie modego czowieka, ktry ma sze klas gimnazjum d. typu i jest
A. Miller, Wycieczka prasy wileskiej do Gdyni, Kurjer Wileski, nr 217, z dn. 10.08.1935 r., s. 8.
33
E. Gulczyski, Blaski i cienie rosncej Gdyni, Kurjer Wileski, nr 229, z dn. 21.08.1936 r., s. 3.
34
Tame.
31
32
32
zwyczajnym dozorc mola, zbiera do kosza papierki i odpadki pozostawione przez

kulturalnych wycieczkowiczw z gbi kraju. Jeden z dyrektorw najwikszej polskiej
linji eglugowej by w modoci chopcem okrtowym. Te przykady to nie wyjtki.
Absolwenci politechniki i inynierowie pracuj w porcie jako iranici35.
Autor ogldajc Gdyni, zwrci uwag na skromno znajdujcych si tam
belgijskiej i niderlandzkiej placwek dyplomatycznych, wskazujc na nie jak na
przeciwwag dla nadtej polskiej reprezentacyjnoci: A oto co dla wydymanej,
pozbawionej czsto sensu polskiej reprezentacyjnoci tego idiotycznego fetysza
polskiego protokuu, ktry posiada paszcz Molocha i poera na reprezentacj
miljony wycinite z podatkw: dwa konsulaty krajw wcale nie biednych, belgijski
i niderlandzki mieszcz si tu w dzielnicy portowej w drewnianych parterowych,
paskich, jak baraki, domkach. Przed lilipuciemi domkami kwitn soneczniki i
pelargonie i suszy si na sznurku rozwieszona bielizna. Polak z trudem uwierzy, e w
tak prostych domkach te mona skutecznie strzec interesw swego kraju, e w tych
ogrdeczkach mieci si reprezentacja bogatego krlestwa Niderlandw. Przed tymi
domkami stoj limuzyny, ale nie dla pucu. Gdynia jest jedynym miastem, gdzie rodki
lokomocji s zupenie zmechanizowane. Niema tu ani jednej doroki konnej36.
Eugeniusz Gulczyski podkrela, jak nowoczesno, amerykanizacja i pienidze
zmieniaj oblicze spoeczne Gdyni: Zmiana psychiki idzie narazie wycznie po linji
t. zw. amerykanizacji ycia. Ceni si warto czasu i pracy, rodzi si szacunek dla
kadego wysiku poczonego z przedsibiorcz energi i inicjatyw. Ma to swoje
zalety i wartoci, ale nie naley si udzi, mylc, e motorem i celem jest tu co
innego ni pienidz. Gdynia miasto na tutejszym brzegu jest swego rodzaju polsk
kopj wzorw miast amerykaskich. W drugiej poowie zeszego wieku wyrastay one
na tamtej pkuli jak grzyby po deszczu. Jest tu szybko, tempo i rozmach, ale jest i
powierzchowno, brak stylu, brak ycia kulturalnego. Trzeba jednak zdawa sobie
spraw, e nowoczeni polscy konkwistadorzy mniej lub wicej zasobni w kapita
mniej lub wicej polski, zdali tu ze wszystkich stron kraju nie poto oczywicie,
eby si zabawia w kosztowne mecenasostwo sztuki. Nie byo po temu ani czasu,
ani ochoty ani warunkw. Trzeba byo bagrowa pytki brzeg, kopa baseny, wbija
kesony i budowa na nich mola, trzeba byo przekada tory kolejowe, wznosi nad
niemi wiadukty, ry tunele. To jeli chodzi o ingerencj pastwa. A ludzie prywatni
niesieni tu od 10 lat fal koniunktury mieli rzecz prosta w sobie cechy bussinesmanw:
osiedlali si tu po to, eby zarobi pienidzy37.
Eugeniusz Gulczyski przeciwstawia budujcemu si i zarabiajcemu pienidze
miastu jego walory turystyczne, zwaszcza w sezonie letnim, kiedy Gdynia zamieniaa
si w kurort: W sezonie letnim, ktry trwa a do poowy wrzenia, pewien ton
nadaj miastu liczne rzesze przyjezdnych kuracjuszw, letnikw, wycieczkowiczw.
Ta Gdynia sezonowa, rok rocznie nawracajc now fal czasowych przybyszw o
Tame, s. 3-4.
Tame, s. 4.
37
Tame.
35
36
33
Helena Gogowska
wikszych lub mniejszych moliwociach finansowych zwiedza miasto i port. Ci

turyci weseli, rozradowani nadaj miastu pewien pozr zamonoci i beztroski.
Gdynia waciwa nie ma jednak z nimi wiele wsplnego. Z kocem sezonu wszystko
to odpywa z powrotem38.
Autor charakteryzowa te staych mieszkacw miasta, zwracajc uwag na
ich zrnicowanie regionalne. Wskazywa na trudnoci zwizane z ksztatowaniem
wizi lokalnych wrd nich i poczucia tosamoci gdyskiej oraz na ich
zrnicowanie materialne: Gdynia waciwa, autochtoniczna te nie jest jednolita.
Nie tylko dlatego, e rozmaite elementy charakteru polskiego nie wytworzyy
jeszcze trwaego i wyranego amalgamatu. Chyba dopiero tu w Gdyni, przy
sprzyjajcych okolicznociach narodzi si typ nowoczesnego Polaka. S tu na stae
Wielkopolanie, Maopolanie, Krlewiacy, Wilnianie, wszyscy mieszkaj w Gdyni i s
do niej yciowo adscripti, ale waciwie niema jeszcze Gdynian. Pozatem trudnoci
naszego ustroju i tu ju zaczynaj si ujawnia, a kontrasty spoeczne uwydatniy
si jaskrawo bardziej ni gdzieindziej w kraju. Pienidz jest wszystkiem, jest celem,
do ktrego si tu dy, rodkiem wszystkich uciech i przyjemnoci, jakie da moe
przekwitajca cywilizacja. Ale smak wyrafinowanej kultury poznaj tylko ci, ktrzy
maj pienidze ponad konieczne minimum. Warto pienidza jest tu wartoci
absolutn i nadrzdn w stosunku do wartoci pracy. Praca rk ludzkich, ktra
dwigna z piaskw nadmorskich to miasto jest godna szacunku i podziwu, ale i
tu jest traktowana jako obiekt giedowych obrotw. Praca robotnika w Gdyni jest
tylko pewn sum fizycznego wysiku i to mniej cenionego, ni taka suma wysiku
uzyskana z mechanicznych dwigw. Jednake nie miasto samo daje waciwe
pojcie o tem, czem jest ten brzeg nadmorski i poco woono tu tyle pracy, pienidzy,
ludzkiej energii, entuzjazmu i nadziei. O tem, czem Gdynia jest, mwi dopiero
port wskazywa Eugeniusz Gulczyski, opisujc jego zdaniem najwaniejszy
element w wczesnej Gdyni39. Infrastruktura portu imponowaa autorowi: Nowy
port o najwikszym przeadunku na morzu Batyckiem. 16 i p kilometra nabrzey
betonowych i falochronw (Stockholm 16,8; Leningrad 16; Ryga 3,5; Szczecin 24;
Kopenhaga 35 km). Najgbsze baseny z portw Batyku. Nowoczenie urzdz.
magazyny o powierzchni 192000 m. kw. Chodnia portowa o pojemnoci 1.200
wagonw, 76 nowoczesnych urzdze przeadunkowych, port drzewny, port rybacki,
53 linje regularne, 10 staych pocze okrtowych i td i td. Monaby w ten sposb
mnoy cyfry i przykady, a jeszcze nie dadz one laikowi adnego wyobraenia,
dopki naocznie nie zobaczy pracy jaka dzie i noc wre w porcie. eby zajrze do
portu wcale nie potrzeba si zmusza. Wystarczy raz tu przyj eby stale powraca.
Co tu cignie i nie daje odej. Baseny i nabrzea, dwigi i skady, praca robotnikw,
zamorskie okrty, kolorowe bandery, ruchliwo migych i krpych holownikw
sucych do cumowania majestatycznych i cikich statkw wszystko to ma w
sobie waciwoci urocze, rzuca na patrzcego nieznany urok. Mona tu dzie w dzie
38
39
34
Tame.
Tame.
przychodzi i nigdy nie zazna nudy. Czowiek jest jak urzeczony. Na nabrzeach
midzy torami kolejowemi, na ktrych stoj pocigi z towarami, przed skadami,
przy okrtach tocz si zwaszcza w okresie letnim gromady przyjezdnych turystw
z kraju. Taki szczur ldowy wcinie si wszdzie i wszystko wprawia go w zachwyt.
Obskurnie wygldajcy wielki rowiec pywajcy pod flag brytyjsk, ktry dopiero
co przyby z Indyj przywoc 10000 tonn ryu jest przedmiotem podziwu, jest
ogldany jak jaki okrt z bajki, jak znane cudo z ruszczycowskiego obrazu (chodzi
o obraz F. Ruszczyca Nec megitur przyp. H. G.). Szczerzcy zby Malajczyk i
czarny o wieccych oczach Hindus obaj z zaogi transportowca budz sensacj
nie mniejsz ni murzyn na ulicach poczciwego Wilna. Wycieczkowicz, bez wzgldu
na to, czy bdzie nim inteligent, harcerz, student czy podtatusiay jegomo, jest
peen niemego naboestwa wobec wszystkiego, co mu si w porcie nasuwa przed
oczy. Dopiero tu, patrzc na prac polskiego robotnika pomagajcego dwigom
adowa polski wgiel na polski statek, ktry popynie do Skandynawji i stamtd
zabierze szwedzk rud i zom elazny dla polskiego hutnictwa na Grnym lsku,
widzi si celowo wysiku woonego w Gdyni. Gdyby nie byo Gdyni, pienidze
zaoszczdzone poszyby na opacenie tranzytu przez Niemcy. Polska byaby w
gospodarczej orbicie Niemiec i zapleczem niemieckich portw i kolei podkrela
gospodarcze znaczenie portu gdyskiego dla Polski40.
Wskazywa na rnice midzy miastem a portem, take wasnociowe:
Port gdyski, ktry trzeba odrni od miasta Gdyni, jest wasnoci pastwa.
Administracja i eksploatacja portu, zarwno jak jego budowa za porednictwem
Franko-polskiego konsorcjum jest w rku Urzdu Morskiego, wadzy II instancji,
podlegej bezporednio Min. Przemysu i Handlu. Z pord pastw europejskich,
poza Rosj tylko niektre porty francuskie s urzdami, a jedynym wielkim portem
europejskim, bdcym urzdem w cisem tego sowa znaczeniu jest Gdynia. Miao
to licznych przeciwnikw, zwaszcza wrd sfer przemysowych. Krytyka gospodarki
pastwowej w porcie nie zawsze suszna, miaa podoe egoistyczne, bya wynikiem
krtkowzrocznoci tych sfer obawiajcych si konkurencji obcej. Konieczno
planowej ingerencji pastwa ujawnia si w dobie rozwoju Gdyni. Zapomniano, e
Gdynia moe suy nie tylko polskiej gospodarce, ale e mog si posugiwa ni kraje
ssiednie, zwikszajc tym samem obroty i ruch w porcie. Kiedy przez polskie porty
szy tranzyty zboa i drzewa rosyjskiego, przemys i ziemiastwo woao, e zagraa
to naszemu eksportowi, bo stwarza konkurencj. To samo krzyczano o drzewie i
cukrze z Czech idcym przez Gdyni, o nafcie rumuskiej, o rudzie szwedzkiej do
Czechosowacji. Dostosowanie si do tych pretensyj nicby gospodarstwu polskiemu
nie pomogo, bo drzewo czeskie jeli nie polskiemi kolejami do polskiego portu to
poszoby niemieckiemi do portw niemieckich lub Triestu, ruda szwedzka do Czech
jechaaby przez Szczecin i Odr. Straciaby na tem tylko Gdynia, nic w zamian nie
zyskaby ani polski przemys ani polski eksport. Tymczasem rozszerzanie zaplecza
gospodarczego portu zwiksza jego obroty i ruch. Ju dzi tranzyt pastw ssiednich
40
E. Gulczyski, W polskim porcie, Kurier Wileski, nr 233, z dn. 25.08.1936 r., s. 3.

35
Helena Gogowska
przez Gdyni zajmuje znaczn pozycj. Portowe urzdzenia techniczne, sprawno i

szybko przeadunku jest czynnikiem cigajcym obcego klienta41.
Opisujc znaczenie gospodarcze i midzynarodowe portu w Gdyni, autor
podkrela jego nowoczesno i stan zaawansowania budowy: Waciwy port w
Gdyni posiada ju wykoczone i uywane 3 baseny zewntrzne utworzone przez
sypanie mola w otwartem morzu i 2 wewntrzne wybagrowane w gbi ldu, prcz
tego kilka rezerwowych basenw wchodzcych gboko w ld. Now linj kolejow
lsk Gdynia id setki pocigw z wglem. Pynie std potem do pastw batyckich
i skandynawskich i poudniowo-europejskich. Przy nabrzeach mola wglowego i
poudniowego stoj obce i polskie statki. Olbrzymie Dwigary niezmordowanie
wci wycigaj i opuszczaj swoje ramiona, sycha ich przecigy, jkliwy ni to
piew ni to zgrzyt, sycha huk sypanego wgla, nawoywania ludzi. Wgiel kamienny
i bunkrowy, drobny i miaki, koks, ze lska, z Dbrowy Grniczej idzie setkami
tysicy tonn wywoony dzie w dzie dziesitkami statkw handlowych. Przoduje
im bandera szwedzka, potem duska, norweska, woska, grecka, krajw batyckich.
Na molach basenu wglowego krluj potne koncerny wglowe. Miljony tonn
rocznie przeadowuje si z podjedajcych pocigw na statki. Miljony zotych
pyn do kas nie koniecznie polskich baronw wglowych ze lska. Ilu robotnikw
polskich w porcie ma z tego chleb?... Na szwedzkim nabrzeu zainstalowano
specjalne urzdzenia tamowe dla adowania wgla. Gdy w r. 1926 zawita do Gdyni
Kentucky i zabra powrotem adunek wgla pracowao przy tem 100 robotnikw.
Ale wtedy nie byo jeszcze Gdyni. Dzi technika obsugi mechanicznej posza tak
daleko, e na zaadowanie 15000 tonn wgla w cigu doby wystarczy 6 ludzi. Praca
specjalnej instalacji tamowej wcigajcej wgiel na statek systemem transmisyjnym
kosztuje 300 zotych na godzin i teoretycznie moe przeadowa w tym czasie 600
tonn. Praca w porcie jednego robotnika opacana jest niewiele ponad jeden zoty
za godzin. Gdy wmontowano wspomniane urzdzenie i wywrotnic wagonow,
ktra podnosi w powietrze cay wagon jak szufelk i sypie wgiel wprost z wagonu
do komory statku, kilkuset robotnikw stracio zarobek. Technika znacznie
przypieszya absolutn sprawno i szybko pracy w porcie, ale stworzya dla
robotnika niezwycion konkurencj, ktra z nieubagan konsekwencj spada
na barki tysicy pozbawionych pracy ludzi. Ta mechanizacja jest wszdzie. Na
nabrzeu indyjskiem przylegajacem do basenu Pisudskiego znajduje si najwiksze
przedsibiorstwo przemysowe uszczarnia ryu. Zajmuje 8600 m. kw. powierzchni.
Przerabia rocznie okoo 1000 tys. tonn ryu, ktrym si potem objadaj kraje
skandynawskie i batyckie, Czechosowacja, Rumunja, Wgry, Niemcy, Anglia. Sama
fabryka stanowi wielki znany nam dobrze z ilustracyj 6 pitrowy budynek w biaoczerwone pasy. T olbrzymi fabryk obsuguje 5 (piciu) robotnikw42.
Wycieczka po porcie, ktry znajdowa si w obowizkowym programie
zwiedzania Gdyni, u reportera wzbudzaa refleksje nad zyskiem przedsibiorstwa i
41
42
36
Tame, s. 3-4.
Tame, s. 4.
jego wacicielem oraz nad katastrofaln sytuacj materialn robotnikw: Chodz

po porcie, zagldam nawet tam, gdzie nie wolno przysuchuj si rozmowom,
przygldam si pracy robotnika. Czyta si czsto o korzyciach rozwoju Gdyni dla
gospodarki narodowej. Czy wystarczy ten oglnik i co si w nim kryje? Czy pojcie
gospodarka narodowa nie musi obejmowa sob take stosunku jej do ludzi
fizycznej pracy i odwrotnie. Trzeba dugo chodzi po porcie, widzie jak robotnik
portowy na 8 godzin pracy ma 20 minut na zjedzenie niadania. Myli turysty
wypenione inteligenckiemi tsknotami snuj si chaotycznie a wrd nich z
si obsesji, z uporem nawraca jedna i widruje nieznonie: Kto zbiera rent, kto
obcina kupony od akcyz wielkiego gdyskiego przedsibiorstwa portowego, komu
si ono przede wszystkim opacio? Polski przemys hutniczy i handel? Ale polski
przemys i handel to jest poza towarem wielekro sto tysicy polskiego proletariatu
i kilkudziesiciu czy kilkuset panw w maym procencie polskiego pochodzenia
dziercych dyspozycje w swem rku i kapita w swoich (= zagranicznych i dobrze
zaasekurowanych) bankach. Id przez Gdyni w daleki wiat smakowite szynki
i bekony, cukier co krzepi zagranic po cenach dumpingowych, sodka melasa,
sl z Wieliczki, poznaskie i mazurskie ziemniaki, drzewo z lasw biaowieskich,
nawozy sztuczne, rudy, metale, sandomierska pszenica i inne zboa, dzkie tkaniny,
borysawska nafta, lski dbrowicki wgiel, lokomotywy dla francuskich kolonij,
idzie wszelaki dorobek rk robotnika polskiego. W roku zeszem za to wszystko
wpyno do odpowiednich kas 270 miljonw zotych. I w zamian pyn do kraju
bawena i wena dla fabryk dzkich i bielskiego przemysu, brazylijska kawa, kakao
i herbata z angielskich kolonij i Holandii, owoce ze sonecznych plantacyj Italii
i Hiszpanji, musujce wina z pl francuskiej Szampanji, przetwory chemiczne,
kauczuk, ry z Indyj brytyjskich. Kosztowao to w roku ubiegym okoo 400 miljonw.
Taki obrt wykazuje port gdyski w dziesitym roku swego istnienia. W zwizku z
tem nie bdzie moe obojtne i pozbawione wszelkiego znaczenia sprbowa dojrze
ile na tem porednictwie w fluktuacji setek Miljonw zotych przepywajcych przez
Gdyni zarabia polski robotnik i w jakich warunkach. Wystarczy tematu na nowy
odcinek. Lojalnie jednak uprzedzam, e nie bdzie to artyku dla snobw, patrzcych
na Gdyni z tarasu Morskiego Oka lub Polskiej Riwiery i ktrym wiele rzeczy
zagusza jazz Goda i Petersburskiego43.
W kolejnym odcinku cyklu reportay Eugeniusz Gulczyski opisa kwesti
robotnicz i bezrobocie w Gdyni. Odwiedzi osiedla robotnicze, znajdujce si poza
centrum Gdyni, pooone na stokach wzgrz okalajcych Gdyni, opisywanych
w przewodnikach, jako atrakcja turystyczno-krajoznawcza. Podkrela kontrasty
wystpujce w wczesnej Gdyni: Z wyniosych wzgrz okalajcych Gdyni od
strony poudniowo-zachodniej roztacza si widok na miasto, na port, na Mae morze
Puckiej zatoki, na wyduon linj pwyspu helskiego, z ktrego od zmroku do
witu byska z wysokoci Szwedzkiej Greczki latarnia morska. Lesiste wzgrza
z tej strony Gdyni poprzecinane s sieci cieek. Pocztkowo byy to cieki
43
Tame, s. 5.
37
Helena Gogowska
spacerowe. Mona byo niemi doj a na sam krawd wzgrz, skd w pogodny
dzie wida niemal cae wybrzee polskie i zwaszcza jak na doni rozoon Gdyni
z jej wielopitrowemi, wspaniaemi gmachami oraz port i jego baseny, nabrzea i
mola. Widok niewtpliwie pikny i niezapomniany. Panorama jakich mao w Polsce.
Przechadzk t, - czytam w pewnym entuzjastycznie skrelonym przewodniku,
- najlepiej odby w penym blasku soca, kiedy widoki posiadaj najpeniejsze
barwy. Odbyem tak przechadzk nie raz i nie dwa. W penym blasku soca i w
godzinach kiedy zmierzch zaciera kontury przedmiotw. Wskie droyny zawiody
mnie do zupenie odmiennego wiata, ktrego widok przekona dostatecznie, e te
wskie cieki dawno ju przestay by miejscem spacerw. Sie wskich wydeptanych
drek odchodzcych od wyasfaltowanej szosy, na ktrej pdz szykowne limuzyny
i mige sportowe auta, stay si drog ycia setek i tysicy ludzi. Rano i wieczorem,
w pogod i deszcz wdruj tdy ludzie w szarych roboczych bluzach, wdruj tam i z
powrotem. Tam, to znaczy czasem do pracy, czciej jednak do Biura Porednictwa,
by jutro odby t sam drog z now nadziej i nowym zawodem. Powrotem, to
znaczy do miejsca swego zamieszkania44.
Autor scharakteryzowa znajdujce si na peryferiach Gdyni osiedla robotnicze:
Miejsce zamieszkania bdzie okreleniem najbardziej odpowiedniem. Bo trudno
mi powiedzie, e powracaj do swoich domw. Nie chc take napisa, e powracaj
do swych bud i lepianek, a nie chc w obawie, e ekspresja tego wyraenia skojarzyaby
w umysach czytelnika widoki zanadto posiadajce najpeniejsze barwy. Naprawd
trudno nazwa odpowiednio i wiernie to skupienie niskich prostoktw i kwadratw
przycupnitych u podna lesistych wzgrz Chyloskich. Mae drewniane baraki,
zbite z klepek do skrzy i pak, niekiedy powleczone zzewntrz wapnem, niekiedy
cementow obmurwk, o najrozmaitszych rozmiarw okienkach i drzwiach, w
zalenoci od wielkoci samego budynku. Wszystkie kryte smolistym materiaem,
t. zw. pap. Gdzie z rogu, a czsto z okna wystaje zadymiona rura, ktra symbolizuje
komin. Taki jest Grabwek, przedmiecie Gdyni, taki jest May Kack i Obue, osobne
miasteczka robotnicze, gdzie krluje ndza i bezrobocie, gdzie wegetuj ludzie,
ktrym los wyznaczy niepewne ycie na deka, podczas gdy obok przelewa si i perli
radoci i entuzjazmem ycie na tonny. Same lepianki, budy, budki, baraki, chaupki
dziwacznych ksztatw, szare, brzydkie okropne, jeszcze wicej niehigieniczne, rzadko
budynek, o ktrym mona powiedzie: dom. Wznoszone na paru kwadratowych
metrach gruntu wydzierawionego za 80 groszy na rok. Wielu z tych, co tu przybyli w
okresie lepszej koniunktury i wikszych zarobkw zdoao naby sobie mae parcele
i zbudowa mae domki. Takich jest sporo, ale ogromna przytaczajca wikszo, to
prymityw ludzkiego osiedla, ktry mimo swej niezaprzeczalnej oryginalnoci (taki
przymiotnik tego zbiorowiska biedy znalazem w przewodniku) wtpliwe, czy nadaje
si do ogldania i pokazywania zwaszcza w penym blasku soca. I to nawet swoim,
nie tylko cudzoziemcom. To si nadaje tylko do puszczenia z dymem poarw45.
44
45
38
E. Gulczyski, Nieznane cieki obok wielkich drg, Kurjer Wileski, nr 236, z dn. 29.08.1936 r., s. 3.
Tame.
Eugeniusz Gulczyski opisa w reportau take warunki, w jakich yj mieszkacy

tych podgdyskich osiedli, gwnie ludno napywowa, ktra przyjechaa do
pracy w porcie. Przedstawi ich starania o prac, warunki ycia w oczekiwaniu na
ni oraz egzystencj bezrobotnych, pozbawionych rde zarobkowania: Na razie
(od dobrych lat kilku) gnied si tam ludzie przybyli ze wszystkich stron kraju,
zwabieni moliwoci zarobkw i wegetuj z pomoc wiadcze socjalnych w postaci
2 funtw chleba na tydzie. Tak mieszka okoo 8000 bezrobotnych. Port daje prac
okoo 2700 ludziom. Ale nie kady ma prawo pracy w porcie. Najpierw trzeba
uzyska t. zw. kart portow. Wydaje j Komisja Kwalifikacyjna urzdujca przy
Urzdzie Morskim. Komisja ta skada si z przedstawiciela Urzdu morskiego jako
przewodniczcego, kierownika Biura Porednictwa Pracy ex officio, przedstawiciela
pracodawcw i przedstawiciela zwizkw robotniczych. Z 3 zwizkw tutejszych
ZZZ, Zwizku Transportowcw i Zjedn. Zaw. Pol. Robotnikw i Rzemielnikw,
tylko ten ostatni zdoa sobie pozyska wzgldy i sympatie monych tego wiata.
Jakiemi sposobami nie trudno si domyle z rozmw robotnikw, gdy ci, mwic o
zeszorocznym strajku wrzeniowym, wspominaj z gorycz strzeone przez policj
pocigi, wiozce amistrajkw Komisja tedy ustala roczny kontyngent robotnikw
portowych dla obsugi portu i w okrelonych granicach wydaje karty portowe. W
czynnociach Komisji, a przynajmniej w teoretycznych zaoeniach przebijaj
grne ambicje. Czytamy naprzykad, e deniem jej jest stworzy typ idealnego i
wykwalifikowanego obywatela robotnika, wydajcego z siebie maximum wysiku
przy dobrem wynagrodzeniu, na ktrym to robotniku bezwzgldnie polega mona,
skoro do jego funkcyj naley tak wane zadanie, jakim jest obsuga portu. To te nie
kademu robotnikowi danem jest szczyci si mianem robotnika portowego, a wybiera
si spord robotnikw ludzi bez przeszoci kryminalnej, ludzi wyrniajcych si
zpord masy szarego robotnika kwalifikacjami moralnemi i fachowemi, zaletami
fizycznemi oraz zasugami wzgldem ojczyzny. W jaki sposb s dokumentowane
zasugi wzgldem ojczyzny, czy ustpuj one przed kwalifikacjami moralnemi i
fachowemi lub te odwrotnie, jest ju trosk komisji. Najlepiej mona dosta
kart, gdy si jest strzelcem i wysuonym w wojsku kapralem, - tak zyskuje sobie
interpretacj punkt ten wrd robotnikw. Co dzie w biurze Komisji gromadz si
tumy robotnikw, ubiegajcych si o kart portow. Trzeba wiele cierpliwoci i taktu,
a jeszcze wicej zrozumienia ich przey, by wytumaczy kademu z osobna, e nie
sposb obdzieli prac wszystkich. Jaki argument przemwi do czowieka, ktry od
szeregu miesicy, a nierzadko i lat przerzuca si od zudnej nadziei do ostatecznej
rozpaczy? Najgorzej jest z przybyszami z gbi kraju. Ci s nieustpliwi, domagaj
si gwatownie, niecierpliwie. Pan codziennie przychodzi, tak? tumaczy czonek
komisji, - panu si karta nie naley, pan nie tutejszy, a mimo to zjawia si pan co
dzie, tak? () Jeszcze przykrzej, jeszcze boleniej powiedzie jest czowiekowi
tutejszemu, ktry na skrawku wybrzea si urodzi i tu y. Paskie podanie, panie
Kpiel, jeszcze nie byo rozpatrywane, niech pan si zgosi za tydzie. O jej, to
tak dugo ale trwa. Prdzej nie mona, nie zdy si. Ju sztyry lata czekom,
39
Helena Gogowska
oczekuje, cierpliwoci ale ju brak. Stary czowiek o twarzy pooranej i niezdrowej

cerze ciemniaej od pyu wglowego, obraca bezradnie czapk w grubych dloniach
i patrzy ze smutkiem na przygarbionego urzdnika: - Panie, to jest tak dugo. eby
cho na wier roku zaszeregowali, bo ja przepadne, panie. Ten robociarz jest std,
miejscowy. Jego prawo moralne do kawaka chleba nie jest mniejsze od prawa tych
tysicy, ktrzy tu zjechali i porobili majtki i karjery. Takiemu nie mona kaza
upaja si pojciem polskiej ekspansji morskiej. Jest w nim zaduo goryczy, zadumo
smutku i troski codziennej o zwyky chleb powszedni. Dziw bierze, e wrd tych
prostych ludzi wspomnienia dawnych lepszych czasw niemieckich nie stanowi
adnej atrakcji. Przeciwnie, niech, wyranie nieprzyjazne stanowisko wzgldem
zachodniego ssiada s tu powszechne46.
Kwestia bezrobocia ujawnia si w Gdyni w latach kryzysu gospodarczego.
Zdaniem autora reportau stanowia ona powany problem spoeczny przedwojennej
Gdyni, ktrego wadze nie potrafiy rozwiza: Dzisiaj zainteresowanie
odpowiednich czynnikw regulujcych sprawy robotnicze na terenie Gdyni jest
dalekie od ideau ojcowskiej troski. Dotychczas stosowano, tu znan dobrze z Wilna
z lat dawnych policyjn metod trzymania elementu robotniczego w czornoom
tiele. Ale dzi zagadnienie pracy i bezrobocia w Gdyni nabrao tak dramatycznego
napicia, e doprowadzio do krwawej tragedji, jaka rozegraa si w kocu maja
na ulicach i midzy murami (o gorzka ironio stylu!) barakowego Grabwka.
W tych dniach odbywa si epilog tej tragedji w sdzie gdyskim. Ale przecie nie
wszystko da si wytumaczy agitacj wywrotow. By moe, e Gdynia stanowi
powany i wany obiekt zakusw wiadomych nam pastw ociennych. Ale te
dlatego wymaga troskliwej, specjalnie bacznej, niebiurokratycznej opieki. Musz
by przedewszystkiem zagodzone ostro socjalne kontrasty w warunkach bytowania
ludnoci, musi by uznana zasada wikszego udziau szerokich mas ludnoci w
korzyciach powstania i istnienia Gdyni. W przeciwnym razie wypadki takie jak w
maju zagusz raz na zawsze w duszy robotnika gdyskiego wszelk rado tworzenia
Polski na morzu, wszelki entuzjazm w uczestniczeniu wznoszenia wielkiego dziea.
A przecie wikszo z nich pominwszy element wieo napywowy, co jest
osobn kwestj bierze udzia w budowaniu Gdyni znoszc dol i niedol, kosztem
wasnych zarobkw, wasnych wygd i w ogle nieraz ludzkiej egzystencji, - jak to
wyranie stwierdzi w swem noworocznem przemwieniu Komisarz Rzdu47.
Eugeniusz Gulczyski przytacza przykady jaskrawych kontrastw w Gdyni,
ktre wci si zaostrzaj i na kadem miejscu: Odbywa si obecnie wystawa
przemysu gastronomicznego i cukierniczego w Gdyni. Uroczyste otwarcie, flagi
na kolorowych masztach, oracje i piknie a suto zastawione stoy. Jednoczenie
pisma tutejsze zanotoway nowy skandaliczny fakt, godzcy w robotnika i bdcy
jaskrawym przykadem tego wyzysku, ktrego kocow ofiar jest sama Gdynia, - w
ubiegym tygodniu na pewnej budowli zemdlao z godu kilku robotnikw. Nie byli to
46
47
40
Tame.
Tame.
nawet bezrobotni, lecz pracujcy robotnicy, ktrym przedsibiorstwo nie wypacao

zarobkw. Naduycia takie s czste. Nadzr wadz nad ruchem budowlanym, jedn
z najwaniejszych komrek rozbudowy miasta pozostawia wiele do yczenia, skoro
znw cytuj pismo Komisariat Rzdu zebra w tej sprawie wicej skarg ni uznania.
Zemdlonych odwieziono do szpitala. Po paru dniach wyjd i pjd udeptanymi
ciekami do swoich nor w Maym Kacku lub Grabwku A o kilkaset metrw obok
przebiegaj dalekobiene pocigi wiozce eleganckich podrnych, speniajcych swj
patrjotyczny obowizek spdzenia kilku tygodni nad polskim morzem. Na dancingu
w snobistycznej Juracie czy Batyku nocnym lokalu rozrywkowym zainstalowanym
wieo w piwnicach 8 pitrowej wyniosej i piknej kamienicy, nikomu nie zechce
si myle, e ten luksusowy blichtr budowali ludzie gniedcy si w barakach
Grabwka. Co najwyej kto stwierdzi z melancholijnym umiechem, e wszdzie
zagranic nie jest lepiej i inaczej, bo zawsze byli i s bogaci i biedni48.
Pisa o dominujcej propagandzie sukcesu Gdyni, ktra przesaniaa jej prawdziwe
oblicze, z powanymi problemami spoeczno-ekonomicznymi: Szerokie, najszersze
sfery, masy polskie o Gdyni wiedz niewiele. Upowszechnienie wic hasa Polska
na morze nie osigno jeszcze swoich moliwoci. Zdobyo jednak rzecz wan: w
najszerszych koach polskiej inteligencji zroso si nierozdzielnie pojcie gospodarki
polskiej z pojciem morza. Dzi niema jako tako uwiadomionego Polaka, ktryby
wyobraa pastwo polskie bez tego skrawka wybrzea49.
Pobyt reportaysty w Gdyni uwiadomi skal rnorodnych problemw, m.in.
znikomy udzia bandery polskiej w egludze midzynarodowej, brak kapitau
prywatnego w rozbudowie polskiej floty handlowej: Na 50 przeszo staych linij
eglugowych czcych Gdyni przeszo ze 120 portami wiata, tylko 10 obsuguje
bandera polska. Nieliczna polska flota handlowa poza przynoszeniem korzyci
materjalnych wci jeszcze spenia wielk rol propagandow. Niestety, do tej
pionierskiej roboty nie kwapi si wcale kapita prywatny. () Inicjatywy prywatnej
w dziale rozbudowy polskiej floty handlowej cigle jeszcze brak50.
Dostrzega takie ujemne zjawiska w Gdyni, jak hochsztaplerstwo, ch
dorobienia si za wszelk cen, nadmierna eksploatacja pracownikw i podejrzliwo
o malwersacje w stosunku do nich, brak wzajemnego zaufania w miejscu pracy,
inercja inteligencji i niski poziom kultury. Konstatowa: Naturalnie, e to co si
dzieje w samej Gdyni nie jest ani podane, ani nie moe by tolerowane na dusz
met. Musi tam przyj energiczna miota, ktra oczyci miasto z nalotu swoistego
hochsztaplerstwa, z pokrywki zlatujcego tu obok sumiennych i uczciwych ludzi
pracy elementu nie majcego nic do stracenia. Zdrowa i zrozumiaa ch zarobku
powinna i w parze z pewnemi imponderabiliami. Zamao aktywna jest w Gdyni
inteligencja. Prawda, e wikszo jej, rekrutujc si ze sfer urzdniczych czuje si
wprost zahukana. Przedewszystkiem nawaem pracy. Nigdzie tak ludzie nie pracuj,
Tame, s. 4-5.
E. Gulczyski, Propaganda Polski, propaganda ojczyzny, Kurjer Wileski, nr 241, z dn. 2.09.1936 r., s. 3.
50
Tame.
48
49
41
Helena Gogowska
jak w Gdyni, nigdzie nie widziaem takiej eksploatacji pracownikw biurowych jak
tam. Atmosfera za podejrzliwej kontroli zagldajcej niemal do rodzinnej alkowy, do
kuchennych rondli, eby sprawdzi, czy przypadkiem nie smay si w nich o jedno
p kurcz zaduo, niby na to pozwala budet urzdnika takiej a takiej kategorii,
sprawia, e wypicie przez urzdnika kufla piwa w restauracji moe sta si powodem
do wersji, e urzdnik ten prowadzi ycie nad stan, a spoycie kolacji w towarzystwie
przybyych z hitlerlandu w porze wakacyjnej dawnych przyjaci wystarczy, eby
wersj t utwierdzi, a nierzadko stworzy jeszcze nieodwoalne iunctim z jak
malwersacj, choby si byo Bogu ducha winnym. T. zw. rozrywek kulturalnych
niestety adnych. A trudno sobie wyobrazi, eby urzdnik po 10 godzinach nucej
pracy studiowa u siebie statystyk importu-eksportu lub delektowa si propagand
nudnej lektury oficjalnego organu organu Ligi M. i K. W rezultacie zarabiaj Sopoty
i Gdask, notabene tasze od Gdyni. Prb organizacji ycia kulturalnego tak
jakby niebyo. Sporadyczne imprezy w sezonie letnim jak naprzykad Wakacyjny
Instytut Sztuki s owocem wysikw zewntrz. W Gdyni brak ludzi, ktryby o
tem pomyleli. Gos spoeczny jest cakiem zmajoryzowany, nie sycha go zupenie.
Specyficzne cechy nadgranicznego miasta, w ktrem z koniecznoci dominuje wadza
bezpieczestwa, celnik i cay ten aparat administracyjno-policyjny, odsuwaj na
szary koniec czynnik obywatelsko-spoeczny. A przecie powinny si one uzupenia.
Wsppraca byaby korzystna, ale jest moliwa pod warunkiem wzajemnego
zaufania. A tego wanie brak. Ju nie celnik, nie policjant, nie szeregowiec stray
granicznej, ale urzdnik z tego samego biura wilkiem patrzy na swego koleg. ()
Zawi, nieufno, obawa, podejrzliwo. Nigdzie indziej tak nie rzuca si w oczy
odsunicie pierwiastka spoecznego od wpywu na bieg spraw jak w Gdyni. Z drugiej
jednak strony spoeczestwo Gdyni nie przejawiao zbyt widocznych tendencyj
w tym kierunku. Dlatego rola inteligencji mogaby by doniosa. Inteligencja w
znaczeniu istotnem, a nie formalnem mogaby si sta materiaem, spawajcym
dzisiejsz spoeczno Gdyni. Mwi dzisiejsz bo pokolenie nastpne bdzie
ju prawdopodobnie jednolite. Inteligencja jest dzisiaj u nas bodaj jedyn warstw
rozumiejc i cenic warto imponderabiliw. Niemae znaczenie moe mie
przywizanie, sentyment, niemal patriotyzm wasnego regjonu. Bez tego sentymentu,
bez szczerego ukochania Gdyni, miasto to bdzie tylko zbiorowiskiem wielkich
gmachw, ndznych robotniczych przedmie i rojowiskiem ludzi z ryzykanckim
hasem: vogue la galere. Haso dostatecznie morskie, ale mao przezorne51
Eugeniusz Gulczyski oceniajc przemiany spoeczno-gospodarcze dokonujce
si w Gdyni wskazywa na swoiste paradoksy: Nie wiele przesadz, gdy powiem,
e Gdyni szczerze i bezinteresownie kochaj u nas wszyscy, tylko nie ci, co tam
mieszkaj. Jaki przykry paradoks. Czy jest do pomylenia, eby Wilnianin nie
kocha Wilna? Nad caoci brak czujnej, gospodarczej rki. () Bo jake si ma
rozwija gospodarka miasta, gdy brak jednolitej linji, gdy cao rozszczepia si
na niezalene od siebie agendy. Do faktu niezycia si ze sob ludnoci dochodzi
51
42
Tame, s. 4.
jeszcze brak koordynacji poszczeglnych dziaw gospodarki. Zamiast jednolitego

organizmu miasta portowego, rozrastaj si obok siebie miasto, port, szkolnictwo,
kolej, wadze skarbowe, stra graniczna, sdownictwo i t. d. Warszawa i Toru
nadzoruj nad finansami ( budety), urzd skarbowy podlega Izbie w Grudzidzu,
port zaleny jest od Min. Przem. i Handlu, szkolnictwo od kuratorium w Poznaniu,
wadze graniczne i celne od Inspektoratu w Bydgoszczy. Taki stan oczywicie hamuje
i znieksztaca rozwj tego organizmu jakim jest Gdynia, ktry zwizany z yciem
caego kraju jest jednak we wasnym obrbie niezaleny. Odzywaj si wic gosy o
koniecznoci zmiany ustroju Gdyni, o wyodrbnienie jej i rozszerzenie kompetencji
wadz administracyjnych. Dotychczas podobno ujemnie odbijaa si ambitna
rywalizacja Torunia, ktry jako miasto wojewdzkie nie chcia uszczupla swych
prerogatyw na wybrzeu52.
Ten obszerny cykl reportay Eugeniusza Gulczyskiego wiadczy o
zainteresowaniu gazety Gdyni i zachodzcymi w niej przemianami. Autor
stara si znale w niej pozytywne i negatywne aspekty blaski i cienie, wbrew
rozpowszechnianej propagandzie. Wycieczki organizowane przez redakcj
unaoczniay mieszkacom biednych i nie doinwestowanych pnocno-wschodnich
wojewdztw II Rzeczypospolitej polityk wadz pastwowych w stosunku do Gdyni
w porwnaniu z ich ziemiami.
Gazeta informowaa o wycieczkach do Gdyni, m. in. 300-osobowej delegacji
Biaorusinw z wojewdztwa biaostockiego53. Reklamowano w niej wyjtkowo tanie
przejazdy do Gdyni z okazji wita Morza, obchodzonego w Gdyni od 31 lipca 1932
r. Od 1933 r. zyskao ono rang oglnopolsk i witowano je na przeomie czerwca i
lipca. W 1937 r. zmieniono nazw na Tydzie Morza, a w 1938 r. na Dni Morza54. Z
tej szczeglnej okazji Kurjer Wileski reklamowa wyjazdy do Gdyni, np. w 1938 r.:
Od 23 bm. do 1 lipca, r[oku]b.[iecego] kady wilnianin moe za kilkanacie zotych
pojecha na uroczystoci, zwizane z Tygodniem Morza w Gdyni. Kto zgosi si do
Ligi Morskiej i Kolonialnej w Wilnie przy zau.[ku] [wi]to-Jerskim 3 (w godzinach
od 8 do 15), okae legitymacj z fotografi i wykupi za 4 z kart uczestnictwa, moe
pojecha do Gdyni pocigiem pospiesznym lub osobowym, klas II lub III, przy czym
za przejazd do Gdyni zapaci 66% normalnego biletu, a z powrotem przyjedzie do
Wilna darmo i po zgoszeniu si w biurze Ligi Morskiej i Kolonialnej otrzyma jeszcze
1/3 kosztu przejazdu kolej. Ponadto karta uczestnictwa upowania podrnego do
bezpatnego wstpu na uroczystoci gdyskie i do zwiedzenia z wycieczk urzdze
portowych w Gdyni. A wic, kto jedzie II klas do Gdyni, ten zapaci z. 30,30, a po
powrocie otrzyma w biurze Ligi Morskiej i Kolon.[ialnej] w Wilnie zwrot z 10,10,
kto jedzie III klas, paci z 20,20 i otrzymuje, po powrocie do Wilna, okoo 6,6055.
Jak wynika z tego ogoszenia, organizacj wycieczek do Gdyni zajmowaa si gwnie
Liga Morska i Kolonialna, organizacja powstaa w 1930 r., ktra dziaaa take w
Tame, s. 4.
Wycieczka biaoruska na Zamku i w Belwederze, Kurier Wileski, nr 236, z dn. 30.08.1934 r., s. 1.
54
M. Widernik, ycie polityczne Gdyni w latach 1920-1939, Gdask 1999, s. 110.
55
52
53
43
Helena Gogowska
wojewdztwach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej56.

Aby zachci do odwiedzania Gdyni z okazji Dni Morza w Kurierze
Wileskim zamieszczano relacje Polskiej Agencji Telegraficznej z ich obchodw.
Miay one rang pastwow, z udziaem wadz pastwowych oraz duchownych. W
1938 r., pod koniec czerwca, na Placu Grunwaldzkim w Gdyni w asycie oddziaw
wojskowych, pocztw sztandarowych i organizacji spoecznych o godz. 9. przyby
p.[an] wicepremier Kwiatkowski (Eugeniusz przyp. H. G.) w towarzystwie wojewody
Raczkiewicza (Wadysawa przyp. H. G.) i prezesa LMiK gen. Kwaniewskiego
(Stanisawa przyp. H. G.) i zaj miejsce na honorowej trybunie. Uroczyst msz
odprawi w asycie duchowiestwa biskup Okoniewski (Stanisaw przyp. H.
G.). Po naboestwie prezes LMiK gen. Kwaniewski (Stanisaw przyp. H. G.)
wygosi przemwienie. Gwnym naszym zadaniem nad Batykiem mwi gen.
Kwaniewski jest czynienie wsppracy z pastwami batyckimi, zdobycie rynkw
zagranicznych, ktre w oparciu o Batyk moe zabezpieczy tylko silna flota wojenna.
Poniewa rodki na cele rozbudowy s niewystarczajce, Liga Morska i Kolonialna
woa dzi na cay kraj o powszechny obowizek wiadcze na rozbudow polskiej
floty wojennej. Przemwienie swe zakoczy gen. Kwaniewski okrzykiem na cze
Pana Prezydenta R. P. i Wodza Naczelnego Marszaka Rydza-migego. Nastpnie
biskup Okoniewski udzieli bogosawiestwa morzu i polskiej flocie. Flota wojenna
podczas bogosawiestwa staa na redzie portu gdyskiego. O godz. 12 wicepremier
Kwiatkowski w otoczeniu przedstawicieli wadz przyj defilad marynarzy, oddziaw
ldowych i organizacyj57. Zamieszczono take zdjcie, przedstawiajce fragment z
defilady jednostek Polskiej Marynarki Wojennej na wodach Batyku58.
Do reklamowania wyjazdw turystycznych do Gdyni wykorzystywano kad
okazj. Na ile wycieczki te byy popularne wrd mieszkacw wojewdztw
pnocno-wschodnich, zwaszcza na Wileszczynie, trudno obecnie jednoznacznie
stwierdzi. Tym niemniej byy to do atrakcyjne ze wzgldw finansowych
propozycje zorganizowanego wyjazdu nad morze: Udzia w wycieczce prasowej
do Gdyni kosztuje 29 z 50 gr i pokrywa cakowicie: przejazd w obydwie strony,
zakwaterowanie w hotelu Emigracyjnym w Gdyni, przejazd morski z Gdyni na Hel
i z powrotem oraz zwiedzanie portu odziami motorowymi59. Zapisy przyjmowaa
administracja Kurjera Wileskiego przy ulicy Biskupa Bandurskiego 4-7 w Wilnie,
Take telefonicznie (tel. 99 i 49) w godz. 9-2060. Czytelnikom sugerowano, e to na
ich prob, pamitajcych wycieczki nadmorskie, urzdzane ku powszechnemu
zadowoleniu w latach ubiegych, redakcja uzyskaa przy pomocy Ligi Popierania
Turystyki w Wilnie mono zorganizowania takiej podry rwnie i w 1938 r. 19
lipca 1938 r. na amach Kurjera Wileskiego informowano: Z dniem dzisiejszym
T. Biaas, Liga Morska i Kolonialna 1930-1939, Gdask 1983.
Obchd Dnia Morza. W Warszawie. W Gdyni, Kurjer Wileski, nr 177, z dn. 30.06.1938 r., s. 1.
58
W dniu wita Morza, Kurjer Wileski, nr 179, z dn. 2.07.1938 r., s. 4.
59
Jeszcze mamy mono ulokowa kilkanacie osb w naszym pocigu do Gdyni, Kurjer Wileski,
nr 195, z dn. 18.07.1938 r., s. 2.
60
Tame.
56
57
44
zaczynamy zapisy uczestnikw. Koszt udziau w wycieczce wynosi z 29 gr 50. ()

Pocig wycieczkowy odjeda z Wilna w dniu 1 sierpnia o godz. 10.40. Przyjazd do
Gdyni o godz. 4.39 2 sierpnia. Odjazd z Gdyni 4 sierpnia o godz. 19.35, przyjazd do
Wilna o godz. 13.40 w dniu 5 sierpnia61. Przedstawiano program wycieczki i zasady
uczestnictwa. Jak informoway ogoszenia w gazecie pod koniec lipca 1938 r., byy
jeszcze wolne miejsca: Wycieczka nad Baltyk! 1 sierpnia rb. odchodzi z Wilna do
Gdyni tani pocig wycieczkowy przeznaczony dla czytelnikw Kurjera Wileskiego
Korzystajcie z okazji! (...) Ostatnie chwile zapisw. W pocigu wycieczkowym
znajduje si restauracja i dancing62. Na cztery dni przed wyjazdem zachcano:
Wypoczynek nad morzem. Dzi wszyscy mog go zay, Mao kto w normalnych
warunkach moe sobie pozwoli na podr. Wszak bilet z Wilna kosztuje z gr 30 z
w jedn tylko stron. Hotel pochlonie drugie tyle. Dziki Kurjerowi Wileskiemu,
ktry corocznie organizuje popularne wycieczki do Gdyni, pobyt nad morzem stal
si dostpny prawie dla kadego. Tegoroczna wycieczka, z powodu dotkliwego braku
wagonw na kolejach, nie bdzie tak ludna jak poprzednia. Dostalimy zaledwie 200
miejsc i dopiero w ostatniej chwili, dziki przypadkowi, przydzielono nam jeszcze
troch ulgowych biletw63.
Liga Morska i Kolonialna zorganizowaa w dniach 23-26 sierpnia 1938 r.
masow wycieczk do Gdyni dla wocian z Nowogrdczyzny. Cieszya si ona
duym powodzeniem. Zgosio si na ni 620 chtnych. Jak informowa Kurjer
Wileski: Zarzd Okrgu Ligi Morskiej i Kolonialnej Ziemi Nowogrdzkiej podaje
do wiadomoci, e na skutek masowo napywajcych w ostatniej chwili prb o
przeduenie terminu zgosze na wycieczk wociask LMK z Nowogrdczyzny
do Warszawy i nad polskie morze przesuwa ostateczny i nieodwoalny termin
zgosze na dzie 16 sierpnia 1938 r. Pocig popularny wyrusza z Lidy w dniu
23 sierpnia rb. o godzinie 18.55. (...) Gdynia przyjazd dnia 25 sierpnia rb. 8.02. Z
powrotem: Gdynia odjazd dnia 26 sierpnia rb. 19.35; (...) Lida przyjazd 18.1564.
Podawano take oglnie program wycieczki: W Gdyni uczestnicy wycieczki wezm
udzia w wycieczce statkiem na Hel, zwiedz miasto i port motorwkami od strony
morza i pieszo od strony ldu, oraz zo wieniec na grobie gen. Orlicz Dreszera
(Gustawa przyp. H. G.) na Oksywiu65. Pene utrzymanie w Gdyni, wycieczki,
nocleg oraz obiad w Warszawie byy wliczone w cen 30 zotych66. Pocig, zoony
z 17 wagonw, wyruszy z Lidy. By udekorowany brzzkami, zatknitymi na
wszystkich wagonach, oraz biao-amarantowymi flagami, bogato okalajcymi
pocig. Napisy Nowogrdczyzna nad Polskie morze, paski FOM i barwne afisze,
propagujce hasa morsko-kolonialne dopeniay caoci pisa w obszernej
Wycieczka do Gdyni, Kurjer Wileski, nr 196, z dn. 19.07.1938 r., s. 5.
63
64
Masowa wycieczka wociaska Ligi Morskiej i Kol. Nowogrdczyzny do Warszawy i do Gdyni,
Kurjer Wileski, nr 222, z dn. 14-15.08.1938 r., s. 6.
65
Tame.
66
Tame.
61
62
45
Helena Gogowska
relacji z wycieczki jej organizator Jzef Siemek67. Miaa ona niecodzienn opraw i
bya wanym wydarzeniem propagandowym, majcym zainteresowa oraz zbliy
wocian z Nowogrdczyzny do polskiego morza: 620 osb zwiedzio Warszaw i
Gdyni. W Gdyni witao wycieczk spoeczestwo gdyskie z orkiestr Marynarki
Wojennej, Komisariatem Rzdu, Lig Morsk i Kolonialn, pocztami sztandarowymi
organizacyj wojskowych i spoecznych. Na serdeczne przemwienie dr. Leona
Michalskiego, reprezentanta P. Kom. Rzdu (Przedstawicielstwa Komisariatu Rzdu
przyp. H. G.) i dyr. Wachowiaka (Andrzeja przyp. H. G.), reprezentanta LMK,
odpowiedzia rwnie serdecznie w imieniu wycieczki mgr. Siemek (Jzef, gwny
kierownik wycieczki przyp. H.G.). Program pobytu w Gdyni obejmowa dokadne
zwiedzenie portu motorwkami i pieszo, wycieczk statkiem Gdask do Jastarni,
zwiedzenie miasta i grupowe wycieczki do Gdaska, Juraty i do Helu. Kulminacyjnym
punktem programu byo zoenie wieca na grobie Gen. Orlicz-Dreszera na Oksywiu
przez delegacj wycieczki, w skad ktrej wchodzili wocianie wszystkich powiatw.
Nastpnie ta sama delegacja zostaa przyjta przez Dowdztwo Floty oraz zaog
najwikszej naszej jednostki morskiej, stawiacza min Gryfa, ktremu w czasie
tegorocznych Dni Morza Okrg LMK Ziemi Nowogrdzkiej ofiarowa regionalny
kilim nowogrdzki t. zw. pasy bieniakoskie. Zaoga okrtu RP Gryf przygotowaa
delegacji serdeczne przyjcie na pokadzie i w kajucie oficerskiej oraz motorwk
wojskow obwioza j po wojennym porcie68.
Liga Morska i Kolonialna, ktra dziaaa m.in. w wojewdztwach pnocnowschodnich II Rzeczypospolitej, organizowaa take odczyty o Gdyni. O jednym z
nich w Baranowiczach - informowano na amach Kurjera Wileskiego: Odczyt
o Gdyni urzdzia L. M. i K. W sali kina Apollo staraniem miejscowej L. M. i K.
zosta urzdzony wieczr powicony Gdyni. Odczyt wygosi prof. Jzef Imbach z
Gdyni. Prelegent wywietli kilka przeroczy, przedstawiajcych dorobek polskiego
portu69.
Szczeglnie reklamowano wycieczki do Gdyni latem 1939 r. Pierwsza taka
wycieczka miaa miejsce na przeomie czerwca i lipca. Klub Dziennikarzy i
Publicystw Radiowych w Wilnie uzgodni z organami kolejowo-turystycznymi plan
wycieczki: Odjazd z Wilna nastpi w godzinach popoudniowych 28 czerwca. Dnia
29 i 30 czerwca oraz 1 lipca wypeni pobyt nad morzem. Odjazd powrotny z Gdyni
wyznaczony jest na wieczr 1 lipca. (...) Zapisy rozpoczn si w poniedziaek we
wszystkich placwkach biura podry Orbis, ktre uprzejmie dopomag Klubowi
Dziennikarzy Radiowych w technicznej organizacji podry. W wycieczce mog
wzi udzia wszyscy radiosuchacze i czytelnicy prasy wileskiej70. Reklamowano
szczeglnie pocig turystyczny Wilno-Warszawa-Gdynia (wszystkie miejsca
J. Siemek, Nowogrdczyzna nad polskie morze. Za nami pozostaj czarne krzye dwigw
portowych. Kurjer Wileski, nr 242, z dn. 4.09.1938 r., s. 6.
68
Powrt masowej wycieczki wociaskiej L.M.K. Ziemi Nowogrdzkiej. Kurjer Wileski, nr
241, z dn. 3.09.1938 r., s. 4.
69
Kronika. Baranowicka, Kurier Wileski, nr 127, z dn. 9.05.1939 r., s. 7.
70
Jedziemy nad Batyk z publicystami radiowymi, Kurjer Wileski, nr 159, z dn. 11.06.1939 r., s. 5.
67
46
sypialne), a w nim take kabaret i dancing71. Podczas trzydniowego pobytu w Gdyni

proponowano bezpatne kwatery w Hotelu Turystycznym, zwiedzanie portu od strony
morza i ldu oraz wycieczk morsk do Jastarni72. Zapisy tylko dla prenumeratorw
i czytelnikw gazety prowadzia administracja Kurjera Wileskiego przy ulicy
Biskupa Bandurskiego 4-7, w godz. 10-2073. Ogoszenia o tej wycieczce pod hasem
Tylko za 33 z. Trzy dni nad morzem... zamieszczano w wielu numerach gazety74.
Chcc dodatkowo zachci do wyjazdu do Gdyni, przywoywano znanych
wilnian, ktrzy miasto to wybrali na miejsce pracy. Jednym z nich by dr Wacaw
Korabiewicz, absolwent medycyny USB, ktry po studiach pracowa jako lekarz w
Pastwowej Szkole Morskiej w Gdyni oraz na statku Batory75.
Dzie przed wycieczk informowano o dodatkowych atrakcjach podry:
Wszyscy uczestnicy otrzymaj do swej dyspozycji po jednej awce z materacami.
Jeeli zabior z sob poduszeczki i koce, bd mieli wygodne spanie. W skadzie
pocigu, ktry w Gdyni bdzie zastpowa wycieczce hotel, znajdzie si wagon
rozrywkowy z estrad, na ktrej odbdzie si rewia w wykonaniu zespou Piccolo ze
synnym Jarem na czele. W przerwach aparatura radiowa nadawa bdzie muzyk
taneczn76.
Jeszcze w lipcu 1939 r. zachcano do wczasw nad Batykiem od 12 sierpnia
za 28 z 90 gr cznie z noclegami w Gdyni, publikujc w Kurjerze Wileskim
ogoszenia: Wycieczka jest tania, mimo, i korzysta bdzie z luksusowego pocigu
turystycznego, w ktrym wszyscy pasaerowie maj miejsca sypialne. (...) Jest
to ostatnia w tym sezonie wycieczka nadmorska, obliczona przy tym na bardzo
niewielk liczb podrnych77. Zapowiadano powrt do Wilna na 16 sierpnia rano.
W czasie pobytu w Gdyni noclegi zapewniano w pocigu78.
Relacj z prywatnej wycieczki do Gdyni w sierpniu 1938 r. i problemy zwizane
ze znalezieniem kwatery w niej przedstawi na amach Kurjera Wileskiego Stefan
Okulicz: Musz przyzna ze wstydem, e mieszkajc w Polsce od lat 13, dopiero w
tym roku wybraem si nad morze. Myl jednak, e wstrzymyway mi od wyjazdu
rwnie informacje o... kosztach pobytu nad polskim morzem. Po namyle jednak
zignorowaem wreszcie wszystkie prywatne informacje, objaniajc je skonnoci
moich rodakw do przesady i pojechaem razem z on, ktra miaa ujrze morze po
raz pierwszy w yciu. Pojechalimy naturalnie do Gdyni, aeby j obra za baz i std
Trzy dni nad morzem Dzie w Stolicy, Kurjer Wileski, nr 162, z dn. 14.06.1939 r., s. 2.
Tame.
73
Tame.
74
Kurjer Wileski, nr 164, z dn. 16.06.1939 r. , s. 8; nr 170, z dn. 22.06.1939 r., s. 8; nr 171, z dn.
23.06.1939 r., s. 8; nr 172, z dn. 24.06.1939 r., s. 4; nr 173, z dn. 25.06.1939 r., s. 8; nr 174, z dn. 26.06.1939 r., s. 4.
75
Wszyscy nad morze. Kilometr dr Korabiewicz leczy zaog Daru Pomorza, Kurjer Wileski,
nr 168, z dn. 20.06.1939 r., s. 6.
76
W rod o godzinie 2.25 p.p. rusza pocig radiowy, Kurjer Wileski, nr 175, z dn. 27.06.1939 r., s. 2.
77
78
Pocig turystyczny do Gdyni odjazd z Wilna 12 VIII. wiecz., ,Kurjer Wileski, nr 210, z
dn.1.08.1939 r., s. 3; nr 211, z dn. 2.08.1939 r., s. 8; nr 212, z dn. 3.08.1939 r., s. 8; nr 214, z dn. 5.08.1939 r.,
s. 8; nr 215, z dn. 6.08.1939 r., s. 8; nr 216, z dn. 7.08.1939 r., s. 4; nr 217, z dn. 8.08.1939 r. s. 6.
71
72
47
Helena Gogowska
robi wypady na cae wybrzee, rozumujc, e w innych osiedlach wybrzea trudniej

bdzie o jakie locum. Tutaj nastpio nasze pierwsze rozczarowanie. Gdynia posiada
tak znikom ilo hoteli w stosunku do ogromu ruchu turystycznego, e o znalezieniu
pokoju nie mogo by mowy, w czym nas utrwalia niemoliwo uzyskania wolnego
lokalu za adn cen w 6-7 hotelach. Pozostawiamy rzeczy na dworcu i rozpoczynamy
bezadn i beznadziejn wdrwk po miecie w gronie masy innych podobnych
nam pechowcw. Przy dworcu Orbis proponuje si wpaci po 3 z 50 gr od
osoby, wwczas wskae nam miejsce naszego zamieszkania, nie udzielajc dyskretnie
bliszych informacyj, decyzja ma by prdka, bo amatorw na ten pokj jest wielu.
Na tak kombinacj kupna przysowiowego kota w worku nie zgadzamy si i
wdrujemy dalej. Spotykaj nas na ulicy scenki tchnce nieco... Wilnem, z t rnic,
e w Wilnie w pewnych dzielnicach zachwalaj gotowe ubranie, za w Gdyni pokoje
do wynajcia. Proponuj pokoje natrtnie podejrzani osobnicy, nie brak nawet wrd
nich chopcw w wieku szkolnym. Wpadam w zo. Caa ta Gdynia zaczyna mi si
nie podoba mwi do ony rozgoryczony i poirytowany tym, e tyle przyjemnoci
naobiecywaem, a tymczasem nie ma ochoty nawet i patrze na morze, kiedy
soce pray, niemiosiernie, za od 4 godzin wasamy si beznadziejnie po miecie
nie mogc znale dachu nad gow. Nareszcie... o szczliwy losie! znajdujemy na
ul. Starowiejskiej w prywatnym domu pokj za cen 10 z dziennie (bez utrzymania
naturalnie). Lokujemy si w nim popiesznie pod presj, e goci jest duo, oraz pod
warunkiem zwolnienia pokoju po upywie 3 dni, poniewa jest on ju zarezerwowany
z powodu przyjazdu do Gdyni jakiej bardzo licznej wycieczki. Trudno, godzimy si
na wszystko w przewidywaniu znalezienia gdzie taszego lokalu. Stanwszy tward
stop poczulimy si odrazu raniej, zaczlimy wicej uwagi zwraca na to, co si
wokoo nas dzieje; widzc za w miecie ruch olbrzymi, liczne gmachy, wzorowo
utrzymane ulice i porwnujc to, co widzimy obecnie do tego, co pisano o Gdyni.
Zachwyt nasz, aczkolwiek wielki, nie mona jednak nazwa zbyt trwaym, poniewa
niemiym zgrzytem nurtuje wci myl, e po upywie 3 dni caa ta bajka morska
musi si dla nas skoczy, poniewa taszego pokoju nie dostaem. Jako dugoletni
czonek L. M. i K. (Ligi Morskiej i Kolonialnej przyp. H. G.), prbuj interweniowa
w swojej organizacji. Tu nowy zawd nas spotyka: lokowanie si w oglnych salach
(po 20 osb) Hotelu Turystycznego, co prawda taniego, lecz nie dogodnego dla
ludzi starszych, lub przybywajcych na duszy pobyt. Co za dotyczy ulg przejazdu
statkiem do Helu, byem formalnie zaskoczony, dowiedziawszy si w kasie Dworca
Morskiego, e czonkowi L M i K przy przejazdach statkiem do Helu przysuguje
czna znika w sumie... 50 gr! Z podry na statku wobec tego rezygnuj, kryjc
w sercu niech do L. M. i K. (...) Zbudujmy tanie schroniska, hotele na polskim
wybrzeu tak jak w Szwajcarii, gdzie nieomal koo kadej stacji kolejowej jest kilka
tanich, czystych hoteli. Niech zbuduje je Liga Morska, pastwo, przedsibiorstwo
prywatne. Ustalmy kontrol cen, nie dopuszczajmy do naduy. Niech w przyszoci
kady, a nie tylko wybrany, bdzie mg pojecha na wywczasy nad nasze polskie
wybrzee. Niech polskie morze naley do caego narodu, a nie tylko do tych, ktrzy
48
z groszem nie potrzebuj si rachowa79.

W Kurjerze Wileskim zamieszczano take zdjcia z Gdyni, na ktrych
utrwalono postpy rozwoju miasta oraz wane wydarzenia okolicznociowe. Wrd
nich znalazo si zdjcie, przedstawiajce nowy port rybacki w Gdyni80. Na fotografiach
ukazywano nowo powstae obiekty, np. pomnik ku czci Henryka Sienkiewicza w
Gdyni, odsonity ostatnio uroczycie81. Wane wydarzenia, ktre odbyway si
w Gdyni, utrwalano na fotografiach, ktre publikowano w Kurjerze Wileskim.
Na pierwszej stronie opublikowano zdjcie, przedstawiajce skadanie wieca na
grobie p. generaa Gustawa Orlicz-Dreszera na cmentarzu wojskowym na Oksywiu,
w dniu inauguracji wita Morza, przez wojewod pomorskiego Wadysawa
Raczkiewicza w towarzystwie przedstawicieli Ligi Morskiej i Kolonialnej82. Po
uroczystociach zwizanych z Dniem Morza na placu Grunwaldzkim w Gdyni
nastpio w dniu 29 czerwca 1939 r. w godzinach popoudniowych uroczyste otwarcie
Kongresu Eucharystycznego. Na zdjciu, zamieszczonym w Kurjerze Wileskim,
przedstawiono J. E. biskupa morskiego Stanisawa Okoniewskiego, otwierajcego
Kongres Eucharystyczny83. Zamieszczono take zdjcie aglowego okrtu szkolnego
jugosowiaskiej marynarki wojennej Jardan, ktry 12 lipca 1939 r. przyby do
Gdyni z oficjaln wizyt z zaog w skadzie: 23 podchorych, 40 uczniw szkoy
podoficerskiej, 63 podoficerw i marynarzy zaogi staej, oraz 14 oficerw84.
Wydarzeniom, majcym miejsce w Gdyni, starano si nada charakter
oglnopolski. Przybliano je take czytelnikom Kurjera Wileskiego. Jednym z
nich bya tragiczna mier generaa Gustawa Orlicz-Dreszera i jego pochwek na
cmentarzu w Oksywiu. Informujc o tych wydarzeniach czytelnikom przedstawiono
jego posta: W Oksywiu nad naszym morzem zoono na wieczny spoczynek zwoki
.p. gen. Orlicz Dreszera. Genera Dreszer zgin na polskim aparacie w falach
polskiego Batyku. Mona powiedzie zgin mierci lotnika i mierci eglarza
zarazem. Trudno wyobrazi zgon wicej romantyczny. (...) By inspektorem obrony
przeciwlotniczej i prezesem Ligi Morskiej. Uosabia w ten sposb nasze najywsze
aspiracje. Denia do potgi morskiej i pragnienia wybudowania potnej siy
lotniczej. Zgin na aparacie lotniczym w polskim morzu. Jaki szczeglny los85.
Z okazji 19 rocznicy odzyskania przez Polsk wolnego dostpu do morza 10
lutego 1939 r. przyby do Gdyni ORP Orze, pierwszy polski okrt wojenny,
zbudowany ze skadek spoeczestwa. Kilka dni przed t uroczystoci w Kurjerze
Wileskim informowano o jej programie z udziaem reprezentanta prezydenta RP,
inspektora armii generaa broni Kazimierza Sosnkowskiego, przedstawicieli rzdu,
S. Okulicz, Znad polskiego morza, Kurjer Wileski, nr 218, z dn. 10.08.1938 r., s. 5.
Port rybacki w Gdyni, Kurjer Wileski, nr 137, 20.05.1938 r., s. 7.
81
Kurier Wileski, nr 145, z dn. 27.05.1939 r., s. 3.
82
Hod pamici wielkiego pioniera idei morskiej gen. . p. Orlicz-Dreszera, Kurjer Wileski, nr 181,
z dn. 3.07.1939, s. 1.
83
Inauguracja Kongresu Eucharystycznego w Gdyni, Kurjer Wileski, nr 181, 3.07.1939, s. 1.
84
Kurjer Wileski, nr 194, 16.07.1939 r., s. 5.
85
Tse., Prawda legendy (o gen. Orlicz-Dreszerze), Kurjer Wileski, nr 197, z dn. 19.07.1939 r., s. 1.
79
80
49
Helena Gogowska
Zarzdu Gwnego LMiK i delegacji wszystkich okrgw LMiK86. Na amach gazety

zamieszczono informacj o wizycie 29 lipca 1939 r. ministra spraw zagranicznych
Jzefa Becka, ktry bawi w Gdyni w towarzystwie ministra przemysu i handlu
Antoniego Romana i Komisarza Generalnego R. P. w Gdasku Mariana Chodeckiego:
Zwiedzi stoczni gdysk i nowobudujcy si statek Olza oraz stojcy w porcie
transatlantyk Chrobry a nastpnie uda si do mauzoleum p. gen. Orlicz Dreszera.
Po poudniu min. Beck odby przejadk motorwk po zatoce, zatrzymujc si na
duszy czas w Orowie, gdzie letnicy zgotowali mu niezwykle serdeczn owacj. O
godz. 23.35 opuci p. min. Beck wraz z min. Romanem Gdyni87.
Informowano te o postpach w budowie pierwszego polskiego penomorskiego
statku: Prace () posuwaj si szybko naprzd. Na miejscu, ktre jeszcze przed
ptora rokiem pokrywa ugr wznosi si ju peny kadub 70-metrowej dugoci
stalowego kolosa, wagi blisko 500 ton88.
Gdynia, ktra bya obecna na amach Kuriera Wileskiego w zwizku z jej
znaczeniem, pojawiaa si w formach informacyjnych i publicystycznych. Anatol
Mikuko, publikujc esej, dotyczcy zjazdu pisarzy na Zaolziu, wykorzysta Ballad
o Gdyni Jerzego Zagrskiego z 1933 r.:
Przyjedali w pocigach do Gdyni ludzie krzykliwi i li
z bota dwigali port, dokami zdobili ojczyzn.
Gby do krzyku skoro buchay patriotyzmem,
fajerwerki z Kamiennej Gry!
do nieba wzniesiona pi!
Ty nam Panie Boe szcz!
Salwo grzmij!!
Dymy z kominw odzi pognay jak dymy z fajki.
100.000 ludzi w Biaymstoku ogosio strajk.
W miecie brudnem kresowem, otoczonem przez wierki
gd przynagla do krzyku ulicznych handlarzy.
Gdynio! By ciebie opiewa uyem sw bardzo spokojnych.
W roku 37 (trzydziestym ktrym) wybucha zaborcza wojna89.
W czerwcu 1939 r. w gazecie ukaza si cykl reportay Anatola Mikuki O
Gdyni. W artykule Ulica, ktra prowadzi w niebo autor podziwia rozbudowan
Gdyni, przytaczajc krce wwczas o niej pogldy: O Gdyni inaczej si nie mwi,
jak tylko nasza chluba, okno na wiat, polska pera i.t.d. i.t.d. () Jak to dobrze,
e zachwyty nad Gdyni na og potwierdzaj si, rozczarowanie w tym wypadku
Okrt ze skadek ORK Orze przybywa do Gdyni, Kurjer Wileski, nr 38, z dn. 7.02.1939 r., s. 4.
Min. Beck w Gdyni, Kurjer Wileski, nr 208, z dn. 30.07.1939 r., s. 1.
88
Sukces stoczni gdyskiej SS. Olza powstanie w 90 proc. wysikiem polskim, Kurjer Wileski,
nr 201, z dn. 23.07.1939 r., s. 4.
89
A. Mikuko, W obronie poety Putramenta, Kurjer Wileski, nr 91, z dn. 1.04.1939 r., s. 3.
86
87
50
byoby bardzo bolesne i przykre. Jedn z zasadniczych cech Gdyni stanowi t. zw.
rozmach i szybko. () Charakterystyczna rzecz: port ronie od strony ldu w
morze. Oto idziemy ulic, gdzie przed tym, gdzie kilka lat temu pieniy si fale. Ulica
jest przedueniem skweru Kociuszki i wbija si ostro w morze. Rwna, prostopada.
Z daleka w socu wyglda tak, jakby prowadzia prosto w samo niebo. () Gdynia
bowiem jest w pierwszym rzdzie wspczesnym nerwowym handlowym miastem. W
porcie dominuje zgoa co innego ni sentyment i kontemplacja. Specyficzny charakter
Gdyni wi niektrzy zapewne susznie, ze sabym ttnem ycia kulturalnego.
Czytaem na ten temat dowcipny felieton Artura Marii Swinarskiego. O niechci
Gdynian do kultury. Chocia czytelnictwo tutaj jest szeroko rozwinite. Krzykliwe
s po rogach ulic rozmaite goce. Gdyni chc zala wod pisma warszawskie,
rne mutacje i brukowce. Miasto posiada i wasny organ, pismo codzienne w postaci
sympatycznego, bkitnego Kurjera Batyckiego. On to stara si podcign wzwy
kulturalnie90.
Anatol Mikuko zwraca uwag, e cech Gdyni jest szybko, dlatego te chyba
miasto tak pokumao si z radiem. Gdynia znajduje si na drodze do stuprocentowej
radiofonizacji. () Zreszt ycie kulturalne Gdyni najwyraniej si oywia, czy
te usiuj je oywi. Ostatnio odbyo si w Gdyni par oglnopolskich zjazdw: przeciwgruliczy, zjazd Syndykatu Dziennikarzy91.
Piszc o nastrojach spoecznych w Gdyni w przededniu lata 1939 r. stwierdza,
e panuje tam spokj: Wane jest jego rdo. Ot caa Gdynia, mona powiedzie,
jak jeden m, jest zdecydowana i przygotowana na jedno: ani jednego milimetra nie
oddamy swego. () Osobicie w ogle oddalam od siebie wszystkie ze myli: Na razie
nie potrzeba i forsownym marszem w szeregu. Wic spacerujemy po ulicy, ktra
prowadzi w niebo, a ktra nosi oficjaln nazw Alei Zjednoczenia92. Mimo zachwytu
nad piknem Gdyni, zwraca te uwag na wystpujce w niej kontrasty: Mimo, e
Gdyni, jako szybko rozwijajcym si miastem portowym rzdzi wspczesno i t.
zw. ostatni krzyk mody w kadej dziedzinie mona si natkn prawie co krok na
kontrasty. Wysoko szybuje hydroplan. () Nisko nad miastem drugi, nie stalowy,
ale cakiem autentyczny ptak dobrze znany na Wileszczynie bocian. Obok
kilkupitrowego nowoczesnego gmachu ma on uwite na sztucznym drzewie gniazdo.
Ba, ulice Gdyni przemierza majestatycznym, powanym krokiem drugi, oswojony
bocian. Pozwala si gaska i nawet chtnie suy za towarzysza do wsplnej fotografii.
() Na play jeszcze za zimno, wic mniej i wicej wytworne nimfy defiluj po
ulicach. Na krtko przed zmrokiem robi si na chodnikach tok. Wieczr zapala
neony. Wielopitrowe ogromne kamienice oblepione rnokolorowymi motylami
wiata. Raptem kocz si, urywaj zgiekliwe ulice. Szczere pole. Ciemnoci
koysz bujne zboa. Kontrasty w Gdyni wiadcz, e miasto ma przed sob szerokie
pole rozwoju, e zasig pjdzie znacznie dalej, e to dopiero pocztek93.
A. Mikuko, Ulica, ktra prowadzi w niebo, Kurjer Wileski, nr 154, z dn. 6.06.1939 r., s. 3.
Tame, s. 4.
92
Tame.
93
A. Mikuko, Dzieci piewaj pikne pieni o morzu, Kurjer Wileski, nr 156, z dn. 8.06.1939 r., s. 3.
90
91
51
Helena Gogowska
Anatol Mikuko przedstawi stan Gdyni latem 1939 r. w liczbach: W tej chwili
Gdynia liczy z gr 120 tys. mieszkacw, port rozporzdza 56 regularnymi liniami
okrtowymi, posiada w swych dokach 95 dwigw przeadunkowych, a na wybrzeu
187-kilometrow siatk biecych torw kolejowych. Polska flota handlowa liczy
150 statkw, utrzymujcych czno z caym wiatem. Co dzie do Gdyni zawija i
wychodzi z portu plus minus 25 okrtw, Obroty s kolosalne. Wynosz one ponad
9 milionw ton w roku94.
Autor odwiedzi Gdyni przed sezonem letnim na przeomie maja i czerwca
1939 r. Jego artykuy charakteryzuje wyrane przesanie do czytelnikw - miay
one zachci ich do odwiedzenia tego miasta: A propos hoteli. Ceny s bardzo
rne. Od kilku zotych do kilkudziesiciu. Na og bez wikszego trudu mona
znale, niedrogi pokj i to z widokiem na morze. Obsuga wszdzie nadzwyczaj
uprzejma. W hotelach, w kawiarniach, w sklepach. Przez Gdyni przewija si moc
cudzoziemcw. W lokalach i na ulicy rozbrzmiewa jzyk woski, angielski, czeski,
grecki, rosyjski. Ludzie kln najczciej w tym ostatnim jzyku95. Autor przywoywa
nawet przykady terapeutycznego i leczniczego oddziaywania miasta i morza na
przybyszy z zewntrz. Pisa: Gdynia sugestywnie oddziauje na przybysza z innych
dzielnic Polski (nawiasem mwic, dosy wolnomylnie pojmujcy wiat nauczyciel z
Wileszczyzny, subowo przeniesiony do Gdyni zmieni si nad polskim morzem
nie do poznania. Sta si bojowcem). Gdyni powinni dla terapii odwiedza ludzie,
zaraeni defetyzmem. Zdrowie mona rwnie wydatnie podreperowa. Zbliamy si
do upalnej poowy czerwca. Sezon w Gdyni oficjalnie otwarty. Mikki, rozgrzany
piasek nadmorskich pla wabi i przyciga. Woda morska posiada za nie byle jakie
waciwoci lecznicze. Do Gdyni po si i zdrowie96.
Przed 1 wrzeniem 1939 r. pisano o beztroskich letnikach w Gdyni oraz o
Gdaszczaninie, ktry lubi chykiem wymkn si do Gdyni. Tam chtnie zobaczy
film Zeznania szpiega i zje dobr, smaczn kolacj. Mio w tej Gdyni, penej
rozkrzyczanych beztrosko letnikw, jasno, beztrosko, bo cie swastyki ju tu nie
pada97.
Po wybuchu II wojny wiatowej ton informacji o Gdyni wyranie zmieni si
na amach Kurjera Wileskiego. Gazeta, ukazujc si nadal w Wilnie, informowaa
o reimie okupacyjnym w Gdyni, piszc o zarzdzeniach wadz okupacyjnych w
stosunku do Polakw oraz o ich martyrologii98.
Atmosfer wojennej Gdyni oddawano na podstawie relacji szwedzkiego
dziennikarza: Dotychczasowi mieszkacy kwitncej Gdyni, pisze dziennik szwedzki,
przewanie ludzie zamoni i dobrze sytuowani, za jednym zamachem staj si
ndzarzami, robotnikami i parobkami rolnymi. Liczba samobjstw wrd Polakw i
Tame.
A. Mikuko, O co waciwie chodzi, Kurjer Wileski, nr 158, z dn. 10.06.1939 r., s. 3.
96
Tame.
97
Fr., Biedni gdaszczanie, Kurjer Wileski, nr 232, z dn. 23.08.1939 r., s.3.
98
Tylko trzy godziny na opuszczenie rodzinnych miast. Martyrologia Polakw w Gdyni i Orowie,
94
95
52
ydw jest zastraszajco wielka. Oficjalnie, ma si rozumie, o tym fakcie si nie pisze.
W tym samym czasie, gdy w czterech cianach poszczeglnych domw rozgrywaj
si wzruszajce tragedie, na ulicach Gdyni grzmi orkiestry i panuje rado. Obecni
wadcy Gdyni z wielk pomp spotykaj swoich rodakw, przesiedlanych z Estonii i
otwy do Polski99.
Gdynia na amach Kurjera Wileskiego w latach 30., zwaszcza w latach kryzysu
gospodarczego i na pocztku II wojny wiatowej, przedstawiana bya jako miasto majce
rnorodne problemy polityczne, spoeczne, gospodarcze, kulturalne, wynikajce
z nagego jej rozwoju, a jednoczenie spowodowane czynnikami obiektywnymi,
takimi jak kryzys gospodarczy, czy wybuch II wojny wiatowej. Problematyka
zwizana z Gdyni pojawiaa si w kontekcie tematyki oglnopolskiej, co miao
suy integracji lokalnych czytelnikw z Polsk nad Batykiem. Miaa ona przede
wszystkim charakter informacyjny. Czytelnicy Kurjera Wileskiego mieli mono
ledzenia rozwoju i rozbudowy Gdyni miasta i portu, a jednoczenie problemw
z nimi zwizanych. Zwaszcza w publicystyce prezentowano autorskie krytyczne
punkty widzenia, oparte czsto na relacjach z pobytu w Gdyni i obserwacji rnych
dziedzin ycia spoecznego w niej. Reportae, zwaszcza Eugeniusza Gulczyskiego,
Anatola Mikuki, W. To., Stefana Okulicza, nacechowane s realistycznymi opisami
kontrastw gdyskich. Bez wzgldu na krytyczny stosunek autorw relacji do
rzeczywistoci gdyskiej, w gazecie reklamowano Gdyni, zwaszcza jej pooenie
nad morzem i zachcano do jej zwiedzania, angaujc si w organizowanie wycieczek
prasy wileskiej do Gdyni.
Tragedia Gdyni. Relacja dziennikarza szwedzkiego o wspczesnej wdrwce narodw, na podstawie

relacji szwedzkiego tygodnika Nia Dalhint Alhanda, Kurjer Wileski, nr 260, z dn. 4.11.1939 r., s. 2.
99
53
54
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Aleksander Pawelec
Gdy w Gdyni bya drewniana Warszawa

Nie tak dawno, na portalu Trjmiasto.pl, mona byo przeczyta dwa artykuy
autorstwa Marka Gotarda powicone Gdyni. W jednym przywoane zostao moje
nazwisko, za w obu przewija si dziwny stosunek autora do historycznych realiw
i dozna pokole z pierwszej poowy ub. wieku. Z tego wanie powodu omielam
si zabra gos, polemizujc, z chyba modym autorem tekstw. Jednake nie mogc
dowiedzie si czego wicej o Nim, nie mam prawa snu na Jego temat innych, ni
tylko wiek przypuszcze. Natomiast, aby jak najlepiej odczyta moje spostrzeenia z
tamtych czasw, na wstpie troch o sobie i mojej rodzinie.
Urodziem si, gdy ju ponad rok trwaa I wojna wiatowa. W lipcu 1918
roku, mj ojciec, Stanisaw Pawelec, zosta przez pruskich zaborcw aresztowany i
przewieziony do wczesnego obozu koncentracyjnego w Czersku na Pomorzu, ktry
by jednoczenie obozem jecw rosyjskich. W obozie miertelno, z uwagi na
gd, zakane choroby i nieludzkie warunki ycia bya tak ogromna, e w kocu
listopada 1918 roku, z caej grupy kilkunastu aresztowanych, do domu powrci tylko
mj ojciec. Jego stan by bardzo ciki, a waga tego trzydziestoletniego mczyzny nie
przekraczaa 38 kg. Lekarz, ktry zaopiekowa si nim, owiadczy, e jego przeycie i
powrt z tego pruskiego pieka graniczyo wprost z cudem. Miny miesice nim mj
ojciec odzyska wzgldne zdrowie.
Jak wiemy, to po zakoczeniu I wojny wiatowej jeszcze przez kilka lat trway walki
o ostateczne ustalenie granic Polski, a w 1920 roku dotknici zostalimy najazdem
bolszewikw. Do tego naley take doda niebywa inflacj wczesnej polskiej
marki, ktra doprowadzia nard do gospodarczej ruiny. Gdy w cigu nastpnych
piciu lat ywotno narodu polskiego wyprowadzia kraj z tej gospodarczej zapaci
na wzgldny poziom ycia, to nastpi rok 1929 i wielki wiatowy kryzys gospodarczy,
ktry w Polsce trwa do 1935 roku. I wanie w tym okresie, bo w marcu 1931 roku, po
spienieniu reszty dobytku caa moja rodzina przeniosa si do Gdyni, zwiedziona
wiadomociami o prnie rozwijajcej si gospodarce morskiej, w tym budowie
portu i miasta.
W 1932 roku, po zakoczeniu 3-letniej zasadniczej suby wojskowej w Korpusie
55
Aleksander Pawelec
Ochrony Pogranicza na granicy wschodniej powrci take, ju do Gdyni, mj starszy

brat Mateusz , ktry przystpi do zorganizowanego Koa Zwizku Rezerwistw R.P.
w Orowie.
Wsplnymi siami zbudowalimy w Maym Kacku przy ul. Wieluskiej 38,
parterowy domek, w ktrym zamieszkaa caa moja rodzina, skadajca si z rodzicw
i szeciorga rodzestwa.
Na pocztku grudnia 1934 roku zmar w wieku 46 lat mj ojciec. By to dla
rodziny bolesny cios. Odesza bowiem gwna opoka rodziny, a najmodsza z sistr
miaa zaledwie 8 lat. Pogrzeb ojca na cmentarzu witomiskim pochon resztki
rodzinnych zasobw. Nasta wic dla nas niezwykle trudny okres. Po prostu znikd
adnej pomocy. I wanie wtenczas jedynym ratunkiem przed mrozem i widmem
godu, od grudnia 1934 do maja 1935 roku by wgiel z pocigw towarowych,
jadcych now lini kolejow, tzw. Magistral lsk, ktra biega z Bydgoszczy
poprzez Kocierzyn, Wielki Kack do portu w Gdyni, z pominiciem Gdaska.
Dopiero w kwietniu 1935 roku, Komitet Pomocy Zimowej w Gdyni, wykupi
w gdyskich piekarniach pewn ilo chleba dla bezrobotnych i wanie wtenczas
ja i mj brat otrzymalimy specjalny przydzia, po 15 kg na cay miesic kwiecie.
Kartki na chleb mona byo realizowa w piekarni na placu Grnolskim, rg
Wielkopolskiej, otrzymujc po 1 kg chleba, co drugi dzie. To byo wszystko. Kobiety
i dzieci takiego przydziau nie otrzymay.
I tak nadszed maj 1935 roku najpikniejszy miesic w przyrodzie. Przez trzy
tygodnie nie widzielimy w naszym domu kawaka chleba. Jedynym ratunkiem by
zapas ziemniakw i mleko od kozy, ktr hodowalimy. Wielogodzinne przebywanie
pod budynkiem Urzdu Porednictwa Pracy przy ul. Morskiej lub Portowego
Porednictwa Pracy przy ul. Polskiej, nie daway adnego rezultatu. Przeomowym
dniem w moim yciu byo wito Boego Ciaa - osobiste przeycia opisaem w
moich wspomnieniach z lat modoci i II wojny wiatowej - bo po tym dniu, ju na
pocztku czerwca, dostaem skierowanie z Porednictwa Pracy do przedsibiorstwa,
ktre podjo powan wojskow inwestycj. Robota polegaa na przecigniciu kabla
telefonicznego z Dowdztwa Marynarki Wojennej na Oksywiu przez Kp Oksywsk
do jaru w Babich Doach, nastpnie przez Zatok, do Juraty i dalej do bazy Marynarki
Wojennej w Helu. Praca trwaa 3 miesice. We wrzeniu 1935 roku otrzymaem prac
na budowie trzech blokw mieszkalnych w narou ul. witojaskiej i Partyzantw.
Po okoo trzech tygodniach pracy na tej budowie, przeczytaem w Dzienniku
Gdyskim anons o naborze na stanowiska bileterw do kina Morskie Oko w Gdyni.
Moliwo pracy w kinie bya tak urzekajca, e udaem si natychmiast w
wyznaczonym dniu, pod wskazany adres, do mieszkania wacicieli kina przy ul.
Starowiejskiej 8, lecz po przybyciu na miejsce mina mi zrzeda, poniewa na to
ogoszenie zgosi si po prostu tum kilkudziesiciu modych chopcw.
56
Waciciel kina, kapitan Marynarki Wojennej w stanie spoczynku, Stefan Szmidt

i jego ona Izabela, przeprowadzali z kadym przybyym kandydatem wnikliwe
rozmowy, przygldajc si uwanie prezencji i umiejtnoci poruszania si kadego
z kandydatw, a take wymowie w przeprowadzanym dialogu. Niejednokrotnie te
same pytania jeszcze raz powtarzano.
Po kilkugodzinnym egzaminowaniu, wszystkich przybyych modych mczyzn
(kobiet w owym czasie w kinach nie zatrudniano), wezwano do pokoju przesucha
dwch ze wszystkich kandydatw, bo jak si okazao tylko tylu byo potrzeba do
uzupenienia personelu. I wanie jednym z tych wybranych byem ja.
Na pocztek, jak zapowiedziano, w okresie prbnym otrzymaem najnisze z
najniszych uposaenie, bo 15 z tygodniowo czyli troch ponad 60 z miesicznie
plus kolacja w trakcie trwania 2 seansu. Obowizujcy czas pracy w kinie:
- w dni powszednie od godz. 16.30 do 23.30 (3 seanse)
- w niedziele i wita od godziny 14.30 do 23.30 (4 seanse)
dodatkowe poranki filmowe w niedziele w godz. 11.00 13.00.
Po okresie prbnym, na pocztku 1936 roku otrzymaem podwyk do 25
z tygodniowo, ponad 100 z miesicznie. Musiaem wic spenia oczekiwania
moich pracodawcw, gdy w tak szybkim tempie nikt w tym kinie podwyek nie
otrzymywa. Do tego dochodzi te inny, take istotny fakt, bowiem od roku 1936
podlegaem obowizkowi zasadniczej suby wojskowej i po otrzymaniu w lutym
1936 roku powoania do odbycia suby w Marynarce Wojennej, kapitan Szmidt
spowodowa jego odroczenie do nastpnego roku, co powtarzao si kadego roku
a do 1938 roku. Nie mia z tym chyba adnych trudnoci, bo w tym czasie w Gdyni
mia wiele do powiedzenia i osobistego znaczenia. Wystarczy tylko doda, e w
czasie gdy kapitan Szmidt suy do roku 1918 w Niemieckiej Marynarce Wojennej
(Kriegsmarine) w stopniu kapitana, to mody wwczas podporucznik, pniejszy
dowdca Polskiej Marynarki Wojennej kontradmira Jzef Unrug, by w tym okresie
podkomendnym mojego chlebodawcy.
Od momentu zatrudnienia mnie w kinie Morskie Oko sytuacja bytowa caej
mojej rodziny zmienia si diametralnie. Mama zostaa zatrudniona wiosn 1936
roku w ogrodach Zakadu Zieleni Miejskiej, a mj starszy brat Mateusz, otrzyma
sta prac w jednej z firm portowych.
W kocu 1935 roku ruszya budowa wietlicy Zwizku Rezerwistw R.P. w Maym
Kacku przy ul. owickiej 41 (obecnie mieci si w tym budynku Amerykasko
Polskie Stowarzyszenie Owiatowe). Przy tej budowie pracowali spoecznie
czonkowie Zwizku Rezerwistw Koo w Orowie, ktrego sekretarzem by mj brat
Mateusz. Ja take z uwagi na fakt, e praca w kinie zaczynaa si o 16.30 przyczaem
si po kilka godzin dziennie do tej spoecznej akcji, pracujc przy produkcji tzw.
biaej cegy, z ktrej ten budynek by budowany. Naley tutaj doda jeszcze, e duy
57
Aleksander Pawelec
wkad do tej budowy wnieli czonkowie wspierajcy Zwizek Rezerwistw z Orowa

i Maego Kacka oraz Komisariat Rzdu w Gdyni.
Budow zakoczono w kocu 1936 r. W ramach dziaalnoci Zwizku
Rezerwistw Koo Orowo i May Kack zostao zorganizowane amatorskie koo
teatralne, do ktrego ja take naleaem. Organizowano do czsto w nowo
wybudowanej wietlicy zabawy taneczne, ktre bardzo integroway modzie
kaszubsk z napywajc ludnoci i modzie z gbi kraju.
Naley tu jeszcze doda, e Zwizek Rezerwistw wsppracowa na polu
porzdku publicznego i bezpieczestwa z komisariatem policji w Orowie.
Przypominam o tym w kontekcie stwierdzenia M. Gotarda, e np. May Kack
wzili we wadanie zodzieje kradncy wgiel. Dzisiaj po upywie ponad 75 lat
kojarzy si to z bardzo niebezpieczn sytuacj. A przecie ci chopcy, ktrzy wprost
w rozpaczliwym bytowym czasie zmuszeni zostali do takich sposobw ratowania od
godu i mrozu swoje rodziny, moim zdanie nie zasuyli na tak surow ocen.
Zwaszcza, e tak naprawd to we wadaniu Maym Kackiem swj udzia mieli:
w kierunku duszpasterskim ks. Stefan Radtke, wielki moralista, a od 1935 roku
po ustanowieniu w Maym Kacku parafii rzymskokatolickiej jej proboszcz oraz
wspomniany ju Zwizek Rezerwistw Koo w Maym Kacku z czonkami, spord
ktrych kilku brao udzia w wojnie z bolszewikami.
Poczwszy od padziernika 1935 do lutego 1939 r., to jest do momentu
powoania mnie do odbycia czynnej suby wojskowej, wracaem codziennie po
pnocy z pracy w kinach do domu pieszo (okoo 3 km) i nigdy nie miaem poczucia
niebezpieczestwa ze strony osb trzecich. W tych czasach policja w Orowie i
Maym Kacku nie notowaa adnych objaww rabunku, gwatu, kradziey mienia
spoecznego czy te ulicznych rozbojw. Nie byo te adnych rozpraw sdowych
wskazujcych na zagroenie bezpieczestwa publicznego.
Dlatego po przeczytaniu artykuu M.Gotarda poczuem si zmuszony, jako
jeden z nielicznych yjcych jeszcze przedwojennych mieszkacw Maego Kacka,
do przedstawienia w wielkim skrcie historycznego i spoecznego przekroju tej
miejscowoci, ktra do roku 1934 wchodzia w skad gminy Orowo Morskie, a od
roku 1935 zostaa wczona w obszar miasta Gdyni. Od tego momentu nastpio
dopiero waciwe nazewnictwo ulic dla zabudowa w kaczej dolinie. W owym czasie
u zbiegu ulic Halickiej, Sandomierskiej i Przemyskiej istnia ju may koci, ktrego
proboszczem by. ks. Stefan Radtke, brat Jana Radtke, sotysa Gdyni, przed nadaniem
Gdyni praw miejskich.
Ksidz Stefan Radtke by wielkim moralist a jednoczenie jako duszpasterz
wielkim pasjonatem w kierunku chrzecijaskiego integrowania autochtonicznej
ludnoci kaszubskiej z ludnoci napywajc z gbi kraju i polskich imigrantw z
zagranicy.
58
Drugim takim czynnikiem w utrzymywaniu adu i porzdku publicznego

by wanie Zwizek Rezerwistw R.P., najpierw jako Koo Orowo Morskie, a od
roku 1935 take Koo May Kack. Dziaalno tego zwizku nakierowana bya na
pen integracj w duchu patriotycznym modziey autochtonicznej z ludnoci
napywow z gbi kraju. Temu suy budynek przy ul. owickiej 41, ktry sta si
wanym orodkiem spoeczno-kulturalnym w yciu caego miasta.
Na stronie tytuowej artykuu, autor zamieci zdjcie, pod ktrym podaje: Na
fotografiach widzimy relikty dawnej Drewnianej Warszawy, ktrym udao si przy
ul. Radomskiej dotrwa do naszych czasw.
Moim zdaniem jest to fragment budynkw w narou ul. Piotrkowskiej z ul. Radomsk,
a widoczny na pierwszym planie parterowy domek by typowym, jakie budowano przy
ssiednich ulicach Maego Kacka jak Olkuska, Czstochowska, Lipnowska, Kaliska,
owicka czy te Wieluska, na ktrej sta domek i mojej rodziny. Jeli wic taka zabudowa
zostaa porwnana do bud mieszkalnych i brazylijskich faweli (czytaj slumsy), to ju
naprawd nic nie rozumiem z wywodw modego autora, gdy nawet dzisiaj, gdyby
mi przyszo w takim domu mieszka, to nie byoby to dla mnie adn ujm. Wreszcie
ze zdziwieniem przyjem akapit powicony Edwardowi Obertyskiemu, ktry
zaczyna swoj gdysk karier od noclegw w duej rurze kanalizacyjnej.
I tutaj t wspania gdysk posta M.Gotard pozostawi w sferze domysw tzn.
czy czy j z Maym Kackiem (Drewnian Warszaw) w okresie midzywojennym
czy te z okresem powojennym?
Poniewa dotyczy to Osoby niezwykle wanej dla powojennej Gdyni, a mnie
znanej ju przed wybuchem wojny, to pragn z tego tytuu doda pewne dane do
Jego biografii.
Edward Obertyski urodzony w maju 1913 r. we Lwowie, gdzie uczszcza do szk
od powszechnej do wyszych studiw, po ktrych ukoczeniu dostaje si do szkoy
podchorych artylerii we Wodzimierzu Woyskim, ktr koczy z wyrnieniem,
otrzymujc nominacj na pierwszy stopie oficerski podporucznika artylerii. Byo
to dla modego Obertyskiego niezwykle wan nobilitacj. W roku 1937 w wieku
24 lat otrzymuje skierowanie do 1 Morskiego Baonu Strzelcw w Wejherowie (od
marca 1939 r. 1 Morski Puk Strzelcw) na stanowisko zastpcy dowdcy Oddziau
Artylerii, na ktrego uzbrojeniu byy 2 dziaa polowe 75 mm i 3 modzierze typu
Stokes 100 mm.
Jako mody oficer zdoby sobie u dowdcy puku, Kazimierza Pruszkowskiego
due uznanie, bo wystarczy tylko doda, e z jego inicjatywy w marcu 1939 r. 1
Kompania Strzelecka 1 Baonu, w ktrej ja w owym czasie peniem zasadnicz sub
wojskow, zostaa wysana specjalnym wojskowym transportem na Woy, do
Wodzimierza Woyskiego, na trwajce trzy miesice wsplne wiczenia wojskowe,
z tamtejszym 23 pukiem piechoty im. Lisa Kuli.
Po powrocie w poowie czerwca 1939 r. do Wejherowa, zostaem przeniesiony
z dniem 1 lipca 1939 r. w skad pukowego oddziau zwiadu pod dowdztwem por.
Dworzaskiego.
59
Aleksander Pawelec
W kampanii wrzeniowej 1939 roku, w czasie pierwszych dni walk w obronie

Wybrzea, obserwowaem w dniu 6 wrzenia w godzinach popoudniowych w
Gocicinie, pooonym w poowie drogi pomidzy Wejherowem a Luzinem,
przygotowania do kontrataku przeciwko niemieckim oddziaom, ktre przekroczyy
w godzinach rannych wczesn polsko niemieck granic, zajmujc Luzino i
okoliczne wioski. I wanie wtenczas miaem mono przyjrze si bojowemu
dziaaniu pukowej artylerii. Krtko po zachodzie soca nastpi kilkunastominutowy
ostrza artyleryjski baterii dzia 75 mm na pozycje nieprzyjaciela. T akcj dowodzi
wanie ppor. Edward Obertyski. Przyznam si, e ta caa akcja zrobia na mnie
olbrzymie wraenie. Po wystrzeleniu okoo stu pociskw ruszyy do ataku na Luzino
kompanie strzeleckie wypierajc wroga poza wczesn granic.
Nastpnym razem widziaem Obertyskiego w trakcie walk w dniach 11-13
wrzenia w bitwie z Niemcami o Dbogrze na Kpie Oksywskiej. Polego w niej
duo onierzy 1 Morskiego Puku Strzelcw, a wrd nich dowdca 1 Kompanii
kapitan Wacaw Skubik. Byo bardzo duo rannych, a wrd nich take ppor. Edward
Obertyski, ktry zosta przetransportowany do szpitala wojskowego w Babich
Doach, gdzie w dniu 19 wrzenia 1939 r., po zakoczeniu dziaa wojennych, zosta
wzity do niewoli niemieckiej i osadzony w obozie oficerskim w Woldenbergu
(obecnie Dobiegniew). Po zajciu tej miejscowoci w lutym 1945 r. przez oddziay
Armii Czerwonej i uwolnieniu polskich oficerw z tamtejszego oflagu, Obertyski
przedostaje si w mundurze oficera Wojska Polskiego do Gdyni, gdzie dociera ju po
zajciu naszego miasta przez oddziay Armii Czerwonej.
Dlatego uwaam, e umieszczenie nazwiska tego dumnego oficera i wielkiego
polskiego patrioty w takim zdawkowym ujciu, jest niezrozumiae i wielce
krzywdzce dla tak wspaniaej postaci, jak by Edward Obertyski i to w okresie
midzywojennym, wojennym jak i powojennym Gdyni.
Bardzo dziwnie i potpiajco brzmi tre akapitu wyjtego rzekomo z kontekstu
Wiadomoci Literackich Melchiora Wakowicza z 1937 roku, o wprost drastycznych
i koczowniczo bytowych sytuacjach w okolicach ul. lskiej, gdzie na jednej
wskiej botnistej uliczce gniedziy si w podmokych klitkach 634 osoby rnego
autoramentu.
Zaraz dalej M. Gotard sugeruje, e w takich budach mieszkalnych i gdyskich
fawelach byy srodze niebezpieczne siedliska grulicy, chorb wenerycznych i
wylgarnia przestpcw.
Sigam gboko pamici do lat 1936 1937 i widz przed sob obraz tej
przyszociowej czci miasta, zwanej potocznie Budapesztem. Bywaem tam
do czsto, a poruszajc si ul. Len (obecnie ul. Wolnoci), lsk, Witomisk i
Tatrzask, przypominam sobie tamten olbrzymi plac budowy domw mieszkalnych.
Wymienione ulice wytyczone zostay i okrelone urzdowym nazewnictwem
przez Komisariat Rzdu, a cao pozostawaa pod cisym nadzorem Wydziau
Architektury i Budownictwa tego urzdu. Prawie wszystkie wzniesione wwczas
budowle dotrway do chwili obecnej i s wymownym wiadectwem, e nie byy to
60
klitki, budy mieszkalne czy te brazylijskie fawele.

W okresie letnim 1936 r. ju w czasie mojej pracy w kinie Morskie Oko
zakon ojcw jezuitw ogosi we wszystkich dziaajcych w owym czasie gdyskich
kocioach apel o pomoc finansow lub fizyczn przy budowie kocioa przy ul.
Tatrzaskiej. Poniewa finansowo nie moglimy takiej pomocy uczyni, to zgosiem
si razem z moim starszym bratem Mateuszem deklarujc kilkudniow pomoc w
pracy fizycznej. Tak si zoyo, e bylimy jednymi z pierwszych lecz nie jedyni,
ktrzy zgosili si do takiej pracy.
W ywej pamici pozostay mi obrazy z tych pocztkowych momentw na tej
sakralnej budowie, a mianowicie, gdy po dokadnym obrysowaniu i obramowaniu,
zgodnie z planem budowy wycinaem zielon dar do wykopu pod jej fundamenty.
Ta nasza praca trwaa kilka dni, od wczesnych godzin rannych do okoo 15.00 kadego
dnia. Mogem sobie na to pozwoli, bo praca w kinie zaczynaa si o godz. 16.30.
Czytajc dzi relacje omieszajce przedwojennych mieszkacw Gdyni nasuwa
mi si skojarzenie z jadowitymi przemwieniami Alberta Forstera, ktry nawoywa
do fizycznego rozprawienia si z Polakami, jego zdaniem nosicielami chorb
zakanych, bandytw i podludzi.
A przecie ludno Gdyni, niezalenie od statusu spoecznego, bytowego i
miejsca zamieszkania, a mianowicie: rdmiecia, Kamiennej Gry, Orowa, Maego
Kacka, Obua, Witomina, Grabwka czy Chyloni miaa swoj jednakow Golgot,
po zajciu naszego miasta przez Teutonw we wrzeniu 1939 r.
Ju w padzierniku i listopadzie wysiedlono z Gdyni przewanie do Generalnej
Guberni kilkadziesit tysicy ludzi z przewag kobiet, starcw i dzieci. Moja mama i
siostry, z ktrych najmodsza miaa 13 lat, zostay wywiezione w dniu 18 padziernika
1939 r. do Generalnej Guberni po prostu w nieznane. Pozwolono im zabra tylko
podrczny baga. Natomiast ja i mj brat zostalimy wzici do niewoli niemieckiej w
dniu 19 wrzenia 1939 r. tj. po zakoczeniu dziaa wojennych na Kpie Oksywskiej.
A w centrum Gdyni, gdzie jak pisze M. Gotard rosy pikne, modernistyczne
kamienice, na ulicach panowa warszawski blichtr, aresztowano tysice Polakw.
Zwaszcza urzdnikw administracji pastwowej i miejskiej rnych szczebli,
nauczycieli, pracownikw sdownictwa, funkcjonariuszy policji, kupcw,
przemysowcw, rzemielnikw, a przede wszystkim tych, ktrzy byli znani jako
dziaacze kultury, owiaty oraz budowniczych miasta i portu. Z tego kilkuset, co
zacniejszych osb, wywieziono do obozu koncentracyjnego w Sztutthofie, a kilka
tysicy, w cigu ostatnich dwch miesicy 1939 roku i w nastpnych 1940 roku
wywieziono i zamordowano w lasach Pianicy koo Wejherowa. Szersz wiedz na
ten temat zawiera np. Encyklopedia Gdyni, w ktrej autorzy odtworzyli histori
Gdyni od maej rybackiej wioski do wspczesnego miasta .
Innym wanym dzieem jest album Gdynia miasto z morza i marze Jest
to przebogate studium o niezwykej patriotycznej symbiozie powstajcych i
rozwijajcych si od podstaw w latach dwudziestych i trzydziestych ub. wieku Polskiej
Marynarki Wojennej oraz miasta i portu Gdynia.
61
Aleksander Pawelec
Bardzo pozytywnie naley przyj wielce patriotyczn i niezwykle skuteczn

dziaalno Towarzystwa Mionikw Gdyni, ktrego wydawnictwo Rocznik
Gdyski jest cigle ywym dokumentem czasu przeszego i teraniejszego ycia
naszego miasta.
Nie mona pomin take wydawnictwa Wyszej Szkoy Komunikacji
Spoecznej w Gdyni pt. Zeszyty Gdyskie, a szczeglnie Nr 4, zawierajcego
tematyk zwizan z wojn obronn i okupacj niemieck Gdyni. To wanie w tym
Zeszycie moemy przeczyta tekst Elbiety Grot p.t. Ludobjstwo w Pianicy
jesieni 1939 roku ze szczeglnym uwzgldnieniem losu mieszkacw Gdyni, ktry
moim zdaniem zasuguje na szczegln uwag i pokoleniow pami. Niestety, o tego
typu wydawnictwach wiedz tylko szczeglnie zainteresowani. Przegldajc bowiem
dalsze strony portalu Trjmiasto.pl natrafiem na kilkanacie stron udziau modych
Internautw prbujcych ocenia sens historycznych artykuw. Przewaajca cz
zamieszczonych tam komentarzy wiadczy, e tre historycznych wypowiedzi
jest dla nich w ogle niezrozumiaa i traktuj tego typu teksty jako sown wojn
pomidzy Gdaskiem a Gdyni.
Gdy w gdaskich kinach gray fortepiany

Ustosunkowujc si do drugiego tematu, jaki ukaza si na wymienionym portalu,
to z uwagi na fakt mojej pracy w kinach Morskie Oko i Lido musz powiedzie,
e adne z gdyskich kin nie posiadao w tamtym czasie fortepianu. Jedynie tylko w
kinach (tak jak w kinie Czarodziejka), w okresie przed udwikowieniem filmw
byy w uyciu pianina, usytuowane zawsze pod ekranem, na ktrych zatrudnieni
muzycy wykonywali dowolne utwory, by w jaki sposb wypeni cisz wiejc z
ekranu.
Twierdzenie za, e przedwojenna Gdynia moga pochwali si kinami najwyszej
klasy jest wielk przesad, bowiem w okresie kina niemego i pocztkw wywietlania
filmw dwikowych panowaa w tej dziedzinie chaturowa improwizacja. Jedynie
kino Morskie Oko speniao w pewnym sensie warunki, by zaliczy je do do
wysokiej klasy, chocia sala tego kina miaa jeden powany mankament. Bya w
ksztacie kwadratu, co przy podobnym ksztacie ekranu, widzowie siedzcy na
skrajnie bocznych miejscach i bliej ekranu, mieli cakowity dyskomfort w odbiorze
filmu.
Przeomem w gdyskiej kinematografii by rok 1936. Na ul. 3 Maja synny
malarz marynista, Marian Mokwa wybudowa do pokany, dwukondygnacyjny
obiekt z dug przyleg sal widowiskow w ksztacie prostokta. Powierzchnia tego
obiektu wynosia ok. 1300 m2 i bya przeznaczona na wernisae monumentalnych,
marynistycznych obrazw, sawicych Polsk morsk i polskoci Pomorza.
Otwarcia tej galerii, w dniu 29 czerwca 34 roku, tj. w wito Morza dokona
wczesny wojewoda pomorski Kirtiklis, w asycie Komisarza Rzdu Franciszka
Sokoa, a uroczyste powicenie celebrowa biskup chemiski Stanisaw Okoniewski.
62
Niestety, cakowity brak zainteresowania wczesnej spoecznoci galeri, zmusi

Mariana Mokw do wydzierawienia caego obiektu wczesnemu wacicielowi kina
Morskie Oko, Stefanowi Szmidtowi, ktry po kilkumiesicznej adaptacji otworzy
w nim, we wrzeniu 1936 roku, jedno z najlepszych w Polsce kin pod nazw Lido.
I tu musz sprostowa twierdzenie, e w wczesnych kinach w Gdyni mona byo
skosztowa lodw, rozkoszujc si woni ekskluzywnych perfum, rozpylanych przez
najty do tego personel. Po pierwsze, by zakaz nie tylko sprzeday, ale i wchodzenia
do kina z lodami w rku. Po drugie, rzekome rozkoszowanie si rozpylanymi i
ekskluzywnymi perfumami to ju wielka przesada i tworzenie legendy. Latem, przy
penych salach panowa uciliwy zaduch i dlatego personel kina, a nie wynajty
personel, rozpyla w trakcie wywietlania filmu, specjalnymi rcznymi rozpylaczami,
wod len o zapachu drzew iglastych. Nie byy wic to adne perfumy tylko swego
rodzaju odwieenie powietrza, aby widzowie dotrwali do koca seansu..
Powracajc jeszcze do dziaalnoci kina Lido to pamitam, e w umowie
dzierawnej budynku byy dwa punkty zastrzeonych uprawnie dla Mariana
Mokwy, jako waciciela budynku, a mianowicie: na sali kinowej, po obydwu jej
duszych bokach bd stale eksponowane 44 monumentalne obrazy zwizane
z tematyk morsk. Jedna z sal na pierwszym pitrze o pow. okoo 50 m2 bdzie
naleaa wycznie do waciciela budynku, jako sala wystawowa dla maych obrazw
tj. akwareli, szkicw i rysunkw.
Ta niezwyka symbioza kinematografii i unikatowych, marynistycznych
dzie Mariana Mokwy, bya szczeglnym i niezwykle pozytywnym wydarzeniem
kulturalnym w przedwojennej Gdyni. Niestety, te wszystkie dziea zostay przez
Niemcw, we wrzeniu 1939 roku spalone na stosie uoonym przed frontem kina
Lido.
Zanim nastpia wojna, codziennie po rozpoczciu ostatniego seansu do kin
wkraczali poborcy podatkowi, pobierajc z sumy sprzedanych w tym dniu biletw
35% uzyskanej wartoci, na poczet podatku dochodowego. Jeli dane kino wywietlio
w poprzednim okresie rozliczeniowym 10% filmw polskiej produkcji, to te w takiej
wysokoci bya ulga podatkowa. Oznaczao to, e podatek wynosi 25% uzyskanego
przychodu.
Obliczenie podatku byo bardzo proste, bowiem bilety sprzedawane w
odnonych kinach posiaday biece numery z piecztk Komisariatu Rzdu, a ich
wydawanie (rolki po 500 lub 1000 biletw) byy cile ewidencjonowane przez
Wydzia Finansowy. Do kin Morskie Oko i Lido przychodzi kadego dnia, po
godz. 21.00 jako poborca podatkowy, sam kierownik tego Wydziau p. Michalski,
zamordowany jesieni 1939 roku przez hitlerowcw w Pianicy.
Problem otrzymania ulgi podatkowej nie miao nigdy kino Polonia, poniewa
jego waciciele byli nastawieni prawie wycznie na wywietlanie filmw polskiej
63
Aleksander Pawelec
produkcji. W tym kinie zosta ustanowiony jesieni 1937 roku swoisty rekord dugoci
utrzymywania si na ekranie, przy cigle penej widowni i ponad trzy miesice filmu
Znachor. W rok pniej, premiera drugiej czci Znachora Profesor Wilczur
utrzymywaa si na ekranie zaledwie przez niespena trzy tygodnie. Swj rekord,
ale troch mniejszy, miao take jesieni 1937 r. kino Lido poprzez wywietlanie
kolorowego filmu animowanego Krlewna nieka i siedmiu krasnoludkw Walta
Disneya, w polskiej wersji jzykowej. Film ten, utrzymywa si na ekranie przez
ponad dwa miesice i zawsze mia pen widowni.
W 1937 r. Brunon Zieliski po likwidacji kina Czarodziejka wybudowa
kilkadziesit metrw przed Polsk Riwier (obecnie parking przed muzeum) i okoo
150 m z drugiej strony od kina Morskie Oko pawilon, w ktrym w sezonie letnim
dziaaa restauracjo kawiarnia, zamieniana w okresie jesienno zimowym na kino
Bodega.
W listopadzie 1938 roku okoo godz. 19.00 Bodega stana w ogniu. Podobno
nastpi samozapon tamy filmowej podczas projekcji filmu. Nie byo ofiar ani wrd
personelu, ani wrd widzw, ktrych byo podobno zaledwie kilkunastu. Za to poar
by wyjtkowo niezwyky, bowiem nie byo wida pomieni tylko tumany wysoko
unoszcych si iskier. Jak si pniej okazao to przyczyny poaru byy nastpujce:
Wybudowany pawilon wprawdzie bardzo okazay i potocznie nazywany szklanym
paacykiem by bardzo lekkiej konstrukcji, nadajcej si raczej wycznie do
sezonu letniego. Waciciel pawilonu, przygotowujc go do dziaalnoci kina w
okresie jesienno zimowym, wpad na pomys jego ocieplenia poprzez oboenie
olbrzymich szklanych okiennych witryn kilkunastocentymetrow warstw trocin,
ktrych kilkanacie ton sprowadzi z okolicznych tartakw. Taka warstwa ubitych
trocin pomidzy przyoonymi od zewntrz duymi patami dykty a okiennymi
taflami szyb miaa chroni sal kina przed mrozem. Paliy si wic te trociny bez
pomieni, za iskry roznosi wiatr. Cay pawilon kina wraz z wyposaeniem spon
doszcztnie.
Ju na pocztku 1938 roku miasto obiega wiadomo o projekcie powstania
przy ul. witojaskiej, najwikszego i przez to najbardziej konkurencyjnego kina w
Gdyni. Waciciele kin Morskie Oko, Lido i Polonia, a take ich personel byli
peni obaw o swoj dalsz egzystencj. Cao projektu i wszelkich przygotowa do
jego otwarcia byy trzymane w wielkiej tajemnicy. Wiadomo byo tylko, e miao
by bardzo due na okoo 1000 miejsc, a take bardzo nowoczesne i niezwykle
ekskluzywne kino.
Prace adaptacyjne, ktre trway kilka miesicy, zostay zakoczone we wrzeniu
1938 roku. Powoana na pocztku padziernika komisja zoona z ekspertw
rzeczoznawcw z dziedziny budownictwa, kinematografii i stray poarnej, po
dokadnym przeprowadzeniu wszelkich technicznych bada i prbnym seansie nie
64
dopucia nowego kina do eksploatacji. Usuwanie stwierdzonych usterek trwao

dugo i zbiego si z moim odejciem do suby wojskowej.
Na zakoczenie musz jeszcze doda, e w drugiej poowie lat trzydziestych
Gdynia bya ju typowo miastem portowym, w ktrym kwito ycie nie tylko we
wspomnianych kinach, ale take w licznych lokalach i barach, usytuowanych w
centrum miasta i w ulicach pooonych najbliej basenw portowych. Z nocnych
lokali pozostay w mojej pamici takie jak: Mascotte (najbardziej ekskluzywny) przy
ul. wirki i Wigury, Alhambra (take ekskluzywna) przy ul. 10 Lutego, Europa
przy rogu ul. 10 Lutego i ul. Abrahama (powojenny Inter Klub), Oaza, Polonia i
Fenix przy ul. witojaskiej, Cafe Club przy Placu Kaszubskim i As przy ul.
Portowej, Dwr Kaszubski potocznie zwany Grzegorzem przy ul. Starowiejskiej,
George przy ul. Zgoda rg 3 Maja i Bagatela przy ul. lskiej.
W lokalach tych gray orkiestry (przewanie kwartety), w ktrych nie byo
instrumentw perkusyjnych. Ponadto w kadym z tych lokali urzdzano, przewanie
o pnocy, wystpy grup baletowych. Zatrudniane byy take fordanserki do
zabawiania, co bardziej zasobnych goci.
Byy te bardzo liczne rozrywkowe bary, w ktrych dominowali akordeonici.
W barach tych trwao dalsze nocne ycie z udziaem licznych panienek i nierzadko
zagranicznego towarzystwa. Gwn lokalizacj barw byy nastpujce ulice:
Portowa, w. Piotra, eromskiego, Plac Kaszubski, Starowiejska, Abrahama,
witojaska i 10 Lutego.
Niemiao musz wic stwierdzi, e wspczesna Gdynia jako miasto portowe,
diametralnie rni si, i to pod kadym wzgldem, od tej Gdyni z lat trzydziestych
ub. wieku. I nie jest to stwierdzenie pynce jedynie z mojej tsknoty za latami
modzieczymi, ale obiektywna prawda, wyraana w niektrych dyskusjach, jak
choby w tej, i obecnie np. na ul. witojaskiej ycie zamiera po zachodzie soca.
65
66
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Grzegorz Piwnicki
Bohaterski dowdca obrony Gdyni

w 1939 roku - pk Stanisaw Dbek
Gdynia jest miastem bardzo modym, ale w tak krtkim czasie (kilkadziesit lat od
uzyskania praw miejskich) zyskaa sobie miano polskiego okna na wiat, jest mitem
polskiego dwudziestolecia midzywojennego, jako miasto z morza i marze, miejsce
najwikszego polskiego sukcesu gospodarczego zmaterializowanego przez budow
portu morskiego. Warto pamita jeszcze o heroicznej obronie miasta w 1939 r.,
gdzie przez 19 dni bezprzykadnie bya broniona przez swoich obrocw. Na pami i
szacunek zasuy sobie obok budowniczych portu i miasta in. in. Tadeusza Wendy
i Eugeniusza Kwiatkowskiego, dowdca obrony miasta pk Stanisaw Dbek, ktry
w tym miecie pozosta na stae poleg w jego obronie i spoczywa na cmentarzu
wojskowym w Redowie wrd swoich onierzy.
Stanisaw Dbek urodzi si 28 marca 1892 r. w Nisku nad Sanem na
Rzeszowszczynie (obecnie woj. podkarpackie), na terenie wczesnego zaboru
austriackiego. By jednym z 6 dzieci Rozalii (z Powskich) i Szczepana Dbkw1.
Rodzina Dbkw posiadaa 4-hektarowe gospodarstwo rolne w Dbkowie, pooone
w odlegoci okoo 3 km od Lubaczowa, dokd rodzice Stanisawa przenieli si
z Niska w 1900 r. W dziecistwie o jego wychowanie troszczya si matka, a duy
wpyw wywar na dziadek Franciszek Powski leniczy w dobrach Kinskich, byy
powstaniec z 1863 r.
Ukoczy najpierw 6-klasow szko ludow w Lubaczowie. Zapamitano go
tam jako ucznia upartego w zdobywaniu wiedzy oraz rozwanego i dokadnego w
wykonywaniu swoich obowizkw. Wedug innej opinii pochodzcej z tego okresu
by on dokadny i skrupulatny, dba o swoj reputacj oraz przejawia predyspozycje
przywdcze. Nastpnie dwa lata chodzi do szkoy wydziaowej we Lwowie, a w
1908 r. zda egzamin wstpny i rozpocz nauk w Seminarium Nauczycielskim w
Sokalu, ktre ukoczy zdobyciem matury w 1913 r. i dyplomem nauczyciela szkl
powszechnych. Rozpoczynajc prac zawodow w Bbrce pod Lwowem, zacz
rwnie studia jako wolny suchacz Wydziau Prawa Lwowskiego Uniwersytetu
Jana Kazimierza i jednoczenie przygotowywa si do egzaminu maturalnego
Cieszy si duym szacunkiem rodowiska jako dobry gospodarz i wjt gminy. Prawdopodobnie
pochodzi ze szlachty zagrodowej piecztujcej si herbem Lubicz.
1
67
Grzegorz Piwnicki
z zakresu szkoy oglnoksztaccej. Matur oglnoksztacc zda w Pastwowym

Gimnazjum Realnym we Lwowie, a nastpnie zosta studentem prawa Uniwersytetu,
rezygnujc z pracy zawodowej. Od 1911 r. by czonkiem Sokoa stowarzyszenia
gimnastycznego o charakterze patriotyczno-niepodlegociowym oraz Zarzewia
organizacji modzieowej, ktrej zasadniczym celem byo wychowanie ideowe oraz
szkolenie wojskowe modziey i krzewienie idei walki o niepodlego Polski.
Po wybuchu I wojny wiatowej zosta powoany do wojska austriackiego jako
jednoroczny ochotnik 34 Puku Obrony Krajowej w Jarosawiu. W grudnia 1914
r. z czoow lokat ukoczy dwumiesiczn austriack szko oficerw rezerwy w
Baring, do ktrej wstpi na wasn prob. Po jej ukoczeniu odbywa praktyk w
swoim macierzystym puku, awansujc do podporucznika. Nastpnie w walkach na
froncie w Karpatach wyrni si sposobem dowodzenia, ale zosta ciko ranny
i grozia mu amputacja nogi. Po wyleczeniu skierowany zosta na front woski, w
skadzie batalionu marszowego 90. Puku Piechoty walczy tam pod Caporetto i nad
rzek Piwa. W armii austriackiej suy do 31 padziernika 1918 r. Zosta odznaczony
licznymi austriackimi odznaczeniami bojowymi (z elazn Koron wcznie).
W stopniu porucznika przywiz z frontu woskiego do kraju kompani piechoty
zoon z onierzy Polakw z uzbrojeniem i sprztem. Za ten okres oceniono go
pniej jako dobrego onierza i wiernego przyjaciela2.
W listopadzie 1918 r. w stopniu porucznika zostaje zawodowym oficerem
Wojska Polskiego. Zamierza by lotnikiem, ale uniemoliwiy to skutki wojennych
obrae. W grudniu 1918 r. z wasnej inicjatywy skutecznie organizowa obron
Lubaczowa i okolic przed nacjonalistami ukraiskimi kierowanymi przez Niemca
Kleya, dlatego chopi przemianowali jego rodzinn wie z Felsendorf na Dbkw.
W latach 1919 1921 peni sub wojskow na stanowisku dowdcy kompanii i
batalionu w 14. Puku Piechoty we Wocawku. Z tym pukiem w stopniu kapitana
bra udzia w wojnie polsko-radzieckiej. Ujawniy si wtedy wrodzone zdolnoci
taktyczne Dbka, ktre pozytywnie wpyny na wykonywanie zada bojowych. By
dowdc wyrniajcym si i niezawodnym. Bez wzgldu na rodzaj dziaa bojowych
wzorowo wypenia otrzymane zadania. Nie mia towarzyskiego usposobienia, by
nieufny, jakby dlatego, e niegdy go zawiedziono. W 1920 r. w wyniku weryfikacji
kpt. Dbkowi przyznano stopie majora. Nastpnie dowodzi batalionem w 8.
Puku Piechoty Legionw w Lublinie, nalecym do zamojskiej 3. Dywizji Piechoty
Legionw gen. dyw. Wadysawa Bortnowskiego.
W 1924 r. zawar zwizek maeski z Iren Polaczek i z tego maestwa w
1925 r. urodzia si Dbkom crka Teresa3. 15 lipca 1924 r. zosta mianowany
podpukownikiem. Od 1925 r. by dowdc batalionu, a w latach 1927 1928 zastpc
dowdcy puku w 7 Puku Piechoty Legionw w Chemie Lubelskim, nalecym do
tej samej co 8 Puk 3 Dywizji Piechoty.
2
Encyklopedia wojskowoci polskiej, Wiedza Obronna 1983, nr 3, s. 55; Encyklopedia wojskowa.
Dowdcy i ich armie. Historia wojen i bitew. Technika wojskowa, pod red. A. Zrupy, Warszawa 2007,
s. 178 179.
3
Crka pk. Stanisawa Dbka, bya prof. dr. hab. slawistyki na Uniwersytecie Warszawskim.
68
Bohaterski dowdca Gdyni w 1939 roku - pk Stanisaw Dbek
Jego krpa, przysadzista sylwetka dobrze bya znana w chemskim garnizonie.

Mia tam opini bezkompromisowego subisty. Wobec podwadnych i wobec siebie
by bardzo wymagajcy. W stosunkach subowych by bezporedni, rubaszny
i nie lubi owija sprawy w bawen. By stanowczy w swoich postanowieniach, a
u podwadnych wzbudza szacunek przemieszany z pewn doz obawy. Spotka
si tam z niechtnym i nieyczliwym stosunkiem rodowiska byych legionistw
i to spowodowao, e z zadowoleniem przyj wiadomo o przeniesieniu go do
pionu szkolnictwa wojskowego. Odya w nim wwczas pasja nauczycielska. W
1928 r. zosta komendantem rocznego kursu dla podchorych rezerwy piechoty
w Tomaszowie Mazowieckim, a od 1929 r. uruchomi sta Szko Podchorych
Rezerwy w Zambrowie z trzech odrbnie istniejcych batalionw szkolnych
(w Zaleszczykach, ukowie i Tomaszowie Mazowieckim). Woy wiele wysiku
w organizacj i metodyk szkolenia, tym bardziej, e pierwszy rocznik szkoy w
Zambrowie tworzyli absolwenci szk wyszych. Jego przeniesienie wywoao w
puku wicej zdziwienia ni alu. Widziano w nim raczej przyszego dowdc puku
ni wychowawc podchorych rezerwy. alu w zwizku z jego odejciem prawie nie
byo, poniewa podwadni przewanie nie lubi przeoonych obdarzonych zbyt siln
rk. Jego egzamin na stanowisku wychowawcy oficerw wypad dobrze. wiadczy o
tym chociaby fakt, e po dwch latach, w poowie lipca 1930 r., wrci do swego 7
Puku na stanowisko dowdcy puku.
Piszc o pracy Dbka jako komendanta Szkoy Podchorych Rezerwy Piechoty,
ppk Antoni Sikorski stwierdza, e spala si on wprost w pracy. Nie zaniedba
adnej dziedziny dziaalnoci Szkoy, wprzgajc do pracy wszystko i wszystkich. By
onierzem twardym i bezwzgldnym, ale nie mniej twarde i bezwzgldne byy jego
zasady yciowe, szczeglnie wtedy, gdy w gr wchodziy praca, obowizek i suba
dla Polski. Dawni jego podchorowie oceniaj, e robot swoj wykona wzorowo.
Od tego czasu Dbek by znany w rodowisku wojskowym jego dobr opini
ksztatowali byli wychowankowie. Podobnie jak on, wikszo jego wychowankw
te na pierwszym miejscu stawiao dyscyplin, odpowiedzialno i sub. Napisa
wiele prac z zakresu taktyki, a jego podrcznik taktyki zosta wprowadzony do uytku
przez Ministerstwo Spraw Wojskowych w 1929 r.
Ptora roku po powrocie do swojego puku, 1 stycznia 1932 r., otrzyma awans
na stopie pukownika. By wtedy osob bardzo dobrze znan w garnizonie Chem
Lubelski, gdzie stacjonowao kilka jednostek wojskowych. Komendantem garnizonu
by, jako najstarszy z dowdcw jednostek, dowdca 2 Grupy Artylerii, pk Dbek
czsto go zastpowa w penieniu tej funkcji. Doszo tam do zatargu Dbka z dowdc
dywizji gen. Wadysawem Bortnowskim, byym oficerem I Brygady Legionw,
pniejszym inspektorem Armii w Toruniu, w zwizku z rozgrywkami personalnymi
midzy legionistami a tymi, ktrzy nie suyli w Legionach. Po wielu przykrociach
zosta wwczas odsunity od dowodzenia 7 Pukiem Piechoty. Przy pomocy
ony, skutkiem interwencji u marsz. Jzefa Pisudskiego, zosta przywrcony do
dowodzenia swoim pukiem. Na jego prob jednake przeniesiono go do Zoczowa,
69
Grzegorz Piwnicki
gdzie a do przybycia na wybrzee dowodzi 52 Pukiem w tarnopolskiej 12 Dywizji

Piechoty.
Wacaw Tym, ktry wraz z pk. Dbkiem suy w garnizonie Chem Lubelski
i czsto spotyka si z nim subowo, na podstawie osobistego udziau w dwch
wiczeniach, podczas ktrych praktyczny egzamin z zakresu opanowania sztuki
dowodzenia na szczeblu taktycznym na polu walki zdawa pk Dbek, stwierdza, e
zagadnienia te pozna on lepiej ni niejeden oficer dyplomowany. Dobra orientacja
w tych sprawach bya wynikiem studiowania obowizujcych regulaminw oraz
artykuw w prasie fachowej i podrcznikw. Praktyczne umiejtnoci i niezbdne
dowiadczenie zdobywa w czasie wicze4. Zblia si jednak inny, trudniejszy
egzamin. LOW zostaa wyodrbniona w dniach 1 0 1 2 lipca 1939 r. w wyniku
reorganizacji istniejcego od 1933 r. Dowdztwa Obrony Wybrzea Morskiego,
ktremu wwczas podporzdkowano cao si ldowych na Obszarze Nadmorskim,
cznie z zaog Helu i niniejszymi jednostkami floty.
Dowdztwu LOW podlegay oddziay piechoty, saperw, cznoci i artylerii
w Gdyni i na Obszarze Nadmorskim, to znaczy na terenie dawnych powiatw
kartuskiego i morskiego. Natomiast 1 Morski Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej,
trzy kompanie ckm przeciwlotniczych, bateria typu Canet i morska kompania
reflektorw przeszy pod rozkazy dowdcy LOW w pierwszych dniach wojny. W
toku dziaa bojowych powstay dalsze oddziay stworzone z nadwyek marynarzy i
onierzy oraz sformowane z ochotnikw cywilnych.
23 lipca 1939 r. na dowdc zorganizowanej w 1938 r. Morskiej Brygady Obrony
Narodowej (MBON) i penicego obowizki dowdcy LOW zamiast pka Jzefa
Sas-Hoszowskiego, przeniesionego na stanowisko dowdcy Warszawskiej Brygady
Obrony Narodowej, zosta mianowany, wezwany telegraficznie w tym celu z urlopu
zdrowotnego w Krynicy, pk Dbek. Prawdopodobnie zabiega o to gen. dyw.
Wadysaw Bortnowski.
Zawdzicza to swojej pracowitoci, twrczej inwencji, wybitnym zdolnociom
dowdczym, dowiadczeniu wojskowemu, a nawet swej odwadze cywilnej. Cechy te
byy zreszt nieodzowne w wyjtkowej sytuacji, w jakiej nowy dowdca LOW mia
realizowa postawione mu zadania. Wkrtce po nim przybya na wybrzee jego ona
Irena i Dbkowie stali si mieszkacami Gdyni. Zamieszkali przy ul. witojaskiej,
nad magazynem z konfekcj. ona przebywaa z nim tylko do czasu ewakuacji rodzin
wojskowych z Gdyni.
Pk Dbek w rzeczywistoci dowodzi LOW, a MBON przekaza swemu zastpcy
ppk. Stanisawowi Brodowskiemu.
Sytuacja, w jakiej znalaz si pk Dbek na Wybrzeu, bya dla niego bardzo
kopotliwa. Nominacja na dowdc LOW bya naga, nowe byy warunki, w jakich mia
dziaa, Wybrzea nie zna, w zasadzie nie zna rwnie swoich wsppracownikw.
4
W. Tym, Fragmenty wspomnie oficera operacyjnego Ldowej Obrony Wybrzea, [w:] Gdynia
1939. Relacje uczestnikw walk ldowych, wstp, wybr, komentarze, W. Tym, A. Rzepniewski, Gdask
1979, s. 124.
70
Przede wszystkim napite stosunki midzynarodowe czyniy nieuchronnym

wybuch wojny. Czu wic na sobie odpowiedzialno za jej niewtpliwy wynik na
powierzonym sobie odcinku. Jedyn pociech byo to, e nie on jest odpowiedzialny
za stan przygotowa obronnych, jaki zasta na wybrzeu, a stan ten musia budzi
due zaniepokojenie, poniewa:
- oddziay i pododdziay, ktrymi mia dowodzi, byy dopiero formowane,
brakowao dla nich dobrej i w dostatecznej iloci broni, wyposaenia i zaopatrzenia,
nie byo te moliwoci uzupenienia brakw,
- zadania postawione LOW przerastay jej moliwoci,
- panowa w podlegych jednostkach chaos organizacyjny, a dowdztwo, na
ktrego czele sta pukownik, jeszcze znajdowao si w stadium organizacyjnym,
- jego bezporedni zwierzchnik kadm. Jzef Unrug uwiadomi go, e pomocy
znikd nie otrzyma i musi sobie sam poradzi,
- do tego wszystkiego inspektor Armii w Toruniu przekaza mu yczenie
Naczelnego Wodza, aby Gdyni i Kpy Oksywskiej broni a do ostatecznoci.
Wynik walk w rejonie Gdyni by ju przesdzony w pierwszych dniach. Wybrzee
bowiem zostao odcite od reszty kraju w drugim dniu wojny. Obrona Wybrzea,
poza doranym celem wizania si nieprzyjaciela, miaa wic demonstrowa wol
utrzymania dostpu do morza.
Szczupo si LOW nie pozwalaa na utworzenie zwartego systemu obrony
obejmujcego rejon Gdynia Wejherowo Hel, uniemoliwiajcego jednoczenie
obron praw Polski w Wolnym Miecie Gdasku. Ta trudna sytuacja Polski w wyniku
tego, e w poprzednich latach przygotowania obronne na Wybrzeu koncentroway
si gwnie na rozbudowie si marynarki wojennej i jej baz.
Na kilka dni przed wybuchem wojny, 24 sierpnia, po rozpoczciu mobilizacji
alarmowej dla jednostek Obszaru Nadmorskiego oddziay piechoty podporzdkowane
dowdcy LOW zajy wczeniej przygotowane pozycje na przedpolach Gdyni.
Cigny si one szerokim ukiem od jeziora arnowieckiego na pnocy, przez
Wejherowo, Koleczkowo, Wiczlino, Chwarzno do Wielkiego Kacka i Redowa na
poudniu. W okolicy Kartuz znajdowa si wysunity IV Batalion Obrony Narodowej,
na Kpie Oksywskiej zerodkowano niektre oddziay jako odwd dowdcy LOW.
Oglnym zadaniem LOW byo jak najdusze powstrzymywanie nieprzyjaciela na
linii Wejherowo Reda Oksywie oraz obrona miasta i portu Gdynia od poudnia w
celu uniemoliwienia wykonania zada przez flot bazujc w porcie Hel. Najbliszy
oddzia Armii Pomorze znajdowa si w Kocierzynie.
Trudno wic dziwi si, e Dbek mg uwaa swj awans nie za przypadek, lecz
za konieczno poniesienia konsekwencji nieprzygotowania tego rejonu do obrony od
strony ldu. Znalaz si w sytuacji podobnej do tej z 1918 r., kiedy broni Lubaczowa
i okolic. Tylko e wtedy jego przeciwnik znajdowa si w podobnym pooeniu,
improwizowa, dziaa z dnia na dzie, w miar si i rodkw, ktre posiada.
Na Wybrzeu w 1939 r. byo inaczej: LOW znalaza si w obliczu przewaajcych
si nieprzyjaciela, ktry dugo przygotowywa si do agresji. Pk Dbek mg
71
Grzegorz Piwnicki
przeciwstawi mu siy niedue i w wikszoci improwizowane. Caymi dniami jedzi

po terenie, na miejscu omawiajc z wyznaczonymi dowdcami odcinkw zadania i
sposb ich wykonania. Jako twardy dowdca i onierz z charakterem, najpewniej
ju w sierpniu postanowi walczy do ostatecznoci w warunkach, jakie na Wybrzeu
istniay, i wtedy zadecydowa o swoim tragicznym kocu. T wiadom, podjt
przed wybuchem wojny decyzj wpaja podlegym oddziaom i z waciw mu
stanowczoci realizowa5.
Nie wszyscy, z ktrymi spotka si na Wybrzeu, byli mu nie znani. Inspektor
Armii w Toruniu gen. dyw. Wadysaw Bortnowski by jego przeoonym w 3
Dywizji Piechoty Legionw. Dowodzcego od 1937 r. 2 Morskim Pukiem Strzelcw
ppka Ignacego Szpunara zna jeszcze z armii austriackiej. Bdcy na stanowisku
dowdcy 1 Morskiego Puku Strzelcw ppk Kazimierz Pruszkowski by niegdy
dowdc batalionu i kwatermistrzem w 7 Puku Piechoty Legionw. Swego oficera
operacyjnego kpt. dypl. Wacawa Tyma rwnie pozna w czasie swej wczeniejszej
suby. W Gdyni spotka si te z komisarzem Rzdu na to miasto mgr. Franciszkiem
Sokoem, ktrego zna jeszcze z czasw I wojny wiatowej.
Niezwykle rozwinity zmys organizacyjny, niebywaa osobista energia,
pracowito oraz pomoc najbliszych wsppracownikw: ppka Mariana
Soodkowskiego szefa sztabu LOW oraz zastpcy szefa sztabu mjra Jzefa
Szewiskiego, oficera operacyjnego sztabu kpt. dypl. Wacawa Tyma, kwatermistrza
kpt. mar. Jzefa Szolca-Nartowskiego sprawiy, e pk Dbek dobrze rozwizywa
skomplikowane problemy dowodzenia. Pozwolio to wydatnie zwikszy siy LOW
z 5 do 15 tys. onierzy, zwikszy liczb pododdziaw oraz wykona sporo robt
przy budowie umocnie. Wybuch wojny nie zaskoczy Dbka. 1 wrzenia 1939 r.
wszystkie podlegajce mu oddziay znalazy si na wysunitych pozycjach i na Kpie
Oksywskiej. Od 2 sierpnia jego sztab pracowa gorczkowo i bez wytchnienia po 20
godzin na dob, pk Dbek take angaowa si w prace nie tylko organizacyjne, ale
te typowo sztabowe.
Zgodnie z rozkazem generalnego inspektora si zbrojnych z 30 lipca 1939 r.
zostay postawione nastpujce zadania dotyczce Ldowej Obrony Wybrzea:
- broni Helu jako zasadniczej bazy marynarki wojennej,
- broni rejonu Gdyni w tej sposb, by:
- nie dopuci do zaskoczenia,
- uniemoliwi mobilizacj floty i przesunicie wyposaenia znajdujcego si w
Gdyni na Helu,
- jak najduej uniemoliwi nieprzyjacielowi swobodne korzystanie z szosy
i linii kolejowej Wejherowo Gdynia oraz nie dopuci do umieszczenia artylerii
dalekononej w rejonie Oksywia dla ostrzeliwania Helu,
- na pozostaej czci przedpola, czynic zniszczenia, utrudni nieprzyjacielowi
przesuwanie si6.
5
G. Piwnicki, B. Zalewski, Tradycje bojowe i dzieje morskich pukw strzelcw. 1 Wejherowskiego i 2
Gdyskiego 1920 2000, s. 317 i n.
6
Polskie Siy Zbrojne w drugiej wojnie wiatowej, t. I, Kampania wrzeniowa 1939 r., s. 74.
72
Wojsko niemieckie na Wybrzeu miao trzykrotn przewag w sile ywej,

czterokrotn w broni maszynowej, dziewiciokrotn w artylerii oraz absolutn w
lotnictwie i okrtach.
Jednostki pka Dbka miay utrzyma przedpole odlegych o 30 km od byej
zachodniej granicy Gdyni i Kpy Oksywskiej 3 dni, a sam Kp Oksywsk 7
dni. Jak wiadomo, obrocy Gdyni utrzymali si na przedpolu 12 dni i 7 dni na Kpie
Oksywskiej. Stylowi obrony Gdyni niewiele mona zarzuci. W cigu 7 pierwszych
dni walk LOW stoczya ogem 31 walk, z tego 26 siami poniej batalionu, 3
siami batalionu, 2 siami powyej batalionu. Dziki nim obrona trwaa dwukrotnie
duej, ni przewidywano. Charakteryzoway j dwie wsplne cechy: uporczywe
utrzymywanie stanowisk i aktywno w odbijaniu utraconego terenu.
Od 8 do 13 wrzenia stoczono 55 walk, z czego: w 1 walczy puk przeciwko
pukowi, w 9 batalion przeciwko pukowi, w 16 batalion przeciw batalionowi,
w 4 kompania przeciw pukowi, w 22 kompania przeciw batalionowi, 1 stoczya
kompania przeciw kompanii i 2 pluton przeciw batalionowi.
Jak z tego wynika, od 1 do 13 wrzenia 86 stoczonymi walkami powstrzymano
napr przewaajcych si przeciwnika na Kp Oksywsk, z tym e w 44 wypadkach
walczono z liczebn i materialn przewag niemieck, a w pozostaych z materialn
przewag.
Pomidzy 14 a 19 wrzenia 29 walk, z tego 14 razy walczy batalion przeciw
pukowi, 10 razy batalion przeciw batalionowi, raz kompania przeciw batalionowi i
raz pluton dowdztwa przeciw przewadze. Pamita te naley o 6-dniowym trwaniu
w ogniu z powietrza, okrtw i artylerii ldowej. Pod dowdztwem pka Dbka LOW
w okresie od 1 do 19 wrzenia 1939 r. stoczya cznie ponad 110 walk, czego nie
dokonaa adna z polskich dywizji walczcych we wrzeniu 1939 r.
Od rana 19 wrzenia Dbek usiowa jeszcze dowodzi resztkami walczcych
oddziaw. czno ju nie dziaaa nie mia jej kto naprawi. Wolny od Niemcw
nadmorski odcinek Kpy Oksywskiej by stale bombardowany z ldu, powietrza i
morza. cznicy wysani do oddziaw nie wracali. Gdy okoo poudnia stao si jasne,
e s to ostatnie chwile obrony, pk Dbek zoy kadm. Urungowi ostatni meldunek.
Oficerom swego sztabu powiedzia, e skoczya si ich rola dowdcw, ale pozostali
jeszcze onierzami i bd walczy jako ostatni oddzia LOW. Okoo godziny 14:00
ten ostatni oddzia LOW, skadajcy si z 15 oficerw i 6 strzelcw, pukownik
osobicie wyprowadzi na stanowiska ogniowe pooone na pnocnym stoku jaru
przed budynkiem dowdztwa. Osobicie prowadzi ogie ckm. Kilkanacie minut
przed godzin 17:00, cakowicie bezsilny wobec przewagi przeciwnika, lekko ranny
odamkiem pocisku z modzierza pk Dbek przywoa ppka Szpunara i poleci mu,
aby po jego mierci zakoczy walk, przekaza mu te poegnanie dla ony i crki.
Kilka minut po odejciu Szpunara strzaem z pistoletu pozbawi si ycia. O godzinie
17.45 dnia 19 wrzenia ostatni oddzia LOW zakoczy walk.
73
Grzegorz Piwnicki
By nieubaganym wykonawc rozkazw, realizowa je konsekwentnie i wprost

zmusza do tego swoich podwadnych. Nie dzielc si z nikim pogldami o celowoci
tych rozkazw, wypenia je cile tak jak zostay sformuowane. Jeeli w pierwszym
etapie mia powstrzymywa nieprzyjaciela, ale nie da si zniszczy na przedpolu,
to tak wanie dziaa, wygrywajc czas, ale nie pozwalajc na wykrwawienie si
oddziaw, nawet jeli niektre z nich znajdoway pomylne warunki dla uporczywej
walki. Gdy polecono utrzymanie Kpy Oksywskiej do ostatecznoci wtedy po
odwrocie na ni, w warunkach duo ciszych ni poprzednio, walczy siedem dugich
dni na nieduej i prawie odkrytej powierzchni z elazn konsekwencj, wydobywajc
z podwadnych kracowy wysiek, ale rwnie dba o nich w miar posiadanych
moliwoci.
Jeeli podczas walk na przedpolu Dbek dziaa gwnie jako organizator
jednostek wojskowych i taktyk, to po odwrocie na Kp spord jego wszystkich
wirw uwidocznia si szczeglnie energia i elazna wola.
Wrd autorw relacji z obrony Wybrzea, ani wrd historykw zajmujcych
si t problematyk nie ma nikogo, kto mgby zaryzykowa stwierdzenie, e bez
twardej i wymagajcej postawy pukownika, bez jego elaznej woli mogyby te walki
trwa do 19 wrzenia.
Nawet ten samobjczy strza pukownika by logicznym i konkretnym
nastpstwem jego caej dziaalnoci i wyraa jego oniersk wielko. Bo jeeli w
cigu 19 dni obrony wymaga od swych podwadnych wszystkiego, jeeli tak wielu z
nich zapacio yciem, to pukownik gdy ju zakoczy wykonywanie powierzonych
mu zada, zakoczy swe ycie dajc z siebie nie mniej ni wymaga od podwadnych.
W wojnie obronnej Polski 1939 r. brao udzia wielu dowdcw wszystkich
szczebli. Byo wrd nich wielu takich co zdali ten ciki egzamin, takich co duo
dali z siebie i wiele wydobyli ze swoich podwadnych. Mogli oni spokojnie czeka
na osd historii, poniewa ani ich podwadni ani historycy nie mieli podstaw, aby
wymaga od nich wicej. Wrd tych dowdcw szczeglne miejsce zajmuje pk
Dbek. Los go nie oszczdza przez cae ycie, nic mu nie uatwiao kariery wojskowej,
wszystko musia zdobywa sam duym wysikiem, nie oszczdzono mu zawodu ani
goryczy. Podczas wielkiej prby okaza si czowiekiem duo wikszego formatu
ni jego nieufni zwierzchnicy, wyrniajcym si taktykiem, oficerem dowdc z
prawdziwego zdarzenia i czowiekiem wielkiego charakteru.
Duo silniej ni jego podwadni odczuwa presj psychicznego i fizycznego
napicia w kocowym okresie walk. Obciaa go odpowiedzialno za wynik walki i
losy tysicy onierzy. Oprcz tego myl zwizania osobistego losu z wynikiem walk
nie bya odruchem ostatniej chwili. Zacza ona kiekowa, gdy w lipcu 1939 roku
zorientowa si w pooeniu Wybrzea.
Pukownik Dbek na Wybrzeu przebywa 59 dni, z tego 40 dni pracowa
74
nad wzmocnieniem oddanych mu pozycji, a 19 walczy na ich czele. Cika praca

zaowocowaa potrojeniem si, ale nie zdoaa odrobi wieloletnich zaniedba. Jakie
skutki miaa wiadomo, e jego onierze nie rozporzdzaj dostateczn iloci
odpowiedniej jakoci uzbrojenia w porwnaniu z nieprzyjacielem, ale te nawet w
stosunku do wasnej armii. e s bezsilni wobec artylerii i lotnictwa wroga, e ich
dowdca z braku rodkw cznoci i transportu nie moe odpowiednio wpywa
na przebieg walk, ktre miay szanse powodzenia. Braki te jego onierze musieli
nadrabia samozaparciem, wytrwaoci i mstwem, czego pukownik suy im
przykadem.
Postaw moraln i stan ducha pukownika Dbka oceni upowaniony do tego
dugoletni osobist znajomoci pukownika, czstymi spotkaniami w czasie obrony
wybrzea, znajomoci jego zarzdze i ocen a nawet myli komisarz Franciszek
Sok. Oceni go jako wzr onierza, obywatela i dowdcy. Stwierdzi, e bardzo
dobrze pozna problemy podwadnych i potrafi wczu si w ich pooenie. Bardzo
kocha swoj rodzin i by z ni mylami w ostatnich dniach ycia. Kocha Gdyni, nie
dopuci do zniszczenia miasta, wysoko ocenia wysiek jej obrocw oraz postaw
spoeczestwa. Rzeczywicie pokaza jak Polak walczy i umiera. Franciszek Sok
wyrazi przekonanie, e pami jego bdzie wieczna nie tylko w Gdyni. I tak jest
rzeczywicie. W miejscu gdzie zgin pukownik w Babich Doach, znajduje si gaz
z tablic pamitkow.
Spoeczestwo wybrzea uczcio pami swego bohatera nazywajc jego imieniem
ulice i szkoy. Jedna z najduszych ulic gdyskiego Oksywia nosi jego imi, trzy
szkoy podstawowe (w Gdasku, Gdyni i Lubaczowie), Liceum Oglnoksztacce na
Oksywiu oraz dwa hufce harcerskie (w odzi i Pruszczu Gdaskim).
Na wniosek Koa Oficerw Rezerwy przy PLO w Gdyni jego imi otrzyma statek
zbudowany w 1969 r. w gdyskiej stoczni im. Komuny Paryskiej, ktrego matk
chrzestn bya pani Irena Dbek, a w padzierniku 1983 r. imi jego otrzymaa
jednostka Marynarki Wojennej.
Pukownik Stanisaw Dbek zasuy na to, aby w ukochanej przez niego Gdyni
stan jego pomnik, aby pami o jego heroicznych czynach z 1939 r. bya wieczn.
75
76
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Kazimierz Makowski
Zniszczenia Gdyni w wyniku bombardowa,

ostrzau artyleryjskiego i walk
od pierwszego do ostatniego dnia II wojny wiatowej
Wstp
O tym, e Gdask w wyniku dziaa II wojny wiatowej zosta zniszczony i wkrtce po
wojnie odbudowany, powszechnie wiadomo, cho mao znane s czas i okolicznoci
tych zniszcze oraz koszty poniesione przy odbudowie. Natomiast fakt, i zniszczona
zostaa Gdynia - miasto, a szczeglnie port - jest na og mao znany, cho pamitaj
o tym mieszkacy, ktrzy przeyli wojn w Gdyni i po wojnie uczestniczyli w jej
odbudowie i zablinianiu ran wojennych. wiadkowie tych zniszcze i odbudowy yj
jeszcze, cho jest ich coraz mniej. Ponadto informacji na powyszy temat w rdach
pisanych jest mao i s one rozproszone w rnych materiaach archiwalnych. Na
prno je szuka w dokumentach niemieckich, gdy Niemcy nie mieli interesu,
by dokumentowa wydarzenia zwizane z polskim miastem, ale brak ich take w
rdach polskich, albowiem mymy po wojnie m.in. nie mieli zbyt wiele czasu na
spisywanie kroniki wydarze, bylimy bowiem zajci prac. Tu po wojnie powsta
jedynie dokadny opis zniszcze dokonanych w porcie i to w wyniku bombardowa
alianckich, wzgldnie w wyniku realizacji hitlerowskiej polityki spalonej ziemi,
przeprowadzonej w ostatnich dniach wojny tu przed zajciem Gdyni przez wojska
wyzwolecze (sowieckie i polskie) i wadze polskie.
Inny przebieg zniszcze by w Gdasku, inny rwnie w Gdyni, ktra bya
przedmiotem bombardowa niemal przez cay czas trwania II wojny wiatowej.
Fazy dokonywanych zniszcze miasta i portu podczas wojny:
1. Walki ldowe oddziaw niemieckich w okolicach Gdyni z polskimi wojskami
Ldowej Obrony Wybrzea we wrzeniu 1939 r.,
2. Bombardowania przez niemieckie lotnictwo i ostrza artylerii okrtowej
podczas walk o Gdyni w 1939 r.1,
Kriegstagebuch Linienschiff Schleswig-Holstein - Dziennik dziaa bojowych pancernika
Schleswig-Holstein od 25.08. do 7.09.1939, Krakw 1995.
1
77
Kazimierz Makowski
3. Bombardowania okupowanej twierdzy gdyskiej - Festung Gotenhafen

przez lotnictwo alianckie (sowieckie, angielskie i amerykaskie) w latach 1942-19452,
4. Zniszczenia dokonane podczas walk przy zdobywaniu Gdyni przez wojska 2
Frontu Biaoruskiego marszaka Konstantego Rokossowskiego w marcu 1945 r.,
5. Szkody dokonane w miecie i porcie po zakoczeniu walk w Gdyni - po 28
marca 1945 r.
I. Tu po rozpoczciu ostrzeliwania Wojskowej Skadnicy Tranzytowej na Westerplatte
lotnictwo niemieckie przeprowadzio bombardowanie bazy Morskiego Dywizjonu
Lotniczego w Pucku i portu wojennego w Oksywiu. Ten pierwszy nalot na Gdyni
wkrtce po godzinie 5.00, dnia 1 wrzenia 1939 r. obudzi ze snu wielu mieszkacw
miasta. W wyniku tych bombardowa skierowanych gwnie na port wojenny i
bateri nadbrzen byy ofiary miertelne, a ponadto straty materialne. Niezalenie
od zniszcze spowodowanych walkami ldowymi Niemcw z oddziaami Ldowej
Obrony Wybrzea oraz bombardowaniem obiektw wojskowych w Oksywiu w
pierwszych dniach wojny, znaczne szkody spowodowa ostrza artylerii niemieckich
okrtw, szczeglnie okrtu Schleswig-Holstein, ktry po zaprzestaniu walki o
Westerplatte wypyn na wody Zatoki Gdaskiej i ostrzeliwa od 8 do 14 wrzenia
1939 r. ze swoich dzia kalibru 280 i 150 mm (Niemcy podawali wielko kalibru dzia
w centymetrach) Redowo, Witomino i Kp Oksywsk, gdzie strzay kierowane byy
m.in. a do Pogrza i na Dbogrze. W raporcie z Dziennika dziaa bojowych
tego okrtu wynika m.in., e 8 wrzenia wystrzelono 192 pociski 150 cm na okolice
Grnego Redowa i 10 pociskw 28 cm na baterie na Oksywiu. Nastpnego dnia zuyto
cznie 100 pociskw 15 cm i 38 pociskw 28 cm. Natomiast podczas kolejnych dni
wystrzelono coraz mniej pociskw, a 13 wrzenia w godzinach obiadowych polski
opr w okolicach Gdyni zosta zaniechany, a ostrza wstrzymany.
W wyniku walk o Gdyni ulegy zniszczeniu polskie stanowiska ogniowe (np.
dziao Caneta przy Wwozie Ostrowskim, gdzie zgina caa obsuga) czy te wiele
budynkw mieszkalnych, gospodarczych oraz uytecznoci publicznej, jak np.
trafiony zosta nowy dworzec kolejowy w Wielkim Kacku, uleg zniszczeniu budynek
szkoy w Pogrzu, przestay istnie budynki mieszkalne w Oksywiu. Dziaania
wojenne w Gdyni i na przedpolach miasta trway od pierwszych minut wojny a
do godzin popoudniowych 19 wrzenia, gdy po cikich walkach zdobyte zostao
przez nieprzyjaciela Oksywie. Gdynia wwczas bya jedynym punktem oporu na
Wybrzeu, ktry nie kapitulowa. lady zniszcze z 1939 r. zostay wkrtce zatarte
i nie byy widoczne, jedynie mieszkacy pamitali o tych zniszczeniach i ofiarach
utraty ycia poniesionych zarwno przez ludno cywiln, jak i obrocw.
II. Gdynia po zajciu przez Niemcw, i to zarwno port jak i miasto, stanowia dla
2
Rocznik Gdyski wyd. TMG nr 1/1977 - art. Aleksy Kamierczak Port gdyski w latach
wojny; nr 2/1978-1979 - art. Aleksy Kamierczak Ostatnie dni okupacji Gdyni (w wietle materiaw
niemieckich); nr 11 i 12 /1986 - art. Kazimierz Makowski Hitlerowska okupacja Gdyni (cz I i II).
78
Zniszczenia Gdyni od pierwszego do ostatniego dnia II wojny wiatowej
okupantw bezcenn zdobycz. Przede wszystkim pooona bya z dala od strefy

wpyww alianckich samolotw m.in. z Wielkiej Brytanii. W tym czasie wszystkie
dziaania Niemcw podporzdkowane byy dwom zasadniczym celom: polityce
eksterminacji miejscowej ludnoci oraz utworzeniu bazy wojskowej. Z uwagi na to,
i miasto oraz cae Pomorze (i nie tylko) zamieszkane byo przez ludno polsk,
okupant postanowi zniemczy Polakw, by m.in. uzyska now i fachow si robocz.
Chodzio rwnie o zabezpieczenie poborowych do suby wojskowej czyli zyskanie
tzw. misa armatniego. Na skutek wysiedlenia dotychczasowych mieszkacw
wadze okupacyjne zdobyy nowe mieszkania dla dygnitarzy hitlerowskich, dla
aparatu administracyjno-politycznego, kadry oficerskiej, pracownikw cywilnych
itp. Tak wyludnione miasto, a przede wszystkim rdmiecie oraz bogatsze
przedmiecia (Orowo i Redowo, dzielnice domw oficerskich na Grabwku i
Dziaki Lene) przygotowano do realizacji drugiego celu, jakim byo stworzenie w
Gdyni bazy wojskowej, przede wszystkim dla Kriegsmarine (Marynarki Wojennej),
ktrej gospodarzem bya instytucja zwana Kriegsmarinearsenal (KMA) oraz bazy
remontowej dla okrtw i orodka szkolenia kadr oficerskich. Przygotowane do
nowych celw miasto o nowej nazwie przeksztacone zostao w twierdz: Festung
Gotenhafen.
Wkrtce utworzone nowe centra wojskowe i dawne reprezentacyjne czci miasta
stay si obiektem bombardowa ze strony lotnictwa alianckiego. Ciekawym jest, e
pierwsze naloty na okupowan Gdyni przeprowadziy samoloty sowieckie, ktrych
bomby nie wyrzdziy jednak wikszych szkd w miecie, ale ktre potwierdziy
swoj obecno na Batyku i w krajach nadmorskich. Pierwszy nalot odby si w dniu
agresji Niemiec hitlerowskich na Zwizek Radziecki 21 czerwca 1941 r. i wwczas
strcony samolot nad Kamienn Gr spad do morza koo hotelu Riwiera, a pilot,
ktry katapultowa zosta w locie zastrzelony.
Wkrtce te naloty na Gdyni przeprowadziy samoloty brytyjskie RAFu, przy
czym pierwszy odby si 26 czerwca 1942 r. By to nalot dzienny, po ktrym nastpne
przeprowadzane byy o zmroku. Celem wielu nalotw byo take zrzucanie min
na wody i tory wodne Zatoki Gdaskiej, ale gwnym zadaniem byo zniszczenie
potencjau militarnego Niemcw w Gdyni i okolicy.
W. Szczerkowski w swoim artykule pt. Rozminowanie wd Batyku
zamieszczonym w Przegldzie Morskim nr 7-8 z 1987 r. podaje, e angielskie
lotnictwo podczas nalotw, zwaszcza w latach 1944-1945, postawio na wodach
Zatoki Gdaskiej 1 069 min niekontaktowych. Miny te po wojnie dryfoway i
stanowiy zagroenie dla ruchu jednostek. Ponadto na zatoce istniao 12 pl i zagrd
minowych postawionych przez Niemcw, nie liczc min w portach Gdaska i Gdyni.
Ponadto krtko przed kapitulacj Niemiec, postawili oni na redzie Gdyni 64 miny
niekontaktowe, a na pnocny-wschd od Babiego Dou3 istniaa niemiecka zagroda,
skadajca si z 24 min kontaktowych.
Historyczna nazwa Babi D (z niem. Haxsen Grund) obejmuje dzielnic, ktr Rada Miasta Gyni
nazwaa Babie Doy.
3
79
Kazimierz Makowski
Ponadto 25 kwietnia 1943 r. Anglicy przeprowadzili nalot na lotnisko w Rumi

Zagrzu. Tego dnia (by to drugi dzie Wielkiejnocy) ludno polska obawiaa si, e
zbombardowane zostan rwnie dzielnice Gdyni. Podobnie samoloty RAF zrzuciy
bomby na magazyny wojskowe urzdzone w pobliskich lasach4.
Kolejne wielkie bombardowanie, a pierwsze w wykonaniu samolotw VIII Floty
USA odbyo si w sobot, 9 padziernika 1943 r. tu po godzinie 13.00 i wwczas
gdyskie obiekty bombardowao 127 samolotw. Nalot trwa 20 minut (od godz.
13.04 do 13.24), a zrzucono podczas niego na port i miasto 544 bomb po 1000 GP
i 144 bomby po 500 GP (1000 GP to ok. 456 kg). Inny wielki nalot przeprowadziy
samoloty brytyjskie w poniedziaek 18 grudnia 1944 r. wieczorem po godzinie 20.00,
przy penym zaciemnieniu miasta (Verdunklung). Wyrzdzi on znaczne szkody
Niemcom, ale spowodowa rwnie mier wrd ludnoci cywilnej, take wrd
Polakw - pracownikw stoczni i portu.
Oba przedwojenne gdyskie zakady stoczniowe - Star i Now Stoczni - na
pocztku 1940 r. przeja stocznia kiloska Deutsche Werkie Kiel A.G. Werk
Gotenhafen w celu przygotowania do celw militarnych, szczeglnie jako baz
remontow wielkich okrtw. W tym czasie rwnie powoana zostaa instytucja do
obsugi militarnej gdyskiej bazy morskiej pod nazw TVA, czyli Torpedo Versuch
Anstalt (Torpedowe Zakady Dowiadczalne) z gwn siedzib w Babim Dole, a na
piaszczystym brzegu na Obuu przystpiono do budowy dokw pywajcych (firma
Gutehoffnungshuette), a ponadto Gdynia bya jedn z gwnych baz zapatrzenia
okrtw w sprzt bojowy i amunicj, ywno, materiay pdne i wyposaenie.
Ponadto wan rol podczas wojny odgrywa gdyski wze kolejowy wraz z
dworcem, jako central dyspozycyjn, drogi dojazdowe do portu, budynek policji
(Polizeipraesidium przy ul. Portowej nr 15), gmach tajnej policji (Gestapo) na
Kamiennej Grze, stanowiska artylerii obrony przeciwlotniczej i tak dalej. Celw do
bombardowania w Gdyni i okolicy byo wiele i byy one rnorodne. Wszystkie te
instytucje o charakterze wojennym wraz ze swoimi obiektami i urzdzeniami, a take
jednostki pywajce (bojowe i pomocnicze) byy celami nalotw lotnictwa pastw
sprzymierzonych, dlatego miasto i port bombardowane byo wycinkowo (punktowo).
Na przykad celem wyznaczonym do zniszczenia by budynek Prezydium Policji, a
e bombardowano ze znacznej wysokoci (np. samoloty USA z wysokoci ok. 8 tys. m.),
std rozrzut bomb by znaczny i m.in. z tego powodu zniszczone zostay obiekty
Szpitala Miejskiego. Podobnie byo ze zniszczeniem Hali Targowej (obiekt otrzyma
kilkanacie bomb, w tym kilka niewybuchw) i Dworca Kolejowego. Podczas tego
bombardowania rozrzut by szczeglnie znaczny i obj teren w pobliu ul. 10 Lutego
(m.in. jedna z bomb pada na budynek Cafe Berlin, pniejsz siedzib PLO,
w ktrym na grnych pitrach byy koszary piechoty morskiej. Bomba okazaa
si niewybuchem). Bomby pady m.in. take na Dziaki Lene (na kamienice przy
ul. Pomorskiej, Nowogrodzkiej i Tatrzaskiej).
4
W prywatnej korespondencji do autora jeden z lotnikw RAFu zapyta kilka lat temu, czy z jego
powodu nie zginy osoby cywilne spord mieszkacw Gdyni, gdy od tamtych dni nurtuje go to
pytanie!

80
W wyniku bombardowa lotniczych szczeglnie uszkodzony zosta port oraz

cumujce w rnych miejscach jednostki (m.in. statek Stuttgart i okrt SchleswigHolstein, ktry w Gdyni zakoczy niechlubn swoj karier), a take obiekty
stoczniowe, wskutek czego gdyska stocznia praktycznie przestaa istnie i po
bombardowaniu 18 grudnia 1944 r. zaprzestaa prac. (Stocznia Gdynia po wojnie
zbudowana zostaa od nowa!).
III. Kolejna faza niszczenia Gdyni nastpia w czasie, gdy wojska wyzwolecze zbliay
si do granic miasta. Bezporednie przygotowania Niemcw do obrony Gdyskiego
Rejonu Umocnionego rozpoczto po bombardowaniu miasta 18 grudnia 1944 r., gdy
zbombardowany zosta pancernik Schleswig-Holstein, po czym zaog wysano do
obrony Malborka. Wkrtce w zwizku ze zbliajcym si frontem, ktry rozpocz si
na Pomorzu wraz z Ofensyw Zimow w poowie stycznia 1945 r. po przekroczeniu
linii obronnej Toru - Bydgoszcz. Wkrtce, bo 23 stycznia 1945 r. Niemcy ogosili
pocztek ewakuacji drog morsk przez porty Zatoki Gdaskiej. Gdynia w tej akcji
nazwanej pniej przez nich Ucieczk przez Batyk - Flucht ueber die Ostsee
odegraa znaczc rol. W tym czasie Niemcy rwnoczenie przygotowywali si
do aktywnej obrony miast portowych Gdaska i Gdyni. Oba te miasta na zapleczu
poczone zostay dwoma pasami obronnymi. Pierwszy wewntrzny pas przebiega w
odlegoci 12 do 16 km od Gdyni i mia pocztek na poudnie od Sopotu. Prowadzi
on przez Chwaszczyno, Koleczkowo, Red, w rejon Rewy, a drugi pas przebiega w
odlegoci 5 do 7 km od centrum miasta czyli od Kolibek, poprzez Wiczlino i Janowo
na Kp Oksywsk. Skada si on z trzech linii transzei5. Do obrony przygotowane
byy bezporednio rwnie miasto i port.
Tymczasem ju po 15 marca 1945 r. gdyska reda znajdowaa si pod staym
ogniem artylerii dalekiego zasigu i lotnictwa sowieckiego, a od 23 marca ostrza
by ju bezporedni m.in. z okolic Sopotu. Przeprowadzone w dniu imienin Jzefa
Stalina brawurowe bombardowanie Gdyni przez samoloty sowieckie spowodowao
liczne straty u nieprzyjaciela, ale rwnoczenie strconych zostao nad Gdyni kilka
samolotw.
O ile straty w wyniku bombardowania Gdyni w ostatniej fazie walki o zdobycie
miasta nie byy znaczne, to wicej szkody wyrzdzio skuteczne ostrzeliwanie
artyleryjskie celw, szczeglnie rakietami zwanymi katiusze. I tak np. koci w Maym
Kacku, ktry znajdowa si na linii frontu (wyzwolenie Gdyni przeprowadzone zostao
wanie z tego kierunku!) zosta zniszczony w ok. 60 proc.; w cianach kocioa byy
cztery dziury od pociskw o rednicy 1 m, zniszczone byy trzy otarze i wszystkie
stacje drogi krzyowej, w nawie rodkowej brak byo 90 proc. stropu, a w nawach
bocznych 60 proc. Ponadto z uwagi na rozkaz wodza niemieckiego Adolfa Hitlera z
19 marca 1945 r. dotyczcy tzw. Spalonej Ziemi w Gdyni rozpoczto wysadzanie
5
Transzeja - pojcie wojskowe - rw cigy stwarzajcy dogodne warunki do prowadzenia ognia,
uatwiajcy skryte manewry wzdu frontu; czy w jednolity system rne urzdzenia obronne (okopy,
stanowiska, schrony). Sownik jzyka polskiego, t. III, Warszawa 1985, s. 525-526.
81
Kazimierz Makowski
elementw portu - nabrzey i falochronw oraz ocalaych po bombardowaniach

urzdze portowych, jak rwnie wiaduktw prowadzcych do portu. Rozkaz ten
skierowany zosta do dowdcw wszystkich rodzajw wojsk i dotyczy dziaa na
opuszczanych terenach, w ktrym naleao niszczy wszystkie wojskowe urzdzenia
komunikacyjne, telekomunikacyjne, przemysowe, zaopatrzeniowe oraz wszelkie
dobra materialne na terytorium Rzeszy, ktre nieprzyjaciel mgby uytkowa6.
Wobec szybszego ni spodziewali si zblienia wojsk wyzwoleczych, Niemcy nie
zdyli w peni wykona tego rozkazu w Gdyni, ale zdoano zniszczy port, natomiast
miasto - na szczcie - uratowano, mimo e na kilku budynkach zaoone zostay
wczeniej materiay wybuchowe.
Podstawowym aktem dotyczcym prowadzenia obrony Gdaska i Gdyni w
ostatniej fazie wojny by fakt, e rozkazem Gwnej Kwatery Fuehrera z nocy 24 na
25 marca 1945 r. miasta te zamienione zostay w twierdze, ktre naleao broni do
ostatecznoci (do ostatniego onierza). Rozkaz ten brzmia dosownie:
24/25 marzec 1945 r. Fuehrerhauptquartier:
Jeder Quadratmeter Danzigs ist zu verteidigen. Die Festungen Danzigs und
Gotenhafen sollten laut Fuehrerbefehl bis zum letzten gehalten werden7.
W komentarzu do tego rozkazu zawarte jest zdanie autora niemieckiego Hansa
Georga Sieglera [w Kronice tysiclecia Gdaska]: Ten rozkaz Fuehrera stanowi
wyrok mierci dla Gdaska.
DIESER BEFEHL DES FUEHRERS WAR
DAS TODESURTEIL FUER DANZIG8.
Zniszczenia portu gdyskiego
Sporzdzone po zakoczeniu dziaa wojennych zestawienie zniszcze
podstawowych elementw portu gdyskiego wykazao nastpujcy stan faktyczny:
- falochrony portowe zniszczone w 90 %
- nabrzea zniszczone - zupenie w 45 %
(wrd nich - nab. Pomorskie i Francuskie zniszczone w 100 %
- magazyny portowe - zupenie zniszczone - w 25 %
- wymagajce remontw zupenych - w 25 %
- wymagajce remontw czciowych - w 50 %
- mechaniczne urzdzenia przeadunkowe - zupenie zniszczone - 50 %
- pozostae wymagay remontw zupenych lub czciowych
- urzdze przeadunkowych nieuszkodzonych pozostao 4) z 88 urzdze w
1939 r. - po remoncie pozostao 14.
- baseny portowe zatarasowane byy licznymi wrakami rnych jednostek
pywajcych, samochodw i innych pojazdw, dwigw, amunicj,
broni itp.
N. von Below, Byem adiutantem Hitlera 1937-1945, s. 359.
Tumaczenie autora: Kady metr kwadratowy Gdaska naley broni. Twierdze Gdask i Gdynia
trzeba z rozkazu Fehrera utrzyma do ostatniego onierza.
8
H. G. Siegler, Danzig Chronik eines Jahrtausends, Dusseldorf 1991, s. 374 i n.
6
7
82
- wejcia do portu zatarasowane zostay wrakami okrtw, a wejcie gwne

zamkn wrak pancernika Gneisenau - celowo zatopiony, za wejci do portu
wewntrznego tarasowa okrt - cel Zaehringen9.
IV. O ile dziaania wojenne w Gdyni zostay zakoczone 28 marca 1945 r., to na Kpie
Oksywskiej pozostaway jeszcze wojska niemieckie, ktre m.in. kontynuoway - teraz
w miar swoich ograniczonych moliwoci - ostrzeliwanie miasta (rdmiecia
i dzielnic lecych naprzeciwko kpy). Wtedy na miasto paday pociski, ktre
powodoway zniszczenia. Wedug zeznania naocznego wiadka - w czasie wojny
czonka Tajnego Hufca Harcerzy, tu po wojnie wyznaczonego do ochrony budynku
gwnego dworca kolejowego Zdzisawa Nowaka, taki pocisk z Oksywia, ktry spad na
urzdzenia dworca spowodowa jego poar, podobny wypadek potwierdzi proboszcz
parafii NSPJ ks. dr Hilary Jastak, e w takich samych okolicznociach zacz pali si
koci NSPJ przy ul. 3 Maja rg ul. Batorego. Natomiast szczliwym trafem piszcy
te sowa, mieszkaniec Grabwka, ktry wraz z kolegami uda si tu po wyzwoleniu
Gdyni do fabryki Rkowskiego vis a vis budynku poczty na Grabwku na szaber
- po zdobycz w postaci mroonych powek wiskich i wiartek woowych, zosta
ostrzelany pociskami artyleryjskimi rwnie z Oksywia. Wtedy zgin na naszych
oczach nasz kolega, syn ssiadw Genek. Takich przypadkw - ludzi ranionych od
ostrzau z Oksywia - byo wtedy wicej. Ponadto po zakoczeniu dziaa wojennych
w okolicach dzisiejszego Trjmiasta na wodach Zatoki Gdaskiej pozosta niemiecki
krownik Prinz Eugen, ktry ze swoich dzia pociskami zapalajcymi ostrzeliwa
budynki w Sopocie (Dom Kuracyjny) i w Gdasku. Autor ksiki o dziejach tego
okrtu Paul Schmalenbach10 nie wspomina o dziaaniach tego okrtu skierowanych
na Gdyni, ale z relacji naocznego wiadka (kmdr. dr. Kazimierza Fedaka - relacja w
zbiorach autora) wynika, e na skutek ostrzau tego okrtu byy rwnie zniszczenia
w Gdyni.
Nie ulega wtpliwoci, e po wojnie na terenie Gdyni byy rwnie drobne akty
wandalizmu i to zarwno ze strony wojsk wyzwoleczych (Gdyni wyzwalali take
onierze polscy - czogici Brygady Pancernej im. Bohaterw Westerplatte) jak i
ludnoci cywilnej. O przypadkach takich powtarzali wiadkowie po wojnie, ale fakty
te nie zostay zapisane, std obecnie wszelkie domysy nie maj potwierdzenia.
V. W powanym i wiarygodnym periodyku pt. Technika Morza i Wybrzea w
numerze nr 11/12 z 1948 r. w artykule Warto budowlana miast i zniszczenia
podane zostay dane cyfrowe wyliczone w zotwkach, dotyczce zniszcze w Gdyni,
Sopocie, Gdasku i Elblgu. Tabela ta ma wielk warto historyczn, w zwizku
9
Opracowania autora na podstawie protokow zniszcze.
10
P. Schmalenbach, Schwerer Kreuzer Prinz Eugen, Monachium 1993 r.

83
Kazimierz Makowski
z czym przypomnijmy j w caoci. Podczas wyliczania wartoci budynkw w miecie

i ich zniszcze zastosowano wwczas uczciwy przelicznik zotwki tej sprzed wojny
do tej z czasw przeprowadzonej analizy, to znaczy 1 przedwojenna zotwka miaa
w 1945 r. warto 40 powojennych zotych.
Oto ta tabela:
GDYNIA - 1939 - 159.120.720 z
1945 - 27.368.000 x 40 = 17 proc. zniszcze;
SOPOT - 1939 - 130.680.000 z
1945 - 13.068.000 x 40 = 10 proc. zniszcze;
GDASK - 1939 - 475.000.000 z
1945 - 285.000.000 x 40 = 90 proc. zniszcze w centrum
i 60 proc. zniszcze caej powierzchni
ELBLG - 1939 - 181.170.000 z
1945 - 81.526.000 x 40 = 85 proc. zniszcze w centrum
i 45 proc. zniszcze caej powierzchni.
Powysze wyliczenie nie zawiera zniszcze dokonanych w portach. Naszym
celem jest przypomnienie zniszcze dokonanych w modym i nowoczesnym na skal
europejsk miecie portowym Gdynia, ktre w 1945 r. liczyo zaledwie 19 lat.
Zakoczenie
Ze wzgldu na fakt, i autor mieszka w Gdyni podczas wojny i by wiadomym
obserwatorem ycia i rnych wydarze w miecie, od duszego czasu rejestruje
przypadki zniszcze i wydarzenia z czasw wojny, zamierza w najbliszym czasie
uporzdkowa materiay na ten temat, opracowa je i pozostawi potomnym i dla
historii.
84
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Bogdan Zalewski
Straty Gdyni w kampanii polskiej 1939 roku
Dziaania wojenne we wrzeniu 1939 r. w Gdyni i w najbliszym przedpolu trway

od pierwszych minut wojny, a do godzin popoudniowych 19 wrzenia, gdy po
cikich walkach zdobyte zostao przez wojska niemieckie Oksywie. Gdynia bya
jedynym punktem oporu na Wybrzeu, ktry nie kapitulowa, a cywilna ludno
miasta kierowana przez Komisarza Rzdu Franciszka Sokoa od pierwszych chwil
wojny wykazywaa wiele powicenie i patriotyzmu.
Dzie 12 wrzenia mia rozstrzygajce znaczenie dla dalszych walk oddziaw
Ldowej Obrony Wybrzea. Wieczorem pk Stanisaw Dbek postanowi nie broni
Gdyni i nie wykonywa zniszcze w porcie. Nie chcia on narazi mieszkacw na
straty, a miasta na zniszczenie1.
W cigu nocy z 12 na 13 wrzenia wikszo oddziaw polskich opucia swoje
dotychczasowe stanowiska i przesza na Kp Oksywsk, ktry stanowi teren trudny
do obrony2.
W Gdyni pozostaa tylko Stra Obywatelska i niektre oddziay ochotnicze
i robotnicze. Wrd nich, jak zwykle ofiarna Organizacja Przysposobienia
Wojskowego Kobiet do Obrony Kraju, ktrej czonkinie likwidoway biura, magazyny
i sztab Dowdztwa Morskich Batalionw Obrony Narodowej. Palono dokumenty,
rozdzielano ywno i przekazywano lekarstwa szpitalowi w Pastwowej Szkole
Morskiej na Grabwku3.
W tym czasie funkcj Komisarza Rzdu w Gdyni mia peni Lucjan Skupie, gdy
7 wrzenia dotychczasowy Komisarz Franciszek Sok przekaza wadz
administracyjn nad Gdyni na rce dowdcy LOW pk. Stanisawa Dbka4, a ten
mianowa wojennym komendantem miasta wanie Skupienia. Jednak w nocy z 12
na 13 wrzenia wadz w miecie przej Wodzimierz Szaniawski, ktrego Sok
Zdaniem Rafaa Witkowskiego powstrzymanie si od zniszcze w porcie miao wynika z obaw
pukownika o moliwych represjach Niemcw wobec mieszkacw, a nawet onierzy.
2
R. Witkowski, Obrona Gdyni i Wybrzea, Rocznik Gdyski 1989/1990, nr 9, Gdynia 1991, s. 56 57.
3
D. Skibniewska, Praca Przysposobienia Wojskowego Kobiet, (w:) Gdynia 1939. Relacje uczestnikw
walk ldowych, opr. W. Tym, A. Rzepniewski, Gdask 1979, s. 628.
4
M. Kardas, Stefan Franciszek Sok Komisarz Rzdu w Gdyni, Peplin 2002., s. 324.
1
85
Bogdan Zalewski
upowani do przekazania miasta Niemcom5.

Po zoeniu urzdu, Franciszek Sok mianowany zosta Komisarzem Cywilnym
przy dowdcy Ldowej Obrony Wybrzea i by przy nim na Oksywiu do 16 wrzenia,
a potem przedosta si na Hel, gdzie wzity zosta do niewoli.
Wczesnym rankiem 14 wrzenia do opuszczonej przez oddziay polskie Gdyni
wkroczyy wojska niemieckie. Najpierw ich patrole pojawiy si przy wylocie ulicy
witojaskiej. Za patrolami bardzo ostronie posuway si oddziay piechoty,
zajmujc rdmiecie miasta, gdzie nieprzyjaciel przygotowa zasadzk. Sprawozdawca
radia berliskiego Hugo Landgraf da wyraz temu przekonaniu: Gdzie jest Gdynia?
Gdzie jej mieszkacy? Tu wszystko puste. Bylimy pewni, e wrg czai si za kadym
domem, czekajc tylko, aby nas napa6.
Rwnolegle z siami zajmujcymi rdmiecie Gdyni okoo godz. 08.30 grupa
szturmowa liczca ponad 100 ludzi z bataliony morskiego SA pod dowdztwem
kmdr. ppor. Wilhelma Hornaka wdara si od strony morza do portu w Gdyni i
umocnia si7. Dopiero o godz. 19.48 zameldowano, e port gdyski a do basenu
marynarki wojennej jest w rkach niemieckich.
Gdynia zostaa zajta przez hitlerowcw po dwch tygodniach zacitych walk.
Najcisze chwile obrocy przeywali w drugim tygodniu dziaa, kiedy wrg
zacienia kleszcze wok miasta. Polscy onierze bronili swych pozycji wok miasta
z du determinacj i powiceniem. Obrocw ofiarnie wspieraa ludno cywilna.
Planujc wojn z Polsk Dowdztwo Wojsk Ldowych podczas wsplnych
ustale z Kierownictwem Wojny Morskiej liczyo si z tym, e do zajcia Gdyni
potrzebny bdzie okres okoo czterech tygodni. Z kolei Kriegsmarine pragno jak
najszybszego zajcia Gdyni, gdy nie tylko uniemoliwioby to bazowanie polskich
si morskich, ale w rce niemieckie przejdzie wykorzystywany do rnych celw
port. Marynarka podkrelaa, e im wczeniej zostanie on zajty tym mniejsze bd
moliwoci nieprzyjaciela w zniszczeniu urzdze portowych. Z tego te wzgldu
jeeli bdzie wczeniejsze zajcie Gdyni bez znaczcego wpywu na gwn operacj
wojsk ldowych na wybrzeu, tym bardziej bdzie to korzystne dla marynarki8.
Zaraz po zajciu miasta pierwszym rozkazem gen. F. G. Eberharda byo
polecenie, aby stu obywateli Gdyni zgosio si jako zakadnicy gwarantujcy
spokojne opanowanie miasta. Szereg przedsibiorstw gdyskich wytypowao swoich
pracownikw, a dowdztwo portu zgosio 20 swych pracownikw. Wikszo zgosia
si dobrowolnie9. Okoo 20 wrzenia wikszo zakadnikw zostaa wypuszczona na
wolno, ale pniej cz zostaa zamordowana w Pianicy10.
Poza zakadnikami Niemcy zatrzymali rwnie znaczn liczb mczyzn w wieku
Ibidem.
Cyt. za E. Obertyski, Walczca Gdynia. Organizacja podziemnej walki 1939 1945, cz. I,
(maszynopis), Muzeum Marynarki Wojennej, sygn. 786, s. 9.
7
Militararchiv Freiburg, (dalej MF), RM sygn. 7/278, s. 82.
8
MF, RM sygn. 7/867, s. 1.
9
E. Obertyski, op. cit., s. 9.
10
K. Makowicki, Zakadnicy Gdyscy, Rocznik Gdyski 1991, nr 10, s. 85 96.
5
6
86
od 18 do 45 lat, a czsto i starszych. Byli oni w okrelonych miejscach na krtko

zatrzymywani, a nastpnie kolejno przesuchiwani przez utworzone z funkcjonariuszy
tajnej policji pastwowej w Gdasku samodzielne Einsatzkomando 1611. Zadaniem
tej formacji miao by wprowadzenie polityki eksterminacyjnej na terenach zajtych
przez Rzesz. W Gdyni akcj t kierowa dyrektor suby kryminalnej Friedrich
Classa. Zatrzymani Polacy po sprawdzeniu w tzw. Czarnych krgach byli w znacznej
wikszoci zwalniani do domw lub mordowani.
Wedug raportu Einsatzkomando 16 z 17 wrzenia 1939 r. dotychczas przesuchano
okoo 5.000 osb, spord ktrych okoo 2.000 zwolniono. Natomiast w raporcie
z 17/18 wrzenia 1939 r. meldowano o aresztowaniu 64 osb przez Urzd Tajnej
Policji Wojskowej i aresztowaniu dalszych 83 osb przez Einsatzkomando12.
Poza formacjami policyjnymi aresztowaniem mieszkacw Gdyni w akcji
Oczyszczania miasta uczestniczyy take jednostki Wehrmachtu, ale w pniejszym
czasie zajmowao si tym jedynie gestapo i jednostki SS.
Po zajciu Oksywia 19 wrzenia 1939 r. o godz. 18.4813 liczba aresztowanych
powikszya si o zatrzymanych obrocw polskiego wybrzea. Jednoczenie Niemcy
stwierdzili, e faktyczne uzbrojenie artyleryjskie Gdyni skadao tylko z lekkich
baterii do 100 mm, a gwnie z baterii artylerii przeciwlotniczej 75 mm14.
Po zakoczeniu walk o Gdyni 20 wrzenia przyby do miasta Adolf Hitler,
ktremu towarzyszy Hermann Gring. Po zwiedzeniu portu gdyskiego wieczorem
ustalono kierunki dalszego jego wykorzystania. Wwczas to zmieniono nazw z
Gdingen na Gotenhafen15. Dao to pocztek wykorzystania potencjau miasta a do
roku 1945 jako bazy morskiej niemieckiej marynarki wojennej.
Po zajciu Gdyni przez wojska niemieckie przez kilka tygodni wadza na
jej terenie spoczywaa w rkach Zarzdu Wojskowego sprawowanego przez
Kriegsmarine. Decyzja o jego utworzeniu zapada w Gdasku ju 10 wrzenia
1939 r. Stanowisko szefa obj wiceadmira von Arnould de la Perire16. Natomiast
14 wrzenia zorganizowano Sztab Komendanta Twierdzy Gdynia17. Ostatecznie
marynarka przekazaa swoje uprawnienia hitlerowskiej administracji cywilnej co
nastpio 26 padziernika 1939 r. po powoaniu Gau Danzig, a od 2 listopada tego
roku Reichsgau Danzig Westpreussen.
W Gdyni na czele samorzdu miejskiego stan nadburmistrz Horst Schlichting,
a odpowiedzialnymi za realizacj polityki narodowociowej i gospodarczej byli
Akcji nadano kryptonim Tanenberg.
J. Michaowski, Terror i wyniszczenie, [w:] Dzieje Gdyni, red. R. Wapiski, Wrocaw Warszawa
Krakw Gdask 1980, s. 216.
13
MF, RM sygn. 31/3200, s. 105.
14
MF, Operadionen und Taktiz, Helf 11, Die dentsche Kriegsmarine im Feldzng gegen Polen
September 1939, Berlin 1943, s. 12.
15
Nazw Gotenhaufen spotyka si w dokumentach niemieckich po raz pierwszy 21.09.1939 r. MF,
RM sygn. 31/3200, s. 123.
16
MF, RM sygn. 31/3200, s. 82.
17
Ibidem, s. 102.
11
12
87
Bogdan Zalewski
kreisleiterzy: pocztkowo Erick Tem, a potem Autur Diethelm. Podlegali oni

genleiterowi i namiestnikowi Rzeszy Albertowi Forsterowi.
Znaczna cz administracji cywilnej i policji okupowanej Gdyni rekrutowaa
si spord hitlerowcw pochodzcych z Wolnego Miasta Gdaska. Aparat ten
natychmiast przystpi do zdecydowanej walki z wszelkim przejawami polskoci na
tym terenie, pragnc doprowadzi do szybkiej germanizacji caego Pomorza.
Walki o Gdyni a zwaszcza obrona Kpy Oksywskiej naleay do jednych z
najkrwawszych dziaa si polskich we wrzeniu 1939 r. Niemcy dysponujc znaczn
przewag 3 krotnej w ludziach, 4 krotnej w broni maszynowej i 9 krotnej w
powietrzu, nie zdoali szybko pokona nielicznych i sabo uzbrojonych oddziaw
polskich18.
Dowdca Ldowej Obrony Wybrzea pk Stanisaw Dbek wybra mier
samobjcz nad oddanie si w niewol wroga. Podkrelenia wymaga fakt, e z
nieprzyjacielem nie pertraktowano na temat kapitulacji, a ostatni niewielki oddzia
zoy bro na przedmiertelny rozkaz swojego dowdcy. O zacitoci walk dobitnie
wiadcz poniesione straty. Straty czne sigay 5.000 onierzy, co stanowio w
przyblieniu 1/3 stanu wyjciowego si Ldowej Obrony Wybrzea. Wrd strat byo
1.700 1.800 polegych marynarzy i onierzy19. Byy to daleko wiksze straty ni
w walkach o Monte Cassino czy Lenino. Oddziay polskie walczyy na przedpolach
Gdyni w cakowitym odosobnieniu.
Walka w obronie Wybrzea bya do wyczerpani amunicji i si oporu onierza.
Bya to walka honorowa cho beznadziejna, gdy od samego pocztku bya skazana
na niepowodzenie. Straty ludnoci cywilnej nie byy wielkie, podobnie jak zniszczenia
miasta.
Jednak ogromne straty dotyczyy portu i eglugi morskiej. Kapita zainwestowany
gwnie w Gdyni, a wyraajcy si w sumie okoo 650 mln z zosta przejty przez
okupanta. Ludno za skoncentrowana w najwikszej iloci w Gdyni20, zostaa
pozbawiona moliwoci pracy przy eksploatowaniu tego majtku. Ludno w
wikszoci zostaa brutalnie wysiedlona w cigu kilku godzin a nieraz kilkunastu
minut, reszta uwiziona lub wymordowana.
Gdynia bya pierwszym polskim miastem, od ktrego Niemcy rozpoczli akcj
Umsiedlung, czyli wysiedlenie. Ju na pocztku padziernika 1939 r. oddziay
Wehrmachtu przeczesyway kolejno domy i ulice, w brutalny sposb wypdzajc z
domw mieszkacw. Zdawano sobie spraw, e do obsugi portu, stoczni i transportu
potrzebni s specjalici i tych eliminowano z oglnego rozkazu wysiedlenia. To
samo dotyczyo Baltendentschw, ktrych lojalno nie budzia zastrzee wadz
niemieckich.
R. Witkowski, Obrona Gdyni i Wybrzea, Rocznik Gdyski 1989/1990, nr 9, Gdynia 1991, s.
61. Edward Obertyski ocenia straty polskie na 1.500 2.000 polegych i okoo 3.000 3.500 rannych
i zaginionych.
20
W tym czasie Gdynia liczya 114 tys. mieszkacw, mieszkacw zameldowanych na stay pobyt.
Poza nimi w miecie mieszkao do 20 tys. ludzi pracujcych sezonowo.
18
19
88
Po wstpnej segregacji mczyzn zdolnych do pracy odsyano do Rzeszy, kobiety

z dziemi i starcw oraz schorowane osoby pdzono na dworzec, gdzie czekay na nich
wagony towarowe, ktre po zaadowaniu i zamkniciu ruszay na poudnie. Tylko do
26 padziernika 1939 r. wysiedlono 12.271 Polakw z Gdyni. W kolejnych miesicach
deportacje byy prowadzone planowo i metodycznie21.
W Gdyni pozostaa tylko niewielka cz modziey w wieku od lat 8 do 18-stu,
ktr zatrudniano do rnego rodzaju prac porzdkowych na ternie miasta i portu.
W raporcie wyszego Dowdcy SS i Policji w Okrgu Rzeszy Gdask Prusy
Zachodnie SS-Obergruppenfhrera Richarda Hildebrandta, skierowanego do
gauleitera Forstera, wymienia, e w okresie od 16 stycznia 1942 r. do 16 lutego
1943 r. usunito z miasta 50.622 osoby, co w przyblieniu wynosio 40 % ludnoci
w porwnaniu do stanu ludnoci wedug spisu z sierpnia 1939 r.22. Z kolei inne
rda podaj, e od padziernika 1939 r. do stycznia 1940 r. wysiedlono 50 70 tys.
Mieszkacw. Natomiast w opracowaniu sporzdzonym przez historykw podaje si,
e od pocztku wojny do 1942 r. wysiedlono 50.630 osb z Gdyni23. Wysiedlonych
wywoono najczciej do Generalnej Guberni, trafiali take do obozw lub zostali
zamordowani w Pianicy.
Dziaania Niemcw wobec mieszkacw Gdyni mona podzieli na dwa
zasadnicze okresy. Pierwszy, trwajcy od 1 do 14 wrzenia 1939 r., czyli okres
waciwych walk obronnych a do zajcia przez wojska niemieckie miasta i drugi od
14 wrzenia do pocztku 1940 r., w ktrym przeprowadzono faktyczn eksterminacj
elementu polskiego. Dalszy okres jest jedynie etapem ostatecznego eliminowania
Polakw i cisego przystosowania funkcji polskiego wybrzea do potrzeb i wymogw
niemieckiej machiny wojennej.
W okresie pierwszym Gdynia i jej okolice w wyniku dziaa wojennych prawie
nie ucierpiay. Naloty lotnictwa niemieckiego ograniczay si niemal wycznie
do terenu portu handlowego, nie wyrzdzajc mu prawie adnych szkd oraz
do obiektw wojskowych na Oksywiu, ktre z kolei zostay powanie zniszczone.
W okresie pierwszych 4 5 dni, zniszczony zosta cakowicie tona statkw
przeznaczonych do obsugi portw, takich jak: holowniki i drogi, a take eglugi
przybrzenej oraz statkw specjalnego przeznaczenia, jak bunkrowce. Polskich
jednostek dalekomorskich pozostao w porcie w dniu wybuchu wojny dwie, ktre
zostay zatopione przy wejciu do portu w celu zablokowania dostpu. Doda naley
do tego jeden statek w budowie. Ogem stracono 20 jednostek rnej wielkoci o
oglnym tonau okoo 9.600 BTR. Stanowio to 7,25 % oglnego tonau polskiego w
dniu wybuchu wojny, a jego warto wynosia w przyblieniu okoo 6 mln z24.
Suma strat w tym dziale wzrosa po uwzgldnieniu przepadku dwch duych
Wysiedlenia, wypdzenia i ucieczki. Atlas ziem Polski, Warszawa 2008, s. 64.
23
Dziennik Batycki nr 127 z 1.05.2003 r., s. 3.
24
Dziaalno wadz okupacyjnych na terytorium Rzeczypospolitej 1.09.1939 1.11.1940. Raport
z archiwum politycznego prof. Stanisawa Kota, opr. J. Gmitruk, J. Mazurek, Warszawa 1999, s. 104.
21
22
89
Bogdan Zalewski
jednostek, bdcych w Stoczni Gdaskiej oraz trzech statkw, budowanych w Belgii

i Holandii. Wliczajc do tych strat zatopienie motorowca Pisudski na pocztku
listopada na Morzu Pnocnym, to warto utraconej floty signa sumy 30 mln
z25. Jednak pozostaa flota handlowa pozostaa poza zasigiem wroga, a wysane
natychmiast po zajciu Gdyni radiogramy nakazujce powrt do macierzystego
portu, pozostay bez odpowiedzi.
W pierwszym dniu dziaa wojennych lotnictwo niemieckie okoo godz. 14.00
dokonay cikiego nalotu na port wojenny Oksywie26. Od bomb zosta zatopiony okrt
do szkolenia artylerzystw ORP Mazur i okrt do prac podwodnych ORP Nurek.
Ponadto bomby zniszczyy jedno z dwch dzia baterii 100 mm Canet znajdujcej
si na Cyplu Oksywskim. Na obu okrtach i w baterii zgino kilkudziesiciu ludzi.
Trzeci za jednostk by jeden z najstarszych we flocie holownikw, zakupiony
jeszcze w 1920 r. w Finlandii, ktry po sprowadzeniu do kraju suy pod nazw
Wanda. Podczas nalotu zosta zniszczony bomb, ale na szczcie nie byo na nim
strat w ludziach. Uszkodzenia odniosa rwnie kanonierka ORP Genera Haller27.
W czasie nalotu pozostae polskie okrty opuciy port. Byy to pozostae
kanonierki, traowce i grupa kutrw. Nalot poczyni due szkody na terenie portu,
warsztatw portowych i warsztatw uzbrojenia28.
Natomiast po pierwszym locie rozpoznawczym samolotw niemieckich na port
wojenny Oksywie, ktry mia miejsce okoo godz. 6.00 rano OORP Gryf , Wilk i
Orze wyszy z portu. I tak ORP Gryf w gb Zatoki Puckiej, a okrty podwodne
do swoich sektorw. Jednak okoo godz. 18.00 w odlegoci 3 Mm od Helu samoloty
nieprzyjacielskie zaatakoway ORP Gryf , ktry zosta uszkodzony. Odamkami
bomb zosta zabity jego dowdca kmdr ppor. Stefan Kwiatkowski29.
Pozostae polskie okrty wojenne wobec przewagi floty i lotnictwa niemieckiego,
nie byy zdolne do zadania przeciwnikowi odczuwalnych strat i same bardzo szybko
zostay wyeliminowane z walk wskutek nalotw.
Druga suma strat, ktre odnosz si do pierwszego okresu (1 14 wrzenia),
dotyczy zniszcze w miecie Gdyni i okolicach, a przede wszystkim na Oksywiu i
Obuu. Szacunkowo okrelona zostaa na sum 2.700.000 z30.
Drugi okres trwajcy po 14 wrzenia charakteryzowa si bezwzgldnoci w
likwidacji ladw polskoci miasta i jak najszybszego zagarnicia mienia. Pierwszym
aktem bya cakowita konfiskata majtku nieruchomego. Jednoczenie sprowadzono
penomocnikw do obejmowania poszczeglnych bran gospodarczych, ktrych
ilo ustalono na okoo 20, a nastpnie przystpiono do rozdawania przemysowych
Ibidem.
W nalocie uczestniczyo okoo 20 30 samolotw bombowych z lotniska w Supsku.
27
E. Kosiarz, Salwy nad Zatok, Gdask 1980, s. 145 146; R. Witkowski, Morska Obrona Wybrzea
w 1939 r., [w:] Obrona polskiego morza 75 lat Polskiej Marynarki Wojennej, Gdask, Gdynia 1993, s. 126.
28
Polskie Siy Zbrojne w drugiej wojnie wiatowej, t. I, Kampania wrzeniowa 1939, cz. 5, Marynarka
Wojenna i obrona polskiego wybrzea, Londyn 1962, s. 184.
29
Ibidem.
30
Dziaalno wadz okupacyjnych , op. cit., s. 105.
25
26
90
i handlowych obywatelom Rzeszy. W wielu wypadkach nie wznawiano dziaalnoci

gospodarczej, a jedynie wywoono towary i inne mienie do Gdaska. Przejmowano
take skady towarw w porcie, ale okazao si, e ilo ich bya mniejsza, ni si
spodziewano. Byo to wynikiem prowadzonej przed wybuchem wojny akcji
oprniania magazynw portowych i to zarwno towarw eksportowych, jak i
importowych. Przykadowo zawarto bardzo duej chodni portowej oceniona
zostaa zaledwie na 530.000 z, a wgla eksportowego na skadach portowych byo
zaledwie 40.000 ton o wartoci 1.440.000 z. Jednak zapasy baweny przedstawiay
warto okoo 13 mln z31. Warto zagarnitych towarw w porcie gdyskim mona
oszacowa z pewnym zastrzeeniem na sum okoo 78 mln z, a w tym towarw
importowanych za okoo 56 mln i eksportowych za okoo 22 mln z. Warto obrotu
towarw przechodzcych w cigu roku przez port gdyski wynosia okoo 1.300 mln
z, ta strata zagarnitych przez Niemcw towarw stanowia okoo 6 % caego obrotu
rocznego32.
Poza portem przejmowano, jak wspomniano wyej rne obiekty przemysowe wraz
z zapasami towarw. Przynioso to Niemcom, wedug oblicze globalnych okoo
15.450 tys. z33.
Dalsze 25 mln z to warto towarw przedsibiorstw handlowych Gdyni,
a nastpne 2 mln z wyniosy straty zakadw rzemielniczych. Ogem straty
wyszczeglnionych dziaw gospodarczych wyniosy okoo 120 mln z.
Szczeglnie okrutne dziaania tego okresu dotkny ludno cywiln przez
bezwzgldn akcj wysiedlecz, ktra bya poczona z cakowit utrat majtku
ruchomego. Uwzgldniajc cao tej akcji w Gdyni i wzgldn zamono
mieszkacw, to straty z tego tytuu mona oceni na 35,5 mln z34.
Straty ponioso rwnie pastwo, gdy dochody z podatkw i netto dochd z
eksploatacji portu wynosi rocznie 17,5 mln z. Zatem cao strat w Gdyni oszacowa
by mona w proporcji 1940 r. na sum minimum 200.000.000 z35.
Ze wszystkich strat najboleniejsze byy straty ludzkie. Ich zapowiedzi bya 11
listopada 1939 r. egzekucja w lasach pianickich. Tego dnia rozstrzelano okoo 314
najwybitniejszy Gdynian36.
Godny podkrelenia jest fakt, e mimo straszliwych warunkw okupacyjnych
znaczna cz Gdynian wykazaa si odwag i powiceniem organizujc ruch oporu i
dziaania na szkod okupanta w licznych organizacjach konspiracyjnych, komrkach
wywiadowczych i sabotaach.
Aktualnie szacuje si, e warto 1 zotego z 1939 r. jest rwnowarta 10 z z 2009 r.

33
Ibidem.
34
Wedug rde statystycznych roczny dochd ludnoci gdyskiej wynosi okoo 30 mln z.
35
36
W Pianicy od padziernika 1939 r. do wiosny 1940 r. ycie stracio 12 14 tys. osb.
31
32
91
92
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Wysiedlenia rodziny Zegarskich z Gdyni

w 1939 i 1940 roku
W sprawie wysiedlenia Polakw z Gdyni ukazay si tu i wdzie wypowiedzi, a w tym
Eriki Steinbach1 z Niemiec, ktre niezupenie dokadnie okrelay sam fakt. Jaka bya
przyczyna?
W listopadzie 1939 r., u nas w domu, w Gdyni, o godzinie 5.00 rano zjawia si
Policja i kazaa nam ubra si i wyj przed dom. W domu o celu wyjcia niczego
Erika Steinbach, z d. Hermann (ur. 25 lipca 1943 r. w Rumi k. Gdyni) niemiecka polityk.
Parlamentarzystka Bundestagu (od 1990 r.), wybrana we Frankfurcie nad Menem, czonek CDU.
Przewodniczca Zwizku Wypdzonych w Niemczech, inicjatorka budowy Centrum przeciwko
Wypdzeniom w Berlinie. Jest crk urzdniczki z Bremy Eriki z domu Grote i onierza Luftwaffe
Wilhelma Karla Hermanna z Hanau k. Frankfurt u nad Menem, ktry przez duszy czas mieszka na
Dolnym lsku. Rodzina ojca pochodzia ze lska. On sam jako technik Luftwaffe w randze podoficera
suy na lotnisku w okupowanej przez Niemcw Rumi. Jej matka bya tam urzdniczk przysan z
Berlina w 1943 r. Rodzice wynajmowali od Kaszuba mieszkanie przy ulicy Sobieskiego (podczas
okupacji Adolf Hitler Strasse). Matka w tym czasie przewanie mieszkaa w Berlina, a Erik urodzia
w czasie jednego z krtkotrwaych pobytw u ma w Rumi. W styczniu 1945 r. na trzy miesice przed
wkroczeniem Armii Czerwonej matka z ptoraroczn Erik i jej trzymiesiczn siostr opuciy Rumi,
skd dotary do Szwezwika-Holsztynu. W 1948 r. przeprowadziy si do Berlina, gdzie dziadek Eriki by
naczelnikiem dzielnicy. Nastpnie po powrocie ojca z niewoli w ZSRR rodzina osiedlia si w Hanau.
Po wojnie Steinbach ukoczya prywatne studium muzyki (graa na skrzypcach) i dziaaa w orkiestrze
a do 1967 r., gdy choroba koci uniemoliwia jej karier. W 1972 r. wysza za m za znanego jej od
dziewiciu lat dyrygenta orkiestry Helmuta Steinbacha. W latach 19701977 pracowaa w administracji. Od 1974 r. jest czonkini CDU, a od 1990 r. deputowan z jej ramienia do Bundestagu. Naley do
kierownictwa rozgoni ZDF, Stowarzyszenia Terytorialnego Prus zachodnich, a od 2000 r. kierownictwa CDU. Od 2005 jest czonkiem komisji parlamentarnej Bundestagu ds. praw czowieka i pomocy humanitarnej z ramienia CDU. Od 1994 r. jest czonkiem, a od 1998 przewodniczc Zwizku Wypdzonych w Niemczech (ponownie wybran na to stanowisko w 2004 r.). Aktywnie propaguje ide budowy
w Berlinie Centrum przeciwko Wypdzeniom, ktre z zaoenia ma si koncentrowa na dokumentowaniu wysiedle Niemcw z Europy rodkowej i Wschodniej, cho maj si tam rwnie znale informacje o przesiedleniach innych narodw. W lutym 2009 nominowana do rady Fundacji Ucieczka, Wypdzenie, Pojednanie przez BdV. Rzd niemiecki prawdopodobnie wstrzyma si z nominacj do wyborw.
We wrzeniu 2009 r. poparcia Steinbach udzielia bawarska CSU.
1
93
wicej si nie dowiedzielimy. Wyszlimy z domu, tak jak z innych okolicznych

domw wyszy rodziny i prowadzono nas w dugim szeregu Alej Zwycistwa, ktra
wtedy nazywaa si ul. Gdask, w kierunku Witomina. Nastrj by bardzo smutny.
Szlimy dugim wskim szeregiem pod gr, zbaczajc w lewo od Alei Zwycistwa
w kierunku do Witomina. Jaka bya przyczyna tego, zobaczyam dopiero pniej,
poniewa wtedy, kiedy nas wyprowadzano, ju na redzie Gdaska ukazay si statki,
ktrymi przywieziono Niemcw, uciekinierw z Estonii i otwy. Miaam potem
przyjemno pracowa z jedn z takich uciekinierek, z pani Iren Tannbaum z
Estonii i od niej usyszaam, e podobne byy ich losy, kiedy im rwnie pozostawiano
do wyboru wyjecha i wszyscy starali si wyjecha.
Szlimy wskim szeregiem, smutni i niewiadomi zupenie niczego, co nas czeka
miao, albo co nas czekao. Szam z tyu szeregu za moj mam (ojciec, dr Teofil
Zegarski zmar 15 grudnia 1936 r.), moimi brami Edwardem i Witoldem oraz
moj siostr Maryjk. Miaam wwczas 21 lat, siostra Maria bya dwa lata starsza
ode mnie, a bracia Witold mia 19, a Edward 16 lat. Szlimy grupk pod gr,
a poniewa ja prowadziam rower, na ktrym powieszone byy najpotrzebniejsze
akcesoria, dlatego szam raczej z tyu. Za mn szed policjant, ktry pilnowa grupy,
aby kto si nie usamodzielni. Policjant zacz rozmow ze mn. Pyta czy ja mwi
po niemiecku? Odpowiedziaam, e mwi. Na co on mnie zapyta, skd pochodz?
Odpowiedziaam, e urodziam si w Heidelbergu. Jak on usysza, e ja urodziam
si w Heidelbergu, to powiedzia, e mam postara si jak najprdzej znikn std.
Odpowiedziaam mu, e moja siostra te urodzia si w Heidelbergu, a moja mama
pochodzi ze Starogardu Gdaskiego, a moi bracia jeden wanie zda matur, a
drugi by jeszcze szesnastolatkiem. Policjant powiedzia mi, e mam i do domu.
A ja mu powiedziaam, e nie mog pj bez mojej rodziny i nie zostawi rodziny
samej. Wwczas zostali oni zatrzymani. Sprawdzi tylko, czy moja mama zna jzyk
niemiecki, a znaa go lepiej ode mnie. Czy moja siostra rwnie zna niemiecki?
Najprawdopodobniej na podstawie wraenia, jakie odnis syszc miejsce mojego
i mojej siostry urodzenia powiedzia, e mamy wrci do domu. Tak wic nie
doszlimy do Witomina. Uszlimy mniej wicej zawsze to widz tam, gdzie Aleja
Zwycistwa podchodzi pod gr, przed garaami (wwczas jednojezdniowa ulica).
Wobec zaistniaych zdarze nie dostalimy si nawet do Witomina, tylko
wrcilimy do domu. A dom by ju cakowicie zajty przez policj gdask (miny
ok. 3-4 godziny od naszego wyjcia z domu). Jak wrcilimy, to przydzielono
nam jeden pokj, tj. sypialni moich rodzicw i w tej sypialni wolno nam byo si
zainstalowa, a wszystkie inne pomieszczenia byy ju zajte. Pniej dowiedziaam
si, e to nie tylko nasz dom, ale wszystkie domy, ktre zostay w ten sposb, w tym dniu
94
Wysiedlenia rodziny Zegarskich z Gdyni w 1939 i 1940 roku
oprnione z mieszkacw, wszystkie zostay przygotowane dla tych Baltendeutsche2,

czyli Niemcw z Balticum, ktrzy tutaj wtenczas si osiedlili. I tak poznaam potem
estoskiego Niemca - aptekarza, ktry przej aptek pana Szkodowskiego Oni
wszyscy z tego statku zostali przewiezieni i zakwaterowani w naszych domach.
Dlatego nawet zamierzaam przedyskutowa t spraw z Eryk Steinbach, poniewa
moim zdaniem tu nie chodzio o wysiedlenie Polakw z tego terenu, tylko chodzio
o oprnienie mieszka dla sprowadzonych Niemcw batyckich (Baltendeutsche),
a nas wysiedlano wtedy do Generalnego Gubernatorstwa3. Wszyscy moi znajomi,
ktrzy przeszli przez Witomino, zostali nastpnie tam przesiedleni. Wrd
wysiedlonych byli: mec. aba z on, Rogoziscy, Puplowie...
Moja rodzina wrcia do domu. Ojciec zostawi mi testament: Ty zaopiekujesz
si mamusi, bo Ty to potrafisz. Cay czas, a do koca opiekowaam si mam.
2
Niemcy batyccy (niem Deutsch-Balten lub Baltendeutsche) mniejszo narodowa zamieszkaa
w Inflantach, gwnie w Estoni i na otwie, niemal w caoci wysiedlona do Niemiec w poowie XX w.
Niemcy batyccy zamieszkiwali gwnie w orodkach miejskich (np. Tallinn, Ryga), na wsi byli najczciej
wacicielami ziemskimi. Niemcy batyccy byli potomkami osadnikw rycerskich, oraz ludnoci
miejskiej napywajcej do pastwa zakonu Inflanckiego w redniowieczu. Po sekularyzacji pastwa
zakonnego w Inflantach, Niemcy batyccy powoali Ksistwo Kurlandii i Semigalii, w ktrym rzdzili i
byli czonkami warstw uprzywilejowanych. W okresie przynalenoci Inflant do Imperium Rosyjskiego
z Niemcw batyckich - wci utrzymujcych ywe kontakty z rdzennymi Niemcami - rekrutowaa
si znaczca cz rosyjskiego aparatu administracyjnego i korpusu oficerskiego armii rosyjskiej. Po
zawarciu niemiecko-radzieckiego paktu o nieagresji (Pakt Ribbentrop-Mootow) pomidzy ZSRR, a III
Rzesz, w ktrym ustalono, e kraje batyckie (Estonia, otwa) i Finlandia stan si stref wpyww i
przyszym terytorium ZSRR, jesieni 1939 r. ok. 70.000 Niemcw batyckich otrzymao zaproszenie
z nazistowskich Niemiec do opuszczenia ojczyzny i osiedlenia si w Kraju Warty, skd przymusowo
wysiedlono Polakw. Obecnie w krajach batyckich pozostao bardzo niewielu Niemcw - w Estonii
spis z 2000 wykaza 1870 osb, dla ktrych jzyk niemiecki by ojczystym, na otwie w 2004 3311 osb.
Kilka tysicy etnicznych Niemcw yje take na Litwie. W niektrych opracowaniach do Niemcw
batyckich zalicza si mieszkacw Wschodnich Prus.
3
Generalne Gubernatorstwo (1939-1945) (czasem Generalna Gubernia, w skrcie GG; (niem.
Generalgouvernement fr die besetzten polnischen Gebiete) jednostka administracyjno-terytorialna,
utworzona na podstawie dekretu Adolfa Hitler a z 12 padziernika 1939 r., z moc obowizujc
od 26 padziernika 1939 r., obejmujca cz okupowanego wojskowo przez Niemcy terytorium
II Rzeczypospolitej, ktra nie zostaa wcielona bezporednio do Rzeszy. Utworzenie Generalnego
Gubernatorstwa byo zwizane z realizacj wojennych celw polityki niemieckiej w Europie wschodniej,
okrelonych m.in. w Generalnym Planie Wschodnim oraz zaoeniach polityki okupacyjnej III Rzeszy
na terytorium Polski. Realizowano je poprzez fizyczn eliminacj wikszoci polskiej inteligencji i tzw.
warstw przywdczych, germanizacj, przesiedlenia i eksterminacj ludnoci (w celu przygotowania tego
obszaru do kolonizacji germaskiej, oraz maksymaln eksploatacj gospodarcz na potrzeby wojenne
III Rzeszy. W okresie do 1944 r. okupacyjne wadze niemieckie traktoway Generalne Gubernatorstwo
praktycznie jak koloni, ktra dostarczaa niewolniczej i nisko kwalifikowanej siy roboczej, surowcw
naturalnych dla przemysu oraz ywnoci. W latach 1939-1940 planowano take utworzenie polskiego
pastwa szcztkowego (niem. Reststaat) zalenego od Rzeszy, koncepcja ta jednak zostaa porzucona
wobec kilku istotnych czynnikw. Niemcy, mimo i niektre postacie wczesnego ycia politycznego w
Polsce wyraay gotowo do pewnych negocjacji, ostatecznie nie mogli znale polskiego odpowiednika
Hachy lub Quislinga i elit chtnych do kolaboracji. Decydujcym czynnikiem uniemoliwiajcym
utworzenie polskiego pastwa szcztkowego bya negacja tych planw przez ZSRR (pozostajcy
wwczas w sojuszu z III Rzesz), negujcy pomys zachowania Polski w jakimkolwiek ksztacie.
95
W naszym domu byli jeszcze Sta i Janek - dwaj synowie dr Michaa Szucy, przyjaciela
mojego ojca z okresu studiw, ktry by Gdaszczaninem i radc w Radzie Portw
Gdaskich. Dr Schuca4 przywiz ich do nas w sierpniu 1939 r., poniewa obawia si
w Gdasku, w atmosferze wojennej zostawi swoich chopcw, ktrzy uczszczali do
naszego gimnazjum w Gdyni. Kiedy policja wyeksmitowaa nas z domu, byli wwczas
z nami Staszek i Janek. Policja sprawdzia ich dowody osobiste i kazaa im wyjecha
do Gdaska, poniewa byli obywatelami Wolnego Miasta Gdask.
Policja, ktra zaja nasz dom, w grupie ok. omiu funkcjonariuszy wykonywaa
tu swoje obowizki. Od samego pocztku zajto parter naszego domu, w ktrym
znajdoway si sypialnie chopcw z internatu. Tam zostaa urzdzona Kartenstelle,
w ktrej wydawano kartki ywnociowe wszystkim Niemcom, ktrzy tu mieszkali.
Polacy takich kartek ywnociowych nie mieli.
Rozgldaam si za prac, moja siostra rwnie. W listopadzie 1939 r., przez
znajom mojej mamy, pani angowsk dostaam ofert pracy w (Reischbaumcie)
Pastwowym Urzdzie Budowlanym w Gdyni, ktry nie mia nic wsplnego z wojn,
zajmowa si szkoami, budynkami pastwowymi. Tam pracowaam od listopada
1939 r. a do koca wojny. Praca rozpoczynaa si o godzinie 7.00, a koczya si o
17.00. ycia towarzyskiego wwczas nie byo.
Wsplne zamieszkiwanie z policj gdask trwao do ponownego aresztowania
naszej rodziny, w dniu 20 kwietnia 1940 r., w urodziny Adolfa Hitlera5. Rano o
godzinie 5.00, bo hitlerowcy to zawsze organizowali rano. Dzwonek, ubra si,
wyj przed dom. Wic ubralimy si, caa nasza czwrka z mamusi (ju nie byo
modych Szucw), wyszlimy na zewntrz. Pytalimy si, o co chodzi, ale nikt nam
nic nie powiedzia. Kazano nam zabra tylko to, co najpotrzebniejsze, tzn. rcznik,
mydo, szczoteczk do zbw. Dodatkowych ubra nie mona byo zabiera, oprcz
tego, w czym si wychodzio. Na ulicy czeka na nas samochd ciarowy, tzn. na nas i
na rodziny polskie, ktre jeszcze mieszkay w Orowie. I tu mam odpowied dla Eryki
Steinbach, a mianowicie tu naprzeciw naszego domu przy ul. Gdaskiej mieszkao
Dr Micha Szuca pochodzi z Brus pod Chojnicami. Studiowa i doktoryzowa si we Fryburgu
Badeskim. Po ustanowieniu Wolnego Miasta Gdaska, peni funkcj radcy w Radzie Portow
Gdaskich. 1 wrzenia 1939 r. zosta aresztowany i okrutnie potraktowany przez gestapo, a w kocu, w
1940 r. rozstrzelany z grup zasuonych Gdaszczan.
5
Adolf Hitler (ur. 20 kwietnia 1889 r. w Braunau am Inn, zm. 30 kwietnia 1945 r. w Berlinie)
polityk niemiecki, malarz, kanclerz Niemiec od 1933 r., fhrer i kanclerz Rzeszy od 1934 r., przywdca
Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej partii Robotnikw (NSDAP), ideolog niemieckiej odmiany
faszyzmu zwanej od jego nazwiska hitleryzmem, narodowym socjalizmem lub nazizmem od
niemieckiej nazwy partii (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei), twrca i dyktator III Rzeszy
niemieckiej, zbrodniarz wojenny, odpowiedzialny za zbrodnie przeciw ludzkoci.
Po objciu obu funkcji zmieniono nazw jego stanowiska na Fhrer und Reichskanzler (Wdz i
kanclerz Rzeszy). Uznawany jest przez wikszo historykw za osobicie odpowiedzialnego za polityk
rasow nazistowskich Niemiec, Holocaust oraz za mier milionw ludzi zabitych podczas jego rzdw.
Agresywna polityka zagraniczna, ktr stosowa, doprowadzia do rozptania przez Niemcy II wojny
wiatowej, w wyniku ktrej zgino ok. 50 milionw ludzi.
4
96
duo Niemcw, np. rodzina Schroderw, Sorge, drugi Paul Sorge (rzenik), z ktrymi
ylimy bardzo poprawnie. Ale jak ju siedzielimy w samochodzie ciarowym, to
pani Sorge, ona nieyjcego ju Roberta Sorge, ktry kupowa ywiec na wsi (jego
brat to sprzedawa), podesza i stojc przed samochodem i widzc nas tam zapytaa:
Frau Zegarski wie kann ich ihnen helfen? Pani Zegarska, jak mog pani pomc? A
moja mama, taka przeraona, powiedziaa: Hier koenn Sie nichts mehr helfen. Tu ju
pani nic nie moe pomc. I ja myl, e Eryka Steinbach o tym nie wie, jak wywoono
Polakw, a nie Niemcw z Gdyni. Std Polacy Niemcw nie wyrzucali. Wic kto mia
ich wyrzuca? Nas dwa razy z domu chciano wyrzuci.
Kiedy samochd ze spdzonymi Polakami by peen, a to nie bya jedyna
ciarwka, pojechalimy do Gdyni. Zawieziono nas do parterowego budynku,
naprzeciw hali targowej (obecnie mieci si tam izba wytrzewie). Budynek
posiada dwa wejcia. Do jednego wpdzono mczyzn, gdzie byli moi bracia
Edzio i Witold, a przez drugie wejcie kobiety. W rodku pomieszczenia byo ju
duo przestraszonych kobiet, siedziay i stay, trzsy si, gdy coraz to nowy transport
Polakw przyjeda
Gdy ju byo zupenie peno, wtedy przyszed SS-mann i przynis mae krzeso i
stolik, na ktrym pooy co do pisania i tak po kolei wywoywa kad z nas. Ja staam
z mam i czuwaam nad moj siostr i czekaam, co bdzie dalej. Staam przy wyjciu.
Po chwili SS-mann kiwa rk na mnie. Podeszam i on pyta: Name? Nazwisko? No
wic mwi Zegarska. Imi? Mwi Irena. Geburstdatum? No to mwi 23 lutego
1918 r. - a on to pisze. Gdzie jest pani urodzona? Odpowiedziaam w Heidelbergu.
Zapyta W jakim Heidelbergu? A ja mu na to mwi: Ich habe nicht gewusst, dass
es noch mehr Heidelberge gibt! Nie wiedziaam, e jest jaki inny, drugi Heidelberg.
Powtrzyam in Heidelberg in Baden am Neckar. On mnie dalej pyta: Was heben
Sie vor dem Krieg gemach? Co pani przed wojn robia? Odpowiedziaam, e nic nie
robiam. Studiowaam. A co pani studiowaa? Odpowiedziaam germanistyk. A
gdzie pani studiowaa? Odpowiedziaam w Poznaniu. A on mwi na to: Machen
Si nach Hause komen. Niech si pani prdko std wynosi do domu. I zrobi taki
ruch rk, mao elegancki Ale ja myl sobie, e nie zostawi tu samej mamy i
siostry, i moich braci, ktrych nie widziaam, bo ich od nas odczono i prowadzono
przez inne drzwi budynku. A SS-mann zawezwa nastpn osob, i kolejn osob, a
w pewnym momencie patrzy tu i mwi: Ich habe ihnen gesagt Ja powiedziaem
pani A ja mu na to mwi, e ja nie id do domu, bo tu siedzi moja mama i moja
siostra, a moja siostra jest te urodzona w Heidelbergu. Wic on wywoa moj
siostr. Maryjka przysza. Wypyta j o wszystko, z dat i miejscem urodzenia Co
robia przed wojn Gdzie studiuje? Ona odpowiedziaa, e studiuje w Krakowie.
Maryjka koczya w Krakowie Wysz Szko Hotelarsk (potem zostaa on prof.
Jzefa Borkowskiego). Po tej krtkiej rozmowie powiedzia: Schnell machen Sie, dass
Sie nach Hause komen! Maryjka moga wyj, ale ja jej powiedziaam, e przecie
tu nie zostawimy mamy! Tym bardziej, e mama miaa ma wad suchu i dlatego
czuwaam nad ni, aby nie powstao podczas rozmowy jakie nieporozumienie.
97
Trzymaam Maryjk za rk i staymy przy drzwiach. Patrzy na to SS-mann. Po

chwili zapyta dlaczego nie idziecie do domu? Odpowiedziaam: Ja nie pjd do
domu bez mojej mamy. Powiedziaam jeszcze, e moja mama mwi dobrze po
niemiecku. To on wywoa moj mam, a mama mwia bardzo dobrze po niemiecku,
bo bya crk nauczyciela z Jabowa i dopiero majc 19 lat uczya si mwi po polsku
od mojego taty. Po rozmowie stwierdzi, e mamusia urodzia si jako Jadwiga Zigert,
jej ojciec Mathias Zigert by niemieckim nauczycielem w Jabowie. Po rozmowie z
mam Niemiec powiedzia, e moemy i wszystkie do domu.
Pieszo przyszymy do domu, gdzie wszystko byo zagospodarowane przez
Niemcw. Zainteresowaam si moimi brami, bo nie wiedzielimy, gdzie oni s. A
oni byli zamknici w drugiej czci budynku i pewnie ta sama procedura tam bya, ale
to byli modzi chopcy, Edziu mia promocj do IV klasy gimnazjalnej, a Witold zda
matur. Musiaam wrci do pracy w Reischbaumcie i o braciach nie wiedzielimy
nic. Jedziam do gestapo do Gdaska, na ul. Neugarten (gdzie pniej by Polski
Konsulat Generalny), zgaszaam si do gestapo i pytaam, gdzie s moi bracia? A oni
mi na to, e s im Umschulungslager fr Jugendliche, czyli w przeszkoleniowym obozie
dla modziey, a jak ich przeszkol, to wrc do domu. Ale nie powiedzieli, gdzie
oni s. Zawsze mi mwili, e s w Umschulungslager fr Jugendliche. Przyjechaam
do domu i pocieszaam moj mam: Mamusiu, oni w przeszkoleniowym obozie dla
modziey. Nic nam to nie mwio, bo my tu adnych tego typu szk nie mielimy.
Tak byo do lata 1941 r. Wwczas od Witolda i Edwarda przysza kartka, na ktrej
byo napisane Koncentrationslager im Sachsenhausen Oranienburg bei Berlin. Na
grze kartki podane reguy, e kady moe otrzyma tylko raz w miesicu jeden list.
W licie byo napisane: Jestemy zdrowi, czujemy si dobrze, powiedzcie co robi
mamusia i co wszyscy robicie?. Gdy t kartk do rki dostaam, to zaraz mwi
do mamusi: Ja tam musz pojecha, poszuka ich. Poszam do mojego Baurata,
ktry nazywa si Krger i mwi: Panie Bauracie, ja musz pojecha do Berlina.
By to gdaszczanin i bardzo przyzwoity czowiek. A on na to: Jeeli pani musi,
ale dlaczego nie?. To ja mu na to, e dostaam kartk od moich braci i musz ich
poszuka. Pokazaam mu kartk, a on nic nie powiedzia. Domylam si, e wiedzia
co to jest Koncentrationslager. W kadym bd razie powiedzia: Niech pani jedzie.
Na kartce byo napisane Oranienburg bei Berlin, to dla mnie znaczyo, e do
Berlina. Nastpnego dnia wsiadam do pocigu nie byle jakiego, tylko tego, co jecha
do Berlina. Nie byo potrzeba paszportu tylko dowd osobisty, ktry miaam przez
ca wojn. W dowodzie byo napisane:.. Irena Zegarski, urodzona 23 lutego 1918 r.
w Heidelbergu. Przynaleno pastwowa - niewyjaniona, dawniej Polska.
Wsiadam do pocigu i pojechaam do Berlina. A w Berlinie w Zehlelndorf West
mieszka wuj mojego ojca, Juliusz i jego ona Klara Loo, ktry mia majtek pod
Chojnicami Pogorzeliny. Jak byam moda, to tam byam wywoona na wakacje.
Tene wujek oeni si z Niemk, bardzo mi cioci, z ktr byli na wymienionym
majtku. A potem, gdy skoczya si I wojna wiatowa, a oni podczas plebiscytu w
1920 r. obywatele niemieccy albo Niemcy mieszkajcy na pomorskim terenie, musieli
98
zdecydowa, czy chc zosta w Polsce, czy te pojecha do Niemiec. Jeeli chcieli
zosta w Polsce, to dostawali obywatelstwo polskie, jeeli chcieli jecha do Niemiec,
mieli prawo zabra cay swj ruchomy majtek. Poniewa ciocia bya ewangeliczk i
miaa dwie podrastajce crki, to oni zdecydowali, e jad z ca rodzin do Niemiec.
Mj tato pracowa w Ministerstwie Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego w
Warszawie, pomg swojemu wujkowi zabra wszystkie swoje rzeczy z majtku w
Pogorzelinach. Ziemia, ktr posiada wujek w Pogorzelinach, zostaa, a oni otrzymali
za to majtek w Niemczech. Tak wic niech dzisiaj niektrzy Niemcy nie mwi, e
wyrzuceni std, biedni ludzie tam nic nie mieli to jest nieprawda! Bo ja znam same
takie przypadki ludzi, ktrzy tutaj zostawili swoje majtki, a tam dostali, m.in. mj
wujek taki dosta w Georsdorf na lsku oraz dom w Berlinie. Pniej mieszkali w
Zehlendorf West pod Berlinem, na Kleinstr. 2.
Kiedy zajechaam do Berlina rado cioci i wujka bya dua, bo oni te do
nas przyjedali, a mj tata jedzi do nich do Pogorzelin. Powiedziaam im, e
przyjechaam, bo moi bracia s w orodku przeszkoleniowym dla modziey i ja
musz ich tu poszuka, ja musz mojej mamie powiedzie czy oni yj i jak si im
powodzi. Wujek przyj t wiadomo i powiedzia, e jak wiesz gdzie, to naturalnie
Odprowadzi mnie na dworzec, bo musiaam rano uda si do Sachsenhausen, to
jest ok. 30 min. kolejk miejsk. Dojechaam do Stettiner Bahnhof i szukaam, gdzie
znajd Sachsenhausen. Zapytaam jakiego przypadkowego pana, a on mi powiedzia,
e pjdzie pani tymi schodami do gry i tam wyjdzie pani na inny zupenie peron
i stamtd jedzie ten pocig. Poszam tam, gdzie mi pokazano. To by zupenie inny
peron, pomimo e to by Stettiner Bahnhof, z pocigiem, ktry mia trzy wagony,
kady przedzia otwierane drzwi, a lokomotywa w pocigu taka, jakie dawniej jechay
do Kartuz. Na peronie by tylko zawiadowca stacji z czerwon czapk. Zapytaam
go jeszcze, czy to jest pocig do Sachsenhausen. Kiedy on to potwierdzi, wsiadam
i pojechaam. Byam na peronie sama jedna. Okazao si pniej, e to bya linia
zaoona specjalnie do przewoenia wszystkich winiw z Niemiec, tak eby nie
widzieli ich sami Niemcy.
Wysiadam w Sachsenhausen, a tam nawet ywej duszy na peronie. Wida
byo, e cay peron by niedawno ad hoc zrobiony, specjalnie do zatuszowania dla
tych rzeczy, ktre tam na tych dworcach si dokonyway. Wysiadam, a na peronie
sta zawiadowca z czerwon czapk, ktrego zapytaam: Czy moe mi powiedzie,
gdzie jest obz przeszkoleniowy dla modziey? On odpowiedzia: Was? Kinderhort?
Kindergarten? Czy ochronka, czy przedszkole? Nie. Powiedziaam - obz szkoleniowy
dla modziey. Powiedzia: Das weiss ich nicht. Kaza mi wyj i pokaza, gdzie mam
zapyta dalej. Ja wyszam przed dworzec, a dworzec to bya taka maa, wymurowana
co prawda, ale buda. Wychodz stamtd i id ok. 20 krokw i napotykam na duy las,
ktry tam si zaczyna. Prowadzi do niego ulica, a przy wejciu do tego lasu bya dua
tablica: Achtung! Durchgang verboten! Es wird ohne Anruf Schaff geschossen! Wejcie
wzbronione! Bez uprzedzenia strzela si! Pomylaam, e nie bd przecie na mod
dziewczyn strzela! I weszam w t ulic. Robiam tak, jak mi powiedzia zawiadowca,
99
e tam mam i i zapyta. Szam drog wybrukowan, z jednej strony by duy las, a z
drugiej jakie zagajniki. Szam tak ok. 300 m. I nagle zaczyna si mur. Mur, ktry by
wysoki na ok. 4-5 m., a u gry mia zakoczenie drutem kolczastym oraz haki odstajce
i ponownie drut kolczasty. Znowu spotkaam tablic: Achtung! Durchgang verboten!
Es wird ohne Anruf Schaff geschossen! Id, id wzdu tego muru, i jak przeszam
kilkaset metrw, doszam do wiey z daszkiem, z bienikiem dookoa, ktra growaa
nad murem. Podejrzewam, e to by punkt obserwacyjny. Nagle sysz Halt! Halt!
Ale ja szam dalej. Kto zacz schodzi do mnie, a potem zamkn jak bram, bieg
za mn i woa, abym si zatrzymaa. Wwczas si zatrzymaam. A on mnie pyta: Co
ja tu robi? Ja mu powiedziaam... ja tu szukam A on mnie pyta, czy nie czytaam
napisu, ktry tu wida? Odpowiedziaam, e czytaam, ale nie wyobraam sobie,
eby na mnie od razu ostro strzelano. Powiedzia: A czego pani tu szuka? Wic ja
mu mwi, e szukam tu moich braci. Nawet na pocztku powiedziaam, e szukam
brata, eby nie pomyleli, e mam dwch braci moe bandycka rodzina! A dlaczego
go pani tu szuka? A dlatego, e mi powiedziano, e jest w obozie przeszkoleniowym
dla modziey. Zapyta jeszcze raz Was? To ja te mu powtrzyam. A on mi mwi
na to: Skd pani wie, e on tu ma by? A ja mwi, e tak mi powiedzieli w Gdasku,
dlatego go tu szukam. I to, e ja dostaam kartk od niego. Wtedy on chcia, abym
mu pokazaa t kartk. Gdy mu pokazaam kartk, zauway, e tam s dwie osoby
podpisane Witold i Edward. Wwczas powiedziaam, e to s dwaj moi bracia. A on
bierze t kartk i mwi: Hier sind Sie. To oni tutaj s. Powiedziaam Tak?, to prosz
mi ich zawoa! Powiedzia, e tak zawoa to ja nie mog. Ale oni s tutaj. I poszlimy
drog byo zupeni pusto, nie byo tam nikogo. W czasie drogi opowiada mi, e
on jest z Wiednia, z Austrii, e ma tak crk w moim wieku (), suchaam go, ale
cigle na nowo mwiam i pytaam o moich braci. Prosiam go, aby mi powiedzia
jak ja mog si z nimi zobaczy? A on mi powiedzia: Ja pani poka, gdzie bdzie
musiaa pani przyjecha, ale to dzisiaj ju nie, bo zrobio si dosy pno, bya prawie
pora obiadowa. Bdzie musiaa pani przyjecha jeszcze jeden raz do komendanta.
Tak t drog wyprowadzi mnie z Sachsenhausen, gdzie ja wysiadam z pocigu,
a do Oranienbruga, to jest miasta garnizonowego, ktre daje ten tytu obozowi
koncentracyjnemu. Pokaza mi ten dom, czyli komendantur. Budynek by wikszy
ni nasza gdyska szkoa. I powiedzia, e tutaj bdzie pani musiaa jutro przyjecha
i zgosi si do komendanta. Wic mu podzikowaam, podaam mu rk, bo on by
dla mnie bardzo uprzejmy. Powiedzia jeszcze, e nie musi pani wraca z powrotem
do Sachsenhausen, bo stamtd rzadko pocigi jad, raczej tu przyjedaj. Std, z
Oranienbruga mona jecha bezporednio a do Zehlendorf West. Wsiadam do
pocigu i postanowiam nastpnego dnia znowu przyjecha.
Zajechaam do wujka Looa, ktry zapyta co zaatwiam? Odpowiedziaam,
e dowiedziaam si, i to jest obz koncentracyjny, e oni s w Oranienbrugu, i e
musz tam jutro rano pojecha. Po poudniu poszam i to co byo mona kupi w
sklepie, np. papierosy, rodzynki, bo to mona byo dosta bez kartek - kupiam.
Nastpnego dnia wujek odprowadzi mnie do pocigu i bezporednio pojechaam
100
do Oranienbruga. Wiedziaam, gdzie jest ten obz koncentracyjny, ale najpierw z

tego wielkiego wraenia, e tam id, to poszam w przeciwnym kierunku. Gdy
zauwayam, e jest coraz mniej domw i ludzi Nie pytaam w drodze nikogo, ale
zawrciam. No wic wrciam i ju szam w kierunku komendantury.
Wchodz do komendantury, widz duy hol, marmurowe schody, na prawo
gablota szklana, a za t gablot siedziao dwch SS-manw. Poszam do nich, a oni
zapytali: Dokd ja chc pj? Odpowiedziaam, e do komendanta. Wwczas jeden
do drugiego powiedzia na ucho: Suchaj, ona chce i do komendanta! Poprosili o
mj dowd osobisty. Wypisa mi przepustk, a nastpnie wyszed ze swojej gabloty
i poszed ze mn na gr, na pierwsze pitro, do pokoju. Pamitam, w tym pokoju
bya duga lada, a za ni siedziao znowu dwch SS-manw jeden co pisa, a
drugi zajmowa si czym innym. SS-man, ktry mnie przyprowadzi, powiedzia:
Ta moda dama yczy sobie do komendanta! SS-mani, podobnie jak ci na dole,
mwili do siebie: Ona chce do komendanta! Po chwili jeden z SS-manw poszed
zgosi mnie do komendanta. Natomiast ten drugi pisa na maszynie do jakiej pani
Kowalskiej z Neuststadt West-Preussen (Wejherowo) der Mann ist heute nachts
gestorben. Tzn. e ten m Kowalski dzisiaj umar w nocy. Jeden z SS-manw, ten
ktry pisa, pyta tego drugiego: Na co on mg umrze? Ten mu odpowiedzia, e
na zakcenie w kreniu krwi.
Po chwili wychodzi redniego wzrostu mczyzna w mundurze, w wieku 4550 lat i pyta: Jemand wollte mit mir sprechen? Kto chcia ze mn mwi? SS-mani
mu powiedzieli, e to ta pani. Komendant Arthur Liebehenschel6 poprosi mnie
do swojego pokoju. Ten pokj by bardzo duy, z wysokimi oknami, z jasnej skry
obitymi meblami, fotelami, a na jednym on siedzia przed obitym skr biurkiem.
Jak weszam, zauwayam du zamknit szaf oszklon, rodzaj biblioteki, a w szafie
znajdoway si skalpy ludzkie, takie jak Indianie cigali biaym ludziom, tj. suszone
czaszki z wosami skalpy. Stay na patykach. Potem dowiedziaam si, e Niemcy
tych, ktrzy tam w obozie ginli, skalpowali. To, co pisz, nie jest nic zmylone, ja to
naprawd widziaam.
Pan komendant poprosi mnie, abym usiada. Wtedy zaczam mu opowiada.
6
Arthur Liebehenschel, SS-Obersturmbannfuhrer. Ur. 25 listopada 1911 r. w Poznaniu, z zawodu kupiec i urzdnik
skarbowy. Od stycznia do sierpnia 1919 r. nalea do Freikorpsu Grenzschutz-Ost, za w okresie midzy 4 padziernika
1919 a 3 padziernika 1931 r. suy w Reichswehrze, gdzie zakoczy sub w stopniu Oberfeldwebla. Czonek NSDAP
od 1 lutego 1932 r. (nr partyjny 932766) oraz SS od listopada 1931 r. (nr ewidencyjny 39254), z przydziaem do 27. puku
Powszechnej SS we Frankfurcie nad Odr. 4 sierpnia 1934 r. wstpi do zawodowej suby w SS-Wachtruppen i zosta
wczony w skad zaogi SS KL Columbia-Haus w Berlinie. Pod koniec 1934 r. przeniesiony na stanowisko adiutanta
komendanta KL Lichtenburg, ktre piastowa do 1 sierpnia 1937 r. Nastpnie zosta kierownikiem wydziau politycznego
(Politische Abteilung des IKL/Abteilungsleiter) w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych. 1 maja 1940 r. obj etat szefa
sztabu (Stabsfuhrer) IKL, a po powstaniu SS-WVHA - w dniu 15 marca 1942 r. - mianowano go zastpc szefa Urzdu
D - Obozy Koncentracyjne, rwnoczenie obj stanowisko Inspektora Obozw Koncentracyjnych. 11 listopada 1943
r. odszed z Gwnego Urzdu Gospodarczo-Administracyjnego SS do KL Auschwitz, gdzie zastpi przeniesionego na
jego stanowisko komendanta obozu Rudolfa Hessa. 15 maja 1944 r. zosta komendantem KL Lublin/Majdanek, a po jego
likwidacji i kilkutygodniowym urlopie - przeniesiono go do urzdu Wyszego Dowdcy SS i Policji Wenecja Julijska w
Triecie we Woszech. By czonkiem organizacji Lebensborn. Odznaczony m.in. Wojennym Krzyem Zasugi II i I Klasy
z Mieczami, Piercieniem Honorowym SS oraz Szpad Honorow SS. Skazany przez Najwyszy Trybuna Narodowy w
Krakowie na kar mierci (22 grudnia 1947 r.) i stracony przez powieszenie, dnia 24 stycznia 1948 r.
101
Opowiadam, opowiadam, ale cigle na nowo mwi o Witoldzie i Edwardzie,

e chciaabym zobaczy moich braci. A on zapyta, skd ja tak dobrze mwi po
niemiecku? A ja mwi, e studiowaam germanistyk komendant by bardzo
ciekawy, gdzie ja t germanistyk studiowaam? Odpowiedziaam, e najpierw
w Gdasku, a potem w Poznaniu. Jak on usysza Pozna, to by zupenie innym
czowiekiem. Zacz mi opowiada i pyta, m.in. czy katedra jeszcze tam stoi? Niemal
zapyta czy Warta tam pynie w Poznaniu? Czy zamek te jeszcze jest? A ja mu
powiedziaam, e w zamku jest nasza germanistyka, a ja jestem po egzaminach.
Opowiadaam mu wszystko o Poznaniu, ale tam gdzie w rodku dodawaam: ale
ja chc zobaczy moich braci. Ja musz mojej mamie powiedzie, e oni yj. On
natomiast powiedzia mi, e urodzi si w Poznaniu, jego ojciec by tam urzdnikiem.
On w Poznaniu wyrasta a do czasu plebiscytu, wwczas jego rodzina zdeklarowaa
si i wyjechaa do Niemiec. Ale dla niego Pozna, to bya jego modo.
W kocu zatrzyma si na moich braciach i powiedzia, e tak normalnie to
jest niemoliwe, ebymy si zobaczyli, bo tutaj nikt nie przyjeda, eby z kim z
obozu rozmawia to jest obz koncentracyjny. Ale obieca, e zaraz postara si,
eby moe wyjtek zrobi ten, kto jest od tego kompetentny. Zadzwoni do dowdcy
Si Bezpieczestwa Policji Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Helfa von Eldorfa, na
Prinzalbertstr. w Berlinie. Powiedzia, e ma tu tak mod osob, ktra chciaaby
odwiedzi swoich braci, ktrzy s tu w obozie, i on prosi o specjalne pozwolenie. I
dosta to pozwolenie. Nastpnie zadzwoni po swojego adiutanta, aby ten zaprowadzi
mnie do obozu. Wyszlimy z komendantury, nastpnie szlimy znajom mi drog,
przyszlimy do pierwszej furty, a tam jaka to perfidia prawdziwe eldorado,
kwiatki, pyncy strumyczek, starzy winiowie w ubraniach wiziennych, ze swoim
numerem i winklem kolorowym tam pracuj i patrz na mnie z takim alem, e oni
mnie pewnie te tutaj wsadz do tego obozu. Ja id dalej, nie rozmawiam i dopiero
za trzeci bram zobaczyam napis: Arbeit mach frei. Przy murze staa tam maa
budka. Przyszed do nas adiutant, ktremu nastpnie zostaam przekazana. Za t
bram zaprowadzono mnie do duego budynku Politische Abteilung des IKL/
Abteilungsleiter oddziau politycznego. A dowdca oddziau politycznego znowu
pyta o nazwisko, wiec mu powiedziaam. On znowu pyta A co oni robili przed
wojn? Odpowiedziaam, e nic nie robili, bo oni chodzili do szkoy. Das ist nicht
wahr to si nie zgadza - powiedzia. Oni podali, e s Grtnerlehrlinege - uczniami
ogrodniczymi. Ja odpowiedziaam, e moe si zrobili uczniami ogrodniczymi. A
potem bracia mi powiedzieli, e tak wykombinowali sobie, e jak powiedz, e s po
ogrodnictwie, to tam bd pracowali i tam zawsze bdzie jaka marchew, jaka brukiew,
i tym podobne. W biurze, w ktrym byam, widziaam szaf z segregatorami, kartami
z numerami winiw. Numery moich braci znam na pami 21332 i 21345 takie
mieli numery. Nastpnie komendant poprosi mnie, abym usiada w poczekalni i
czekaa, a on poszed. Ja ju ciesz si, e Edziu i Witold przyjd, tymczasem on wraca
i mwi: Prosz pani! Niestety, nie ma ich, oni s w ogrodnictwie, tam pracuj, ale
przyjd na przerw obiadow i wtedy ich tutaj przyprowadz.
102
Wreszcie usyszaam piew winiw wracajcych z roboty Oh, du schoner

Westerwald. Och ty pikny lesie niemiecki.
I za chwil wyszed komendant i przyprowadzi ich. Kiedy weszli, patrzyli na
mnie i zaczli paka, i ja tak samo. To by taki pacz, e komendant nie mg na to
patrzy i wyszed. Edziu zapyta I ty te tu przysza? Czy ty te tu bdziesz? Myleli,
czy ja stamtd teraz wyjd? Ja pokazaam im papierosy i rodzynki. Oni pchali sobie
te rodzynki do ust i pakali. Dopiero po chwili zapytali, jak mamusia, jak Maryjka?
Waciwie to nie bya rozmowa. To by jeden wielki pacz. Edziu potem powiedzia,
e Witold ma owrzodzone cae nogi i przywie mu jak ma, eby mu to jako
zawin, bo ja nie mog mu pomc, co mamy tu zrobi? Tu nic nie ma. Obydwaj byli
wysocy, ale byli ubrani w bardzo krtkie spodnie. Spotkanie trwao ok. p godziny,
jeeli nie duej. Poegnalimy si szlochajc cay czas. Bracia pytali, czy na pewno
przyjd? Czy przynios, to co oni potrzebuj? Obiecaam, e przyjd i przynios, to
co trzeba. Z brami ylimy bardzo zgodnie, jak wszyscy w rodzinie. Mj tato umia
nas pedagogicznie prowadzi i wychowywa.
Jak oni wyszli, to dowdca Politische Abteilung powiedzia, ebym sama nie
wychodzia, bo on te wraca do Berlina. Pokae mi prost drog i rzeczywicie
skoczy sub, zabra mnie i pojechalimy do Berlina, a tam poegnalimy si. Po
drodze kupiam bandae, jakie maci i wrciam do mojego wujka, aby mu wszystko
opowiedzie. I znowu by pacz. Wujowie byli tam bezsilni, aby mi pomc w tej
sprawie.
Nastpnego dnia pojechaam prost drog do Oranienbruga, do komendanta,
Poznaniaka. Przychodz do niego do gry i opowiedziaam mu, jak ja znalazam
swoich braci. Opowiedziaam mu, e to by taki pacz, e waciwie niewiele sobie
powiedzielimy, ale z ich strony bya taka proba, eby starszemu bratu przynie
bandae i zapytaam, czy ja mog mu to odda? Oj, powiedzia prosz pani to by
wyjtek, tego jeszcze nikomu nie udao si, wej do obozu Tego on ju nie moe
te zrobi. Ale obieca, e to wemie i im dostarczy. A jeli bdzie cokolwiek trzeba,
to wyj swoj wizytwk, na ktrej byo jego nazwisko SS-Obersturmbannfhrer
Arthur Liebehenschel7, i powiedzia, e do niego mog zawsze si zwrci. Wic
postanowiam zostawi mu te rzeczy i poegnaam si, a nastpnie pojechaam do
domu.
Po powrocie, krtko potem, dostaj od Edzia kartk, w ktrej pisze, e Witold
zachorowa na ucho i zrb co, eby go tu nie operowali. Poniewa dostaam
wizytwk i miaam telefon do komendanta (SS-Obersturmbannfhrera) Arthura
Liebehenschela, do ktrego zadzwoniam z domu z Gdyni. Dodzwoniam si
i poprosiam o to, aby mojego brata tam nie operowa, a zawie go do miasta na
operacj. Komendant mi odpowiedzia, e zrobi wszystko, co bdzie mg. Potem
Komendant obozu koncentracyjnego w Oranienbrug Arthur Liebehenschel, od 1943 r. zosta
komendantem zaogi SS obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, ktra liczya w latach 1940-1945
ponad 6 tys. osb. Funkcj komendanta obozu penili kolejno: SS-Obersturmbannfhrer Rudolf Hss - od
1940 do 1943; SS-Obersturmbannfhrer Arthur Liebehenschel - od 1943 do 1944; SS-Sturmbannfhrer
Richard Baer - od 1944 do 1945 r.
7
103
Witold, co prawda, nie zosta wywieziony do szpitala, ale jako mu to zapalenie ucha
wyleczyli. Efekt tego by jeszcze taki, e kilka dni pniej w obozie zosta ogoszony
alarm i zarzdzono zbirk wszystkich winiw, podczas ktrej numery 21332 i
21345 zostay wywoane. A tam stali lekarz obozowy, komendant Liebehenschel
Witold mi opowiada, e jak ich wtedy wywoali, to pomyla, e teraz to ju koniec z
nami, teraz nas wywioz do Bergen Belsen i nas spuszcz, a tymczasem oni zostali
pokazani lekarzowi rewirowego szpitalika i zostali obydwaj przeniesieni do pomocy,
Witold jako Pfleger pielgniarz, a Edziu jako Lufer - goniec. W ten sposb oni z
obozu, z Gartenwiese przenieli si i byli tam do maja 1945 r., czyli prawie do koca
wojny.
Kiedy Rosjanie zbliali si do Berlina, znowu w urodziny Adolfa Hitlera, 20
kwietnia 1945 r. obozy koncentracyjne zostay rozwizane. Wtedy wszyscy ci
winiowie zostali wyprowadzeni z Oranienbruga, Bergen Belsen (ze Stutthofu te),
zostali prowadzeni pod Lubek na brzeg morza, gdzie stay stare odzie rybackie,
kutry i tam wsadzano tych wszystkich winiw i wypuszczano ich po prostu na
morze. A Szwedzi i Duczycy zajmowali te odzie i ratowali uchodcw.
Rwnie Janek Szuca, ktry u nas w Gdyni uratowa si, ze Stutthofu by
prowadzony pieszo m.in. przez Prgowo a pod Lubek.
Witold i Edward doszli a do wsi Grabow pod Lubek i tam zatrzymano ich,
dlatego e uchodcy sabli coraz bardziej, i tego kto upad na ziemi zastrzelono i tak
zostawiano. Gdy zostaa grupa samych chorych, zawoano dowodzcego marszem,
a w tej grupie Witold by pielgniarzem, Edziu by jego pomagierem, wobec tego
powiedzieli, e ci najsabsi, ktrzy dalej i nie mog, eby ju dalej ich nie strzela,
po prostu zostan w tym Grabow, pod opiek Witolda i Edzia. W ten sposb, co
niektrzy uratowali si.
Potem przyszy wojska radzieckie i Witolda i Edzia przejli, a nastpnie, 25 maja
1945 r. przywieli ich do Gdyni.
Nagle stoj przed drzwiami naszego domu obaj bracia ja ich nie poznaam. Bo
Edziu tak wyrs, e by wyszy od Witolda ale to spotkanie, to byo nic do tego
spotkania w Oranienbrugu
Najgorsze jest to, e po zakoczeniu II wojny wiatowej, gdy aresztowano
dowdc obozu koncentracyjnego w Owicimiu Arthura Liebehenschela (ktry w
latach 1943-1944 przej dowodzenie obozu po Rudolfie Hessie) i gdy po wyzwoleniu
siedzia do wyroku w wizieniu w Krakowie, wwczas miaam poczucie, eby teraz
jemu okaza kawaek wdzicznoci. Nie mog sobie wybaczy, e tego nie zrobiam.
Chciaam przekaza chocia paczk papierosw Do koca ycia bd miaa w
pamici to niespenienie
Opracowa ks. Mirosaw Gawron
104
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Magorzata Stepko
Dziecistwo i modo w Gdyni w latach 1939-1945

Przed siedemdziesiciu jeden laty Gdynia (ale nie Oksywie) zostaa zajta przez wojska
niemieckie. W tym dniu niemiecka gazeta codzienna Danziger Neueste Nachrichten
ogosia na tytuowej stronie: Gdynia [jest] w naszych rkach1. Dokadnie rok pniej,
14 wrzenia 1940 roku, prasa niemiecka ogosia now tradycj dla przejtego miasta.
14 wrzenia miaa sta si czci lokalnej, narodowosocjalistycznej tosamoci ju nie
Gdyni, a Gotenhafen; pocztkiem nowej epoki w historii miasta. Podczas pierwszych
obchodw rocznicy wejcia wojsk niemieckich do miasta, trwajcych cae trzy dni, dla
nowo przybyej ludnoci niemieckiej zorganizowana zostaa manifestacja wadzy.
Setki pochodni, chorgwi, flag ze swastyk miay unaoczni si i trwao nowego
systemu na tym terenie2. Do najwaniejszych elementw tyche obchodw naleao
przekazanie przez nadburmistrza miasta Schlichtinga lokalnemu kierownictwu
partii NSDAP kluczy do jej nowej siedziby przy ulicy Switojaskiej (wtedy ju
Adolf-Hiter-Str.), z yczeniami, by z owej siedziby nieprzerwanie promieniowa
duch narodowego socjalizmu3. Jubileusz 14 wrzenia obchodzono take w kolejnych
latach wojny i szczeglnie w roku 1943 i 1944, kiedy sytuacja na frontach coraz mniej
pozwalaa wierzy w szybkie ostateczne zwycistwo Rzeszy, stay si one okazj do
krzykliwych wezwa, by wyta siy w walce z wrogiem, by broni niemieckiego
miasta Gotenhafen i cakowicie zawierzy wojskowemu geniuszowi wodza. W 1944
roku, kiedy organizowano pity jubileusz tej daty, do miasta napyway ju pierwsze
transporty uciekinierw ze wschodu. P roku pniej Gdynia doczekaa si innej, o
ile szczliwszej daty w swojej historii daty wyzwolenia spod okupacji niemieckiej.
Dziecistwo i modo w Gdyni w latach 1939-1945 to temat sformuowany zbyt
oglnie. Waciwie trzeba byoby mwi o dwch dziecistwach i modociach
tej, dowiadczonej przez polskie dzieci, zarwno wysiedlone jak i pozostajce w
Gdyni w czasie wojny, jak i tej, ktra staa si udziaem dzieci niemieckich. Ale i taki
podzia wydaje si by zbyt oglny. Inne dowiadczenia stay si bowiem udziaem
Danziger Neueste Nachrichten (DNN), 14.9.1939, nr 215, s. 1, Gdingen in unserer Hand.
DV, 10.9.1940, nr 249, Kriegs-Kreistag 1940 in Zoppot-Gotenhafen. Einweihung des Haus der
NSDAP Einfhrung der Ratsherren der Stadt Gotenhafen.
3
DV, 15.9.1940, nr 254, Zoppot-Gotenhafens Kriegskreistag. Einweihung des Haus der NSDAP
Schlsselbergabe durch Oberbrgermeister Schlichting.
1
2
105
Magorzata Stepko
dzieci wysiedlonych z miasta w padzierniku 1939 roku, inne tyche dzieci, ktre
w ramach akcji germanizacyjnej zostay przypisane trzeciej grupie niemieckiej listy
narodowociowej, jeszcze inne dzieci tzw. Polakw niezomnych, ktre do koca
okupacji traktowane byy jako przynalece do narodu polskiego, co wizao si
ze szczeglnie trudn sytuacj codzienn. Take spoeczno niemieckich dzieci i
modziey nie bya jednolita. Liczebnie du grup stanowiy dzieci urzdnikw,
nauczycieli, pracownikw niemieckiej marynarki wojennej, ktrzy zamieszkali w
Gdyni prawie bezporednio po zakoczeniu dziaa wojennych; byy to dzieci tzw.
Reichsdeutschw i niemieckich Gdaszczan. Odmienn grup stanowiy dzieci
tzw. Niemcw Batyckich (Deutschbalten), ktrzy od padziernika do grudnia 1939
roku byli osiedlani w Gdyni. Rniy si one od rwienikw z Rzeszy nie tylko
swoj wymow (czasem, szczeglnie na pocztku, nawet nieznajomoci jzyka
niemieckiego), ale take tym, e do momentu osiedlenia w Gdyni i w innych miastach
okrgw wschodnich Rzeszy, nie miay one tak intensywnej stycznoci z niemieck
propagand, z Hitler-Jugend i narodowosocjalistycznym programem szkolnym, jak
nazwane ju dzieci z tzw. starej Rzeszy. Kontynuujc podjt prb rozrnienia
poszczeglnych grup niemieckich w Gdyni, mona byoby wyodrbni take dzieci,
ktre znalazy si w miecie w ramach przeniesienia z regionw zagroonych nalotami
alianckimi. Przybyy one do Gdyni ju w 1942 roku i mimo, e zamieszkay w bardzo
dobrych warunkach (m.in. w orowskich pensjonatach, a nawet w jednym z byych
polskich hoteli4), trzeba pamita, e byy one tutaj poddane niezwykle intensywnej
indoktrynacji poprzez Hitler-Jugend, ktra to, chociaby poprzez fakt, i dzieci te
znajdoway si z dala od rodzicw, miaa praktyczn wyczno na ich wychowanie.
Jeszcze inne byy losy dzieci tzw. westbomberw rodzin (przede wszystkich byy
to jednak matki z dziemi), ktre znalazy si w Gdyni po bombardowaniach m.in.
Hamburga w lecie 1943 roku5. Przybyy one do Gdyni z traum utraty domu, czsto te
najbliszych, a ich rodziny nie znajdyway poparcia ani wrd miejscowej ludnoci,
ktra niechtnie dzielia si z nimi ywnoci, ani samych wadz miasta czy te
partii, ktre obawiay si pogorszenia nastrojw wojennych i szerzenia si defetyzmu
wrd miejscowych Niemcw w konfrontacji z traum przesiedlecw. Ostatnia
grupa to dzieci przybye do Gdyni w kocowych miesicach wojny, mniej wicej od
listopada 1944 do lutego, a nawet marca 1945 roku, uciekajce przed frontem, dla
ktrych Gdynia bya ostatnim etapem ucieczki na zachd. Ich przybycie do miasta
znajdujcego si w stanie wyjtkowym oznaczao w swej tymczasowoci cakowity
brak integracji w tutejszy system szkolny, brak kontaktu z ludnoci i poznanie miasta
jedynie od strony masowych kwater w szkoach, budynkach uytecznoci publicznej,
codziennie wydawanego talerza zupy, w kocu ogromnych tumw im podobnych,
oczekujcych przy wejciu do basenw portowych na transport w kierunku tzw.
starej Rzeszy.
DV, 12.9.1942, nr 253, s. 3, Janz wie daheeme bei Mtta.
Z. Mazur, A. Pietrowicz, M. Rutowska (red.), Raporty z ziem wcielonych do III Rzeszy (19421944), Pozna 2004, s. 183.
4
5
106
Powyszy wstp mia na celu wskaza jak daleko posunita bya dywersyfikacja
ludnoci Gdyni czasu okupacji. Natomiast poniej chciaabym wskaza na te cechy
ycia codziennego, ktre charakteryzoway egzystencj dwch najwaniejszych
antagonistycznych grup: dzieci polskich i niemieckich.
Dzieci polskie
Dla najmodszych gdynian, dziecistwo znane jako takie, skoczyo si w
najwczeniejszych godzinach wojny. W czasie obrony miasta po raz pierwszy przeyy
one strach rodzicw, zobaczyy rannych, usyszay wist spadajcych bomb. Wraz z
wejciem wojsk niemieckich do miasta paleta tych bolesnych przey powikszya si
o dowiadczenie aresztowania ojcw, starszych braci, utraty domu i maej ojczyzny
miasta. Wrd tysicy wysiedlonych gdynian znalazo si wiele dzieci (najbardziej
znany w historiografii przykad, to grupa mieszkacw Orowa, wysiedlona 12
padziernika 1939 r., wrd ktrej znalazo si 1300 najmodszych Gdynian)6.
Wysiedlenie oznaczao przerwanie wizw z miejscem, czci rodziny, przyjacimi,
szko, utrat dobytku, a take transport w strasznych warunkach przepenionych
wagonw towarowych i wielotygodniow tuaczk. Pozostanie w miecie i nie
znalezienie si w 45-tysicznej rzeszy gdyskich wysiedlecw pierwszych miesicy
okupacji, nie dawao gwarancji pozostania na swoim. Dalsze wysiedlenia w roku
1940 i 1941, jak rwnie tzw. rugi, wewntrzne przesiedlenia, w ramach regionu,
miasta, jego dzielnic, z centrum na peryferie, z wikszego mieszkania do barakw,
stay si udziaem wielu polskich rodzin.
ycie codzienne polskich dzieci w okupowanej Gdyni byo bardzo trudne.
Absolutnie niewystarczajce przydziay ywnociowe w ramach wprowadzonego
systemu kartkowego, brak dostpu do podstawowych produktw, takich jak jajka,
ryby, warzywa, owoce, sery, nie mwic ju o biaym chlebie, bukach czy sodyczach,
do tego jedynie minimalny przydzia opau, rodkw higienicznych jak i cile
reglamentowanych kuponw ubraniowych, ostatecznie prowadziy do tego, ze
najmodsi Gdynianie yli o przysowiowym godzie i chodzie.
Braki w codziennym wyywieniu prowadziy do pogorszenia kondycji zdrowotnej:
dzieci zapaday m.in na grulic, dyfteryt, anemi7. Take popularne choroby jak
grypa, w obliczu chronicznego niedoywienia, braku witamin i trudnej dostpnoci
jakichkolwiek lekw siay spustoszenie (jak epidemia grypy na przeomie roku
1943/19448). Ponadto panujcy obowizek pracy nakazywa modziey, ale czsto
take dzieciom podejmowania si pracy ponad siy. Do trudnoci ycia codziennego
dochodziy ze warunki mieszkaniowe. Przepenione izby, baraki gdyskich
G. Berendt, Ludno Gdyni 1939-1945 znaki zapytania, Zacznik nr 2, Erfahrungsbericht ber
die Evakuierung der polnischen Bevlkerung in Adlershorst, w: Dzieje Najnowsze, 4/2005, ss. 201-203;
M. Tomkiewicz, Wysiedlenia z Gdyni w 1939 r., w: Biuletyn IPN, nr 12-1 (35-36), 2003-2004, s. 34.
7
por. S. Grochowina, Szkolnictwo niemieckie w Okrgu Rzeszy Gdask-Prusy Zachodnie w
latach 1939-1945 (obszar II RP), Toru 2008, s. 56.
8
Z. Mazur, A. Pietrowicz u. M. Rutowska 2004, s. 530.
6
107
Magorzata Stepko
peryferii, mieszkania przerobione ze strychu, albo te znajdujce si w suterenach,

czsto tych samych kamienic, w ktrych Polacy mieszkali przed wojn, tyle jednak,
e waciwe mieszkanie zajte byo ju przez rodzin niemieck. Polskie dziecistwo
w Gdyni czasu wojny to dziecistwo bez prawa do mwienia we wasnym jzyku,
bez moliwoci pobierania normalnej nauki; to dziecistwo strachu i nierzadko
ponienia. Nawet niewielka cz tych praw i moliwoci, ktre byy dostpne
niemieckim dzieciom (czy te czciowo za takie uznawanym dzieciom trzeciej
grupy niemieckiej listy narodowociowej) nie staa si udziaem polskich dzieci. Ani
ich psychiczny ani te fizyczny rozwj nie lea w interesie niemieckiego pastwa
narodowosocjalistycznego9. Najzwyklejsze, prozaiczne atrybuty ycia codziennego,
jak radio, ksiki, lektura czasopism, w sezonie letnim wizyty na play, kpiele w
morzu, wstp na place sportowe10, w zimie zakup choinki (bo i tu nadburmistrz
Schlichting wyznaczy godziny i dni sprzeday drzewek tylko dla Niemcw11),
wszystko to zostao tym dzieciom odebrane. Jeden z niemieckich protokow
policyjnych uwieczni histori, ktra z pewnoci mogaby by czci skadow
yciorysu wielu gdyskich dzieci, yjcych pod niemieck okupacj. Trzynastoletni
Janek K., zapany na kradziey opony w piwnicy jednego z gdyskich domw, zezna
podczas przesuchania policyjnego: W wolnym czasie zbieram butelki i sprzedaj je
dla mojej mamy, eby moga za to kupi chleb i inne produkty ywnociowe. Take
dzisiaj chciaem zbiera butelki. W tym celu poszedem do domu przy ulicy Portowej
3. Poniewa piwnica tego domu bya otwarta, szukaem take tutaj butelek i tak,
zamiast nich, znalazem du opon samochodow. Od razu zrozumiaem, e mog
na niej zarobi sporo pienidzy i dlatego wziem j, by pniej mc j sprzeda.
Wiedziaem, ze nie wolno mi bra tej opony, ale ukradem j pomimo wszystko.12
Inny status, przynajmniej w oficjalnym, narodowosocjalistycznym dyskursie
politycznym miay dzieci polskie, wpisane na niemieck list narodowociow.
Dzieci te, podlegay brutalnej indoktrynacji, ktra rozgrywaa si zarwno na forum
szkoy jak i w ramach wymuszonej ideologicznej, politycznej integracji z pastwem i
narodem niemieckim13. Te dzieci obowizywa udzia w manifestacjach niemieckiej
spoecznoci miasta, w rnorakich apelach (tak np. w ogoszeniu o apelu
Hitlerjugend, majcym odby si w lutym 1944 roku, nabburmistrz miasta podkreli,
BArch R 49/75, Reichskommissar fr die Festigung deutschen Volkstums; Die Frage
der Behandlung der ehemaligen polnischen Gebiete nach rassenpolitischen Gesichtpunkten,
Berlin, 25.11.1939.
10
DV, 7.5.1942, nr 125, s. 4, Vorschriften fr Polen in Badeorten.
9
Amtsblatt des Oberbrgermeisters der Stadt Gotenhafen (AOBG), 12.12.1942, nr 30, Verkauf von
Weihnachtsbumen in Gotenhafen.
11
12
APG-Gdynia 650/1671, Oberbrgermeister der Stadt Gotenhafen; Jugendamt, s. 129,
Gotenhafen, 18.5.1940, akt oskarenia przeciwko nieletniemu o nazwisku Johann K[], ur.
1. sierpnia 1927 roku. Tumaczenie M.S.
13
F. Wissmann, Zum Schulwesen whrend der Deutschen Besatzung im Reichsgau DanzigWestpreuen 1939-1945, w: K. Klattenhoff, F. Wissmann, Die Zerstrung der polnischen Schule
durch die deutsche Besatzung 1939-1945/ Straty polskiej szkoy w czasie okupacji niemieckiej w latach
1939-1945, Oldenburg 2006. ss. 156-157.
108
e obowizek uczestnictwa maj dzieci i modzie z Rzeszy, niemieccy przesiedlecy,

posiadacze wszystkich czterech grup niemieckiej listy narodowociowej, a zakaz
wstpu obejmuje ydw, mieszacw ydowskich, cyganw, czarnych, Polakw i
Czechw14). Z drugiej strony oficjalnemu kursowi propagandy towarzyszy take ten
nieoficjalny, w ktrym dzieci wpisane na list, podobnie jak ich rodzice, nazywane
byy przemiewczo Niemcami trzeciej klasy15, i traktowane z nieodmienn
nieufnoci i niechci. Grupie tej przysugiway, przynajmniej teoretycznie, lepsze
kartki ywnociowe, kupony ubraniowe itp., natomiast ich codzienna egzystencja
naznaczona bya z jednej strony ogromnym rozdarciem, z drugiej nierzadko
tragediami rodzinnymi, kiedy moc postanowie niemieckiej listy narodowociowej
ojcowie i starsi bracia wcielani byli do Wehrmachtu, ginli w obcych, wrogich
mundurach, lub te, kiedy chronic si przed tym losem uciekali do partyzantki.
Dzieci niemieckie
Wsplne dla wszystkich grup niemieckich (moe za wyjtkiem dzieci przybyych
do miasta w ostatnich miesicach i tygodniach wojny) bya, oprcz oczywistej,
uprzywilejowanej pozycji spoecznej, zdecydowanie lepsza sytuacja codzienna: dobre
kartki ywnociowe, odpowiednie warunki mieszkaniowe, dostp do wszystkich
stworzonych z myl o dzieciach i modziey instytucji publicznych, systemu
zdrowotnego (obok normalnej opieki zdrowotnej m.in dla dzieci niemieckich
pracownikw portu organizowane byy kolonie letnie w Karkonoszach albo
Szwarcwaldzie16), jak i atrakcji czasu wolnego, od porankw filmowych w kinie,
podczas ktrych ogldano bajki Grimma, po wstp na pla, kpieliska17, korty
tenisowe18), w zimie na lodowisko czy jarmark witeczny19. Do atrakcji dostpnych
w miecie dla niemieckich dzieci i modziey naleay organizowane przez HitlerJugend zawody sportowe, m.in w boksie, mistrzostwa modeli szybowcw w Orowie20
itp. Najwiksz popularnoci wrd modych niemieckich mieszkacw Gdyni,
cieszyo si eglarstwo. Pod patronatem Batyckiego Klubu eglarskiego (Baltische
Segler-Vereinigung), modzi ludzie brali udzia w rokrocznych regatach w sezonie
AOBG, 12.2.1944, nr 3, Aufruf zur Teilnahme am Jugendappell der Hitler-Jugend.
W. Dugoborski, Die deutsche Besatzungspolitik und die Vernderungen der sozialen Struktur
Polens 1939-1945, w: W. Dugoborski (red.), Zweiter Weltkrieg und sozialer Wandel, Seria: Kritische
Studien zur Geschichtswissenschaft, Tom 47, Gttingen 1981, s. 337.
14
15
16
APG 1038/1, Marinehafenbaudirektion Gotenhafen; Marinhafenbaudirektion
Gotenhafen, Gotenhafen, 30.6.1943, Direktionsbefehl Nr. 9.
DV, 7.7.1942, s. 4, Aus Gotenhafen: Hochbetrieb am Strand.

AOBG, 16.8.1941, nr 26; DNN, 10.7.1942, nr 159, s. 6, Tennisturnier in Gotenhafen; DV,
22.8.1942, nr 232, s. 4, Stadtmeisterschaften in Gotenhafen im Tennis.
19
DNN, 13.12.1940, nr 294, s. 11.
20
DV, 4.10.1943, nr 273, s. 4, 60 kleine Flugzeuge im Wettkampf. Flugmodell-Vergleichsfliegen auf
dem Segelfluggelnde Adlershorst.
17
18
109
Magorzata Stepko
letnim21, ale te zimowym, w ramach tzw. regat bojerowych (na zamarznitych

zbiornikach wodnych 22. Do dalszych atrakcji czasu wolnego naleao korzystanie
z dobrze wyposaonej biblioteki dla dzieci i modziey, ktra powstaa w poowie
grudnia 1941 roku23 i ktra to, do nalotu alianckiego na Gdyni w padzierniku 1943
roku, miaa goci po 150 czytelnikw dziennie24. Polskie dzieci wstpu do biblioteki
nie miay. Jedyn moliwoci dla nich, by w ogle mie styczno z literackim
jzykiem polskim, byo przysuchiwanie si gonej lekturze rodzicw i ssiadw.
Najwiksz popularnoci mia cieszy si wtedy Sienkiewicz25. Do innych masowo
odwiedzanych atrakcji nalea cyrk26, wystpy czarodziejw27, linoskoczkw28,
loterie fantowe itp. Wielk atrakcj byy coroczne dni Wehrmachtu, podczas ktrych
zbierano datki na tzw. fundusz pomocy zimowej (Kriegswinterhilfswerk). W Gdyni
w tym czasie otwieray si wojskowe koszary, chopcy mogli wzi do rki prawdziw
bro, zwiedzano statki, ogldano manewry w basenach portowych czy pokazy pracy
psw policyjnych29.
Do tych zdecydowanie lepszych warunkw ycia, dochodzi bezsprzeczny
obowizek aktywnego uczestniczenia w rytuaach pastwa narodowosocjalistycznego,
rozgrywajcych si na poziomie miasta. Codzienne aktywnoci niemieckiej
modziey obwarowane byy take wieloma zakazami, ktrych dopenienia aktywnie
strzega w Gdyni (tak jak i innych miastach okrgw Rzeszy) m.in. tzw. suba
patrolowa (HJ-Streifendienst)30, kontrolujca, czy niemiecka modzie nie odwiedza,
co byo zabronione, wieczornych seansw filmowych, czy nie chodzi na filmy tylko
dla dorosych (paradoksalnie, nie wolno byo na nie chodzi modziey poniej 18
roku ycia, chyba e byli to niepenoletni czonkowie Wehrmachtu31). Oficjalnie
zabronione byo rwnie urzdzanie zabaw tanecznych, chocia i tak, jak wynika
ze wspomnie, taczono potajemnie, czsto do rwnie zakazanego swingu, ktry
przez niemieck propagand wymiewany by jako murzyskie rytmy.
Propagandowy obraz niemieckiej modziey, cakowicie oddanej subie
Rzeszy nieprzerwanie przekazywany przez propagand to jedno. Wewntrzne
DV, 7.7.1940, nr 184, s. 9, Sommer-Sonne-Segelyachten. Einiges vom Danziger 1940, von
Yachten, Seglern, Regatten; DNN, 19/20.6.1943, nr 141, s. 5, Segelregatten auf der Danziger Bucht.
Die erste Wettfahrt am 4. Juli vor Gotenhafen; DV, 6.7.1943, nr 183, s. 3, Segelsport wird gefrdert.
22
DV, 23.3.1940, nr 81, s. 3, Baltischer Seglerverein Gotenhafen am erfolgreichsten. Die
Meisterschaften der Eissegler begannen.
23
AOBG, 13.12.1941, nr 41, Stdtische Jugendbcherei.
24
DNN, 13/14.11.1943, nr 267, s. 5, Gotenhafens junge Stadtbcherei. Bereits 7000 Bcher- ein
lohndender Besuch.
21
25
Z. Mazur, A. Pietrowicz, M. Rutowska 2004, s. 525.
DNN, 21.7.1943, nr 168, s. 5, Wiedersehen mit Zirkuskunst. Acht-Masten-Zirkus Brumbach

gastiert in Gotenhafen.
27
AOBG, 14.6.1941, nr 17, Mitteilungen.
28
DNN, 4/5.7.1942, nr 154, s. 5, Saltomortale in schwindelnder Hhe.
29
DV, 20.3.1944, nr 79, s. 3, Wir alle bei unseren Soldaten. Die Gastgeber hatten viele Freude beriet
Sammeltage fr das WHW.
26
30
31
110
AOBG, 19.7.1941, nr 22, Schutz der Jugend.
B. Drewniak, Der deutsche Film 1938-1945, Ein Gesamtberblick, Dsseldorf 19871987, s. 578.
dokumenty wadz niemieckich odsaniay drug stron medalu. Sdzia gdaskiego

sdu najwyszego pisa o przypadkach 16-17-letniej modziey, kradncej paczki
przeznaczone dla onierzy na froncie, czy te przytacza histori jednego z liderw
Hitlejugend, ktremu w orodku Topolno koo Grudzidza, powierzono wychowanie
modych Niemcw Batyckich zamiast wychowywa przykadem, kaza przynosi
sobie niadanie do ka, a powierzonym mu modym chopcom pokazywa zdjcia
pornograficzne32.
Szkoa
Istotnym elementem ycia codziennego zarwno polskich, jak i niemieckich dzieci,
bya instytucja szkoy, cho jej forma, jak i zadania wychowawcze wobec obu tych
grup byy cakowicie odmienne.
Dla polskich dzieci, ktre pozostay w miecie, pierwszy rok szkolny pod
niemieck okupacj rozpocz si ze znacznym opnieniem. Zarzdzenie, wedug
ktrego oficjalny pocztek zaj szkolnych mia mie miejsce 16 padziernika 1939
roku (punktualnie na ten dzie zwierzchnik gdyskiego szkolnictwa George zoy
zamwienie na10 flag ze swastyk i 40 zdj Hitlera dla wyposaenia wszystkich
szk w miecie33), obejmowao jedynie dzieci mwice po niemiecku. Polskie
dzieci nie zostay uwzgldnione w pierwszych zapisach, poniewa, jak to cynicznie
sformuowano, nie opacao si to, przy zaoeniu e polski element i tak zostanie
wysiedlony 34. Po najwikszej fali wysiedle rwnie polskie dzieci poszy do
niemieckiej szkoy powszechnej. Do wszystkich innych rodzajw szk (w okupowanej
Gdyni byy rwnie szkoy rednie i zawodowe35) polskie dzieci i modzie wstpu
nie miay.36 W gdyskim szkolnictwie powszechnym nie przeprowadzono oficjalnie
podziau na osobne placwki dla Polakw i Niemcw. Nie stao si tak dlatego, gdy
decyzja o takim podziale, oznaczaaby z jednej strony konieczno zezwolenia na
zajcia w jzyku polskim, co byoby absolutnie niezgodne z prowadzon polityk
germanizacji i depolonizacji tych terenw, z drugiej strony, udowodnioby takie
przedsiwzicie, e na terenie tego okrgu Rzeszy liczebnie zdecydowanie dominuj
Polacy37. Natomiast to, co zorganizowano, to osobne klasy, oczywicie zarwno dla
Polakw jak i Niemcw z wykadowym jzykiem niemieckim. Najwicej polskich
klas byo w szkoach w Maym Kacku, na Grabwku, Chyloni, Cisowej, Obuu i
Oksywiu.
32
APG 96/3069, Oberlandesgericht Danzig, Lageberichte 1940-1945, ss. 17-30, Sprawozdanie
sytuacyjne przewodniczcego sdu najwyszego w Gdasku (Oberlandesgerichtsprsident) adresowane
do ministra sprawiedliwoci Thieracka, datowane na 7 grudnia 1942.
33
APG 140/1, Schulamt Gotenhafen; Organizacja, gospodarka, administracja szk w
rejonie Gdyni, s. 551. Pismo zwierzchnika gdyskich szk Georgea z 14.10.1939.
34
APG 140/1, s. 543.
35
DNN, 26.9.1941, Nr. 226, S. 5, Aus Gotenhafen: Oberschule fr Mdchen eingeweiht.
S. Grochowina, Szkolnictwo niemieckie w Okrgu Rzeszy Gdask-Prusy Zachodnie

w latach 1939-1945 (obszar II RP), w: Dzieje Najnowsze, Rocznik XXXVIII, 2006, z. 4.
(prezentacja tematu pracy doktorskiej), s. 231.
36
37
S. Grochowina 2008, S. 109-110.
111
Magorzata Stepko
Polscy nauczyciele zostali usunici ze szk, wielu z nich zostao zamordowanych

w masowych egzekucjach na jesieni 1939 roku; wielu trafio do obozu
koncentracyjnego w Stutthofie. Ich stanowiska zostay przejte przez niemieckich
pedagogw. 1 grudnia 1939 roku do gdyskich szk uczszczao jedynie okoo
5.500 uczniw, o ponad poow mniej, ni miao to miejsce jeszcze w czerwcu 1939
roku. Wraz z rozbudow biurokracji, przenoszeniem do Gdyni kolejnych urzdw,
z napywem ludnoci niemieckiej, liczba ta rosa stopniowo i ju we wrzeniu 1943
roku miao by w okupowanej Gdyni prawie 13.000 uczniw, ktrych ksztaceniem
zajmowao si 200 nauczycieli. Skrupulatne statystyki prowadzone przez niemieckich
urzdnikw szkolnych, dzieliy cakowit grup gdyskich uczniw na dzieci polskie
(czy te kaszubskie) i dzieci narodowoci niemieckiej. W przypadku niektrych
szk statystyka ta wypadaa bardzo niekorzystnie dla grupy niemieckiej, jak dziao
si to np. w dwch szkoach na Chyloni (trzeba pamita, e ta dzielnica staa si
obok Grabwka niejako polskim gettem w miecie). W listopadzie 1939 roku w
chyloskiej szkole Nr 16, do ktrej uczszczao w sumie 766 uczniw, tylko 84. z
nich mwio po niemiecku38. Byy te szkoy, w ktrych sytuacja wygldaa dokadnie
odwrotnie. W szkole Nr 8 w Orowie byo we wrzeniu 1943 roku 11 niemieckich i
tylko jedna polska klasa, co przekadao si na liczb 520 niemieckich i 47 polskich
uczniw 39. Dzieci, majce trzeci grup niemieckiej listy narodowociowej, oficjalnie
figuroway w statystykach jako dzieci niemieckie. W padzierniku 1941 roku takie
zawiadczenie o nieprzynalenoci do polskiej narodowoci miao otrzyma
prawie 1300 gdyskich uczniw40.
W szkole wolno byo mwi tylko w jzyku niemieckim. Za uywanie jzyka
polskiego, nawet na przerwach, w rozmowach z rwienikami, dzieci byy karane,
czsto poprzez bicie. Zadaniem szkoy byo wpojenie dzieciom polskim zasady
posuszestwa, idei wyszoci niemieckiej kultury i rasy. Bya to szkoa, ktra nie
miaa uczy, poszerza wiedzy, ale jej zadaniem byo wyrobi zachowania, wpoi
ideologiczno-propagandowe cele Rzeszy i narodowego socjalizmu.
Niemiecka szkoa powszechna w Gdyni miaa w swoich planach zaj
przedmioty takie jak: niemiecki, matematyka, sport, praca w ogrodzie, muzyka,
geografia, historia. Pod tymi niegronie brzmicymi nazwami kryy si jednak treci
pokrywajce si cakowicie z ideologi Rzeszy. Na matematyce obliczano, ile kosztuje
pastwo niemieckie roczne utrzymanie osoby upoledzonej psychicznie, podczas
lekcji muzyki dzieci uczyy si m.in. propagandowego hymnu Flag w gr (inaczej
zwanego pieni Horsta Wessela41), w ramach zaj szkolnych pokazywany by
38
APG 140/5, Schulamt Gotenhafen; Statystyka, sprawozdania i program nauczania szkoy
nr 17 Gdyni, s. 185.
39
APG 140/3, Schulamt Gotenhafen; Statystyka dotyczca stanu i obsady personalnej (...)
szkoy nr 8 w Orowie, s. 99.
40
APG 140/9, Schulamt Gotenhafen, Rne sprawy zawodowe, spoeczne i nadorowociowe
zwizane ze szko i nauczycielstwem, s. 113.
Liederbuch fr Volksschulen. Reichsgau Danzig-Westpreuen (1. bis 4. Schuljahr), Danzig 1943,

ss. 62-67.
41
112
rwnie propagandowy film antyydowski Jud S (pod koniec 1940 roku by on

wywietlany take w gdyskich kinach42).
Dokadny przebieg zaj w gdyskich szkoach czasu okupacji, mona przeledzi
dziki notatkom wizytatorw, ktrzy oceniali prac nauczyciela i zaangaowanie
uczniw w lekcje. I tak np. wiemy, e w kwietniu 1940 roku w w szkole w Chyloni klasa
pita a, tzw. klasa kaszubska, czyli polska, do ktrej uczszczao pidziesiciu
uczniw, trzymana bya przez jej nauczyciela matematyki Krause mocn rk,
a podczas wicze dodawania i odejmowania udzielaa si wcale ywo. W innej
kaszubskiej klasie tej samej szkoy, w szstej b, w ktrej nauk pobierao 52 uczniw,
wizytator zanotowa: Nauczyciel Josef Ladwig objania dzieciom znaczenie i
przebieg Linii Zygfryda, jednak dzieci za sabo znaj jeszcze jzyk niemiecki, eby
to zrozumie i by uczestniczy w takiej lekcji. Nauczyciel nie potrafi dostosowa
si do poziomu klasy. Nauczycielka muzyki Gertrud Knauer zostaa za to bardzo
dobrze oceniona za swoje podejcie do dzieci. W jej klasie, szstej a, rwnie klasie
kaszubskiej, dzieci z zaangaowaniem i bardzo dobrze znajc sowa, pieway zadane
piosenki43. Obok normalnych lekcji, organizowane byy przez szko najrniejsze
apele z okazji narodowosocjalistycznych wit, jak np. 30 stycznia, w rocznic
przejcia wadzy przez Hitlera, czy te w dniu jego urodzin.
I jeszcze o jednej specyficznej aktywnoci szkolnej, jedynej, do ktrej
rwnouprawniono zarwno polskich jak i niemieckich uczniw, a mianowicie o
akcji zbierania produktw wtrnych. Czy w Berlinie, czy w Gdyni szmaty, koci,
makulatur, kapsle od butelek, tuby, korki, kasztany, butelki, zioa - zbierane byy
bez wyjtku przez ca bra szkoln44. Dzieci uczyy si, e z zebranych przez nich
koci (prosz sobie wyobrazi zapach szkolnego podwrka, szczeglnie latem, kiedy
w wielkich pojemnikach pitrzyy si rozkadajce resztki!) bdzie produkowany
m.in klej i mydo45. Dzieci zbieray naprawd znaczce iloci tyche produktw,
co zakrawao na ironi, poniewa im samym brakowao podczas zaj szkolnych
wszystkiego - weny do robtek rcznych, kleju, nici, papieru itp. W lecie wszyscy
gdyscy uczniowie zbierali zioa, co dao w 1940 roku wyniki w postaci prawie 196
kilogramw mniszka lekarskiego i 270 kilogramw pokrzywy46.
W przypadku nauki dzieci niemieckich, lokalne wadze robiy wszystko, by zajcia
szkolne dla tej grupy odbyway si moliwie regularnie, nawet w obliczu powanych
trudnoci zwizanych z organizacj opau, ze zbyt ma liczb nauczycieli, czy te
problemw z przepenionymi salami lekcyjnymi, przepisami o tzw. zaciemnieniu
Film-Kurier, 9.12.1940, nr 289, Ergebnisse aus Gotenhafen.
APG 140/10, Schulamt Gotenhafen, Sprawy zawodowe, administracyjne, gospodarcze
szkoy nr 16 Gdynia-Chylonia, ss. 153-156.
42
43
Z. Mazur, A. Pietrowicz, M. Rutowska 2004, s. 180; G. Tiemann, F. Drger, P. Schumacher,

Die Amtsfhrung des Lehrers (Schulrecht). Ein Ratsgeber und Nachschlagebuch fr Volks- und
Hauptschulen, Dsseldorf 1941, ss. 193-194.
44
Mitteilung des NSLB, nr 11, listopad 1942, s. 88.

Mitteilungsblatt des NSLB. Gauverwaltung D-W., nr 5. wrzesie 1940, Erfahrung bei
der diesjhrigen Heilpflanzensammlung, s. 63; por. S. Grochowina 2008, ss. 197-198.
45
46
113
Magorzata Stepko
itp. Nauka polskich dzieci zdecydowanie nie naleaa do priorytetw niemieckiego

systemu szkolnego. W praktyce oznaczao to dla nich, szczeglnie w pniejszych
latach wojny, jedynie minimaln liczb godzin lekcyjnych (np. w marcu 1944 roku
byo to jedynie pi do szeciu godzin tygodniowo47) i pozostawienie dzieci polskich
(o ile nie byy ju objte obowizkiem pracy) samym sobie, co musiao prowadzi
nie tylko do szerzenia si analfabetyzmu48, ale take do oglnego zaniedbania. W
badaniach przeprowadzonych po wojnie, wiele dzieci Pomorza wspominao, e nie
pobierao nauki albo wcale, albo te tylko w ramach samodzielnej nauki w domu z
przedwojennych polskich ksiek49.
Od poowy stycznia 1945 roku, w obliczu chaotycznego napywu setek tysicy
niemieckich uciekinierw ze wschodu, zbliania si frontu sowieckiego do Gdyni,
przejcia budynkw szkolnych na kwatery dla uciekinierw i przez wojsko, zajcia
szkolne dla wszystkich dzieci zostay zawieszone, by dla polskich dzieci rozpocz
si, kilka miesicy pniej, ju po wyzwoleniu miasta, w polskiej szkole.
APG 140/4, Schulamt Gotenhafen, Statystyka, sprawozdania i program nauczania szkoy

nr 12 Witomino, s. 82.
48
Z. Mazur, A. Pietrowicz, M. Rutowska 2004, s. 525.
49
J. Wnuk, H. Radomska-Strzemecka, Dzieci polskie oskaraj (1939-1945), Warszawa
1961, ss. 217 i 230.
47
114
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Mariusz Kardas
Zarys dziejw Polskiej YMCA i jej gdyskiego

ogniska w latach 1932-1950
YMCA (Young Mens Christian Association - Zwizek Chrzecijaskiej
Modziey Mskiej) jest organizacj znan niemal na caym wiecie. Zwizek
jest bowiem struktur midzynarodow i ekumeniczn, propagujc program
oparty na wartociach chrzecijaskich. W Polsce, znana jako Zwizek Modziey
Chrzecijaskiej, Polska YMCA funkcjonowaa w latach 1923 1950 (1951).
Obecnie dziaa znowu - reaktywowana w 1991 r., po 40 latach nieobecnoci w naszym
kraju - nawizujc w swoich pracach do najlepszych tradycji tej organizacji. Gdynia
jest tym miejscem na mapie naszego pastwa, gdzie ju przed wojn zainicjowano
dziaalno imkowskiej braci. Gdyskie Ognisko powstao w 1932 r. i od razu
wpisao si w klimat tego nowoczesnego, nadmorskiego miasta. Praca jej dziaaczy korzystajcych z bogatego dowiadczenia midzynarodowej organizacji - z gdysk
modzie, staa si szybko wzorem dla dziaalnoci wychowawczej, prowadzonej
przez ogniska YMCA w caej Polsce. Nie bez znaczenia okaza si fakt, e zwizek
znalaz opiek znakomitych mentorw w osobach m.in. Juliana Rummla i Jzefa
Unruga. W efekcie to tutaj, po niespena 5 latach dziaalnoci, zdecydowano si
na budow i otwarcie trzeciego obozu staego w Polsce - w Wieycy-Kolanie. Po
zakoczeniu w 1945 r. wojny, YMCA, przy swoich zaoeniach programowych, nie
moga niestety realizowa swojej przedwojennej dziaalnoci, dlatego te decyzj
administracyjn wadz PRL zostaa zlikwidowana. Dopiero przemiany roku 1989
pozwoliy na wznowienie prac zwizku. Niniejszy artyku jest prb przywrcenia
pamici polskiego spoeczestwa tej synnej organizacji oraz nakrelenia na tym tle
zarysu dziaalnoci Ogniska gdyskiego Polskiej YMCA.
YMCA na wiecie
YMCA zostaa zaoona w1844 r. w Londynie przez sir Georga Williamsa. Pocztkowo
jej celem by duchowy rozwj modych mczyzn poprzez wsplne studiowanie Biblii
i dyskusje na temat wiary. Z biegiem czasu gwnym celem zwizku byo suenie
harmonijnemu rozwojowi fizycznemu, umysowemu i duchowemu modziey
115
Mariusz Kardas
protestanckiej skupionej w organizacji religijnej, z genezy brytyjskiej, cho w

pniejszych fazach zdominowanej przez Amerykanw. Idea YMCA szybko bowiem
zdobya popularno w Europie, a od 1851 jest obecna w Stanach Zjednoczonych
Ameryki. Jej misjonarze uznawali sport za jeden z gwnych elementw
przycigajcych modzie. YMCA kontynuowaa w pewnym sensie filozofi
okrelan w historii kultury anglosaskiej jako Muscular Christianity, uznajcej, e
tylko czowiek zdrowy i sprawny fizycznie jest czowiekiem penowartociowym i...
zasuguje na zbawienie.
W 1855 r. odbya si pierwsza Midzynarodowa Konferencja YMCA, podczas
ktrej przyjto tzw. Baz Parysk - dokument okrelajcy cele organizacji. Siedzib
wiatowego Aliansu YMCA jest Genewa, a Europejskiego - Praga. YMCA posiada
status obserwatora w ONZ i Radzie Europy. Symbolem YMCA od 1917 r. jest
czerwony rwnoboczny trjkt symbolizujcy rwnomierny rozwj ducha, umysu
i ciaa.
Jak ju zauwaono, YMCA powstaa jako zrzeszenie modych mczyzn. Dzisiaj
przynaleno jest dla wszystkich otwarta. Obecnie, mczyni i kobiety, chopcy i
dziewczta wszystkich narodw i ras, wyzna chrzecijaskich i warstw spoecznych
tworz organizacj dziaajc na wszystkich kontynentach. Obecnie YMCA
funkcjonuje w 130 krajach i zrzesza prawie 30 milionw czonkw. Do II wojny
wiatowej czonkowie zwizku mieli wpisany w statut zakaz jakichkolwiek kontaktw
z ydami. Dzisiaj, zasad dziaania jest tolerancja wiatopogldowa1.
Jednym z gwnych pl dziaalnoci organizacji jest sport i kultura fizyczna.
Dziaacze organizacji wsawili si na tym polu midzy innymi: Robert Roberts z
YMCA Boston wprowadzi w 1881 r. termin body building, James Naissmith ze
Springfield YMCA College wprowadzi w 1891 r. koszykwk2, a W. G. Morgan z
http://www.gdynia.ymca.pl/htmle/ymca/index.php.
James Naismith (ur. 6 XI 1861 w Almonte w stanie Ontario - zm. 28 XI 1939 w Lawrence w
stanie Kansas) syn szkockich imigrantw, kanadyjski lekarz, twrca koszykwki. Ukoczy
filozofi na Uniwersytecie McGilla w 1887 r., a w 1890 r. Presbyterian Theological College w
Montrealu. W 1891 r. otrzyma dyplom w YMCA International Training School w Springfield
w Massachusetts w 1891 i podj w niej prac. W 1898 r. otrzyma tytu lekarza medycyny
na Gross Medical College (obecnie wydzia Uniwersytetu Colorado). onaty dwukrotnie: z
Maude Herman (1894), z ktr mia 5 dzieci i z Florence Kincade (1939). W 1925 r. otrzyma
obywatelstwo USA. Pracujc jako nauczyciel wychowania fizycznego w YMCA International
Training School, zainspirowany popularn w Ontario dziecic gr nazywan Kaczka na
kamieniu (Duck-on-a-Rock) stworzy w 1891r. zasady gry w koszykwk dla nudzcych si
w salach gimnastycznych uczniw. Pierwsza gra odbya si 15 XII 1891 r. Zasady koszykwki
zostay opublikowane 15 I 1892 r. W 1936 r. koszykwka znalaza si w programie Igrzysk
Olimpijskich w Berlinie. W pierwszych latach XX w. Naismith by trenerem uniwersyteckiej
druyny koszykwki. W latach 30. bra udzia w pracach National Association of Intercollegiate
Basketball. W 1936 r. otrzyma tytu honorowego prezydenta Midzynarodowej Federacji
Koszykwki. Pomiertnie zosta wpisany do midzynarodowej Hall of Fame koszykwki
(1959).
2
116
Zarys dziejw Polskiej YMCA i jej gdyskiego ogniska w latach 1932-1950
Holyoke YMCA w 1895 r. wypromowa siatkwk3. Z ruchu YMCA wywodzi si

take skauting.
Narodowe YMCA z Europy zrzeszone s w European Alliance of YMCAs
- EAY, za narodowe YMCA z caego wiata w World Alliance of YMCAs - WAY.
Podstawy dziaalnoci ruchu YMCA na wiecie zawarte s w trzech najwaniejszych
dokumentach, ktre okrelaj wsplne dla wszystkich organizacji narodowych zasady
dziaania. S to tzw. Baza Paryska, Zasady z Kampali i Challenge XXI.
Najwczeniejszym dokumentem, ktry wyrazi zasady dziaania YMCA, bya
tzw. Baza Paryska. Przyjty przez I wiatow Konferencj YMCA w Paryu w 1855 r.
i potwierdzony przez VI wiatow Rad YMCA w 1973 r., pokazywa i pokazuje
dzisiaj cigo podstaw pracy i wiadectwa ruchu YMCA na przestrzeni historii
swojej dziaalnoci. Baza paryska staa si podstaw programow YMCA, z ktrej
treci mona wnioskowa, e organizacja postanowia zjednoczy tych modych
mczyzn chrzecijan, ktrzy przyjmujc Jezusa jako swego Boga i Zbawc, zgodnie
z Pismem witym, pragnli by Jego uczniami w wierze i w yciu i czy siy do
szerzenia Jego Krlestwa wrd modych.
wiatowa VI Rada YMCA, ktra obradowaa w lipcu 1973 r. w Kampali (Uganda),
przyja kolejne zasady. Potwierdzono Baz Parysk mwic, e Chrystus znajduje
si w centrum ruchu YMCA, ktry przedstawia jako wiatowe braterstwo, jednoczce
Chrzecijan wszystkich wyzna. Obradujcy uznali cigo dziaania oraz, e przyjte
w po. XIX w. zasady, s zgodne z otwart polityk czonkostwa, wczajc ludzi bez
wzgldu na wiar, wiek, pe, ras i sytuacj materialn. Baza Paryska nie okrelaa
jednak warunkw czonkostwa YMCA poszczeglnych krajw. Kompetencje te
pozostawiono, tzw. ympom - czonkom Aliansu wiatowego. Zgodzono si, e
Baza wyjania, e czonkowie Aliansu maj pen swobod w wyraaniu swoich
celw, okrelanych w cisym odniesieniu do potrzeb i aspiracji tych, ktrym maj
suy, pod warunkiem, e zostan uznane przez Alians wiatowy za zgodne z Baz.
Uwzgldniajc charakter YMCA w poszczeglnych krajach obecnie, dokument ten,
przyznajcy Bazie Paryskiej poczesne miejsce pord rnych Imek i ich czonkw,
nakazuje wszystkim, aby:
1. Pracowa na rzecz rwnouprawnienia wszystkich ludzi,
2. Pracowa na rzecz rozwoju spoeczestwa, w ktrym zwizki pomidzy ludmi
opiera si bd na mioci i zrozumieniu,
3. Zarwno w YMCA, jak i w spoeczestwie, jego organizacji i instytucjach,
stwarza warunki rozwoju, ktre opiera si bd na praworzdnoci, gbi i
kreatywnoci,
3
William G. Morgan (ur. w 1870 w stanie Nowy Jork zm. 1942) - Twrca siatkwki w 1895 r.,
ktrej pierwotnie nada nazw Mintonette. Studiowa w Springfield College of the YMCA, gdzie
pozna Jamsa Naismitha. Nastpnie uczszcza do Northfield Mount Hermo n School. Po ukoczeniu
studiw i rocznym stau w Auburn YMCA w Maine, latem 1896 r. przenis si do YMCA w Holyoke
(Massachusetts), gdzie zosta dyrektorem Wychowania Fizycznego. Dziki temu mg wpywa na
rozwj i szeroki program wicze i zaj sportowych dla mczyzn. Do zaj obowizkowych wprowadzi
siatkwk jako mniej intensywny sport alternatywny dla szybko upowszechnianej koszykwki.
117
Mariusz Kardas
4. Rozwija przywdztwo i modele programw, ktre poka rnorodno i

gbi chrzecijaskich dowiadcze,
5. Pracowa nad wszechstronnym rozwojem kadego czowieka.
Kolejne uzgodnienia poczyniono podczas 14. Rady wiatowej YMCA w 1998 r.,
ktra obradowaa we Frechen (Niemcy). Przyjty wwczas tzw. Challange 21
okrela obowizki, ktre YMCA mogaby przyjmowa w nowym milenium, zgodnie
ze swoimi potrzebami i moliwociami. Zawarty w Challenge 21 potencja zada
ukazuje pozycj YMCA w szerszym aspekcie spoecznym. Challenge 21 moe by
odbierany jako krok naprzd we wspczesnym rozumieniu misji YMCA w naszych
czasach, zachowujc Baz Parysk jako podstaw dziaania YMCA. Mimo e wiat,
w ktrym yjemy, staje si coraz bardziej skomplikowany, jestemy zobowizani
szuka drg, na ktrych pozostaniemy otwarci na wyzwania wspczesnoci,
lecz jednoczenie tak samo, albo nawet bardziej, bdziemy zwizani z naszymi
korzeniami. Co wicej, przyjmujc Baz Parysk z 1855 r. jako niezmienn podstaw
okrelajc misj YMCA, na progu trzeciego tysiclecia zadeklarowano, e YMCA jest
Chrzecijaskim, ekumenicznym, wolontarystycznym ruchem o zasigu wiatowym,
zarwno dla kobiet, jak i mczyzn, nastawionym zwaszcza na rzeczywiste wczenie
si do ruchu modych ludzi. YMCA bierze udzia w chrzecijaskim ideale tworzenia
spoeczestwa opartego na zasadach sprawiedliwoci, mioci, pokoju i prawa do
peni ycia dla wszelkich stworze.
W trakcie obrad wezwano wszystkich czonkw YMCA do skoncentrowania
swoich dziaa na okrelonych wyzwaniach, ktre s zgodne z ich wasnym
rozumieniem wyzwa, ktre stan si ewolucj Zasad z Kampali. Gosi Dobr
Nowin Jezusa Chrystusa i dy do duchowego, intelektualnego i fizycznego
rozwoju ludzkoci jako caych spoeczestw i poszczeglnych jednostek.
Umacnia wszystkich, w szczeglnoci modych ludzi i kobiety, do brania wikszej
odpowiedzialnoci i przejmowania przywdztwa na wszystkich poziomach i pracy
ukierunkowanej na sprawiedliwe spoeczestwo. Popiera i promowa prawa kobiet
i prawa dzieci. Sprzyja dialogowi i partnerstwu midzy ludmi rnych wyzna i
ideologii. Sprzyja zachowaniu tosamoci kulturowej ludzi oraz promowa odnow
kulturaln. Angaowa si w prace na rzecz solidarnoci z biednymi i wysiedlonymi,
przeladowanymi z powodw rasowych, przekona religijnych oraz na rzecz
mniejszoci etnicznych. Wcza si jako mediatorzy w sytuacjach konfliktw i
pracowa nad znaczcym udziaem i rozwojem ludzi w ich samookreleniu. Broni
dziea Boego stworzenia przed wszelkim zniszczeniem, zachowujc zasoby i bogactwa
ziemi dla przyszych pokole. W obliczu tych wyzwa, YMCA powinna rozwija
wzory wsppracy na wszystkich poziomach, ktre umoliwiaj samowystarczalno
i samostanowienie.
Dziaalno YMCA napotykaa na wiele trudnoci. Imciarze narzekali
wielokrotnie na brak najzwyklejszej yczliwoci ze strony innych spoecznych i
religijnych organizacji. Nieprzychylnie ustosunkowaa si do zwizku hierarchia
Kocioa katolickiego. Dziaalno spoeczna i sportowa wrd rzeszy modziey,
118
prowadzona przez, co prawda chrzecijaski zwizek, ale bdcy organizacj

protestanck, nie stwarza dobrej paszczyzny do porozumienia w drugiej po. XIX w.
i na pocztku wieku XX. Naley bowiem pamita, e kwestie ekumenizmu stay si
przedmiotem prac Kocioa dopiero w trakcie Soboru Watykaskiego II4.
YMCA w Polsce
W Polsce YMCA prowadzia dziaalno od 1919 r. Od pocztku niosa w
zrujnowanej Polsce pomoc materialn oraz moraln osobom pokrzywdzonym
w czasie Wielkiej Wojny. Czonkowie amerykaskiej YMCA przybyli na tereny
odradzajcego si pastwa polskiego wraz z oddziaami bkitnej armii gen. Jzefa
Hallera i wrd onierzy od 1917 r. prowadzili akcj charytatywn. Akcja pomocowa
dla polskiego spoeczestwa bya tak znaczna, e z racji jej troskliwej dziaalnoci
nadano organizacji ciepo brzmic nazw Ciocia Imcia. Pierwsza tymczasowa
misja YMCA powstaa w Polsce w kwietniu 1919 r., biorc w orbit swych dziaa
rodowiska studenckie w Krakowie, wczajc swych instruktorw do dziaa
przygotowujcych sprawnociowo polskich rekrutw do odradzajcego si Wojska
Polskiego! Podczas wojny bolszewickiej 1920 r. YMCA zorganizowaa dla polskiego
wojska 90 ruchomych kantyn oraz w przyblieniu tyle orodkw rozrywki i sportu,
posuwajcych si za lini frontu. Akcj wkrtce rozszerzono o opiek nad jecami
wojennymi, repatriantami z Rosji, demobilizowanymi onierzami, niezamonymi
studentami, dziemi i ludnoci cywiln. Po podpisaniu w marcu 1921 r. postanowie
Traktatu Pokojowego w Rydze, a wic wraz z zakoczeniem wojny Polski z Rosj
bolszewick, amerykaska YMCA, uznajc swoje zadanie za wypenione, przystpia
do likwidacji dziaalnoci w Polsce. Swoj aktywnoci zaskarbia sobie przychylno
krgw wojskowych i politycznych, co stao si nieocenion pomoc w organizowaniu
jej staej ekspozytury. Jednak ju do koca 1921 r. czonkowie amerykaskiej YMCA
sukcesywnie opuszczali niepodleg ju Rzeczypospolit.
Powsta pustk wypeni Zwizek Modziey Chrzecijaskiej Polska YMCA,
powstay pod koniec 1923 r. Organizujc struktury bazowano na zatwierdzonym
Dostrzegajc spoeczn prac protestanckich organizacji Koci katolicki zacz
na przeomie XIX i XX w. tworzy swoje stowarzyszenia robotnikw i zwizki modziey
chrzecijaskiej w ramach tzw. Akcji Katolickiej. Duy wpyw na ksztatowanie tej idei w
onie Kocioa miaa dziaalno papiea Leona XIII oraz jego nastpcw, zwaszcza Piusa X
i Piusa XI. Ich spoeczne encykliki (Rerum novarum z 1891 r., Il fermo proposto z 1905r., w
ktrej po raz pierwszy ten ruch nazwano Akcj Katolick /lub te Akcj Katolikw/ czy Ubi
arcano Dei z 1922 r.) powodoway budzenie si wrd katolikw wieckich wiadomoci, e
oni take s odpowiedzialni obok hierarchii kocielnej za losy Kocioa. Odpowiedzialno
w myl encyklik - to czynne angaowanie si w apostolstwo. Papie Leon XIII, budujc
chrzecijaski ustrj spoeczny, olbrzymi rol wyznacza wieckim. W swojej najsynniejszej
encyklice spoecznej z 15 V 1891 r. Rerum novarum stwierdzi, e dwa gwne czynniki
hierarchia kocielna i wierni wieccy musz wsppracowa, aby spoeczestwo zmierzao
do waciwego celu i panowa spokj spoeczny. Ca spoeczn dziaalno tego papiea
mona uwaa za pierwszy krok do uksztatowania pniejszej Akcji Katolickiej.
4
119
Mariusz Kardas
przez polskie wadze owiatowe w 1922 r. zezwoleniu na dziaalno struktur

YMCA na obszarze pastwa polskiego. To stricte Polskie stowarzyszenie byo
pomylane jako modzieowa organizacja spoeczna, zbudowana na podstawach
programowych midzynarodowej organizacji YMCA. Jej celem byo prowadzenie
dziaalnoci opiekuczej, charytatywnej, jak rwnie edukacyjnej i wychowawczej
w duchu chrzecijaskim. Polska YMCA zrzeszaa wszystkich tych, ktrzy chcieli
rozwija si i suy innym zgodnie z chrzecijaskim (czyli opartym na nauce Jezusa
Chrystusa) systemem wartoci.
Pierwsze Walne Zebranie Delegatw Polskiej YMCA odbyo si 8 XII 1923 r. i od
tego momentu formalnie datuje si praca Zwizku. Za symbol pracy wychowawczej
przyjto imciarski trjkt wyraajcy harmonijny rozwj moralny, umysowy
i fizyczny jednostki. Brak odniesienia do symboliki krzya nie zmieni faktu, e
organizacja opara si na zasadach etyki chrzecijaskiej. Wrd 21 czonkw
Komitetu zaoycielskiego YMCA znaleli si: dr med. prof. UMCS w Lublinie, a
zarazem polityk, delegat RP na obrady Zgromadzenia Oglnego Ligii Narodw
- Witold Chodko, Minister Pracy i Opieki Spoecznej RP - Ludwik Darowski, F.
Skpski, dr psychiatrii Rafa Radziwiowicz, Marian Ponikowski (Ponikiewski),
dr Tadeusz Dyboski czy prof. Aleksander Janowski. Przewodniczcym komitetu,
a nastpnie pierwszym Prezydentem wadz centralnych YMCA, zosta adwokat i
notariusz, wspzaoyciel Rady Gwnej Opiekuczej i jej prezes (1916), a take
minister Opieki Spoecznej i Ochrony Pracy w Radzie Regencyjnej - Stanisaw
Staniszewski.
Okres midzywojenny by czasem prnej dziaalnoci organizacji, wzrostu
liczby czonkw, a take gromadzenia majtku. Jej dziaalnoci towarzyszy spoeczna
aprobata, zwaszcza wrd polskich elit, ktre dostrzegaj w niej si samoorganizacji,
tak potrzebn dla odbudowy kraju i spoeczestwa na moralnych zasadach, a zarazem
dla krzewienia idei patriotycznych. Nowe Ogniska powstaway zwaszcza w duych
miastach. Ze spoecznych rodkw, z darowizn, utworzone zostay nowoczesne, stae
orodki pracy w Krakowie i odzi, nastpnie Ognisko Centralne w Warszawie, wreszcie
orodek w Gdyni. Wrd licznych typw dziaalnoci YMCA program sportowy
by najszerzej rozwinity. Organizacja koncentrowaa sw dziaalno zwaszcza na
studentach i bya w tym wspomagana przez inne organizacje anglosaskie, jak Student
Christian Movement. Poniewa w Polsce nie powsta, jak w krajach anglosaskich,
rwnolegy Zwizek Chrzecijaskiej Modziey eskiej (YWCA, Young Womens
Christian Association) w pracach Polskiej YMCA bray udzia rwnie dziewczta.
To, e w kraju katolickim dziaalno spoeczn i sportow rozpocza - i to z
duym powodzeniem - organizacja protestancka, szybko stao si przedmiotem
waciwych reakcji Kocioa katolickiego. W 1920 r. Watykan opublikowa specjalny
list ostrzegajcy biskupw przed dziaalnoci YMCA5. W Polsce, biskupi, obradujcy
w styczniu 1920 r. w Warszawie na konferencji biskupw, przyjli postanowienie o
Acta Apostolicae Sedis, 17 XII 1920, s. 595. List Kongregacji w. Oficjum do biskupw z dnia 5 XI
1920, podpisany przez sekretarza Kard. R. Merry del Val.
5
120
dziaaniach majcych na celu przeciwdziaa amerykaskiej organizacji YMCA,

ktra szerzy ducha protestanckiego6. Przeciwdziaanie wpywom YMCA w
Polsce byo jednak utrudnione z racji jej zasug w pracy pomocowej dla polskiej
armii, a pniej polskiego spoeczestwa. Poniewa byy one zbyt oczywiste, jej
dziaalno, oficjalnie co ju zauwaono - uznaway polskie wadze pastwowe.
Ponadto we wadzach polskiego orodka YMCA zasiaday wybitne osobistoci, w
tym profesorowie Uniwersytetu Jagielloskiego, jak anglista Roman Dyboski czy
znany bibliograf Karol Estreicher. Jednym z prezydentw Polskiej YMCA by
wspomniany ju - prof. Aleksander Janowski, wysoki urzdnik Ministerstwa Wyzna
Religijnych i Owiecenia Publicznego. Tak obwarowan YMCA trudno byo z kraju
relegowa. Tym niemniej w latach 1923/24 ukazaa si seria broszur propagandowych
i artykuw prasy katolickiej, wymierzonych w YMCA, w ktrych wielokrotnie za
motto przytaczano fragment Iliady dotyczcy konia trojaskiego boj si Grekw,
nawet wwczas, gdy przynosz dary. Przesilenie kampanii przeciw YMCA nastpio
w 1927 r., gdy arcybiskup metropolita warszawski, kardyna Aleksander Kakowski7
ogosi swj list pasterski, wymierzony w inne ni katolickie organizacje spoeczne.
Ten znamienity hierarcha katolicki by konserwatyst i uwaa, e katolicyzm w
Polsce powinien mie miejsce dominujce w pastwie8. By take przeciwnikiem
rwnouprawnieniu chrzecijaskich wyzna nie-katolickich w Polsce. W swoich
pamitnikach napisa: Na osabionym przez niewol organizmie Polski usadowiy
si pasoyty religijne, spoeczne i narodowe, ktre j bez litoci gryz i nkaj.
Pasoytami tymi s: 1) ydzi osiedli w miastach i w miasteczkach, w przeraajcej
iloci; 2) sekty heretyckie i schizmatyckie obcej krwi, obcej narodowoci, w liczbie
okoo 40, zalegalizowane prawnie przez trzy rzdy zaborcze dla osabienia organizmu
polskiego; 3) masoni, wolnomyliciele i bezwyznaniowcy rekrutujcy si przewanie
spord ydw i heretykw i prowadzeni przez ydw9.
Kardyna dziaalnoci YMCA przeciwstawia katolick nauk spoeczn i
A. Kakowski, Z niewoli do niepodlegoci. Pamitniki, Krakw 2000, s. 955. Powyszy cytat pochodzi
z omwienia przez Kakowskiego konferencji biskupw z dnia 11 i 12 stycznia 1920 r. w Warszawie
(s. 953-955). Kakowski sumiennie rok po roku omawia wszystkie konferencje (do 1929).
7
Aleksander Kakowski (ur. 5 II 1862 w Dbinach/k. Przasnysza - zm. 30 XII 1938 w Warszawie),
arcybiskup metropolita warszawski. Czonek Rady Regencyjnej (1917-1918) i ostatni prymas Krlestwa
Polskiego (tytuu uywa doywotnio od 1925 r.). Dnia 15 XII 1919 r. przyj kapelusz kardynalski.
W czasie bitwy warszawskiej 13 VIII 1920 r. wykaza si niebywa odwag - nie opuci zagroonej
Warszawy, co wicej, znalaz si wrd onierzy pierwszej linii w okopach obronnych wok miasta
Radzymin. Przy jego wspudziale zawarto w 1925 r. konkordat pomidzy Rzeczypospolit a
Watykanem. Jako abp warszawski by inicjatorem budowy wielu kociow i kaplic. W 1936 r. zwoa
pierwszy synod plenarny biskupw polskich w Czstochowie. Z jego inicjatywy w 1927 r. Koci
katolicki rozpocz organizowanie Akcji Katolickiej. W zwizku z tym w 1930 r. powoano Katolicki
Zwizek Instytucji i Zakadw Wychowawczych Caritas. Zorganizowa dziaalno kleru wrd
modziey akademickiej, zaleca opiek nad zabytkami sztuki sakralnej. Napisa wiele artykuw i
rozpraw z zakresu ustawodawstwa kocielnego.
8
Dlatego te sprzeciwia si m.in. lubom i rozwodom cywilnym. Prowadzi kampani, dziki ktrej
nie udao si w II Rzeczypospolitej ujednolici prawa rodzinnego (projekt Komisji Kodyfikacyjnej).
9
A. Kakowski, op. cit., s. 956.
6
121
Mariusz Kardas
zachca do aktywnoci w strukturach organizacji katolickich. Jako przykad

podawa w swoich listach pasterskich Akcj Katolick. Wedug niego Akcja to
prawdziwe apostolstwo na cze i chwa Chrystusa. Za nauczaniem Piusa X, a
zwaszcza Piusa XI, wzywa wieckich do brania czynnego udziau w rnych
dziaaniach na rzecz dobra Kocioa, spoeczestwa i jednostki. Miay one na celu
zbawienie dusz i rozszerzenie Krlestwa Boego wrd wiernych, ich rodzin oraz
w spoeczestwie. rodkami do realizacji tych zada miao by praktykowanie cnt
chrzecijaskich, szerzenie Ewangelii oraz spenianie miosiernych uczynkw. W
ten sposb Chrystus ma by wprowadzony do rodzin, szk, spoeczestwa. Cae
to dziaanie miao si odbywa si w cisym wspdziaaniu z Kocioem. Akcja
Katolicka wg. abp. Kakowskiego to udzia, wsppraca i wspdziaanie wieckich
katolikw w hierarchicznym apostolstwie Kocioa. Zadania Akcji to nic innego jak
wsppraca wieckich i hierarchii w rozprzestrzenieniu Krlestwa Chrystusa. wieccy
maj by urzdowymi pomocnikami hierarchii kocielnej. Wobec tego nawoywania
Kocioa w II Rzeczypospolitej katolicy wieccy wraz z hierarchi kocieln od 1930
r. zakadali rne koa pod wspln nazw Akcja Katolicka10. Trzeba podkreli, e
jak si wydaje paradoksalnie wzorem dla takiej dziaalnoci moga by wieloletnia
aktywno amerykaskiej YMCA. W Akcji Katolickiej, podobnie jak w opisywanej
organizacji, osobne byy grupy dla kobiet, mczyzn, dzieci i modziey. Trzeba
zauway, e dziaalno Akcji Katolickiej do 1939 r. cieszya si w Polsce niezwyk
popularnoci. Do wspomnie, e w 1939 r. liczba czonkw Akcji Katolickiej
wynosia ok. 750 tys. czonkw. Wczeniej od Akcji Katolickiej, w dwudziestoleciu
midzywojennym dziaao Stowarzyszenie Modziey Polskiej (SMP), utworzone ju
w 1919 r. i liczce w 1934 r. ponad 100 tys. czonkw. Gdy w 1930 r. powoano w Polsce
Akcj Katolick, modzie z SMP oraz z innych rodowisk modzieowych utworzya
w 1934 r. Katolickie Stowarzyszenie Modziey Mskiej i Katolickie Stowarzyszenie
Modziey eskiej, ktre tak jak i YMCA, w programach miay zapisane rekreacyjne
formy kultury fizycznej11.
Zauwaony wyej wysiek polskiego Kocioa katolickiego w tworzenie Akcji
Katolickiej oraz pielgnowanie tradycji innych stowarzysze, naley postrzega
jako swoist konkurencj dla wielu organizacji spoecznych spoza krgw wpyww
katolickich, w tym rwnie Polskiej YMCA, ktra ma jak ju wspomniano A. Gliwa, Katolickie Stowarzyszenie Modziey, cz. I, Niedziela ed. Lubelska, nr 41/2002; Wedug
informacji zawartych na stronie Katolickiego Stowarzyszenia Modziey (Katolickie Stowarzyszenie
Modziey. Oficjalna witryna oglnopolska http://www.ksm.org.pl/o-ksm/historia z dnia 4.05.2010)
w 1928 r. utworzono Komisj Episkopatu do spraw Akcji Katolickiej, w skad ktrej weszli: kardyna
August Hlond przewodniczcy, kardyna A. Kakowski, kardyna Adam Stefan Sapieha, abp Andrzej
Szeptycki i od 1930 r. bp Stanisaw Adamski, ktry zosta mianowany koordynatorem dziaa Akcji
Katolickiej i uoy jej Statut. Statut ten zosta zatwierdzony 27 XI 1930 r. przez Piusa XI. By to jedyny,
poza Wochami, statut krajowy, za ktrym sta autorytet papiea.
11
Katolickie Stowarzyszenie .
10
122
protestanckie korzenie. Niezalenie jednak od wskazanej wyej niechci katolickiego

kleru, wielokrotnie nieuzasadnione, Polska YMCA rozwijaa si jednak dalej, a
jedynym widocznym skutkiem ograniczajcym dziaalno organizacji byo to, e jej
polski segment do koca dwudziestolecia midzywojennego nie zdecydowa si na
formalne czonkostwo wiatowego Zgromadzenia organizacji YMCA (World Alliance
of YMCA). Naley jednak rwnie zauway, e od 1936 r. zaznacza si poprawa
relacji pomidzy dziaaczami Polskiej YMCA a hierarchi Kocioa katolickiego.
Z inicjatywy krakowskiego kardynaa Stefana Sapiehy podjto rozmowy majce na
celu wskazanie paszczyzn wsppracy. T bezprecedensow jak na warunki polskie
(i nie tylko) katolick opiek duszpastersk prowadzono a do wybuchu wojny12.
cznikiem i duszpasterzem ze strony krakowskiej kurii dla ogniska krakowskiego
YMCA wyznaczono ks. Wadysawa ledzia13.
Specjaln pozycj w historii Polskiej YMCA stanowia akcja obozowa
prowadzona zarwno latem, jak i zim. Powstay trzy stae obozy. Pierwszym by
obz Beskid koo Mszany Dolnej (Kasina Dolna), uruchomiony ju w 1925 r. Jego
klasa (poziom organizacyjny) zostaa dostrzeona i uznana zarwno w Europie, jak i
Ameryce, gdy powadzone w nim turnusy przeznaczone byy rwnie dla modziey
z zagranicy. W 1932 r. w Kurndzu nad Pilic, koo Sulejowa powsta obz drugi, a
w roku 1937 zbudowany zosta w Szwajcarii Kaszubskiej, w Wieycy nad Jeziorem
Ostrzyckim kolejny, trzeci stay obz.
Na czele YMCA w Polsce stao wielu zasuonych dla Polski obywateli. Pierwszym
Prezydentem zosta Stanisaw Staniszewski - adwokat, polityk, wolnomularz,
publicysta, w rzdzie Jana Kucharzewskiego (powoanym przez Rad Regencyjn)
minister Opieki Spoecznej i Ochrony Pracy. Funkcj t sprawowali rwnie prof.
Aleksander Janowski - polski podrnik, pionier krajoznawstwa, autor przewodnika
Wycieczki po Kraju (1900-1903), pedagog, wspzaoyciel Polskiego Towarzystwa
Krajoznawczego (1906), wysoki urzdnik Ministerstwa Wyzna Religijnych i
Owiecenia Publicznego14, dr Rafa Radziwiowicz lekarz psychiatra i spoecznik,
od kwietnia 1918 r. wyszy funkcjonariusz Ministerstwa Zdrowia, Ochrony Pracy i
Opieki Spoecznej, a take profesor Uniwersytetu im. Stefana Batorego. Do 1931 r.
prezydentem zwizku by Franciszek Krzysztaowicz lekarz dermatolog i wenerolog,
12
P. Super, Twenty-five years with the Poles, Trenton 1947, s. 146. Po wojnie do wypracowanej w
dwudziestoleciu midzywojennym relacji nie powrcono.
13
Ibidem. Ksidz W. led w padzierniku 1939 r. zosta kapelanem w podkrakowskich
Dobranowicach. W czasie pobytu pisa prac doktorsk pod kierunkiem profesorw UJ.
Zajmowa si rwnie katechez w szkole. W 1942 r. zosta internowany przez Niemcw
jako obywatel USA. Do Dobranowic powrci 7 liastopada 1946 r. Prac doktorsk obroni
27 czerwca tego roku, po czym wyjecha do USA.
14
Czy wiesz kto to jest?, pod red. S. ozy, Warszawa 1938, s. 287-288.
123
Mariusz Kardas
profesor Uniwersytetu Jagielloskiego15. Po nim funkcj przej Marian Ponikiewski

- in. dypl. za-ca dyr. ZUS16, kierujc pracami zwizku w latach 1931-1938. Ostatnim
przedwojennym prezydentem Polskiej YMCA zosta Tadeusz Dyboski lekarz
dermatolog, dr medycyny, pose na Sejm z ramienia BBWR, ostatni dyrektor ZUS17.
Dyrektorem naczelnym Polskiej YMCA by Paul Super Amerykanin, czonek
amerykaskiej YMCA, ktry po zakoczeniu jej dziaalnoci w Polsce na pocztku
lat 20., pozosta na terenie Rzeczypospolitej, osiedlajc si w Polsce na stae18.
Czonkami Rady Krajowej, Sdu Koleeskiego oraz Komitetw budowy Ognisk w
Warszawie czy Krakowie byli take: pisarz Stanisaw Centkiewicz, Zygmunt Kmita,
Mieczysaw Konopacki - prof. histologii i embriologii Uniwersytetu Warszawskiego
(1916-39), Seweryn Ludkiewicz - minister Rolnictwa i Dbr Pastwowych
15
Franciszek Krzysztaowicz (ur. 6 V 1868 zm. 20 X 1931) Lekarz dermatolog i wenerolog, od 1906 r.
profesor dermatologii na Uniwersytecie Jagielloskim w Krakowie. Rektor Uniwersytetu Warszawskiego
w roku akademickim 1924/1925. Do roku 1920 piastowa funkcj szefa kliniki dermatologicznej w
Krakowie. W 1926 r. napisa podrcznik dermatologii Etiologia i patogeneza chorb skrnych, a w
1928 r. drugi podrcznik chorb skry, w ktrym przedstawi autorski podzia jednostek chorobowych
ze wzgldu na ich etiologi. Przyjaciel i lekarz Stanisawa Wyspiaskiego. Czonek loy wolnomularskiej.
Prezydent polskiej YMCA w latach 1929-1931.
16
Czy wiesz kto to jest. Uzupenienia i sprostowania, pod red. S. ozy, Warszawa 1984, s. 243.
17
C. Brzoza, Tadeusz Dyboski, [w:] Kto by kim w drugiej Rzeczypospolitej, pod red.
J. Majchrowskiego, Warszawa 1994, s. 271; Czy wiesz kto to jest. Uzupenienia i sprostowania,
pod red. S. ozy, Warszawa 1984, s. 65. Tadeusz Dyboski (ur. 4 X 1891 zm. X 1939) Lekarz
i spoecznik. Syn cieszyskiego notariusza Antoniego i Marii z opuszaskich. Ukoczy
studia na Wydziale Medycyny UJ w Krakowie. Po studiach w Monachium i w Grazu w 1914
r. doktor wszech nauk lekarskich. W czasie I w. w. w CK armii w randze lekarza frontowego.
W l. 1918-1920 r. lekarz major WP. Osiadszy w Krakowie od 1920 r. sprawowa funkcj
asystenta i z-cy dyr. Kliniki Dermatologicznej UJ. Odby sta naukowy w kopenhaskim
Instytucie Finsena i w klinikach dermatologicznych w Kopenhadze i Londynie. W 1926
r. powoano go na stanowisko ordynatora Oddziau Chorb Skrnych i Wenerycznych
Pastwowego Szpitala w. azarza w Krakowie. Od 1927 r. czonek Partii Pracy. W okresie
tym wczy si w dziaalno polityczn i jako zwolennik Jzefa Pisudskiego w l. 1928-1935
pose na Sejm RP z ramienia BBWR. W Sejmie peni funkcje z-cy przew. Komisji Spraw
Zagranicznych i przewodniczcego Komisji Zdrowia Publicznego. Biegle wada niemieckim,
francuskim, angielskim, serbskim i czeskim. W l. 1933 -1934 powoano go na stanowisko
zastpcy lekarza naczelnego Ubezpieczalni Spoecznej w Krakowie, a nastpnie w 1936
r. na dyrektora Ubezpieczalni Spoecznej w Zarzdzie Centralnym Ministerstwa Opieki
Spoecznej. Po wybuchu wojny uda si do Francji. Zmar w 1939 r. na emigracji w Jugosawii.
Autor szeregu prac naukowych z zakresu dermatologii, wenerologii oraz licznych artykuw
z dziedziny medycyny w prasie fachowej i oglnej. Od 1933 r. wiceprezes Rotary Club w
Krakowie. Wsporganizator Towarzystwa Polsko-Jugosowiaskiego. Do 1938 r. czonek
krakowskiej Loy Wolnomularskiej Przesd Zwyciony.
Prezydent Rady Polskiej YMCA w latach 1937-1939.
Paul Super (ur. 1880 zm. 1949) Dziaacz midzynarodowy YMCA i organizator i
Dyrektor Generalny Polska YMCA. Autor kilku prac o Polsce, w tym historycznych. Przed
wybuchem wojny wyda m.in. Elements of Polish Culture as seen by a resident foreigner, Toru
1934, Events And Personalities in Polish History, Toru Gdynia 1936, i The Polish Tradition:
an Interpretation of a Nation, Londyn 1939.
18
124
i kierownik resortu reform rolnych w rzdzie Aleksandra Prystora, Karol Sztejnbok dziaacz gospodarczy, Tadeusz Tomaszewski - prawnik, dziaacz polityczny, premier
polskiego rzdu na uchodstwie w latach 19491950, Stanisaw Wglewski, Edward
Wittig, Wadysaw Woydyno, wspomniany ju T. Dyboski, a take architekt, prof.
Wacaw Krzyanowski i Eugeniusz Tor - inynier i dziaacz spoeczny, wiceprezydent
Krakowa w latach 19451947.
Dalszy rozwj Polskiej YMCA zosta zatrzymany przez wybuch II wojny
wiatowej. Jej dziaalno, jak wielu innych polskich organizacji, zostaa wwczas
przez okupanta zakazana. Ogniska Polskiej YMCA nie przerway jednak
dziaalnoci, tworzc orodki na emigracji, a take przy polskich oddziaach
wojskowych walczcych u boku aliantw zachodnich. Powstaje YMCA - Pomoc
Jecom prowadzca koordynowan ze Szwajcarii akcj opieki nad jecami19.
Powstaj orodki Polskiej YMCA na uchodstwie: w Rumunii20 i na Wgrzech21, we
Francji22, w Afryce, w obozach jenieckich, przy jednostkach Armii Polskiej i wreszcie
Biuro Gwne w Londynie23. Polska YMCA dziaaa m.in. przy Armii Andersa na
Bliskim Wschodzie, organizujc Dom onierza w Bagdadzie24.
Czas powojenny rwnie nie by dla organizacji askawy. Pierwsze posiedzenie
Rady Krajowej odbyo si w Krakowie ju 9 IV 1945 r. Dziki szerokiej pomocy ze
strony wiatowego aliansu YMCA, moliwe stao si odtworzenie starych Ognisk
i powoanie do ycia nowych: w Jeleniej Grze, Szczecinie i Wrocawiu. wczesne
dokonania YMCA w kraju wyniszczonym przez wojn miay szczeglne znaczenie.
Opiek objto bardzo wielu modych ludzi, umoliwiajc im zajcia w pracowniach,
uprawianie sportu, wypoczynek wakacyjny, doywianie. Reaktywowana w kraju
Polska YMCA, po 4 latach dziaalnoci zostaa uznana przez wadze komunistyczne
za narzdzie buruazyjno-faszystowskiego wychowania, popierane przez
zagranicznych mocodawcw i sanacyjne czynniki rzdzce. W gremiach partyjnorzdowych wykrystalizowaa si opcja majca na celu likwidacj organizacji. Z kolei
wadze stowarzyszenia podjy dziaania majce na celu uratowanie organizacji. Na
zwoanym w 1949 r. do Warszawy Walnym Zjedzie YMCA, delegaci przemianowali
organizacj na Stowarzyszenie Ognisko. Wadze komunistyczne byy jednak
nieugite i na pocztku lat 50. dziaalno organizacji zostaa zabroniona, a
nastpnie Polska YMCA zostaa zlikwidowana. Jednoczenie wczesne wadze
Ibidem, s. 348.
T. Dubicki, Polscy uchodcy w Rumunii 1939-1945, Warszawa 1995, s. 44, 49-88. Polska YMCA
razem z innymi organizacjami pomocowymi dziaaa do grudnia 1941 r. w ramach Amerykaskiej
Komisji Pomocy Polakom, a pniej Komitetu Pomocy Uchodcom Polskim w Rumunii. Pomoc
dla polskich uchodcw niosa rwnie ACF (Assoiaiona Cristina Femei), w midzynarodowej
nomenklaturze Rumuska YWCA, a take Rumuska YMCA. Potwierdza to rwnie P. Super
(op. cit., s. 216-258).

Patrz szerzej: P. Super, op. cit., s. 259-274.
22
Ibidem, s. 276-301, 349-351.
23
Ibidem, s. 351-353.
24
Ibidem, s. 353-359; Polskie siy zbrojne w drugiej wojnie wiatowej, t. II, Kampanie na obczynie,
cz. 2, Londyn 1975, s. 320.
19
20
125
Mariusz Kardas
znacjonalizoway i rozdysponoway cay majtek Zwizku.

Pod koniec lat 80., gdy tylko zmiany ustrojowe stworzyy tak moliwo,
byli dziaacze i czonkowie YMCA podjli dziaania, majce na celu odtworzenie
organizacji. Polska YMCA wznowia jednak sw dziaalno dopiero w roku
1990. Bez majtku materialnego jej jedynym kapitaem stali si ludzie - starzy
imciarze - peni entuzjazmu i woli wskrzeszenia Zwizku. To midzy innymi
dziki nim pracuje dzisiaj 12 ognisk: Bydgoszcz, Czstochowa, Gdynia, Jelenia Gra,
Krakw, Lublin, d, Olsztyn, Szczytno, Warszawa, Wrocaw i Zgorzelec. Obecnie
zgodnie ze statutem do Zwizku Modziey Chrzecijaskiej Polska YMCA
mog nalee wszyscy, bez wzgldu na pe i wiek. Zwizek, przykadajc ogromn
wag do rozwijania poczucia spoeczno-obywatelskiego, rozwoju kulturalnego,
obowizkowoci i samoksztacenia, swoj prac wychowawcz w ogromnej czci
opiera na pracy modziey z modzie, realizowanej przez liderw rekrutujcych si
spord czonkw organizacji. Po reaktywacji Polska YMCA przyja zasad, e jest
organizacj wieck i apolityczn. Wsppracuje z rnymi organizacjami, urzdami
i samorzdem lokalnym dla zaspokojenia potrzeb spoecznoci lokalnej, zgodnie
z nadrzdnym celem, jakim jest suenie harmonijnemu rozwojowi fizycznemu,
umysowemu i duchowemu.
Polska YMCA naley do europejskiej struktury organizacji (European Alliance of
YMCAs - EAY), ktra zrzesza narodowe YMCA z Europy i wiatowej (World Alliance
of YMCAs - WAY), ktra zrzesza narodowe YMCA z caego wiata.
Przez Polsk YMCA przewino si szereg znanych osobistoci, zwaszcza wiata
kultury. Imciarzami byli m.in.: Powstaniec Warszawski, onierz baonu Kiliski
AK, wicedyr. Instytutu Wzornictwa Przemysowego i czonek Rady Wzornictwa, autor
licznych publikacji i audycji telewizyjnych dot. wzornictwa - Tadeusz Reindl, fotograf
- Jan Zelman, muzycy, jazzmani - Mirosaw Ufnalewski, Wadysaw Jagieo, Andrzej
Roman i Jerzy Dudu Matuszkiewicz, dziennikarz muzyczny - Jan Borkowski,
dziennikarz, literat, publicysta muzyczny, autor scenariuszy estradowych, widowisk
i tekstw piosenek - Zbigniew Adrjaski, reyser filmowy i scenarzysta - Janusz
Rzeszewski, a take historyk sztuki , autor licznych publikacji z zakresu malarstwa Zdzisaw Kpiski i Barbara empicka, altowiolista, kompozytor, dyrygent i araner
- Marek Sewen, aktor - Jan Kobuszewski i wielu innych.
YMCA w Gdyni
Gdyskie Ognisko Zwizku Modziey Chrzecijaskiej Polskiej YMCA zaoone
zostao w roku 1932. Inicjatorem jego powstania by Aleksjusz Radel skromny
palacz jednego z blokw gdyskiego ZUS25. Prezesem Zarzdu Wykonawczego
Ogniska zosta dyr. PP egluga Polska Julian Rummel26. W drugiej po. lat 30.
25
Encyklopedia Gdyni, t. I, Gdynia 2006, s. 934; J. Rummel, Narodziny eglugi, Gdask 1980, s. 274;
P. Super, op. cit., 142; M. Skwarliski, Klub Narciarski Skimka, Rocznik Gdyski 1985, nr 6, s. 235..
26
Encyklopedia ; J. Rummel, op. cit., s. 275; P. Super, op. cit., s. 142, M. Skwarliski, op. cit., s. 234.
126
funkcj t obj dyr. Pagedu Stanisaw Tor. W czasie wojny Polska YMCA w
Gdyni wesza pod ponownym kierownictwem J. Rummla27. W skad Zarzdu weszli
rwnie: dyrektor KKO Franciszek Linke, sprawujcy funkcj skarbnika, a jego
zastpcami zostali prokurent Jerzy Szerle oraz sekretarz A. Radel28. W padzierniku
1935 r. jako wiceprezes Ogniska wykazany jest in. Stanisaw Miecznikowski. Jako
czonkowie Zarzdu figuruj Naczelnik Urzdu Skarbowego w Gdyni Jzef Fidel,
dyr. Gimnazjum Towarzystwa Szkoy redniej Jzef Niemiec oraz in. Zakadw
Przemysu Rybnego w Gdyni Jerzy Kukucz29.
Prezesem Rady Ogniska gdyskiego Polska YMCA by kontradm. Jzef
Unrug30. Pocztkowo do Rady weszli jako wiceprezesi: wicekomisarz miasta Gdyni
Wodzimierz Szaniawski i konsul Krlestwa Szwecji Tadeusz Korzn, sekretarzem
wybrano ww. in.. J. Kukucza31. Jesieni 1935r. czonkami Rady zostali: S. Tor
i dyr. PP egluga Polska Feliks Kollat, dyr. BGK Wadysaw Grabowski oraz
wspomniani32i ju J. Rummel i F. Linke33. Komisj Rewizyjn w tym czasie stanowili:
dyr. Jerzy Fink-Finowicki przewodniczcy, fotograf Ernest Raulin i Wadysaw
Seweryn czonkowie oraz pracownik firmy Polskarob Wadysaw Buhak, a take
Konsorcjum Francusko-Polskiego Marceli ysak zastpcy czonkw. W grudniu
1937 r. ze stanowiska wiceprezesa zrezygnowa W. Szaniawski. Pracami gdyskiego
orodka kierowa mgr Antoni Wjcicki, ktry w tym celu przyjecha do Gdyni z
Krakowa34, oddelegowany z tamtejszego Ogniska przez Dyrektora Generalnego
Polskiej YMCA Paula Supera.
Pierwsza siedziba organizacji miecia si przy ul. lskiej. Zajcia sportowe
prowadzono w metalowym baraku po magazynach alkoholowych przy ul. 10 Lutego
41, niedaleko dworca PKP35. Dziki monym mecenasom, do ktrych naleay gdyski
Zakad Ubezpiecze Spoecznych (ZUS), Paged, Komunalna Kasa Oszczdnoci
(KKO) i Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK), ognisko wkrtce przenioso si do
Hotelu Kaszubskiego na Kamiennej Grze przy ul. Sdzickiego 1336. Ognisko otwarte
byo codziennie od 1700 do 2200. Kierownik Ogniska urzdowa od 900 do 1300 37.
Gdyskie Ognisko Polskiej YMCA szybko zyskao renom w Polsce. Mimo
prymitywnych warunkw lokalowych, ju w 1935 r. postrzegana bya jako orodek
z najywsz i najbardziej uczszczan wietlic dla modziey oraz orodkiem
27
Dokumenty i materiay Zwizku Modziey Chrzecijaskiej Polska YMCA w Gdyni,
Korespondencja (zbiory wasne).
28
Ibidem.
29
Dokumenty , Spis Rady i Zarzdu Polskiej YMCA w Gdyni (zbiory wasne).
30
J. Rummel, op. cit., s. 275; P. Super, op. cit., s. 142; M. Skwarliski, op. cit., s. 234.
31
Dokumenty , Korespondencja (zbiory wasne).
32
Dokumenty , Spis .
33
Ibidem.
34
Ibidem. J. Rummel, op. cit., s. 276; M. Skwarliski, op. cit., s. 235. W pracy pomagaa mu ona Hanka.
35
J. Rummel, op. cit., s. 275; P. Super, op. cit., s. 142-143.
36
Ibidem, s. 143; M. Skwarliski, op. cit., s. 235.
37
Dokumenty , Korespondencja.
127
Mariusz Kardas
przodujcego ruchu organizacyjnego na terenie sportowym38. Dziaalno gdyskiej

YMCA skierowana bya do modych ludzi, ktrzy tumnie przybywali do Gdyni, a
nie majc oparcia w rodzinach, byli szczeglnie wystawieni na pokusy portowego
miasta. Skadka roczna dla osoby wstpujcej do ogniska wynosia 12 z, pniej za
proporcjonalnie do moliwoci39. Personel administracyjny by niewielki liczebnie,
gdy praca w Ognisku opieraa si na dziaalnoci spoecznej. Zajcia prowadzono
w koach zainteresowa, a do najciekawszych naleay: bilardowe, szachowe,
warcabowe, pingpongowe, fotograficzne i turystyczne oraz liczne kursy jzykowe.
Uruchomiono bibliotek. Niezwykle prnie dziaay Klub eglarski Szkwa i Klub
Narciarski Skimka40. Na swoje treningi zapraszay sekcje: bokserska i zapanicza,
gier sportowych i gimnastyczna. Ognisko w 1935 r. liczyo 233 dziaaczy, a w 1938 r.
ponad 50041. W samym tylko Klubie Narciarskim zim roku 1935 z urokw sportw
zimowych korzystao niespena 200, a ju w listopadzie 1938 r. ok. 300 osb42.
Kursy eglarskie realizowano na wodach Zatoki Gdaskiej, korzystajc z
moliwoci, ktre stwarza Orodek Morski Pastwowego Urzdu Wychowania
Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (PUWFiPW) i Yacht Klub Polski (YKP),
a pod koniec lat 30. na Jez. Ostrzyckim, na terenie obozu staego w Wieycy. Zarzd
Ogniska oraz wadze oglnopolskie Polskiej YMCA rozwaay nawet utworzenie
w basenie aglowym w Gdyni - z chwil jego ukoczenia - skromnej przystani dla
jednostek aglowych, pozostajcego w planach na przyszo klubu eglarskiego
Polska YMCA. Moderatorem ww. spraw eglarskich zosta kierownik Ogniska
gdyskiego A. Wjcicki43. Jak si wydaje, do wrzenia 1939 r. nie udao si jednak tych
planw zrealizowa. Bardzo szybko za to zintegrowao si rodowisko narciarskie
imki. Zwolennicy sportw zimowych, nie baczc na niedostatki sprztowe i
brak bazy, byli jedn z najaktywniejszych grup sportowych w Gdyni. Do czasu
budowy schroniska narciarskiego pod Wieyc narciarze korzystali z gocinnoci
gospodarzy z miejscowoci Brodnica nad Jez. Ostrzyckim, a take szusowali po
zboczach wzniesie morenowych gdyskich dzielnic Grabwka, Leszczynek oraz
Zagrza (dzisiejszej Rumi)44. wiczenia lekkoatletyczne i gry sportowe rozgrywano
korzystajc z infrastruktury Stadionu Miejskiego w Gdyni45.
W swojej dziaalnoci czonkowie Ogniska korzystali rwnie z imprez
organizowanych przez inne orodki Polskiej YMCA, zwaszcza dzkiego i
krakowskiego. Poza imprezami krajowymi, czonkowie poszczeglnych sekcji, a
zwaszcza klubw, wyjedali na obozy organizowane np. we woskich Dolomitach czy
Dokumenty , Przedsiwzicia YMCA w Gdyni w latach 1934-1939, Wiadomoci Gwnego
Biura Rady Krajowej Polskiej YMCA z lutego 1935 r. (zbiory wasne).
39
M. Skwarliski, op. cit., s. 234.
40
P. Super, op. cit., s. 143; M. Skwarliski, op. cit., s. 235.
41
P. Super, op. cit., s. 143.
42
M. Skwarliski, op. cit., s. 236. Nie sposb jednak jest dzisiaj zweryfikowa t liczb.
43
Dokumenty . Przedsiwzicia , Wiadomoci z lutego 1935 r.
44
45
Dokumenty , Korespondencja.
38
128
austriackich Alpach. Staym elementem byy wygaszane odczyty. Pocztkowo, wobec

braku sal, odczyty i imprezy sportowe odbyway si w tzw. dugiej sali barakowej
Ogniska przy ul. 10 Lutego, bd te na sali gimnastycznej Pastwowej Szkoy
Morskiej. Pniej organizowane byy w tymczasowej siedzibie na Kamiennej Grze. W
pomieszczeniach budynku YMCA przy ul. Sdzickiego gocili np. uczestnicy polskiej
naukowej wyprawy polarnej z prof. Stanisawem Siedleckim oraz zdobywca Mount
Ewerestu Hugh Ruttledge. Wykady wygaszali rwnie inni prelegenci, obieywiaci
i ludzie ciekawi wiata, np. czonek Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego
Wadysaw Milkiewicz, P. Strzakowski czy A. Wjcicki46. Organizowano liczne
wystawy tematyczne: krajoznawcze fotograficzne47. Dziaalno w tym zakresie bya
realizowana we wsppracy z Inspektoratem Szkolnym w Gdyni48.
Trudno
jest scharakteryzowa budet gdyskiej imki w okresie
midzywojennym. Pewnym jednak jest, e adne ognisko miejskie YMCA w tym
czasie nie byo w stanie istnie posiadajc fundusze tylko ze swych wewntrznych
wpyww. Drog zbirek najwiksze ogniska w kraju pokryway 10-15% budetu.
T drog, orodki, ktre nie posiaday wasnych budynkw - a do takich przed
wojn naleao Ognisko gdyskie pokryway wikszy odsetek wydatkw49. Std
du wag przywizywano do pozyskiwania przyjaci, ktrzy okazaliby poparcie
finansowe. Tego typu postpowanie traktowano jako wyprbowan przez organizacje
spoeczne, religijne, jak i kulturalno-owiatowe na caym wiecie, podstawow zasad
finansowania pracy spoecznej50. Wrd osb wspierajcych finansowo (i nie tylko)
dziaalno Polskiej YMCA w Gdyni, naley wspomnie wym. ju dyr. Pagedu S.
Tora, dyrektora ZUS w Gdyni, dyrekcj gdyskiego oddziau BGK W. Grabowskiego i
Bergera czy dyrektora KKO F. Linke. W prace Ogniska zaangaowali si rwnie m.in.
dyrektor Przemysowych Zakadw Rybnych in. Stanisaw Szytko-Szeretkowski,
pracownicy PP egluga Polska Marian Skwarliski i Zygmunt Kuniar, pracownik
ZUS Kazimierz Perz, kapitan sportowy i pracownik naukowy MIR Walerian
Ciglewicz, dziaacz LMiK Jzef Limbach czy in. Mieczysaw Miczyski51.
Ze skadek czonkowskich, ale przede wszystkim dziki donatorom, zakupiono
grunt, na ktrym postanowiono zbudowa przysz siedzib sta Polskiej YMCA
w Gdyni. Potrzeb budowy gmachu Ogniska dostrzeono ju w styczniu 1935 r. W
wiadomociach Gwnego Biura Rady Krajowej Polskiej YMCA czytamy: Kwestia
uzyskania placu pod budow wasnego domu Ogniska staje si coraz bardziej
palca52. We wrzeniu 1935 r. Rada Krajowa Zwizku zwrcia si do Ministerstwa
Spraw Wewntrznych z prob o odstpienie pastwowego placu o powierzchni
46 Dokumenty . Przedsiwzicia , Wiadomoci z lutego 1935 r.; M. Skwarliski, op. cit., s. 236.
47
Dokumenty . Przedsiwzicia .
48
Dokumenty . Przedsiwzicia , Pismo oklne Inspektoratu Szkolnego w Gdyni z 25.01.1939 r.
49
Dokumenty . Przedsiwzicia , Wiadomoci ze stycznia 1935 r. (zbiory wasne). Ogniska
kanadyjskie YMCA pokryway drog zbirek przecitnie 29% wydatkw.
50
Ibidem.
51
M. Skwarliski, op. cit., s. 236-237. Stanowili oni Zarzd Klubu Narciarskiego Skimka.
52
Dokumenty . Przedsiwzicia , Wiadomoci ze stycznia 1935 r.
129
Mariusz Kardas
do 3000 m2 w centrum Gdyni. Pomorski Urzd Wojewdzki dla celw zabudowy

wskaza dziak przy zbiegu ulic Derdowskiego i eromskiego. Przejcie parceli na
wasno Zwizku sfinalizowano dwoma aktami notarialnymi podpisanymi biurze
notarialnym gdyskiego notariusza Henryka Chudziskiego53. Skarb Pastwa zby
nieruchomo za cen 68.490 z z warunkiem wpaty 20% ceny kupna, tj. 13.698 z
przy zawarciu aktu kupna-sprzeday i rozoeniu reszty nalenoci na 15 rocznych rat
po 3.652 z 80 gr z doliczeniem odsetek w wys. 6% rocznie. Poniewa pomiar parceli
ujawni powierzchni o 23 m2 wiksz od ustalonej poprzednim pomiarem, cena
zakupu wzrosa do 69.525 z co zostao skorygowane drugim aktem notarialnym54.
Dziki przejciu na wasno gruntu, rozpoczto starania o budow siedziby, jednak
tego zamiaru ju nie zrealizowano ze wzgldu na wybuch wojny.
Wraz z pocztkiem okupacji hitlerowskiej Ognisko gdyskie Polskiej YMCA
zaprzestao dziaalnoci. Kierownik placwki A Wjcicki unikn aresztowania, by
po przedostaniu si na zachd kontynuowa dziaalno pomocow55. Dziaacze i
czonkowie Ogniska gdyskiego aktywnie stanli w obronie Polski, Wybrzea i
Gdyni. Zasilili oddziay Polskich Si Zbrojnych i oddziaw partyzanckich. Wielu z
nich zgino w miejscach kani. Ci, ktrzy odliczyli si po zakoczeniu dziaa
wojennych, zazwyczaj powracali do imciarskiej dziaalnoci.
Po wojnie YMCA gdyska wznowia dziaalno dziki Wadysawowi Wasylowi.
Prac z modzie rozpoczto w tymczasowej siedzibie w budynku pooonym przy
zbiegu ulic 3 Maja i Batorego. Jednoczenie, na zakupionym przed wojn gruncie przy
zbiegu ulic Derdowskiego i eromskiego rozpoczto budow nowej siedziby. Mogo
to nastpi dziki pomocy amerykaskiej YMCA, gdy powojenna organizacja nie
dysponowaa funduszami umoliwiajcymi wzniesienie budynku. Dziki wydatnemu
wsparciu amerykanw m.in. poprzez dostarczenie materiaw budowlanych i
wkad finansowy, zbudowana zostaa nowoczesna - jak na tamte czasy - siedziba
przy ul. eromskiego 2656. Niestety, zakoczenie budowy nastpio ju w okresie
nie sprzyjajcym takiej dziaalnoci. Midzynarodowa i chrzecijaska organizacja
pracujca z modzie, postrzegana bya przez wadze komunistyczne PRL jako
narzdzie amerykaskiego imperializmu, ktre miao suy wadcom kapitau
do hamowania procesw krzepnicia wiadomoci klasowej mas pracujcych. W
wyniku likwidacji organizacji majtek gdyskiej imki, w tym 4-pitrowy budynek
zosta przejty przez pastwo57. W okresie PRL-u funkcjonowa w nim gdyski Dom
Kultury, a nastpnie Paac Modziey58.
Dokumenty . Przedsiwzicia , Akt notarialny z 17 X 1936 r. Rep. nr 2024 i Akt notarialny z
5 lutego 1937 r. Rep. nr 532 (zbiory wasne).
54
Dokumenty . Przedsiwzicia , Korespondencja. Wobec powyszego zmieniy si rwnie
kwoty patnoci.
55
P. Super, op. cit., s. 209, 279; M. Skwarliski, op. cit., s. 234. Po wojnie pozosta na emigracji.
Zamieszka w USA. By dugoletnim pracownikiem agendy ONZ FAO.
56
I. Wjcik, Wasze, nasze moje rozmowy, De Novo nr 20/10.2006, s. 18.
57
Encyklopedia ; I. Wjcik, op. cit.
58
Ibidem.
53
130
Ognisko w Gdyni reaktywowano w 1990 r. po 40-letnim okresie delegalizacji.

W 1991 roku, Polska YMCA odzyskaa budynek, w ktrym obecnie gdyskie
Ognisko prowadzi swoj dziaalno. Pierwszym prezesem zosta Piotr Konderski, a
dyrektorami Andrzej Szymaski i Micha Gu. Pocztkowo dziaalno Ogniska bya
finansowana przez YMCA kanadyjsk oraz rzd amerykaski w ramach programu
SAPHIR. Jednak w krtkim czasie rozbudowana oferta programowa gdyskiej
organizacji umoliwia samofinansowanie.
Obecnie pracami gdyskiego orodka YMCA kieruje Radosaw Daruk59. W dniu
dzisiejszym YMCA w Gdyni oferuje zajcia dla dzieci, modziey oraz dorosych w
ponad czterdziestu sekcjach i klubach sportowych, artystycznych, edukacyjnych i
turystycznych. Ognisko zrzesza rwnie modzie dla realizacji celw charytatywnych,
zajmuje si szkoleniem liderw oraz integracj. Jest miejscem, w ktrym mona
realizowa dobre pomysy, suce rozwojowi jednostki i spoeczestwa. Specjalizacj
Ogniska gdyskiego jest organizacja wypoczynku letniego i zimowego dla dzieci i
modziey. Cech charakterystyczn obozw YMCA jest zapewnienie uczestnikom
bezpieczestwa przez maksymalne wykorzystanie czasu na realizacj ciekawego
programu edukacyjnego.
Zwizek, przykadajc ogromn wag do rozwijania poczucia spoecznoobywatelskiego, rozwoju kulturalnego, obowizkowoci i samoksztacenia, swoj
prac wychowawcz w ogromnej czci opiera na pracy modziey z modzie,
realizowanej przez liderw rekrutujcych si spord czonkw Zwizku. Tak jest i
obecnie.
Ognisko nawizao liczne kontakty midzynarodowe, zwaszcza z siostrzanymi
organizacjami w USA, Kanadzie i Niemczech, a take Krlestwie Szwecji, Krlestwie
Norwegii i Krlestwie Wielkiej Brytanii. W 1994 r. Ognisko w Gdyni zostao uznane
przez Europejski Alians YMCA za jedno z najlepszych spord kilku tysicy takich
punktw YMCA w Europie60.
Obz stay Wieyca

Nierozcznym elementem gdyskiej YMCA by obz stay zlokalizowany w niezwykle
urokliwej Szwajcarii Kaszubskiej, ktry zasuguje na osobn uwag. W roku 1937
gdyskie Ognisko Zwizku Modziey Chrzecijaskiej Polska YMCA, kierowane
przez mgr. A. Wjcickiego, wystpio do wadz samorzdowych o udostpnienie pod
Wieyc nad Jez. Ostrzyckim, w miejscowoci Wieyca-Kolano, terenu pod budow
schroniska narciarskiego. wietnie skomunikowany teren, usytuowany bowiem obok
budowanej wczenie drogi turystycznej Wieyca Ostrzyce Brodnica Grna
oraz linii kolejowej z budynkiem stacyjnym, zosta uprzednio zakupiony przez
PUWFiPW i przekazany nominalnie na wasno Wydziaowi Powiatowemu w
Kartuzach na cele wychowawczo-sportowe. Pooenie tego terenu byo (i pozostaje
59
60
Ibidem.
Encyklopedia .
131
Mariusz Kardas
do dzisiaj) pene uroku i walorw, o ktre trudno na caym Pomorzu. Obszar ten by
dobrze nasoneczniony, osonity bukowym sosnowo-modrzewiowym lasem. Nad
obozem dominowa szczyt wzniesienia Wieycy, ktrego zbocza wietnie nadaway
si do uprawiania sportw zimowych. Pooenie nad jeziorem natomiast umoliwiao
uprawianie turystyki i sportw wodnych.
Po wstpnych rozmowach Urzd ten wyrazi zgod na wydzierawienie terenu
Polskiej YMCA Ognisko w Gdyni. Wojewdzka Komisja Turystyczna w Toruniu
zaopiniowaa take pozytywnie wniosek Polskiej YMCA o subwencj w kwocie
10.000 z na budow obozu i schroniska. Miaa ona by wypacona, po przedoeniu
projektu i kosztorysu budowy oraz planu sfinansowania, z kredytw Ministerstwa
Komunikacji na rok 1938/193961. Koszt budowy obiektw mia wynie 50.000 z62.
Ostatecznie budet inwestycji zamkn si w 60.000 z63.
W pracach nad powstaniem bazy w Wieycy zasuyo si wielu znamienitych
mieszkacw Gdyni i zarazem dziaaczy Polskiej YMCA w osobach chociaby wym.
ju czonkw zarzdu Klubu Narciarskiego Skimka64. Subwencjonowa budow
Wojewoda Pomorski Wadysaw Raczkiewicz oraz Komisarz Rzdu dla Miasta
Gdyni Stefan Franciszek Sok65. Gwarantowao to rwnie pynno finansow dla
realizowanego projektu. Kady z powstaych domkw mia swojego mecenasa, wrd
ktrych byy gdyskie firmy oraz osoby prywatne. Znalazo to odzwierciedlenie w
nazewnictwie poszczeglnych budynkw, noszcych nazwy m.in. egluga. Polbryt,
Polskarob czy Robur66. Orodek zosta rwnie jak si wydaje - dofinansowany
z funduszy uzyskanych przez rodowisko skautw krakowskich67. Budulec zapewnia
firma Paged S. Tora, a sama budowa potrwaa ok. 1,5 roku.
W cigu 1938 r. na opadajcym ku Jez. Ostrzyckiemu falistym terenie morenowym,
na skraju lasu w dolinie midzy wzniesieniami, stan zesp drewnianych obiektw
na podmurwce kamiennej, krytych gontem. Zesp skada si z budynku
komendy obozu na wzniesieniu (przed ni odbyway si apele uczestnikw obozw,
ogniska i rnego typu imprezy), domu noclegowego dla goci (rodzicw, oficjeli
itp.), kantyny i wietlicy, kuchni i otwartej, ale zadaszonej jadalni, ambulatorium
z izb chorych, kaplicy oraz 15 domkw typu altanowego, w ktrych mieszkali w
czasie kilkutygodniowego pobytu pochodzcy z rnych stron Polski obozowicze.
Por. APB, UWP, Wydzia Komunikacyjno-Budowlany 1930-1939 [Zabytki i turystyka], sygn.
24426. Pismo Ministerstwa Komunikacji Wydzia Turystyki Tur. II 5/115/37 z dnia 1 X 1937.
62
Dokumenty . Przedsiwzicia , Projekt budowy staego obozu Polskiej YMCA w Szwajcarii
Kaszubskiej /nad Jeziorem Ostrzyckim/ (zbiory wasne) W opisie wstpnym projektu okrelono
prowizoryczny koszt na ok. 35 tys. z; M. Skwarliski (op. cit., s. 237) wskaza jako pocztkow kwot
szacunkow 40 tys. z.
63
J. Rummel, op. cit., s. 277.
64
65
Dokumenty . Przedsiwzicia , Korespondencja; M. Kardas, Stefan Franciszek Sok. Komisarz
Rzdu w Gdyni, Pelplin 2002, s. 260.
66
67
Tak informacj podaje J. Szubarczyk, D. Czapiewski, Przewodnik Szymbark, Szymbark 2008.
Wymaga ona jednak weryfikacji rdowej.
61
132
Nad jeziorem funkcjonowaa przysta z pomostem i hangarem na sprzt wodny

oraz kpielisko, gdzie prowadzono nauk pywania68. W ostatniej fazie budowy
zrealizowano schronisko narciarskie.
Obz stay, w swoim szerokim zakresie dziaalnoci kulturalno-sportowej i
turystycznej, ktra zostaa przede wszystkim skierowana do modziey szkolnej
i robotniczej, podnosi i wzmacnia jej morale i krzewic postawy patriotyzmu.
Korzysta mieli z niego modzi ludzie nie tylko z obszaru Wybrzea i Gdyni,
ale rwnie z caego kraju. Umieszczenie za w jednym domku przedstawicieli
z poszczeglnych regionw Polski, miao dla organizatorw szczeglny zamys,
gdy chciano w ten sposb uzyska oddoln integracj spoeczestwa polskiego
poprzez modzie. Lokalizacja obozu w tym rejonie przynosia jeszcze wany aspekt
spoeczno-polityczny wzmacniaa ywio polski w tej czci Pomorza69.
Dziaalno orodka zostaa przerwana przez wybuch wojny. Infrastruktura
zostaa przejta przez hitlerowcw, ktrzy pocztkowo stworzyli na terenie orodka
obz dla niemieckich przesiedlecw z krajw batyckich70. Pod koniec 1942 r.
teren obozu otoczono drutem kolczastym, tworzc na jego obszarze obz dla
jecw alianckich, wrd ktrych przewaali lotnicy zestrzeleni podczas wypraw
bombowych nad Niemcy. Zostali oni wykorzystani jak si wydaje - do budowy
instalacji wojskowych zlokalizowanych na szczycie pobliskiego wzniesienia Wieycy
k/ Szymbarku. W 1943 r. zbudowano tam stacj radarow typu Wrzburg-Riese71.
Bya ona stacj wykrywania dalekiego zasigu obsugiwan przez jedn ze Schw.
Flugmelde-Leit-Kompanie ze skadu Luftnachrichten Regiment 261 w Gdasku. Ta
sporych rozmiarw stacja radiolokacyjna staa si najwaniejszym elementem sieci
stacji wykrywania zlokalizowanych na odcinku wybrzea poudniowego Batyku,
dla ochrony obszaru Zatoki Gdaskiej. Stacja, oprcz wykrywania obiektw,
wsppracowaa ze zlokalizowanymi na Pwyspie Helskim oraz w okolicach Gdyni i
Gdaska bateriami plot. (flak). Najprawdopodobniej z jej usug korzystay te nocne
myliwce, stacjonujce na lotniskach rozmieszczonych wok zatoki Gdaskiej72.
Wedug niepotwierdzonych w rdach niemieckich informacji, hitlerowcy ze
wzgldu na korzystn konfiguracj terenu - zamierzali tam umiejscowi wyrzutnie
broni V73. Niepewne s rwnie informacje dotyczce losw jecw wojennych.
Jedyny, dotychczas wiadomy lad po nich zachowa si tylko na cianach byej stanicy
68
J. Umiski, Dziaalno organw administracji pastwowej w dziedzinie turystyki w
wojewdztwie pomorskim w latach 1924-1939, art. oprac. w ramach XV kadencji Komisji
Historii i Tradycji ZG PTTK. Patrz rwnie: M. Skwarliski, op. cit., s. 237.
Dokumenty ., Przedsiwzicia , Projekt budowy .

J. Rummel, op. cit., s. 277.
71
R. Pasecki, Wrzburg-Riese (Olbrzym) w Helu, Stacja wczesnego ostrzegania radioelektronicznego
FuMG 65, Helska Bliza, nr 4 (192) z 18.02.2005, s. 4-6.
72
Ibidem; M. Kardas, Pwysep Helski w latach okupacji hitlerowskiej, [w:] Pwysep Helski historia
orem pisana, pod red. A. Drzewieckiego, M. Kardasa, Toru 2009, s. 316.
73
Informacja ta podana za J. Szubarczyk, D. Czapiewski (op. cit.) wymaga jednak szczeglnie
starannej weryfikacji rdowej.
69
133
Mariusz Kardas
narciarskiej74 w postaci numerw identyfikacyjnych wydrapanych na balach przez

alianckich pilotw. cile tajne wczenie sprawy, na dzie dzisiejszy utony w
mrokach historii.
Orodek YMCA w Wieycy-Kolanie przetrwa zawieruch wojenn w
nienaruszonym stanie, lecz zaraz po zakoczeniu dziaa wojennych nie przywrcono
mu przedwojennych funkcji. Orodek wykorzystywany by jak si wydaje
przez Urzd Bezpieczestwa Publicznego (UBP) jako obz filtracyjny dla ludzi
kolaborujcych w czasie wojny z okupantem oraz dla przeciwnikw politycznych
nowej wadzy75. Do prawowitego waciciela obz wrci w roku 1946 i do roku
1949 zorganizowano na jego terenie kilka turnusw wypoczynkowo-szkoleniowych
imciarskiej modziey76. W latach 50., po znacjonalizowaniu majtku Polska
YMCA, orodek przeszed na wasno skarbu pastwa. Zosta przekazany Zwizkowi
Modziey Polskiej, a nastpnie przeja go Stocznia im. Komuny Paryskiej w Gdyni.
Stocznia, ktra przez szereg lat prowadzia w dolinie Wieycy - Kolana zakadowy
Orodek Wczasowy (w 1964 byo tu 243 miejsc noclegowych), sukcesywnie go
rozbudowywaa. Przedwojenna infrastruktura, tzw. domki imkowskie pozostay
do dnia dzisiejszego wanym i staym elementem krajobrazu.
Zamiast podsumowania
Czym jest YMCA dzisiaj? Odpowied na to pytanie znale mona w Manifecie, jaki
przyjty zosta przez uczestnikw YMCA Europe 2003 Festival w Pradze. Moemy w
nim przeczyta, e czonkowie YMCA wierz, i YMCA jest nasz organizacj, ktra
zmienia wiat na lepsze. A take:
W YMCA wierzymy, e Bg stworzy wiat, ebymy wszyscy mogli y, cieszc
si wolnoci i pokojem. Wierzymy, e moemy kontynuowa to dzieo stworzenia i
zachowa wiat dla nastpnych pokole.
W YMCA wierzymy, e Jezus Chrystus jest naszym Przyjacielem i Bogiem. On jest
naszym Bratem i naszym Zbawicielem. Idc Jego ladem moemy by przyjacimi
dla naszych przyjaci; siostrami, brami dla innych. Jestemy zainspirowani, aby
suy naszym siostrom i braciom.
Wierzymy, e Duch wity, niczym niebiaska muzyka, szerzy rado i mdro,
si i natchnienie. Czyni moliwym, aby kady z nas mg umiecha si kadego
dnia, bez wzgldu na to, jak ciko bywa w yciu.
Obecnie, przedwojenna stanica narciarska jest czci skansenu zorganizowanego w Szymbarku
przez rodzin Czapiewskich, tj. Centrum Edukacji i Promocji Regionu. Ten przeznaczony do rozbirki
budynek, jako tzw. Dom Harcerza, zosta przewieziony do Centrum, gdzie odrestaurowany stanowi
dzisiaj jeden z najpikniejszych eksponatw architektury szymbarskiego skansenu.
75
J. Szubarczyk, D. Czapiewski, op.cit.
76
J. Umiski, op. cit. Autor artykuu podaje, e jako ucze Miejskiego Gimnazjum i Liceum Mskiego
im. M. Kopernika w Bydgoszczy uczestniczy kolejno w latach 1946-48 w obozach YMKI nad Jez.
Ostrzyckim. Wraz z Mioszem Matwijewiczem, pniejszym absolwentem Wydziau Sztuk Piknych
UMK w Toruniu pod kierunkiem prof. Kazimierza Cygaskiego, nauczyciela rysunkw w gimnazjum
upikszy ciany wietlicy i domu gocinnego w bogate kolorystycznie odmiany haftu kaszubskiego.
74
134
Jestemy YMCA, jestemy przyszoci i powicamy si odnowieniu YMCA

tak, aby nadal moga by narzdziem nowego tworzenia, mioci, pokoju i pozosta
organizacj pomagajc ludziom znajdowa umiech i cieszy si peni ycia, bez
wzgldu na to, jak ciko bywa w yciu.
Jestemy YMCA, dlatego jestemy czci wiecznej nadziei. Nadziei, ktra
mwi nam, e nadejdzie nowa Ziemia i nowe Niebo, w ktrym panowa bdzie
sprawiedliwo.
Jestemy YMCA, wierzymy w Boga Wszechmogcego, dlatego my sami nie
musimy by wszechmogcy. Jestemy zainspirowani, by suy. Suy caej ludzkoci
mioci Jezusa Chrystusa.
Podamy za Tym, ktry powiedzia: - Jam jest wiatoci wiata. Niechaj to
wiato rozbynie w nas...77.
Ale wspczesna YMCA to nie tylko deklaracje. Na Zwizek Modziey
Chrzecijaskiej (ZMCh) Polska YMCA naley spojrze poprzez realizacj
bogatej oferty zaj w sekcjach i klubach sportowych, artystycznych, edukacyjnych
i turystycznych; poprzez organizacj wypoczynku letniego i zimowego dla dzieci i
modziey. YMCA to praca na rzecz spoeczestwa. To paszczyzna umoliwiajca
spotkanie si ludzi w rnym wieku i o rnym wiatopogldzie. To miejsce, gdzie
rozwija si wiadomo spoeczno-obywatelska, miejsce umoliwiajce poszerzenie
obszaru kultury, gdzie ksztatuje si zwaszcza wrd modziey - takie cechy jak
obowizkowo i samoksztacenie. To take wsppraca i integracja rodowiskowa.
To wreszcie realizacja celw charytatywnych. Wspczesna YMCA jest miejscem,
w ktrym mona realizowa dobre pomysy, suce rozwojowi jednostki i
spoeczestwa.
77
http://www.gdynia.ymca.pl/htmle/ymca/index.php
135
136
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Henryk Czajewski
Gdynia - moje ulubione miasto

Kada osoba w swoim yciu spotyka ciekawych i dobrych ludzi, z ktrymi wchodzi
w relacje i zwizki spoeczne. Etapy ycia zwizuje z miejscami, ktre zapisuj si na
trwae w sercu. Po latach chtnie wracaj wspomnienia do osb i miejsc ukochanych.
Dla mnie niezwykym miastem, z ktrym przez kilka lat zwizaem swj los jest
moje ulubione miasto Gdynia. Odwiedzaem j czsto bdc studentem Politechniki
Gdaskiej i to miasto urzeko mnie od pierwszego wejrzenia. Siedzc przy biurku
chicagowskiego domu przywoaem gdyskie wspomnienia.
Gdynia moje miasto, powiedziaem sobie przybywajc do Orowa w 1972
r. Skorzystaem z gocinnoci ssiada wspaniaego kolegi Jzefa Ruszczyka i
zamieszkaem u niego. Nasze ony z dziemi zostay w Biaymstoku, a my wzilimy
si twardo do roboty. Spotykalimy si wieczorami lub pno w nocy. Kady z nas by
zabiegany i na rozmowy nie byo czasu. Dopiero w niedziel poszlimy do restauracji
i tam moglimy sobie troch pogada. Po dwch tygodniach podzikowaem Jzkowi
Ruszczykowi za przygarnicie mnie i przeniosem si do swojej chatynki skleconej
z tych dwch kioskw. Mieszkajc na placu budowy nie traciem czasu na dojazdy.
Miaem kuchni i pokj. W kuchni postawiem wglowy piec ogrzewczy oraz
piecyk gazowy z butl na uytek brygady budowlanej. Zatrudniem dwch murarzy i
trzech pomocnikw. Ssiad z naprzeciwka, z ktrym zaprzyjaniem si, poyczy mi
betoniark i wcigark dwig. To mi usprawnio i od samego pocztku przyspieszyo
w znacznym stopniu prace budowlane.
Zajem si dostarczaniem materiaw budowlanych, ktrych zaatwienie byo
czasami wrcz niemoliwe. Trzeba byo posuwa si do niedozwolonych chwytw i
by cwanym. Powstao w tym czasie przeklestwo, takie ze yczenie, ktre brzmiao:
Oby si budowa.
W dniu, w ktrym odbywa si przydzia materiaw budowlanych, pojechaem do
Prezydium MRN i ze zdziwieniem ujrzaem tam tum ludzi czekajcych na otwarcie
drzwi. Stojc na kocu kolejki nie miaem adnych szans na uzyskanie potrzebnych
przydziaw na materiay budowlane. Postanowiem skorzysta z bocznych drzwi
wejciowych. Miaem nadziej, e one zostan otwarte rwnoczenie z gwnymi.
Staem tam sam, bo inni zapewne nie wiedzieli, e takowe istniej. Gdy wreszcie
drzwi zostay otwarte do budynku, wpadem jak szalony. Biegem po trzy stopnie
naraz i przy odpowiednim biurze na trzecim pitrze pojawiem si pierwszy. Reszta
137
Henryk Czajewski
ludzi z wielkim krzykiem i popiechem, tratujc si po drodze, przybiega za mn i

zaja kolejne miejsca. Czuem si winnym, e oszukaem tych ludzi, ale w tamtych
czasach taka bya zasada, e kto pierwszy ten lepszy. A stosowane metody? To bya
inna sprawa.
Sytuacja ekonomiczna w Polsce bya tragiczna. wczesny rzd komunistyczny z
premedytacj prowadzi wyniszczajc polityk gospodarcz. Troska o zapewnienie
rodzinie w miar godziwego bytu przesaniaa ludziom cele najwaniejsze: walk o
przywrcenie Polsce wolnoci i demokracji.
Ludzie byli zmuszeni do zdobywania najpotrzebniejszych rzeczy. W sklepach
brakowao wszystkiego, poczwszy od mebli, przez miso, jajka, do papieru
toaletowego. Po kraju kry nawet dowcip:
Dlaczego nie ma papieru toaletowego?
Bo by spado czytelnictwo gazet w Polsce.
Niestety, ludzie kupowali gazety i uywali ich zamiast papieru toaletowego.
Smutne, ale prawdziwe.
Wszdzie byy kolejki. Przed sklepem misnym ludzie stali ju od czwartej rano,
aby co kupi. Zniewolenie ludzi sigao szczytw.
Tylko dziki sprytowi udao mi si dosta przydzia wszystkich materiaw, ktre
byy w gestii przydzielania przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, czyli wyroby
metalowe (zbrojenie i belki na stropy). Inne materiay trzeba byo zaatwia gdzie
indziej i w inny sposb.
W dowd wdzicznoci trzem pracujcym w tym pokoju paniom kupiem bukiety
kwiatw i wrczyem kadej. Kierowniczka bya mile zaskoczona i powiedziaa:
Ju dwadziecia lat jestem tu kierowniczk i pan jako pierwszy petent
przyszed podzikowa nam za zaatwienie sprawy. Przynis pan pikne kwiaty.
Gdyby w przyszoci potrzebowa pan czegokolwiek, prosz si nie krpowa
spraw zaatwimy od rki.
Podzikowaem im serdecznie, ale przydzia okaza si wystarczajcy i po raz
drugi nie musiaem korzysta z uprzejmoci tych pa.
Z kolei cement zaatwi mi brat w Orzyszu. Takie byy warunki w systemie
komunistycznym, w ktrym tylko znajomoci, apwkarstwo lub cwaniactwo
wchodzio w gr, jeeli cokolwiek chciao si zaatwi. Bowiem cement, ktry na
zamwienie PZGS wagonami przyszed na potrzeby danego wojewdztwa, nie
by tam nawet rozadowywany. Zmieniano tylko stacj dostawcz na Gdyni,
dopisywano mj adres i w ten sposb par wagonw tego reglamentowanego towaru
trafio w moje rce. Za przewz kolej przez par wojewdztw musiaem zapaci,
jak rwnie za rozadunek w Gdyni. To potrajao moje koszty, ale innego wyjcia
nie miaem. Byem szczliwy, e w ogle cement dao si zaatwi. Po przykrym
dowiadczeniu kupna cementu na lewo w Biaymstoku nawet nie prbowaem tego
robi po raz drugi. Dowiedziaem si, e o par domw dalej przyapano ssiada
na takim procederze i niestety poszed siedzie do wizienia. Zapewne postawiono
mu warunek: wizienie lub wsppraca. W ten sposb wikszo ludzi wybierao
138
wspprac z wadz, bo pobyt w wizieniu nie nalea do przyjemnoci. Znaem

osobicie par takich wypadkw i dlatego wolaem ju wicej nie ryzykowa.
Za ceg i pustaki przepacaem rwnie. Dziwnie to nawet wygldao, bo
kierownik skadu powiadamia mnie w przeddzie, kiedy bdzie dostawa. Nie kaza mi
stawa w kolejce, ktra bya zawsze bardzo duga, a przyjeda dopiero po poudniu,
kiedy owiadczono, e wszystko zostao wyprzedane. Wwczas wkraczaem do akcji
i gdy moja gowa pokazywaa si w okienku, kierownik osobicie otwiera drzwi do
swojego biura i zaprasza mnie do rodka. Po prostu pyta:
Co pan dzisiaj potrzebuje?
Zawsze artowaem i wskazywaem na karteczk, ktra gosia:
Wysprzeda materiaw zakoczona.
Skoro tak, to moe pan zamkn biuro i pjdziemy na obiad do restauracji.
Ale moe zostao panu troch cegy i pustaki? i tutaj wymieniaem ich iloci.
Cena ju bya ustalona wczeniej. Za kad ceg dopacaem 10 groszy, a za
pustak 1 z. Suma jaka sza do jego kieszeni bya pokana, ale mimo wszystko obaj
bylimy zadowoleni.
Dziki temu, e miaem pienidze, budowa mojego domu bliniaka (poczone
dwa domy) posuwaa si do przodu w zawrotnym tempie.
Moja brygada budowlana spisywaa si bardzo dobrze i nie musiaem jej
nadzorowa, bo jej szef, ktrego sam wyznaczyem trzyma wszystkich w ryzach i
nie pozwala na obijanie si. Moim obowizkiem byo zaatwianie materiaw i
dowiezienie ich na budow. Zajmowao mi to tyle czasu, e noc mnie wyganiaa i
noc przyganiaa, czyli rano wyjedaem, a w nocy dopiero wracaem do domu, jeeli
t bud domem nazwa byo mona.
Pewnego dnia odwiedzia mnie ona. Dzieci na par dni zostay z niani, bo ta
sprawdzia si jako wspaniaa opiekunka. Ufalimy jej tym bardziej, e bya siostr
naszego szwagra, ma Anastazji. Jagoda po raz pierwszy przyjechaa do mnie, aby
zobaczy jak idzie budowa i przede wszystkim obejrze okolic, bo tylko syszaa
moj opini, e to jest jedna z najpikniejszych dzielnic Gdyni. Przyjechaa nocnym
pocigiem, wic zabraem j na krtk wycieczk po miecie noc. Pno w nocy
przyjechalimy do naszego domku i zaraz poszlimy spa na materacu lecym
oczywicie na pododze. Gdy Jagoda rano wstaa, zacza narzeka, e j ca noc
co kuo w plecy. Dopiero pniej zorientowaa si, e leaa zbyt blisko waty
szklanej i to byo powodem tej niewygody. Rano jak zwykle musiaem pojecha
zaatwia inne sprawy i gdy wrciem, tym razem wczeniej, nie poznaem wasnego
domku. Wszystko wygldao inaczej. Czysta podoga bya przykryta dywanikiem,
w oknach wisiay firanki, a na cianach pikne obrazki. Zajrzaem do pokoiku i tam
te zobaczyem ogromne zmiany. Po szklanej wacie nie zostao nawet ladu. ona
przeniosa j w inne miejsce, natomiast materac zasaa now kolorow pociel.
Byem mile zaskoczony i tylko stwierdziem:
Jagoda, powinna by dekoratorem wntrz.
W Gdyni miaem przynajmniej spokj, bo UB nie wiedziao, gdzie jestem. Byem
139
Henryk Czajewski
zameldowany w Rumi, a mieszkaem na swoim placu. Paciem tam za pokj 400

zotych, a waciciele nawet mnie nie widzieli, bo zapat dostarcza kto inny. Milicja
dopytywaa si, gdzie przebywa ich lokator, ale oni nie mogli da adnych informacji,
bo sami nie wiedzieli.
Pojawi si jednak inny mankament. Dostaem uczulenia, ktre powodowao
niedrono nosa i trudnoci z oddychaniem, czyli identyczne objawy jak w Chicago.
Lekarka, do ktrej si zgosiem, owiadczya mi:
Prosz pana, zdaje si, e bdzie pan musia wrci tam, skd pan przyjecha.
Najlepszy klimat dla kadego jest tam, gdzie si urodzi.
Co teraz bdzie? pomylaem. Dom w Biaymstoku sprzedany, tutaj ju
prawie kocz budow i teraz wraca?
Zaczem prosi lekark, aby wymylia inny ratunek, bo znalazem si w sytuacji
bez wyjcia.
Prosz pana, sprowadz panu francuskie lekarstwa, ale jeeli one nie pomog
to ju nic wicej zrobi nie bd moga.
Po zayciu tych lekarstw poczuem si lepiej, a wkrtce objawy choroby ustpiy
cakowicie. Byem szczliwy.
Podczas szeciomiesicznej rozki odwiedziem parokrotnie on i dzieci, a
wreszcie nadszed czas, e dwuletni Robert i siedmioletnia Magosia wraz z Jagod
przyjechali na stae do Gdyni. Zamieszkalimy jeszcze w maym domku, ale waciwy
ju by prawie na wykoczeniu. Poow bliniaka sprzedaem w stanie surowym za
750 tysicy zotych, wic na sytuacj materialn nie moglimy narzeka, a wrcz
przeciwnie, znw bylimy bardzo bogaci. Wkrtce przeprowadzilimy si do piknie
wykoczonego domu.
Nowy waciciel tej drugiej poowy domu zacz robi porzdki wedug
swojego uznania. Nagromadzony piasek przewozi taczk na drug stron ulicy, na
wolny jeszcze plac i tam go wysypywa. Wkrtce dostaem wezwanie do Kolegium
Orzekajcego w tej sprawie. Powiadomiem o tym nowego waciciela i on natychmiast
zgodzi si by moim wiadkiem i przyzna si do winy, jak rwnie odda mi pi
tysicy zotych kary, ktr musiaem uici przed rozpraw.
W dniu rozprawy zgosilimy si obydwaj do Kolegium Orzekajcego. Wezwano
mnie przed komisj. Poniewa po raz pierwszy staem przed takim ciaem
orzekajcym, byem zaskoczony, e a z tylu osb skada si ta komisja. Porodku
siedzia przewodniczcy, po bokach czonkowie, policjantka, a z boku protokolantka,
razem sze osb. Kady z nich patrzy na mnie jak na wielkiego przestpc, ale to nie
robio na mnie wielkiego wraenia. Biaostockie dowiadczenia zahartoway mnie.
Na kadego z czonkw komisji popatrzyem jak ta ywa Gowa z gdaskiego
cyrku. Przewodniczcy komisji zwrci si do mnie z pytaniem:
Czy oskarony wie, z jakiego powodu zosta wezwany przed Kolegium
Orzekajce?
Wiem odpowiedziaem. Tylko nie mog zrozumie, dlaczego jestem
tytuowany oskarony, gdy to nie ja powinienem by oskarony, ale mj wiadek,
140
ktry przyszed razem ze mn, by zeznawa w mojej obronie.

Niech oskarony wyjani dokadnie, co ma na swoj obron kontynuowa
przewodniczcy kolegium.
Owiadczyem, e to nie ja wywoziem ten piasek, a nowy waciciel, ktry
przyszed ze mn, aby potwierdzi prawdziwo moich zezna. Wyproszono mnie z
sali i wezwano ssiada, ktry potwierdzi moje zeznania. Ponownie stanem przed
wymiarem sprawiedliwoci i przewodniczcy, mimo ewidentnej mojej niewinnoci,
zacz od sw:
Co oskarony w ostatnim sowie ma do powiedzenia w swojej obronie?
powtrzy swoj formuk.
Kpiny za kpiny pomylaem sobie i odpowiedziaem:
Oskarony w ostatnim swoim sowie prosi Wysokie Kolegium o uniewinnienie
mojego wiadka odpaliem bez wahania.
Pocztkowo nastpia konsternacja, ale po chwili wszyscy eksplodowali gromkim
miechem. Staem w miejscu z kamienn twarz, a to tym bardziej ich rozmieszao.
Wreszcie przewodniczcy komisji przerywanym ze miechu gosem krzykn do
mnie:
Wyjd pan, wyjd pan natychmiast!
Powolnym, tanecznym krokiem opuszczaem sal rozpraw, a ich miech
towarzyszy mi a do chwili, gdy zamknem za sob drzwi. Mj wiadek syszc
miech zapyta, co byo powodem takiego stanu.
Prosiem, aby ciebie uniewinniono odparem.
A eby ciebie licho skomentowa mj ssiad.
Czekalimy na orzeczenie wyroku bardzo dugo i zaczem ju wtpi, czy moje
poczucie humoru odnioso pozytywny skutek. Dopiero po godzinie postawiono
mnie ponownie przed aw sdziowsk. Zauwayem u wszystkich zaczerwienione
od paczu oczy, a przewodniczcy, gdy spojrza na mnie, szybko spuci gow i
powstrzymujc si od miechu wyda wyrok:
Po rozpatrzeniu sprawy zacz uniewinniamy oskaronego (nie pana)
od postawionych mu zarzutw, ale oskarony musi odwoa si do Wojewdzkiego
Kolegium Orzekajcego, aby dosta zwrot wpaconych pienidzy.
Z ca powag w gosie powiedziaem:
Dzikuj z caego serca, e Wysokie Kolegium Orzekajce dopatrzyo si mojej
niewinnoci, a rwnie wybaczyo mojemu wiadkowi. Poniewa za tydzie bd
wita Wielkanocne, to ycz Wysokiemu Kolegium Wesoych wit i kademu z
osobna smacznego jajka, a szczeglnie tutaj orzekajcym mnie paniom.
W tym momencie wszyscy jednoczenie ryknli miechem. Nikt z czonkw
komisji nie mg wykrztusi, e to ju koniec sprawy i mog wyj, wic czekaem
cierpliwie, ale za to z wielk satysfakcj, e wszyscy s zadowoleni i oskaryciele i
oskarony. Trwao to dosy dugo, a wreszcie kto wykrztusi:
Wyjd pan wreszcie, wyjd natychmiast!
Moja riposta bya natychmiastowa i gono owiadczyem;
141
Henryk Czajewski
Z wielk przyjemnoci.
Po tych sowach wszyscy padli twarzami na st zanoszc si od miechu, a ja
tanecznym ponownie krokiem opuciem sal rozpraw. Gdy otworzyem drzwi, mj
ssiad, a jednoczenie wiadek syszc ponowny miech zapyta:
A co znowu?
Gdy opowiedziaem cae zdarzenie tylko powtrzy, co wczeniej powiedzia:
A eby ciebie licho.
I na tym sprawa w pierwszej instancji zostaa zakoczona.
Niestety, jeszcze musiaem zgosi si do Kolegium Orzekajcego w Gdasku.
Ale to bya tylko formalno i pienidze zostay mi zwrcone. Mj wiadek nie by
nigdy pocignity do odpowiedzialnoci, tylko przy kadym naszym spotkaniu
przypomina mi, co ja najlepszego zrobiem i tym razem my mielimy z czego si
mia.
W tym samym czasie otrzymaem prac na Uniwersytecie Gdaskim w dziale
transportu. Biuro, gdzie pracowaem, miecio si w Rektoracie w Gdasku na
Przymorzu, a warsztat samochodowy, ktrego byem kierownikiem, by w Sopocie.
Kultura pracy bya zdecydowanie inna ni w zakadach biaostockich, zasady pracy
wrcz wymarzone.
Prawdopodobnie biaostockie UB przekazao mnie gdaskiej jednostce, gdy
wkrtce dostaem wezwanie na komisj wojskow. Dziwnie to wygldao, bo aden
lekarz z komisji mnie nie bada, tylko jeden z nich kaza zgosi si do ostatniego
oficera w mundurze wojskowym i tam nagi usiadem na krzele. Miaem kategori C
i byem pewny, e wpisa mi j ponownie do ksieczki wojskowej. Poszedem wic
wedug jego wskazwki odda krew i po ubranie do rozbieralni. Tam dopiero jeden z
powoanych otworzy swoj ksieczk i zakl siarczycie.
Zmienili mi powiedzia z kategorii D na A.
Wwczas sprawdziem swoj rwnie. Wyrway mi si mimochodem te same
sowa, ktre przed chwil syszaem. Miaem rwnie kategori A z przydziaem
do jednostki, do ktrej miaem zgosi si w przecigu szeciu tygodni. Wtedy inni
panowie te stwierdzili to samo w swoich ksieczkach. Okazao si, e wszyscy
bylimy wrogami Polski Ludowej i trzeba byo nas w jaki sposb wychowa.
Nastpnego dnia zgosiem si do prywatnego gabinetu kierownika Przychodni
Rejonowej i zamiast 50 zotych, ktre bra za wizyt pooyem na stole 500 zotych i
przedstawiem swj problem.
Zaatwimy spraw pocieszy mnie. Prosz jutro rano przyj do mojej
przychodni na badania. Pielgniarka bdzie uprzedzona o paskiej wizycie. Tylko
prosz natychmiast zrobi odwoanie do Wojewdzkiej Komisji Wojskowej.
Zrobiem wedug polecenia lekarza, ale odpowiedzi nigdy nie otrzymaem.
Trzymano mnie w szachu.
Wkrtce ponownie odwiedzia nas najmodsza szwagierka z USA tym razem
z koleank. Samochodem mojego brata pojechalimy do Krakowa, Czstochowy
i Zakopanego. Koleance, rodowitej Amerykance, bardzo podobaa si Polska.
142
Szwagierka namwia moj on, aby ponownie ich odwiedzia w Ameryce. Niedugo
po tym Jagoda znanym ju Batorym znowu popyna do swojej rodziny w USA.
W czasie jej nieobecnoci dziemi i domem zajmowaa si wspaniaa starsza
pani, niania i gospodyni w jednej osobie Maria Paluszko, czowiek o wielkim
sercu i yciowej mdroci. Bardzo j szanowaem i traktowaem jak czonka rodziny.
Zawdziczaem jej wiele, gdy widziaem, e kocha nasze dzieci jak prawdziwa
babcia. Aby czua si pani domu, dawaem jej pienidze na zakupy i nigdy nie
sprawdzaem wydatkw. W sklepach miaem zaatwione, oczywicie za dodatkowe
pienidze, czyli apwki, e Magosia rano zanosia karteczk z zapotrzebowaniem,
a po poudniu Maria Paluszko sza tylko odebra przygotowany do odbioru towar.
Tym sposobem nie miaem kopotw z zaopatrzeniem domu w niezbdne produkty
ywnociowe i wszystkie inne rwnie. Niestety, taka bya wczesna rzeczywisto.
Kto mia pienidze mg egzystowa, przepacajc za wszystko.
Maria Paluszko zabieraa dzieci na rne wycieczki. Wodolotem nawet jedzia
na Pwysep Helski, co najbardziej podobao si Magosi i Robertowi. Tak kochaa
swoich podopiecznych, e z gry im przeznaczaa ewentualn wygran w lotka.
artowaem z niej, e trzeba wpierw wygra, ale to nie zmieniao faktu.
Nawet po powrocie ony z USA Maria Paluszko wioda prym w domu i wszyscy
j kochali. To bya naprawd wspaniaa kobieta. Zwierzya mi si kiedy, e powie mi
swj yciowy sekret, ale niestety zabraa go z sob do grobu.
Pobyt w Gdyni Orowie zakoczy si w 1976 r. Niestety, to pikne miasto, jak
rwnie pikny, nowy pobudowany dom, z widokiem na morze, musiaem opuci
ze wzgldw politycznych. Suba Bezpieczestwa cigle deptaa mi po pitach.
Mj znajomy z MSW w Warszawie ostrzeg mnie, e mog by uniecystwiony.
Radzi mi z caego serca, abym natychmiast opuci Polsk na stae. To bya jedna
z najtrudniejszych decyzji w moim yciu. Zaatwi mi paszporty i w cigu dwch
tygodni musiaem z rodzin opuci Polsk. I tak 18 marca 1976 roku wyjechalimy
do USA.
W 2005 r. otrzymaem od IPN status osoby pokrzywdzonej na podstawie
dokumentw zachowanych w MSW w Warszawie. Moje dokumenty w Biaymstoku
zostay zniszczone. Komunici przeczuwali, e wkrtce mog by odsunici od
wadzy i bez adnych skrupuw niszczyli kompromitujce ich archiwa. Wanie
w Biaymstoku Urzd Bezpieczestwa najbardziej prbowa mnie upokorzy. Tu
po powrocie w lipcu 1969 z dziewiciomiesicznego pobytu w USA zacza si
moja gehenna. Zwolniono mnie bezprawnie z pracy, a raczej nie pozwolono mi jej
nawet zacz, gdy rwno o godzinie 7:00 rano zadzwoni telefon na moim biurku
i sekretarka prosia, abym natychmiast stawi si u dyrektora. Dyrektor bardzo
zmieszany poinformowa mnie, e nie mog zacz pracy i jestem zwolniony, chocia
miaem jednoroczny urlop bezpatny. Dostaem tak zwany wilczy bilet. O pracy
mogem tylko pomarzy, gdy wszdzie mnie przyjmowano do chwili sprawdzenia
mojego nazwiska. Zaoono mi podsuch w samochodzie i w domu. Wezwania do
KWMO byy permanentne. Przesuchania byy wielogodzinne i bardzo mczce.
143
Henryk Czajewski
Zastawiano wiele puapek, aby mnie zapa na czym, co by mnie kompromitowao.

Dwukrotnie rozliczano mnie finansowo. Dooono mi podatek tzw. Gierkowski
sto dwadziecia tysicy zotych. Wreszcie drog okrn prbowano mnie skoni
do wsppracy i gdy to im nie powiodo si, zaczy si nowe wymylne szykany.
Nawet on w dziewitym miesicu ciy zabrano do KWMO na przesuchanie i
zaraz po niej zabrano mnie rwnie. Robiono rewizj w domu o 5:00 rano. Wwczas
natrafia si okazja wyjazdu z Biaegostoku do Gdyni. Uchwyciem si tej myli jak
toncy brzytwy. To wanie Jzef Ruszczyk zaproponowa mi ten wsplny wyjazd i
za to jestem jego duchowym dunikiem do koca mojego ycia na tym ziemskim
padole. Uciekaem od moich gnbicieli, a jednoczenie wyjedaem do mojego
ulubionego miasta Gdyni.
144
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Mirosaw Gawron
eskie wsplnoty zakonne w Gdyni Orowie

Wan rol w obrazie ycia religijnego parafii pw. Matki Boej Bolesnej w Gdyni
Orowie peni dziaalno eskich zgromadze zakonnych1. Pi wsplnot
zakonnych tworzy z parafi wi duchow Kocioa lokalnego. Oprcz witoci,
apostolskiej aktywnoci i ludzkiej yczliwoci siostry uczestnicz w yciu
duszpasterskim i katechetycznym.
Zgromadzenie Sistr w. Elbiety (CSSE)

Elbietanki s najliczniejszym instytutem ycia konsekrowanego w Polsce.
Zgromadzenie zostao zaoone 27 wrzenia 1842 r. przez Klar Wolff, Matyld
Merkert, Mari Merkert i Franciszk Werner w Nysie i zatwierdzone przez
Stolic Apostolsk 26 stycznia 1887 r. Siostry elbietanki su Bogu, opiekuj si
potrzebujcymi, s prekursorkami opieki nad chorymi w ich wasnych domach, su
ubogim, chorym w podeszym wieku, pielgnuj chorych w szpitalach, opiekuj si
dziemi upoledzonymi oraz opnionymi w rozwoju w domach opieki i zakadach
specjalnych. W przedszkolach i szkoach zgromadzenie zajmuje si wychowywaniem
oglnym i religijnym dzieci i modziey, wsppracuje w religijnej formacji modziey
i dorosych. Z inicjatywy elbietanek funkcjonuje wiecka Wsplnota Apostolska w.
Elbiety2.
Zgromadzenie Sistr w. Elbiety czci Najwitsze Serce Jezusowe rdo
pokornej mioci, modlitwy i twrczej pracy. Kult Serca Jezusowego nazwano
tradycyjnym dobrem Zgromadzenia. Siostry przeywaj kady pitek, szczeglnie
za pierwszy pitek miesica, w duchu wdzicznoci, pokuty i wynagrodzenia,
rozwaajc mio Zbawiciela3. Mioci otaczaj elbietanki kult Matki Boej. Od
1872 r. uroczysto Nawiedzenia w. Elbiety przez Maryj obchodzi si jako dzie
odnowienia lubw. W celu pogbienia wiary w tajemnic odkupienia siostry
codziennie odmawiaj raniec. Na wzr w. Elbiety Wgierskiej siostry odznaczaj
1
Niektre informacje o dziaalnoci zakonw w Gdyni Orowie autor przedstawi w monografii
parafii pw. Matki Boej Bolesnej w Gdyni. M. Gawron, Koci w Gdyni Orowie, Gdynia 2005, s. 141-214.
2
Leksykon Kocioa katolickiego w Polsce, Warszawa 2003, s. 155156.
3
W. Urban, Formacja zakonna Zgromadzenia, Nasza Przeszo 1981, t. 55, s. 136139.
145
Mirosaw Gawron
si mioci ludzi ubogich i pragn dawa wiadectwo udzielania wszystkich darw,

jakimi je Bg obdarzy. Korzystaj one z sakramentw witych, odbywaj codziennie
czytanie duchowe, zachowuj skupienie i milczenie wpisane w porzdek dnia4. W
1932 r. siostry elbietanki z prowincji gnieniesko-poznaskiej przybyy do Gdyni
Orowa. Wynajy pokj w mieszkaniu, przy ul. Wrocawskiej 2 i prowadziy tam
ochronk. 6 grudnia 1932 r. przybya do Gdyni Orowa jako przeoona s. Ra
(Justyna Wirkus) ze Starogardu Gdaskiego i s. Fabiana (Antonina Haas) z Poznania.
W1933 r. dobudowano do willi kaplic i kilka pomieszcze dla wykonywania zada
zakonnych i prowadzenia przedszkola.
Dziaalno sistr w okresie przed II wojn wiatow szybko si rozwijaa.
Wpywao to na stan personalny sistr. W 1934 r. przybya do prowadzenia
przedszkola s. Celina (Felicja Jaga, po roku zastpia j s. Joanna (Maria Rabiega) z
Poznania; nastpnie od 1936 r. do wybuchu wojny pracowaa s. Izabella (Wadysawa
Nowak). 4 kwietnia 1935 r. przeoon domu zostaa s. Emezja (Wiktoria Szymczak)
z Leszna. Do 1939 r. w Gdyni Orowie pracowao sze sistr: przeoona i organistka
s. Jolanta (Maria Przyby), s. Daniela, s. Kamela, s. Delfina, przedszkolanka s. Izabela
i kucharka s. Izydora.
W czerwcu 1945 r. zostaa mianowana przeoon w Gdyni Orowie, s. Mieczysawa
(Monika Przyby). Odbudowano wwczas ze zniszcze wojennych uszkodzony dom.
W czerwcu nastpnego roku przeniesiono siostr Przyby do Torunia, a na jej miejsce
przybya s. Salwatora (Maria Karsznia) ze Starogardu Gdaskiego. W 1948 r. dom
zakonny rozpocz przyjmowa goci i kuracjuszy, osoby duchowne i wieckie. W
kaplicy sprawowano codzienn Msz wit. W sezonie letnim kapani (gocie)
celebrowali kilka Mszy witych, ustawiano nawet dodatkowe otarze.
Od 1955 r. zamieszka u sistr elbietanek stay ich kapelan ks. Jzef Szarkowski.
Od 2 lipca 1955 r. przeoon bya s. Tybuncjana (Stanisawa Grubba), ktra dokonaa
scalenia w ksidze wieczystej wszystkich gruntw nalecych do sistr. Nastpn
przeoon domu bya s. Ziemowita (Leokadia Ordon). W czasie jej posugi, od 1961
r. wiele razy spdza wakacje w domu zakonnym Sekretarz Episkopatu Polski bp
Zygmunt Choromaski. 30 stycznia 1971 r. s. Ziemowita zostaa przeoon domu
w Gdasku Oliwie, a do Gdyni Orowa przybya s. Tomisawa (Bronisawa Ordon).
Nastpoway take zmiany personalne wrd kapelanw. 1 kwietnia 1972 r. ks. Jzef
Szarkowski zosta administratorem w parafii Najwitszej Maryi Panny w Gdyni;
zastpi go ks. Stanisaw Zawacki, ktry posugiwa w domu sistr do 1 wrzenia
1974 r. 15 wrzenia 1974 r. bp Bernard Czapliski mianowa rektorem kaplicy sistr
ks. Tadeusza Kotleng; by on ostatnim kapelanem do 1978 r. (ze wzgldu na stan
zdrowia przenis si do brata do parafii w Papowie Toruskim)5.
5 lutego 1980 r. przeoon zostaa s. Genowefa (ucja Szulc) z Grudzidza,
penia t funkcj z przerw do 2002 r. (w latach 19891991 przeoon bya s.
Ferdynanda Sujkowska). W czasie kadencji s. Genowefy rozbudowano cz domu
4
J. Wickowiak, Koci katolicki, s. 233.
5 Ibidem, s. 236.
146
zakonnego, zwaszcza kaplic, ktrej powicenia dokona w 1982 r. bp Marian

Przykucki. Powikszone zaplecze lokalowe pozwolio przyj wiksz grup letnich
kuracjuszy, m.in. z Niemiec. W 2002 r. s. Genowef Szulc zastpia przeoona domu,
s. Celina Wilgorska, ktra przybya w kwietniu 2003 r. z Kwidzynia.
W latach 2003-2009 obowizki te przeja s. Margarita (Ludwika Rzepecka),
a nastpnie od 2009 r. - s. Mirosawa Wenzel. Ta ostatnia na polecenie siostry
prowincjalej s. Anny Koodziejczyk wykonaa przez firm remontowo budowlan
remont pomieszcze dla goci i uczestnikw rekolekcji6.
Dom sistr elbietanek jest przystani modlitewn dla rnych grup
duszpasterskich, ruchu oazowego, jest miejscem rekolekcji modziey i zakonnych.
Kaplica jest miejscem codziennej Mszy witej, ktr sprawuj miejscowi duszpasterze,
w sezonie letnim celebruj kapani-gocie. Na niedzielne Msze wite uczszcza do
kaplicy ok. 400 wiernych podobnie jest w miesicach naboestw maryjnych i
ku czci Najwitszego Serca Pana Jezusa. Siostry elbietanki dowo samochodem
chorych do przychodni zdrowia oraz na Msze wite w kaplicy. Jedna siostra zakonna
pracuje w kancelarii parafialnej. Siostry su pomoc potrzebujcym, porednicz w
poszukiwaniu osb zaufanych do opieki nad chorymi i dziemi7.
Zgromadzenie Crek Matki Boej Bolesnej (CMBB)

Kolejn wsplnot zakonn funkcjonujc w parafii w Gdyni Orowie jest
zgromadzenie sistr serafitek. Zaoyli je w Zakroczymiu w 1881 r. b. Honorat
Komiski i Suga Boa Magorzata ucja Szewczyk. Siostry serafitki su
najuboszym, opuszczonym, potrzebujcym pomocy w domach prywatnych i
domach opieki. Zajmuj si ludmi nieuleczalnie chorymi, osobami starszymi
i upoledzonymi dziemi. Obecnie serafitki prowadz trzynacie przedszkoli i
ochronek, dwie wietlice dla dzieci z rodzin patologicznych, kuchni dla ubogich,
dom dla studentek oraz cztery domy pomocy spoecznej dla starszych kobiet i
chopcw upoledzonych umysowo w kraju8.
23 wrzenia 1967 r. siostry serafitki nabyy w Gdyni Orowie cz domu
jednorodzinnego (17 lipca 1969 r. nabyy w caoci). W 1970 r. ks. biskup Kazimierz
Kowalski wyrazi zgod na prowadzenie domu klasztornego, przeznaczonego dla
sistr zgromadzenia jako domu wypoczynkowego. 20 sierpnia 1971 r. erygowano
kaplic w. Jzefa, w ktrej jest przechowywany Najwitszy Sakrament, rektorem
kaplicy jest proboszcz parafii. Od 1974 r. s sprawowane Msze wite dla wiernych
w rody, pitki i niedziele. Z kaplicy korzystaj grupy duszpasterskie, odbywajce
rekolekcje i dni skupienia oraz orowianie.
W latach 19891992 dom zakonny zosta rozbudowany. Siostry serafitki w
Gdyni Orowie nale do Prowincji Poznaskiej. Przeoonymi serafitek byy:
6
Relacja s. Genowefy Szulc, z dnia 7 czerwca 2010 r. zamieszkaej w Gdyni.
Domy sistr w. Elbiety prowincji toruskiej, Toru 2000, s. 19.

8
Leksykon, s. 173.
7
147
Mirosaw Gawron
s. Pelagia Bruska (19721975), s. Helena Michalska (19751984), s. Brygida

Grynberg (19841986), s. Urszula Konieczna (19861989), s. Ludwika Sumara
(19891992, s. Czesawa Prymas (19921997), s. Urszula Konieczna (19972000), s.
Kornelia Wlekliska (20002003) i s. Leodycja Helizanowicz (2003-2006)9, od 2006 r.
przeoon jest s. Sebastiana Wrblewska, ktra jednoczenie prowadzi katechizacj
w Szkole Podstawowej w Gdyni Orowie10.
Siostry serafitki prowadz w parafii kancelari (w latach 20002010 s. Sergia
Pruszkowska), a zakrysti do 2008 r. opiekowaa si s. Wiktoria Knap.
Urszulanki Unii Rzymskiej (OSU)

Charyzmatem zakonu urszulaskiego, zaoonego w XVI w. w Brescii (Wochy)
przez w. Aniel Merici, jest misja wychowawcza w rnych formach. Podczas
rewolucji francuskiej dwadziecia siedem urszulanek zostao citych na gilotynie.
W XX w. ogoszono je bogosawionymi. Urszulanki przybyy do Polski w 1900 r.
Obecnie prowadz m.in. Midzynarodowy Wyszy Instytut Katechetyczny, osiem
szk rnych stopni, trzy przedszkola, dwadziecia trzy internaty przyszkolne, pi
burs, wietlice dla ubogich dzieci i modziey, dom pomocy spoecznej dla chorych
kobiet11.
Do Gdyni urszulanki przybyy w 1930 r., nabyy ziemi i wybudoway rok pniej
dom zakonny. Dziaalno owiatow prowadziy po II wojnie wiatowej od czerwca
1945 r. przedszkole, a pniej Prywatne Liceum Oglnoksztacce Sistr Urszulanek.
Liceum to ukoczyy 353 uczennice. Z powodu niewypenienia obowizku zaoenia
Zwizku Modziey Socjalistycznej zlikwidowano je 9 czerwca 1962 r. Urszulanki
zmieniy charakter swojej posugi, zajmoway si nauk jzykw. Ich zadaniem staa
si katechizacja dzieci i modziey na terenie Gdyni (w parafiach: Najwitszego Serca
Pana Jezusa, Matki Boej Nieustajcej Pomocy i w. Piotra Rybaka, w. Antoniego, w.
Mikoaja).
W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych zajmoway si nauczaniem
w Gdasku i Sopocie12. 4 marca 1969 r. urszulanki przybyy do Gdyni Orowa. 2
grudnia 1967 r. wadze pastwowe w zamian za przejcie budynku klasztornego, przy
ul. Pomorskiej nr 41 przekazay will Adama Bbenka przy ul. wiatowida nr 7. Od
pocztku wykorzystywano j jako kaplic Najwitszego Serca Pana Jezusa, 16 marca
1969 r. powici j bp Kazimierz Jzef Kowalski. Miejscowi duszpasterze odprawiaj
tam codziennie Msze wite.
Przeoonymi domu w Orowie byy: s. Paula Kempiska, s. Irena Galantowicz, s.
Wiesawa Modzierz, s. Zdzisawa Pietrzyk, s. Hanna Grabska, s. Monika Bednarek,
s. Waleria Baca, s. Teresa Bartnicka, s. Helena Gieroba, s. Daniela Mikua. W
katechizacji byy zatrudnione cztery siostry s. Czesawa Daniewska, s. Rafaela
9
Relacja s. Leodycji Helizanowicz z dnia 22 maja 2005 r. zamieszkaej w Gdyni Orowie.

Relacja s. Respicji Remlein z dnia 7 czerwca 2010 r. zamieszkaej w Gdyni Orowie.
10
11
12
148
Leksykon, s. 178.
J. Wickowiak, Koci katolicki, s. 239242.
Puzio, s. Bogumia Ratajska i s. Barbara aba. S. Jadwiga Theus nauczaa matematyki

w Liceum Jezuitw w Gdyni, a obecnie pracuje w Collegium Marianum w Pelplinie13.
Po zmianach personalnych w 2008 r. funkcj przeoonej domu piastuje
s. Marcelina Sil. Katechizacj prowadz: s. Anna Kawa, s. Bernadeta Guzy, s. Elbieta
Korba, s. Klemensa Luberda, s. Rut Kowalczyk14.
Mniszki Bose Zakonu Najwitszej Maryi Panny z Gry Karmel (OCD)

Najliczniejsz wsplnot zakonn o surowej regule s w Gdyni Orowie siostry
karmelitanki bose. Zakon Najwitszej Maryi Panny wywodzi si z Palestyny, jego
kolebk jest Gra Karmel. Historyczne pocztki sigaj XII w. W XVI w. nastpia
reforma zakonu karmelitaskiego, przeprowadzona przez w. Teres od Jezusa i
w. Jana od Krzya. By to powrt do pierwotnego ideau karmelitaskiego. Siostry
prowadz ycie kontemplacyjne wedug charyzmatu terezjaskiego, w przyjani z
Chrystusem i zayoci z Najwitsz Maryj Pann, w ktrym modlitwa i ofiara z
siebie splataj si w jedno z mioci do Kocioa. Prowadz ycie kontemplacyjnoeklezjalne, w harmonii midzy samotnoci i milczeniem a komuni siostrzan.
Mniszki bose posiadaj wasny charyzmat uzdalniajcy do specjalnego zadania w
Ciele Mistycznym Chrystusa. Rozwaaj sowo Boe, czuwaj na modlitwie za
kapanw, misjonarzy i Koci.
W 1981 r. siostry karmelitanki kupiy w Gdyni Orowie dom, ktry nastpnie
rozbudoway; 19 marca 1983 r. powici go kardyna Luigi Poggi z Rzymu; 3 kwietnia
1983 r. dom by erygowany dekretem bp. Mariana Przykuckiego, ktry nastpnie 15
listopada 1984 r. konsekrowa kaplic Matki Boej Wielkiego Zawierzenia.
Przeoryszami sistr karmelitanek bosych byy: s. Teresa Cecylia od Niepokalanego
Serca Maryi (Teresa Wjcicka) (wikaria 19811983; przeorysza 19831992), s.
Maria Jolanta od Najwitszych Serc Jezusa i Maryi (Jolanta Pasikowska) (1992
1995), s. Agnieszka od Niepokalanej Matki Wielkiego Zawierzania (Ewa Grzybek)
(19952001), obecnie przeorysz jest s. Maria Teresa od Dziecitka Jezus (Joanna
Winiewska)15.
Zgromadzenie Sistr w. Dominika

W 1993 r. przybyy do Gdyni Orowa siostry dominikanki. Charyzmatem
zgromadzenia jest goszenie Ewangelii osobom ubogim. Siostry realizuj ten cel
przez katechizacj, prowadzenie grup rekolekcyjnych, podnoszenie poziomu owiaty
i niesienie pomocy cierpicym. Dominikanki su ludziom, pomagajc im w drodze
do zbawienia w rnych warunkach zarwno w krajach katolickich, jak i misyjnych16.
W lipcu 1989 r. wadze pastwowe wyday zgod na budow przedszkola i domu
13
14
15
16
Relacja s. Czesawy Daniewskiej z dnia 23 maja 2005 r. zamieszkaej w Gdyni Orowie.

Relacja s. Czesawy Daniewskiej z dnia 7 czerwca 2010 r. zamieszkaej w Gdyni Orowie.
Relacja s. Joanny Chmiel z dnia 23 maja 2005 r. zamieszkaej w Gdyni Orowie.

Leksykon, s. 154.
149
Mirosaw Gawron
zakonnego w Gdyni Orowie. W 1991 r. przybyy tu trzy siostry dominikanki. Dom

klasztorny Opatrznoci Boej i kaplic Niepokalanego Poczcia Najwitszej Maryi
Panny powici 8 wrzenia 1993 r. abp Tadeusz Gocowski.
Siostry dominikanki prowadz przedszkole pw. witej Rodziny. W latach 1995
1997 jedna siostra dominikanka nauczaa w Gdyskim Katolickim Liceum w Gdyni
Obuu, druga siostra pracowaa w Gdaskim Trybunale Metropolitalnym w Gdyni.
Pierwsz przeoon bya s. Maria Czochr (19911993), nastpnie s. Halina Suty
(19931996), s. Bernadeta Ormiaska (19962005), obecnie s. Irena Biegajo.
150
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Natalia Iwaszko
Nowe media i wspczesne dziennikarstwo

Nowe media to pojcie nowe i niezwykle pojemne, ale te zmieniajce si wraz z
postpem technologicznym. Po rozkwicie, w latach 70., tradycyjnych mediw prasy, radia i telewizji - nasta czas na swoist rewolucj w wiecie medialnym, co
niewtpliwie przyczynia si do istotnych zmian w wiadomoci spoecznej. Dzisiaj
proces tworzenia i rozpowszechniania treci znaczco odbiega od tego, ktry
wyksztaciy tradycyjne media i narzuciy hegemoniczne koncerny prasowe czy
radiowe. Obecnie swoist wadz nad informacj powoli przejmuj spoeczestwa
i poszczeglne jednostki, tym samym rezygnujc z porednictwa dawnych
monopolistw. Caa ta niezaprzeczalna rewolucja, dziejca si na naszych oczach,
jest wynikiem rozwoju rnych narzdzi telekomunikacyjnych, ktre otworzyy
drog dziaania kademu, kto ma co do przekazania.
Za porednictwem tych narzdzi miliony niezalenych od siebie ludzi,
pochodzcych z rnych kultur i prezentujcych odmienne denia, s w stanie
tworzy now rzeczywisto i dokonywa rewolucji w myleniu - bez koniecznoci
udziau wielkich kapitaw, koncernw i rzdw. Nie ulega wic wtpliwoci, e
nowe media tworz nowe dziennikarstwo i oddaj wadz ludziom. Kady bowiem,
kto ma dostp do komputera podczonego do Internetu jest w stanie przekazywa
jakie treci. Kady posiadajcy telefon komrkowy moe uwieczni zdarzenia
dziejce si na jego oczach. Jako takich informacji jest rna, czsto subiektywna,
nierzadko znikoma. Fenomen tego zjawiska polega jednak na wyborze - odbiorca
moe porwna wiele rde, wycign wnioski i stworzy kolejn ide. Omijajc
redakcje i nadzorcw moemy zosta dziennikarzami, wydawcami i odbiorcami
jednoczenie.
Dziki rozwojowi Internetu nie ma ju tematw tabu, nie ma tematw niewanych
i jednostronnych opinii pozostawionych bez odpowiedzi. Dyskusja wielokrotnie staje
si niezwykle zacieka, czsto niepoprawna politycznie, czasami nawet urgajca
zasadom etycznym. To jednak nie zmienia faktu, e wirtualna wymiana pogldw
daje prawo do wypowiedzi kademu - bez wzgldu na to, czy ma co ciekawego do
powiedzenia.
Rewolucja ju si rozpocza. Demokracja w rozumieniu rwnoci stanowisk
i idei staje si faktem dokonanym. Poszczeglne przedsiwzicia, przybierajce
151
Natalia Iwaszko
form zorganizowanych portali internetowych, pozwalaj na wolne przedstawianie

pogldw, na przekazywanie treci niepopularnych, na szerzenie demokracji i
wartoci takich jak np. wolno wypowiedzi oraz poszanowanie praw czowieka i
obywatela.
Nic wiec dziwnego, e magazyn TIME, w plebiscycie Times Person of the Year1
na czowieka roku 2006 wybra dzieci nowych mediw - blogerw, jako tych, ktrzy
maj najwikszy wpyw na kondycj wiata i wasne otoczenie.
Teoria nowych mediw

W latach 60. poprzedniego stulecia, kanadyjski naukowiec oznajmi pocztek wieku
informacji, a cay wiat zawiza globaln wiosk2. w naukowiec przewidzia
rozwj radia, telewizji i, zdawa by si mogo, sign wyobrani do czasw, w
ktrych kady z nas moe zosta nadawc i odbiorc treci jednoczenie. Herbert
Marshall McLuhan w Zrozumie media pisa: [] nasz wiat w dramatycznym
zwrocie zaczyna si kurczy. cieniony przez elektryczno, staje si wiosk3. Dzisiaj,
dziki technice, ktrej nadajemy nowy sens i niezmierzone moliwoci, yjemy
dramatycznie blisko siebie, bez wzgldu na ilo realnie dzielcych nas kilometrw.
Informacja staa si nie tylko przywilejem, zarezerwowanym dla oligarchw, ale
nasz codziennoci bez wzgldu na szeroko geograficzn, w ktrej si znajdujemy.
Szybko przekazywana, obiektywna tre ujmujca argumenty wielu stron zaistniaej
stacji, przyczynia si kadego dnia w sposb bezporedni do szerzenia demokracji.
Cae to dobrodziejstwo jest moliwe wanie za spraw nowych mediw.
Lev Manowich, profesor Uniwersytetu w Kalifornii, uwaa, e nowe media to nic
wicej jak nowe podejcie do zastanej rzeczywistoci. Kade medium byo nowe na
etapie jego wczesnego rozwoju4. Idc dalej tym tropem mona wysun tez, e nadanie
nowego znaczenia i wszelkich implikacji z tym si wicych zastanemu medium,
jest jednoznaczne z nadaniem mu statusu nowych mediw. Lev Manovich w swojej
pracy wyszczeglnia fundamentalne zaoenia nowych mediw. Autor podkrela,
e cay ruch oparty na wykorzystaniu nowoczesnych technologii, przeciwstawia si
zastaym konwencjom i dy do uzyskania bliskiego rzeczywistoci realizmu. Ta cecha
pozwala na zrozumienie przekazywanych treci w formie, w jakiej dane zdarzenie
czy dzieo zaistniao. Nowe media cechuje rwnie bezporednio, rozumiana jako
skrcenie drogi pomidzy nadawc a odbiorc, jak i brak cenzury, agodzcej lub
wygadzajcej treci uwaane za politycznie niepoprawne. Najwaniejsz cech,
umoliwiajc rozwj nowym mediom i ich wpyw na demokracj, jest odejcie od
oligarchicznego modelu linearnych mediw masowych. Nowe technologie pozwalaj
na ominicie koncernw czy wydawcw i przekazywanie treci bezporednim
L. Grossman, Times Person of the Year- You, TIME, 13.12.2006 HTTP://WWWTIME.COM/
TIME/MAGAZINE/ARTICLE/0,9171,1569514,00.HTML
2
H.M. McLuhan, Galaktyka Gutenberga, Warszawa 1975.
3
H.M. McLuhan, Understanding Media 1964.
4
L. Manovich,New Media from Borges to HTML, The MIT Press, Montfort 2003, s. 5-15.
1
152
odbiorcom. Ta cecha uksztatowaa nie tylko dziennikarstwo obywatelskie, ale

zmienia obraz wspczesnego ycia polityczno-kulturowego. Koniec oligarchicznoci
zapocztkowa er, w ktrej to nie koncerny medialne decyduj co widz zobaczy,
ale sam odbiorca ma narzdzia pozwalajce na wybr interesujcych go treci.
Lev Manovich podkrela, e nowych mediw nie naley ogranicza jedynie do
rozwijajcych si technologii. Opisywane zjawisko to nic innego jak stare narzdzia
z nowym, poszerzonym zastosowaniem. Jako przykad podaje programQuickTime5,
umoliwiajcy odtwarzanie plikw w rnych formatach, tekstw, animacji, muzyki.
Ta technologia zapocztkowaa er cyfrowych multimediw. Trzeba przy tym doda,
e sto lat wczeniej wynalazek Edisona, kinetoskop, posuy do zbudowania przez
Braci Lumiere kinematografu, ktry mia podobne zadanie- wywietla sekwencje
obrazw do zudzenia imitujcych ruch.
Traktujc nowe media w sposb technologiczny, naley przytoczy take teori
Agnieszki Ostrowskiej6, ktra wyszczeglnia najbardziej znaczce ich cechy. Autorka
zauwaa, e zapis w postaci cyfrowej umoliwia nieskoczon liczb modyfikacji
utworu przez kadego uytkownika danego medium. Jako przykad podaje
Wikipedi, czyli istniejc w sieci internetow encyklopedi, ktrej redaktorami s
sami uytkownicy. Inn cech nowych mediw jest ich modularno, polegajca na
moliwoci tworzenia odrbnej caoci z elementw zastanego dziea. Innymi sowy,
dany utwr mona poci i uywa jego czci skadowych oddzielnie, lub utworzy
odrbn cao o odmiennym znaczeniu.
Nowe media wyrnia te automatyzacja wszelkich czynnoci zwizanych
z tworzeniem treci. Oznacza to, e urzdzenia elektroniczne wykonuj za
uytkownikw wszelkie czynnoci, zwizane z tworzeniem utworw - edytor
sprawdza bdy ortograficzne, translatory tumacz cae fragmenty tekstw,
wyszukiwarki znajduj dane informacje, obrazy i treci. Ostatni cech przytaczan
przez A. Ostrowsk jest wariacyjno Nowych Mediw. Ta waciwo pozwala na
przeksztacanie i personalizacj utworw, dostosowywanie ich do potrzeb twrcw
jak i odbiorcw. Autorka zwraca uwag na tworzenie nowej jakoci w obrbie kultury
przez cechy charakterystyczne nowych mediw. Podkrela ich znaczenie, ktre ()
przewraca do gry nogami dotychczasowe stosunki ekonomiczne i spoeczne7.
Micha Gajlewicz zwraca uwag, e trudno jest precyzyjnie zdefiniowa opisywany
problem, poniewa sowo nowe szybko traci aktualno. W latach 80. magnetowidy,
telewizja satelitarna i kablowa rwnie uchodziy za nowe technologie komunikacji8.
Dzisiaj warunkiem, ktry dopuszcza nazwanie zjawiska nowym medium jest jego
interaktywno. Natomiast Piotr Drzewiecki do tej grupy zalicza Internet, technologie
mobilne, telewizj cyfrow i VoD910. Jako atrybuty nowych technologii okrela ich
L. Manovich, New Media from Borges to HTML, The MIT Press, Montfort 2003, s. 8-18.
A. Ostrowska, pod red. M. Bonikowskiej, Media a wyzwania XXI wieku, Warszawa 2009, s. 119.
7
Tame.
8
M. Gajlewicz, Chances and Threats of Using New Communication Technologies, Warszawa.
9
VoD- Video On Demand , czyli telewizja na yczenie, gdzie widz decyduje o ogldanych treciach.
10
P. Drzewiecki, Prezentacja multimedialna dla Instytutu Edukacji Medialnej, UKSW, Warszawa 2010.
5
6
153
Natalia Iwaszko
dostpno, cyfryzacj przekazw, konwergencj mediw i decentralizacj mediw

masowych11.
Internet-podstawowe narzdzie nowych mediw

Nazwa Internet () oznacza sie sieci, czyli globaln struktur sieci komputerowych
o oglnowiatowym charakterze. () Jest to gwne medium pozwalajce na
urzeczywistnianie zasad spoeczestwa informacyjnego12. Natomiast spoeczestwo,
wedug tych samych autorw jest now formacj spoeczno-gospodarcz. Dalsza
definicja tego zagadnienia jest zalena od autorw, ktrzy j tworz. Jeeli zadania
podejmuje si ekonomista, to bierze pod uwag szeroko rozumiane wzgldy
finansowe, jeeli za psycholog, to najczciej opisuje stosunki midzyludzkie i wpyw
informacji na rozwj jednostki.
Herbert Kubicek13, profesor informatyki stosowanej napisa, e spoeczestwo
informacyjne to takie, w ktrym obywatele- zarwno pracownicy, jak i
konsumenci, wykorzystuj informacje w wikszoci dziedzin swojego ycia.
Wracajc za do Internetu, jako narzdzia budujcego spoeczestwo informacyjne
i wchodzcego w skad nowych mediw, naley nakreli jego histori i pierwotne
zastosowanie. Internet to nazwa wasna globalnej sieci komputerowej, poczonej ze
sob za pomoc usug telekomunikacyjnych i opierajc swoje dziaanie na zwizanej
z ni infrastrukturze.
Ju w 1962 roku Paul Baran, z korporacji RAND, zosta poproszony przez
amerykaskie siy powietrzne o zaprojektowanie systemu komputerowego, ktry
umoliwi kontakt armii w wypadku ataku nuklearnego. Naukowiec zaproponowa
rozwizanie, w ktrym nie bdzie jednego, centralnego komputera. W zamian
zaoferowa zbudowanie sieci pocze rozproszonych, bez punktu dowodzenia, w
ktrym maszyny zostaby zjednoczone na zasadzie dowolnoci konfiguracji. Takie
rozwizanie zapewniao przekazywanie danych nawet w przypadku odczenia
poszczeglnych elementw. Ponadto, sie mogaby rosn bez centralnego
planowania lub odgrnych modyfikacji14. Pomys zosta jednak odrzucony jako zbyt
drogi i zagraajcy monopolowi najwikszych wczesnych dostawcw pocze
telefonicznych.
Kilka lat pniej inna agenda pracujca dla armii amerykaskiej powrcia
do tego pomysu i zbudowaa sie ARPANET - prekursora dzisiejszego Internetu.
Wynalazek czy wojskowe komputery. W 1973 roku, zaledwie 3 lata po powstaniu
ARPNETu, jedna z nowoci wprowadzonych przez firm zdobya 75% caego ruchu
w sieci15. T nowoci by e-mail, czyli poczta elektroniczna. Wanie t nowoczesn
Tame.
Praca zbiorowa pod red. J. Papiskiej-Kacperek, w: Spoeczestwo Informacyjne, Warszawa 2008,
ss. 136 - 152.
13
H. Kubicek 1999.
14
A. L. Barabasi, Linked: The New Science of the Networks, Perseus Publishing 2002.
15
A. Odlyzko, ,,Content Is not King First Monday 2002.
11
12
154
poczt badacze tematu uwaaj za jeden z najbardziej znaczcych wynalazkw w

rozwoju nowych mediw.
W latach 80. Internet rozwija si technologicznie, pozostajc jednak w zasigu
zainteresowania wyej opisanych wojsk i rodowiska naukowo-akademickiego.
Wczesne lata 90. przyniosy jednak historyczne odkrycia, ktre wprowadziy
cyberprzestrze do domw zwykych ludzi.
Tim Berners-Lee, wykreowa niemoliwy do zapamitania system adresw
numerycznych- URL (uniform resorce locator). Wkrtce po tym studenci
Uniwersytetu Illinois stworzyli Mosaic, pierwsz przegldark internetow,
umoliwiajc umieszczanie treci na stronach Web. WWW czyli Word Wide Web
czyli system dedykowany do publikowania informacji. WWW byo wynalazkiem
tego samego naukowca, ktry przedstawi wiatu URL. Jego struktura jest oparta na
publicznych, otwartych standardach. Ta wiatowa pajczyna jest jedn z najbardziej
popularnych usug internetowych16.
Badacze tematu nowych mediw na tym zagadnieniu kocz techniczne
opisywanie Internetu. Jednak niewtpliwie wanym etapem dla rozwoju dzisiejszej
cyberprzestrzeni byo wynalezienie hipertekstu - czyli HTML (HyperText Markup
Language). Ta technologia jzyka umoliwiajcego tworzenie stron internetowych,
oddaa cakowit wadz nad sieci. Dziki hipertekstowi kady, bez ogranicze, mg
sta si nie tylko odbiorc, ale i nadawc treci. Do innych narzdzi Internetu, ktre
umoliwiaj komunikacj, nale rwnie blogi - czyli pewnego rodzaju dzienniki
w cyberprzestrzeni. Jay Rosen z New York University nazywa je ekstremalnie
demokratyczn form dziennikarstwa17.
Oszacowano, e w 2003 roku w sieci istniao co najmniej 40,5 milionw stron
internetowych18. To fenomenalne osignicie zostao dokonane bez centralnego
planowania i odgrnych regulacji pastwowych.
You Tube wyemituj siebie

Jak wyej wspomniano, nowe media to zbiorowa nazwa narzdzi, umoliwiajcych
uytkownikom dzielenie si treciami z innymi uczestnikami procesu komunikacji.
Narzdzia te zostay poddane procesowi innowacyjnoci tak, eby umoliwi
spoeczestwom atw obsug i szybk wymian istotnych treci. W tym zakresie
popularnym sposobem przekazywania rnych treci jest You Tube.
YouTube to rodzaj serwisu informacyjnego, dla ktrego nonikiem jest
Internet. Portal zosta stworzony w lutym 2005 roku, do publikacji krtkich filmw,
wideoklipw i wasnych produkcji uytkownikw sieci. Jego zaoycielami byli Chad
Hurley i Steve Chen.
16
S. Bowman, C. Willis,We Media. How audience are shaping the future of news and information,
American Press Institute 2003.
17
Tame.
18
Tame.
155
Natalia Iwaszko
Pierwotnie dziaalno serwisu ograniczaa si do wywietlania krtkich filmikw

przedstawiajcych kota jednego z wynalazcw portalu. Jednak ju rok pniej strona
zostaa wykupiona przez Google Inc. ze wzgldu na niewiarygodnie szybki przyrost
uytkownikw (obecnie Google deklaruje 85 tysicy filmikw umieszczanych
kadego dnia). Dzisiaj, jak podaje serwis, YouTube jest dostpny w 19 regionach
wiata, w 12 wersjach jzykowych 19.
W pocztkowym okresie istnienia YouTube byo miejscem, gdzie internauci
zamieszczali swoje ulubione teledyski i wasne, krtkie produkcje filmowe. Z
czasem serwis rozszerzy spektrum tematw i zacz by wykorzystywany do celw
zwizanych z szerzeniem demokracji.
Tak jak gosi nazwa, portal sta si tub naganiajc sprawy, ktrych nie
chciano emitowa w telewizji. YouTube otworzyo te drog zdolnym i wymagajcym
odbiorcom, ktrzy postanowili zosta nadawcami.
Jednym z najbardziej spektakularnych wydarze, ktre w 2002 roku wywoao
umieszczenie filmu na stronie komunikatora, byo nagonienie problemu obozw dla
uchodcw na australijskiej pustyni20. Amatorskie nagranie przedstawiao moment,
w ktrym zwykli ludzie szturmuj pot wizienia i pomagaj uciekinierom wydosta
si na zewntrz. W tym samym czasie na pomoc stranikom ruszaj uzbrojone
oddziay na koniach. Wszystko dzieje si w scenerii pustyni, w kurzu i przeraajcym
krzyku zdesperowanych ludzi. Oswobodzeni uchodcy s wcigani w tum
Australijczykw, eby suby wizienne nie mogy ich zapa. Caa akcja obrocw
praw czowieka koczy si pozornym zwycistwem systemu emigracyjnego, jednak
konsekwencje zdarzenia odbiy si echem na caym wiecie i day przykad innym,
radykalnym dziaaczom. Niedugo pniej usyszelimy o podobnych akcjach we
Woszech i Francji. Plotka gosia, e brytyjskie suby specjalne uyway tego filmu
do celw szkoleniowych. Najwaniejszym jednak nastpstwem caego zdarzenia
bya midzynarodowa debata na temat obozw dla uchodcw i amaniu umw
transgranicznych dotyczcych praw czowieka. Dziki zwykemu obywatelowi
Australii cay wiat dowiedzia si, e ten z pozoru tolerancyjny kraj, potrafi zamyka
uchodcw na pustyniach, w obozach urgajcych dzisiejszym normom zachowania
ludzkiej godnoci. Dziki temu filmowi wyszy na jaw historie nielegalnych deportacji
i praktyk braku respektowania midzynarodowych konwencji.
YouTube w tamtym czasie sta si miejscem prawdziwie demokratycznym, ktre
bez cenzury pokazao okrutn prawd. W przypadku tej historii obywatele Australii
przejli stery informacji, ominli system wewntrznej cenzury mediw i dotarli do
milionw ludzi na caym wiecie.
W maju 2008 roku organizacja US campaign for Burma21 przeprowadzia
akcj ,, 30 Days for a Million Voices. Kampania polegaa na zebraniu miliona
http://www.youtube.com/t/company_history
http://www.youtube.com/watch?v=LeRddbD2k&feature=related
21
http://uscampaignforburma.org/
19
20
156
podpisw pod petycj popierajc midzynarodow pomoc dla Birmy i opozycyjnej

liderki Aung San Suu Kyi, pozostajcej w areszcie od kilkudziesiciu lat. To, co
wyrniao wydarzenie, to zaangaowanie najwikszych hollywoodzkich gwiazd,
ktre wystpiy w krtkich filmikach, poruszajcych problemy reimu birmaskiego.
Mini produkcje organizacja umiecia na forum YouTuba, zapewniajc tym
samym dostp do nich nie tylko wszystkim zainteresowanym, ale i przypadkowym
widzom. Ciekawym aspektem caego przedsiwzicia byo spektrum zaproszonych
celebrytw. Obok takich gwiazd jak Jim Carrey, Sylvester Stallone czy Michael Strip,
wystpili aktorzy serialowi, a nawet gwiazda filmw pornograficznych. Poszczeglne
odcinki 30 dniowej kampanii rniy si form i poziomem refleksji, ale czy je
wsplny cel-pokaza prostym warstwom spoecznym wielki, midzynarodowy
problem. Organizacja US campaign for Burma jako platform komunikacji wybraa
YouTube celowo, poniewa to medium cieszy si najwiksz ogldalnoci wrd
modej widowni i za jej porednictwem akcja dotara do widzw na caym wiecie.
YouTube nie jest te wolne od polityki i naciskw ze strony rzdzcych. Jako
darmowy nonik informacji nie raz padao ofiar nieuczciwych przedsibiorcw, a
nawet stawao si elementem brudnych kampanii wyborczych.
W 2008 roku portal sta si polem dziaa promocji politycznej kandydatw na
stanowisko Prezydenta Stanw Zjednoczonych. Na jego amach swoj walk rozpocza
Hillary Clinton i Barack Obama. Chocia walczyli o gosy wewntrz swojej partii,
to starcie nie byo wolne od radykalnych treci. Hillary Clinton, jako osoba znana,
nie tylko ze wzgldu na swojego ma, zajmowaa duo czasu w oglnokrajowych
mediach. Jej wypowiedzi byy ogldne, traktujce o patriotyzmie i jej poszanowaniu
dla problemw zwykych ludzi. Sztab Baracka Obamy stworzy reklamwk opart
na spocie firmy Apple. Obraz przedstawia scen propagandowej projekcji, niczym z
Orwellowskiego Roku 1984. Na sali wypenionej takimi samymi, szarymi ludmi,
odbywa si projekcja przemwie Hillary Clinton. Jej sowa nie maj sensu, s puste
i oglnikowe. Jasnym korytarzem do sali wbiega moda dziewczyna i ,zamachujc si
ogromnym motem, rozbija ekran. Koczy seans. W ostatniej sekwencji pokazuje si
napis 14 stycznia rozpoczn si prawybory u Demokratw. Przekonacie si dlaczego
2008 nie bdzie jak 1984. barack.obama.com22. To by pocztek kampanii wyborczej,
kolejne starcia staway si coraz brutalniejsze. Zarwno kandydaci z przeciwlegych
partii, jak i walczcy o gosy swoich elektorw, starli si na polu bitwy, ktrym zostaa
cyberprzestrze. Najwikszym placem manewrowym okaza si YouTube.
Facebook- podziel si informacjami ze znajomymi

Zesp Facebook.com zamieci motto: nasz misj jest oddanie wadzy w rce ludzi,
eby dzielili si informacjami i zmienili wiat na bardziej otwarty i skomunikowany23.
22
23
http://www.youtube.com/watch?v=6h3G-lMZxjo
http://www.facebook.com/facebook#!/facebook?v=info
157
Natalia Iwaszko
Facebook to portal spoecznociowy. Zosta utworzony w lutym 2004 roku przez

studenta Cambridge, Marka Zuckerberga, jako projekt umoliwiajcy komunikacj
jego uniwersyteckim kolegom. Na amach strony internetowej zalogowani
uytkownicy mog rozmawia ze znajomymi(za pomoc systemu peer-to-peer),
tworzy sieci i grupy, publikowa zdjcia i dzieli si wiadomociami ze wszystkimi
odbiorcami.
W krtkim czasie facebook zacz gromadzi ogromn rzesz uytkownikw,
ktrzy chcieli odnale dawnych, szkolnych kolegw i podtrzymywa z nimi kontakty.
Ju latem tego samego roku twrca przedsiwzicia, wraz z grup znajomych,
przeprowadzi si do Palo Alto w Kalifornii, wynaj biuro i zarejestrowa firm.
Pod koniec 2004 roku facebook mia milion uytkownikw. W 2007 roku portal
zaoferowa odbiorcom aplikacj News Feed- list z aktywnociami, ktre wykonywali
uytkownicy logujc si do systemu facebook. Pocztkowo spotkao si to z fal
krytyki i oskare o cyberstalking, czyli form nkania i osaczania uytkownikw
sieci. Po tym zdarzeniu sam Zuckerberg wystosowa list otwarty do internautw,
przepraszajc za nieetyczne posunicie. Nigdy jednak aplikacja nie zostaa usunita i
do dzi kady uytkownik portalu musi si liczy z utrat prywatnoci.
Facebook, jako typ spoecznoci, stara si stworzy wraenie, e jego rozwj i
wszelkie modyfikacje s przeprowadzane w konsultacji z uytkownikami. Nigdy
jednak adna niepopularna zmiana nie zostaa cofnita pod naciskiem klientw
portalu. Mimo to facebook jest dzisiaj najpopularniejsz stron internetow,
nonikiem niezliczonej liczby reklam i zbieraczem informacji na temat preferencji
ludzi na caym wiecie.
W chwili obecnej portal ma 400 milionw aktywnych uczestnikw, ponad 35
milionw osb umieszcza nowe informacje kadego dnia, ponad 60 milionw
codziennie komentuje aktywnoci innych, a 1,5 miliona lokalnych przedsibiorstw
korzysta z opcji darmowych reklam tworzonych na zasadzie profilu uytkownika
24
. Liczb statystycznych mona by przedstawi jeszcze wicej, jednak ten przykad
pokazuje skal zjawiska. Jak podaj wiatowe serwisy branowe facebook pokona w
iloci odwiedzin dawniej niekwestionowanego lidera rynku-przegldark google25.
Jest to fakt tym bardziej godny odnotowania, e wikszo uytkownikw
portali spoecznociowych korzysta z nich jedynie w czasie wolnym od obowizkw
zawodowych (czsto s one zablokowane), a google jest nie tylko narzdziem pracy,
ale rwnie najpopularniejsz z przegldarek. Te same media branowe donosiy o
wystpieniu prezesa CNN, Jonathana Kleina, w czasie Bloomberg BusinessWeek
2010 Media Summit, w ktrym powiedzia, e nie obawia si konkurentw takich jak
Fox , ale wanie facebook-z ogromn rzesz uytkownikw, publikujcych newsy i
odnoniki do wiadomoci26.
Facebooks Press Room http://www.facebook.com/press/info.php?statistics
Experian Hitwise, badanie 13.03.2010 , http://weblogs.hitwise.com/heather-dougherty/2010/03/
facebook_reaches_top_ranking_i.html?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign
=Feed%3A+hitwise%2Fus+%28Hitwise+Intelligence+US%29
26
Tame.
24
25
158
Skala znaczcego zjawiska, jakim niewtpliwie jest facebook, zostaa szybko

odnotowana przez najwikszych graczy rynku internetowego. W 2007 roku firma
Microsoft zainwestowaa w akcje portalu. Kupia 1,6% za 240 milionw USD27.
Kolejne transakcje opieway na rwnie imponujce kwoty.
Facebook jednak nie jest jedynie przedsiwziciem zarabiajcym miliony dolarw
dla swoich wacicieli. Moe i na przekr ich zamierzeniom portal sta si miejscem
wymiany treci pro-demokratycznych i szerzcych prawa czowieka. Stao si to za
spraw uytkownikw, ktrzy po pierwszej fazie zafascynowania ledzeniem rozwoju
fizycznego dawnych znajomych, zaczli poszukiwa treci znaczcych, majcych
wpyw na wzniose idee.
Facebook, jako firma, rozpocz tworzenie grup tematycznych, umoliwiajcych
dyskusj na tematy zwizane z demokratycznym rozwojem wiata. Ponadto pomaga
organizacjom non-profit, takim jak amerykaski The Human Rights Campaign,
walczcej o poszanowanie praw grupy GLBT28, poprzez stworzenie moliwoci
zbierania datkw na prowadzone kampanie. W praktyce oznacza to, e portal
spoecznociowy wykreowa profil danej organizacji, rozesa go potencjalnie
zainteresowanym osobom i zbudowa system informatyczny umoliwiajcy wpaty
pienidzy na cele organizacji w systemie on-line. Cao wydaje si by prosta, ale
przed powstaniem facebooka, dua cz obywateli krajw rozwinitych nie miaa
czstego kontaktu z treciami pro-demokratycznymi. Prawa Czowieka, dla bogatej
wikszoci mieszkacw globu, pozostaway w sferze zainteresowania fanatykw
tematu. W erze facebooka te treci przyszy do nich same, jasno przedstawiajc
problem, dajc jednoznaczn odpowied i kompletne wskazwki co z t wiedz
zrobi.
Twitter komunikator do rzeczy wanych

Era Twittera rozpocza si niedawno. Chocia w wiecie polityki, mediw i wielkiego
biznesu ju poznali si na zaletach wynalazku, to brana reklamowo-konsumpcyjna
jeszcze nie zalaa tego medium swoimi treciami.
Powtarzajc owiadczenie twrcw twittera jest to informacyjna sie,
funkcjonujca w realnym czasie, tworzona przez ludzi na caym wiecie, ktra
pozwala tobie dzieli si zdarzeniami i odkrywa, co ma miejsce w danej chwili.
Twitter zadaje pytanie co si dzieje, a odpowied dociera bezzwocznie do milionw
ludzi, na caym wiecie29.
Angielskie sowo twitter znaczy wierka- i taki wanie jest opisywany serwis.
Posiada struktur mikrologu, czyli umoliwia publikowanie krtkich informacji, w
tym przypadku ograniczonych do 140 znakw. Po wysaniu tekstu ukazuje si on
27
28
29
http://www.facebook.com/press/info.php?founderbios
Gay, lesbian, bisexual and transgender .
http://twitter.com/about
159
Natalia Iwaszko
innym uytkownikom ledzcym dany profil.

Twitter zosta uruchomiony w 2006 roku, jego siedziba znajduje si w San
Francisco.
W porwnaniu do innych stron internetowych, o tej niewiele wiadomo. Jedynie
statystyki odwiedzin pokazuj, jak wany jest to komunikator w dobie dzisiejszych
nowych mediw.
Z informacji prasowych wiadomo, e na opisywanym mikrologu, do tej pory
umieszczono 10 miliardw wpisw. Z rachunku samej firmy wynika, e uytkownicy
umieszczaj rednio 50 milionw postw dziennie30. W odrnieniu od serwisw
spoecznociowych, jako wpisw na amach twittera jest duo wysza. Tutaj nie
mona umieszcza zdj, a pole tekstowe jest niezwykle ograniczone. Z tego wzgldu
informacje najczciej dotycz spraw wanych, zawieraj odnoniki do zdarze
majcych miejsce w danym czasie. Twitter nie prowadzi statystyk treci, jednak ich
jako okrelaj liczne hakerskie ataki na jego strony.
Po agresji rosyjskiej na Gruzj w 2008 roku portal pad ofiar wojny politycznej.
Serwer zosta zaatakowany przez cyber- terrorystw, ktrych adresy IP prowadziy
wanie do Rosji. Jak si potem okazao caa akcja bya skierowana przeciwko
Gruzinom, wysyajcym informacje o sytuacji w ich kraju, korzystajcym z
dobrodziejstwa mikrologu. Jak si dzisiaj domniema gwnym celem by bloger
Suchumi, aktywnie opisujcy zdarzenia z perspektywy przeciwnej Kremlowi.
Twitter nie dziaa przez kilka godzin, a nastpnie przez kilkanacie walczy z
dalszymi atakami31. Amerykaskie media zwracay uwag na zaistnia sytuacj,
widzc w niej przesanki do zapoznania si ze stanem wolnoci sowa w tamtym
rejonie wiata. Atak hakerw na twitter w przypadku gruziskim nie by ostatnim,
a sam mikroblog sta si miejscem bardziej spektakularnych mobilizacji uczestnikw
w obronie demokracji i praw czowieka.
We media
Jednym z najwikszych osigni ery Internetu i spoeczestwa obywatelskiego, jest
rozwj dziedziny komunikacji nazywanej We media. To amerykaskie okrelenie
pojawio si w 2002 roku, jednak za pocztek zjawiska uwaa si lata 90.XX wieku32.
We media to treci generowane przez nie-profesjonalistw, dystrybuowane
za pomoc nowych mediw33. W tym okreleniu mieszcz si takie pojcia
jak dziennikarstwo obywatelskie, dziennikarstwo uczestniczce34, czy media
uczestniczce. Na potrzeby niniejszego opracowania pod uwag wziam tylko
wybrane aspekty tego zjawiska.
http://popacular.com/gigatweet/
The New York Times, Online attack Silences Twitter for Much of a Day, 6.08.2009.
32
Gillmor D. , We the Media: Grassroots Journalism by the People, for the People, OReilly Media
2004, s. VII-XII.
33
Tame.
34
Ang. Participatory Journalism.
30
31
160
U podstaw tworzenia We mediw ley spoeczne niezadowolenie z dostpnych

informacji.
Po zotej erze rozkwitu prasy amerykaskiej, przypadajcej na lata 70., w ktrej to
gazety kieroway si jedynie misj, przyszy czasy komercjalizacji mediw. Zaamanie
rynku mediw drukowanych nastpio w latach 90. i byo spowodowane rosnc
konkurencj ze strony telewizji, spadkiem czytelnictwa i ekspansj koncernw35.
Rynek stawa si coraz bardziej bezwzgldny i uzaleniony od reklamodawcw.
Obywatele otrzymywali tylko jednostronne komunikaty, nie wchodzc w interakcj
z jakimkolwiek z mediw. Od tamtej pory mina dekada, w czasie ktrej nastpi
rozwj Internetu, a komputery osobiste przestay by jedynie narzdziem
pracownikw akademickich. Do sieci podczono ogromn liczb uczestnikw,
nie do koca zadowolonych z informacji dostarczanych przez telewizje. Z tego
niezadowolenia zrodziy si We media. Dan Gilmor napisa, e () to nowoczesna
rewolucja, za spraw postpu technologicznego, ktra daje kademu narzdzia do
zostania dziennikarzem, osigajcym globaln rzesz odbiorcw. Nic takiego w
historii jeszcze si nie wydarzyo36.
Model przepywu informacji zmieni si diametralnie, znis hegemoni starych
mediw i zapocztkowa walk o odbiorc.
American Press Instytut, w swoim raporcie o zjawisku We media, dzieli
spoeczestwa na trzy grupy. Pierwsza to ci, ktrzy czytaj, ogldaj i suchaj
wszystkiego, co im si podsunie. Druga wymaga, eby zostao im wskazane, co
jest dobre i wartociowe, a co niewarte uwagi. Trzecia grupa to ludzie, ktrzy sami
potrafi znale i wybra treci wane, lub przydatne. Dodatkowo maj umiejtno
analizy pod ktem wiarygodnoci napotkanych informacji. We media, jako zjawisko,
s tworzone i adresowane do tej ostatniej grupy.37 Jak pisz autorzy raportu, dostp
do informacji by przez lata przywilejem potnych instytucji i wyszych sfer, ktre
decydoway o ich dystrybucji. Dzisiaj, za pomoc wszechobecnej techniki, ten model
komunikacji ulega zmianie, burzc zastane standardy.
Ponisze modele przedstawiaj dwa rodzaje komunikacji.
Model komunikacji tradycyjnej, w ktrej nie ma interakcji pomidzy nadawc a
odbiorc.
D. Gillmor, We the Media: Grassroots Journalism by the People, for the People, OReilly Media
2004, Introduction.
36
Tame, s. XII.
37
S. Bowman, C. Willis,We Media. How audience are shaping the future of news and information,
American Press Institute 2003, s. V.
35
161
Natalia Iwaszko
Model komunikacji opartej na interakcji nadawcy z odbiorc. Model dziaania

nowych mediw38.
W wyniku przesunicia rl w procesie dystrybuowania wiadomoci, wytworzyo

si zjawisko nazywane dziennikarstwem obywatelskim. Wedug American Press
Institute to czyn spoeczny, jednego lub grupy obywateli, odgrywajcych aktywn
rol w procesie zbierania, raportowania, analizowania i rozpowszechniania informacji.
Ich intencj jest dostarczenie niezalenych, godnych zaufania, odpowiednich,
przedstawiajcych szerokie spektrum wiadomoci, ktrych system demokratyczny
oczekuje.39
Nie oznacza to jednak koca ery profesjonalnych dziennikarzy. John Seely
Brown z Xerox Co. stwierdzi, e: ,,W erze, w ktrej kady moe by reporterem,
czy komentatorem w sieci, naley przej do nowego modelu dziennikarstwa.
Mog oni zosta liderami forum, lub mediatorami. Nie ma ju powrotu do dawnej
roli nauczyciela, czy mwcy. Odbiorcy przestali by konsumentem, zmienili si w
hybryd producenta i konsumenta40.
Najwikszym osigniciem We mediw jest zniesienie dominacji mediw
tradycyjnych, nazywanych wielkimi mediami (Big Media). Dziki tej zmianie
informacje zaczy napywa od wiadkw wydarze, osb bezporednio
zainteresowanych tematem, czy wreszcie tych, ktrych informacja nie zyskaa
zainteresowania medialnych koncernw. To osignicie pozwolio spoeczestwom
nie tylko otrzymywa dane prawdziwe, ale take wybiera, co jest dla nich wane.
Naley jednak wspomnie o aspektach dziennikarstwa, w ktrych nigdy obywatele
nie zastpi wielkich mediw. Przykadem takich zada jest dziennikarstwo ledcze.
Jedynie masowi wydawcy s w stanie prowadzi dugie, kosztowne ledztwa,
nierzadko naraajce prowadzcych je redaktorw na niebezpieczestwo. Co wicej,
tylko ich finansowo sta na ryzyko oskare sdowych. Przykadem takiej sytuacji
jest ujawnienie afery Watergate, ktra bya moliwa jedynie dziki determinacji
dziennikarzy The Washington Post. Gdyby nie armia prawnikw i pienidze stojce
za wydawnictwem, przestpstwa Prezydenta zostayby zakamuflowane za pomoc
dziaa sdowych.
Tame, s. 10.
Tame, s. 9.
40
B. Kovach, T. Rosenstiel, The elements of Journalism: What Newspeople Should Know and the
Public Should Expect ,Three Rivers Press 2001, s. 24.
38
39
162
Ponadto spoeczestwa potrzebuj i chc zaufanych rde, a takimi dla nich

najczciej s wielkie media. Nie ulega wic wtpliwoci, e najlepszym rozwizaniem
dla rozwoju demokracji, spoeczestw obywatelskich i szerzenia praw czowieka , jest
stan, w ktrym tradycyjne media i media nowe wzajemnie si przenikaj i pamitaj
o wsplnej misji. Aby j peni nie wystarczy umie pisa czy skada obrazy w
komunikatywn cao, ale take wypenia zasady starannoci i bezstronnoci
dziennikarskiej oraz etyki, uczonej na studiach, za w praktyce dziennikarskiej
prawie nieobecnej.
163
164
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Miron Kusak
Sport i polityka w optyce teorii gier

Sport jest trwaym elementem struktury kultury masowej i warunkiem zdrowia
jednostki. Aktywno fizyczna jest warunkiem zdrowia obywatela i wiadomo
podejmowania dziaa na rzecz budowania warunkw sprzyjajcych aktywnoci
fizycznej jest coraz bardziej powszechna. Realizuje si w wymiarze masowym i
amatorskim oraz profesjonalnym. Wymaga budowania infrastruktury oraz cigle
nowych pomysw, poniewa sport funkcjonujcy w warunkach konkurencji
cigle potrzebuje nowych jakoci w dziedzinie budowy infrastruktury, organizacji,
szkolenia i strategii rozwoju. Sport zagospodarowuje wszelkie formy fizycznej
aktywnoci oraz aktywnoci w grach kombinacyjnych, jak szachy, czy bridge
sportowy. Kady w sporcie moe znale dyscypliny mu odpowiadajce. Podane
jest, eby ju dziecko, przy pomocy rodzicw, mogo znale formy aktywnoci
fizycznej odpowiadajce jego fizycznej konstrukcji, charakterowi i temperamentowi.
Efekty w sporcie osiga tylko ten, kto ma do tego odpowiedni poziom determinacji
i warunki psychofizyczne. Musi chcie i musi mu odpowiada to, co robi. Tylko
wtedy moliwe s wyniki. Oczywicie podany jest talent. Przedtem jest potrzebna
diagnoza, eby wybra waciw dyscyplin, to warunkuje zaangaowanie oraz
przyjemno i satysfakcj z uprawiania danej dyscypliny, a przedtem spasowa z
charakterem czowieka i z jego predyspozycjami. Zdobywajc podstawy dyscypliny,
waciw jej szko moe j pniej uprawia i doskonali przez cae ycie. Rwnie
doroli mog zaczyna od zera, jednak, szczeglnie w dyscyplinach technicznych bez
szkoy, ktr osiga si w modym wieku, nie da si osign satysfakcjonujcego
poziomu w opanowaniu dyscypliny, czego rezultatem jest dyskomfort wynikajcy ze
wiadomoci, e jako amator nigdy nie zbliy si do poziomu, ktry mgby osign
budujc podstawy w modym wieku na poziomie zawodowym, jako zawodnik.
Wynika to z prostej logiki, e zawodnik, kiedy ju jest kompletny i wszystko umie,
eby si rozwija musi wygrywa. Osignicie tego poziomu umoliwia pozostanie
przy ulubionej dyscyplinie do koca ycia i uprawianie jej z przyjemnoci i
satysfakcj oraz z poytkiem dla zdrowia. Waciwie w klimacie umiarkowanym
potrzebny jest rwnie jaki sport na zim. Wybr jest ogromny. Zaley od tego,
gdzie si mieszka i od finansowej zasobnoci, poniewa sporty zimowe s z reguy
kosztowne. Popularne u nas narciarstwo zjazdowe wymaga specjalistycznego
sprztu oraz dojazdw do miejscowoci, w ktrych uprawianie tych dyscyplin jest
moliwe. Czsto wie si to z wyjazdami za granic, w kraje alpejskie, albo jeszcze
165
Miron Kusak
dalej. Moliwe do masowego uprawiania i technicznie znacznie atwiejsze i tasze

narciarstwo biegowe jest mniej popularne. Jest sporo zimowych dyscyplin niszowych,
ktrych popularno i rozwj zale od osigni lokalnych mistrzw, ktrzy,
osigajc midzynarodowe sukcesy lansuj dyscyplin i nakrcaj jej popularno.
Przykadem u nas jest Adam Maysz, lansujcy z duym powodzeniem dyscyplin,
ktr uprawia w naszym kraju kilkadziesit osb w Zakopanem, Szczyrku i w Wile.
Owocuje to rozbudow kosztownych obiektw, ktre pozwalaj na uprawianie tej
prestiowej dyscyplinie w zimie na niegu, a w lecie na igelicie. Wielu sportowcw
ze sportw zimowych musi trenowa za granic z powodu braku odpowiednich
obiektw w Polsce. Jest to kopotliwe i kosztowne, poniewa wyszkolenie zawodnika
na poziomie midzynarodowym wymaga skomplikowanych eliminacji i lat pracy,
eby osign sukces. W wielu wypadkach zawodnik, jeli chce osiga wyniki na
poziomie midzynarodowym, musi po prostu wyjecha z kraju, poniewa na miejscu
nie ma odpowiednich warunkw, a w konsekwencji nie jest moliwa na adekwatnym
poziomie rywalizacja, bez ktrej postpy w sporcie s niemoliwe. Przykadami s
pikarz Zbigniew Boniek i kierowca wycigowy Robert Kubica, ktrzy wielokrotnie
w wywiadach podkrelali, e bez wyjazdu za granic ich rozwj i kariera byyby
niemoliwe. Zawodnik, eby si rozwija musi mie kontakt z najlepszymi i z nimi
wygrywa, tylko wtedy bdzie si rozwija, a za tym id miejsca w rankingach,
presti i pienidze. Jest to bardzo trudna droga. Mimo to szokuj nas pienidze, ktre
zarabiaj pikarze, tenisici czy bokserzy. Jednak rwnoczenie nie zauwaamy, e np.
szwajcarski rzebiarz Giacometti za wystawion w Sothebys wiosn tego roku rzeb
Kroczcy uzyska szokujc cen 65 mln funtw. Rzeba wymiarowo niewielka jest
bardzo mao efektowna. Jest to przykad sytuacji, jak specyficzne kryteria decyduj o
wartoci, co przypomina pewne zdarzenie w jednej z berliskich galerii sztuki przed
kilkoma laty, kiedy po zakoczeniu wystawy jednego z amerykaskich modernistw,
robotnicy zatrudnieni do uprztnicia wystawy wyrzucili na mietnik wikszo
dzie sztuki wielkiego artysty, sadzc, e s to po prostu zwyke mieci.
Moliwoci rozwojowe i rekreacyjne, ktre daje sport uzupenia turystyka.
Jest wietnym sposobem na sensowne zagospodarowanie wolnego czasu, dajc
rwnie rozlege moliwoci poznawania rnych kultur i cywilizacyjnych
odrbnoci. Moe by uprawiana indywidualnie, rodzinnie, grupowo i przy
pomocy najrnorodniejszych rodkw komunikacji i w rnych przyrodniczych
rodowiskach. Moe to by rower, samochd, motocykl, samolot, pocig i rnego
rodzaju pojazdy poruszajce si po wodzie, bd umoliwiajce penetrowanie
rnych akwenw wodnych.
Kulminacj dla kadej dyscypliny sportu s olimpiady. Marzeniem kadego
sportowca jest medal z olimpiady, bd z mistrzostw wiata. Zwykle jest to
zwieczeniem jego kariery. Organizuje si je osobno dla sportw letnich i osobno
dla sportw zimowych. Olimpiady zimowe wymagaj specjalnych warunkw i pod
uwag musz by brane zarwno infrastruktura jak i warunki pogodowe waciwe dla
terenw olimpijskich. Wanie przykad Kanady czy olimpiady w Japonii pokazay
166
jak blisko oceanu moe radykalnie pomiesza szyki organizatorom, szczeglnie

dyscyplin alpejskich, z uwagi na gwatownie zmieniajce si warunki pogodowe. W
dyscyplinach alpejskich, szczeglnie w tych szybkociowych, nie moe by deszczu
czy mgy, a warunki na czas zawodw winny by jednakowe, bd zblione, eby
zawodnicy mieli takie same szanse. Oczywicie trasy s przedtem odpowiednio
przygotowane, eby ich zuycie byo moliwie minimalne. Rezultat jest taki, e
waciwie zawodnicy na trasach zjazdowych jed po lodzie, bo tak konsystencj ma
sztuczny zmroony nieg polewany przed zawodami wod. Wymaga to w konsekwencji
perfekcyjnego przygotowania tras z uwagi na bezpieczestwo, poniewa w biegu
zjazdowym, czy supergigancie zawodnicy na niektrych odcinkach trasy osigaj w
porywach prdkoci midzy 140 a 150 km/godz. Wypadki przy takich prdkociach
s zagroeniem nie tylko dla zdrowia, ale take dla ycia, a zdarzaj si wypadki
miertelne. Jest ciekawa prawidowo, e prawie wszyscy zawodnicy w konkurencjach
alpejskich mieli wielokrotne zamania rnego rodzaju, a mimo to wszyscy, jak tylko
mogli, wracali na trasy. Skrajnym wrcz przykadem jest wanie koczcy karier
zawodnicz Austriak Hermann Maier1, legenda konkurencji szybkociowych, ktry
waciwie na skutek skomplikowanego zamania nogi powinien startowa w kategorii
niepenosprawnych, jedzi dalej w reprezentacji i Austrii i wygrywa. Inny wybitny
zjazdowiec francuski, mistrz olimpijski i mistrz wiata Luc Alphand po zakoczeniu
kariery zawodniczej na stokach wygrywa jeszcze wielokrotnie pustynny rajd Dakar
jako motocyklista. Oba te przykady pokazuj na specyficzne osobowoci wybitnych
zawodnikw w skrajnie niebezpiecznych dyscyplinach. Innym przykadem moe
by idol Formuy I Michael Schumacher, ktry pytany, co jest fundamentem caej
jego kariery mistrzowskiej na przestrzeni ponad 15 lat w Formule I odpowiada
krtko i zaskakujco, e dyscyplina. Zawodnik, a szczeglnie mistrz musi by dobrze
zorganizowany i musi mie profesjonalne podejcie do swoich obowizkw. eby
si rozwija, musi zwycia. Jego sukcesy s rwnie rezultatem prac caego wysoce
specjalistycznego zespou, ktry rwnie musi duo kosztowa. Taki ukad wymaga
najwyszej zdolnoci ponoszenia odpowiedzialnoci i dyscypliny. Tam sytuacje
cigle si zmieniaj, musz by na bieco diagnozowane i musz by nastpnie
podejmowane optymalne decyzje i dziaania, eby to, co konieczne byo moliwie
szybko wdraane. Bez tego sukcesy nie s moliwe. Wida w tym miejscu jak ogromne
znaczenie ma organizacja, dyscyplina oraz zgrywanie zespou, ktry pracuje na
zawodnika. Jednak zawodnik od momentu, kiedy rusza zostaje sam. Sukces zaley
Hermann Maier, legenda narciarstwa alpejskiego. Przed nim byli Austriak Toni Sailer, Francuz Jean
Claude Killy, Austriak Franz Klammer, ale Maier by najwikszy. Urodzony 7.XII. 1972 w Altenmarkt,
mistrz olimpijski i mistrz wiata, czterokrotny zwycizca pucharu wiata. Jako mody chopak wyrzucony
ze szkoy sportowej jako nierokujcy. Zawodnik w klubie USC Flachau. Debiutuje w pucharze wiata 10
lutego 1996 w Hinterstoder. Pierwszy raz staje na podium 21 lutego 1997 w Garmisch Partenkirchen,
zajmujc 2 miejsce w supergigancie. cznie wygra 54 zawody pucharowe. W sierpniu 2001 roku na
skutek wypadku motocyklowego grozi mu amputacja nogi. Wraca na tras w 2003 roku i 27 stycznia w
Kutzbuhel wygrywa supergigant, pniej w grudniu zjazd w Beaver Creek i pniej jeszcze wielokrotnie
staje na podium. 13 padziernika 2009 roku w wieku 36 lat ogasza w Wiedniu zakoczenie kariery. Nie
wystartowa w Vancouver z powodw zdrowotnych.
,1
167
Miron Kusak
od niego. Realizuje warto gry, co w politologii znane jest z teorii gier i tak samo
jak do sportu odnosi si do polityki, bo zawsze i w sumie chodzi o zrealizowanie
wartoci gry. Polityka rwnie jest gr i cigle chodzi w niej o uzyskanie przewagi. W
sporcie wida wyranie jak ogromne znaczenie ma osobowo zawodnika. W ekipie
austriackich alpejczykw, ktrzy sabo pojechali w Vancouver, jak si zastanawiali, co
mogo by przyczyn ich poraki, bo zrobili wszystko co byo zaplanowane, to doszli
do wniosku e zabrako im leadera, kogo takiego jak Hermann Maier, ktry zwykle
by w stanie pokaza, e da si wygra rwnie wtedy, kiedy nie idzie. W polityce
rwnie wyranie wida jak wiele zaley od jakoci przywdztwa.
Kady zwizek sportowy ustawia reguy gry, dostosowuje struktury do wymogw
dyscypliny, a system szkolenia do specyfiki dyscypliny. Wszystko cigle si rozwija
i trzeba nada, eby nie wypa z gry. Do tego s potrzebni ludzie kompetentni
i utalentowani, ktrzy wanie dowiadczeniem i kompetencjami bd w stanie
budowa warunki dla rozwoju dyscypliny, strategi jej rozwoju. Wszystko zaley
od polityki, od sposobu, w jaki ludzie w polityce decyduj o warunkach, w jakich
moe rozwija si sport i poszczeglne jego dyscypliny. Wymogiem najwaniejszym
jest zapewnienie warunkw dla konkurencji, poniewa tylko wwczas bdzie si
moga realizowa pozytywna eliminacja ludzi wartociowych, ktrzy wynikami bd
udowadnia swoj zdolno do realizowania wartoci gry.
System demokratyczny i gospodarka rynkowa tworz warunki dla konkurencji
i waciwie naley tylko uwaa, eby nie powstaway warunki dla przywilejw i
naduy, poniewa prowadzi to zawsze do chaosu i destrukcji. Wiele dyscyplin w
naszych warunkach cierpi na rnego rodzaju wynaturzenia i patologie, przykadem
moe by najbardziej popularna pika nona, ale praktyka pokazuje, e wszystko
poddaje si kuracjom uzdrawiajcym, s do tego potrzebni jednak ludzie, ktrzy
maj na to pomysy i potrafi je realizowa.
Prawdziw przeszkod dla rozwoju kadej gospodarki jest wypaczenie
mechanizmw rynkowych. Wynika ono zwykle z uprzywilejowania wskiej
grupy interesw. Dotyczy to rwnie rynku sportu, mediw czy kultury. Przykad
polskiego sportu, szczeglnie druynowego, jest tego wyranym dowodem.
Polskie ligi s na niskim poziomie i nie ma konkurencji organizacji sportowych.
Ustawa o kulturze fizycznej daje monopol oglnopolskim zwizkom sportowym,
ktre kiedy byy kuni kadr dawnego systemu, a obecnie s przechowalniami
zasuonych dziaaczy. Polski idol sportw zimowych Adam Maysz domaga si
profesjonalizmu w zarzdzaniu sportem, bo profesjonalizmu i wynikw oczekuje
si od zawodnikw i tylko profesjonalne podejcie do obowizkw moe rokowa
pozytywnie na sukces. W warunkach konkurencji tylko profesjonalizm gwarantuje
sukcesy. Tylko kompetentny zawodnik i profesjonalna struktura go obsugujca
ma zdolno ponoszenia odpowiedzialnoci i jest w stanie trafnie diagnozowa
sytuacj, dostrzega bdy, dokonywa regulacji; elastycznie budowa warunki dla
rozwoju w rodowisku konkurencyjnym. Wymaga to udziau ludzi kompetentnych,
ktrych wiedza i dowiadczenie gwarantuj zdolno ponoszenia odpowiedzialnoci.
168
Tylko wyksztacony i dowiadczony fachowiec moe gwarantowa sukces, moe

zapewni poytek z wysikw podejmowanych z uprawianej przez niego dyscypliny.
Profesjonalizm zabezpiecza przed marnowaniem talentw, wysikw, rodkw. Nie
mona powierza odpowiedzialnoci ludziom niekompetentnym.
Na gruncie teorii gier szczeglnie interesujce s wysoce techniczne i szybkie
gry jeden na jeden. Przykadem takich gier jest tenis, a szczeglnie mniej prestiowy,
ale rwnie bardzo popularny, szczeglnie w Azji, najszybszy z gier jeden na jeden tenis stoowy. Wszystko w tych grach zaczyna si od sytuacji, kiedy naprzeciw siebie
staje dwch zawodnikw i tylko jeden z nich moe wygra. Obie gry dawniej byy
grami towarzyskimi, jednak z biegiem czasu zdobyby poziom, ktrego osignicie
od profesjonalistw wymaga lat wicze, a wiatowy poziom, szczeglnie tenisa
stoowego zosta w takim stopniu zdominowany przez Chiny, e reszta wiata nie ma
z nimi szans. Wang Hao, Wan Li Czin, czy Ma Lin, bd Ma Long s tylko czasami
ogrywani waciwie przez jedynego Europejczyka Niemca Timo Bola. Tenis ziemny,
grany na rnych nawierzchniach oraz w halach, wyrs na jeden z najbardziej
prestiowych sportw, osigajc niebywale wysoki poziom nie tylko wrd
mczyzn, ale take wrd kobiet. O ile wrd kobiet utrwalia si dominacja sistr
Williams, to wrd mczyzn sytuacja jest bardziej zrnicowana. Przez pewien czas
wydawao si, e Szwajcar Roger Federer zdominuje na duej wiatowy tenis mski,
ale przebojem zajmuje jego miejsce leworki Hiszpan Raphael Nadal, a jemu depcze
po pitach kilku innych. Gra w obu przypadkach: tenisa ziemnego i stoowego jest
konstrukcyjnie prosta, a jej geografia wyrana. Rwnie jej sens i jej cele s wyrane.
Jest konkurencyjna i silnie indywidualnie motywujca. Jako dyscyplina kultury
fizycznej nadaje si znakomicie zarwno do funkcji sportu masowego, jak i do
uprawiania jej na poziomie profesjonalnym. Profesjonalne traktowanie obu dyscyplin,
eby wyznacza nowe trendy i kierunki rozwoju dyscypliny musz by profesjonalnie
zaplanowane inwestycje w infrastruktur, baz szkoleniow i system szkolenia, w
baz dydaktyczn, organizacj rozgrywek, szkolenie na poziomie profesjonalnym
zawodnikw i kadr trenerskich. Wymaga dostosowania struktur organizacyjnych na
poziomie regionalnym i krajowym do sytuacji w tych dyscyplinach w Europie i na
wiecie. To wymaga kompetencji i dokonywania regulacji niezbdnych dla rozwoju.
Potrzebne jest dowiadczenie i zdolnoci organizacyjne, eby realizowa adekwatn
i optymaln polityk w warunkach jakie s, a nie w warunkach, jakie by si chciao
mie. Logika tych dyscyplin, ktr atwo zrozumie w oparciu o teorie gier, zaczyna
si od prostej i elementarnej sytuacji konfrontacyjnej, kiedy do gry staje dwch
zawodnikw, a wygra moe tylko jeden. Logika tej sytuacji determinuje caoksztat
dziaa funkcjonujcych ju poza gr, ale na rzecz tej gry. Jest rwnie konfrontacyjna
i dynamiczna. Wszystko, co musi by zbudowane dla funkcjonalnoci dyscypliny,
winno by nastawione na realizacj, w warunkach rynku i konkurencji, polityki,
ktrej celem bdzie rozwj dyscyplin (umoliwiajcych w skali masowej aktywn
rekreacj), za w wymiarze profesjonalnym moliwie wysokie miejsca w rankingach.
Zdrowe spoeczestwo potrzebuje zdrowych obywateli, ich zdrowie zaley od
169
Miron Kusak
odpowiedniego trybu ycia, a do tego potrzebny jest rwnie sport. Sport ten musi by
dobrze zorganizowany, a jest to moliwe tylko w dobrze zorganizowanym pastwie.
W warunkach rynku wszystko jest gr. Polityka jest gr najwaniejsz, bo
stawk jest wadza, ktra umoliwia dokonywanie regulacji oraz podejmowanie
decyzji i dziaa. W kadej grze s reguy i jest stawka. Gra bez stawki jest tylko
zabaw. Teoria gier nie jest teori, ktr mona kojarzy z grami towarzyskimi,
czy hazardowymi.; jest raczej matematyczn teori konfliktu i konfrontacji, a
przedmiotem jej zainteresowania s konflikty polityczne, ekonomiczne, zbrojne,
rwnie konflikty spoeczne. Zwykle chodzi o poszukiwanie drogi do kompromisw
w sytuacjach zagroe. Teoria gier jest znaczcym obszarem teorii polityki i jako taka
jest przedmiotem wnikliwego ogldu na gruncie politologii.
Teori gier mona okreli opisowo jako teori podejmowania decyzji
w szczeglnie interaktywnych warunkach, w ktrych konsekwencje dziaa
podejmowanych
przez poszczeglnych uczestnikw, nazywanych graczami,
zale od pozostaych uczestnikw. Podobnie jak inne teorie, ktre zajmuj si
rozwizywaniem problemu decyzji w pewnych okrelonych warunkach (np. teoria
decyzji wieloaspektowych, teoria wyboru spoecznego), teoria gier jest teori
normatywn. Oznacza to, e bada zachowania i decyzje uczestnikw (nie musz
to by pojedyncze osoby, lecz rwnie grupy osb koordynujcych swoje dziaania
nazywane na og koalicjami, organizacje itp., a nawet zwierzta, roliny lub
komputery) w sytuacjach czciowego lub penego konfliktu interesw midzy nimi
i poszukuje takich wyborw, jakich powinni dokona racjonalni uczestnicy tych
sytuacji oraz rozwiza, ktre powinni zaakceptowa. Teoria gier pozwala rwnie
przewidywa rozwizania sytuacji konfliktowych w przypadkach, gdy zaoenia o
racjonalnoci uczestnikw tych sytuacji s spenione.2
Teoria gier ma zastosowanie w wielu dziedzinach, przede wszystkim w ekonomii
i w naukach politycznych, a take w biologii, naukach wojskowych, psychologii
spoecznej, socjologii, filozofii, statystyce, sporcie itp. Rozwija metodologi, ktra
ma zastosowanie do wszystkich sytuacji, w jakich mamy do czynienia z interakcjami
racjonalnych uczestnikw.
Teori gier mona traktowa jako nadrzdn w stosunku do teorii decyzji. Jest
uproszczonym, matematycznym modelem sytuacji konfliktowej, wymaga okrelenia
liczby uczestnikw, strategii i regu gry. Jako matematyczna teoria konfliktu
zostaa zdefiniowana przez Johna von Neumanna, ktry w roku 1928 ogosi swoje
fundamentalne twierdzenie o dwuosobowych grach o sumie zerowej. Znalaza
zastosowanie we wspczesnej teorii ekonomii i we wszystkich dziedzinach nauk
spoecznych. Teoria gier zajmuje si logiczn analiz sytuacji konfliktu i kooperacji.
Bada jak gracze winni racjonalnie rozgrywa gr. Gracz wpywa na przebieg gry,
wybierajc swoj strategi; ostateczny wynik jednak zaley nie tylko od niego, ale
take od decyzji pozostaych uczestnikw i wanie tutaj jest miejsce na konflikt i
kooperacj. Konflikt, bo kady z graczy dy do innych rozstrzygni, ale rwnie
2
170
P. Straffin, Teoria gier, SCHOLAR 2001, 2004, str. VII.
moe si zdarzy, e gracze uznaj, i konieczny jest kompromis. Istotne s rwnie

decyzje spoeczne kto z kim i jak bdzie kooperowa. W sytuacji konfliktu dwch
graczy teoria minimaksu von Neumanna podpowiada, e powinni zagra swoje
optymalne czyste lub mieszane strategie i w ten sposb osign warto gry.
Teoria gier bya i jest uytecznym narzdziem uatwiajcym nam zrozumienie
zjawisk zachodzcych midzy ludmi. Umoliwia uczestnictwo w grze idei,
szukanie nowych podej i rozwiza, mimo e nie objaniaj one jednoznacznie
zjawisk spoecznych, do modelowania ktrych zostay wymylone. O interakcjach
zachodzcych w spoeczestwie wiemy, e w bogactwie swojej rnorodnoci s
wyjtkowo skomplikowane, e ich sens czasami wymyka si prostej logice. Teoria gier
pokazuje, e take sama struktura logiczna konfliktu i kooperacji jest skomplikowana
i rnorodna. Denie do wasnej korzyci moe pozostawa w sprzecznoci z
deniem do korzyci spoecznych. W pewnych sytuacjach uzgodnienia koalicyjne
mog by od samego pocztku niestabilne. W badaniach spoecznych najwikszym
zagroeniem jest dogmat; pewno, e znamy trafn i prost odpowied na pytanie, na
ktre nie ma trafnej ani prostej odpowiedzi. Naley unika kanonizowania nonsensu
i uwieczniania faszu refleksja naukowa jest potnym antidotum, ktre kieruje
mylenie z powrotem od sloganw do analizy. Naley z du ostronoci reagowa
na wezwania do racjonalnego dziaania w warunkach czcych konflikt i kooperacje,
czy jak to ma miejsce czsto w politologii na danie sprawiedliwego podziau
dbr. Zawsze naley da precyzyjnego okrelenia o co chodzi, nie pozwalajc na
uproszczenia, ktre zwykle oznaczaj mijanie si z prawd. Teoria gier umoliwia
skuteczne istnienie spoecznych interakcji, pokazujc, e zwykle nie jest moliwe
znalezienie prostych odpowiedzi, e raczej naley si nastawia na poszukiwanie
nowych sposobw analizowania, organizowania i oceniania osignitych ludzkich
dowiadcze. Taka jest droga do nowych pomysw, nowych idei i nowych rozwiza.
Teoria gier zajmuje si logiczn analiz sytuacji konfliktu i kooperacji. Z gr
mamy do czynienia, kiedy wystpuje co najmniej dwch graczy. Kady ma do wyboru
pewn liczb moliwych strategii okrelajcych sposb rozgrywania przez niego
gry. Wynik gry jest zdeterminowany przez kombinacj strategii wybranych przez
poszczeglnych graczy. Kady wynik jest premiowany wygran, ktrej wysoko
mona wyrazi liczbowo. Premie okrelaj warto wyniku gry dla poszczeglnych
graczy. Teoria gier bada, jak gracze powinni racjonalnie rozgrywa gr, eby osign
jak najwysz premi. Gracz wpywa na przebieg gry, wybierajc swoj strategi;
ostateczny wynik nie zaley jednak od niego, ale take od pozostaych uczestnikw i
wanie tutaj jest miejsce na konflikt i kooperacj. Konflikt poniewa kady gracz
dy do innego wyniku gry. S jednak sytuacje kiedy kilku graczy, koordynujc swoje
strategie, moe doprowadzi do wyniku dajcego kademu z nich wysz wypat
i wtedy moliwa jest kooperacja. Racjonalna rozgrywka wymaga, by kady gracz,
decydujc o wyborze strategii majcej mu przynie korzystny rezultat, uwzgldnia
prawdopodobne decyzje pozostaych graczy dcych do wynikw korzystnych dla
siebie. Istotne s take decyzje spoeczne kto z kim i jak kooperowa. Gry takie jak
171
Miron Kusak
szachy, bryd czy poker s grami w sensie teorii gier, ktra uoglnia analiz tego
rodzaju gier. Ale za jej pomoc mona opisa wiele istotnych sytuacji spoecznych.
Politycy prowadzcy kampani wyborcz, posowie lobbujcy za przyjciem lub
odrzuceniem jakiej ustawy, pastwa wchodzce w interakcje z innymi pastwami,
uczestnicz w jakich grach. Wszystko jest dobrze do momentu, kiedy moemy
zaoy, e wszyscy uczestnicy gry zachowuj si racjonalnie i ich poczynania s w
konsekwencji, w ramach obowizujcych zasad i regu przewidywalne. Niestety, w
rzeczywistoci realnej tak nie jest i dlatego nie jest moliwa oglna teoria gier. Teoria
gier pozwala, co najwyej, oceni na ile uczestnicy konfliktu czy kooperacji postpuj
racjonalnie. Istotnym ograniczeniem w teorii gier jest niemoliwo przewidzenia
przebiegu gier, w ktrych interesy jej uczestnikw nie s wyranie przeciwstawne,
a take w takich, w ktrych bierze udzia wicej ni dwch graczy. Dla takich gier
istnieje szereg rozwiza czstkowych, przykadw, analiz i pomysw.
Kapitalizm promuje ludzi sukcesu, jednak nie pyta o cen. Czasami robi to
prokurator, bd parlamentarne komisje ledcze. Wygrywaj igrzyska. Odkd na
stadionie Haysel rozegrano mecz mimo ofiar miertelnych z powodu katastrofy,
przegray zasady i wartoci. Reklama, telewizja i kasa s jak totemy dekadenckiej
cywilizacji. Widowisko musi trwa. Show must go on.
Tak jak polityka, sport wymaga przewidywalnoci, ktr daj reguy i sankcje ,i to
w rezultacie pozwala przewidywa, co moe si wydarzy i jak zachowaj si uczestnicy
gry. Tak jak na drodze na skutek uregulowa kodeksowych mona przewidywa
zachowania uczestnikw ruchu, oczywicie z respektowaniem zasady ograniczonego
zaufania. Hokeista Wayne Gretzky pytany, co jest rdem jego sukcesw na tafli,
zwyk mawia, e jest to cakiem proste. Po prostu jak na lodowisku wszyscy jechali
tam, gdzie akurat by krek, to on jecha tam, gdzie bdzie za chwil. Do tego
potrzebny jest talent, lata treningw i gier, intuicja. Zawodnik, oprcz siy musi
mie szybko reakcji, zdolno czytania gry, technik, rozumienie strategii i taktyki,
zdolno podejmowania byskawicznych decyzji i przewidywania ich konsekwencji.
Sport hartuje silnych i eliminuje sabych. Alpejczyk Hermann Maier, mimo
zaawansowanego wieku i kontuzji przesuwajcej go w szeregi niepenosprawnych,
zachowa zdolno wygrywania z najlepszymi w bardzo wymagajcej dyscyplinie.
W wielkim sporcie s rwnie due pienidze i np. majtek Michaela Schumachera
po zakoczeniu kariery wyliczano na ok. 800 mln dolarw, ale zawodnik ten 50
milionw dolarw odda na cele dobroczynne, sam wielokrotnie angaujc si do
akcji charytatywnych. Ci wybitni udowadniali swoj wielko nie tylko w wymiarze
sportowym. Wielu ludzi decyduje si na ekstremalne dokonania, ktre wymagaj
specyficznych predyspozycji i niezwykego hartu duchu. Takie waciwoci musz
mie wybitni himalaici, zwycizcy i uczestnicy rajdu Dakar, czy eglarze samotnie
opywajcy wiat dookoa. Do dzi samotnie opyny wiat 123 osoby, w kosmosie
byo ju ponad 400 osb, a na Mount Everest weszo ju ponad 15 tysicy ludzi.
Himalaici zreszt cigle podnosz stopie trudnoci. Dawniej wyczynem byo w
ogle wejcie powyej 8 tysicy metrw, potem wchodzio si bez tlenu, potem po
172
coraz trudniejszych wejciach, potem Polacy zaczli er himalaizmu zimowego i tak

te jest w innych dyscyplinach sportu, gdzie poprzeczka cigle idzie do gry.
Wybitnych zawodnikw i wielkie zespoy szkol wybitni trenerzy. Odznaczaj si
zwykle tym, e tak jak wybitni zawodnicy maj zdolno niestannego rozwoju. Cigle
si ucz. To jest proces i wymaga czasu, wytrwaoci oraz cierpliwoci. Jeli dla kogo
sport i dyscyplina, ktr uprawia, nie jest pasj tylko sposobem zarabiania pienidzy,
to taki daleko nie zajdzie. Pasja daje wiar w siebie. Trener siatkarzy Raul Lozano
uczy swoich podopiecznych prostych zasad: e nie wolno zdobywa punktw za
wszelk cen, bo to oznacza ekstremalne wydatkowanie si i energii, ktrych potem
moe brakn w decydujcych momentach albo w kocwce gry, e naley unika
popeniania bdw, bo bd oznacza strat punktu, bramki, bd inicjatywy i
przejcie inicjatywy przez przeciwnika, e gra si o kady punkt i o kad pik, pika
powinna by zagrana, bo pika tylko odbita daje przeciwnikowi szanse na atak lub
przejcie inicjatywy, e nie wolno oddawa punktw za darmo. Zawodnicy wiedz,
e respektowanie sumy tych prostych zasad nie jest proste i wymaga dyscypliny i
maksymalnej koncentracji. Ten, kto chce wygra musi by na to gotowy mentalnie,
inaczej przegra. Zawodnik wychodzcy do gry, musi j mie poukadan w gowie,
bo inaczej przegra. Musi by gotowy technicznie, taktycznie i mentalnie. Oczywicie
oznacza to permanentny stres, ale taka jest natura sportu i taka jest natura gry.
Dobrze przygotowany zawodnik nie ma problemw z podejmowaniem waciwych
i adekwatnych decyzji. To wszystko na pewno dotyczy zawodnikw, ale dotyczy to
rwnie wszystkich, ktrzy tworz infrastruktur i zaplecze dla sportu w ogle i dla
poszczeglnych dyscyplin.
Sport wymaga ogromnych nakadw finansowych. Wida to w czasie olimpiad,
czy mistrzostw wiata. Organizatorzy igrzysk musz zapewni odpowiedni poziom
infrastruktury, komunikacj, logistyk, media i cay system obsugi imprezy.
My sami widzimy, w zwizku z organizacj mistrzostw Europy w 2012 roku, jak
wielkie i kosztowne jest to przedsiwzicie. Problem jest nie tylko w wybudowaniu
niezbdnych obiektw, ale rwnie w pniejszym ich zagospodarowaniu. Narodowy
stadion w Warszawie bdzie kosztowa ok. 2 mld zotych i na pewno bdzie problem z
jego utrzymaniem, chyba e przejmie funkcje dawnego Stadionu Dziesiciolecia. Nie
jest moliwa odpowied na pytanie czy te koszty kiedykolwiek si zwrc. Igrzyskom
i innym wielkim wydarzeniom sportowym towarzyszy intensywny marketing,
jednak kiedy zajrzymy za kulisy, to my w przypadku naszych mistrzostw 2012 roku
waciwie pracujemy, owszem dla sportu, ale nie mona nie zauway, e za tym
wszystkim stoj interesy superkorporacji sportowych FIFA i UEFA. Z RPA czy nas
tyle, e im i nam przyznano organizacj potnej imprezy na kredyt, nie tyle z powodu
politycznej poprawnoci, ile z powodu poszerzenia interesw potnych sportowych
korporacji. Mona tu si spiera o racje posugujc si wznios frazeologi, ale
faktom sprzyjaj rwnie emocje milionw kibicw, unoszce si czsto do poziomu
zapiekego fanatyzmu.
Mona rwnie posugiwa si argumentacj, e sport jest jednym z gwnych
173
Miron Kusak
motorw napdzajcych sabnce poczucie tosamoci narodowej. Sportowcy po

osigniciu wysokiego poziomu profesjonalnego przestaj reagowa na patriotyczne
nawoywania. Id za kas. Graj tam gdzie im lepiej pac. Oczywicie jest to
tylko cz prawdy. Sportowiec cigle musi walczy o miejsce w rankingu i musi
cigle gra z najlepszymi, eby si rozwija; jest to gwarancj rozwoju i postpu, a
za tym id pienidze. Nie mona wymaga od wybitnych sportowcw, eby grali
dla naszych czsto nieprofesjonalnych i nieudolnie prowadzonych klubw, za byle
jakie pienidze z powodw patriotycznych. Sportowcy i inni ludzie, ktrzy chc si
rozwija, poszukuj szans nie ogldajc si na granice i coraz szybciej mijaj czasy,
e mona byo liczy na racje patriotyczne decydujce przy wyborze drogi yciowej.
Tylko dobrze zorganizowane pastwo, z dynamiczn gospodark, bdzie mogo
liczy na zatrzymanie najlepszych. Za spraw konkurencji czasy staj si pynne ,
poszerza si zakres wolnoci rozumianej jako moliwo wyboru. Wiele pisa o tym
Zygmunt Bauman. To bdzie sprzyjao pogbianiu si rnic, ale prawdopodobnie
coraz wicej ludzi bdzie rozumiao, e trzeba w tym bra udzia, poszukiwa szansy
dla siebie, eby nie pozostawa w tyle i zasila szeregi tych, ktrzy w oparciu o hasa
sprawiedliwoci domagaj si udziau bez zasugi, na czyj koszt, nie podejmujc
wyzwa i nie poszukujc szans dla siebie, mimo e moliwoci jest coraz wicej.
Nastpne igrzyska odbd si w Soczi i bd kosztowa ok. 40 mld dolarw.
Najwicej w historii. Olimpiada w Vancouver kosztowaa ok. 1.5 mld dolarw.
Tyle mniej wicej wydadz Oleg Deripaska i Wadimir Potanin na wybudowanie
kompleksu hoteli w Soczi. Rwnoczenie wiele tysicy ludzi zostanie wysiedlonych z
miasta, bo ich tereny bd potrzebne dla olimpiady. Media rozpisyway si, e Soczi
stanie si skrzyowaniem Saint-Tropez i alpejskiego kurortu w Sabaudii Courchevel.
Efekt by piorunujcy. Nastpnego dnia po przyznaniu Soczi prawa do organizacji
igrzysk ceny w miecie skoczyy dwukrotnie do gry. Zdroao wszystko, od buek
po czynsz. Stao si droej ni w Moskwie. Coraz mniej ludzi przyjeda do kurortu,
wybierajc znacznie tasz Abchazj. Na olimpiadzie samo miasto skorzysta niewiele,
poniewa wikszo obiektw sportowych bdzie poza miastem. Mno si protesty
ekologw, poniewa Soczi to unikalny rezerwat subtropikalnej przyrody. W pobliskich
grach nieg ley cay rok, a nad morzem rosn palmy i przez ponad p roku mona
zaywa morskich kpieli. Dla olimpiady bdzie musiaa by wybudowana droga
z lokalnego lotniska w Adlerze do Krasnej Polany, ktra stanowi bdzie centrum
igrzysk. 50 km autostrady ma kosztowa ok. 7 mld dolarw, a sama droga bdzie
ekologicznym zagroeniem dla unikatowej okolicznej przyrody. Spowoduje to
zmiany klimatyczne i bdzie zagroeniem dla egzystencji wielu kaukaskich gatunkw
flory i fauny. Czerkiesi, lokalna ludno w 1864 roku zostaa wygnana do Turcji, przy
czym zgino ok. 1.5 mln Czerkiesw, czyli ok. poowa wczesnej populacji tego
narodu3. Wydawao si, e na przeszkodzie olimpijskim inwestycjom stan granice
parkw narodowych, ale z tym poradzono sobie bardzo prosto, po prostu granice
zostay przesunite. Czerkiesi rozrzuceni po caym wiecie protestuj, e trasy bd
3
174
News Week. 4.07.2010, str. 67-69.
przebiega po grobach ich przodkw.

Taka jest jednak natura wszystkiego, co masowe, dziaa jak buldoer, racje
jednostki czy mniejszoci si nie licz. Show must go on!
Dochody sportowych korporacji cigle id do gry. Mimo kryzysu gospodarczego
europejski rynek piki nonej w sezonie 2008/2009 zwikszy warto o 1.1 mld euro
do 15.7 mld4. Ponad poowa tej kwoty przypada lidze angielskiej, woskiej, niemieckiej
i hiszpaskiej. W roku 2009 Christiano Ronaldo z Realu Madryt zarobi 13 mln euro,
Zlatan Ibrahimovic z FC Barcelona 12 mln euro, Lionel Messi z FC Barcelona 10.5
mln euro5. 1.6 mld dolarw w cigu 4 lat zapacili FIFA sponsorzy mistrzostw wiata
w RPA. Polska na infrastruktur Euro 2012 wyda ok. 70 miliardw zotych6. Zwykle
wielkim imprezom sportowym towarzysz rnego rodzaju imprezy zarabiajce przy
okazji igrzysk czy mistrzostw. U nas zabrako w tej sprawie pomysw.
Sport ma swoje blaski i cienie, natomiast tylko od ludzi zawsze bdzie zaleao jak
zostanie wykorzystany.
Gazeta Wyborcza 21 czerwca 2010 r.

Ibidem.
6
J.w. 25 luty 2010 r.
4
5
175
176
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Pawe Trawicki
Miejsce Gdyni w relacjach polsko-kanadyjskich

Gdynia w swoich dugich, bo sigajcych 1253 r. dziejach penia wielorakie funkcje.
Bya miejscem zamieszkiwania ludnoci kaszubskiej, nastpnie w XX w. stanowia
cel osiedlenia dla przybyszw z Polski Centralnej, Poudniowej oraz z Kresw. Bya
take otwarta na mniejszoci narodowe: Niemcw, ydw, Skandynaww1. Jej
charakter ksztatowao nadmorskie pooenie. Gdynia, niegdy osada i wie rybacka
wspczenie wany port morski, powstaa jako miasto z morza i z marze2.
Specyfika Gdyni przejawia si w jej otwartoci na czowieka. Jest to szeroko rozumiane
jako przyjazny klimat, tj. odpowiednie warunki do osiedlania si, ale rwnie
waciwe warunki umoliwiajce oraz uatwiajce przemieszczanie si ludzi po
Polsce, Europie i wiecie3. Gdynia posiada silnie rozwinity przemys transportowy.
W miecie znajduje si: dworzec kolejowy utrzymujcy liczne poczenia
krajowe i midzynarodowe, dworzec PKS, port morski obsugujcy pasaerskie i
towarowe poaczenia promowe, a take przygotowuje si do budowy cywilnego
lotniska w Babich Doach. Gdynia jest take zwizana z transportem jako
miejsce turystyczne. Posiada liczne atrakcje, jak: oceanarium, aglowiec Dar
Pomorza, niszczyciel ORP Byskawica, koci na Oksywiu, czy naturalny
klif w Orowie. Powoduje to duy ruch turystyczny w okresie letnim.
Zwaszcza licznie przybywaj do portu promy pasaerskie, tzw. wycieczkowce,
w ktrych programie rejsw po Batyku Gdynia znajduje si jako jedyne polskie
miasto. Funkcja transportowa i turystyczna Gdyni znajduje odzwierciedlenie
w licznych przedstawicielstwach konsularnych, ktre maj swoj siedzib
w miecie.
Wspczenie w trjmiecie znajduje si 26 placwek konsularnych,
w tym: 14 w Gdasku, 8 w Gdyni (dodatkowo 1 agencja konsularna) oraz
4 w Sopocie.
1
A. Chodubski, Mniejszoci narodowe i etniczne w pomorskiej przestrzeni kulturowej, [w:] Cywilizacja
i Polityka, Toru 2008, nr 6, s. 256-272.
2
T. Bolduan, Nowy bedeker kaszubski, Gdask 2002, s. 113.
3
A. Modrzejewski, Wpyw wspzalenych procesw unifikacyjnych i dywersyfikacyjnych na oblicze
kulturowe spoecznoci lokalnej na przykadzie Gdyni, [w:] Tosamo kulturowa. Szkice o mniejszociach
narodowych na Pomorzu Gdaskim, pod red. A. Chodubskiego, A.K. Wakiewicza. Seria sma, Gdask
2008, s. 72-79.
177
Pawe Trawicki
Placwki mieszczce si w Gdyni to:

Konsulat Austrii w Gdasku, ul. Podolska 21, 81-321 Gdynia
Konsulat Finlandii w Gdyni, ul. Morska 59, 81-323 Gdynia
Konsulat Generalny Rumunii w Gdyni, ul. Druskiennicka 1, 81-533 Gdynia
Konsulat Krlestwa Norwegii, ul. T. Wendy 15, 81-341 Gdynia
Konsulat Republiki Chile, ul. Obrocw Westerplatte 14, 81-401 Gdynia
Konsulat Republiki Cypryjskiej w Gdyni, ul. I Armii Wojska Polskiego 35,
81-383 Gdynia
Konsulat Woch w Gdyni, ul. witojaska 32, 81-372 Gdynia
Konsulat Ludowej Republiki Bangladeszu, ul. Wzgrze Bernadowo 116, 81-583
Gdynia
Agencja Konsularna Szwecji w Gdyni, ul. Jana z Kolna 25, 81-354 Gdynia4.
Placwki konsularne wiadcz usugi dla obywateli pastw, ktrych s
przedstawicielstwem, jak rwnie Polakw zainteresowanych pobytem lub
dziaalnoci na obszarze tego kraju5. Stanowi wane ogniwo w stosunkach
dwustronnych. Ich obecno podkrela dobr wspprac midzypastwow, ale
przede wszystkim jest odzwierciedleniem zainteresowania Gdyni jako powanym
miastem o znacznym potencjale gospodarczym i ludzkim.
Gdynia jak na stosunkowo mode miasto posiada dug tradycj udziau
w stosunkach midzynarodowych Polski. Szczeglnym zagadnieniem jest jej rola w
stosunkach z Kanad.
W okresie dwudziestolecia midzywojennego emigracja z Polski do
Kanady nasilia si wzgldem poprzedniego czasu. Uwarunkowane byo to
m.in. tym, e mode pastwo polskie nie byo w stanie speni oczekiwa
socjalnych niektrych robotnikw, chopw oraz osb niewykwalifikowanych.
W poszukiwaniu pracy wielu z nich udawao si zagranic, w tym do Kanady.
W tym samym czasie Kanada przeywaa rozkwit gospodarczy. Rozwinity
przemys, ktry unowoczeni si i wzbogaci na dziaaniach wojennych
1914-18 oraz koniunktura na pody rolne w pierwszej poowie XX w.
sprawiy, e kraj ten potrzebowa imigrantw gotowych podj prac na roli
i w przemyle.
W zwizku z tym, e potrzebna bya niewykwalifikowana sia robocza
posiadajca umiejtno pracy emigranci z Polski cieszyli si wysokim
zainteresowaniem rzdu kanadyjskiego, dlatego te ju w lipcu 1924 r. zostao
powoane kanadyjskie biuro do spraw imigracji w Gdasku. W Gdyni i
Gdasku otworzya dziaalno take inspekcja medyczna i cywilna, do
zada ktrej naleao przeprowadzanie bada lekarskich, a take kontroli
i ewidencjonowania dokumentw polskich emigrantw. Po piciu latach,
4
5
178
www.trojmiasto.pl
J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1993, s. 277.
Miejsce Gdyni w relacjach polsko-kanadyjskich
w 1929 r. zostaa utworzona transoceaniczna linia Gdynia-America Steamship.

6 grudnia 1930 r. rzd polski wyda dekret, ktry nakazywa, aby obywatele
polscy udajcy si na emigracj do Kanady rozpoczynali podr z portu
gdyskiego. Byo to posunicie strony polskiej w kierunku zmonopolizowania
ruchu transatlantyckiego przez lini Gdynia-America Steamship oraz port
w Gdyni. Odpowied na dyplomatycznej zasadzie wzajemnoci nadesza
w miesic pniej. 17 stycznia 1931 r. strona kanadyjska wycofaa inspekcj medyczn
z Gdyni i Gdaska. Miao to na celu wywarcie presji na stronie polskiej, poniewa od
tej chwili obywatele polscy mogli emigrowa do Kanady jedynie za porednictwem
Hamburga i Bremen. Spr zakoczyy dwustronne rokowania rzdowe6. 3 lipca 1935
r. zosta podpisany ukad, ktry stanowi, e linia Gdynia-America Steamship moga
realizowa poow przewozw, natomiast pozostae 50% zostao podzielone na 30,5%
dla linii Canadian Pacyfic, a 19,5% dla linii White Star and Cunard. Strona kanadyjska
bezzwocznie wznowia dziaalno inspekcji medycznej i cywilnej w Gdyni7.
Spr by niekorzystnym zjawiskiem dla obydwu stron. Najwicej za tracili
emigranci, ktrzy musieli wyduy swoj podr o poczenie kolejowe GdaskHamburg.
W latach II wojny wiatowej ruch wdrwkowy ludnoci z Polski do Kanady
zosta wstrzymany.
Po zawierusze wojennej relacje midzypastwowe zostay wznowione.
Kierunek transatlantycki sta si mniej nony, jednak ju na jesieni 1946 r.
dostrzeono potrzeb kontynuacji wsppracy polsko-kanadyjskiej8. Centralnym
miastem ponownie miaa sta si Gdynia. W dokumentach Departamentu
Morskiego Ministerstwa eglugi i Handlu Zagranicznego wyraano potrzeb
ponownego zorganizowania kanadyjskiej placwki imigracyjnej w Gdyni.
2 stycznia 1947 r. Ministerstwo eglugi wystosowao pismo do Ministerstwa
Spraw Zagranicznych, w ktrym argumentowano, e przywrcenie
przedwojennej wsppracy jest dla Polski jak najbardziej podane przez
wzgld na moliwo czerpania korzyci z faktu kontrolowania przepywu
ludnoci udajcej si na emigracj. Tre pisma zawieraa argumentacj
w niezwykle przekonywujcej formie. Pisano m.in.: W wypadku, gdyby Gdynia
posiadaa kanadyjskich urzdnikw imigracyjnych, to nie tylko polscy emigranci,
ale przede wszystkim emigranci ze rodkowej i wschodniej Europy musieliby
przechodzi przez Gdyni. Poza wpywem dewizowym z tytuu przewozu emigrantw,
ktrzy byliby opacani przez rodziny emigrantw zamieszkujce Kanad, istniayby
wpywy z przewozw kolejowych, z opat bankowych przy przekazie pienidzy itp.9
Zatem dostrzegano take pozapolityczny wymiar zakadanej wsppracy polskokanadyjskiej w Gdyni. Potencjalne korzyci byy zatem obiecujce.
R. Bierzanek, J. Jakubowski, J. Symonides, Prawo midzynarodowe i stosunki midzynarodowe,
Warszawa 1980, s. 321.
7
A. Reczyska, Emigracja z Polski do Kanady w okresie midzywojennym, Wrocaw 1986, s. 173.
8
Z. Pietra, Podstawy teorii stosunkw midzynarodowych, Lublin 1986, s. 125.
9
L. Pastusiak, Polska Kanada. Kraje odlege a jednak bliskie, Toru 1994, s. 31.
6
179
Pawe Trawicki
5 sierpnia 1947 r. w Wydziale amerykaskim MSZ powstaa opinia dla

Ministra Spraw Zagranicznych, ktra pozytywnie odnosia si do zamierze
reaktywacji kanadyjskiego przedstawicielstwa w Gdyni. Zawieraa m.in.
stwierdzenie, e: z punktu widzenia politycznego utworzenie kanadyjskiej
placwki migracyjnej w jednym z portw polskich bdzie jeszcze jednym
dowodem ze strony Rzdu Polskiego chci wsppracy midzynarodowej
i rozwoju wzajemnych stosunkw z pastwami za elazn kurtyn10.
Teoria a praktyka w stosunkach midzynarodowych nierzadko rozbija si o biec
polityk. Mimo dobrej atmosfery wok sprawy eregowania w Gdyni kanadyjskiej
placwki imigracyjnej 9 wrzenia 1947 r. Wicedyrektor Departamentu Politycznego
MSZ dr T. ebrowski wystosowa do Ministerstwa eglugi pismo stwierdzajce, e
MSZ nie jest zainteresowane ulokowaniem takiej placwki w Gdyni.
Najprawdopodobniej gdyby w pierwszych powojennych latach powstaa
kanadyjska placwka imigracyjna, wspczenie Gdynia byaby miastem,
w ktrym miaby siedzib konsulat Kanady.
10
180
Ibidem, s. 33.
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Grzegorz Piwnicki
Adam Klein
Mity i stereotypy w potocznym postrzeganiu mniejszoci

narodowych i etnicznych
Mit we wspczesnym wiecie ze wzgldu na fakt zawadnicia uniwersum ludzkiego
losu jest wszechobecny. I mimo i stwierdzenie to moe wydawa si przesadne,
czym wytumaczy zjawisko duego zainteresowania nauk humanistycznych
jego problematyk. Wszechstronne badania w tej dziedzinie prowadz od lat
filozofowie, antropolodzy, socjolodzy, historycy myli spoecznej, religioznawcy,
historycy literatury i sztuki, politolodzy i inni badacze. Postp nastpi rwnie w
sferze artystyczno-filologicznej, w ktrej dokonao si swoiste odrodzenie zjawiska
mitologizmu w literaturze XX w., zwaszcza jego form we wspczesnej powieci,
m.in. Manna, Joycea, Kafki, Steinbecka czy Faulknera.
Popularno terminu nie przyczynia si do nabycia przeze cech bezspornoci i
jednoznacznoci1. W przeciwiestwie do kultu, obrzdu czy rytuau, ktre s trwae,
mity charakteryzuj si pynnoci i atwoci przeobraania si2. Odpowiadajce
nazwie pojcie mitu nie zostao dokadnie sprecyzowane i dlatego posiada charakter
zdecydowanie wieloksztatny. Sowo mit pojmowane bywa rozmaicie, i to zarwno
na gruncie nauki, jak te w sferze wiadomoci spoecznej i opinii publicznej.
Sownik jzyka polskiego PWN rozrnia trzy zasadnicze znaczenia terminu
mit. Po pierwsze: mit to fantastyczna historia, opowie o bogach, demonach,
legendarnych bohaterach oraz nadnaturalnych wydarzeniach z udziaem tych postaci;
stanowi prb wyjaniania odwiecznych zagadnie bytu, wiata i czowieka, ycia i
mierci, dobra i za. Mity greckie, sowiaskie. Mit o Dedalu i Ikarze, Prometeuszu.
Po drugie: metaforyczne znaczenie mitu to faszywe mniemanie o kim lub o czym,
uznawane bez dowodu, ubarwiona wymylonymi szczegami historia o jakiej postaci
lub o jakim fakcie, wydarzeniu; wymys, legenda, bajka. Na przykad: mit narodowy,
mit rodzinny, mit wroga, itp. I po trzecie: w religioznawstwie mit to u ludw
pierwotnych i wspczesnych niecywilizowanych: opowie sakralna wyraajca,
1
E. Sarnowska-Temeriusz, Literatura i mit, [w:] Lektury i problemy, Wybr i oprac. Janusz
Maciejewski, Warszawa 1976, s. 727.
2
J. Parandowski, Mitologia, Londyn 1992, s. 7.
181
uzasadniajca i kodyfikujca wierzenia religijne zwizane z magi, ultem, rytuaem3.

Do najwaniejszych zagadnie poruszanych w mitach nale m. in.: sens ycia,
mio i podno, mier i ycie po mierci, opozycja tego co ludzkie, do tego co
boskie, natura wszechwiata, magia, los.
Pocztkw mitw naley si doszukiwa zatem m. in. w prbach objaniania
zjawisk przyrody, ich niepospolitoci, w ktrych bd poza nimi fantazja ludzka
staraa si upatrywa si nadprzyrodzonych. Postacie za bogw, pbogw czy
mitycznych herosw z legendarnych, zamierzchych czasw przywdzieway niekiedy
imiona historyczne, to znw staway si bezimiennymi postaciami bajecznymi4.
Na nieokrelono historyczn mitw, ich przedhistoryczno, zwrci rwnie
uwag Wadysaw Kopaliski, podajc, e s one zazwyczaj opowieci nieznanego
pochodzenia, tylko pozornie relacjonujc wypadki historyczne, ktre suy maj
do wyjaniania jakich zwyczajw, wierze i instytucji albo zjawisk naturalnych, w
sposb szczeglny zwizanych z magi, kultem albo wierzeniami religijnymi5.
Skoro mity tylko pozornie relacjonuj wypadki historyczne i tworz struktur
odnoszc si rwnoczenie do przeszoci, teraniejszoci i przyszoci6, to dlatego
posiadaj moc ukonkretnienia w postaci sakralnej wiecznoci, ktr okrela si
niekiedy mianem poetyckiej skamieliny7. Gdzie zatem poszukiwa owej sakralnej
wiecznoci? Skd wzia swj pocztek (a moe pocztki?) poetycka skamielina,
ktra w postaci mitu panowaa niepodzielnie w spoecznociach archaicznych (nie
wykluczajc pnego redniowiecza), stanowic dla pierwowzr wszelkich form
ideologicznych8?
Kiedy dzi uczeni analizuj dwa pojcia geograficzne: Poudnia i Pnocy,
badania ich nieodparcie przywodz na myl kontrast pomidzy bogat, syt Pnoc
i uboszym Poudniem. U zarania naszej cywilizacji byo odwrotnie: przeciw
zamonemu Poudniu szli z pnocy wygodniali barbarzycy9. Zanim jednak
do tego doszo, rozwj ycia na ziemi rozciga si na miliony lat. Przyspieszy
dopiero przed ukazaniem si czowieka. Na blisko milion lat obliczaj archeolodzy i
paleontolodzy przedostatni okres, nazywany paleolitem (kamie upany), a ostatni
3
Sownik jzyka polskiego, PWN pod red. M. Szymczaka, t. II, Warszawa 1979, s. 187. Warto doda,
e przenonego pojcia mit nie odnotowuje jeszcze monumentalny, wielotomowy Sownik jzyka
polskiego pod red. W. Doroszewskiego z 1964 r. Fakt ten dowodzi meandrycznoci mitu we wspczesnej
humanistyce oraz szybkiego poszerzania pojemnoci znaczeniowej omawianego pojcia.
4
Por. A. Krawczuk, Wstp, [w:] R. Graves, Mity greckie. Przeoy Henryk Krzeczkowski, Warszawa
1968, s. 11 21. Mimo to Robert Graves widzia w micie autentyczne wiadectwo epoki w odrnieniu
np. od Ernsta Cassirera, dla ktrego mit stanowi form symboliczn, a wic obdarzon podwjnym
znaczeniem: ujawnionym i ukrytym, w: B. Tokarz, Mit literacki, Katowice 1983, s. 10 i n.
5
W. Kopaliski, Sownik mitw i tradycji kultury, Warszawa 1985, s. 699.
6
Por. J. Maternicki, Historia i wychowanie, rozdz. IV: Walka z mitami, Warszawa 1990, s. 27 49.
7
A. Krawczuk, Wstp,[w:] R. Graves, Mity , s. 20: Mitolologia bowiem nie jest zbiorem gadkich
opowiastek w szkolnym podrczniku, lecz poetyck skamielin z okrytej mrokiem epoki dziwnych
wierze i dramatycznych wypadkw historycznych.
8
Por. E. Mieletinski, Poetyka mitu. Przedmow opatrzya M. R. Mayenowa, Warszawa 1981, s. 194 195.
9
Z. Kubiak, Mitologia Grekw i Rzymian, Warszawa 1998, s. 7.
182
Mity i stereotypy w potocznym postrzeganiu mniejszoci narodowych i etnicznych
neolit (kamie gadzony) na okoo osiem tysicy lat przed nasz er. Niewyobraalny
skok nieznanego bliej neandertalskiego przodka. Pierwsze narzdzia i czaszki oraz
lady niecenia ognia i pochwki pochodz ze schyku paleolitu (sto tysicy lat p.n.e.).
Pod koniec tej epoki homo sapiens poluje w Europie przy pomocy uku i owi ryby
harpunem10.
W dziejach cywilizacji nastpio kilka wanych przeistocze, ktre zadecydoway
o kierunku jej rozwoju. Nale do nich: rozpowszechnienie rolnictwa doniosy
przeom po epoce zbieractwa i pasterstwa oraz rewolucja miejska11, podczas ktrej
rolnicze osady i wsie zaczy czy si w wiksze osiedla, te za w miasta. Nastpio
to w cigu czwartego i trzeciego tysiclecia p.n.e., najwczeniej na wyspach Morza
Egejskiego i Krecie. Kultura wielkich skupisk obejmowaa m. in. obrbk kamieni i
koci, tkactwo i garncarstwo, wymian towarow oraz pierwotne obrzdy. W krgu
rdziemnomorskim uprawiano gwnie jczmie i pszenic oraz trzy klasyczne
kultury owocowe: oliwk, figowiec i winny szczep.
Ulepszaniu rolnictwa towarzyszy rozwj duchowy czowieka. Wynalaz nowe
narzdzia i zacz poszukiwa sensu ycia w rytuaach, stajc si w ten sposb artyst.
Pozostay po nim takie dokonania, jak np. galeria bizonw w hiszpaskiej jaskini
Altamira. Pojawiy si rwnie pierwsze przypowieci o pracy na roli, pocztek mitw
agrarnych, w ktrych donios rol peniy mity kosmogoniczne i kalendarzowe,
symbolicznie odtwarzajce cykle przyrody. Przypowieci owe zostay poprzedzone
malowidami w jaskiniach, w ktrych wystpoway przemawiajce zwierzta.
Zagadnieniu temu w staroytnej Grecji powici swj poemat, zatytuowany Prace
i dnie, drugi po Homerze, chocia przez historyka Herodota stawiany na pierwszym
miejscu Hezjod12.
Na fenomen istnienia kategorii mitw agrarnych w staroytnoci zwraca
uwag francuski historyk religii Marcel Simon, doszukujc si ich rde w kultach
misteryjnych Wschodu, takich m.in., jak: frygijski kult Kybele i Attysa, egipski
Izydy i Serapisa, syryjski Adonisa czy perski kult Mitry13. Wegetacji rolinnej
odpowiaday ycie, mczarnie i mier oraz odrodzenie bogw gincych jesieni po to
tylko, by na wiosn odrodzi si ponownie. Pierwotnym celem rytuaw, zwizanych
Por. W. Kubacki, Mity, misteria, tragedie, Miesicznik Literacki 1987, nr 5; a take: M. Eliade,
Historia wierze religijnych, t. I: Od epoki kamiennej do misteriw eleuzyskich, Warszawa 1988;
M. Lurker, Przesanie symboli w mitach, kulturach i religiach, rozdz. III: wiadectwa z czasw
prehistorycznych, Krakw 1994, s. 35 51.
11
Z. Kubiak, op. cit., s. 7.
12
Dla cisoci zacytujmy w tym miejscu wspczesnego translatora Theogonii, Jerzego anowskiego,
ktry podkrela, e: Hezjod jest pierwszym w dziejach literatury poet, o ktrego yciu co niewiele
co prawda pewniejszego wiemy dlatego, e sam to o sobie we wasnej twrczoci przekaza. By
autentycznym chopem yjcym z pracy na roli i prac t z penym realizmem opisujcym.() By
<mdrcem> pobonym, zastanawiajcym si nad tym, jak urzdzony jest <boski> wiat. () Uoy
system; jego teogonia jest moe najblisza witym tekstom religijnym, jakich Grecja staroytna w
ksztacie dla nas zwyczajnym nie stworzya. Archaiczny poeta jest przy tym wanie poet oryginalnym,
niepolednim twrc. Tygodnik Powszechny 2000, nr 5, s. 13.
13
M. Simon, Cywilizacja wczesnego chrzecijastwa, I IV w. n.e., Warszawa 1979, s. 85 i n.
10
183
z bstwami, a pozostajcymi w cisej zalenoci z mitami, byo pobudzanie si

przyrody i uatwianie ich narodzin.
Pojcie mit (w jzyku greckim mythos, oznaczajce sowo, opowie)
pojawio si w myli europejskiej w czasach przedsokratejskich14. Badacze kultur
pierwotnych potwierdzaj jednak duo wczeniejsze lady poezji ludowej jako
jednej z form wsplnoty yciowej ludw afrykaskich: etiopskich i chamickich15.
Chodzio o ycie wsplnoty zintegrowanej w obrbie rytuau, wsplnoty, ktra nie
znaa pojcia indywidualnej samowiadomoci16. Transformacja logiki mitycznej
dokonaa si o wiele pniej, bo za spraw nowej koncepcji natury, ktra dosza do
gosu dopiero w staroytnej Grecji.
Caa neolityczna Europa miaa zdumiewajco jednolity system idei religijnych,
oparty na znanym rwnie w Syrii i Lidii kulcie Bogini Matki. Kult w wyparty zosta
z pocztkiem II tysiclecia p.n.e. przez aryjskich najedcw z pnocy i ze wschodu.
Od tego momentu kobieca teokracja neolityczna ustpuje miejsca patriarchalnemu
porzdkowi Hellenw17. Tak wic mona z duym prawdopodobiestwem stwierdzi,
e rde mitw, tych szczeglnie o najwikszej sile przetrwania, upatrywa naley w
okresie przed narodzinami naszej cywilizacji.
Angielski znawca antyku, Robert Graves, podaje interpretacj mitw jako co w
rodzaju stenograficznej relacji rytualnego mitu odgrywanego podczas publicznych
uroczystoci, w wielu wypadkach zachowanego w obrazach na cianach wity, na
wazach, pieczciach, misach, lustrach, skrzyniach, tkaninach itp.18.
Ponad wszelk wtpliwo mity przetrway do naszych czasw dziki
oddziaywaniu literatury antycznej, zwaszcza za poezji19. Poezji rozumianej jako
przywracanie wartoci temu, co indywidualne i subiektywne, poezji jako dziedzinie
ludzkiej twrczoci wyczulonej na mit i na jzyk, przez ktry ten mit si wyraa i
spenia; wreszcie poezji jako dziedzinie wieloznacznoci i symbolu.
Zrozumiae wic, e najdoskonalszych wykadni mitw poszukiwa naley
u poetw tej miary, co Homer czy Hezjod. Nie ma w tym nic dziwnego, skoro
staroytno karmia si sowem, a mit w gruncie rzeczy jest nim w znaczeniu
dosownym, i to sowem mwionym, a nierzadko przecie piewanym. Okazji ku
temu byo wiele. Najbardziej znane wita ateskie Panatenajw wykorzystywane
byy m.in. do popisw recytatorskich eposw Homera. Ale ten fakt dotyczy ju
blasku zotej kultury Hellenw, nie za witu cywilizacji, skd mity wziy pocztek.
Zasadne wydaje si wic pytanie, kiedy i gdzie pojawiy si pierwsze ich lady.
Wskazuje si na wczesne tropy mitw spisanych pismem klinowym przez ludy
Mezopotamii i Hetytw. Fragmenty teje epiki Bliskiego Wschodu ocalay. Pord
14
Por. Aktualizacje encyklopedyczne. Suplement do Wielkiej ilustrowanej encyklopedii powszechnej
Wydawnictwa Gutenberga, t. 4: Kultura i Sztuka, Pozna 1996, s. 201.
15
Por. W. Kubacki, op. cit.
16
Por. Aktualizacje encyklopedyczne, s. 202.
17
Por. R. Graves, Przedmowa, idem, Mity greckie, Warszawa 1968, s. 22 23.
18
Ibidem.
19
Por. A. Cotterell, Ilustrowana encyklopedia mitw i legend wiata, Warszawa 1996.
184
niej najznakomitszy jest epos o Gilgameszu, wadcy sumeryjskim, ktry sta si

bohaterem eposu babilosko-asyryjskiego z pierwszej poowy II tysiclecia p.n.e.20.
Dwanacie tablic odnaleziono w poowie XIX w. w gruzach biblioteki w Niniwie.
Stamtd, dziki tumaczeniom na jzyk hetycki, w postaci panegirykw z przeomu
XIV i XIII w. p.n.e. powdroway do Grecji, gdy Achajowie wrd pl i gr Azji
Mniejszej czsto si z ludem Hetytw spotykali. Uczeni wskazuj na podobiestwo
niektrych epickich porwna i metafor w pniejszym stylu Homera.
Zasadniczym celem i zadaniem poetw w wielkich epokach przeszoci byo
przechowywanie tajemnicy ludu, ukrytej w mitach tajemnej mdroci, ktr
przekazywali pokoleniom dziki zastosowaniu jzyka umownego
i
symbolicznego. Stwierdza si, e w zwierciadle mitw przegldaj si wydarzenia
z zamierzchych kultur gincych w pomrokach dziejw. Czar mitw homerowych,
wyrastajcy z dugiej tradycji (spr dotyczy, jak dugiej?) przemawia do nas
dojrzaoci artystyczn: kompozycyjn i stylistyczn Iliady i Odysei. rda
tych literackich i mitotwrczych arcydzie prowadz w przeszo co najmniej kilku
stuleci. Przenosi si je nawet do kultury mykeskiej, ktrej pocztki sigaj XVI w.
p.n.e. Mity greckie najbardziej dojrzae przekazy poezji mitycznej bior wic
pocztek w duej mierze w epoce zamkw o cyklopowych murach z XIV w. p.n.e.21.
U staroytnych historykw, tzw. mitografw, znajdziemy wiele mitologicznych
wzmianek, wyznaczajcych sobie najczciej cel dydaktyczny, uatwiajcy uczcej
si modziey zrozumienie dawnej poezji i jej genezy. Po dzi dzie posiadamy
niewyczerpane bogactwo mitycznych scen zachowanych w staroytnej rzebie i
malarstwie. Wspomina si np. mykeski fresk w Pylos, wyobraajcy jakiego boga z
forming (lir epick) w doniach, podobnego Achillesowi z epoki bohaterskiej, ktry
bdc w niedoli szuka zapomnienia w pieni epickiej. Prbuje si rozstrzygn spr
o prapocztki mitw, ktrego chyba rozwika niepodobna, przenoszc ich punkt
wyjcia w odleg epok mykesk22. Jednake, poniewa staroytno pozostawia
znaczn ilo wersji kadego niemal mitu wynikajc z samej natury rde i ich
wieloci, rda za rozmaitego typu czasowo odlege niekiedy o kilkanacie wiekw,
dlatego mona przyj to rozumowanie za jedn z powaniejszych hipotez. Tym
bardziej, e w epoce pierwszego spotkania z Grekami ich mity byy ju w peni
rozwinite i dojrzae23.
Natomiast Homer i Hezjod pojawili si w pniejszym stadium rozwoju mitw i
Z. Kubiak, Mitologia Grekw, s. 21 i n.
Informacji tych zasign mona w epigramacie Alfejosa z Mityleny z I w. p.n.e., zamieszczonego
w Antologii Palatyskiej (9, 101) i opiewajcego wietno zamku Agamemnona w Mykenach,
odkrytego przez Heinricha Schliemanna w XIX w.: Rzadko, gdzie si nam jawi bohaterw miasta.
A co z nich trwa, to ledwie nad ziemi wyrasta. Taka i ty, Mykeno, e ci pozna mog. Idc pustkowiem!
Kozy mi wskazay drog. I rzecze starzec jaki: Tu jasny od zota. Sta niegdy grd, najtszych
Cyklopw robota; por. Z. Kubiak, Mitologia Grekw, s. 17, a take: K. Kumaniecki, Historia kultury
staroytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1964, s. 14 43; Z. Herbert, Prba opisania krajobrazu greckiego;
Labirynt nad morzem, Warszawa 2000, s. 57 83.
22
Z. Kubiak, Mitologia Grekw, s. 20 21.
23
M. Grant, Mity rzymskie. Przeoy Zygmunt Kubiak, Warszawa 1978, s. 13.
20
21
185
dziki swojemu kunsztowi poetyckiemu odtworzyli, ale tylko odtworzyli, to, co ju w

peni uksztatowana tradycja im pozostawia: Egiptu, Mezopotamii i Babilonu.
Warto wspomnie, e mity jako rdo barwnych wtkw i motyww fabularnych,
opartych na podaniach o bogach i bohaterach, podsuway niejednokrotnie
pokoleniom artystw pomysy miaych rekonstrukcji historycznych. Nierzadko wic
mity archaiczne byway, cho chyba i takie byo ich przesanie, przykadem mylenia
bajecznego, skaniajcego si bardziej ku naprawianiu i upikszaniu dramatycznej
rzeczywistoci, stanowic jednoczenie pikantne tworzywo literackie. Wolno
domniemywa na przykad, e zburzenie Troi w 1184 r. p.n.e. nie byo spowodowane
porwaniem i uwizieniem piknej ony Menelaosa, Heleny, jak przekazuje mit, lecz
raczej chci zawadnicia przez Achajw Hellespontem bronionymi przez Trojan
wrotami Kaukazu gdzie wydobywano cyn, ktrej domieszka przemieniaa w
piecu hutniczym mikk mied w twardy spi. Ze wzgldu na militarne znaczenie
tego stopu prawdopodobiestwo przedstawionej wersji wydarze nie nastrcza
powaniejszych wtpliwoci24.
Nikt jednak nie wtpi, e dzieo Homera, skupiajce w sobie odwieczne przesania
mitw, te obrazy i dowiadczenia z przeszoci okrelane mianem archetypw,
ustanowio wsplny dom najpierw dla kultury greckiej, potem rzymskiej, nastpnie
wszystkich Europejczykw.
Dopeniajc obowizku rozwinicia hasa sownikowego dotyczcego mitu jako
opowieci sakralnej, kodyfikujcej wierzenia religijne w obrbie magii, kultu i rytuau,
naley powiedzie, e temu zagadnieniu powici wikszo swoich religioznawczych
dokona Mircea Eliade, filozof i antropolog rumuski i amerykaski, autor m. in.:
Traktatu o historii religii, Sacrum, mit, historia czy monumentalnego dziea
Historii wierze i idei religijnych. Eliade stworzy oryginaln koncepcj mitu
jako opowieci o pocztkach (in illo tempore) oraz mitu religijnego jako witej
opowieci, ktr przeciwstawi porzdkowi profanum.
Wedug tego badacza podstawowa definicja mitu brzmi nastpujco: Kady mit,
niezalenie od natury, nawizuje do jakiego wydarzenia, ktre miao miejsce in
illo tempore i stanowi wobec tego wzorzec dla wszystkich czynnoci i <sytuacji>, w
ktrych nastpnie owo wydarzenie si powtrzy25.
Istnieje wiele charakterystyk istoty mitu. Koncepcja Eliadego, mimo i
niezwykle oryginalna jest jedn z wielu, jakie poszczeglne dziedziny nauki wniosy
do omawianego dorobku. Podkreli naley rwnie, e napotykamy rozbiene
perspektywy spojrzenia na problem mitu nawet w obrbie jednej i tej samej dziedziny
nauki, np. antropologii czy religioznawstwa. I tak np. amerykaski humanista,
Claude Levi-Strauss, stworzy antropologi strukturaln26, w ktrej mit staje si
czytelny dziki analizie lingwistycznej; nasz rodak, antropolog spoeczny, Bronisaw
Z. Kubiak, Mitologia Grekw, s. 16.
Por. M. Eliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1966, s. 423; idem, Historia wierze i idei
religijnych, t. I: Od epoki kamiennej do misteriw eleuzyskich, Warszawa 1988; idem, Sacrum, mit,
historia, Warszawa; idem, Mity, sny i misteria, Warszawa 1994; idem, Aspekty mitu, Warszawa 1998.
26
Por. C. Levi-Strauss, Antropologia strukturalna, Warszawa 1970.
24
25
186
Malinowski, badacz spoeczestw prymitywnych, jest autorem funkcjonalnej

koncepcji mitu jako nauki kultur dzikich27.
Interesujce s rwnie wyniki bada austriackiego neurologa i psychiatry,
twrcy psychoanalizy, Zygmunta Freuda, ktry twierdzi, e mity s zbiorowym
wyrazem niewiadomoci28, a szwajcarski psychiatra i psychoanalityk, ktry jest
autorem psychologii analitycznej, Carl Gustav Jung, uwaa, e mity objawiaj
zbiorowe archetypy, rozumiane przez uczonego jako okrelone punkty orientacyjne
w podwiadomoci, ktre stanowi odbicie instynktowne reakcji na konkretne
sytuacje29. Owe punkty w podwiadomoci to nic innego, jak ycie psychiczne bdce
wynikiem mylenia naszych staroytnych przodkw oraz sposobem, w jaki odbierali
wszechwiat.
Istnieje wiele innych wykadni mitu, eby cho wspomnie Jamesa Georgea
Frazera30, angielskiego religioznawc i ojca antropologii kulturowej, na ktrego
powouje si Eliade jako swego wielkiego poprzednika31, a ktry udowadnia, e mity
s przednaukowymi prbami wyjaniania wiata naturalnego.
Jeeli mwimy dzisiaj o niesabncym zainteresowaniu mitami, to naley stwierdzi
rwnie, e jest to zainteresowanie nie tylko mitologi staroytnej Grecji i Rzymu,
czy te mitologiami spoeczestw archaicznych, ale rwnie, a w wielu przypadkach
moe przede wszystkim, samym mitem oraz mitami spoeczestw nowoczesnych.
Wspczesne pojcie mitu wie si z jego metaforycznym, przenonym znaczeniem,
w ktrym fabua przestaa by potrzebna32, a jego sdy o rzeczywistoci stwarzaj
tylko pozory prawdziwoci.
Mit polityczny od najdawniejszych czasw by zwizany z genealogi i pocztkiem
istnienia; to mit genealogiczny, mit eschatologiczny, identyfikowa histori z chaosem,
za mit pocztku uzmysawia walory istniejcego porzdku, przedstawia chaos jako
stan przezwyciony.
Wszystkie mity w pewnym stopniu nawizuj do polityki. Mona wyodrbni
wrd nich takie, ktre w swoisty sposb odegray rol w polityce. Naley przyzna,
e mit sta si specyficznym wynalazkiem politycznym XX w.33.
Transcendentaln zasad mitw we wszystkich kulturach jest dialog
opowiadajcych i suchajcych34. Zarwno kapani, mdrcy, jak i politycy
zawsze byli powiadajcymi, czyli aktorami. Prawdziwoci idei politycznych si nie
udowadnia, dlatego sztuka politycznej perswazji polega na skanianiu do uznania
prawdy bez dowodu. W kontaktach z szersz publicznoci symboliczny sens,
Por. B. Malinowski, ycie seksualne dzikich, w pnocno-zachodniej Melanezji, Warszawa 1984;
Mit, magia, religia, Warszawa 1990.
28
Idem, Czowiek, religia, kultura, Warszawa 1967; por. S. Freud, Wstp do psychoanalizy, Warszawa 1984.
29
Por. C. G. Jung, Archetypy i symbole, Warszawa 1981.
30
Por. J. G. Frazer, Zota ga, Warszawa 1978.
31
M. Eliade, Historia wierze i idei, s. VI.
32
Por. J. Jaboska-Bonca, Prawo w, s. 25 i n.
33
S. Filipowicz, Mit i spektakl wadzy, Warszawa 1988, s. 76.
34
Ibidem, s. 60.
27
187
szamaski gest jest waniejszy ni dyskursywne wywody. Zatem sztuka politycznej

perswazji nie polega na mudnym wyjanianiu trudnych i powikanych spraw. Nie
ma rwnie nic wsplnego z intelektualnym pojmowaniem. Nie gboko i mdro
wywodu, ale sia sugestii, odprawianie czarw przeamuj bariery nieufnoci, staj
si wymowne i przekonywujce. Magia jest w istocie niedocignionym ideaem
politycznej sprawnoci, w pewnej mierze, naturalnym niejako przeznaczeniem
wadzy politycznej, ktra w punkcie wyjcia zawsze musi oprze si na sowie, a
ostatecznie dy do wywoania okrelonych skutkw realnych35.
Na przestrzeni wiekw rodzce si mitologie rewindykoway prawdy inicjalne,
scalay czas historyczny z czasem witym czasem pocztkw. Ulegajc reguom
zmiennoci desakralizowao si i desakralizuje si nadal naladownictwo wzorw
obdarzonych sacrum. Jednak kada taka przemiana ma swoj wasn mitologi.
Okazuje si, e w spoeczestwach wspczesnych wcale nie zanikaj potrzeby,
ktre wrd ludw pierwotnych zaspokaja mit, poniewa kad now form adu
spoecznego musz potwierdza odpowiednie wartoci.
W polityce istnieje konieczno sterowania i manipulowania wiadomoci
zbiorow. Aby to uczyni, konieczne jest uruchomienie wyobrani zawsze
otwartej na modelowe rozstrzygnicia. Do tego konieczna jest obecno sacrum
jako pierwotny atrybut pierwotnej wiary i moralnoci. Sytuacj mitogenn w
przytoczonym wzorcu wytwarza podzia na owych opowiadajcych i na suchaczy.
Perswazj stanowi najczciej prba zjednywania aprobaty, prowadzca wprost do
zdominowania masowej wyobrani.
Z myleniem magicznym w polityce bezporednio wi si symbole.
One wysyaj sygna wizjom i opowieciom, czsto o charakterze profetycznym,
nawizujcym bezporednio do wzorw pierwotnych, a wic autentycznych, one
umoliwiaj manipulowanie empiryczne sensem zdarze (), dowartociowuj
sens dziaa politycznych, ich dosowne empiryczne znaczenie usuwaj w cie36.
Posiadaj magiczn si oddziaywania, rzdz si wasn logik, ktra sprawia,
e fakty uzyskuj inne znaczenie. Symbolika mitu politycznego obejmuje wiele
desygnatw rzeczywistoci, zarwno historycznej, jak i uwiconej obyczajem
i tradycj. Moe ona dotyczy: dni i okresw upamitniania, miejsc witych i
publicznych, monumentw, muzyki, pieni, sztandarw, dekoracji, rzeb, ubiorw
opowieci i historii, ceremoniau, parad, masowych demonstracji, itp., itd. Dziki
tym symbolom wadza jest traktowana jako moc nadrzdna, jako sacrum i tabu.
Mit mona umiejscowi pomidzy religi a nauk. Poniewa religia prbuje
wyjania zasad bytu na podstawie istnienia Boga, staje si wic wiar cakowicie
oderwan od racjonalnoci, rzeczywistoci. Wiara mitu jest innej natury: wierzcy
w mit analizuje rzeczywisto, ale tylko po to, aby go potwierdzi, nigdy za po
to, aby go zakwestionowa. Odwrotnie zatem ni nauka, ktrej twierdzenia w
sposb ostateczny nie przesdzaj o rzeczywistoci. System twierdze naukowych
35
36
188
Ibidem, s. 190.
Ibidem, s. 186.
jest zbiorem otwartym w odrnieniu od mitu, ktry jest zbiorem zamknitym,

przesdzajcym37.
Mity wspczesne, ktre nie s wypowiedziami symbolicznymi, uywaj
informacji szczegowych i konkretnych, tak aby wzbudzi zaufanie i wiarygodno.
Z uwagi na mitogenny charakter kultury masowej stay si wyprbowanym rodkiem
socjotechniki i psychotechniki38. Towarzysz im wic okrelone sowa klucze, gesty,
rekwizyty, ubiory, ktre s okrelane kostiumem politycznym39.
Rozpatrujc funkcjonalne i znaczeniowe aspekty mitu w polityce, naley
analizowa uwarunkowania, jakie istniej pomidzy sytuacjami spoecznymi i
politycznymi a powstaniem zjawisk zakwalifikowanych do mitw politycznych.
Polityczne aspekty mitu tworz zesp wyobrae, ktre dotycz jego zwizkw z
polityk40, szczeglnie za z integracj grupy spoecznej w walce o wadz polityczn.
Z tym problemem czy si bezporednio kwestia mistyfikacji celw politycznych.
Charakteryzujc cechy mylenia mitycznego, podkreli naley, e pierwszym
przejawem tego zjawiska jest tosamo mityczna, czyli brak podziau na to, co
realne, a co idealne: myl i byt s nierozdzielne. Drug cech mylenia mitycznego
jest brak podziau pomidzy podmiotem a jego atrybutami; trzecim jest
specyficzne traktowanie przyczynowoci: post hoc, ergo propter hoc:, czyli po tym,
a wic wskutek tego. Innymi sowy: wszystko moe by przyczyn wszystkiego a
incydentalny zwizek czasowy wystarcza, aby uzna go za zwizek przyczynowy.
Mit polityczny w swej treci i formie nie odbiega od tradycyjnych wyobrae
mitycznych. Jego specyficzn cech jest to, e odnosi si do okrelonego odcinka
rzeczywistoci, jak jest polityka. Posugujemy si nim w motywowaniu okrelonych
zachowa i postaw politycznych. Szczeglnie poszukiwane s mity spontaniczne,
powstajce w wiadomoci zbiorowisk i grup spoecznych, jako e zadaniem ideologii
jest ksztatowanie przekona ludzkich w taki sposb, aby mc motywowa postawy i
zachowania w dziedzinie polityki.
Ideologia zawsze jest pochodn konfliktu spoecznego. Mit wspiera i
wspuczestniczy z ideologi w tworzeniu obrzdowoci politycznego ycia
spoeczestwa.
Pseudonaukowa logiczno mitu ma w przeciwiestwie do rozumowania
naukowego charakter zamknity, wyczerpany. U podstaw takiego mitu ley
dychotomiczny podzia na swj wrg. Jednoczenie prosto i jasno wyraone oceny
sprawiaj, e wiat realny peni w nim zawsze rol suebn w stosunku do kreowanych
znacze, zgodnych z intencj mitu. W teoriach politycznych wiat postrzegany jest
jako obraz walki, konfliktw, nieuchronnej konfrontacji przeciwstawnych sobie si
spoecznych. Std teorie polityczne, podobnie jak mit, przedstawiaj konflikt dobra
i za, ujawniaj antynomi Logosu i Chaosu41.
Z. Blok, Mit polityczny, [w:] Encyklopedia politologii, t. 1: Zakamycze 1999, s. 189.
Ibidem.
39
S. Filipowicz, op. cit., s. 62.
40
T. Biernat, Mit polityczny, Warszawa 1989, s. 7.
41
S. Filipowicz, op. cit., s. 115; Por. Maa encyklopedia wiedzy politycznej, pod red. Chmaja i Sokoa,
Toru 1996, s. 168 169.
37
38
189
Z tworzeniem mitw politycznych wie si zjawisko techniki tworzenia

mitu, ktra uzaleniona jest od tego, czy istnieje zgodno celw i de lidera
politycznego z ukadem, ktry tworz ludzie; czy racje polityczne si ze sob
mijaj. Jeeli taka zgodno istnieje, wystarczy zwyke oddziaywanie informacyjne
nawizujce do stanu pobudzenia emocjonalnego42. Jeeli zgodnoci nie ma,
naley tak oddziaywa, aby okrelony stan emocjonalny zaistnia. W pobudzaniu
stanu emocjonalnego zasadnicz rol odgrywaj wyobraenia i silne zakorzenione
pogldy, zwizane ze wiadomoci spoeczn grupy, narodu, czone jednoczenie z
emocjonalnym przeyciem wydarze historycznych. Przy czym najczciej nastpuje
wwczas reglamentacja, a nawet cakowite przemilczanie niewygodnych faktw i
wydarze. W wyniku przedstawionej sytuacji powstaj mity politycznego znaczenia
i taka zdogmatyzowana i zmitologizowana wersja historii nadaje si idealnie do
komponowania rnych irracjonalnych wyobrae o rzeczywistoci43. Irracjonalne
wyobraenia o rzeczywistoci najpeniej wida, kiedy si rozwaa funkcje poznawcze
mitu w polityce. W micie tym szczegln rol odgrywa docelowa wizja ideologiczna,
ktra jest bardzo trudno urzeczywistniana, ale za to posiada moc silnego apelowania
do dziaania44.
Funkcje integrujce, wartociujce, apelujce, wyjaniajce mitu politycznego
spajaj grup, s wzorcem postpowania, modelem stosunkw, czynw i porzdkw.
Wymienione funkcje maj bezporedni wpyw na stabilizacj, rozpad i ksztatowanie
si wadzy, rezultaty procesw politycznych, a zwaszcza na genez i rozwj ruchw
politycznych45.
Mity w polityce, jak i tzw. mity polityczne peni wobec spoeczestwa funkcje
regulatywne, s czynnikiem uprawomocnienia porzdku spoecznego. Zasadnicz
funkcj tych mitw jest tworzenie infrastruktury wadzy. Relacja: wadza mit
sacrum jest relacj wielkoci wzajemnie si implikujcych, zatem analiza relacji:
wadza sacrum jest naturalnym dopenieniem rozwaa o regulatywnych funkcjach
mitu46.
Rozkad mitu w polityce wie si zawsze ze zmian pogldw na istniejc
rzeczywisto. Dwa aspekty mitu: prospektywno i retrospektywno ulegaj
cigym przewartociowaniom. Mit prospektywny pojawia si w sytuacjach
kryzysowych. Takie sytuacje maj miejsce, kiedy nie ma ju szans na realizacj potrzeb
biecych spoeczestwa, kiedy nie mona zaspokoi okrelonych de rodowisk,
grup spoecznych, narodu. Pojawia si wwczas mit tzw. ziemi obiecanej, ktry
mobilizuje do dziaania poprzez wyrzeczenia. Mit o znaczeniu retrospektywnym
spenia rol komplementarn wobec mitu prospektywnego, resytuuje zapomniane
wartoci i ideay. Stanowi remedium dla zej teraniejszoci47.
T. Biernat, op. cit., s. 137.
Ibidem, s. 144.
44
H. Przybylski, Politologia. Zarys problematyki, Katowice 1996, s. 117.
45
Ibidem.
46
S. Filipowicz, op. cit., s. 138.
47
Por. H. Przybylski, op. cit., s. 16 17.
42
43
190
Kreowanie mitw politycznych, ich celw i de postrzegane bywa jako

zjawisko techniki tworzenia mitw48. Wprowadzanie technizacji mitotwrczej
jest uzalenione od tego, czy denia kreatora mitu s zgodne z potencjalnymi
wyznawcami, czy te nie ma zgodnoci midzy nadawc a odbiorc sygnaw
mitotwrczych. W pierwszym przypadku, aby osign konsensus, wystarczy
zwyke oddziaywanie informacyjne generujce stan pobudzenia emocjonalnego.
W sytuacji, kiedy takiego porozumienia nie ma, niezbdny jest szczeglny sposb
oddziaywania wywoujcy ten stan. Chcc osign sukces spoeczny i polityczny,
trzeba nawiza do wyobrae i pogldw silnie zakorzenionych w wiadomoci
spoecznej poszczeglnych grup, narodw, majcych duy adunek emocjonalny,
pogldw utrwalonych historycznymi wydarzeniami.
Nierzadko mit polityczny kojarzony jest ze spoeczestwem politycznym. W
spoeczestwie politycznym grupy spoeczne nie akceptujce mitu s rwnie w
ten mit zamieszane nieefektywnie, tworzc tzw. mity antypolityczne. Niektrzy
badacze twierdz, e mitologia polityczna jest w pierwszej kolejnoci mitologi
narodu i pastwa, a te wanie sfery oraz ruchy polityczne poszczeglnych grup
spoecznych i klas s najwaniejszym obszarem rodzenia si mitw49.
Midzy mitologi narodow a mitologi i mitem pastwa wystpuje w Polsce
zoony ukad zalenoci. Zgodno lub przeciwstawno mitw narodowych i
pastwowych jest zawsze uwarunkowana polityk, jego stosunkiem do mentalnoci
Polaka patrioty i katolika. W przypadkach ekstremalnych nard i pastwo stanowi
jedno albo znajduje si na przeciwstawnych biegunach.
Ju od pocztku polskiej pastwowoci nard zosta wprzgnity w mistyczny50
i mityczny krg kraju speniajcego rol przedmurza. Polska narodowa mentalno
ksztatowana bya przez wieki, zarwno w czasach niewoli, jak i suwerennoci.
Wizaa si nie tylko z wiar katolick, ale i z cywilizacj zachodnioeuropejsk.
Ibidem.
50
Mesjanizm polski wyznacza narodowi polskiemu misj zbawienia i funkcj duchowego
przywdcy Mesjasza innych narodw. Ksztatowa si w latach 40. XIX w., by prb objanienia
metafizycznego sensu klski powstania listopadowego i jej miejsca w optymistycznej wersji historii.
Jako koncepcja historiozoficzna stanowi zjawisko niejednorodne, inspirowane treciami biblijnymi,
sarmackimi, ideami mylicieli francuskich i niemieckich (Luis Saint Martin, Jean de Maistre, Jacob
Boehme). Jzef Hoene-Wroski, twrca terminu mesjanizmu, odnosi to pojcie do wasnej interpretacji
dziejw, ktre zamkn si miay er celw absolutnych przynoszc totaln przebudow wiata i
czowieka oraz urzeczywistniajc Krlestwo Boe na Ziemi. Andrzej Towiaski nazywa Polakw
Izraelem epoki i tumaczy utrat niepodlegoci jako kar za grzechy. Nard polski, chcc sta si
godnym przeznaczonej mu misji, musi przyj postaw pokory. Koncepcje Towiaskiego wywary
duy wpyw na twrczo polskich poetw, zwaszcza Adama Mickiewicza, Juliusza Sowackiego i
Zygmunta Krasiskiego, a tym samym za ich porednictwem na wikszo polskiego spoeczestwa,
[w:] G. Piwnicki, Kultura polityczna Marynarki Wojennej Rzeczypospolitej Polskiej w procesie
wspczesnych przemian ustrojowych, Gdask 2005, s. 44.
48
49
191
(A co Francuz wymyli, to Polak polubi51; pawiem narodw bya i papug52

oto dwa przykady z literatury polskiej potwierdzajce istnienie mitw o Polsce i
Polakach).
Ponowna aktywizacja mitu antimurale Christanitas odya w pocztkach XX
w. W wyniku nowych podziaw ideologicznych takich jak: zwycistwo Rewolucji
Padziernikowej, jak po drugiej wojnie wiatowej porzdek jataski, polski mit
przedmurza jako wa obronny cywilizacji zachodniej przeciwko wschodniemu
barbarzystwu wzmocni si now si kreatywn53. Ekstremalno sytuacji
politycznej w Europie narastaa lawinowo po tzw. kulcie jednostki i wypaczeniach
w budowie socjalizmu.
Powstaa nowa nona legenda jak mit Solidarnoci54. Sowo Solidarno
przerodzio si rycho w sowo klucz, sowo zaklcie; stao si legitymacj
najszczytniejszych idei wyrosych na gruncie Polski. Lata osiemdziesite XX w.,
szczeglnie rok osiemdziesity pierwszy okaza si cezur mitogenn, obfitujc w
polityczn i narodow mitologi. Posanie za, jakie Solidarno skierowaa do
narodu zza elaznej kurtyny byo widomym znakiem ywotnoci polskiej mitologii
zwizanej z antimurale Christianitas i z mesjanizmem. Owo posannictwo i misja
naszego narodu zostaa wzmocniona wizytami Jana Pawa II papiea Polaka w
Ojczynie.
Pytanie, czy moemy obecnie mwi o odrodzeniu si mitu przedmurza
i mesjanizmu, wydaje si pytaniem retorycznym. Nard znalaz si w sytuacji
odzyskania i poszukiwania nowego pastwowego adu gospodarczego i politycznego.
Na tle przemian spoeczno-politycznych ukazuj si, jak meteory, nowe zjawiska
o charakterze politycznym na nowo odczytywane i na nowo podawane narodowi
do akceptacji: tosamo narodowa, polska racja stanu, europocentryzm
(polonocentryzm), wolno, tolerancja, etyka ycia zbiorowego w kanonach wiary
katolickiej. W relacjach nard pastwo obowizuje prymat narodu nad pastwem.
Ambicje narodowe i pastwowe ogniskuj si w tym, e chcielimy i chcemy zaj
na nowo nasz posterunek historyczny pord narodw Europy55.
Wspczesny mit polityczny wyraany jest najczciej w postaci oglnego sdu
o rzeczywistoci, starajcego si zachowa pozory prawdziwoci. Nie uznaje adnej
formy weryfikacji prawdziwoci swoich sdw. Mit ten moe przybiera form
zoon i w tej postaci wystpuje jako struktura mitopodobna56.
Wspczesny mit, poprzedzany czsto przymiotnikiem polityczny, jest zatem
A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Wrocaw 1971, s. 49.
J. Sowacki, Podr do Ziemi witej z Neapolu, Pie VIII: Grb Agamemnona; Wiersze i poematy,
53
T. Biernat, op. cit., s. 215; por. Rozmowy na nowy wiek, Historia prawdziwa, z Normanem Davisem
rozmawiaj Katarzyna Janowska i Piotr Mucharski, Tygodnik Powszechny 2001, nr 28, s. 1 i n.
54
A. Michnik, Za przeszo i psy gocze, czyli odpieprzcie si od Wasy, Gazeta Wyborcza, nr 156,
z dn. 5 6 lipca 2008 r.
55
Ibidem.
56
M. Czerwiski, Magia, mit i fikcja, Warszawa 1973, s. 131.
51
52
192
irracjonalnym, emocjonalnie motywowanym sposobem postrzegania i oceny

rzeczywistoci spoeczno-politycznej57. W micie tym jest wyraona pozadyskursywna
interpretacja zastanej rzeczywistoci, poniewa zgodno z tym, co tu i teraz, jest
niekiedy zupenie zbdna. Mity polityczne oparte s przede wszystkim na wierze
narzuconej przez grup, niepodatne na weryfikacj z prawd historyczn i oparte
na autorytetach spoecznych. Szczegln za rol we wspczesnym micie odgrywa,
prcz np. mitw rasistowskich czy proletariackiej sprawiedliwoci, mit wroga,
mobilizujcy do dziaa wielkie grupy spoeczne, a prost drog prowadzcy do
powstawania uprzedze, przesdw i ze wszech miar zagradzajcej drog tolerancji
ksenofobii58.
Mit polityczny ksztatuje opini publiczn; jest rodkiem propagandy
ideologicznej. Nie mogc (bd nie chcc) posuy si reguami uzasadniania i
wyjaniania naukowego, poprzestaje na rozumiejcej wierze59; wyklucza dyskusj
i interpretacj.
Wrd rodzajw mitu politycznego najczciej spotykamy: mity spontaniczne,
ktrym ulegaj zarwno grupy spoeczne, jak i jednostki; mity kreowane przez
kogo wiadomie60. Mity spontaniczne s czsto wykorzystywane w propagandzie
i polityce.
Mity wspczesne rozumiane bywaj nierzadko jako irracjonalne wyobraenia
o rzeczywistoci, o silnym zabarwieniu emocjonalnym; wyobraenia te maj zwykle
charakter wolicjonalny tak w wymiarze pozytywnym, jak i negatywnym61.
Mit moe by objawieniem lub kamstwem, posiada charakter sakralny lub
fikcyjny, stanowi archetyp lub wykazuje cechy stereotypu. Czsto przypisuje mu si
logik lub z drugiej strony emocjonalno. Odnosi si do kultur tradycyjnych i
prymitywnych albo tropi jego obecno we wspczesnych ideologiach. Mit bywa
rwnie jako ponadhistoryczna i ponadformacyjna, uniwersalna forma wiadomoci.
Jako taki opiera si czasowi, stajc si nieodcznym skadnikiem historycznoci
czowieka.
W przeciwiestwie do mitu stereotyp naley do zagadnie, ktre pojawio si
wspczenie, cho zaistniao ju w XVIII w. w terminologii poligraficznej jako kopia
pierwotnej formy drukarskiej do druku wypukego62, uywana do wielokrotnego
powtarzania niezmienionych nakadw tego samego wydania. Po raz pierwszy
zagadnienie stereotypu w znaczeniu wspczesnym (spoeczno-politycznym)
sformuowa i podda teoretycznej analizie, wprowadzajc do nauk spoecznych,
Por. Maa encyklopedia wiedzy politycznej, pod red. M. Chmaja i W. Sokoa, Toru 1996, s. 168.
Por. T. Biernat, Mit polityczny, Warszawa 1989, passim.
59
L. Koakowski, Pochwaa niekonsekwencji, t. 2, Londyn 1968, s. 47.
60
J. Jaboska-Bonca, Prawo w krgu mitw, Gdask 1995, s. 27.
61
A. Chodubski, Polski mit Armenii i Ormian, [w:] Polacy w Armenii, pod red. ks. E. Walewandera,
Lublin 2000, s. 61 i n.
62
Sownik jzyka polskiego. Pod red. M. Szymczaka, t. III, Warszawa 1981, s. 778. Godny odnotowania
jest fakt podania kilku desygnatw przymiotnika stereotypowy w znaczeniu wspczesnym jako:
cigle jednakowy, banalny, czczy, szablonowy, oglnikowy przez Sownik ilustrowany jzyka polskiego,
M. Arcta, Warszawa 1916, s. 778.
57
58
193
amerykaski socjolog Walter Lippmann, nazw pojcia zapoyczajc wanie z

terminologii drukarskiej. W toku bada nad zachowaniem grup spoecznych
prbowa okreli rol stereotypu w procesie postrzegania rzeczywistoci, zwaszcza
ksztatowania opinii publicznej, ze wzgldu na jej szczegln waciwo zmienno,
a w rezultacie atwo manipulowania ni.
Lippmann okreli stereotypy (z gr. stereos stay, stanowicy bry; topos
odbicie, obraz)63 jako obrazy w naszych gowach, ktre s jednostronne, czstkowe
i schematyczne, przedstawiajce i charakteryzujce ludzi innych grup spoecznych.
Obrazy te tworzone s przez kultur i determinuj odbir tyche grup64. Opinia
publiczna nie moe wic kierowa sprawami pastwa, gdy jest niedostatecznie
racjonalna, zbyt emocjonalna i nie nada za zmiennym tokiem wydarze. W
sferze opinii publicznej panuj stereotypy, zbitki pojciowe o silnym zabarwieniu
emocjonalnym, nazywane przez autora Public Opinion <fortec naszej tradycji, za
ktrej murami moemy nadal czu si bezpieczni na zajmowanym stanowisku>65.
Stereotypy dokonuj faszywej generalizacji, przenoszc cechy jednostkowe na
grupowe wedle zasady, jeden za wszystkich znaczy wszyscy przeciw jednemu66 bd
te przy pomocy figury stylistycznej zwanej synekdoch, polegajcej na okreleniu
caoci przez cz lub czci przez cao67. Owe quasi-empiryczne generalizacje, kiedy
nabior cech trwaoci, trudne s do skorygowania przez pniejsze dowiadczenia68
i dlatego przede wszystkim s niebezpieczne, e poprzedzaj uycie rozumu.
Przedmiotem treci stereotypw mog by np. grupy ludzi: rasowe, etniczne,
religijne, zawodowe, pokoleniowe, pci, itp.; stosunki spoeczne zachodzce midzy
nimi, np. stereotypy wojny czy rewolucji; zachowania o podou spoecznokulturowym, procesy technologiczne, np. metody i nawyki pracy, a nawet rnorakie
obiekty znajdujce si w otoczeniu czowieka.
Poniewa stereotypy posiadaj charakter spoeczny, byy i s nadal przedmiotem
licznych bada przedstawicieli nauk spoecznych. Skoro wic zdradzaj znamiona
publiczne, to przede wszystkim jako przekaz spoeczny uwiadamiany przez jednostki
i narzucany innym czonkom danej zbiorowoci.
Istotny jest fakt manifestowania przez obrazy stereotypowe zachowa
werbalnych, powstajcych jako reakcje na sowo-nazw. Popularno osigny
zdania stereotypowe, takie jak: Kady Polak to katolik oraz stereotypowe zwroty
Aktualizacje encyklopedyczne, s. 287.
A. Schaff, Stereotypy a dziaania ludzkie, Warszawa 1981, s. 71 72; A. Bodnar, Nauka o polityce,
Warszawa 1988, s. 192 194; por. Leksykon politologii. Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Antoszewskiego i
Ryszarda Herbuta, Wrocaw 1997, s. 405, Encyklopedia politologii. Teoria polityki, t. I, Krakw 1999, s. 272.
65
W. Lippmann, Public Opinion, The Free Press, New York 1938, s. 96; J. J. Wiatr, Socjologia polityki,
66
R. Girard, Kozio ofiarny, d 1982, s. 313.
67
M. R. Mayenowa, Poetyka opisowa, Warszawa 1949, s. 124; W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych
i zwrotw obcojzycznych, Warszawa 1968, s. 939; M. Gowiski, A. Okopie-Sawiska, J. Sawiski,
Zarys teorii literatury, Warszawa 1991, s. 119.
68
L. Koakowski, Mini wykady o maxi sprawach. Seria druga, Krakw 1999, s. 97 i nast.
63
64
194
frazeologiczne typu: tureckie kazanie, austriackie gadanie bd Y zachowuje

si z angielsk flegm, podkrelajc kompetencj kulturow odbiorcw owych
komunikatw, ktrzy posiedli ju gotowy obraz przedmiotu.
Stereotypy przedstawiaj rwnie gotowe szablony nazwy o pejoratywnym
wydwiku, skierowane ku innym nacjom, np. Niemiec to Szwab, Szkop, chocia dla
sprawiedliwoci trzeba doda, e zdarza si stereotypom, i podkrelaj po czci
respekt, a po czci pogard w stosunku do okrelonego np. narodu. Dobrze przecie
wiemy, e Niemcy s narodem zdyscyplinowanym (dokadny jak Niemiec), ale i
pozbawionym poczucia humoru; Anglicy s spolegliwi, a horyzonty umysowe maj
ciasne (flegmatyczny Anglik); Polacy s odwani (zawadiacki uan) i niezdolni
do systematycznej pracy; ydzi natomiast s inteligentni, pozbawieni taktu i pazerni,
ydowski lichwiarz, a Amerykanie przyjanie odnosz si do ludzi i s naiwni;
popularne s ponadto i takie stereotypowe skojarzenia na okrelenie narodw:
oszczdny Szwajcar, pracowity Japoczyk, dumny Hiszpan, zodziejski
Cygan, leniwy Murzyn itp.69. Mona zatem powiedzie, e dwa gwne elementy
stereotypw to te, ktre wi si z czynnikiem emocjonalnym i behawioralnym.
Tabela 11
Zalety i wady przypisywane Polakom
Zalety
Wady
I. Umiowanie wolnoci i niezalenoci

Staa nienawi do obcego jarzma i skonno
Warcholstwo, pieniactwo, bunt przeciw wadzy
do powsta
Obawa przed wadz absolutn w swoim
Tolerancja religijna przy duej dewocji
pastwie
Sprzeciw wobec cenzury i tajnej policji
Cige rozamy polityczne, wielo frakcji i
stronnictw
II. Wielkoduszno, dobro, humanitaryzm
Tolerancja wiatopogldowa, narodowa i
Zbytnia mikko charakteru i
rasowa
miczakowato
Udzielanie azylu przeladowanym z innych
Brak dzielnoci, lamazarno
krajw
Zbytnia ufno wobec obcych i uleganie ich
Kierowanie si zasad ludzkiego traktowania
wpywom
pokonanych
Brak konsekwencji i surowoci w wanych
atwe wybaczanie wrogom i dostrzeganie
chwilach
czowieka we wrogu
III. Mstwo, braterstwo, swoiste pojmowanie honoru
Brak najemnikw wrd polskich onierzy
Powodowanie si honorem w podejmowaniu
decyzji o wiernej subie lub porzuceniu jej w
pewnych sytuacjach
Osiganie zwycistw, dziki brawurze i odwadze,
a nie technice i przewadze liczebnej
Brak wytrwaoci i bohaterstwa na co dzie

Powicenie, ktre mona okreli: atwiej
umiera, ni y dla ojczyzny
Za organizacja dziaa
J. Sobczak, Stereotyp wroga, [w:] Obcy, ssiedzi, niechciani partnerzy? pod red. K. Glassa,
Z. Puleckiego, B. Serloth, Pozna Toru 1995, s. 96; L. Koakowski, op. cit., 98 99.
69
195
Zalety
Wady
IV. Umiejtno cakowitego oddania si sprawie publicznej

Podporzdkowanie si nie wadzy, lecz sprawie
Niedocenianie fachowcw i problemw
Nigdzie niespotykana ofiarno w powiceniu
ekonomicznych
si za ojczyzn
Swoisty snobizm w naraaniu si i powicaniu
Masowe wiadczenie honorowej pracy
Patriotyczne bicie piany, powierzchowno,
spoecznej
baaganiarstwo
V. Organizacja ycia
atwo i umiejtno improwizacji
Budowanie dorane, bez planw dalekosinych
atwo w podejmowaniu dziaa
Somiany zapa
spontanicznych
Niezbyt due wymagania od ycia
Przystosowanie si do ycia w trudnych
warunkach
rdo: G. Piwnicki, Kultura polityczna kadry Marynarki Wojennej Rzeczypospolitej Polskiej w procesie
wspczesnych przemian ustrojowych, Gdask 2005, s. 42 43.
Przez charakter narodowy mona rozumie to, co swoiste w psychice narodowej,

odrniajce j od innych narodw. Bd to okrelone stereotypy, zmistyfikowane,
niepodatne na weryfikacj formy sdw i wyobrae o rzeczywistoci politycznej.
Przez analogi do charakteru jednostki, charakter narodowy okrela si jako
system typowych zachowa, czsto na zasadzie odruchu, regulujcych zachowania
wikszoci czonkw narodu w rnych okresach. W literaturze funkcjonuje wiele
cech charakterystycznych polskiego narodu. Przykadowe cechy (zalety i wady)
przypisywane Polakom, zaprezentowano w tabeli.
Polski charakter narodowy uksztatowany zosta m.in. przez takie czynniki, jak:
rozbiory, brak niepodlegego pastwa, nieistnienie wasnego, normalnego ycia
politycznego, ciga walka o niepodlego przy uyciu ekstremalnych rodkw i
metod. Wynikiem tego s negatywne cechy przejawiajce si w yciu spoecznym, jak
i brak dowiadcze politycznych, tradycji demograficznego samorzdu, historycznie
uwarunkowana podejrzliwo wobec rzdw, amanie prawa traktowane jako czyn
patriotyczny, skonno do anarchii, uznanie dla cwaniactwa, nagromadzenie
frustracji, resentymentw, zawici i uroje ustrojowych70.
Istniej oczywicie i inne sposoby manifestowania stereotypw. Znane s np.
pozawerbalne formy zachowa okrelonych spoecznie i kulturowo, np. etykieta, czy
te pozajzykowe kody w postaci karykatury politycznej, plakatu, filmu, itd.
Jakie s wreszcie waciwoci stereotypw w relacji ich zgodnoci bd
niezgodnoci z opisywan rzeczywistoci? Najczciej wymienianym przez badaczy
cechami stereotypw s: ich irracjonalno lub tylko prawdziwo czstkowa,
emocjonalno przeciwstawiana poznaniu intelektualnemu, mechaniczna
powtarzalno i dugotrwao istnienia. Co do prawdziwoci stereotypw, to
istnieje pogld, e w wikszoci przypadkw mamy do czynienia z ich irracjonalnym
jdrem71.
70
71
196
J. Szczepaski, Rozwaania o Rzeczypospolitej, Warszawa 1971, s. 21 i n.

Por. Leksykon politologii, s. 405.
Wanym i czsto eksponowanym zagadnieniem zwizanym ze stereotypem jest

jego ukierunkowanie na ochron interesw wewntrzgrupowych. Czsto spotykamy
si z kodyfikacj wasnych dziaa podejmowanych wobec innych grup spoecznych
bd etnicznych, jak rwnie ochron wasnej spoecznoci przed przyjmowaniem
wzorw obcych jej etosowi. Mamy tu do czynienia z tzw. stereotypami centralnymi.
Chodzi mianowicie o stereotypy polityczne, wrd ktrych rozpoznajemy takie, jak:
stereotyp faszysty czy komunisty; etniczne, gdzie dostrzec mona stereotyp yda,
Araba, Serba, Cygana czy choby Ukraica; religijne, determinujce stosunek jednego
wyznania do drugiego, np. katolika do muzumanina czy wyznania mojeszowego
i odwrotnie. Zwizek stereotypw centralnych z uprzedzeniami i rasizmem wydaje
si nie podlega dyskusji, a oba te pejoratywne pojcia stanowi mog zarwno
przyczyny, jak skutki stereotypw72.
Interesujce wydaje si by rwnie postrzeganie stereotypw na gruncie innych
dziedzin nauki. Na przykad w psychologii i socjologii dominuje postawa badawcza,
polegajca na wykazaniu irracjonalnoci stereotypw oraz ich negatywnej roli w
dowiadczeniu poznawczym.
Diametralnie rna jest strategia badawcza dominujca w koncepcjach
antropologii kulturowej, prbuje stereotypy zaszeregowa do dyskursu mitycznego,
uwaajc je za autonomiczne wzgldem rzeczywistych waciwoci grup czy obiektw
bdcych przedmiotem stereotypowego obrazu; przez ten fakt staj si rdem do
analizy wiadomoci grupy, ktra je wyraa.
Jak nie naley utosamia stereotypw z uprzedzeniami i przesdami73, podobnie
nie winno si opisywa ich jako specyficznej kategorii mitu.
Warto zaznaczy, e mamy do czynienia nie tylko z negatywnymi czy te
faszywymi stereotypami, ktre funkcjonuj w zdroworozsdkowej wiedzy potocznej,
ale rwnie z ich odmian pozytywn, obligujc do zwrcenia uwagi na wielorakie
plany ich odniesienia, szczeglnie na te, ktre odgrywaj wane znaczenie w procesie
identyfikowania i komunikowania si grup spoecznych.
W stereotypach mamy do czynienia z dowolnoci nastpujcych po sobie
racji i argumentw; przypadkowym i osobistym tworzeniu zwizkw czasowych
i przestrzennych. W obu przypadkach obserwujemy wyjtkow podatno na
personifikacj74.
Stereotypy naley wywodzi w porwnaniu z mitem, uwaa si bowiem, e mit i
stereotyp wystpuj w jednakowym nateniu: afektywnym i poznawczym. Jednake
u podstaw formowania si mitu i stereotypu wystpuj dwa odrbne elementy. Jeden
z nich znajduje si poza podmiotem, narzucony zostaje z zewntrz poprzez kontekst
informacyjny; drugi znajduje si wewntrz kontekstu, przetworzony jako skadnik
wiadomoci.
Na co dzie napotykamy na trudnoci w odrnieniu mitu od stereotypu. czy
Por. C. N. Macrae, Ch. Stangor, M, Hewstone, Stereotypy i uprzedzenia, Gdask 1999, s. 335 340.
Por. D. Piontek, Stereotyp: geneza, cechy, funkcje, [w:] W krgu mitw i stereotypw, pod red.
K. Borowczyka i P. Paweczyka, Pozna Toru, 1993, s. 21 24.
74
72
73
197
je ze sob to, e przyporzdkowuj fakty bez koniecznego osobistego dowiadczenia.

Rnica polega na tym, stereotyp jest aktywnym impulsem zwizku sowa nazwy,
jest niejako sygnaem wywoawczym75.
Francis Bacon w rozwaaniach nad stereotypami wywodzi je ze zudze
umysu i omylnoci zmysw. Dodawa przy tym tradycyjne uprzedzenia i
niedoskonao jzyka76.
Odpowied na pytanie, czy stereotyp jest form wiadomoci, czy tylko postaw
wydaje si by zoona. Istnieje na ten temat wiele rnorodnych pogldw.
Teoretycznie twrcze zdaj si by twierdzenia podkrelajce spoeczn natur i
spoeczne uwarunkowania stereotypw.
Eksploracja stereotypu, prba jego zastosowania do tumaczenia i okrelania
zjawisk wiadomociowych prowadzi bezporednio do utosamiania stereotypw z
postawami, stanowicymi wzgldnie trwa organizacj przekona wobec jakiego
przedmiotu albo sytuacji, predysponujcymi jednostk do reagowania w odpowiedni
sposb77.
Z kwesti stereotypu zwizane jest pojcie stereotypizacji, w ktrym zawarte
s trzy podstawowe skadniki: poznawczy, afektywny i behawioralny. Oddzielny
problem stanowi to, ktry z tych skadnikw dominuje. Na pierwszy rzut oka wydaje
si, e cecha afektywnoci jest najwaniejsza. Jednak wiadomo wasnej odrbnoci,
na przykad etnicznej, sprawia, e komponent poznawczy staje si baz dla stanw
emocjonalnych, poniewa procesy poznawcze wi si cile ze sfer oceniania i
wartociowania. W sferze zjawisk wiadomociowych, uwzgldniajcych fakty
spoeczne i polityczne, mity, stereotypy i przesdy zawieraj bardzo silny adunek
emocjonalny78.
O ile dla mitu najistotniejszy jest wewntrzny stan wiadomociowy, o tyle
stereotyp bazuje przede wszystkim na elementach narzuconych z zewntrz poprzez
informacj. Mit zatem posiada szerszy plan odniesienia ni stereotyp, co pozwala na
aneksj funkcjonujcych stereotypw. Trzeba jednak zastrzec, e mit nie jest sum
stereotypw.
Stereotyp polityczny, nie moe by rozpatrywany w kategoriach niemonoci
poznania zoonego ycia spoecznego79; nie mona go rwnie ocenia po braku
rozsdku, siy fatalnej czy innej ludzkiej przywary. Stereotyp jest po prostu drug
natur czowieka mylcego.
Stereotyp naley do sfery wyobrae i przekona. Wyobraenia i przekonania
s nieodcznym atrybutem natury czowieka. Zatem stereotyp zawsze funkcjonuje
na poziomie wiadomoci i jest historycznie, spoecznie i kulturowo uwarunkowany,
J. Jaboska-Bonca, op. cit., s. 30.
F. Bacon, Novum Organum, Warszawa 1955, s. 27.
77
I. Nowakowska, Definicja pojcia postawa, Studia Socjologiczne 1975, nr 2, s. 174.
78
M. Marody, Sens teoretyczny a sens empiryczny pojcia postawy, Warszawa 1976, s. 17.
79
B. Rozciecha, Stereotyp jako element kultury politycznej spoeczestwa polskiego, Studia Nauk
Politycznych, 1979, nr 4/41.
75
76
198
wzgldnie trway, emocjonalny, przyjmujcy posta generalizacji lub kategoryzacji80.

Stereotypom towarzyszy sd wartociujcy (negatywny lub pozytywny), poczony
z przekonaniem. Stereotypy s wyrazem opinii publicznej przekazywanej jednostce
przez rodzin i rodowisko w drodze wychowania, niezalenie od dowiadczenia
osobistego jednostki. Posiadaj okrelony adunek emocjonalny (negatywny lub
pozytywny)81. Moe by sprzeczny cakowicie z faktami albo czciowo z nimi
zgodny, stwarzajc przy tym pozory prawdziwoci treci. Stereotyp jest odporny na
zmiany, a wic niezaleny od dowiadczenia, dugotrway emocjonalnie.
Wymienione tu waciwoci stereotypu pozwalaj mu realizowa funkcje
spoeczne, broni akceptowanych przez spoeczestwo czy grup wartoci i ocen
stanowicych normy spoeczne, warunkujce integracj jednostki z grup. Stereotyp
cile jest zwizany ze sowem-nazw. Nazwa, ktr posuguje si stereotyp, jest
zwizana z odpowiednim pojciem, ktre stereotyp mistyfikuje. Szczeglnie istotny
dla stereotypu jest jego adunek emocjonalny, pozorna prawdziwo wyraanych
treci, dugotrwao oddziaywania i odporno na zmiany, a take zdolno do
obrony akceptowanych przekona i norm warunkujcych integracj jednostki z
grup82.
Najistotniejsz cech stereotypu jest jego ywotno i odporno na zmiany.
Grecka natura stereotypu: stereos stay, stanowicy bry; typos typ,
obraz, odcisk zostaa powtrzona pod koniec XVIII w., kiedy tym mianem okrelono
matryce drukarskie.
Do nauk spoecznych wprowadzi ten termin Walter Lipmann, okrelajc stereotyp
polityczny jako obrazy w gowie83 majce cech jednostkowoci i schematycznoci.
Kontynuator bada Lipmanna, J. Fishman, podzieli stereotypy na cztery
zasadnicze grupy: stereotyp jako informacje sprzeczne z faktami oraz takie, ktre
przyznaj stereotypom czstkow prawd, stereotypy jako proces formuowania
sdw niedoskonaych, stereotypy jako wyraz nieelastycznoci postaw oraz stereotypy
jako wyraz uwarunkowa grupowych84.
Adam Schaff twierdzi, e nie ma stereotypw niewerbalnych85. Spostrzeenie to
potwierdza si w twierdzeniu, e: stereotypy to nie pojcia, lecz bardziej lub mniej
oglne odzwierciedlenia zjawisk spoecznych. Czsto powizane s z kwestiami
jzykowymi, a ich werbalizacja wywouje otoczk do mglistych asocjacji lub
konotacji86. Natomiast Czesaw Mojsiewicz dodaje: mylenie ludzkie jest myleniem
werbalnym, std wielk wag naley przykada do mistrzowskiego posugiwania si
C. Maj, Stereotyp polityczny, [w:] Encyklopedia politologii , s. 272 273.
Por. A. Schaff. Stereotypy a dziaania ludzkie, Warszawa 1981, s. 115 116.
82
Ibidem.
83
Leksykon politologii, praca zbiorowa pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbuta, Wrocaw 1997, s. 405.
84
W krgu mitw i stereotypw , s. 21.
85
Por. Z. Chlewiski, Stereotypy, struktura, funkcja, geneza. Analiza interdyscyplinarna, kolokwia
psychologiczne nr 1: Stereotypy i uprzedzenia, Instytut Psychologii PAN, Warszawa 1992, s. 12.
86
J. Berting, Ch. Villain-Gandossi, Rola i znaczenie stereotypw narodowych w stosunkach midzynarodowych:
podejcie interdyscyplinarne, [w:] Narody i stereotypy, pod red. T. Walas, Krakw 1995, s. 14.
80
81
199
sowem. Pamita rwnie naley o wieloznacznoci sw87.

Proces stereotypizacji nosi w sobie podoe psychologiczne, wyraone i
objawiajce si dysonansem poznawczym, okrelanym teori frustracji i agresji oraz
osobowoci autorytarnej88. Ludzie odznaczajcy si tak osobowoci powodowani
s poprzez niewiadome i nieuwiadomione motywy do postrzegania wiata w
formie skrtowej i uproszczonej. Dla nich stereotypy s narzdziem, ktre suy w
realizowaniu uprzedzeniowe mylenie.
Klinicznemu rozpoznaniu stereotypicznego wynaturzenia przypisuje si
konwencjonalizm, czyli cise przestrzeganie umownych wartoci, autorytarn
podlego (jednostki o tzw. osobowoci autorytarnej maj z reguy czarnobiay obraz rzeczywistoci spoecznej; s nietolerancyjne, atwo si uprzedzaj, s
podejrzliwe, czuj si zagroone89. Autorytaryci bezkrytycznie wyznaj autorytety
wasnej grupy, zachowuj si agresywnie do tych, ktrzy naruszaj konwencjonalne
normy. Cechuje ich bezgraniczna wiara w przesdy, myl za pomoc gotowego
jzyka stenotypicznego, wyznaj kult siy i twardoci, przenosz i narzucaj wasne
popdy wiatu zewntrznemu90.
Podstawowymi waciwociami stereotypw jest ich wymiar i kontekst spoeczny,
z niego bior swj pocztek. Warunkiem funkcjonowania stereotypu politycznego
jest jego potencja oddziaywania emocjonalnego, a wic funkcja emotywna,
stabilizujca, racjonalizujca oraz umacniajca. Funkcja emotywna pozwala
wartociowa i dokonywa wyboru bagau emocjonalnego (przywiza si do
niego emocjonalnie, a nastpnie dopenia i wzbogaca w baga o inne elementy
uzupeniajce w adunek, aby stworzy moliwie peny i wszechstronny stereotyp
egzystujcy w wiadomoci spoecznej jako caociowy sposb orzekania o danym
zjawisku91.
Funkcja stabilizacyjna stereotypu daje zarwno jednostce, jak i grupie poczucie
bezpieczestwa, pozwala j przystosowa do rzeczywistoci, i to zarwno, kiedy
stereotyp wydaje si by zgodny z faktami, jak i w przypadku, kiedy takiej zgodnoci
nie ma. Takim szczeglnym przypadkiem stereotypw s uprzedzenia. Badacze tego
zjawiska zaliczaj je do stereotypw negatywnych, poniewa s oparte na niechci,
wrogoci do innych. Uprzedzenia to take stosunek do jakiej sprawy nie oparty
na wasnych dowiadczeniach, rozpoznaniach. S to od innych bez sprawdzenia
przyjte pogldy, opinie, oczekiwania92.
Stereotypy zapewniaj poczucie bezpieczestwa, dostarczajc czowiekowi
okrelonej wizji rzeczywistoci i informujc o zagroeniach. Z tym faktem wie
87
C. Mojsiewicz, Rola opinii publicznej w polityce , [w:] wiat w okresie przemian, Ksiga
pamitkowa dedykowana prof. Longinowi Pastusiakowi , Gdask 2000, s. 170.
88
W krgu mitw i stereotypw, s. 26.
89
Por. Z. Chlewiski, op. cit., s. 22.
90
Por. J. J. Wiatr, Socjologia stosunkw politycznych, Warszawa 1980, s. 369.
91
A. Tyszkowska-Gosk, Stereotypy polityczne jako element wiadomoci spoecznej, [w:] Studia
Nauk Politycznych 1980, nr 4, s. 114.
92
J. Szacki, Spotkania z utopi, Warszawa 1980, s. 140.
200
si zapewnienie przewidywalnoci zachowa. Dziki stereotypom ludzie maj

subiektywne poczucie bezpieczestwa; potrafi przewidywa rne reakcje czonkw
okrelonej grupy. Ponadto wsplne stereotypy speniaj funkcje komunikacyjne
wrd swoich; s nonikiem szczeglnego typu informacji o innych, co pozwala
odpowiednio reagowa wrd swoich na innych, czyli wypenia funkcj
manipulacyjn. W efekcie tej funkcji wzmocnione zostaje poczucie tosamoci, ktre
budzi agresj do obcych. Jest to tzw. kanalizacja agresji93.
Stereotypy s wynikiem spoecznego uczenia si. Konieczne jest zatem
uspoecznienie jednostki, bycie z grup, ktrej czonkowie demonstruj
rne stereotypy i uprzedzenia do innych. Stereotypy niezgodne z charakterem
spoeczestwa traktuje si jako obce, zagraajce wsplnocie narodowej, etnicznej,
grupowej. Kryterium przedmiotowe wskazuje na autostereotyp i heterostereotyp, co
wynika z jednostkowego i zbiorowego wymiaru stereotypizacji.
Z uwagi na wyznawane idee i przekonania stereotypy dzielimy na negatywne,
ktre dotycz przede wszystkim innych, i stereotypy pozytywne. Negatywne
wartociowanie nie moe by czci definitywnej istoty stereotypw, cho moliwe,
e stanowi element stereotypw prototypowych () Mimo to nawet dodatnie
stereotypy mog wzbudza negatywne reakcje94.
Okazuje si, e niektre grupy spoeczne s szczeglnie podatne na stereotypizacj.
Psychologw spoecznych interesuj przede wszystkim stereotypy rasowe i
narodowociowe. Grupy rasowe i narodowociowe podatne s na stereotypizacj
ze wzgldu na swoj inno kulturow, na swoj obco w etnocentrycznym
sposobie mylenia. S to kategorie o wyranych wskanikach przynalenoci oraz
silnym zabarwieniu emocjonalnym95.
Oceniajc moc poszczeglnych kategorii w tworzeniu stereotypw, naley
podzieli je na naturalne i na sztuczne. Kategorie naturalne s stereotypicznie
silniej motywowane, cho niewtpliwie pewn rol motywacyjn odgrywa kultura
(moe to by przynaleno religijna). Na przykad stereotyp zwizany z islamem w
sposb szczeglny po terrorystycznych atakach na Nowy Jork i Waszyngton.
Istotne miejsce zajmuj stereotypy etniczne i narodowe. Wie si je z podziaem
na naszych i obcych, czyli ludmi o innej kulturze. W zmieniajcych si relacjach
ludw i narodw zwizanych z aktualnym stanem stosunkw midzynarodowych,
stereotyp etniczny okaza si bardzo stabilny, gdy wemie si pod uwag
charakterystyczne cechy przypisywane danej nacji. Stereotypy narodowe postrzegamy
zatem jako skrtowe, nienaruszone cechy zwizane na przykad z Polakiem, ydem,
Niemcem, Rosjaninem czy Ukraicem. Pewne wyobraenia innoci i obcoci
zakodowane poprzez wieki wydaj si trwa w ludzkiej pamici niezmiennie. Ich
trwao i skostnienie stanowi szablon pozwalajcy oceni swoich wobec innych,
obcych. To rozrnienie mobilizuje czonkw danej grupy spoecznej, podkrelajc
Z. Chlewiski, op. cit., s. 18 19.
Por. C. N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone, Stereotypy i uprzedzenia, Gdask 1999, s. 345 346.
95
Ibidem, s. 341.
93
94
201
poczucie przynalenoci i wizi ze swoj zbiorowoci. Jednoczenie wycza i

dyskryminuje osoby i grupy, ktrych kultur uwaa si zazwyczaj za poledniejsz.
W okresie kryzysw atwo jest znale koza ofiarnego, winnego zaistniaej
sytuacji96. Dlatego kwesti tak istotn jest moliwo modernizacji i rewizji
stereotypw. Mog one ulec modyfikacji poprzez zastosowanie rnych technik
psychoterapeutycznych, socjoterapeutycznych i wychowawczych, chocia wiadomo,
e a nadto czsto z jednej stereotypizacji ludzie przechodz w inn, uzalenieni i
uwikani w sida wasnej tosamoci i kultury.
Obok wielu perspektyw badawczych stereotyp polityczny zajmuje miejsce
szczeglne. Co si w duszy komu gra, co kto w swoich widzi snach97 przeistacza si
w odnowion tkank sowa nazwy. Wedug zasady pars pro toto wyzwala si
haso szablon i pada na podatn i yzn gleb spoecznego oczekiwania, jak co
naturalne i oczywiste. Nie podlega wic dyskusji, jest prawd aprioryczn wzgldem
dowiadczenia.
Stereotypy polityczne s najczystszymi a jednoczenie najbardziej znaczcymi
pierwotnymi kliszami emocjonalnymi w systemie pojciowym akceptowanym przez
jednostk.
Stereotypy s najbardziej uniwersalnymi mechanizmami komunikacji
midzyludzkiej, a zatem nie ma komunikacji czowieka wolnej od jakichkolwiek
stereotypw. Wspczesne mity i stereotypy bez archaicznej otoczki metaforycznej,
alegorycznej czy symbolicznej wyczaj sceptycyzm, wykluczaj dyskusj, bazujc
na stanach emocjonalnych spoeczestwa i uodparniajc je na prawd i fasz.
Dychotomiczny podzia na: swj obcy wrg utrwalaj mity i stereotypy
narodowe i etniczne98; zjawisku temu towarzyszy i sprzyja tosamo etniczna,
ktra dzieli spoecznoci wedug wymienionego kryterium: swoi obcy i w ten
sposb konstytuuj si podziay i relacje stae, skostniae, nieulegajce bd rzadko
poddajce si zmianom, u podstaw ktrych le zaszoci historyczne, utrwalajce
mentalne szablony o innych, najczciej postrzeganych jako wrogowie. Im wyszy
jest stopie rozwoju kultury, im bardziej w identyfikacji etnicznej przyznaje si prymat
samookrelenia jednostki, tym wiksza ujawnia si tolerancja dla wielokulturowoci,
rnorodnoci postaw i zachowa; w tych relacjach zmniejsza si adunek
emocjonalny, a tym samym eksponowanie kategorii obcoci i wrogoci99. Stereotyp
96
Por. R. Girard, Kozio ofiarny, d 1982; P. Boski, Szataska rkojmia. O najnowszej ksice
Ren Girarda, Tygodnik Powszechny 2000, nr 25, s. 9.
97
S. Wyspiaski, Wesele, Wrocaw 1973, s. 27 28.
98
Por. D. Jarosz, Uwagi o polskiej literaturze naukowej na temat stereotypw, Dzieje Najnowsze
R. XXIII 1991, nr 2, s. 93 103.
99
Por. L. Mrz, wiadomociowe wyznaczniki dystansu etnicznego, Etnografia Polska, t. 23, 1979,
Z. 2, s. 157 168; A. Sakson, Stereotyp a obraz drugiego kraju i narodu, [w:] Socjologia zachowa
politycznych, Olsztyn 1984, s. 22 26; J. Tazbir, Obraz yda w opinii polskiej XVI XVIII w., [w:]
Mity i stereotypy w dziejach Polski, Warszawa 1991, s. 63 98; J. Sobczak, Stereotyp wroga, [w:] Obcy,
ssiedzi, s. 95 100; A. Chodubski, O przywdcach wsplnot mniejszociowych i etnicznych, [w:]
Tosamo kulturowa. Szkice o mniejszociach narodowych na Pomorzu Gdaskim, seria druga, pod red.
A. Chodubskiego i A. K. Wakiewicza, Gdask 2002, s. 11.
202
wroga ksztatuje si na gruncie stereotypu obcego, ktrego uzupenieniem jest

autostereotyp grupy tworzcej ten stereotyp. Swojsko i obco dowiadczana
jest w procesie postrzegania zewntrznych przejaww rzeczywistoci ocenianej
jednostki.
Dychotomia swojskoci i obcoci, a w skrajnych przypadkach wrogoci,
powstaje w umysach ludzi najczciej wczeniej anieli wynikaoby to z wasnych
przemyle, dowiadcze i docieka; jest wic wytworem kultury i spoeczestwa,
w ktrym czowiek egzystuje. Zanim dochodzi do krytycznego odbioru otaczajcego
wiata, rodzice, nauczyciele, rodki masowego przekazu podsuwaj jego gotowy,
czsto niestety, wypaczony obraz zoonej rzeczywistoci w postaci atwo
przyswajalnego stereotypu. Negatywne konsekwencje podziau na swj i obcy,
wynikajce z bezkrytycznej akceptacji mitw i stereotypw (najczciej narodowych,
rasowych i etnicznych) konstytuoway si w przestrzeni czasowej i geograficznej i
byy z reguy podyktowane egoizmem stanowym, jak i w szerszej perspektywie
czynnikami natury ekonomicznej. Skoro mieszkacom Nowego wiata biay
czowiek odmawia przynalenoci do rodziny ludzkiej100, to bardzo czsto byo to
rezultatem nie obaw czy strachu przed Murzynami czy Indianami, lecz wzgldw
utylitarnych usprawiedliwienia niewolnictwa. Towarzyszyy temu stereotypy
podludzi, zaliczajce do nich zwaszcza ydw, Cyganw, Semitw, a take Sowian.
Negatywnym zjawiskiem w funkcjonowaniu stereotypw jest nierzadko
manifestowana megalomania etniczna i narodowa, objawiajca si w lansowaniu
swoicie pojmowanych przywilejw partykularnych oraz w deniu do
podporzdkowania sobie innych narodw i mniejszoci etnicznych101. Zasig
megalomanii obejmuje zwaszcza tzw. wsplnoty wybrane, ktrym przypisuje si
szczeglne prerogatywy, uzdolnienia i predyspozycje, podczas gdy innym grupom
zarzuca si upoledzenie i opnienie cywilizacyjne.
Stereotypy pozytywne ujawniaj si zwaszcza wtedy, gdy zwizki grupy tworzcej
stereotyp etniczny (innego, obcego) z grup ocenian s sabsze i odleglejsze;
wwczas spoeczno prowokujca powstawanie obrazw w gowie wydaje si
mniej niebezpieczna, poniewa jest sabo rozpoznawalna, nie rzucajca si w oczy
bd obojtna.
Ponadto do pozytywnych konsekwencji istnienia mitw i stereotypw w
dychotomii obcy swoi zaliczy naley, z punktu widzenia grupy, narodu, silne
oddziaywanie na ich spjno etniczn, wzmacnianie wizi wsplnotowej, narodowej
oraz zabieganie o wizerunek wasnej grupy w stosunku do innych spoecznoci bd
narodw. Czynniki te koreluj rwnie z podkrelaniem wsplnoty wartoci, wok
ktrych grupy narodowociowe ksztatuj swj etos; pozwalaj podkrela take
odmienno wasnej spoecznoci na tle innych, a zjawisko to nie zawsze musi si
kojarzy z negatywnymi skutkami spoecznymi102.
Dzieje Ameryki aciskiej, t. 1, pod red. T. epkowskiego, Warszawa 1977, s. 5; por. take:
G. Freyre, Panowie i niewolnicy, Warszawa 1985, s. 25 139.
101
A. Chodubski, O przywdcach wsplnot, s. 11.
102
J. Berting, C. Villain Gandossi, Rola i znaczenie stereotypw narodowych w stosunkach
midzynarodowych. Podejcie interdyscyplinarne, [w:] Narody i stereotypy, pod red. T. Walasa, Krakw
1995, s. 23 i n.
100
203
Zauwaa si, e mylenie stereotypowe ujawnia si bardziej wrd spoecznoci

zamknitych na przeobraenia cywilizacyjne, gdzie rol przywdcz sprawuj
jednostki autorytarne, mao elastyczne, zakompleksione, a nierzadko objawiajce
oznaki choroby psychicznej, ktra charakteryzuje si m. in. przejawami zamknitego
mylenia103.
Przezwycianie dychotomii obcy swoi jest zwizane z przezwycianiem
mitw i stereotypw powstaych i nadal si rodzcych wok spoecznoci
mniejszociowych. Sprzyja temu blisze, wzajemne poznanie si obcych; wiadomo
i niezwyko istnienia wielokulturowych i wieloetnicznych spoecznoci ludzkich.
Charakterystycznym rysem ksztatowania si globalnej spoecznoci obywatelskiej
jest nieujawnianie identyfikacji etnicznej na rzecz samookrelenia jednostki
wewntrznie utosamiajcej si z wybran grup narodowociow. Postawy takie
urzeczywistniane s zazwyczaj w spoecznociach ludzi modych, otwartych zarwno
na rnorodno etniczn, jak i przywizujcych wag do poszanowania dziedzictwa
kulturowego przodkw104.
103
J. Mikuowski Pomorski, Komunikacja midzykulturowa, Krakw 1999, s. 87; A. Chodubski,
Neurastenicy i wadza w dziejach cywilizacji, Studia Politologiczne 2001, vol. 5.
104
A. Chodubski, O przywdcach wsplnot, s. 12.
204
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Adam Klein
Regulacje normatywnoprawne dotyczce mniejszoci

narodowych i etnicznych na Wybrzeu Gdaskim
U podoa problematyki mniejszoci narodowych lego wiele wspzalenych
czynnikw, ktre wpyny, odgrywajc i dzi znaczc rol, na ksztatowanie
wzajemnych relacji pomidzy wikszoci a mniejszoci1. Nale do nich
uwarunkowania historyczne, polityczne i ekonomiczne; do najistotniejszych z nich
zaliczy trzeba brak moliwoci wytyczenia granic etnicznych, konflikty zbrojne,
przemieszczenia i migracje ludnoci z jednoczesnym osadnictwem na pograniczach
narodowo-etnicznych, majce przyspieszy procesy asymilacyjne i tym samym
zmiany skadu etnicznego2.
Wszystkie te czynniki miay wpyw na skad etniczny Europy przed I wojn
wiatow, kiedy to nasz kontynent zamieszkiwao niemal 85 mln osb, ktre nie
identyfikoway si z krajem zamieszkania; w wyniku zmian na mapie politycznej w
Europie midzywojennej liczba osb kwalifikujcych si do mniejszoci narodowych
i etnicznych zmalaa do 30 mln i mimo i rozpady si wielonarodowe monarchie:
Romanoww, Habsburgw i Hohenzollernw, w dalszym cigu w Europie rodkowoWschodniej ponad jedn pit mieszkacw stanowiy mniejszoci narodowoetniczne, skupione gwnie w ZSRR, Polsce, Rumunii, Jugosawii, Wgrzech,
Czechosowacji, Bugarii, Litwie, otwie i Estonii3, ktrych istnienie wymagao
midzynarodowych uregulowa prawnych.
Europejska ochrona mniejszoci narodowych zostaa zapocztkowana traktatem
berliskim z 1878 r., ktry przewidywa rwne prawa dla Grekw, Rumunw
1
Obie wymienione grupy narodowociowe mog y bd we wzajemnej tolerancji i yczliwoci,
bd w stanie wrogoci i negacji. Istniej te czsto spotykane stany izolacji i obojtnoci lub wsppracy
narzuconej i wymuszonej wysz koniecznoci. Niestety, pogorszenie wspycia obu grup moe
nastpi gwatownie, nierzadko pod wpywem niekontrolowanych wydarze faktycznie bd pozornie
tylko godzcych w interesy, zwaszcza za mity, obu spoecznoci.
2
Por. H. Chaupczak, T. Browarek, Mniejszoci narodowe w Polsce 1918 1995, Lublin 2000, s. 9 17.
3
Por. H. H. Nolte, Spnione narody w Europie rodkowej i Wschodniej, Przegld Zachodni 1995,
nr 1; Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1996, s. 253 254; por. Leksykon politologii,
pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbuta, Wrocaw 2000, s. 304 305. Wielka Encyklopedia Powszechna
PWN, t. 17, Warszawa 2001, s. 537 539; A. Chodubski, Jednostka, nard, pastwo, [w:] Wprowadzenie
do nauki o pastwie i polityce, pod red. B. Szmulika, M. migrodzkiego, Lublin 2002, s. 148.
205
Adam Klein
i Turkw w Bugarii oraz dla ydw w Rumunii. W roku 1919 takie pastwa, jak:
Albania, Czechosowacja, Estonia, Finlandia, Grecja, Jugosawia, Litwa, otwa,
Polska, Rumunia podpisay traktaty, zobowizujc si do poszanowania praw grup
mniejszociowych pod patronatem Ligi Narodw i Zwizku Mniejszoci Narodowych
w Europie (1925 1935). W drugiej poowie lat 30. rwno i swoboda rozwoju kultur
narodowociowych staa si fikcj zarwno w ZSRR, jak i w III Rzeszy Niemieckiej ze
wzgldu na dyskryminacj mniejszoci narodowych4.
Po 1945 r. dokumenty prawne ONZ, m. in. Karta Narodw Zjednoczonych z 1945
r. oraz Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. okreliy i usankcjonoway
prawa mniejszoci narodowych w wiecie. Supami milowymi, wyznaczajcymi dalsze
zobowizania pastw wobec grup narodowociowych i etnicznych stay si ponadto
Akt kocowy KBWE z 1975 r. i rekomendacje o prawach mniejszociowych
przyjtych przez Rad Europy w 1990 r.5 oraz postanowienia Konwencji Ramowej
Rady Europy o Ochronie Mniejszoci Narodowych z 1995 r.6
Wspczenie zjawisko etnicznoci oraz polityki etnicznej, ktrych pocztki
sigaj koca XX w., w duej mierze odpowiadaj powstaniu polityki nacjonalistycznej
w XIX w. z ca gam konsekwencji z nich wynikajcych. Polityka lojalnoci
etnicznej i tosamoci regionalnej zmierza bowiem do politycznej decentralizacji,
ktra w konsekwencji wpywa m.in. na zjawisko rozpadu pastw7. Zauwaa si, e
podobnie jak nacjonalizm zapocztkowa proces powstawania pastw narodowych
doprowadzajc do rozpadu wielonarodowe imperia, polityka etniczna moe
spowodowa rozkad pastw narodowych; nacjonalizm w tym wypadku moe zosta
zastpiony przez wielokulturowo i wieloetniczno.
Powodem rosncej roli wiadomoci etnicznej byo i jest m. in. rozpowszechnione
przekonanie, e nowoczesno (globalizacja) spowoduje zatarcie rnic etnicznych,
osabi solidarno wsplnotow, bezkrytycznie hodujc wartociom liberalnodemokratycznym. W wielu miejscach Europy Zachodniej i Ameryki Pnocnej
pojawiy si oznaki secesjonizmu i nacjonalizmu etnicznego: w Quebeku w Kanadzie,
Szkocji i Walii w Wielkiej Brytanii, Katalonii i Kraju Baskw w Hiszpanii, na Korsyce
we Francji i we Flandrii w Belgii. Procesy decentralizacji politycznej i manifestacje
wiadomoci etnicznej day o sobie zna rwnie na antypodach wrd aborygenw
w Australii i Maorysw w Nowej Zelandii; w pewnym sensie zowieszczo obudziy
upiory nacjonalizmu na Bakanach i we Wsplnocie Niepodlegych Pastw, jak
rwnie doprowadziy do bezkrwawego podziau Czechosowacji. W Polsce day
Por. E. J. Osmaczyk, Encyklopedia ONZ i stosunkw midzynarodowych, Warszawa 1986, s. 324 325.
B. Gronowska, Rada Europy wobec problemu mniejszoci narodowych, Sprawy Midzynarodowe 1991, nr 10.
6
Por. Realizacja przez Rzeczpospolit Polsk Konwencji Ramowej Rady Europy o Ochronie Mniejszoci
Narodowych, pod red. D. Rzemieniewskiego, Warszawa 2006.
7
A. Toffler, Szok przyszoci, Warszawa 1975, s. 468 i nast.; A. Toffler, H. Toffler, Budowa nowej
cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Pozna 1996; Cz. Mojsiewicz, Leksykon problemw midzynarodowych
i konfliktw zbrojnych, Wrocaw 1999, s. 145; E. Polak, Bunty mniejszoci powszechne denie do
samostanowienia, idem, Integracja i dezintegracja jako wspzalene procesy wspczesnych przemian
cywilizacyjnych, Gdask 2001, s. 127 138; A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006, s. 214.
4
5
206
Regulacje normatywnoprawne dotyczce mniejszoci narodowych i etnicznych
asumpt procesom autonomicznym na lsku oraz prbom prawnego zakwalifikowania

Kaszubw do mniejszoci etnicznej8.
Obok polityki etnicznej, ktra powstaa w sposb oddolny jako ruch ludowy,
istnieje pojcie polityki wsplnoty, stanowicej przedmiot zainteresowania elit
politycznych politykw i naukowcw9. Pojcie to odnosi si do grupy spoecznej,
ktra posiada zazwyczaj trwa tosamo zbiorow opart na wizach braterstwa,
lojalnoci i powinnoci. Przykadem na wprowadzanie w ycie polityki wsplnoty
jest system kibucw w Izraelu. Zarwno polityka wsplnoty, jak i polityka etniczna
(lokalna) rozwijay si wraz z postpem globalizacji; w tym sensie globalizacja i
lokalizacja10 (glokalizacja) mog stanowi komplementarn odpowied na kryzys
pastwa narodowego11.
Kwestie narodowociowe (mniejszoci etnicznych i narodowych) w Europie
miay i nadal maj zatem cisy zwizek z histori polityczn i gospodarcz, zmian
granic pastw, migracj ludnoci (przemieszczaniem, przesiedlaniem, repatriacj,
wypdzeniem) oraz aneksj wielu terytoriw12. Spoecznoci mniejszociowe byy
przeladowane, jak rwnie stanowiy zarzewie konfliktw etnicznych i wojen w
skali caego kontynentu; stanowiy skuteczne narzdzie w prowadzeniu negatywnej
polityki wobec ssiednich pastw13. W wyniku dziaa II wojny wiatowej nastpiy
drastyczne zmiany terytorialne oraz przemieszczenia ludnoci na skal dotd
niespotykan14; nowa sytuacja miaa doprowadzi do homogenizacji etnicznej
spoeczestw szczeglnie w Europie rodkowo-Wschodniej, likwidujc rda
konfliktw. Badania przeprowadzone w poowie lat dziewidziesitych ubiegego
wieku dowiody, e w Europie ok. 13 14 % jej mieszkacw nie identyfikuje si
z wikszociami narodowymi, etnicznymi bd jzykowymi w pastwie swojego
osiedlenia15. Niektrzy badacze wskazuj na liczb ponad 270 grup etnicznych16.
8
Por. B. Synak, Tosamo kulturowo-etniczna Kaszubw a idea krajowoci (regionalizmu), Kultura
i Spoeczestwo 1991, nr 2; idem, Kaszubska tosamo. Cigo i zmiana, Gdask 1998; Czy to ju
rewolucja kaszubska?, Pomerania 2002, nr 10 11; S. odziski, Midzy grup etniczn a spoecznoci
posugujc si jzykiem regionalnym. Ewolucja statusu prawnego Kaszubw w polityce pastwa w Polsce
po 1989 roku, [w:] Kim s Kaszubi? Nowe tendencje w badaniach spoecznych, pod red. C. ObrachtProndzyskiego, Gdask 2007, s. 145 173.
9
A. Heywood, op. cit., s. 217.
10
Por. A. Chodubski, O renesansie lokalizmu, Zeszyty Chojnickie 1997, nr 1, s. 9 17.
11
A. Heywood, op. cit., 218.
12
S. odziski, Rwno i rnica. Mniejszoci narodowe w porzdku demokratycznym w Polsce po
1989 roku, Warszawa 2005, s. 9.
13
K. Kersten, Przymusowe przesiedlenia ludnoci prba typologii, [w:] Utracona ojczyzna. Przymusowe
wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia jako wsplne dowiadczenie, pod red. H. Orowskiego i A. Saksona,
Pozna 1996, s. 16 i nast.; Mniejszoci narodowe w Polsce, pod red. Z. Kurcza, Wrocaw 1997, s. 7 i n.
14
Dzi bardziej eufemistycznie tamte przymusowe wdrwki ludw okrela si mianem transferw
ludnoci.
15
G. Janusz, P. Bajda, Prawa mniejszoci narodowych. Standardy europejskie, Warszawa 2000, s. 15;
Por. K.-M. Gauss, Umierajcy Europejczycy, Woowiec 2006; Znikajce mniejszoci narodowe s sol
Europy. Rozmowa z Karlem-Markusem Gaussem, Gazeta Wyborcza, nr 133, z dn. 8 czerwca 2006 r.
16
H. Chaupczak, T. Browarek, Mniejszoci narodowe w Polsce 1918 1995, Lublin 2000, s. 10.
207
Adam Klein
Na aktualn specyfik narodowociow oraz kwesti upodmiotowienia mniejszoci

narodowych wskazuje sytuacja narodu wgierskiego, ktrego rodacy w 30 %
zamieszkuj ssiadujce z Wgrami pastwa ocienne: Rumuni, Now Jugosawi,
Austri, Sowacj i Ukrain, co na ogln liczb Wgrw 9.620.000 wynosi 2.885.000
osb17.
Wedug spisu powszechnego ludnoci, przeprowadzonego w Polsce w maju
2002 r. wynika, e terytorium Rzeczypospolitej Polskiej zamieszkuje 268,85 tys.
osb uznajcych si za mniejszoci narodowe i etniczne, tj. 0,7 % ogu ludnoci w
kraju. Przy czym wystpuje 109 kategorii narodowociowych, etnicznych i etnicznoregionalnych, z czego 91 liczy mniej ni 1.000 osb, poowa mniej ni 100 osb, a
jedna trzecia mniej ni 50 osb18.
Obok spisu powszechnego przyjmowane s szacunki liczebnoci mniejszoci
narodowych w Polsce, odwoujc si do bada GUS oraz przedstawicieli
administracji pastwowej i samorzdowej, jak i stowarzysze mniejszociowych.
Rzdowy szacunek z 2002 r. podaje, e liczebno ta waha si od 1 1,2 mln osb,
co stanowi od 2 3 % ogu obywateli pastwa polskiego. Najwysz liczebno
grup mniejszociowych podawali liderzy stowarzysze narodowociowych, ok. 5 %,
na najniszy wskanik zwracali uwag przedstawiciele wadz gminnych ok. 1 %,
ktrzy w wielu wypadkach nie byli w ogle wiadomi wystpowania na ich terenie
spoecznoci mniejszociowych19.
Na zaistniae rozbienoci liczbowe miay wpyw nie tylko rnice perspektyw
dokonywanej oceny przez przedstawicieli mniejszoci lub wikszoci; rde tych
rnic naley poszukiwa rwnie w istniejcych barierach wrd skadajcych
deklaracj o niepolskiej narodowoci, jak rwnie w zjawisku daleko posunitej
asymilacji wielu przedstawicieli spoecznoci mniejszociowych do spoeczestwa
polskiego. W ukazywaniu zoonoci problemu naley bra pod uwag spor
opieszao legislacyjn polskiego parlamentu w przyjciu projektu ustawy o
ochronie mniejszoci narodowych w naszym kraju, ktra w zaoeniu miaa
stanowi rozwinicie i skonkretyzowanie Art. 27 i 35 Konstytucji Rzeczypospolitej
Mniejszoci narodowe w Polsce , s. 9.
Mniejszoci narodowe i etniczne w Polsce. Informator 2003, pod red. L. M. Nijakowskiego i S.
odziskiego, Warszawa 2003, s. 279 280; A. Chodubski, Swoi i obcy w rzeczywistoci mniejszoci
narodowych i etnicznych w Polsce, [w:] Kultura polityczna w Polsce, pod red. M. Kosmana, Pozna 2005,
t. 4, cz. 2, s. 31.
19
S. odziski, Rwno, s. 96; Powouj si na rozmow telefoniczn z kierownikiem Wydziau
Spraw Spoecznych Starostwa Powiatowego w Wejherowie, przeprowadzon w dniu 10 wrzenia 2008
r.; Biuletyn Biura do Spraw Mniejszoci Narodowych przy Ministerstwie Kultury i Sztuki. Mniejszoci
narodowe w Polsce w 1993 roku, Warszawa 1994, s. 7 podaje szacunkowe liczby i informuje, e
wspczenie w Polsce mieszka ok. 1,5 2 mln. mniejszoci narodowych, co stanowi
4 % ogu
populacji.
17
18
208
Polskiej z 1997 r.20 w takich dziedzinach, jak zdefiniowanie pojcia mniejszoci

narodowej i mniejszoci etnicznej, okrelenia praw ich czonkw, w tym praw do
dwujzycznoci oraz obowizkw wobec nich pastwa. Ustawa o mniejszociach
narodowych i etnicznych oraz o jzyku regionalnym ostatecznie przyjta przez Sejm
Rzeczypospolitej Polskiej 6 stycznia 2005 r.21 bya najduej opracowywan regulacj
prawn w III RP.
Pomimo e istniej rnorodne uregulowania prawne zarwno
wewntrzpastwowe, bilateralne, jak i midzynarodowe, nie wypracowano
powszechnie akceptowanej definicji mniejszoci narodowej22, problematyka
etniczna z uwagi na swoj wieloaspektowo nie zostaa usystematyzowana ani
pojciowo, ani tematycznie. Poniewa nie istniej rwnie obiektywne kryteria
wyrniania grup narodowociowych i etnicznych i e te nie mog by ustalane
arbitralnie przez zainteresowanych problemem badaczy, bd dziaaczy i przywdcw
etnicznych, naley polega na samokategoryzacji, tj. wyranym samookreleniu
si danej wsplnoty czy grupy narodowociowej jako mniejszociowej, posiadaniu
waciwej reprezentacji interesw danej spoecznoci etnicznej wobec czynnikw
oficjalnych, ktrym podlega, bd te i z ktrymi czy j wiadomo wsplnoty23.
Naley doda, e pojcie mniejszoci narodowych i etnicznych powstawao
wraz z narodzinami wiadomoci narodowej i odrbnoci etnicznej spoeczestw
yjcych dotd w swoistym upieniu wiadomociowym i podziaach stanowych,
utrwalonych przez wieki24. Dochodzio wic do gosu wraz z pojawianiem si na
mapach politycznych wspczesnych narodw25.
Art. 27 otrzymuje brzmienie: W Rzeczypospolitej Polskiej jzykiem urzdowym jest jzyk
polski. Przepis ten nie narusza praw mniejszoci narodowych wynikajcych z ratyfikowanych umw
midzynarodowych i Art. 35: 1 Rzeczypospolita Polska zapewnia obywatelom polskim nalecym do
mniejszoci narodowych i etnicznych wolno zachowania i rozwoju wasnego jzyka, zachowania
obyczajw i tradycji oraz rozwoju wasnej kultury. 2 Mniejszoci narodowe i etniczne maj prawo do
tworzenia wasnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji sucych ochronie tosamoci
religijnej oraz uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczcych ich kulturowej; Dz. U. Nr 78, poz.
483; sprostowanie: Dz. U. 2001, Nr 28, poz. 319; por. M. Kijowski, Mniejszoci narodowe w projektach
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (1993 1997). Zarys problematyki, [w:] Mniejszoci narodowe i
etniczne, pod red. H. Ziby-Zauckiej, Lublin 2001, s. 43 49.
21
Dz. U. Nr 17, poz. 141.
22
A. Chodubski, Mniejszoci narodowe w pomorskiej przestrzeni regionalnej, [w:] Historia i literatura
mniejszoci narodowych i grup etnicznych na Pomorzu, Lbork 2003, s. 5.
23
A. Chodubski, O przywdcach wsplnot mniejszociowych i etnicznych, [w:] Tosamo
kulturowa. Szkice o mniejszociach narodowych na Pomorzu Gdaskim, pod red. A. Chodubskiego
i A. K.Wakiewicza, seria druga, Gdask 2002, s. 10 i nast.
24
Por. J. Tomaszewski, Mniejszoci narodowe w Polsce w XX wieku, Warszawa 1991, s. 7 22.
25
Por. U. witochowska, Kwestia Narodowa w Europie rodkowo-Wschodniej w latach 1989 1994,
[w:] Meandry cywilizacyjne, kwestie narodowociowe i polonijne, pod red. A. Chodubskiego, Toru 1997,
s. 99 106; Encyklopedia politologii, t. 1, Krakw Zakamycze 1999, s. 167; Leksykon politologii , s. 315
316. Por. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 18, Warszawa 2001, s. 355 356.
20
209
Adam Klein
Istnieje wiele definicji narodu26, lecz podobnie jak z kryteriami na okrelenie

mniejszoci narodowych i etnicznych, wiele sformuowa odnoszcych si do tej
kwestii bywa oglnikowych, nieprecyzyjnych, trudnych do zaakceptowania jako
okrelenia uniwersalnego i ostatecznego; brak dokadnej formuy narodu wynika
rwnie z samej istoty nauki o spoeczestwie, ktra napotyka wiele problemw z
definiowaniem poj zjawisk ulegajcych cigym przeobraeniom.
Nard wic jest spoecznoci o historycznie uksztatowanym poczuciu wsplnej
tradycji oraz wsplnocie podstawowych cech kulturalnych27. Jzyk za stanowi
wany , cho nie jedyny element tradycji ksztatujcej narody; wiadomo przecie,
e jzykiem angielskim czy hiszpaskim posuguj si spoeczestwa o odrbnej
wiadomoci narodowej i kulturze, inaczej ni w przypadku narodu ydowskiego,
ktrego czonkowie wadaj niekiedy jzykami bardzo si od siebie rnicymi.
Zatem wiadomo narodowa nie jest waciwoci zewntrzn, lecz czsto powstaje,
zmienia si lub zanika w umysach ludzkich i jest moliwa do przeanalizowania
przede wszystkim na podstawie deklaracji samych zainteresowanych. Mog
powstawa sytuacje, gdy warunki w jakich si znaleli, uniemoliwiaj szczere
ujawnienie przekona (np. w monarchii habsburskiej podczas spisw ludnoci
wolno byo deklarowa jedynie jzyk oficjalnie w kraju uznany; poniewa ani jidysz,
ani hebrajski nimi nie byy, ydzi w Galicji deklarowali z reguy jzyk polski), albo
te skaniaj do owiadcze z ich punktu widzenia faszywych (np. perspektywa
wysiedlenia Niemcw z Czechosowacji i Polski po drugiej wojnie wiatowej skaniaa
niektre osoby zwizane z niemieck kultur do deklarowania narodowoci czeskiej
lub polskiej, by pozosta w rodzinnej miejscowoci). Byy wprawdzie pomysy, by
szuka obiektywnych oznak narodowoci, lecz pozostay bezskuteczne. Najbardziej
radykalne prby ktre nasze spoeczestwo odczuo tragicznie na wasnej skrze
podjli niemieccy narodowi socjalici, usiujc sformuowa teori ras wyszych i
niszych; do najgorszej kategorii, zasugujcej na zagad, zaliczyli ydw i Cyganw.
Sowianie (w tym take Polacy) znajdowali si wprawdzie w tej hierarchii wyszej,
lecz take uznawano ich za podrzdny rodzaj ludzki. Jeden z polskich uczonych
dowid wprawdzie, e wrd ydw zamieszkujcych pnocne regiony Rzeszy
Niemieckiej cechy przypisywane rasowo czystym Germanom wystpuj czciej
ni wrd Niemcw, lecz rasizm by wiar, ktra przechodzia do porzdku nad
tego rodzaju kopotliwymi stwierdzeniami.Problemw przysparza fakt, i w cigu
ycia jednego czowieka moe dokona si ewolucja jego wiadomoci narodowej.
Znane s udokumentowane przypadki, gdy ludzie wychowani w nacjonalistycznych
rodzinach niemieckich w swym yciu dorosym wizali si z polsk tradycj
narodow, stawali si polskimi patriotami. Adalbert von Winkler, wychowany w
pruskiej tradycji, lecz ulegajcy wpywom niemieckiego romantyzmu oraz sympatii
26
Por. I. I. Wiatr, Nard i pastwo. Spoeczne problemy kwestii narodowej, Warszawa 1969; S. Ossowski
S., O ojczynie i narodzie, Warszawa 1984; F. Znaniecki, Wspczesne narody, Warszawa 1990; E. Gellner,
Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991.
27
I. Tomaszewski, Mniejszoci , s. 7.
210
dla Polski powszechnych wrd niemieckich rewolucjonistw lat Wiosny Ludw,

studiowa na niemieckim uniwersytecie w Krlewcu, pisa niemieckie wiersze, lecz
jako czowiek dorosy sta si jako Wojciech Ktrzyski wybitnym polskim
uczonym i bojownikiem o polsko.
Dlatego te spoecznoci, ktr okrelamy mniejszoci narodow, bdzie czsto
grupa ludzi jako obywateli pastwa, ktrzy wyrniaj si od pozostaych obywateli,
stanowicych wikszo w tym pastwie, sw wiadomoci narodow.
Naley podkreli, e najczciej towarzysz temu rnice jzyka, lecz nie
jest to warunek konieczny. Tak na przykad tragiczne okolicznoci historyczne
spowodoway, i potomkowie polskich zesacw w gbi Rosji uwaajcy si za
Polakw czsto nie znaj dzi ojczystego jzyka. Zdawa si moe, i mniejszo
z natury rzeczy oznacza mniejszo liczebn. Bywa jednak i tak, i liczba osb
nalecych do mniejszoci przekracza poow obywateli pastwa. Jeszcze czciej
mniejszo narodowa, ktra jest tylko niewielkim procentem ogu ludnoci
pastwa, na pewnym terenie tworzy zdecydowan wikszo mieszkacw. W takiej
sytuacji znajdowali si Polacy zaboru pruskiego przed odzyskaniem niepodlegoci,
a take Biaorusini oraz Ukraicy w wojewdztwach wschodnich Rzeczypospolitej
midzy wojnami. Ponadto komplikacj stanowi dodatkowo zjawisko: istnienie
rodowisk o niesprecyzowanej wiadomoci narodowej lub znajdujcych si na
pograniczu rozmaitych kultur. Przyczyny tego s rozmaite. Przede wszystkim i to
jest najwaniejsze wiadomo narodowa ksztatowaa si stopniowo (w niektrych
spoeczestwach lub ich grupach do dzi proces ten nie dobieg koca), a wic w
rozmaitych okresach historii mniejsze lub wiksze rodowiska pozostaway poza
wiadomym udziaem w oglnonarodowej kulturze, cho wsptworzyy kultur
ludow danego narodu. Wanym czynnikiem sprzyjajcym rozwojowi narodowej
wiadomoci bya nauka czytania, umoliwiajca przezwycienie lokalnych rnic
i zyskanie wiedzy o wiecie. Nic dziwnego, e dla wszystkich dziaaczy narodowych
prawo do tworzenia szkoy z ojczystym jzykiem nauczania stanowio i do dzi
stanowi podstaw programu politycznego.
Wan rol miaa zawsze polityka pastwa, ktre niejednokrotnie dyskryminowao
mniejszoci, natomiast stwarzao warunki sprzyjajce rozwojowi narodu panujcego.
Ludzie znajdujcy si pod sprzecznymi wpywami, pod naciskiem wadz, szkoy i
Kocioa, czsto pracodawcw, a zarazem zwizani z tradycyjn, lokaln kultur
ludow, znajdowali si nieraz na rozdrou i mogli z rwnym przekonaniem i z
rwnym uzasadnieniem cho w odmiennych okolicznociach dowodzi, i s np.
Polakami lub Niemcami28. Nieraz oddziaywanie sprzecznych wpyww powodowao
utrwalenie si poczucia odrbnoci lokalnej, zastpujcej wiadomo narodow.
Nastpstwem tego byo odrzucanie np. narodowoci polskiej lub niemieckiej,
natomiast pojawiay si deklaracje typu: jestem Mazurem, jestem lzakiem.
28
Por. G. Piwnicki, Wpyw traumatycznych dowiadcze Polakw i Niemcw z okresu II wojny
wiatowej na normalizacj stosunkw bilateralnych w jednoczcej si Europie po wstpieniu Polski do
Unii Europejskiej, [w:] Ksztatowanie si nowego adu midzynarodowego, pod red. A. Chodubskiego,
M. Malinowskiego, E. Polak, P. Trawickiego, Gdask 2007, s. 220 237.
211
Adam Klein
W innych przypadkach spotykamy unikanie konkretnej odpowiedzi, natomiast

owiadczenia takie, jak: jestem tutejszy, jestem prawosawny, jestem katolik. Kryje
si za nimi nieraz przewiadczenie o odrbnoci danej osoby od dominujcej w kraju
wikszoci, natomiast trudno okrelenia siebie w kategoriach narodowych.
Unikanie za odpowiedzi moe oznacza jedynie, i rozmwca obawia si
udzieli odpowiedzi, ktra narazi go na potpienie ze strony przedstawicieli narodu
panujcego, z ktrym nie chce si jednak utosami. Nieraz te wynika z lku, e
ujawnienie swej narodowej przynalenoci a zarazem lojalnoci spowoduje
represje ze strony wadz, ktre dyskryminuj mniejszoci29.
W praktyce spoeczno-politycznej mniejszoci narodowe orientuj si przede
wszystkim na: posugiwaniu si jzykiem ojczystym w yciu prywatnym i publicznym
oraz na uczeniu si tego jzyka, zachowywaniu imion i nazwisk w brzmieniu
jzyka ojczystego, wyznaniu i praktykowaniu swojej religii, tworzeniu i rozwijaniu
dziaalnoci wasnych organizacji oraz stowarzysze, utrzymywaniu przyjaznych
kontaktw z czonkami swej spoecznoci w krajach osiedlenia, przodkw oraz w
diasporze30.
Wiele czynnikw decyduje o przynalenoci do okrelonych grup etnicznych, jak
rwnie o tworzeniu si wizi wsplnotowych. Jak wspomniano, nie istniej cise
kryteria bezwzgldnie konieczne do ksztatowania si tych grup. Do najbardziej
reprezentatywnych zaliczy naley:31
- mow (jzyk) jako narzdzie komunikacji wewntrz wsplnoty i w relacjach
zewntrznych,
- przestrze geograficzno-przyrodnicz (terytorium) jako rzeczywisto realn
i symboliczn, pojmowan emocjonalnie jako ojczyzna, ojcowizna, dom rodzinny,
- religi (wierzenia) jako si zespalajc wsplnot duchowo i instytucjonalnie,
- histori jako pami o wydarzeniach bdcych dum i chlub dla wsplnoty
bd o dniach nieszcz, tragedii, o ktrych nie sposb zapomnie,
- dziedzictwo kulturalne (twrczo naukowa, literacka, artystyczna) jako
znaki przeszoci yjce w danej teraniejszoci, budzce dum i satysfakcj z
przynalenoci do okrelonej wsplnoty,
- tradycj jako zasady zachowania, postpowania, specyficznej aktywnoci
spoeczno-politycznej i gospodarczej, przekazywane i przechodzce z pokolenia na
pokolenie,
- obyczaje (nawyki, przyzwyczajenia, zwyczajne) jako charakterystyczne dla
danej wsplnoty sposoby ycia, funkcjonowania zarwno w sferze publicznej, jak i
prywatnej, a w tym przestrzeganie rytuaw, ceremonii itp.,
- emblematy i symbole (goda, odznaki, charakterystyczne wytwory kultury
Ibidem, s. 9; por. Mniejszoci narodowe w Polsce. Pastwo i spoeczestwo polskie a mniejszoci
narodowe w okresie przeomw politycznych (1944 1989), pod red. P. Malejczyka, Warszawa 1998; S.
Pawlak, Ochrona mniejszoci narodowych w Europie, Warszawa 2001.
30
A. Chodubski, Mniejszoci narodowe w pomorskiej przestrzeni , s. 5.
31
Por. A. Chodubski, Jednostka, nard, pastwo, [w:] Wprowadzenie do nauki o pastwie i polityce,
pod red. B. Szmulika, M. migrodzkiego, Lublin 2002, s. 148 149.
29
212
ludowej) jako znaki zastpujce pami o danej rzeczywistoci, przywodzce na

myl (na zasadach tradycji, obrzdowoci) widome znaki czego niewidzialnego, np.
w sferze religijnej dewocjonalia,
- istnienie wiadomoci odrbnoci etnicznej wsplnoty, poczucie bycia
podmiotem w relacjach spoeczno-politycznych i gospodarczych, w relacjach ze
wiatem zewntrznym,
- identyfikacj z dan wsplnot i ch partycypowania w niej32.
Pord mniejszoci narodowych dominuj trzy kategorie wsplnoty, tj.:
- caoci pozostajce w ramach struktur politycznych innego narodu, speniajce
kryteria kategorii etnicznej i politycznej, jak jest nard,
- narodowoci, tj. wsplnoty nie bdce narodami, zamieszkujce wrd innych
narodw, zachowujce i utrwalajce sw odrbno etniczn,
- grupy narodowe bd narodowociowe, zamieszkujce z rnych przyczyn
politycznych, ekonomicznych, religijnych wrd innych narodw i zachowujce
sw odrbno etniczn i wiadomo specyficznej przynalenoci do narodowych
struktur politycznych.
Aktualnie w warunkach swoistego renesansu zainteresowania problemami
mniejszoci narodowych33, dokonuje si rnych ich kategoryzacji, m. in. wskazuje
si na: kryteria pozostawania w wyranej mniejszoci w stosunku do spoeczestwa
wikszociowego, samokategoryzacj, tj. wyrane samookrelenie si danej wsplnoty
czy grupy jako mniejszoci, posiadanie waciwej reprezentacji interesw danej
mniejszoci wobec czynnikw oficjalnych, ktrym podlega, bd te i z ktrymi czy
j wiadomo wsplnoty. Stosuje si te kryteria:
- zdolnoci do tworzenia odrbnej struktury organizacji politycznych bd nie
odznaczania si takimi cechami,
stopnia przywizania do miejsca zamieszkania (adaptacja, integracja, asymilacja)
od wielu pokole zamieszkiwania w tym samym miejscu bd w wyniku
migracji,
- rodzaju skupisk (zwarte bd rozproszone),
- umiejscowienia przestrzennego (przygraniczne, centralne, wewntrzne w
danym kraju),
- pooenia prawnego (zagwarantowanego konstytucyjnie, odpowiednimi
normami prawnymi, porozumieniami bd nieuregulowanego normatywnoprawnie statusu).
Wspczenie w warunkach ksztatowania si tzw. spoecznoci globalnych, co
jest m. in. konsekwencj duej ruchliwoci przestrzennej ludzi, postpu naukowo32
A. Chodubski, O przywdcach wsplnot mniejszociowych i etnicznych, [w:] Tosamo kulturowa.
Szkice o mniejszociach narodowych na Pomorzu Gdaskim, seria druga, Gdask 2002, s. 10.
33
Por. A. Chodubski, Mniejszoci narodowe w dziejach polskiej cywilizacji. [w:] Meandry cywilizacyjne,
kwestie narodowociowe i polonijne, Toru 1996, s. 43 55; tene, Gdaska mozaika mniejszoci
narodowych. Gdaski Rocznik Kulturalny 1997, t. 17, s. 24 38; Tosamo kulturowa. Szkice o
mniejszociach narodowych na Pomorzu Gdaskim, pod red. A. Chodubskiego, A. K. Wakiewicza,
Gdask 2001.
213
Adam Klein
technicznego, wzrostu poziomu edukacji, indywidualizacji ycia spoecznego oraz

umacniania si rozwiza normatywno-prawnych w skali midzynarodowej,
ujawniania si jednoczenie, z jednej strony, osabienie tradycyjnych wizi
narodowociowych i krystalizowanie si opcji do funkcjonowania w tzw. pluralizmie
i wolnoci etniczno-kulturowej, i z drugiej czytelne staj si denia maych
wsplnot etnicznych, ktre d do przeksztacenia si w narody jako kategorie
stricte polityczne, jako podmioty adu midzynarodowego. W procesach tych wane
miejsce ma problem tosamoci etnicznej, tj. identyfikacji zarwno jednostek, jak i
grup spoecznych z okrelon wsplnot34.
Przez pojcie: tosamo etniczna rozumie si zwykle odczuwanie bliskoci wobec
okrelonej wsplnoty. Wyodrbnia si w niej ogniwa przeszoci, teraniejszoci
i przyszoci. Podstawowe ogniwa przeszoci dotycz identyfikacji pochodzenia,
rodowodu, dowiadczenia losw politycznych, rozwoju cywilizacyjnego i
kulturalnego. Tosamo wspczesn wyznacza kondycja cywilizacyjna, a wic
stan zorganizowania spoeczno-politycznego, rozwj gospodarczy, funkcjonowanie
instytucji uczestnictwa w kulturze, utrzymywania kontaktw midzynarodowych,
a przede wszystkich identyfikacja z dan rzeczywistoci. Sfer ukierunkowan na
przyszo stanowi aspiracje, denia, wartoci, postawy i zachowania35.
W polityce pastwa polskiego wobec mniejszoci istotna zmiana nastpia
w wyniku transformacji ustrojowej po 1989 r., polegajca przede wszystkim na
tym, e spoecznoci mniejszociowe zaczto traktowa jako odrbne podmioty
ycia publicznego, a ich czonkowie mogli od tej pory swobodnie zaznacza swoj
przynaleno etniczn. W polityce tej mona uwzgldni dwa etapy: pierwszy,
trwajcy do koca lat dziewidziesitych wie si z ksztatowaniem szczegowych
regulacji mniejszociowych, drugi za okres wysuwa na pierwszy plan problemy
przyjcia specjalnej ustawy o mniejszociach i wprowadzenie jej w ycie. O ile
przyjcie konstytucyjne ochrony mniejszoci narodowych oraz gwarancji dla ich
praw w aktach prawnych dotyczcych edukacji, radia i telewizji, ordynacji wyborczej
do Sejmu itp., nie budzio wikszych politycznych i spoecznych wtpliwoci, to rodzi
je projekt ustawy dotyczcy ich ochrony. Miaa ona stanowi skonkretyzowanie
artykuu konstytucyjnego w takich dziedzinach, jak prawne zdefiniowanie
mniejszoci narodowej i etnicznej oraz okrelenia praw ich czonkw, w tym
gwnie praw do dwujzycznoci, tj. uywania jzyka mniejszoci jako dodatkowego
w pracy administracji i stosowania dwujzycznych nazw. Zostaa przyjta ostatecznie
w styczniu 2005 r., nalec do jednej z najduej przygotowywanych regulacji
prawnych w naszym kraju po 1989 r., budzc due kontrowersje polityczne i
spoeczne, m. in. z powodu przewidywanych w niej praw przedstawicieli mniejszoci
do dwujzycznoci36.
Ustawa o mniejszociach narodowych stanowia wic zamierzon reform
Por. E. Polak, Przemiany cywilizacji wspczesnej w sferze kultury materialnej, Gdask 1996, s. 143 150.
A. Chodubski, op. cit., s. 11.
36
S. odziski, Rwno i rnica. Mniejszoci narodowe w porzdku demokratycznym w Polsce po
1989 roku, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2005, s. 145 156.
34
35
214
instytucjonaln polityki pastwa wobec tych grup37. Uchwalenie ustawy i wejcie

w ycie, jak rwnie dyskusja wok liczebnoci skupisk mniejszociowych
wynikajcych ze spisu powszechnego ludnoci z 2002 r. stanowi istotn cezur w
sytuacji tych rodowisk w Polsce.
Ustawa o mniejszociach bya kompromisem midzy wymaganiami wprowadzenia
europejskich standardw ich ochrony (wynikajcych z procesu demokratyzacji
ustrojowej, mobilizacji i oczekiwa oraz de naszego kraju do integracji ze
strukturami europejskimi) a wymogami pastwa (utrzymania jego suwerennoci i
kulturowej jednolitoci), a w tym szczeglnie spoecznymi oczekiwaniami wikszoci
do manifestowania w nim swojego przywizania do wartoci narodowych. Podobne
ustawy okrelajce prawa mniejszoci narodowych zostay przyjte w latach
dziewidziesitych take w innych krajach Europy rodkowej i Wschodniej (m. in.
Biaorusi, Chorwacji, Czechach, Estonii, Federacji Rosyjskiej, Litwie, otwie, Sowenii,
Ukrainie i Wgrzech). Potwierdzia istniejce prawa osb nalecych do mniejszoci
narodowych, z jakich mogli do tej pory korzysta w Polsce, a z drugiej nadaa im nowe
i wane uprawnienia, zwaszcza w zakresie praw jzykowych i zasadach wsppracy
z administracj pastwow. Istotn zmian byo take wprowadzenie do ustawy
pojcia jzyk regionalny i uznanie za taki, jzyka kaszubskiego. Miao rozwiza
kwesti prawnego statusu spoecznoci kaszubskiej oraz stanowi podstaw przyjcia
Europejskiej Karty Jzykw Regionalnych i Mniejszociowych przez Polsk (zostaa
ona podpisana w maju 2003 r., ale do tej pory jeszcze nie ratyfikowana)38.
Ustawa wesza w ycie z dniem 1 maja 2005 r., prcz art. 36, 39, 41, 42, ktre
zaczy obowizywa wczeniej, tj. od koca stycznia 2005 r., czyli dnia jej ogoszenia
w Dzienniku Ustaw. Przepisy poszerzenia zakresu dziaw administracji
rzdowej Wyznania religijne o sprawy mniejszoci narodowych i etnicznych
oraz zachowania i rozwoju jzyka regionalnego. Dokonano rwnie zmian w
kierowaniu sprawami mniejszoci narodowych na szczeblu ministerialnym; odtd
tymi problemami zajmuje si nie Ministerstwo Kultury, lecz Ministerstwo Spraw
Wewntrznych i Administracji.
Ustawa reguluje rwnie standardy ochrony praw mniejszoci narodowych i
etnicznych, ktre stanowi mog cenny dokument w polityce zagranicznej Polski
zarwno jako promocja naszego kraju, jak i Polakw yjcych poza granicami
naszego kraju.
Aktualnie dwie kwestie, podkrelone w ustawie, budz krytyczne opinie: jedna
dotyczca regulacji dwujzycznoci i druga okrelajca sposobu dziaania Komisji
Wsplnej Rzdu i Mniejszoci Narodowych. Jedno z nich mwio, e Polacy
zdecydowanie popieraj prawa mniejszoci narodowych do nauki w swoim jzyku
(82 % za, a 11 % przeciw), ale ich kontrowersje wzbudzaj uprawnienia mniejszoci
do porozumiewania si w swoich jzykach ojczystych w urzdach lokalnych (52 %
37
Por. S. odziski, Polska polityka wobec mniejszoci narodowych i etnicznych. Wybrane problemy
zwizane z wprowadzeniem w ycie ustawy o ochronie mniejszoci narodowych i etnicznych oraz jzyku
regionalnym (2005), [w:] Dylematy tosamoci zbiorowych, pod red. R. Szweda, Lublin 2007, s. 141 157.
38
Ibidem, s. 145; J. Dziadul, Rzeczpospolita dziesiciu narodw, Polityka, z dn. 30 kwietnia 2005 r.
215
Adam Klein
przeciw, a 37 % za) oraz umieszczania tablic z nazwami miejscowoci w ich jzykach,

obok tablic z nazwami polskimi (63 % przeciw, a 26 % za). Prawa jzykowe stay
si przedmiotem polaryzacji etnicznej midzy oczekiwaniami mniejszoci a
symbolicznym odczuwaniem polskiej tosamoci narodowej przez wikszo39.
Art. 7 16 Ustawy reguluj uywanie jzyka pomocniczego (mniejszoci
narodowych i etnicznych) przed organami administracji pastwowej oraz jako
dodatkowe tradycyjne nazwy w jzyku mniejszoci obok urzdowych nazw
miejscowoci i obiektw fizjograficznych i nazw ulic.
Art. 7
Osoby nalece do mniejszoci maj prawo do uywania i pisowni swoich
imion i nazwisk zgodnie z zasadami pisowni jzyka mniejszoci, w szczeglnoci do
rejestracji w aktach stanu cywilnego i dokumentach tosamoci.
Imiona i nazwiska osb nalecych do mniejszoci zapisane w alfabecie innym
ni alfabet aciski podlegaj transliteracji.
Minister waciwy do spraw administracji publicznej w porozumieniu z
ministrem waciwym do spraw wyzna religijnych oraz mniejszoci narodowych i
etnicznych okreli, w drodze rozporzdzenia, sposb transliteracji, o ktrej mowa w
ust. 2, uwzgldniajc zasady pisowni jzyka mniejszoci.
Art. 8
Osoby nalece do mniejszoci maj w szczeglnoci prawo do:
swobodnego posugiwania si jzykiem mniejszoci w yciu prywatnym i
publicznie;
rozpowszechniania i wymiany informacji w jzyku mniejszoci;
zamieszczania w jzyku mniejszoci informacji o charakterze prywatnym;
nauki jzyka mniejszoci lub w jzyku mniejszoci.
Art. 9
Przed organami gminy, obok jzyka urzdowego, moe by uywany, jako jzyk
pomocniczy, jzyk mniejszoci.
Jzyk pomocniczy moe by uywany jedynie w gminach, w ktrych liczba
mieszkacw gminy nalecych do mniejszoci, ktrej jzyk ma by uywany jako
jzyk pomocniczy, jest nie mniejsza ni 20 % oglnej liczby mieszkacw gminy i
ktre zostay wpisane do Urzdowego Rejestru Gmin, w ktrych uywany jest jzyk
pomocniczy, zwanego dalej Urzdowym Rejestrem.
Moliwo uywania jzyka pomocniczego oznacza, e osoby nalece do
mniejszoci, z zastrzeeniem ust. 5, maj prawo do:
- zwracania si do organw gminy w jzyku pomocniczym w formie pisemnej
lub ustnej,
- uzyskiwania, na wyrany wniosek, odpowiedzi take w jzyku pomocniczym w
formie pisemnej lub ustnej.
39
Tosamo narodowa Polakw oraz postrzegania mniejszoci narodowych i etnicznych w Polsce.
Komunikat z bada. CBOS, Warszawa, maj 2005, s. 13 14; S. odziski, Niebanalna dwujzyczno.
Polska tosamo narodowa a granice integracji mniejszoci narodowych. [w:] Nard tosamo kultura.
Midzy koniecznoci a wyborem, pod red. W. J. Burszty, K. Jaskuowskiego, J. Nowaka, Warszawa, 2005.
216
Dopuszcza si wniesienie podania w jzyku pomocniczym. Wniesienie podania

w jzyku pomocniczym nie stanowi braku powodujcego pozostawienie podania bez
rozpoznania.
Procedura odwoawcza odbywa si wycznie w jzyku urzdowym.
Nikt nie moe uchyli si od wykonania zgodnego z prawem polecenia
lub orzeczenia wydanego w jzyku urzdowym, jeeli okolicznoci wymagaj
niezwocznego jego wykonania, aby mogo osign swj cel.
Wtpliwoci rozstrzygane s na podstawie dokumentu sporzdzonego w jzyku
urzdowym.
Art. 12
Dodatkowe tradycyjne nazwy w jzyku mniejszoci mog by uywane obok:
- urzdowych nazw mniejszoci i obiektw fizjograficznych,
- nazw ulic ustalonych w jzyku polskim na podstawie odrbnych przepisw.
Dodatkowe nazwy, o ktrych mowa w ust. 1, mog by uywane jedynie na
obszarze gmin wpisanych do prowadzonego przez ministra waciwego do spraw
wyzna religijnych oraz mniejszoci narodowych i etnicznych Rejestru gmin, na
ktrych obszarze uywane s nazwy w jzyku mniejszoci, zwanego dalej Rejestrem
gmin. Wpisu do Rejestru gmin dokonuje minister waciwy do spraw wyzna
religijnych oraz mniejszoci narodowych i etnicznych na wniosek rady gminy, na
ktrej obszarze nazwy te maj by uywane, z zastrzeeniem ust. 7 i art. 13 ust. 1 7.
Dodatkowe nazwy, o ktrych mowa w ust. 1, nie mog nawizywa do nazw z
okresu 1933 1945, nadanych przez wadze Trzeciej Rzeszy Niemieckiej lub Zwizku
Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Dodatkowe nazwy, o ktrych mowa w ust. 1, mog by wprowadzone na terenie
caej gminy lub w poszczeglnych miejscowociach.
Dodatkowe nazwy, o ktrych mowa w ust. 1, umieszczane s po nazwie w jzyku
polskim i nie mog by stosowane samodzielnie.
Ustalenie dodatkowej nazwy w jzyku mniejszoci nastpuje zgodnie z zasadami
pisowni tego jzyka.
Dodatkowa nazwa miejscowoci lub obiektu fizjograficznego w jzyku mniejszoci
moe by ustalona na wniosek rady gminy, jeeli:
- liczba mieszkacw gminy nalecych do mniejszoci jest nie mniejsza ni 20 %
oglnej liczby mieszkacw tej gminy lub w przypadku miejscowoci zamieszkanej,
za ustaleniem dodatkowej nazwy miejscowoci w jzyku mniejszoci opowiedziaa
si w konsultacjach, przeprowadzonych w trybie okrelonym w art. 5a ust. 2 ustawy
z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591,
z pn. zm.), ponad poowa mieszkacw tej miejscowoci biorcych udzia w
konsultacjach,
- wniosek rady gminy uzyska pozytywn opini Komisji Nazw Miejscowoci i
Obiektw Fizjograficznych, utworzonej na podstawie ustawy z dnia 29 sierpnia 2003
r. o urzdowych nazwach miejscowoci i obiektw fizjograficznych (Dz. U. Nr 166,
poz. 1612).
217
Adam Klein
Z perspektywy ochrony praw mniejszoci akceptuje si prawo do uywania jzyka

ojczystego mniejszoci zarwno prywatnie, jak i publicznie (czyli w otoczeniu innych
osb), w procedurze karnej oraz w urzdowym zapisie i uywaniu wasnego imienia
i nazwiska w jzyku mniejszoci. Dyskusj budzi natomiast rozszerzanie moliwoci
uywania tego jzyka na stosunki urzdowe i oficjalne nazwy urzdw oraz obiektw
fizjograficznych. Wadze pastw niechtnie si na nie godz, gdy stanowi dla nich
wyran inno, naruszajc w sposb widoczny ich zaoon jednolito etniczn
oraz mog by interpretowane jako krok do uzyskania przez dan mniejszo
autonomii terytorialnej. Dla osb nalecych do tych grup uprawnienia jzykowe
maj z kolei znaczenie realne (ochrona ich tosamoci jzykowej) i symboliczne, ktre
wiadcz o statusie ich kultury w oczach zarwno swoich ziomkw, jak i wikszoci.
Zabezpieczenie jednak tych praw jest w praktyce trudne ze wzgldw prawnych, jak
i kosztw zwizanych z ich realizacj40.
Mniejszoci narodowe i etniczne w Polsce, mimo ujawniajcego si
przystosowania do otaczajcej je rzeczywistoci, dobrej adaptacji, nierzadko
asymilacji (z zachowaniem jednak wiadomego poczucia odrbnoci kulturowej)
do powszechnie zgaszaj niezadowolenie, poczucie krzywdy, osamotnienia
w polskiej przestrzeni kulturowej, podkrelaj postawy ksenofobiczne polskiej
zbiorowoci, zwracaj uwag na nieprzestrzeganie przez instytucje pastwa
gwarantowanych im praw mniejszociowych41, np. na nieudzielenie pomocy w
utrzymywaniu szkolnictwa narodowociowego, jak te promowaniu wasnej kultury:
due kontrowersje budzi uywanie jzyka mniejszociowego w urzdach (dopuszcza
si zgodnie z normami midzynarodowymi uywanie jzyka mniejszociowego w
urzdach, gdzie dana spoeczno jest nie mniejsza ni 20 % ogu mieszkacw);
czynniki oficjalne uznaj denia mniejszoci do posugiwania si wasnym jzykiem
za swoisty wyraz demonstracji praw i odrbnoci, za rzecznicy opcji jzykowej
stoj na stanowisku, e stosowanie w tym wzgldzie przepisw prawa daje poczucie
autentycznoci stosunkw spoeczno-politycznych, uwiarygodnia ad pastwa prawa.
Kontrowersje budzi kwestia nazewnictwa miejscowoci i ulic w jzyku mniejszoci;
ujawnia si czsto opcja na rzecz stosowania tego nazewnictwa obok polskiego; w
praktyce odgrnie i oddolnie ujawnia si niech do tych dziaa; czynniki oficjalne
stosuj ostrono w przywracaniu nazw sprzed 1945 r., a zwaszcza funkcjonujcych
w czasie II wojny wiatowej; oddolnie za ujawnia si niech do dwujzycznoci,
odczytuje si j jako znak rywalizacji narodowociowej, nieufnoci w stosunkach
spoeczno-politycznych, rodzenia si sytuacji konfliktogennej; wobec nieakceptacji
40
Por. Informator. Uywanie jzyka mniejszoci narodowych jako pomocniczego jzyka urzdowego w
wybranych krajach europejskich, Gliwice Opole 2003.
41
S. Podemski, Ustawa o mniejszociach, Pitnacie lat legislacji, Rzeczypospolita, nr 99, z dn. 27
kwiecie 2004 r., s. c 3.
218
tego stanu ujawnia si w formach chuligaskich niszczenia tych znakw42.

Przepisy ustawy dotycz take jzyka kaszubskiego uznanego w ustawie za
regionalny43. Rozdzia 4 ustawy (art. 19 20) podejmuje zagadnienia jzyka
regionalnego. Art. 19 uznaje jzyk kaszubski za jzyk regionalny, zgodnie z definicj
zawart w Europejskiej Karcie Jzykw Regionalnych lub Mniejszociowych. Stosuje
si do niego odpowiednio regulacje dwujzycznoci dotyczce mniejszoci (art. 7
15). Art. 20 stanowi, e moe si w nim odbywa nauka i nauczanie w szkoach
publicznych (na zasadach dotyczcych jzyka mniejszoci art. 17), a organy
wadzy publicznej mog wspiera jego zachowanie i rozwj specjalnymi dotacjami
kierowanymi na zachowanie tosamoci kulturowej, dziaalno wydawnicz i
audiowizualn oraz ochron miejsc pamici.
W wyniku przeprowadzonych regulacji, dwujzyczno mona byo wprowadzi
w 41 gminach (1,7 % caoci samorzdw lokalnych w kraju) w zakresie nastpujcych
jzykw mniejszoci: niemieckim (28 gmin), biaoruskim (12 gmin) oraz litewskim
(1 gmina). Ponadto naley doda 10 gmin kaszubskich, gdzie podobne zasady mona
zastosowa wobec jzyka kaszubskiego.
Kaszubi nie posiadaj oficjalnego statusu mniejszoci narodowej lub etnicznej,
cho korzystaj z czci regulacji prawnych dla nich przeznaczonych, gwnie
dotyczcych nauki i nauczania w jzyku kaszubskim w szkolnictwie publicznym.
Ich liczebno szacuje si w granicach od 350 do 500 tys. osb. W spisie 5,1 tys.
osb zadeklarowao narodowo kaszubsk, a prawie 53 tys. uywanie jzyka
kaszubskiego w domu44.
Jzyk regionalny
Art. 19
Za jzyk regionalny w rozumieniu ustawy, zgodnie z Europejsk Kart Jzykw
Regionalnych lub Mniejszociowych, uwaa si jzyk, ktry:
jest tradycyjnie uywany na terytorium danego pastwa przez jego obywateli,
ktrzy stanowi grup liczebnie mniejsz od reszty ludnoci tego pastwa;
42
A. Chodubski, Swoi i obcy w rzeczywistoci mniejszoci narodowych i etnicznych w Polsce, [w:]
Kultura polityczna w Polsce, pod red. M. Kosmana, Pozna 2005, t. 4, cz. 2, s. 32. Znane s szczeglnie
tego przejawy w pow. Puckim w 2006 r., gdzie na szerok skal zamazywano nazwy miejscowoci w
jzyku kaszubskim.
43
E. Breza, Kaszubszczyzna wrd jzykw sowiaskich, jej status jzykowy, [w:] Kaszubszczyzna a
wiecie, Materiay z konferencji naukowej Jastrzbia Gra 1 2 padziernik 1993, pod red. J. Sampa,
Wejherowo 1994, s. 7 20; Opuscula lingwistica Georgio Treder dedicata. Praca powicona znawcy
jzyka polskiego i piastunowi kaszbizn, prof. dr. hab. Jerzemu Trederowi z okazji ukoczenia 65 lat
ycia i 40 lat pracy naukowej, pod red. E. Brezy, Z. i A. Licw, Gdask 2007, s. 7 33; Na podstawie spisu
powszechnego z 2002 r. jzykiem kaszubskim jako domowym posuguje si ponad 50 tys. osb, cho
szacunki badaczy mwi, e liczba ta moe dochodzi do 500 tys. Zwikszenie jego publicznej obecnoci
jest najwaniejszym zadaniem dla dziaaczy reprezentujcych t spoeczno; por. Strategia ochrony i
rozwoju jzyka i kultury kaszubskiej. Zarzd Gwny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gdask 2006.
44
Por. Raport dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolit Polsk postanowie
Konwencji Ramowej Rady Europy o ochronie Mniejszoci Narodowych, MSWiA., Warszawa 2002.
219
Adam Klein
rni si od oficjalnego jzyka tego pastwa; nie obejmuje to ani dialektw

oficjalnego jzyka pastwa, ani jzykw migrantw.
Jzykiem regionalnym w rozumieniu ustawy jest jzyk kaszubski. Przepisy art.
7 15 stosuje si odpowiednio, z tym e przez liczb mieszkacw gminy, o ktrej
mowa w art. 14, naley rozumie liczb osb posugujcych si jzykiem regionalnym,
urzdowo ustalon jako wynik ostatniego spisu powszechnego.
Istotn zmian, jak ustawa wniosa w ycie mniejszoci narodowych, byo
powoanie Komisji Wsplnej Rzdu i Mniejszoci Narodowych jako organu
opiniodawczo-doradczego premiera w tej dziedzinie.
Potrzeba takiej centralnej agencji wynikaa z rozproszenia spraw mniejszoci
w dziaalnoci rnych instytucji centralnych i wojewdzkich. Zagadnienia polityki
wobec mniejszoci obejmuj problemy religii, owiaty, finansw, administracji itp., a
zatem kwestie wykraczajce poza tradycyjne zadania resortw. Tworzyo to sytuacj
trudn dla wadz administracyjnych i mniejszoci, ktrym brak byo jednego
partnera do rozmw, a dodatkowo sprzyjao dowolnoci wadz lokalnych w polityce
wobec mniejszoci.
Do gwnych zada Komisji Wsplnej naley:
- wyraanie opinii w sprawach realizacji praw i potrzeb mniejszoci, w tym
ocena sposobu realizacji tych praw oraz formuowanie propozycji w zakresie dziaa
zmierzajcych do zapewnienia realizacji praw i potrzeb mniejszoci,
- opiniowanie programw sucych tworzeniu warunkw sprzyjajcych
zachowaniu i rozwojowi tosamoci kulturowej mniejszoci oraz zachowaniu i
rozwojowi jzyka regionalnego,
- opiniowanie projektw aktw prawnych dotyczcych spraw mniejszoci,
- opiniowanie wysokoci i zasad podziau rodkw przeznaczonych w budecie
pastwa na wspieranie dziaalnoci zmierzajcej do ochrony, zachowania i rozwoju
tosamoci kulturowej mniejszoci oraz zachowania i rozwoju jzyka regionalnego,
- podejmowanie dziaa na rzecz przeciwdziaania dyskryminacji osb nalecych
do mniejszoci.
W celu realizacji swoich zada Komisja Wsplna:
- wspdziaa z organami administracji rzdowej i samorzdu terytorialnego oraz
z zainteresowanymi organizacjami spoecznymi,
- moe zwraca si do instytucji, placwek i rodowisk naukowych oraz organizacji
spoecznych w szczeglnoci o opinie, stanowiska, ekspertyzy lub informacje,
- moe zaprasza do udziau w swoich pracach przedstawicieli jednostek
samorzdu terytorialnego, organizacji spoecznych i rodowisk naukowych.
Art. 24
W skad Komisji Wsplnej wchodz:
przedstawiciele organw administracji rzdowej:
ministra waciwego do spraw wyzna religijnych oraz mniejszoci narodowych
i etnicznych,
220
ministra waciwego do spraw administracji publicznej,

ministra waciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego,
ministra waciwego do spraw owiaty i wychowania,
ministra waciwego do spraw finansw publicznych,
ministra waciwego do spraw pracy,
Ministra Sprawiedliwoci,
ministra waciwego do spraw wewntrznych,
ministra waciwego do spraw zabezpieczenia spoecznego,
ministra waciwego do spraw zagranicznych,
Prezesa Gwnego Urzdu Statystycznego,
Rady Ochrony Pamici Walk i Mczestwa,
Szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrw;
przedstawiciele mniejszoci w liczbie:
dwch przedstawicieli mniejszoci biaoruskiej,
jeden przedstawiciel mniejszoci czeskiej,
dwch przedstawicieli mniejszoci litewskiej,
dwch przedstawicieli mniejszoci niemieckiej,
jeden przedstawiciel mniejszoci ormiaskiej,
jeden przedstawiciel mniejszoci rosyjskiej,
jeden przedstawiciel mniejszoci sowackiej,
dwch przedstawicieli mniejszoci ukraiskiej,
jeden przedstawiciel mniejszoci ydowskiej,
jeden przedstawiciel mniejszoci karaimskiej,
dwch przedstawicieli mniejszoci emkowskiej,
dwch przedstawicieli mniejszoci romskiej,
jeden przedstawiciel mniejszoci tatarskiej;
dwch przedstawicieli posugujcych si jzykiem, o ktrym mowa w art. 19;
Ustawa o mniejszociach narodowych i etnicznych oraz o jzyku regionalnym
uznaje za mniejszoci narodowe 9 grup narodowociowych zamieszkujcych
Rzeczpospolit Polsk: biaorusk, czesk, litewsk, niemieck, ormiask,
rosyjsk, sowack, ukraisk i ydowsk. Natomiast za mniejszoci etniczne uznaje
mniejszoci: karaimsk, emkowsk,, romsk, tatarsk. I w myl przyjtej w ustawie
definicji mniejszoci narodow jest grupa spoeczna speniajca nastpujce
warunki:
- jest mniej liczebna od pozostaej czci ludnoci Rzeczypospolitej Polskiej,
- w sposb istotny odrnia si od pozostaych obywateli jzykiem, kultur lub
tradycj,
- dy do zachowania swojego jzyka, kultury lub tradycji;
- ma wiadomo wasnej historycznej wsplnoty narodowej i jest ukierunkowana
na jej wyraanie i ochron,
- jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od
co najmniej 100 lat,
- utosamia si z narodem zorganizowanym we wasnym pastwie.
221
Adam Klein
Ustawodawca nie zakwalifikowa do mniejszoci greckiej, macedoskiej i

wgierskiej45, uwzgldniajc niespenienie przez nie warunku o obecnoci przodkw
na terytorium pastwa polskiego od co najmniej 100 lat. Narodowoci te uznano za
mniejszoci nowe bd imigranckie46. W praktyce to rozrnienie funkcjonuje w
caej Europie tak w sferze prawnej, jak i spoecznej.
45
Wgrzy, rozproszeni po caej Polsce (Najwiksze skupiska znajduj si w Krakowie i w Warszawie),
nie posiadaj struktur organizacyjnych; grupuj si przy rzdowym Wgierskim Instytucie Kultury
w Warszawie. Wspczenie dominuj w tej spoecznoci maestwa mieszane, w ktrych jedno z
maonkw jest Polakiem albo Polk; Por. Polska i Wgry. Tysic lat przyjani, pod red. W. Felczaka,
A. Fischingera, Budapeszt 1979; A. Chodubski, O mozaice narodowoci , [w:] Tosamo kulturowa
, seria pierwsza, s. 17.
46
Polityka pastwa polskiego wobec mniejszoci , s. 123 i nast.; Po 11 latach Sejm uchwali prawo
mniejszoci, Gazeta Wyborcza, nr 260, z dn. 5 listopada 2004 r.
222
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Lucyna Przybylska
Wspczesny krajobraz sakralny Gdyni

Wprowadzenie
Celem artykuu jest ukazanie zrnicowania krajobrazu sakralnego Gdyni. Autorka
staraa si odpowiedzie na nastpujce pytania: Czy obiekty sakralne s widoczne
w krajobrazie miasta? Czy w krajobrazie sakralnym dominuje chrzecijaski symbol
krzya w zwizku z tym, e w Gdyni ponad 90% mieszkacw przyjmuje si, e jest
wyznania rzymskokatolickiego?
Badania obejmujce krajobraz wedug A. Jackowskiego (2003) nale do
formalnego kierunku badawczego, obok kierunku funkcjonalnego i historycznogenetycznego, wyrnionych w geografii religii1. W poprzednich pracach z geografii
religii autorka (Przybylska, 2008) zajmowaa si przestrzeni sakraln, ktr, wzorujc
si na okreleniach przestrzeni turystycznej S. Liszewskiego (1995) i przestrzeni
pielgrzymkowej A. Jackowskiego (2003), traktowa mona jako funkcjonalnie
wyrnion podprzestrze przestrzeni geograficznej, bdc odzwierciedleniem
potrzeb i moliwoci wyraania przekona religijnych danej spoecznoci2. Relacje
midzy pojciami krajobrazu i przestrzeni sakralnej autorka rozumie nastpujco:
miejsca wite (obiekty i obszary sakralne) tworz krajobrazy sakralne, ktre to z kolei
s czci przestrzeni sakralnej. Innymi sowy, przestrze sakraln danej jednostki
osadniczej tworz: czowiek religijny (homo religiosus), krajobraz sakralny, rnego
rodzaju miejsca wite oraz zachodzce midzy nimi relacje. W pojciu krajobrazu
w niniejszym artykule nawizano do tradycyjnego nurtu geografii, opisujcego
poszczeglne miejsca, a zarazem do sownikowego okrelenia krajobrazu, czyli
widoku okolicy, przestrzeni powierzchni ziemi widzianej z pewnego punktu 3. Tymi
punktami w niniejszym opracowaniu s gwne trasy komunikacyjne. Poznanie
krajobrazu sakralnego Gdyni nastpio poprzez analiz trzech rodzajw szlakw
komunikacyjnych i zarazem trzech perspektyw poznawczych: pasaera Szybkiej
Kolei Miejskiej, kierowcy samochodu osobowego i turysty pieszego.
A. Jackowski, wita przestrze wiata. Podstawy geografii religii, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2003.
2
A. Jackowski, dz. cyt.; S. Liszewski, 1995, Przestrze turystyczna, Turyzm, t. 5, z. 2, d, s. 87-102;
Przybylska L., 2008, Zrnicowanie przestrzeni sakralnej Gdyni, Regiony Nadmorskie 14, Katedra Geografii Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Gdaskiego, Gdynia-Pelplin.
3
K. Ostaszewska, Geografia krajobrazu. Wybrane zagadnienia metodologiczne, Warszawa 2002, s. 45.
1
223
Lucyna Przybylska
Elementy przestrzeni sakralnej Gdyni

Wrd 227 obiektw i obszarw sakralnych w Gdyni najwicej znajduje si krzyy,
kapliczek i figur przydronych (117). Zarwno wymienione obiekty maej architektury
sakralnej, jak i pozostae miejsca wite kocioy, kaplice i cmentarze wiadcz
o dominujcej roli Kocioa rzymskokatolickiego w ksztatowaniu przestrzeni
sakralnej Gdyni. Na badanym obszarze znajduje si pi razy wicej kociow i
kaplic rzymskokatolickich (81, w tym midzy innymi zakonne) ni innych wyzna
(17); ponad poowa cmentarzy naley do Kocioa rzymskokatolickiego (7 z 12).
Dominujcym wyznaniem, tak pod wzgldem liczby kaplic, jak i liczby wiernych s
w miecie wiadkowie Jehowy, ktrzy posiadaj najwicej kaplic (5) i wyznawcw
(okoo 1000). Pozostae kocioy skupiay okoo 600 wiernych4.
Brak natomiast w Gdyni staego miejsca naboestw najliczniejszej mniejszoci
religijnej w Polsce, jakim jest Polski Autokefaliczny Koci Prawosawny (506800
wiernych w 2005 roku). Niemniej jednak od kilku lat na cmentarzu wojskowym w
Redowie przy ul. Legionw stoi widoczny z ulicy, duy krzy prawosawny (ryc. 1).
Ryc. 1. Krzy prawosawny na cmentarzu wojskowym
przy ul. Legionw w Redowie.
rdo: fotografia autorki z 2010 roku.
L. Przybylska, dz.cyt. Pomocnym rdem informacji o kocioach i kaplicach rzymskokatolickich

oraz duchowiestwie s wydawane co kilka lat przez Kuri Biskupi schematyzmy. Najnowszy to:
Schematyzm Archidiecezji Gdaskiej 2006, 2006, Kuria Metropolitalna Gdaska, Gdask. Natomiast
wiadomoci o krzyach, kapliczkach przydronych, cmentarzach, miejscach naboestw innych wyzna autorka zebraa przeprowadzajc badania terenowe oraz korzystajc z rozproszonych rde informacji (L. Przybylska, dz. cyt.).
4
224
Do czynnikw ksztatujcych przestrze sakraln miasta zaliczono: struktur

przestrzenn, rozwj terytorialny miasta oraz uwarunkowania historycznoosadnicze. Analizujc prawidowoci rozmieszczenia miejsc witych w Gdyni
zauwaono duy wpyw dynamicznego rozwoju miasta w okresie midzywojennym
na ksztat przestrzeni sakralnej, std widoczny wspczenie w przestrzeni sakralnej
podzia miasta na obszar przedwojenny i tereny wczone po 1945 roku. W czasie
bada wyrniono dwa obszary: charakteryzujcy si ma gstoci miejsc witych
obszar wczony do granic administracyjnych Gdyni po 1945 roku oraz terytorium
przedwojenne miasta o 3 razy wikszej gstoci miejsc witych.
Oba obszary rni si take rodzajem miejsc witych. Obszar wczony do
granic miasta po wojnie wspczenie posiada wikszy udzia terenw rolniczych
i zielonych, a jego krajobraz sakralny zdominowany jest przez krzye i kapliczki
przydrone stanowice 3/4 jego obiektw sakralnych. Ponadto w obszarze
przedwojennej Gdyni wyodrbniono obszar, w ktrym pooona jest prawie
poowa miejsc witych miasta pas zwartej zabudowy mieszkaniowej, usytuowany
przy gwnej linii komunikacyjnej miasta, ktrego ksztatowanie si siga lat
dwudziestych XX wieku, okresu powstawania orodka portowo-miejskiego Gdyni.
W wydzielonym pasie znajduje si obszar o najwyszej w miecie gstoci obiektw
sakralnych: wyksztacone ju w okresie midzywojennym centrum handlowousugowe i administracyjne Gdyni, ktre nazwa mona rwnie centrum sakralnym
miasta. Wok rdmiecia znajduje si poowa miejsc witych wydzielonego pasa
lub, porwnujc w skali caego miasta, prawie 1/4. O wyjtkowoci wyrnionego
obszaru wiadczy rwnie pooenie 1/3 kociow i kaplic rzymskokatolickich, w
tym ponad poowy kaplic zakonnych znajdujcych si w miecie oraz 1/3 miejsc
kultu nierzymskokatolickich zwizkw wyznaniowych.
Ukazany zarys charakterystyki przestrzeni sakralnej Gdyni mia na celu pomoc
w udzieleniu w dalszej czci artykuu odpowiedzi na pytania: czy imponujca liczba
obiektw sakralnych Gdyni ma przeoenie na krajobraz sakralny miasta? Ktre
obiekty sakralne s najczciej widoczne w krajobrazie miejskim?
Krajobraz sakralny Gdyni oczami pasaera kolei

Na odcinku linii kolejowej Szybkiej Kolei Miejskiej Gdynia Gwna Sopot na terenie
administracyjnym Gdyni pasaer jest w stanie dojrze 10 obiektw sakralnych: bryy
lub same wiee kociow z symbolem krzya aciskiego umieszczonego na elewacji
lub szczycie wiey oraz 2 cmentarze: w Kolibkach i przy kociele Matki Boskiej
Bolesnej i 3 krzye: na Kamiennej Grze, przy Alei Zwycistwa w Kolibkach oraz
krzy-Pomnik Ofiar Grudnia 1970 roku przed Urzdem Miasta.
Trzeba jednak pamita, e niektre obiekty sakralne s lepiej od innych widoczne,
gdy s wiksze lub duej widoczne dla pasaera. Do lepiej widocznych naley
koci Matki Boskiej Bolesnej i otaczajcy go cmentarz (Gdynia Orowo), koci
w. Antoniego Padewskiego (Gdynia Wzgrze w. Maksymiliana) oraz koci
225
Lucyna Przybylska
Najwitszego Serca Pana Jezusa (Gdynia Gwna).

Z kolei pasaer kolejki jadcej w stron Wejherowa z Gdyni Gwnej obiekty
sakralne dostrzee wycznie po poudniowo-zachodniej stronie miasta, w czci
mieszkaniowej dzielnic Grabwek, Leszczynki, Chylonia i Cisowa i bd to
kocioy (w. Rodziny, w. Jzefa, Przemienienia Paskiego) bd tylko ich wiee
(lepiej widoczna w. Mikoaja, i gorzej w. Alberta Chmielowskiego). O ile koci
w. Rodziny w Grabwku jest sabo widoczny, to stojcy przed nim od strony ul.
Morskiej krzy, bardziej przykuwa uwag pasaera SKM, jak i pasaera samochodu
osobowego, ze wzgldu na nietypowy ty kolor.
Zatem obiekty sakralne Gdyni maj korzenie chrzecijaskie, a ktrych to
identyfikacja jako obiekt zwizany z religi moliwa jest dla obserwatora poprzez
symbol krzya widniejcy w rnej skali i w rnym miejscu obiektu sakralnego.
Wydaje si, e to dua ilo (21), jak na tak krtki odcinek (9 stacji SKM). Architektura
wymienionych kociow mwi o korzeniach miasta (starsze kocioy, jak na
przykad w Orowie), jak i potrzebie religijnej wspczesnego spoeczestwa (XX
wieczne witynie).
Krajobraz sakralny Gdyni oczami kierowcy samochodu osobowego

Mieszkaniec bd odwiedzajcy Gdyni (od strony Rumi lub Sopotu), poruszajcy
si przy wykorzystaniu indywidualnego rodka transportu, rwnie moe wyrobi
sobie zdanie o obecnoci obiektw sakralnych w krajobrazie miejskim. Bdzie si ono
rnio od ogldu pasaera Szybkiej Kolei Miejskiej omwionego wczeniej z kilku
wzgldw: innego przebiegu trasy, do 400 m od linii kolejowej, ponadto niej od
kolei, ktra biegnie nasypem oraz zawonego pola widzenia z powodu koncentracji,
jakiej wymaga prowadzenie samochodu.
Wjedajcy do Gdyni od strony Rumi przy drodze krajowej nr 6 (ze Szczecina),
dalej przy wjedzie na obwodnic czc si z drog krajow nr 468, moe dostrzec
na 8 km odcinku ul. Morskiej (do ul. lskiej) 3 kocioy, 4 krzye przydrone , a take
3 krzye powypadkowe, 1 ustawiony przy wjedzie na obwodnic i 2 w okolicach
Domu Towarowego Chylonia.
Pooony w lesie koci Dobrego Pasterza w Cisowej zwraca uwag swoj wie
wychylajc si ponad drzewostanem, przywoujc wraenie pooonej malowniczo,
gdzie w grach, wityni. Natomiast koci w. Jzefa w Leszczynkach przykuwa
uwag kierowcy swoj masywn betonow bry, zlokalizowanej przy omawianej
arterii komunikacyjnej, o najwyszym obcieniu ruchu drogowego w wojewdztwie.
W krajobrazie miejskim podrujcy samochodem ul. Morsk w stron rdmiecia
dostrzee ponadto widoczn z daleka wie kocioa Najwitszego Serca Pana
Jezusa w centrum miasta. Natomiast pooony przy Morskiej koci w. Rodziny w
Grabwku, z powodu maych rozmiarw i zasaniajcych go ssiadujcych budynkw
nie jest widoczny dla kierowcy, jedynie 2 krzye stojce tu przy chodniku, u wejcia
na teren przykocielny. Obok wymienionych krzyy przy omawianej trasie stoi take
226
krzy, tzw. misyjny, widoczny z drogi, przy wspomnianym kociele w. Jzefa oraz
typowy przydrony krzy, przy wyjedzie z Gdyni do Rumi.
Nie ma natomiast na opisywanej ul. Morskiej kapliczek i figur, tak
charakterystycznych na drogach nie tylko lokalnych, ale krajowych i wojewdzkich
w Polsce, przechodzcych przez tereny wiejskie o duej sieci osadniczej, o czym
wiadcz midzy innymi badania terenowe autorki w lutym 2010 roku, gdy na
71 km odcinku drg krajowych i wojewdzkich relacji Ustrzyki Dolne-SanokBrzozw zinwentaryzowano 59 obiektw sakralnych w krajobrazie przydrogowym,
z czego a 33 stanowiy kapliczki i figury, gwnie maryjne. Krajobraz sakralny
gwnych ulic miast rni si zatem od charakteru krajobrazu sakralnego terenw
niezurbanizowanych, nie tyle iloci obiektw (w obu przypadkach jest to okoo 1
obiekt sakralny na 1 km drogi), ale ich rodzajem: w miecie wicej kociow, na wsi
kapliczek i krzyy.
Podrujcy przez Gdyni, od skrzyowania ul. lskiej z ul. Morsk w Gdyni do
granic z Sopotem, na 7 km odcinku drogi 468 czcej rdmiecia Gdyni i Gdaska,
jest w stanie zauway 6 obiektw sakralnych, w tym dwa kocioy: w. Antoniego na
Wzgrzu w. Maksymiliana oraz wie kocioa Matki Boskiej Bolesnej w Orowie.
Charakterystyczne, e nawet przy gwnej drodze samochodowej w aglomeracji
ostali si niemi wiadkowie historii ziem dzisiejszego Trjmiasta kapliczki
przydrone, o wiekowej tradycji, po jednej w Gdasku (maryjna w Oliwie), Sopocie
(maryjna przy wjedzie na ul. Malczewskiego) i Gdyni (w. Jana Nepomucena przy
Dworcu SKM Wzgrze w. Maksymiliana). Wspczesna czteropasmowa droga
dawniej bya traktem pielgrzymim z Klasztoru Cystersw w Oliwie do kalwarii w
Wejherowie.
Ponadto kierowca na omawianym odcinku, stanowicym Alej Zwycistwa, tak
jak i pasaer SKM, moe dostrzec krzy metalowy stojcy w miejscu przedwojennego
kocioa w Kolibkach, w rozwidleniu Alei. Natomiast niezauwaalny dla kierowcy
jest stary cmentarz, usytuowany na wzniesieniu za krzyem, widoczny za to dobrze
z wyej przejedajcej kolejki. Ponadto w Orowie przy analizowanej drodze stoi
Klasztor sistr Elbietanek, z niewielk kaplic publiczn z wejciem od ulicy, na
dachu ktrej umieszczono figur Maryi. Ten duy biay budynek zakonny, stojcy
naprzeciw Centrum Handlowego Klif , gdyby nie zoty napis informujcy o
kaplicy rzymskokatolickiej umieszczony nad wejciem i wspomniana figura, nic nie
zdradzaoby charakteru sakralnego miejsca. Rwnie w Orowie, przy Parku Kolibki,
blisko jezdni, stoi niewielkich rozmiarw krzy powypadkowy, czsto w Polsce
spotykany przy drogach zamiejskich, rzadziej za w miecie (ryc. 2.).
W Gdyni, obok wymienionych 4 powypadkowych krzyy, stojcych przy
ul. Morskiej i Alei Zwycistwa, spotka mona podobne rwnie przy ul.
Chwarznieskiej, Wielkokackiej i przy obwodnicy. Krzye powypadkowe, niezbyt
wielkie, stawiane przy drogach w miejscach wypadkw miertelnych, nierzadko
ozdobione kwiatami czy zniczami, mwi owszem o religijnoci, o przywizaniu do
symbolu chrzecijaskiego krzya, czciowo w jakiej mierze o skali wypadkowoci
danej trasy, ale bardziej o nowych zwyczajach spoeczestwa zmotoryzowanego
227
Lucyna Przybylska
obszarw o tradycji chrzecijaskiej. W dyskusji nad polskim fenomenem krzyy

stawianych w miejscach wypadkw w Gazecie Pomorskiej z 30 padziernika 2009
roku pojawiaj si okrelenia plastyka: ciekawe zjawisko, kolejna emanacja
nowobogackiej
Ryc. 2. Krzy powypadkowy przy Alei Zwycistwa w Kolibkach.
wyobrani, ktry w zamian krzyy proponuje sadzi jaowce w miejscu tragicznych

wypadkw5. Z kolei psycholog zwraca uwag na pozytywny aspekt krzyy
powypadkowych bdcych czytelnym symbolem, ktry wywouje refleksj i dziaa
na podwiadomo, przypominajc o kruchoci ycia, wpywajc tym samym nieraz
bardziej skutecznie ni inne znaki na bezpieczn jazd. Z kolei kustosz sanktuarium
b. Karoliny w Zabawie koo Tarnowa zamierza stworzy Pomnik Ofiar Wypadkw
Drogowych i centrum wsparcia dla rodzin; uwaa przy tym, e przydrony rw nie
jest dobrym miejscem pamici i nie jest dobrym miejscem dla krzya i chciaby je
uszanowa dajc im miejsce na pomniku6.
Krajobraz sakralny oczami turysty pieszego

Odwiedzajcy popularne piesze trasy wycieczkowe zarwno w 1000-letnim Gdasku,
znanym kurorcie w Sopocie czy w najmodszej Gdyni, miasta z morza i marze
szukaj specyfiki trzech wymienionych miast i ogldaj ich innego rodzaju atrakcje
turystyczne. Znamienne, e trakty piesze dzi masowo odwiedzane przez turystw
to take miejsca, przy ktrych stoj najstarsze witynie i inne obiekty zwizane z
religi. Tak te jest i w Gdyni.
5
6
Krzye przydrone, Gazeta Pomorska, 30.10.2009, s. 33-34.

Tame.
228
Idc z Dworca Gwnego PKP ulic 10 Lutego na Skwer Kociuszki, pieszy

dostrzee 2 kocioy widoczne w przecinajcych ulicach 3 Maja (Najwitszego Serca
Pana Jezusa) i witojaskiej (Najwitszej Marii Panny Krlowej Polski, najstarszy
w rdmieciu i zarazem uznany za zabytek). Spacerujcym po Skwerze Kociuszki,
wizytwce Gdyni, przy ktrej cumuje Byskawica i Dar Pomorza, stale towarzyszy
z oddali dobrze widoczny stalowy krzy-pomnik z pobliskiej Kamiennej Gry.
Ponadto na Skwerze, w okolicach fontanny, zauway mona tablic powicon
wizycie Jana Pawa II w Gdyni w 1987 roku. Sabo natomiast widoczny jest krzy
przydrony przy ul. Waszyngtona, 200 metrw od Skweru (ryc. 3).
Ryc. 3. Zabytkowy Krzy Rybakw przy ul. Waszyngtona w rdmieciu.
Krzy Rybakw im. Tadeusza Wendy ustawiony podczas budowy portu

gdyskiego w 1922 roku (od 1932 roku w obecnym miejscu, w czasie wojny usunity),
jako jedyny z kilkudziesiciu krzyy w miecie zosta uznany za zabytek ruchomy w
marcu 2006 roku. Podwietlenie krzya w godzinach wieczornych, jak i ssiedztwo
w pobliy prestiowej budowli XX wieku Sea Towers, niewiele zmienia faktu jego
sabej zauwaalnoci w krajobrazie, na ktr skadaj si przede wszystkim same
niewielkie rozmiary tego obiektu, w porwnaniu do otaczajcych budynkw, po
drugie ssiedztwo parkingu strzeonego (samochody parkuj tu przed okalajcym
229
Lucyna Przybylska
go potkiem, mniej zasonitym w dni wolne od pracy)7, jak i oddalenie od cigu

turystycznego deptaku i al. Jana Pawa II przy Skwerze Kociuszki.
Zakoczenie
Przeprowadzona analiza widocznoci obiektw sakralnych w miejscach najczciej
uczszczanych przez mieszkacw i odwiedzajcych Gdyni dowodzi, e krajobraz
sakralny miasta ma charakter chrzecijaski oraz e w zalenoci od rodzaju obiektu
sakralnego zauwaalne s one w rnym stopniu. Kocioy chrzecijaskie, a
szczeglnie ich wysokie wiee, w najwyszym stopniu ksztatuj krajobraz sakralny
Gdyni.
O ile krajobraz sakralny Starego i Gwnego Miasta w Gdasku to krajobraz
monumentalnych, gotyckich kociow rzymskokatolickich, to rdmiecie
niespena 100 letniej Gdyni wyrniaj XX-wieczne witynie rzymskokatolickie i
grujcy nad miastem nowoczesny krzy przydrony, czyli monumentalny, stalowy
krzy-pomnik na Kamiennej Grze, wskazujcy na przywizanie do tradycji
chrzecijaskiej modego miasta.
O zdominowaniu przestrzeni sakralnej Gdyni przez chrzecijask symbolik
krzya wiadczy midzy innymi fakt, e jedynym rodzajem obiektw sakralnych,
ktry wystpuje w kadej dzielnicy jest krzy przydrony: ustawiony przy kociele,
przy polnej lub asfaltowej drodze, przed domem jednorodzinnym lub na placu jako
krzy-pomnik8. Krzy jest rwnie elementem architektonicznym rzymskokatolickich
kociow, kaplic i kapliczek przydronych; obecny jest take na elewacjach kilku
wity innych wyzna.
Przyczyn mniejszej obecnoci 22 domw zakonnych i 17 kociow innych
wyzna w krajobrazie gdyskim s dwie wspczesne tendencje: z jednej strony do
budowy znacznie mniejszych rozmiarw budynkw kultu, mniej monumentalnych,
ni w minionych wiekach, a z drugiej strony do budowy wyszych budynkw sfery
profanum (np. wieowcw) zasaniajcych w rezultacie mniejsze bryy obiektw
zwizanych z sacrum. Ponadto domy zakonne i nierzymskokatolickie miejsca kultu
ze wzgldw ekonomicznych tworzcych je wsplnot zazwyczaj nie osigaj duych
rozmiarw, wic nie gruj nad okolic i s niezauwaalne przez wikszo osb, jak
np. turystw czy osb dojedajcych kolej lub samochodem. Nie mona zapomina
jednak, e obiekty te tworz bardzo lokalny krajobraz sakralny, ograniczony nieraz
tylko do jednej ulicy.
Ponadto zaobserwowa mona znaczne rnice krajobrazu miejskiego
widocznego za dnia oraz po zmroku, kiedy owietlone pozostaj, a przez to i
widoczne, tylko wybrane obiekty. Jak duo jest wrd nich obiektw sakralnych,
pozostaje interesujcym tematem docieka zasugujcym na osobny artyku.
7
8
W chwili nanoszenia poprawek przed oddaniem do druku parking zosta oznaczony jako teren budowy.
L. Przybylska, dz. cyt.
230
Zeszyty Gdyskie
nr 5, 2010
Kazimierz Iwaszko
Jedzimy do Wilna
Od piciu lat Wysza Szkoa Komunikacji Spoecznej organizuje dla studentw
wyjazdy studyjne do Wilna. Celem, zwykle czterodniowego pobytu w Wilnie jest
poznanie tego miasta oraz rodowiska yjcych w nim rodakw. Dlatego w programie
wizyty zawsze s spotkania z polskimi rodowiskami spoeczno-politycznymi. W
pierwszej kolejnoci naley tu wymieni Zwizek Polakw na Litwie i Polsk Macierz
Szkoln. Spotkania najczciej rozpoczynaj si od wizyty w Domu Polskim, gdzie w
tym roku studenci mieli okazj uczestniczy w corocznym festiwalu piosenki polskiej.
Kolejne wizyty obejmuj Rad Miasta i Sejm, gdzie mielimy okazj dyskutowa z
radnymi i posami z frakcji polskiej, aktualnie reprezentujcymi Akcj Wyborcz
Polakw na Litwie. Jeli pozwala czas, to staramy si take spotka z dziennikarzami
polskojzycznych mediw i najczciej jest to redakcja Radia znad Wilii oraz redakcja
Kuriera Wileskiego. Jeden dzie w caoci powicilimy na zwiedzanie polskich
symboli miasta. T specjaln wdrwk zwykle rozpoczynamy od cmentarza na
Rossie. Kiedy cmentarz by poza miastem, dzi z hotelu gdzie zwykle mieszkamy,
wystarczy duszy spacer. Nasza grupa podjeda autokarem. Ju na parkingu przed
cmentarzem spotyka si autokary, z ktrych polscy turyci, tak jak my przyjechali
zobaczy wyjtkowe miejsce, ocienione wiekowymi drzewami, urozmaicone
falistoci wzgrz i dolin, o tajemniczej gbi cieni, o gincej w sinej dali widokach,
jakby pozujcych dla malarza. Tak o cmentarzu na Rossie mwi wileski artystamalarz Edward Pawowicz, dodajc e w tamtych czasach przypomina on bardziej
swoisty park krlewskiej rezydencji, ni miejsce smutku i rezydencj mierci. Dzi
cmentarz jest opuszczony i zaniedbany i tylko cisza uroczysta i rzewna, wrd mogi
oznaczonych walcym si krzyem, pozostaa ta sama. Opowiadajc studentom
o Rossie najduej pozostalimy w kwaterze wojskowej z okazaym miejscem
doczesnego spoczynku Marszaka Jzefa Pisudskiego, gdzie zawsze skadamy kwiaty
i zapalamy znicze. Pniej poszlimy na Grk Literack, a po drodze zapalilimy
lampki na opuszczonych nagrobkach profesorw Uniwersytetu Stefana Batorego.
Po smutnej wdrwce pomidzy zapadajcymi si grobami i kluczc sabo
wydeptanymi ciekami, opucilimy wyjtkowe miejsce, a dla wielu studentw
dopiero co odkryte i zupenie nowe.
Nastpnie udalimy si na Antokol, ale ju nie na cmentarz wojskowy tylko
do kocioa w. Piotra i Pawa, gdzie znw spotykalimy polskich turystw i czulimy
si jak u siebie.
231
Kazimierz Iwaszko
W tym niemajcym rwnego sobie kociele, stalimy oszoomieni i bezradni

wobec jego kompozycji wntrza. Z tej swoistej bezradnoci wybawi nas dr
Jzef Szostakowski, nasz przewodnik, a na co dzie wykadowca Uniwersytetu
Pedagogicznego w Wilnie. Ale i on nie by w stanie, w krtkim czasie, opisa wszystkich
stiukowych rzeb, skomponowanych w cykle sceniczne i rozrzuconych z niebywa
hojnoci po caej wityni. Suchajc piewnej polszczyzny dr. Szostakowskiego,
ktry laserowym wskanikiem zmusza nas do zadzierania gw do gry, cz grupy
bya szybko zmczona. Po barkowym spektaklu poszlimy do pobliskiej kawiarni na
krtki odpoczynek, aby nastpie pojecha na Gr Zamkow, z ktrej podziwialimy
przepikny widok na cae miasto, wyznaczajc jednoczenie dalszy plan wycieczek.
rdo: fotografia ze zbiorw WSKS
Spotykalimy si wic na placu katedralnym, zwiedzalimy katedr i nastpnie

zaczlimy wdrwk wznoszcymi si uliczkami starego miasta, aby podziwia
architektur murw, budynkw i gmachw dawnego Wilna. Aby wsucha si w pie
dziejow mczeskiego miasta, ktre wycierpiao nieskoczenie wicej ni wszystkie
inne miasta dawnej Rzeczypospolitej. Dla wielu studentw bya to historia czsto
zapomniana, a duchowa melodia Wilna zupenie obca. Nieco oywili si dopiero na
uniwersytecie, poszukujc polskojzycznych tablic, upamitniajcych zaoycieli,
fundatorw, rektorw i wykadowcw. Dzi jedynym drogowskazem po dziedzicach
i gmachach wiekowych wydziaw jest dwustronicowy folder w jzyku polskim,
jaki otrzymuje si przy zakupie biletu wstpu. Przygnbieni cisz akademick i
zaniedbaniem wntrz historycznych auli i sal, przez koci w. Jana wyszlimy na
gwarn ulic. Spora cz grupy natychmiast zagina w uroczych kawiarniach.
232
Z kroniki uczelni
Reszta wdrowaa wg ustalonego planu i podziwiaa wymow polskiego charakteru

architektury wileskiej. Program turystyczny zakoczylimy w Ostrej Bramie, ale
po drodze przeywalimy kolejne rozczarowanie. W muzeum Adama Mickiewicza
dowiedzielimy si, e Litwini kwestionuj polskojzyczny napis na tablicy domu, w
ktrym mieci si muzeum i cigle wnosz uwagi, i podpisy pod eksponatami nie s
take w jzyku litewskim. Natomiast w dawnym klasztorze bazylianw, dzi mieci si
hotel, a o Celi Konrada informuje tylko tabliczka na cianie budynku. Przez lata rzd
polski nic nie zrobi, aby mickiewiczowskie wizienie stao si narodow wasnoci
i stanowio polskie miejsce we wspczesnym krajobrazie Wilna.
Zwykle przy kolacji, nastpowao podsumowanie dnia, z podkreleniem e po
drodze spotykalimy gwnie polskie grupy turystyczne, a w zwiedzanych kocioach
mona byo uczestniczy w naboestwach odprawianych w jzyku polskim. I to
wszystko czym dzisiejsze Wilno wita Polakw.
Wieczorne wizyty w lokalach gastronomicznych, czsto urzdzonych w stylowych
podziemiach kamienic, np. w przedwojennej dzielnicy ydowskiej, uatwiaj
studentom zapomnienie o polskiej duszy tego miasta. Pomaga w tym dobre litewskie
piwo i unifikacja modzieowych zachowa.
Szykujc si do powrotu do Gdyni czekaa nas jeszcze wizyta w Ponarach i Trokach.
Troki zwiedzilimy w drodze powrotnej, za do Ponar udalimy si specjalnie, bo o
historii tego tragicznego miejsca studenci zwykle nic nie wiedz, a nazwa Szaulisi z
niczym si im nie kojarzy. A przecie w podwileskich lasach, w nieruszanych do
dzi doach mierci spoczywa ma ok. 80 tys. obywateli polskich, z tego wikszo
pochodzenia ydowskiego, ktrych litewskie komando z Lietuvos Szaulin Sajungo,
wsppracujc z Niemcami wymordowao tylko dlatego, e byli Polakami. Trafi tam
trudno, bo po drodze spotka mona tylko jedn drewnian tabliczk informujc
o tym miejscu. A samo miejsce, nieuporzdkowane z porurzucanymi w lesie
krzyami i tablicami robi na studentach ogromne wraenie. Zapalajc znicze wszyscy
zachowuj si z godnym szacunkiem dla ofiar ponarskiej zbrodni, porwnywanej
z Katyniem. Na koniec zostawilimy Troki, z piknym krajobrazem jeziornym,
zamkiem na wyspie i histori gincych ju Karaimw. I tak co roku, zwykle w
kwietniu podrujemy do Wilna, gdzie mamy staych przyjaci, jak choby Jzefa
Kwiatkowskiego, dugoletniego prezesa Macierzy Szkolnej, ktry przez cztery dni by
naszym przewodnikiem po dziejach polskiego szkolnictwa, ciagle ograniczanego
litewskim prawem. Zatrzymalimy si w tym samym hotelu, gdzie zawsze z wielk
serdecznoci witaa nas jego wacicielka - Stanisawa Runiewicz. Hotel pooony
jest po drugiej stronie dworca kolejowego w przedwojennej dzielnicy Nowy wiat.
Dzi nowy wiat by dla naszych studentw w caym Wilnie, a tsknota za dawn
wietnoci Rzeczypospolitej wydawaa si im by raczej obca.
233
234
Noty o autorach
Prof. dr hab. Andrzej Jan Chodubski
Historyk i politolog. Profesor nadzwyczajny z licznymi staami zagranicznymi,
m.in. w Azerbejdanie, Austrii, Woszech i Holandii. Wsppracuje z wieloma
uczelniami wyszymi w Polsce, m.in. UJ, UW, Uniwersytetem im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu, UWr, KUL, Uniwersytetem im. Marii Curie-Skodowskiej,
Uniwersytetem Warmisko-Mazurskim, Uniwersytetem w Biaymstoku i z Wysz
Szko Komunikacji Spoecznej w Gdyni. Autor ok. 800 publikacji, w tym 25 ksiek,
m.in. Witold Zglenicki 1850-1904 polski Nobel, Aktywno kulturalna Polakw
w Azerbejdanie w XIX i na pocztku XX wieku, Wstp do bada politologicznych,
Nauka, kultura i sztuka w Wolnym Miecie Gdasku oraz wspautor, m.in.: Maej
encyklopedii wiedzy politycznej, Encyklopedii politologii, Wprowadzenia do nauki
o pastwie i polityce. Odznaczony m.in. medalem Za rozsawianie imienia Polski
Serce dla Serc, Medalem KEN, Zotym Krzyem Zasugi, i Za Zasugi dla Gdaska.
Laureat nagrd: Ministra Edukacji Narodowej, Rektora Uniwersytetu Gdaskiego i
nagrody naukowej im. Ireny i Franciszka Skowyrw KUL. Profesor na Uniwersytecie
Gdaskim.
Mgr Henryk Czajewski
Urodzony w 1936 roku w Budne k. Osowca na ziemi biebrzaskiej. Absolwent
Wydziau Technologii Maszyn Politechniki Gdaskiej i Wieczorowej Szkoy
Inynierskiej w Biaymstoku. W 1976 r. zmuszony do emigracji - mieszka na stae
w Chicago. W 2005 r. otrzyma od IPN status osoby pokrzywdzonej na podstawie
dokumentw zachowanych w MSW w Warszawie. Opublikowa: My dzieci wojny,
W cieniu mojego Anioa Stra (w 2010 r. opublikowa w jzyku angielskim wersj
uzupenion tej pracy). W przygotowaniu jest ksika Emigracja.
Ks. dr Mirosaw Jzef Gawron
W 1993 r. uzyska tytu magistra teologii na Wydziale Teologicznym Papieskiej
Akademii Teologicznej w Poznaniu a w 1999 r. obroni rozpraw doktorsk na
Wydziale Nauk Spoecznych Uniwersytetu Gdaskiego.
W polu jego zainteresowa badawczych znajduj si problemy przemian tosamoci
lokalnej. Opracowa o miejscu pochodzenia prace: Zalasowa. Dzieje parafii pw. w.
Jana Ewangelisty, Zalasowa. Wie i parafia, Zalasowa. Koci. Spoeczno lokalna.
O rzeczywistoci pomorskiej opublikowa prace, pt. Sanktuarium Maryjne w
Trbkach Wielkich. Zarys dziejw parafii, Koci w Gdyni Orowie, Ogniwa z dziejw
235
Noty o autorach
prezbiterium poewangelickiej wityni w Gdyni Orowie, Kult Maryjny w Gdyni,

Ks. Stanisaw Zawacki. Kartki ze wspomnie i ostatnio: Z dziejw parafii w Kolbudach
i Prgowie oraz Karty z dziejw kulturowych wsi Zalasowa. W 2005 r. zosta
odznaczony odznak Zasuony dla Kultury Polskiej. Wsppracownik Wyszej
Szkoy Komunikacji Spoecznej w Gdyni.
Dr Helena Gogowska (z d. Kozowska)
Absolwentka Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu
Warszawskiego. W polu zainteresowa badawczych znajduj si zagadnienia
narodowociowe i etniczne oraz stosunki polsko-biaoruskie. Autorka m.in.
ksiek: Biaoru 1914-1929. Kultura pod presj polityki, Biaorusini na Wybrzeu
Gdaskim oraz ponad 100 artykuw, zamieszczonych w pracach zbiorowych oraz
w czasopimiennictwie polskim i zagranicznym. Czonek zespou redakcyjnego
miesicznika polsko-biaoruskiego Czasopis. Adiunkt na Uniwersytecie w
Biaymstoku i w Wyszej Szkole Komunikacji Spoecznej w Gdyni.
Mgr Natalia Iwaszko
Absolwentka Journalism and Communication Studies Middlesex University w
Londynie i dziennikarstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Staystka m.in. w Kancelarii
Prezydenta RP i Kancelarii Sejmu RP. Pracowaa w biurze poselskim oraz wsppracowaa
z redakcjami: Radio Europe 1 i RTL radio.
Dr Mariusz Kardas
Historyk i politolog. Rozprawa doktorska dotyczya ycia Komisarza Rzdu w Gdyni
Stefana Franciszka Sokoa. Autor artykuw o historii Wybrzea i Gdyni. Znawca
zagadnie wojskowoci i obronnoci ze szczeglnym uwzgldnieniem obrony
Wybrzea w 1939 r. Autor opracowania ksikowego m.in. Jan Wojciech Kiperski,
Dowdca 27 Woyskiej Dywizji Piechoty AK oraz hase w Encyklopedii Gdyni. Jest
wicedyrektorem Instytutu Historii AMW w Gdyni.
Dr Adam Klein
Polonista i politolog. Autor utworw poetyckich m.in. Kaplice witych Gr,
Poetyckie zakola Redy, Pianica oczyma poetw oraz tekstw literackich, takich jak:
Bardzo cicho, U kresu morza, Kaplica Domu Kajfasza, Kaplica Paacu Heroda, Kaplica
Cyrenejczyka. Interesuje si genez oraz funkcjami mitw i stereotypw w polityce.
Rozprawa doktorska dotyczya ksztatowania wspczesnej polityki narodowociowej
i etnicznej w woj. pomorskim. Dugoletni dyrektor Zespou Szk Nr 2 w Wejherowie.
Wykadowca w AMW i wsppracownik WSKS w Gdyni.
Prof. dr hab. Miron Kusak
Zainteresowania badawcze i dorobek naukowy obejmuje politologi, najnowsz
histori oraz myl polityczn XIX i XX wieku, ze szczeglnym wyrnieniem
236
Noty o autorach
strategii w dziaaniach politycznych i geopolityki. Jest autorem licznych prac

naukowych dotyczcych konfliktw spoecznych, zwaszcza konfliktw w procesach
transformacji systemowych. Napisa ksiki, takie jak: Strategia w polityce, Midzy
histori a polityk oraz artykuy naukowe pt. Polityczny aspekt dylematw inteligenta
wobec inwazji mediw, Systemowe uwarunkowania zjawiska populizmu czy Strategia
rozwoju politycznego w warunkach demokracji. Prorektor Wyszej Szkoy Komunikacji
Spoecznej w Gdyni i profesor w AMW.
Mgr in. Kazimierz Makowski
Ichtiolog, ekonomista i andragog. Popularyzator wiedzy i przewodnik turystyczny,
publicysta, badacz i kronikarz dziejw Gdyni. Podczas wojny cznik w Tajnym
Hufcu Harcerzy gdyskich. Wychowawca wielu pokole ratownikw wodnych i
przewodnikw turystycznych. Autor licznych publikacji i przewodnikw po Gdyni i
Trjmiecie.
Aleksander Pawelec
Urodzony w 1915 roku na Ziemi Wieluskiej. Od 1931 roku gdynianin. Jeden z
ostatnich, yjcych obrocw Wybrzea. 19 wrzenia 1939 roku wzity do niewoli
niemieckiej, skd po roku uciek i przedosta si w rodzinne strony. Tam wstpi do
ZWZ a pniej do AK. Po wojnie wrci do Gdyni, gdzie jest prawie nieznany jako
obroca miasta. Autor ksiki: Wspomnienia z lat modoci i II wojny wiatowej 19341939.
Prof. dr hab. Grzegorz Piwnicki
Zainteresowania badawcze obejmuj wpywy cywilizacyjne Polakw zesanych
na Kaukaz w XIX i na pocztku XX wieku oraz kultur polityczn w historii i
teraniejszoci Polskiej Marynarki Wojennej. Autor licznych prac naukowych
m.in. Polacy wojskowi i zesacy w carskiej armii na Kaukazie w XIX i na pocztku
XX wieku, Polska wojskowa polityka morska od X do koca XX wieku czy Kultura
polityczna kadry Marynarki Wojennej w procesie wspczesnych przemian ustrojowych.
Wspautor: Tradycje bojowe i dzieje Morskich Pukw Strzelcw, 1. Wejherowskiego,
2. Gdyskiego 1920-2000. Profesor w Instytucie Politologii UG i w Wyszej Szkole
Komunikacji Spoecznej w Gdyni.
Dr Lucyna Przybylska
Absolwentka geografii na Uniwersytecie Gdaskim i teologii na KUL. Studia
doktoranckie odbya w Zakadzie Geografii Religii na Uniwersytecie Jagielloskim.
Specjalistka z zakresu geografii religii, ze szczeglnym wyrnieniem geografii religii
Pomorza. Autorka ksiki: Zrnicowanie przestrzeni sakralnej Gdyni. Adiunkt w
Katedrze Geografii Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Gdaskiego.
237
Noty o autorach
Dr Magorzata Stepko
Absolwentka historii na Uniwersytecie Gdaskim i stypendystka Prezydenta Miasta
Gdyni. Autorka pracy: Z dziejw Gdyni w okresie II wojny wiatowej W latach 20062010 odbya studia doktoranckie zakoczone rozpraw doktorsk w Instytucie
Historii Europy Wschodniej w Uniwersytecie w Tybindze. Wsppracuje z Wysz
Szko Komunikacji Spoecznej w Gdyni.
Mgr Pawe Trawicki
Absolwent politologii na Uniwersytecie Gdaskim. Obecnie asystent w Instytucie
Politologii UG. Przygotowuje rozpraw doktorsk obejmujc zagadnienia zwizane
z przemianami tosamoci diaspory polskiej w Kanadzie.
Prof. dr hab. Bogdan Zalewski
Historyk i politolog, zajmujcy si histori midzynarodowych stosunkw
politycznych, dziejami morskiej myli wojskowej i bezpieczestwem narodowym.
Autor m.in. Polska morska myl woskowa 1918-1989, Rola historii polskiej Marynarki
Wojennej i historii wojen morskich w ksztatowaniu oficerw, Obrona cywilna w
procesie transformacji ustrojowej w Polsce czy Miejsce ksztacenia ustawicznego w
polityce edukacyjnej Unii Europejskiej. Wspautor ksiek: Tradycje bojowe i dzieje
Morskich Pukw Strzelcw, 1. Wejherowskiego, 2 Gdyskiego 1920-2000 oraz Polski
wrzesie 1939 w Gdyni. Profesor w Akademii Pomorskiej w Supsku. Wsppracuje
z Wysz Szko Komunikacji Spoecznej w Gdyni w zakresie bada nad tosamoci
kulturowo-cywilizacyjn Gdyni
Mgr Irena Zegarska-Becker
Urodzona 23 lutego 1918 r. w Heidelbergu w Niemczech, crka dr. Teofila
Zegarskiego i Jadwigi z d. Ziegert. W latach 1936-1938 studiowaa germanistyk
na Politechnice Gdaskiej, a nastpnie na Uniwersytecie im Adama Mickiewicza w
Poznaniu. Studia przerwane wybuchem II wojny wiatowej dokoczya w 1952 r.
W czerwcu 1945 r. rozpocza prac w Pastwowym Gimnazjum i Liceum eskim
jako nauczycielka jzyka niemieckiego. Od 1947 r. do emerytury pracowaa w Liceum
Sztuk Plastycznych. Podja take dodatkowo prac w I Liceum Oglnoksztaccym
w Sopocie i I Liceum Oglnoksztaccym w Gdyni. Naley do wybitnych znawcw
gotyku. Podczas I Kongresu Solidarnoci w 1981 r. bya tumaczk delegacji
niemieckojzycznych. Odznaczona zotym Krzyem Zasugi.
238

Zeszyty Gdyńskie 5

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zeszyty Gdyńskie 5

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZESZYTY GDYSKIE NR 5

Wysza Szkoa Komunikacji Spoecznej w Gdyni

Zeszyt nr 5 dofinansowany ze rodkw Urzdu Miasta Gdyni

Profesor Grzegorz Piwnicki przedstawi sylwetk pukownika Stanisawa Dbka

tym projektem, uczestnicy konferencji poparli potrzeb urzeczywistnienia projektu.

Opener Festiwal, uhonorowany w kategorii najlepszy duy festiwal (Best Major) w

Gustloff z uchodcami z inicjatywy Zwizku Ludnoci Niemieckiej w kociele

Po dwudziestu latach funkcjonowania demokracji lokalnej, jak wynika z bada Sieci

G. Domosawski, Gdynianie jacy waciwie jestemy?, Gazeta Wyborcza. Moja Gdynia, nr 5,

Gdynia 2010 w wiadomoci studentw

Kurier Gdyski nr 6, z dn. 10 lutego 2006 r., s. 4-9.

artystycznego, kulturalnego. Kierunki dalszego rozwoju miasta budz liczne

Gdynia 2010 w wiadomoci studentw

wynoszcym 90,8 m n.p.m., majcym nadmorskie krawdzie stromo zniajce si ku

handlowych, przeprowadzanie remontw kapitalnych budynkw i modernizacji.

Gdynia 2010 w wiadomoci studentw

bd staray si sprosta wyzwaniom gospodarczym, a wraz z nimi uregulowaniu w

sytuujcym si wrd wanych podmiotw wiatowego ycia morskiego, 5) orodkiem

Gdynia 2010 w wiadomoci studentw

ze Wschodu. Z Gdyni starano si ewakuowa na Zachd. Wtedy te odbyo si

jako budowniczy polskiego nowoczesnego portu; jako wysoki urzdnik pastwowy

Gdynia 2010 w wiadomoci studentw

przemian lokalnych. W opracowaniach tych autorzy, posugujc si materiaami

W Gdyni moe znale zatrudnienie kady mody, zdrowy, przedsibiorczy

Gdynia 2010 w wiadomoci studentw

Ateneum Szkoy Wyszej).

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni

zadaniu: budowania lepszej przyszoci kraju na fundamencie zgodnej wsppracy

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

robic wydatn konkurencj egludze Polskiej, bijc j kilkakro nisz cen

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

W 1935 r. Kurjer Wileski by jednym ze wsporganizatorw wycieczki Prasy

wykazujc planowo estetyczn miasta. Plac Kociuszki imponuje kwiatami31.

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

zwyczajnym dozorc mola, zbiera do kosza papierki i odpadki pozostawione przez

wikszych lub mniejszych moliwociach finansowych zwiedza miasto i port. Ci

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

E. Gulczyski, W polskim porcie, Kurier Wileski, nr 233, z dn. 25.08.1936 r., s. 3.

przez Gdyni zajmuje znaczn pozycj. Portowe urzdzenia techniczne, sprawno i

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

jego wacicielem oraz nad katastrofaln sytuacj materialn robotnikw: Chodz

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

Eugeniusz Gulczyski opisa w reportau take warunki, w jakich yj mieszkacy

oczekuje, cierpliwoci ale ju brak. Stary czowiek o twarzy pooranej i niezdrowej

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

nawet bezrobotni, lecz pracujcy robotnicy, ktrym przedsibiorstwo nie wypacao

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

jeszcze brak koordynacji poszczeglnych dziaw gospodarki. Zamiast jednolitego

wojewdztwach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej56.

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

zaczynamy zapisy uczestnikw. Koszt udziau w wycieczce wynosi z 29 gr 50. ()

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

sypialne), a w nim take kabaret i dancing71. Podczas trzydniowego pobytu w Gdyni

robi wypady na cae wybrzee, rozumujc, e w innych osiedlach wybrzea trudniej

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

z groszem nie potrzebuj si rachowa79.

Zarzdu Gwnego LMiK i delegacji wszystkich okrgw LMiK86. Na amach gazety

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

Blaski i cienie midzywojennej Gdyni z perspektywy Wilna

Tragedia Gdyni. Relacja dziennikarza szwedzkiego o wspczesnej wdrwce narodw, na podstawie

Gdy w Gdyni bya drewniana Warszawa

Ochrony Pogranicza na granicy wschodniej powrci take, ju do Gdyni, mj starszy