Mariusz M.

Le

Fantastyka socjologiczna

Poetyka imylenie utopijne

Mariusz M. Le

Fantastyka socjologiczna

Poetyka imylenie utopijne

Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku

Biaystok 2008

Recenzenci:

prof. dr hab. Adam Kulawik

prof. dr hab. Antoni Smuszkiewicz

Redakcja: Marta Rogalska

Projekt okadki: Krzysztof Tur
Korekta: Zesp

Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku

15-097 Biaystok, ul. Marii Skodowskiej-Curie 14
tel. (085) 745 7059, (085) 745 7120
http://wydawnictwo.uwb.edu.pl e-mail: ac-dw@uwb.edu.pl

Wydanie I
Wydanie publikacji zostao sfinansowane
przez Wydzia Filologiczny Uniwersytetu w Biaymstoku
Wszystkie prawa zastrzeone
All rights reserved
Biaystok 2008
ISBN 978-83-7431-191-5
Druk i oprawa: Sowa druk na yczenie

Spis treci

Wprowadzenie
1. Fantastyka socjologiczna. Horyzonty tradycji
1. Mylenie utopijne midzy eutopi adystopi
2. Wyobraenie utrwalone wsowie
3. Fikcjonalno
4. Radykalno

2. Poetyka fantastyki socjologicznej

1. Fantastyka socjologiczna wstpne uwagi

2. Narzdzia badawcze
3. Narracja wfantastyce socjologicznej
Narracyjne pole wadzy
Antyauktorialno
Narracja personalna
Personalizacja narracji pierwszoosobowej
4. Fabua epistemiczna
Schematy fabularne
ledztwo
Intryga
Funkcjonalizacja postaci
Konstrukcja fabuy 
5. Wzorce sprzenia fabularno-narracyjnego
Dwa prototypy
Paranoidalno
Apokaliptyczno
Gra
6. Skrpowana autokr(e)acja. Napicie fabularno-narracyjne

7
11
11
16
36
50
73
73
80
83
83
89
97
119
123
123
129
141
147
174
180
180
188
196
203
209

7. Konstrukcje fikcyjnych systemw politycznych

System jako informacja
Dziedzictwo cybernetyki
Wadza nabiera ciaa
Czysta formalno
Samosterowno do kwadratu
Po drugiej stronie systemu
Symfonia upadku
8. Automatyka iautonomia

247
247
252
260
268
282
293
303
314

Wykaz skrtw stosowanych wksice

325

Bibliografia

327

Wprowadzenie

O fantastyce socjologicznej wspomina si zazwyczaj wkontekcie

polityczno-spoecznych okolicznoci jej narodzin, rozkwitu ischyku.
Warto przyjrze si tej literaturze znieco innej perspektywy, ktra pozwoliaby zweryfikowa obiegowe opinie. Przeprowadzona wniniejszej
ksice analiza powieci Janusza A. Zajdla, Marka Oramusa, Edmunda Wnuka-Lipiskiego iinnych bliskich im twrcw zmierza do uzasadnienia tezy, e adunek poznawczy wnich zawarty wykracza poza
rwnania alegorii, czyli poza szyfrowanie sytuacji politycznej okoo
stanu wojennego, poza satyr na mechanizmy totalitaryzmu ipolsk
rzeczywisto lat siedemdziesitych iosiemdziesitych ubiegego wieku. Analiza ponisza ma wydoby drugi plan pocze zbogat tradycj mylenia utopijnego. To fundament, ktrego nie mona sprowadzi
do dowiadczenia totalitaryzmu.
Do podjcia takich rozwaa prowokuje niejednoznaczne miejsce
omawianej konwencji whistorii literatury, istnienie na pograniczu literatury ipolityki, prowadzce do wielu nieporozumie izawieszenia
fantastyki socjologicznej poza histori najnowszej polskiej literatury.
Dodatkowo, status tej konwencji wduej mierze zbudowany jest na
konflikcie midzy akademick gwnonurtow krytyk arodowiskiem pisarzy iczytelnikw. Midzy marginalizacj agloryfikacj.

Na oznaczenie fantastyki socjologicznej oraz science fiction uywam terminu konwencja. Oba zjawiska literackie charakteryzuje istnienie niewypenionych semantycznie
wzorcw budowy, czyli schematw, typowych rozwiza fabularnych inarracyjnych, istnienie rozbudowanej paszczyzny intertekstualnej objawiajcej si poprzez gst sie aluzji, cytatw, zapoycze, wsplnych neologizmw, frazeologizmw oraz charakterystyczny sposb istnienia wkulturze literackiej. Zob. A.Okopie-Sawiska, haso Konwencja
literacka, [w:] Sownik terminw literackich, J. Sawiski (red.), wyd. trzecie poszerzone
ipoprawione, Wrocaw 1998, s. 260-261.

Nie zamierzam negowa oczywistego zwizku polskich dystopii

zsytuacj polityczn, zamierzam jedynie udowodni, e twrczo ta
przejmuje zutopii charakterystyczny sposb mylenia, ktry nazywam
myleniem utopijnym. Jest ono unikatow metod organizowania wiatopogldu iwiedzy, radykalnym postpowaniem interpretacyjnym cile poczonym ze schematami literackimi. Konstruowanie wyobrae
ustrojw politycznych odbywa si wgranicach fikcji literackiej, daleko
od politycznej praktyki. Twierdzenia te wskazuj na wsplny fundament
utopii, antyutopii idystopii, uprzedni wobec celebrowanych opozycji.
Mylenie utopijne rozciga si bowiem midzy tsknot za adem aonglerk sprzecznociami. To niewtpliwie literatura bardzo silnie zideologizowana. Podjta przeze mnie analiza koncentruje si wduej mierze
wanie na wydobywaniu pocze midzy poetyk aideologi.
Z powyszych twierdze wynika, e autorzy polskiej fantastyki socjologicznej przynajmniej wpunkcie wyjcia poruszaj si wobszarze
mylenia utopijnego. Wtle tego twierdzenia, ktre wyda si moe kontrowersyjne, nie ukrywa si wcale prba demistyfikacji polskich dystopii
(wcelu odkrycia ich podskrnej utopijnoci). Chodzi raczej oposzerzenie rozumienia utopii iwyodrbnienie wsplnej paszczyzny polemiki
literackiej. Przede wszystkim przyjte tu znaczenie sowa utopiaodbiega od potocznego. Przejrzysto wywodu wymagaa zatem podjcia do
ryzykownych decyzji terminologicznych: wyrazistego wyodrbnienia
pojcia eutopiaoraz sprecyzowania mylenia utopijnego. Uzasadnienia tych decyzji przewijaj si wcaej ksice, ale najwicej wyjanie
czytelnik moe znale wewstpnych partiach pierwszego rozdziau.
Poniewa nie prbuj przedstawi zjawiska wcaej jego rozpitoci,
jestem zobowizany zwaszcza wzakresie szczegowych danych
biograficznych, syntezy historycznoliterackiej oraz kontekstw spoeczno-politycznych odesa czytelnika do monograficznych opracowa polskiej literatury fantastycznej przeomu lat siedemdziesitych
iosiemdziesitych, przede wszystkim do ksiek: Modelowe boksowanie ze wiatem Roberta Klementowskiego oraz Ponure raje Janusza

R. Klementowski, Modelowe boksowanie ze wiatem. Polska literatura fantastyczna na przeomie lat 70. i80., Toru 2003.

A.Zajdla Leszka Bdkowskiego. Rwnie interesujcym rdem wiedzy, cho zzaoenia fragmentarycznym, s zbiory recenzji iartykuw
krytycznych autorstwa pisarzyredaktorw, ktrzy sami uczestniczyli
wtworzeniu konwencji fantastyki socjologicznej: Wyposaenie osobiste Marka Oramusa oraz Czas fantastyki Macieja Parowskiego. Rekonstrukcj charakterystycznego modelu krytyki czcej wiedz historycznoliterack zwiedz ogln iczytelnicz namitnoci zapewnia lektura recenzji zamieszczanych na amach Fantastyki (od roku
1991 na amach Nowej Fantastyki). Prbom zdefiniowania utopii
oraz science fiction powicona zostaa przebogata literatura, do ktrej
odwouj si zwaszcza wpierwszym rozdziale. Sam ograniczam si do
prby zdefiniowania punktu stycznego tych konwencji literackich.
Mam nadziej, e argumentacja na rzecz poparcia zaoonej tezy nie
przymi bogactwa problematyki dzie mieszczcych si wtradycji twrczoci utopijnej, czasem zreszt niezwykle trudnej do uporzdkowania
iklasyfikacji. Uznajc za zasadne tezy oschematycznoci fabularnych
konstrukcji dystopii, staraem si nie zaniedba niuansw nadajcych
kadej konwencji trjwymiarowo oraz nie traci zoczu kontekstw
wspomagajcych odniesienie literatury fantastycznej do realiw historycznych ispoecznych.
*
Ksika niniejsza jest zmienion wersj rozprawy doktorskiej zatytuowanej Mylenie utopijne u podstaw polskiej fantastyki socjologicznej (1979-1989). Szczeglne podzikowania skadam promotorce

L. Bdkowski, Ponure raje Janusza A.Zajdla. Wizje spoeczestw totalitarnych,
czyli oprozie fantastycznonaukowej Janusza A. Zajdla, Gdask 2000. Mimo e wtytule
ksiki pojawia si jedynie nazwisko autora Paradyzji, mona wniej znale omwienie
prehistorii ihistorii fantastyki socjologicznej.

M. Oramus, Wyposaenie osobiste, Warszawa 1987.

M. Parowski, Czas fantastyki, Szczecin 1990. Uwag zwraca przede wszystkim
jako dokument stanu wiadomoci ipoczucia wsplnoty twrcw szkic Kilkunastu Hamletw, powicony fantastyce socjologicznej.

prof. zw. dr hab. Elbiecie Feliksiak. Dzikuj rwnie recenzentom

prof. dr. hab. Antoniemu Smuszkiewiczowi oraz prof. dr. hab. Adamowi Kulawikowi za wnikliwe uwagi, ktre okazay si pomocne
podczas pracy nad ksik.

10

1. Fantastyka socjologiczna. Horyzonty tradycji

1.

Mylenie utopijne midzy eutopi adystopi

Sprbuj wyjani przyjte przeze mnie znaczenie sowa utopia,

wraz zwyrazami pochodnymi. Przytoczone poniej sposoby rozumienia
utopii stanowi sum najpopularniejszych literaturoznawczych kategoryzacji: 1.utwr zawierajcy opis fikcyjnego pastwa, idealnego wmniemaniu jego konstruktorw; 2. intencjonalnie (w intencji konstruktora)
idealne urzdzenie stosunkw spoeczno-politycznych; dobre miejsce;
3. gatunek literacki zawierajcy opis pastwa (takiego jak wpunkcie
pierwszym); 4.mrzonka, czyli propozycja zmiany nie majca szans
urzeczywistnienia inie liczca si zrealnym stanem rzeczy. Spord
tych znacze za prymarne uznaj pierwsze, aza sekundarne trzecie.
Dystopia wyrosa zopozycji do utopii wdrugim spord wymienionych znacze. Tak rozumian utopi od tego momentu bd okrela
mianem eutopii, aby odsun znaczenia potoczne. Zatem eutopia to
intencjonalnie dobry ustrj (w intencji jego konstruktorw promujcy,
upowszechniajcy iutrwalajcy wartoci pozytywne), zesp fikcyjnych praw iinstytucji moliwy do wyabstrahowania zutopijnego utworu. Przeciwiestwem eutopii jest dystopia ustrj intencjonalnie zy.

Opieram si zwaszcza na: A. Smuszkiewicz, haso Utopia, [w:] A. Niewiadowski, A.Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, Pozna 1990;
W. Ostrowski, Utopia, Zagadnienia Rodzajw Literackich 1958, t. I; J. Sawiski, haso
Utopia, [w:] Sownik terminw literackich, J.Sawiski (red.), dz. cyt., s.599. Znaczenie
potoczne cytowane jest wedug: W. Kopaliski, Sownik mitw itradycji kultury, Krakw
1993, s. 1235.

Maria Goaszewska kreacj optymalnego systemu wartoci pozytywnych nazywa
Wielk Fikcj Summum Bonum. M. Goaszewska, Fascynacja zem, Warszawa Krakw
1994, s. 203.

11

Dla utopii (w mniejszym lub wikszym stopniu dla wszystkich dzie

mieszczcych si wgatunku utopii) rezerwuj ambiwalencj znacze,
poniewa utopia konstytuuje si jako wspistnienie ramy fikcji literackiej (nie-miejsce, czyli ou-topos) iwprowadzonego przez ni dobrego miejsca (eu-topos). Utosamienie utopii zeutopi niosoby ze
sob niebezpieczestwo zniwelowania tej rnicy. Wprawdzie czsto
wutopiach znajdziemy sygnay poparcia eutopii ze strony pisarza, ale
korzystniej bdzie t rnic zachowa ze wzgldu na istnienie dzie
wieloznacznych.
Gdy Thomas More nazwa zmylon wysp Utopi, wpisa wt nazw gr sw, ktra wpowszechnym uyciu tego sowa ulega zatarciu.
Wrezultacie, utopi nazywano tak gatunek literacki utwory do niego zaliczane jak wyobraone wnich systemy polityczne, co czsto
usuwao ze sfery interpretacji przestrze dystansu midzy intencjami
fikcyjnych twrcw idealnego systemu agr fikcji i pogldami autorw.
Takie postpowanie koczyo si zazwyczaj jednoznacznym upolitycznieniem wymowy utopii, podczas gdy moliwoci zagospodarowania
owego dystansu dziki fikcji i modulowanej narracji rozcigaj si
wbardzo szerokim spektrum: od akceptacji, przez ironi, po negacj.
Nie jest to nowa propozycja wliteraturze krytycznej powiconej utopii. Wpunkcie wyjcia podobnych tez zawsze znajduje si konstatacja
nieusuwalnej gry sw ou-topos ieu-topos, zatartej przez parapolityczn
karier utopii. Anthony Burgess pisze: Elementy greki, tworzce samo
sowo, to u nie itopos miejsce. Wielu ludziom to u mylio si zeu [...].
Dystopia jest antonimem eutopii, ale oba te terminy mieszcz si jako
wpojciu utopii. Jerzy Jarzbski eutopi wtym znaczeniu (intencjonalnie dobre miejsce) wyodrbni jako samodzielny termin, niesucy jedynie etymologizacji utopii. Przeciwiestwo eutopii widzi on wdystopii
(ze miejsce). Nadrzdna jest wjego koncepcji utopia, ktra prowokuje do wartociowania optymistycznego bd pesymistycznego. Sowo
eutopia pojawia si zwaszcza wanglojzycznym pimiennictwie bar A. Burgess, Rok 1985, prze. Z. Batko, R. Stiller, Krakw 2004, s.57.
J. Jarzbski, Science fiction apolityka (wersja Stanisawa Lema), [w:] tego, WPolsce, czyli wszdzie. Szkice opolskiej prozie wspczesnej, Warszawa 1992, s.148.


12

dzo czsto na oznaczenie jednoznacznie pozytywnej utopii (dystopi

mona wwczas nazwa utopi negatywn). Tymi wanie terminami
posuguje si wrodzimej refleksji nad utopi Jerzy Szacki: Utopici
pozytywni tworzyli wiat konsekwentnie dobry, utopici negatywni powouj do ycia wiat konsekwentnie zy10. Wtakim ujciu pierwszestwo iwyszo nad polityk uzyskuje fikcyjno wizji (w przypadku
pogldw Jerzego Szackiego tylko implicite, wcytowanym fragmencie).
Wramach historii literatury twierdzenie to moe si wyda banalne.
Nawet krytyk neomarksistowski, Carl Freedman, porednio uznaje jego
suszno: The primacy of outopia over eutopia the primacy, that is, of
estrangment over acomparison of the merits of real and fictional societies
is valid not only for Mores text but for the entire generic tradition11. Outopos staje si wwczas synonimem fikcji literackiej.
Antyutopia poda ladem utopii, poniewa tworzy wasne eutopie.
Wtym fakcie widz kryterium rozrniania antyutopii od dystopii: antyutopia przedstawia nieudane projekty eutopijne12, ktre zmieniy si
wswe przeciwiestwo, natomiast dystopie przedstawiaj polityczne systemy, ktre zzaoenia (w intencjach fikcyjnych twrcw) nie zostay
bynajmniej obliczone na powszechne dobro iszczcie mieszkacw.
Mog one co najwyej cynicznie udawa eutopie. Mona wyrni dwa
rodzaje dystopii. Pierwszy znich to wyobraenia dysfunkcyjnych bd
nieetycznych systemw powstaych wnastpstwie wielotorowych przemian historycznych. Wkontekcie fantastyki socjologicznej bardziej
nas jednak zainteresuje drugi typ: przedstawienia systemw powoanych do ycia przez akty zaoycielskie, podobnie jak eutopie. Systemy
10
J. Szacki, Spotkania zutopi, Warszawa 2000, s. 203. Szacki przygodnie uywa te
terminu eutopia.
11
C. Freedman, Critical Theory and Science Fiction, Hanover London 2000, s. 74.
12
Anglojzyczni badacze utopii wyrniaj czasem skaon utopi( flawed utopia).
Wedug Lymana Sargenta ma ona dwa podtypy: [1] acommon trope is to demonstrate
that the reason/perfection of computers/machines is anti-human. [2] The other category [...]
poses the fundamental dillema of what cost we are willing to pay or requires other to pay to
achieve agood life. Wtakim pastwie udaje si osign powszechny dobrobyt iszczcie, ale wedug oceny dokonywanej z z e w n t r z , nie moe by ona zaakceptowana.
Zob. np.: L. T. Sargent, The Problem of the Flawed Utopia: ANote on the Costs of Eutopia, [w:] The Dark Horizons: Science Fiction and the Dystopian Imagination, R.Baccolini,
T.Moylan (red.), New York 2003, s. 226.

13

takie opieraj si na kamstwie iiluzji, posugujc si retoryk eutopijn. Pozostaj wtradycji utopijnej, jakkolwiek kad nacisk wanie na
istotow perswazyjno totalitarnych systemw, stawiajc porednio
pod znakiem zapytania take dobroduszno samych eutopii.
Rozrnienie to pokrywa si czciowo zrozrnieniem zaproponowanym przez Antoniego Smuszkiewicza, ale akcentuje inny aspekt istnienia fikcyjnych systemw politycznych. Wedug autora Zaczarowanej
gry antyutopia jest polemik zutopijnymi wyobraeniami owiecie
doskonaym, jest czsto ostr satyryczn replik na propozycje zawarte
wutopiach13. Dystopia swoje czarne wizje przyszoci wywodzi bezporednio zrzeczywistoci [...]. Nie nawizuje do utopii, nie przeciwstawia swoich wizji jej obrazom, ale sytuuje si obok niej14. Uwaam
za zasadne przesunicie tego kryterium wgb wiata fikcyjnego ze
wzgldu na niemoliwo odseparowania odniesie literatury do rzeczywistoci pozaliterackiej od odniesie intertekstualnych. Antyutopijny Nowy wspaniay wiat Aldousa Huxleya polemizuje zeutopiami, ale
stanowi jednoczenie wyraz zaniepokojenia karier konsumpcjonizmu
ieugeniki. Dystopie za, mimo e rzeczywicie tworz za pomoc
ekstrapolowania rzeczywistej sytuacji politycznej systemy konkurencyjne wobec eutopijnych, odwouj si do retoryki eutopijnej, traktujc
j zmieszanin pogardy ilku. Czasem ujmuj t retoryk wtonie satyrycznym, co zwyko si przypisywa antyutopiom.
Wok omawianej opozycji kry take wrozwaaniach zamykajcych Spotkania zutopi Jerzy Szacki, gdy pisze: Przedmiotem ich
[negatywnych utopii M.M.L.] bywa bowiem nie tylko kompromitacja
czyjego ideau wimi jakiej akceptowanej bez zastrzee rzeczywistoci, lecz rwnie kompromitacja rzeczywistoci wimi jakiego nie
13
A. Smuszkiewicz, haso Antyutopia, [w:] A. Niewiadowski, A. Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, dz. cyt., s. 250.
14
A. Smuszkiewicz, haso Dystopia, [w:] A. Niewiadowski, A. Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, dz. cyt., s. 263. Zob. take: A.Smuszkiewicz,
wkrgu wspczesnej utopii, Fantastyka 1985, nr 6. Podobn koncepcj sformuowa Lyman Tower Sargent (w artykule Utopia The Problem of Definition z1975 roku). Podaj za:
T. Moylan, Look into the Dark: On Dystopia and the Novum, [w:] Learning From Other
Worlds, P. Parrinder (red.), Durham 2001, s.62.

14

ujawnionego bezporednio ideau15. Wprawdzie Szacki nie nazywa

tych wariantw, ale przybliajc pierwszy znich przypomina antyutopi, drugi dystopi. Wczeniej Stanisaw Lem pisa: Antyutopi
nazywa si powinny tylko dziea orwellowskiego typu jako prezentacje wykoleje izwyrodnie spoecznego melioryzmu, co mia program
zy bd faszywie realizowany16.
Zarwno antyutopia, jak dystopia mieszcz si wgranicach mylenia
utopijnego. Antyutopie zawieraj wyobraenia eutopii. Testuj funkcjonalno iaspekt moralny konkretnych eutopii. Dystopie natomiast prezentuj antytetyczne wobec eutopii systemy polityczne, kontynuujc
radykalne nastawienie opisywanego sposobu mylenia.
Mylenie utopijne kojarzy si zazwyczaj, podobnie jak utopia, zpozostawaniem wsferze szkodliwych zudze. Niesusznie. Po uznaniu wieloznacznoci utopii proponuj konsekwentnie zwrci dynamik myleniu
utopijnemu. Wniosek ten poprze naley przede wszystkim zaakcentowaniem zakorzenienia mylenia utopijnego wfikcji literackiej oraz przypisaniem mu walorw poznawczych. Wspomnie te trzeba, e termin ten
zagarn zachodni marksizm na oznaczenie krytycznej postawy wobec
dominujcej ideologii iantycypacji lepszego porzdku spoecznego17.
Wjednym przynajmniej aspekcie przyjte przeze mnie rozumienie utopii
imylenia utopijnego odpowiada takiemu rozumieniu neomarksistowskiemu. Chodzi oformalnemechanizmy dziaania na materiale konkretnych
hierarchii wartoci: przede wszystkim upodobanie do polaryzacji iradykalnoci wtestowaniu projektw, szczegowo omawiane wdalszych
partiach niniejszej ksiki. Mylenie utopijne nie jest tutaj jednoznacznie
powizane zpoparciem eutopijnych modeli spoecznych, lecz posuguje
si eutopi idystopi jako granicznymi modelami18. Od pocztku utrzy J. Szacki, Spotkania zutopi, dz. cyt., s. 203.
S. Lem, Fantastyka ifuturologia, Krakw 1989, t. II, s.337.
17
Inspirowane przez Karla Mannheima iErnsta Blocha. Rozwinite wramach critical theory.
18
Zwrmy uwag na nastawienie Jerzego Szackiego, autora najpopularniejszej wnaszym kraju teorii utopii. Mylenie utopijne, nadrzdne wobec literatury utopijnej (utopii
literackiej), czy on zakceptacj idei utopijnych (w terminologii przeze mnie przyjtej
eutopijnych). Utopijnie myli zatem ten, kto twierdzi, e obecna rzeczywisto jest za
imona sobie wyobrazi (a nawet zrealizowa) radykalnie lepsz. Gdzieniegdzie wpracy
15
16

15

muje sw ambiwalencj iautoironi, mimo e poszerza skal dziaa,

czego wiadectwem s popularne interpretacje: od uznawania utopii
za apolityczn mrzonk po analiz utopijnych schematw fabularnych
waspekcie czysto formalnym. Samo sowo mylenie wmiejsce logiki lub racjonalizmu zapewnia margines swobody zrwnowaony
zaspektem formalnym. Wybr ten bdzie jeszcze uzasadniany.
Mylenie utopijne traktuj zatem nie jako przekonanie omoliwoci
zaistnienia doskonaych urzdze spoecznych, lecz jako metod organizowania itestowania zespow wartoci pretendujcych do miana systemw, jako unikatowy sposb mylenia idyskusji ospoeczestwie.
Pozwala ono na modelowanie itestowanie zespow wartoci pretendujcych do miana systemw. Poprzez zmienno dystansu opowiadaczy
iobserwatorw wobec opisywanych wiatw osigana jest charakterystyczna dynamika znacze.

2. Wyobraenie utrwalone wsowie

Utopia to nie projekt polityczny, ale o p o w i e o w y o b r a o n y m systemie. Wielu krytykw pozostajcych wtradycji historii
idei otym fakcie zapomina. Nadrzdne wobec eutopii sowo bywa

Szackiego znajdziemy jednak sygnay dynamizacji tej kategorii. Wiara widea bywa odsuwana na rzecz cech formalnych mylenia utopijnego, przede wszystkim ostrego przeciwstawienia ideau rzeczywistoci odrzucanej zzaakcentowaniem funkcji krytycznej, anie
rewolucyjnej (w kategorii utopii eskapistycznej). Wtak szeroko pojmowanym myleniu
utopijnym zmieci si rwnie utopia negatywna jako odmiana utopii, doprowadzenie do kracowych logicznych konsekwencji niektrych zjawisk realnie wystpujcych
wspoeczestwie, J. Szacki, Spotkania zutopi, dz. cyt., s.31. Ten wariant nazwiemy
tutaj raczej dystopi. Trudno jednak wyrazi zgod na lekcewaenie fikcji, ktre wielokrotnie daje osobie zna wksice Szackiego. Umoliwia ono relatywizacj irozmycie utopii.
Czytajc Spotkania zutopi trudno oprze si wraeniu, e sowo utopia mogoby by
po prostu zastpione przez idea. Naleaoby jedynie doda systemowyiradykalny.
Podobne argumenty krytyczne pojawiaj si wrecenzji Spotka zutopi zamieszczonej
wScience Fiction Studies: A. Blaim, Encounters with Utopia, Science Fiction Studies
1983, nr 2. Przyjta wniniejszej ksice perspektywa pozwala uchwyci peni eutopii
jako k o n s t r u k c j i znaczeniowej. wiatopogld eutopijny zakotwiczony jest wfikcyjnym wiecie.

16

przez nich traktowane po macoszemu, jako pretekst19. Podr eglarza

iwypadek, wkonsekwencji ktrego podrnik zostaje wyrzucony na
nieznany brzeg, to zich punktu widzenia nieistotne ukony wstron
usugowej estetyki. Uwaam za zasadne odrnienie utopii od eutopii. Utopia, otwierajca charakterystyczny sposb mylenia, zachowuje
wieloznaczno (to zarazem nieistniejce miejsce idobre miejsce),
natomiast eutopia to przedstawiony wutworach utopijnych polityczny
system.
Eutopia to wyobraenie intencjonalnie dobrego (lepszego od innych)
ustroju utrwalone wsowie. Zjednej strony gruje nad nim wprowadzajca relacja narratora, zdrugiej wpunkcie wyjcia iw sercu eutopii znajdziemy formu jzykow, zasad etyczn, zktrej wywodz si wszelkie szczegowe nakazy izakazy, tworzce rozbudowany system prawny
wcielony weutopijne instytucje. System ten jest zatem moliwy do zredukowania wanie do tego wzowego punktu zaoycielskiego aktu.
Eutopia prowokuje do polemiki, otwiera perspektywy poznawcze,
dziki temu, e sama jest propozycj iniesie ze sob sens. Szczegl19
Nawet autor najbardziej bodaj sformalizowanej polskiej koncepcji fantastyki Andrzej Zgorzelski ugi si na chwil przed dominacj historii idei. Zwrmy uwag na ten
fragment: Niemniej jedn zzasadniczych rnic pomidzy Utopi adalszym szeregiem
rozwojowym utworw ztego gatunku stanowi wanie brak literackiego wiata fantastyki.
Do dnia dzisiejszego badaczy zajmujcych si rozwojem powieci wAnglii uderzaj przede wszystkim idee ipaszczyzna tematyki wUtopii. Myl reformatorska Morea wiadczy
ojego wielkoci. A.Zgorzelski, Fantastyka. Utopia. Science fiction. Ze studiw nad rozwojem gatunkw, Warszawa 1980, s.49. Sdzc po najnowszych tendencjach badawczych,
sprawy przedstawiaj si zgoa odwrotnie: wrdowej Utopii szuka si najwikszych
wartoci literackich, natomiast nastpcy mieszcz si zwykle wgatunkowym ujednoznacznieniu. Porednie (moe raczej niesprecyzowane) stanowisko zajmuje Jerzy Szacki,
gdy rozdziela gatunek literacki od stylu (sposobu) mylenia. Fikcjonaln relacj zpodry
ipolityczny projekt rni jedynie forma wypowiedzi twierdzi Szacki. Umow spoeczn lub Rady dla rzdu polskiego J. J. Rousseau mona byoby uoy jako relacj zdobrze urzdzonego kraju, podobnie jak Utopi Morusa daoby si przeoy na projekt
konstytucji, J. Szacki, Spotkania zutopi, dz. cyt., s. 12-13. Sposb mylenia najczciej
objawia si wmwicych obrazach, ale zdaniem autora Spotka zutopi fakt ten mona
wyjani zamierzonym dydaktyzmem literatury utopijnej(tame, s. 14). Zdrugiej strony,
Szacki dopuszcza moliwo, e wanie literacka utopia jest jedyn utopi doskona,
utopi wpenym tego sowa znaczeniu (tame, s. 15). Rozwaania na ten temat koczy
arbitralnym twierdzeniem: Przyjmuj jednak, e tym, co konstytuuje utopi, jest nie tyle
okrelona forma literacka, ile sposb mylenia, ktry wtej formie manifestuje si wprawdzie najpeniej, ale bynajmniej wniej si nie wyczerpuje (tame).

17

nie intrygujce oka si pytania zzakresu inynierii spoecznej, ktre

mog zadawa dociekliwi czytelnicy: jak to jest zrobione, jak funkcjonuje, na jakich opiera si zasadach? Aby ukonstytuowaa si eutopia nie
wystarcz sowa: wyobramy sobie krain powszechnego szczcia.
Eutopia jest tak zaprojektowana, by dysponowaa wasnym sowem.
Wprzeciwnym razie nie prowokowaaby swoj innoci inie stanowiaby wyzwania dla codziennoci, nie kontrastowaaby dostatecznie
zzewntrzn norm. Dopiero taki kontrast mona efektywnie wykorzysta wtradycji utopii literackiej. Rama narracji ifikcji (ou-topos),
czyli sposb wprowadzenia eutopii ijej istnienia wutopijnym (ale take antyutopijnym) utworze, oferuje moliwoci modulowania dystansu
autora do wykreowanej wizji, wartociowania inadawania sensu wytworowi fantazji, zakrela potencja mylenia utopijnego.
atwo streszczania eutopii ukrywa fundamentalne cechy kreacji utopijnej: opis eutopii wnajbardziej jednoznacznych utopiach jest
idealny. Doskonaoustroju wspgra zdoskonaociopisu. Co
to oznacza? Choby opis by bardzo zwizy, mamy poczucie, e nam
wystarcza. Dowiadujemy si rzeczy najwaniejszych, obraz systemu
jest przejrzysty, brak tajemnicy, rozdwiku wersji, krzyujcych si
hierarchii iporzdkw. Poznawanie eutopii rozwija si wtedy bez najmniejszych problemw: informacje pochodzce zwielu rde s niesprzeczne; nie zauwaamy rozbienoci midzy deklaracjami awiatem aktualnym eutopii20. Brak te problemw zprzekadem: przybysz
jest doskonaym suchaczem iobserwatorem, amieszkacy eutopii
przemawiaj wjzyku zrozumiaym. Suchacze nie sygnalizuj niedo20
Koncepcj wiata aktualnego fikcji przyjmuj za Ruth Ronen, ktra zkolei
modyfikuje koncepcj Marie-Laure Ryan: Model differentiations added to narrative logic
produce ahierarchical dimension which privileges one domain of events and states as the
factual domain of the narrative universe; the other domains are viewed as relative worlds
of the narrative universe (epistemic or knowledge worlds, intention worlds, wish worlds,
worlds of moral values, obligation worlds and alternate universes (R.Ronen, Possible
Worlds in Literary Theory, Cambridge 1994, s. 171). Poczenie zogniskowaniem: Information about worlds always has asource (tame, s. 175), Variations of authority produce
afictional world whose structure is fundamentally modal, containing sets of fictional facts
alongside sets of relativized elements attributed to characters knowledge, beliefs, thoughts,
predictions(tame, 176). Koncepcja ta zakada krzyowanie si wtekstowym uniwersum
polityki, autorytetu, potrzeby autentyfikacji ilegitymizacji.

18

statku informacji, jeli nie bd one uzupenione wnastpnej replice.

Eutopia niezwykle ochoczo przystpuje do wytumaczenia si ze swej
innoci. To waciwie maszyna produkujca wedug zaprogramowanego algorytmu wykady na temat wasnej doskonaoci. Przybysz
zostaje wcignity wlogocentryczny wir. Eutopijny punkt widzenia
zdecydowanie dominuje dziki centralnej pozycji niepodwaalnego autorytetu. Sowo eutopijne zajmuje punkt absolutnej kontroli iwszechwiedzy, ktry zatwoci definiuje te to, co zewntrzne. Gotowe jest
odpowiedzie na wszelkie moliwe pytania zadawane przez przybysza,
aon nie ma takich wtpliwoci, ktrych utopia nie mogaby rozwia.
Jednolity punkt widzenia eutopii oznacza najszerszy zmoliwych horyzont poznawczy, bezczasowy porzdek paradygmatu, niezachwian
pewno siebie, tj. potencjalne zakotwiczenie ekspansywnej narracji
auktorialnej. Eutopia ufundowana jest na ideologii logocentrycznej21,
ktra podporzdkowuje sobie obraz rzeczywistoci, zacierajc rnic
midzy opisywaniem akonstruowaniem.
Wieloperspektywiczno, czyli opozycja punktw widzenia obserwatora imieszkaca, ulega zatem zatarciu wtych utopiach, ktre d
do jednoznacznoci. Owszem, monolog eutopijny bywa wwczas przerywany, lecz zawsze posiada swoist cigo. Cho przemawia moe
wielu, mwi oni jednym gosem. Eutopia chtnie wykorzystuje take widok zzewntrz. By si lepiej pokaza, potrafi uwie przybysza
iwykorzysta jego gos. Trudno si zorientowa, przy ich pobienej
bd wybirczej lekturze, kto wdanej chwili przemawia iopisuje, do
kogo naley gos: do przybysza czy mieszkaca eutopii. Wyrnikami mog by jedynie formy czasownikw oraz zaimki osobowe. Tumienie opozycji punktw widzenia szczeglnie silnie dotyka te utwory, ktre upodabniaj si do politycznych traktatw. Tak wanie jest
wprzypadku Miasta Soca Tomasza Campanelli, bodaj najbardziej
znienawidzonej przez antyutopistw klasycznej utopii. Niemale cay
opis wpisany jest wperspektyw zewntrzn, eutopianie zabieraj gos
jedynie wkwestiach najbardziej wtpliwych. Nie powinno te dziwi,
21
Jej rda Jacques Derrida szuka wfilozofii Platona. A. Burzyska, Dekonstrukcja
iinterpretacja, Krakw 2001, s. 144.

19

e wanie wdziele Campanelli czynnik fabularny jest najsabiej rozwinity. Wida to ju wmomencie wprowadzenia do eutopii, ktre zajmuje zaledwie kilka replik iod razu jest rozgrywane wdialogu. Brak
te narracji wyszego poziomu, ktra jak chociaby wUtopii Morea
obejmowaaby spotkanie rozmwcw (dopiero wich dialogu byoby
przywoane spotkanie zeutopi).
Interesujce uzasadnienie takiej perspektywy narracyjnej znajdziemy wustpie definiujcym wadc Miasta Soca:
Ale godno moe osign tylko ten, kto zna histori wszystkich ludw,
wszystkie ich obyczaje, obrzdy religijne, prawa, wszystkie republiki imonarchie, prawodawcw, twrcw nauk isztuk, ukad oraz budow niebios iziemi.
[...] Obowizuje go take znajomo nauk fizycznych, matematycznych iastrologicznych. Nie przywizuje si tak wielkiej wagi do jzykw, gdy maj wielu
tumaczy, ktrych funkcje wrzeczypospolitej peni gramatycy22.

Zaufanie pokadane wprzekadzie tumi figuratywno jzyka, tumi zakcenia, nieuniknione wmomencie zetknicia rnych jzykw irnych instancji nadawczych (wyposaonych wrne intencje
ipunkty widzenia). Jako wadzy absolutnej mierzy si poziomem
wiedzy ikontroli nad jej gromadzeniem iprzekazywaniem. Tutaj
wwizji stworzonej przez Campanell kwestia jzyka zostaa wyparta do fundamentu, oktrym mona wspomnie, ale nie warto dugo
rozprawia.
Sowu eutopijnemu patronuje figura ojca zaoyciela, suwerennego,
nadrzdnego podmiotu zapewniajcego przejrzysto ispjno konstrukcji idealnego pastwa. Agresywna przejrzysto sowa eutopijnego upowszechnia zasad samowystarczalnego podmiotu. Wprzyjtym
przez fikcyjnego eutopist zaoeniu czowiek (w sensie gatunkowym)
zdolny jest do refleksji nad sw natur, nad sob iswoj potencjalnoci.
Dziki tak pojtej podmiotowoci, operujcej narzdziem ratio/logosu,
czowiek mgby ustanowi wczystym ipierwotnym akcie zaoycielskim doskonay ustrj, bdcy przedueniem jego ustrojumentalnego. Ojciec logosunarzuca odczucie jednoci sowa, rozumu, sen22

20

T. Campanella, Miasto Soca, prze. L. iR. Brandwajnowie, Warszawa 1994.

su irzeczy. Logos peni funkcj nadzorcy istranika prawdy23. Konstrukcja eutopijna ma przede wszystkim ochroni jego przekaz, dziki
czemu wadza zyskuje ju delikatny rys tautologiczny, ktry pniej
wantyutopijnej idystopijnej realizacji oznacza bdzie raczej ograniczenie wsamoutwierdzajcych si mechanizmach biurokratycznych
(to naturalnie eufemizm). Kreacja eutopii pokazuje jednak istotniejsze
jeszcze niebezpieczestwo: j a k a k o l w i e k prba rozumienia iopisu
wyznacza pozycj potencjalnej wadzy, albowiem kierunek uznakowienia (signification) nadawany jest zpozycji wadzy24.
Mimo e najwygodniejsz form prezentacji eutopii wydaje si wykad, totalizujco-racjonalna igraniczna posta narracji auktorialnej,
to jednak zkoniecznoci od pocztku historii utopii wykad utopijny
by osabiany przez ram narracji zpunktu widzenia przybysza lub poprzez dialog. Wzgldna atrakcyjno lektury wizaa si zobecnoci
tajemnicy izaskoczenia, za figura przybysza pozwalaa na stopniowe oswajanie zobcoci eutopii. Wydaje si zatem, e utopia przyja
atrakcyjniejsze formy narracyjno-fabularne zkoniecznoci. Kolejnym
krokiem dynamizacji utopijnej formy literackiej okazao si rozbudowanie figury przewodnika towarzyszcego przybyszowi. Statyczno
eutopii narusza take pierwiastek narcystyczny, poniewa wymaga ona
potwierdzenia, dopenienia zzewntrz. Zdradzajc sw funkcjonalno
itymczasowo, przestaje by ideaem. Czytelne krajoznawczo-turystyczne schematy fabularne inarracyjne wczesnych utopii, stay si
wkonsekwencji jednym zimpulsw do przezwycienia eutopijnoci.
Antyutopie, azwaszcza dystopie, bd polemizowa nie tylko zideologicznym podoem konstrukcji eutopijnych, zich hierarchi wartoci,
ale uwiadomi ich jzykow agresywno (nie tylko propagandow).
Wskazuj rwnie na pierwotn niejednoznaczno iotwarty charakter
przedstawienia, wynikajce ze wspomnianego wyej wpisania eutopii,
od samego pocztku, wramy fikcji. Jak zobaczymy pniej, fantastyka socjologiczna nie przejawiaa duego zainteresowania konkretnymi
J. Derrida, Ojciec logosu, prze. B. Banasiak, Colloquia Communia 1988, nr1-3.
L. Chouliaraki, The Contingency of Universality: Some Thoughts on Discourse
and Realism, Social Semiotics 2002, nr 1, s. 83-84.
23

24

21

ideologicznymi podstawami totalitarnych systemw, zostaa bowiem

zdominowana przez problematyk jzykowego sposobu istnienia modelu spoecznego, zwaszcza dziki odkryciu istotnej zpunktu widzenia
mylenia utopijnego dynamicznej relacji midzy narracj auktorialn
apersonaln. rodowisko fikcjonalne wymusza konieczno oparcia
sugestywnoci wyobraonych wiatw na autorytetach wytwarzanych
przez jzyk. Wszelkie moliwe do zajcia stanowiska wprzestrzeni sowa staj si wzgldne.
Warto zatem przesun punkt cikoci, warto spojrze na utopi
jako na proces rozwijajcy si wobliczu wyzwania: kreacja doskonaego ustroju znajdujcego si wgranicach ludzkich moliwoci wie si
zposzukiwaniem czystego punktu wyjcia rozumowania, ktry wymaga zkolei wsparcia pierwszego jzyka, nieskaonego narzdzia.
To krystalizacja tsknoty za jzykiem czystym isamowystarczalnym.
Eutopia wyraa uniwersalne pragnienie czystego jzyka, wktrym
swe miejsce mogaby znale take najgbsza emocja25, tsknot za
uniwersalnym iostatecznym jzykiem, ktry mgby wyrazi peni
wiedzy, nie majc ponad sob innego jzyka, nie wchodzc wparadoksy samoodniesienia. Taka postawa zawsze rodzi konflikt: Wjzyku
[...] mona powiedzie tylko to, co ju zostao dowiadczone jako rozdzielone. Wkonsekwencji odczucie caoci wiata przed wszelkim podziaem iatomizacj musi by niewypowiadalne26. Utopia zmaga si
zapori wiedzy: kreuje obco jako niewyraalno u rde logosu,
projektowan jako nieosigalny punkt dojcia ludzkiej historii (w ramach wieckiej eschatologii).
Sowo eutopijne wwietle wasnych kryteriw musi by samowy
starczalne, nie moe mie nad sob innego jzyka. Opiera si ono na
przezroczystej tautologii27. Tautologia jest tworem otyle ciekawym,
25
M. Geier, Gra jzykowa filozofw. Od Parmenidesa do Wittgensteina, prze. J.Sidorek, Warszawa 2000, s. 171.
26
Tame, s. 176.
27
Eutopia nie jest tajemnic z tamtego wiata, jest domylna. Rozum wysnuwa j
zsiebie jako nierozpoznany moment, pocztek projektowany na koniec, wprbie zaptlenia krainy rozumu. Kada rzetelna eutopia zmaga si ze zmor nominalizmu (szczciem
jest to, co si szczciem nazywa). Opowiadanie dynamizuje, trzeba je wic zatrze.

22

e znajduje si na pograniczach logiki iretoryki28. Jest bdem, dowodzeniem koowym petitio principii, ale daje jedyn pewn wiedz.
Zdefinicji moemy wnioskowa opojciu, arozwiniciem pojcia jest
definicja. Formua tautologii utopijnej brzmiaaby nastpujco: prawdziwo szczcia jest bezporedni konsekwencj przyjtych wczeniej definicji szczcia. Tautologia to powtarzanie tego, co ju byo
powiedziane29. Sowo, zktrym styka si weutopii przybysz, jest ju
powiedziane, anawet wcielone winstytucje. To tylko chwyt, dziki
ktremu eutopia zyskuje stabilno wsowie.
Ta sama tsknota, ktra powoaa do ycia eutopi, skazaa j na niesamodzielno, poniewa wyobraony system polityczny zawsze pozostaje elementem nadrzdnej artystycznej caoci. Zaleno eutopii od
jzyka ujawnia si ju wpierwszych utopiach, wyranie zaznaczya
j antyutopia, za zdemonizowaa dystopia. Utopijna kreacja eutopii
opiera si zatem na paradoksie: za pomoc jzyka stworzy eutopijny
jzyk podrzdny i niezaleny jednoczenie. Utopia oscyluje pomidzy
zamkniciem iotwarciem, poniewa zadaniem nadrzdnym jest objawienie struktury eutopii, co nie byoby moliwe bez ingerencji zzewntrz. Abstrakcyjno czystego jzyka jest nieustannie podwaana.
Ju wutopii (gatunku literackim) zawieszona zostaa midzy statyk
doskonaoci adynamik opisu. Ta pozornie czysto zewntrzna, czysto
obserwacyjna ingerencja niesie ze sob pierwiastek destrukcyjny. Pniejsze dystopie bd bezlitonie obnaa te pierwotne wahania utopistw.
Utopia inicjuje relacj symetrycznej obcoci midzy skrajnie ujzykowion rzeczywistoci, ktra nie ma odniesienia wrzeczywistoci,
apotrzeb maksymalnego zamaskowania tego zamknicia wtekcie.
Jzyk oscyluje midzy tym, co mona nazwa, atym, co mona tylko zasugerowa, midzy wielosowiem arozmyciem sensu; dyskursem
apodpowierzchniowym procesem wytwarzania dyskursu, racjonalnoci ywic jzyk airracjonalnoci poruszajc go.
M. Rusinek, Midzy retoryk aretorycznoci, Krakw 2003, s. 78.
K. Szymanek, Sztuka argumentacji. Sownik terminologiczny, Warszawa 2001,
s.308.
28
29

23

Dynamika znacze wutopii nosi wsobie zalek pniejszych przeksztace. Eutopia wmomencie zaoenia iw nastawieniu na przybysza afirmuje mow. Jest to jednak mowa sfingowana, zamknita wnadrzdnym pimie (zapisie)30, pitrzcym rne warianty mowy: od eutopijnego wykadu, przez narracj przybysza, a do dialogu (taki schemat
pojawia si wdziele Morea). Komentarze to kolejne ramy tekstualne.
Utopia rozwija si poprzez powtrzenia iobramowania, kontrast, polemik ikomentarz. Tak kontynuacj zdominacj polemiki jest antyutopia, natomiast zkomentarza wyrasta dystopia. Obie wykorzystuj
powtrzenie eutopijnych konstrukcji, rozbudowanie ramy okalajcej.
Czsto marginalizowana estetyczno jest wtakim ujciu mylenia utopijnego nieredukowalna. Oywcza energia figuratywnoci31, swoboda
transgresji, pierwszestwo retoryki przed ideologi czynniki te okrelaj jzykowy wymiar mylenia utopijnego.
Pewna siebie eutopia, wraz zpenym mocy politycznym podmiotem
zrodzonym ex nihilo moe funkcjonowa wycznie dziki wprowadzajcemu iinterpretujcemu sowu zewntrznemu. Sama tumi jzykowo sprowadzajc j do przezroczystego medium, unikajc tematyzacji jzyka, akcentujc atwo porozumienia iprzekazywania wiedzy.
Zderzenie tej perspektywy zzewntrzn wydobywa e f e k t i r o n i i .
Mieszkacy Utopii bior nazw swej wyspy zupenie serio, jako e motywowana jest imieniem wadcy Utopusa. Wperspektywie gry literackiej kierunek motywacji jest odwrotny: Utopus pochodzi od Utopii.
Czy tak skrajna pochwaa porzdku, jak niesie ze sob utopia,
nie zmusza nas do tropienia ironicznego umiechu? Taka hiperboliczna pochwaa odwraca uwag od jej obiektu ikae nam zapyta: czy
to art? Czy to moliwe, e ta maa ksieczka, ktr mamy przed
30
Michel Foucault zauway, e wanie wrenesansie zapis zacz dominowa nad
mow. M. Foucault, Sowa irzeczy, prze. T. Komendant, Gdask 2000, s. 65. Nie ma wtpliwoci, e utopia zaistniaa wramach pisma, apismo to naladowao ipitrzyo przedstawienia ywej mowy (w dialogu iopowieci pierwszoosobowej).
31
Odwouj si do dekonstrukcji, jako jednej ztechnik analizy tekstu, ze wzgldu na
krytyk pewnoci, zwaszcza tej osiganej dziki zabiegom jzykowym. Dekonstrukcja
rzuca wyzwanie konstrukcjom aspirujcym do rangi teorii caociowych, aprzypominajcych tautologiczny totalitaryzm. Poszukiwanie paraleli wopozycjach strukturalizm/poststrukturalizm oraz utopia/dystopia wydaje si inspirujce, wymaga jednak ostronoci.

24

sob, okae si recept na wszystkie bolczki? Podejrzliwo to reakcja prowokowana przez utopi. Uwaga odwraca si od tekstu ikieruje
na intencje autora, by zaraz potem wrci, nie napotkawszy adnego
punktu oparcia. Dziki intensywnoci pierwiastka konstrukcyjnego,
autor pozostaje figur znaku zapytania. Ironia operuje niem negacj32.
Wymaga od odbiorcy wysiku iprzygotowania33, odwoujc si do tego,
co na zewntrz tekstu. Krzyuje si zmodalnoci fikcji, ktra nakania odbiorcw do poszukiwania sensu, tworzc nowe rodowisko znaczeniowe, raczej pole napicia lub stref gry34 ni prost opozycj
ze/dobre czy wprzypadku fikcji kamstwo/prawda.
Mylenie utopijne wpuszcza wswj krwiobieg wirusa ironii jako si
oywcz. Mona podejrzewa wiele dzie utopijnych ojednoznaczn
eutopijno, czyli wiar wmoliwo zaistnienia doskonaych urzdze spoecznych przedstawionych wdziele literackim, mona mie
niemale pewno, gdy dzieo takie zestawia si zpogldami autora
wyraanymi przy innych okazjach, ale wirus ironii moe si ujawni
wnieprzewidzianym momencie.
Celem ewolucji mylenia utopijnego wydaje si dekonstruowanie
pewnego siebie centralistycznego dyskursu, potencjalnie totalitarnego,
opartego na fabrykowanej oczywistoci ina wielosowiu. Antyutopia
dezorganizuje ten dyskurs od wewntrz. Zwraca uwag na przezroczysto eutopijnego jzyka traktujc go jako funkcj siy wadzy. Dominuje
wniej perspektywa intertekstualna akcentujca tekstualno utopijnego pierwowzoru35. Dopiero wantyutopiach znajdziemy potwierdzenie
uprzednioci pisma. Antyutopia wpisuje si wutopijne konstrukcje, akcentujc to, co byo wnich tumione. Interpretuje eutopi jako przekaz,
ktrego rdem s kontrolujcy, aadresatami kontrolowani.
32
B. Alleman, Oironii jako kategorii literackiej, [w:] Ironia, M. Gowiski (red.),
Gdask 2002.
33
M. Gowiski, Ironia jako akt komunikacyjny, [w:] tene, Ironia, dz. cyt., s. 9.
34
B. Alleman, Oironii jako kategorii literackiej, dz. cyt., s. 37.
35
Intertekstualno oczywicie narastaa, jak zwykle wtoku rozwoju konwencji.
Podobnie wiadomo mocy sowa. Por. np. Looking Backward, 1988-1888: Essays on
Edward Bellamy, D. Patai (red.), Amherst 1988, (tu zwaszcza artyku: L. C. Khanna, The
Text as Tactic: Looking Backward and the Power of Word, s. 37).

25

Dystopia systematyzuje destrukcyjne dla utopii, podkrelane przez

antyutopi, zainteresowanie jzykiem. Usprawiedliwione wydaje si
nawet oparcie gatunkowej specyfiki dystopii na kryterium przesunicia
punktu cikoci zidei na sowo (zwaszcza zapisane). Takie twierdzenie znajdziemy wmonografii Davida W. Siska: I argue that language
is so crucial to the dystopia that we are justified in labeling it ageneric
structural element: without its inclusion, afiction cannot be considered adystopia36. Twierdzenie to jest na dobrej drodze do banalnoci,
zwaszcza e znajduje oparcie wduo szerszym zjawisku okrelanym
jako lingwistyczny zwrot37, wdominacji zainteresowania jzykiem
wkulturze ifilozofii. Wszczegowym opracowaniu dotyczcym feministycznych dystopii Ildney Cavalcanti ju wpierwszym zdaniu
stwierdza: Futuristic dystopias are stories about language38.
W zwizku zodkryciem wasnego uwikania wjzyk, mylenie utopijne stao si dogodnym rodowiskiem formuowania intrygujcych
pyta: jak bardzo jzyk okrela rzeczywisto spoeczno-polityczn?
Gdzie przebiega granica midzy opisem, planowaniem akonstruowaniem? Jakie konsekwencje pociga za sob utosamienie wadzy absolutnej zabsolutnym panowaniem nad dyskursem? Jakie s konsekwencje niemonoci zaistnienia czystego jzyka, ktry pozwoliby
panowa nad rzeczywistoci spoeczno-polityczn? Jak funkcjonuj
mechanizmy tworzenia autorytetw za pomoc rodkw jzykowych?
Wanie te pytania prowokuje lektura dzie polskich dystopistw lat
osiemdziesitych ubiegego wieku.
Dzisiaj eutopia zperspektywy socjotechniki itechnologii okrelana
jest przez moliwoci, jakie niesie ze sob rozwj nauki itechniki. Jednoczenie praktyka wadzy ukazaa si sowa wkreowaniu nowej rzeczy36
D. W. Sisk, Transformations of Language in Modern Dystopias, Greenwood 1997,
s.174.
37
Linguistic turn. Okrelenie spopularyzowane przez Richarda Rortyego. Patrz:
M. Rusinek, Midzy retoryk a retorycznoci, dz. cyt., s. 62.
38
I. Cavalcanti, Utopias of/f Language in Contemporary Feminist Literary Dystopias,
Utopian Studies2000, nr 2, s. 152. Podobnie pisze Maciej Parowski wrecenzji Limes inferior omicie tajemniczej ibuntowniczej ksigi: Wiara wpotg prawdy idrukowanego
sowa to powtarzajcy si motyw dystopii, M. Parowski, Raj na Ziemi, Nowa Fantastyka
1991, nr 10, s. 69.

26

wistoci, nowego adu, nowego wiata. Demon Kartezjaski oywa, angauje mylenie konstruktorskie, inynierskie, wzywajc potrzeb
racjonalizacji. Wautorefleksji kultury zachodniej popularny iszeroko
dostpny staje si jzyk teorii informacji icybernetyki. Utopia pozostaje
wtle projektw informatyzacji, pojmowania wiata jako kodowania, procesu produkowania ipowielania informacji. Na scen wkracza fantastyka
naukowa odwanie dysponujca wramach charakterystycznych technik
budowania fikcyjnych wiatw ekstrapolowanymi modelami, schematami kulturowymi, spekulacjami ieksperymentem mylowym.
Wrmy do pocztkw krystalizacji science fiction. Hugo Gernsback
ju wpierwszej roboczej prbie zdefiniowania nowego typu twrczoci,
nazwanej wwczas scientifiction, objawi typowe zachowanie entuzjasty. Wedug Gernsbacka scientifiction to pena uroku opowie
(romance) zmieszana (intermingled) znaukowymi faktami iprofetyczn wizj (Amazing Stories, 1926). Ta krtka definicja zawiera istotne informacje. Po pierwsze, odwouje si do literackiej tradycji romance duej formy prozatorskiej, ktra wodrnieniu od novel (w anglojzycznej terminologii), nie ma pretensji poznawczych izawsze pozostawaa obojtna wobec zada realizmu, na plan pierwszy wysuwajc
akcj olunych poczeniach przyczynowo-skutkowych39. Zwrmy
uwag na niejasne intermingled literatura przygody zmieszana
znaukowym faktem. Poczenie to nie jest bynajmniej solidne. Pniejsza ewolucja konwencji potwierdzi, e deklaracja ojca zaoyciela
nieintencjonalnie wskazaa na napicia, zamiast projektowa spjny
projekt pisarsko-wydawniczy.
Definicja sformuowana przez Gernsbacka przypisuje SF dwa zadania: popularyzacj nauki oraz przewidywanie przyszoci. Wanie
ekstrapolacja staa si wwczas wsplnym mianownikiem metodologii
naukowej ifantastycznonaukowej. John Campbell, redaktor Astound
ing, rozwin program Gernsbacka wkierunku zdyscyplinowanej
aktywnoci poznawczej zwanej eksperymentem mylowym. Ocena
zpunktu widzenia rzetelnoci izgodnoci zteoriami naukowymi sza
39
J. A. Cuddon, The Penguin Dictionary of Literary Terms and Literary Theory,
Fourth Edition, London 1999, s. 158, haso Romance.

27

wparze zkryterium trafnoci profetycznych wizji, ktre czsto weryfikowaa bardzo szybko sama rzeczywisto. Literatura fantastycznonaukowa bya wwczas jedynym miejscem istnienia ifunkcjonowania rozbudowanych wizji przyszoci. Zapotrzebowanie na tego typu mylenie okazao si na tyle due, e zamazao fikcjonalny status tych wizji.
Science fiction nie potrafia sprosta pitrzcym si zadaniom, wci
na rozdrou midzy literatur anieliteratur oraz midzy trywialnoci apowag. Wtej sytuacji najwiksze sukcesy tak pojmowanej SF
wizay si zkrtkodystansowym przestrzeganiem przed moc energii
atomowej igrob jej uycia jako broni masowej zagady40.
Nie przywizujmy si do koncepcji Gernsbacka. Czym bowiem
musi si nauka od fikcji rni. Ot, zzaoenia ta ostatnia opiera si
na umowie, zakadajc tak u pisarza, jak u czytelnika wiadomo
uczestnictwa wosobliwej kulturowej instytucji.
Nauka ifantastyka naukowa rniy si wsposb oczywisty wzadaniach isposobach funkcjonowania wkulturze. Silniejsze wizi cz
SF znauk wwymiarze wiatopogldowym imodelowym ni funkcjonalnym. Duo atwiejsze do zauwaenia s zalenoci powierzchniowe (nie: powierzchowne): obecno naukowej stylistyki, terminologii
iform wykadu. Styl kryje jednak gbsze pokady dyskursu naukowego, ktry wprowadza predefiniowane wartoci, wchodzce wkonflikt
zfikcjonalno-narracyjno-fabularnym melanem literackoci.
Ju Kingsley Amis we wczesnej monografii Nowe mapy pieka traktuje dyskurs naukowy jako chwyt uprawdopodobniajcy, jeden zwielu, ale
konstytutywny wanie dla SF. Amis uku definicj odsuwajc na dalszy plan ewentualne niezgodnoci fikcji zteoriami naukowymi: Science
fiction jest klas narracji prozatorskiej przedstawiajc sytuacje, ktre
40
A. L. Berger, The Triumph of Prophecy: Science Fiction and Nuclear Power in the
Post-Hiroshima Period, Science Fiction Studies 1976, nr 2, s. 143: The writers of pulp-magazine science fiction found themselves in an ambivalent position after the explosion
over Hiroshima of the first atomic bomb. On the one hand, they were acknowledged as
prophets proven right by the course of events. Some of them began new careers as writers
of popular science and as consultants and participants in government and university sponsored seminars on social and technological change. Even those who remained close to their
roots in magazine fiction found themselves newly prosperous as aresult of the increased
attention the bomb had brought to that Buck Rogers stuff.

28

nie mogyby si zdarzy wwiecie, jaki znamy, ale s hipotetycznie postulowane na podstawie jakiego odkrycia naukowego lub technicznego,
albo pseudonaukowego lub pseudotechnicznego, pochodzenia ziemskiego lub pozaziemskiego41. Musimy sprbowa wyjani, co si ukrywa
pod pseudonauk ipseudotechnik. Chodzi zapewne nie tyle ozdeprecjonowanie fantastyki naukowej jako sprzecznej zustaleniami nauki
(cho winnym miejscu Amis pisa opseudonaukowym bekocie42), ile
opodkrelenie daleko idcej obojtnoci wobec naukowej weryfikacji,
atym samym ouznanie mocy formularnego naukowego dyskursu. Odpowiednia tonacja, skadnia, terminologia s wstanie symulowa naukowo. Wfantastyce naukowej nauka podlega wic zasadom retoryki.
Tematyczna Eaton Conference43 (1983) wskazaa na dominacj retorycznego ujcia nauki ijej obecnoci wSF44. Zamiast zasypania przepaci pomidzy nauk aliteratur oraz wyksztacenia jednego kryterium wartociowania uczestnicy konferencji pogbili t przepa dziki nowym niezwykle efektownym narzdziom opisu. Dziesi lat
pniej tematowi hard SF powicono specjalny numer Science Fiction Studies. We wstpie David M. Samuelson zauway interesujcy
podzia wrd uczestnikw konferencji: SF writers argued for scientific content and accuracy; literature professors discounted them, seeing
hardness as mere rhetoric45. Czy to tylko kwestia wyranej mody
wteoriach literatury? Szczegln popularno (wprost proporcjonaln
do wzbudzanych kontrowersji) zdobya teoria paradygmatw Thomasa
S.Kuhna. Paradygmatw jest wiele, akady znich chce stanowi ostateczn wykadni struktury rzeczywistoci. Nad nimi unosi si jednak
fatalistyczny los, oktrym opowiada Kuhn. Na najwyszym poziomie
41
K. Amis, Nowe mapy pieka (fragment), [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk,
B.Oklska (red.), Pozna 1989, s. 13 (oryg. New Maps of Hell, New York 1960).
42
Tame, s. 16.
43
Nazwa cyklu konferencji powiconych science fiction pochodzi od nazwiska
synnego fanakolekcjonera zwyksztaceniem medycznym J. Lloyda Eatona (ur. 1902
wBerkeley). Kolekcja liczy ponad 100 tysicy woluminw.
44
Materiay zkonferencji zostay opublikowane wtomie: Hard Science Fiction,
G.E.Slusser (red.), Carbondale 1986.
45
D. M. Samuelson, Introduction. On Hard Science Fiction, Science Fiction Studies
1993, nr 2, s.145.

29

nauka okazuje si po prostu histori paradygmatw, ich zmiennoci,

karier iupadkw46. Wteorii Thomasa S. Kuhna jzyk nauki jest konwencj, ktrej celem jest przede wszystkim utrzymanie na szczycie
konkretnej wsplnoty naukowej iokrelajcego j paradygmatu. Ponad
poszczeglnymi naukowymi paradygmatami znajduje si schemat budowania wiatopogldw iich przekraczania wrewolucjach naukowych. Na tym poziomie dominuj narzdzia retoryczne47, azwaszcza
techniki ikonwencje narracyjne48.
Przyrost wiedzy sfunkcjonalizowanej dla potrzeb caego spoeczestwa odbywa si zatem ze szczeglnym uwzgldnieniem konwencji tkwicych wnaturze jzyka jako takiego oraz wramach zoonych konstrukcji jzykowych zorientowanych pragmatycznie. Retoryka
inarracyjno wydaj si waciwym rodowiskiem tak pojtej racjonalizacji wiedzy. Retoryka, funkcjonujca wczeniej jako narzdzie,
Pionierem analizy dyskursu naukowego ztego punktu widzenia jest Ludwik Fleck
(1896-1961). Pierwszestwo Flecka zauwaane jest rwnie wpimiennictwie zachodnim,
por. np. R. Harr, Some Narrative Conventions of Scientific Discourse, [w:] Narrative in
Culture. The Uses of Storytelling in the Sciences, Philosophy, and Literature, C. Nash (red.),
New York London 1994, s. 81 i n. Oczywicie, pierwszestwo to uzna wczeniej rwnie
sam Kuhn wprzedmowie do swej Struktury rewolucji naukowych. Por. te T. S. Kuhn,
Droga po strukturze, prze. P. Amsterdamski, Warszawa 2003, s. 258. Rwnolegle wobec
tych koncepcji, wzupenie innych krgach, rozwijaa si socjologia wiedzy rozpatrujca wujciu Karla Mannheima opozycyjne systemy poj iwartoci utopii iideologii
wodniesieniu do relacji spoecznych.
47
K. Jodkowski, Wybr teorii wedug Kuhna, [w:] W. Sady, Fleck. Ospoecznej
naturze poznania, Warszawa 2000, s. 128. Takie nastawienie wobec nauki stao si ju
niemal obiegowe. Wiedza naukowa traci zdecydowanie walor obiektywizmu, zalena od
hipotetycznych teorii (charakterystyczna tautologiczna emfaza), W. Stoczkowski, Ludzie,
bogowie iprzybysze zkosmosu, prze. R. Winiewski, Warszawa 2005, s. 373. Stoczkowski pisze zreszt mocniej: twierdzi, e przejcie zparadygmatu wparadygmat blisze jest
religijnemu nawrceniu ni decyzji racjonalnej (tame, s. 374). Zob. take: R.Barthes, Od
nauki do literatury, [w:] tene, Mit iznak, wybr, wstp ioprac. J. Boski, Warszawa
1970; S. Fish, Retoryka, prze. A. Szahaj, [w:] tene, Interpretacja, retoryka, polityka. Eseje
wybrane, Krakw 2002 (fragmenty powicone teorii Kuhna na s. 441-444); T. S. Kuhn,
Droga po strukturze, dz. cyt.; J. Losee, Wprowadzenie do filozofii nauki, prze. T. Bigaj,
Warszawa 2001 (Losee nie wspomina niestety oLudwiku Flecku); R. Dunbar, Kopoty
znauk, prze. P. Amsterdamski, Gdask Warszawa 1996 (tu rozdzia Umys spoeczny). Dunbar wiele miejsca powica uzalenieniu sukcesu naukowego od marketingu. Nawizuje do koncepcji spoeczestwa otwartego Karla Poppera. Pisze osocjologii wiedzy
inegocjacjach wnauce.
48
Por. np. R. Harr, Some Narrative Conventions of Scientific Discourse, dz. cyt.
46

30

zesp chwytw sucych propagowaniu nadrzdnych tez, zyskaa pewien stopie autonomii:
For centuries, rhetoric has been considered subordinate to philosophy and the
sciences [...]. Philosophy and science sought truth; rhetoric sought the appearance of truth. The history of rhetorical theory has followed along behind the
histories of philosophy and the sciences because they formulated the believable
paradigms, the models of demonstration that rhetoric sought to imitate. Now,
however, intellectuals are questioning the validity of positing such foundations
and paradigms49.

Teorie naukowe funkcjonuj na nowych zasadach: nawet jeli niektre znich s blisze prawdy, musz si jednoczenie przyzna, e
kryteria suce ocenie tej bliskoci produkuj one same. Przy coraz
wikszych moliwociach wspczesnej nauki stopniowo przyzwyczajamy si do zwikszania nacisku na jej spoeczny wymiar. Im goniej
mwi si ojej bezdusznoci, tym wyraniejszy staje si ten proces50.
Niezwykle interesujce uwagi przynosi artyku Boba Hodgea iRoberta Wooga Beyond Reason and Hysteria51. Wczarnej dziurze spoecznej niewiadomoci naukiniewiedza ipodatno tumu na emocje
mog atwo zrodzi histeri. Rzd (wanie politycy, anie naukowcy)
zawsze staje przed wyborem odpowiednich strategii komunikacyjnych.
Autorzy artykuu apeluj owczenie do postmodernistycznej teorii

49
S. R. Yarbrough, After Rhetoric. The Study of Discourse Beyond Language and
Culture, Carbondale 1999, s. 16-17.
50
Z dystansem do tego zjawiska odnosi si Wiktor Stoczkowski, zauwaajc ryzyko
awansu pseudonauki iokultyzmu na gruncie nowomowy skodyfikowanej przez relatywistyczny nurt nauk spoecznych. W. Stoczkowski, Ludzie, bogowie iprzybysze zkosmosu,
dz. cyt., s. 374-375. Donald M. McCloskey pisze natomiast ironicznie oekonomistach,
ktrzy grupuj si wzwalczajcych si szkoach. Skonno t autor przypisuje take
humanistom. Spory opisywane wkategoriach konfliktu opowieci kontrastuj zbrakiem
jzykowej samowiadomoci. D. M. McCloskey, Storytelling in Economics, [w:] Narrative
in Culture. The Uses of Storytelling in the Sciences, Philosophy, and Literature, dz. cyt.,
s.10.
51
B. Hodge, R. Woog, Beyond Reason and Hysteria: Towards aPostmodern Model
of Communication and Control in Science, Social Semiotics 1999, nr 3, s.375. Autorzy
artykuu bior za punkt wyjcia histeri zwizan zMad Cow Disease (Chorob szalonych krw).

31

isocjologii nauki popularnych dyskursw onauce52, azwaszcza ich

skonnoci do wyraania nastrojw paranoicznych. Jak zobaczymy
pniej, kulturowa paranoja znakomicie wspgra zdystopijnym
ujciem problematyki wadzy iprocesem samorozumienia wpisanym
wteori systemw iteori informacji. Twrczo fantastyczna dyaby wtej koncepcji do poredniej ekspresji tumionego niewyraalnego (unspeakable)53 wmiejsce linearnego ihierarchicznego modelu
komunikacji.
Dominacja retoryki to pierwszy krok wkierunku rozmikczenia
nauki wscience fiction. Na tle wyrazistej hard54 zaczyna si ksztatowa niesprecyzowana soft science fiction. Woczach zwolennikw
hard SF wiadomy wybr wariantu soft graniczy ze zdrad konwencji, poniewa traktuje SF pretekstowo iczyni jednoznaczne ukony
wstron rozmytego inijakiego mainstreamu.
Stopniowe rozmikczanie science fiction to wypadkowa wielu
procesw. Po pierwsze, wlatach pidziesitych amerykaska SF zaczynaa koncentrowa si na kwestiach spoecznych (m.in. za spraw
Horacea L. Golda ijego Galaxy), tworzc odam konwencji zwany
social science fiction55. Fantastyka naukowa coraz mielej przyznawaa
52
Do podobnych wnioskw na podstawie eksperymentw na grupach kontrolnych
doszed Benjamin R. Bates: Public culture and public understanding of genetics: Afocus
group study, Public Understanding of Science 2005, nr 1.
53
Tame, s. 383.
54
Coraz bardziej wyrazistego wobliczu zagroenia tosamoci konwencji.
55
Mwi nawet mona ozblieniu social theory iscience fiction wobliczu do oczywistego faktu, e SF zawsze tworzy spjne obrazy wyobraonego spoeczestwa zokrelonej perspektywy, ateorie odwanie wzbogacay si oanalizy aspektw komunikacyjnych ifikcjonalnych (mechanizmw wyobcowania), ktrych modeli dostarczaa od dawna
literatura: [...] recent changes in the nature of the connectivity of societys constituents
have highlighted literary mechanisms as resources both for constructing new worlds and
critiquing them. The most virulent forms of both these beasts are to be found in the genre of
Science Fiction, aresource that has become increasingly fashionable in the social sciences.
Autorzy usiuj wyjani t popularno, stawiajc te dwie dziedziny obok siebie, twierdz
bowiem: [ST] challenges our common-sensical understandings of ourselves in the here
and now within the same space in which we make and sustain these truisms. Now good
SF can do this too (and when it does, it does it to awider audience), but ST shows us that
we dont need the tricks of SF in order to do it. Jest to kolejny punkt zbieny wnowej,
albo nowej nowej,teorii literatury, zktrej korzystaj wspczesne teorie spoeczestwa.
Science fiction intensyfikuje fiction: SF throws into sharp relief afeature of all novelistic work: the necessity of constructing the seemingly new from the rubble of the old. It

32

si do utopijnej przeszoci, aklasyczne antyutopie s czsto wczane

do kanonu SF. Po drugie, wlatach szedziesitych nowa fala zorientowana na przeamywanie obyczajowego tabu, nowatorstwo stylistyczne inarracyjne, na szczeg, anie syntez, rozbijaa klasyczn posta
fantastyki naukowej. Sygnaem zmian byo take pojawienie si speculative fiction56. To waciwie tylko nowy termin, anie nowa literatura,
ale zaznaczy on wymian nauki na spekulacj. Moliwo ponad koniecznoci. Teraniejszo staje si punktem wyjcia rozmaitych scenariuszy rozwoju zdarze. Dodatkowo kreacje fantastycznych wiatw
poczynaj skrca wkierunku parabolicznoci. Waniejsze staje si
wwczas nie tyle przewidywanie przyszoci, co hermeneutyczny proces badania obecnego stanu rzeczy poprzez wyobraenie przyszoci.
Ten punkt widzenia stanie si atrakcyjny dla zachodniego marksizmu
dominujcego dzi wamerykaskich badaniach nad SF, oczym przyjdzie jeszcze wspomnie.
Bogactwo teorii, hipotez, systemw wscience fiction suy moe
jako ikona obecnego stanu kultury, wktrej niewyczerpywalne, pczkujce totalnoci zamykane s wjzyku nieustannie wychodzcym
poza siebie. Znakiem tego procesu jest nadproduktywno przedrostkw: post, meta, trans. Znajduj one odpowiedniki wtrzech podtypach
SF: post wekstrapolacji, meta walegorii, natomiast trans wspekulais thus much more the beginning act of the work that seeks to make new from old that is
of interest. In SF this occurs within the opportunities and constraints offered by the genre
of the novel, the maintenance and unravellings of prior deferrals (in Derridas sense) of its
form. G.Lightfoot, S. Lilley, Writing Utopia, [w:] Utopia and Organization, M. Parker
(red.), Oxford 2002, s. 156-158.
56
B. Stableford, The British and American Traditions of Speculative Fiction, [w:]
Contours of the Fantastic, M. K. Langford (red.), New York 1990. Przesunicie tematyczne wstron zainteresowania spoeczestwem ikondycj czowieka wymagao poprawek
wkarcie konwencji, byy to jednak poprawki poprzez skrelenia, pod ktrymi wida to,
co skrelone. Poza tym odnawianiem konwencji poprzez wewntrzne podziay idynamizowanie wewntrznej energii pod powierzchni logo SF (skrt speculative fiction wci
je popularyzuje), poza zmiennoci ukrywan pod mask staoci, czsto pojawiay si
gosy wieszczce rych mier science fiction, ale wanie takiej, jak znamy. E. Hewitt,
Generic Exhaustion and the Heat Death of Science Fiction, Science Fiction Studies
1994, nr 3; R. Luckhurst, Many Deaths of Science Fiction: APolemic, Science Fiction
Studies 1994, nr 1. I. Asimov, Miano naszego gatunku, [w:] Magia izoto. Eseje, Pozna
2000, s.344.

33

tywnej SF typu co by byo, gdyby.... Transgresywny jzyk to transgresja wiata, nadinterpretujca lektura otaczajcej nas rzeczywistoci.
Ostatecznego ladu rozmikczanianaley zatem szuka wporace
profetycznej fantastyki naukowej. Niemale wtym samym momencie
kiedy SF prbowaa otrzsn si ze swych pozaliterackich obcie
popularyzatorskich iprognostycznych, karier rozpoczy literatura
popularnonaukowa ifuturologia. Ta ostatnia wduym stopniu skazana
bya na powtrzenie mutatis mutandis historii konwencji fantastycznonaukowej. ZSF czy j niepewno tosamoci imiejsca wrd innych
pokrewnych czy ssiednich dziedzin. Czy futurologia jest nauk, afuturolog naukowcem? Jak mona bada co, czego jeszcze nie ma? Tego
typu pytania pojawiay si od samych narodzin studiw oprzyszociach. Wanie ta nazwa dziedziny futures studies (w liczbie mnogiej!) zwyciya idzisiaj stosowana jest wobszarze anglojzycznym
powszechnie. Futurologia rozwina zmys obronny57 wodpowiedzi na
cige ataki ze strony powanych nauk empirycznych. Monografie
dziedziny zwykle zaczynaj si od rozlegych prb jej zdefiniowania.
To znak proteuszowej natury iniepewnego statusu.
Podstawami naukowej prognostyki zachwiao pokrewiestwo
zplanowaniem, azwaszcza nieumiejtno (niemono?) oddzielenia planowania od przewidywania. Zaangaowanie wdoradztwo przy
opracowaniu dokumentw planistycznych58, anawet propagowanie
57
Dyskurs metafuturologiczny czsto charakteryzuje si defensywnoci, musi si bowiem rozprawi nawet nie tyle zzastanym pimiennictwem krytycznym, ile zobiegowymi
opiniami. Wksice Bella czsto pojawia si zwrot just opposite is the case (wrzeczywistoci jest cakiem przeciwnie), natomiast wkluczowym akapicie dwa razy pojawia si sowo believe: Is it proper to speak of futures studies at all? Have futurists as yet achieved
the characteristic features of aprofession or adiscipline? Is there asufficient body of futures
work to consider it adistinctive futures field? Ibelieve the answers are yes. Yet the present status of futures studies may be precarious and its future as aseparate and distinct field
may fail to materialize as fully as some futurists believe, W. Bell, Foundations of Futures
Studies. Human Science for aNew Era, New Brunswick London 1997, t. 1, s. 58.
58
Saw Krzemie-Ojak wencyklopedycznym przegldzie historii imetod prognostyki pisze: Wiara wpoznanie przyszoci zrodzia nadziej, nadzieja koniunktur, czy
wrcz mod: mnoyy si prognostyczne kadry, orodki, periodyki, wydawnictwa, szerzy
zwyczaj korzystania zdoradztwa futurologw przy opracowywaniu rzdowych imidzynarodowych dokumentw planistycznych, S.Krzemie-Ojak, Prognostyka, [w:] Encyklopedia socjologii, W. Kwaniewicz (red.), Warszawa 2000, t.III, s.216.

34

konkretnych wizji politycznego rozwoju59 doprowadzio do sytuacji

wieloznacznych pod wzgldem etycznym ido oskare okoniunkturalizm. Dlatego tak wielki nacisk kadzie si ostatnio na etyczny wymiar studiw nad przyszociami. Wendell Bell cay drugi tom swej
monografii powica temu problemowi, kilkakrotnie zapowiedziawszy
wtomie pierwszym to przedsiwzicie jako punkt dojcia swych rozwaa. Futurologia wydaje si waciwie zmierza do wytworzenia nowej formy racjonalistycznej wieckiej etyki60.
W efekcie futurologia stopniowo wycofuje si zzada prognostycznych. Jim Dator we wstpie do reprezentatywnej antologii studiw nad
przyszociamipisze: Nothing in society beyond the most trivial can be
precisely predicted61. Nazwa futures studies wskazuje na wielo przyszoci, awaciwie jej obrazw62. Coraz czciej futurologowie przyznaj zatem, e rzeczywist dziedzin ich bada nie moe by przyszo
jako taka, lecz tylko konkretne wyobraenia oniej. Odkrywanie lub
tworzenie wariantw przyszoci wie si zkolei zich ocen ipromocj.
Futurolog przyznaje si waciwie do tego, e sam tworzy obiekt swoich
bada. Uwiadamia sobie, e bada przyszo to raczej j projektowa,
awkadym razie, e s to dwie strony tego samego dziaania.
Przeksztacenia fantastyki naukowej oraz jej teoretyczna samowiadomo zmierzaj wjasno okrelonym kierunku: na pierwszy plan
wysuwa si zainteresowanie technologi informacji, jej gromadzeniem
iprzekazywaniem. Nagi autorytet naukowego dyskursu uzurpujcy sobie prawo do ostatecznego wyjanienia rzeczywistoci bezpowrotnie
59
World Futures Studies wbroszurze z1980 r. za jeden zcelw swego dziaania
uznaje encouraging the democratization of future-oriented thinking and acting; W.Bell,
Foundations of Futures Studies for a New Era, dz. cyt., s. 94.
60
W. Bell, Foundations of Futures Studies for a New Era, dz. cyt., s. 73. Thus, atthe
most general level, the goals of futurists are to contribute towardmaking the world abetter
place in which to live, benefitting people andthe life-sustaining capacities of the Earth.
The purposes of futures studies are to discover or invent, examineand evaluate, and propose possible, probable and preferable futures.
61
The Knowledge Base for Futures Studies, R. A. Slaughter (red.), t. 1: Foundations,
Hawthorn (Australia) 1996, s. XIX.
62
Sowa Jima Datora ze wstpu do antologii: Futures studies does not or should not
pretend to study the future. It studies ideas about the future (what Iusually call images
of the future). Tame, s.XIX.

35

traci swoj dawn rang. Prawdziwym bohaterem SF nie jest ludzko,

nie przyszo, nie nauka, lecz ludzka wiedza zdolna do powoywania
do ycia wyobraonych konstrukcji. Paradygmat trzeba podtrzymywa.
Technologia (techno-logos) oznacza nieprzeniknion rwnolego sowa, rozumienia ikreacji. Odkrycie tego wza ludzkiej wiedzy wskazuje na absolutyzacj dziaania, opanowania otaczajcej rzeczywistoci
poprzez powtarzanie, powielanie schematycznych formu. Fantastyka
naukowa moe funkcjonowa jako teren konfrontowania obiegowych,
czsto wywrotowych dyskursw iwiatopogldw. Nawet dyskurs naukowy, wtym socjologiczny, podlega tu prawom retoryki.
Wiedza to nie statyczny system, lecz sposb przekazywania iistnienia
informacji. Wpewnym sensie technologia informacyjna jest dla wiedzy
tym, czym dla pastwa jest mechanizm biurokratyczno-decyzyjny. Przekazywane powinny by wycznie informacje istotne zpunktu widzenia
zaoonego systemu wartociowania, ale szum informacyjny wprowadza
do zalkowej fabuy perypetie. Nigdy te nie ma pewnoci, czy decyzje
podejmuje ten, kto onich mwi, czy narrator jest twrc.

3.

Fikcjonalno

Ironia wUtopii Morea posiada wykadniki tekstowe (w nazwach

wasnych63), wyrane sygnay podjcia gry zodbiorc. Pniejsze utopie nie musiay ju takich sygnaw posiada, dysponujc kontekstem
krystalizujcej si utopijnej tradycji. Otwarcie tej przestrzeni dokona
si moe raz, wmomencie ufundowania dyskursu64, ale wsposb na
tyle wyrazisty, e zdominuje pniejsze kontynuacje. Paradoks jednoczesnego utosamienia idystansu, jeli traktowa go jako ironiczny, umieszczaby ironiczno wsamym fundamencie literatury. Zofia
63
B. Baczko, Wyobraenia spoeczne. Szkice onadziei ipamici zbiorowej, prze.
M.Kowalska, Warszawa 1994.
64
Fundatorzy dyskursywnoci s nie tylko autorami wasnych dzie, stworzyli
bowiem co znacznie wicej: moliwo iregu tworzenia innych tekstw. M.Foucault,
Kim jest autor?, [w:] tego, Powiedziane, napisane. Szalestwo iliteratura, oprac. T. Komendant, Warszawa 1999, s. 213.

36

Mitosek przywouje pogldy Philipa Hamona, ktry twierdzi e dystans, gest wyobcowania, podwojenie, wiaty na opak pojmowane
jako sygnay ironicznoci, winnych ujciach opisuje si jako sygnay
stylu literackiego wogle. Mitosek dodaje: Wydaje si wszelako, e
taka mocna teza dotyczy nie tyle cech tekstu literackiego, co sytuacji komunikacyjnej, ktra funduje fikcj65. Ironiczny charakter pojcia
utopia zachowa si take wjego ambiwalentnej wymowie wjzyku
potocznym: pomieszania akceptacji wsferze teoretycznej iodrzucenia wperspektywie praktycznej.
Utopia przedstawia wyobraone pastwo radykalnie odmienne od
rzeczywistoci otaczajcej autora. Autor musia sprosta temu wyzwaniu: uprawdopodobni co, co zdecydowanie kontrastowao zpotocznym postrzeganiem rzeczywistoci; a przynajmniej zachci do
lektury irefleksji. Jednoczenie zaleao mu na zachowaniu poczucia
obcoci iniesamowitoci, aby oywi intelektualne dowiadczenie lektury. Thomas More zastosowa chwyt zaporedniczenia relacji oUtopii
przez acuch podmiotw. Kady opowiadacz, wiadek istnienia doskonaego pastwa, ponosi odpowiedzialno za prawdziwo swej relacji. Najwiksz odpowiedzialnoci obciany jest wtakich rozwizaniach naoczny wiadek, ale on zkolei jest obdarzany zaufaniem przez
suchacza. Zabieg kompletowania wielu relacji podnosi prawdopodobiestwo, odsuwajc potencjalno weryfikacji66. Czasy narodzin
utopii to czas niepewnego statusu fikcji, kiedy kady utwr musia
tworzy mechanizmy fikcjonalne od nowa 67. Wpewnym sensie mo65
Z. Mitosek, Opowiadanie irozumienie, [w:] Opowiadanie wperspektywie bada
porwnawczych, Z. Mitosek (red.), Krakw 2004, s. 437. Zofia Mitosek odwouje si do
ksiki Hamona Lironie littraire z1999 roku.
66
W. T. Cotton, Five-fold Crisis in Utopia: AForeshadow of Major Modern Utopian Narrative Strategies, Utopian Studies 2003, nr 2, s. 58.
67
Jak twierdzi Cotton, wybr medium opowieci pocign za sob kopoty zczytelnikami, ktrzy wwikszoci nie potrafili rozpozna izaakceptowa fikcji. Zjawisko to
Cotton nazywa (powoujc si na prac Williama Nelsona Fact or Fiction: The Dilemma
of Renaissance Storyteller, Cambridge 1973) dylematem renesansowego opowiadacza.
Typowy renesansowy czytelnik uznawa bowiem jedynie opozycj prawdy ikamstwa.
Trudny do oswojenia przekaz moe uruchomi mechanizmy interpretacji, ktre znieoczywistego komunikatu mogy uczyni szyfr dla przekazu prawdy. Wydaje si zreszt, e
niedaleko od tych mechanizmw odeszlimy. Wiele prb oswojenia utopii zmierza wanie

37

na by przypisa utopii przecieranie szlakw dla instytucji fikcji literackiej68.

Trudno zpenym przekonaniem zaprzeczy obiegowej opinii, e utopie to dziea nuce. Zafascynowany badacz moe wykazywa istnienie
ciekawych regularnoci idrugiego dna, ale musi liczy si zfaktem, e
dominujcy odbir rejestruje jedynie czsty dydaktyzm, przewidywalne
rozstrzygnicia, irytujce schematy fabularne, brak jakichkolwiek napi
idynamiki, nieznonie jednowymiarowe postacie idialogi.
Utopia Thomasa Morea to zapewne jedno znajczciej omawianych
dzie literackiego kanonu. Przyciga uwag badaczy rnorodnych iaktywnych czytelnikw (t eufemiczn formu chciabym obj rwnie
socjalistw postutopijnych) oraz otwiera pole do rozmaitych, radykalnie przeciwstawnych, odczyta. Zdrugiej strony, ksieczkawaciwie
nie istnieje we wspczesnym popularnym odbiorze. Ajednak wszyscy
znamy jej tytu. atwo onieporozumienia, kiedy na interpretacje utworu
Morea wpywa tak daleko idce niedoczytanie. Utopia istnieje przede
wszystkim wpotocznej opinii ito ona ma najwikszy wpyw na rozwj
gatunku. Pomimo niewtpliwej cigoci odniesie inaladownictw, ktre podlegaj analizie historycznoliterackiej, obiegowe mniemanie outopii
modyfikuje sposb czytania ispoeczne funkcjonowanie dziea.
Najwicej wysiku wposzukiwanie nieoczywistych, ukrytych wymiarw utopii wkadaj jej przeciwnicy, wyposaeni wantyutopijn
wraliwo, mieszczcy si jednak czego prbuj dowie wformule mylenia utopijnego. Wreszcie, antyutopici dostrzegli moliwoci uatrakcyjnienia narracyjnego ifabularnego wyposaenia utopii69.
wtym kierunku. Zabiegom upraszczajcym iredukcyjnym przeszkadza jednak radykalno, ktra zawsze tworzy napicie problematyzujce fikcj.
68
Nawet cz krytykw redukujcych utopi do alegorii wpisuje fikcjonalno wistot
utopii jako co wicej ni tylko kostium przesania. Zob. np.: Z. Longxi, Allegoresis: Reading
Canonical Literature East and West, New York 2005, s. 203: Utopia as asocial allegory is by
definition afiction. In its Greek etymological sense, the word means no place, though also
playing on another rather tantalizing sense of good place (eutopia).
69
Ewolucja form powieciowych wymusia rezygnacj ze zblienia utopii do traktatu politycznego. Ju wpierwszych utopiach: Morea czy Bacona, zaangaowanie fikcji imechanizmw uprawdopodobnienia wyznaczao iuruchamiao poziom narracyjny
ifabularno nieobecne wautorytarnym traktacie, ktre pniejsza utopia (jako gatunek
literacki) stopniowo wzmacniaa. Antyutopia, rwnlegle do przemian gatunku powiecio-

38

Dodali jej take nieco intelektualnego wigoru, tragizmu igrozy. Zabiegi te bezporednio wpywaj na podniesienie temperatury polemiki, aporednio wytworzyy iutrwaliy charakterystyczny wizerunek
(e)utopii70: statycznej izamknitej.
Antyutopia postrzega (e)utopi jako radykalne zatrzymanie czasu
wuzurpacji doskonaoci politycznego systemu71. Ztego punktu widzenia podzia czasu na przeszo, teraniejszo iprzyszo jest pozorny. Eutopia mogaby si objawia wycznie poprzez form traktatu,
ktrego porzdek nie tworzy si wtrakcie procesu opowiadania, ale
zaplanowany jest u rda, aplan ten wyoony jest zgry. Jednak traktatowo pozostaje wkonflikcie zsi przedstawienia, zplastycznoci
iobrazowoci, atym samym zsi przekonywania. Antyutopici
znaleli si wspirali lku: potrzeba obrony pocigna za sob hiperbolizacj ioywienieprzeciwnika. Antyutopici wzmocnili zatem te
aspekty eutopii, ktre ju wniej zalkowo tkwiy. Wtakim sensie utopia (a szczeglnie dzieo Morea) zawieraa wsobie od pocztku pierwiastek antyutopijny. Przede wszystkim to wanie oywienie stao
si dla utopii zabjcze, anie polemika zwpisanymi wni ideologiami.
Zapowiedzi tej ewolucji wielu interpretatorw m.in. William
T.Cotton poszukuje ju wUtopii: More foresaw the mode of presentation of many nineteenth- and twentieth-century utopias in which acrisis
in the life of the utopian tourist coincides with acrisis in the development
of the society he observes72. Antyutopi iutopi znacznie wicej czy,
ni dzieli. Dziki cigoci zapewnianej przez tradycj literack tworz
formu mylenia utopijnego, radykalnie obrazujc itestujc rozmaite
hierarchie wartoci isystemy budowane na podstawie rnorodnych ideologii. Antyutopia ustanawia swoist jzykow samowiadomo utopii,
bo opis ideau niszczy go. Jedn zcech antyutopijnej fabularyzacji jest jej
wego wrealizmie imodernizmie, ostatecznie przesuna punkty cikoci. A. Zgorzelski,
Fantastyka. Utopia. Science fiction, dz. cyt., Warszawa 1980.
70
Antyutopijne ujcie utopii d y do jej ujednoznacznienia. Std taki zapis.
71
Gdy utopia wykorzystywana bya przez rzecznikw idei postpu (od czasw
Saint-Simona), zacza traci t statyczno. J. Szacki, Spotkania zutopi, dz. cyt., s.108.
Tym samym zmierzaa ku antyutopii, stajc si figur niemoliw wyobrani.
72
W. T. Cotton, Five-fold Crisis in Utopia, dz. cyt., s. 41.

39

destrukcyjno, katastrofizm. Antyutopici niszcz krytykowane przez

siebie (e)utopie, wykorzystujc tkwice wnich sprzecznoci. Wwietle
utworw antyutopijnych eutopia wykazuje tendencje do zaamania si
pod wasnym ciarem, zmierza si rzeczy ku fabularyzowanej samozagadzie, od pierwszego momentu gdy pojawi si wopowieci. Dystopia,
awjej ramach fantastyka socjologiczna, stanowi kolejne ogniwo tej tradycji, posugujcej si metod radykalnych kontrastw izerwa.
Interpretacj utopii odwieyo traktowanie fikcji na prawach spoecznej gry73. Wie si to oczywicie zprzywoaniem pewnego systemu
komunikacji, ktry bdzie kluczowy wkontekcie cisego zwizku polityki iteorii informacji wmyleniu utopijnym. Najwikszym wyzwaniem
dla interpretatorw okazao si dzieo fundujce konwencj. To wanie
Utopia bya bardzo czsto traktowana jednoznacznie jako zawoalowany
polityczny traktat, ale ju C. S. Lewis odczyta j jako gr humanistw
renesansowych, dowcip literacki (a play of wit)74. Natomiast Bronisaw
Baczko pisze: Nie tylko nic nie stoi na przeszkodzie, aby wymyla
nowe doskonae wsplnoty, ale te sam fakt ustanowienia tego rodzaju paradygmatu dla wyobrani zachca ipobudza do tego, aby bawi
si wUtopi75. Wedug Bronisawa Baczki utopia to przede wszystkim
gra intelektualna orozmachu, ktry zapewni moe tylko rodowisko
fikcjonalne76. Pakt utopijny77 (analogiczny do paktu fikcjonalnego iinnych czsto omawianych umw78 fundujcych literacko) podjty przez
uczestnikw gry zapewnia izolacj od polityki idoranych celw.
73
Janusz Lalewicz, powoujc si na koncepcj gry autorstwa Rogera Caillois, komunikacj literack okrela jako ludyczn. J. Lalewicz, Mimetyzm iproblem naladowania
wkomunikacji literackiej, [w:] Tekst ifabua, Cz. Niedzielski (red.), Wrocaw 1979, s. 46-47. Autor wyranie zaznacza opozycj midzy dziedzictwem kultury europejskiej, ktre
przypisuje literaturze poznanie, moralno, metafizyk czy ideologi, afaktyczn ludycznoci literatury.
74
C. S. Lewis, Utopia, [w:] Twentieth Century Interpretations of Utopia. ACollection
of Critical Essays, W. Nelson (red.), New Jersey 1968, s. 66-69.
75
B. Baczko, Wyobraenia spoeczne, dz. cyt., s. 88.
76
Nawet Jerzy Szacki, ktry rehabilituje utopi, wynoszc j do uniwersalnej postawy
yciowej, pozwala sobie na nastpujc uwag: Na niewiedz t [narrator eksponuje niewiedz na temat umiejscowienia wyspy M.M.L.] trzeba jednak zwrci uwag, poniewa jest
ona wanym elementem gry zwanej utopi, J. Szacki, Spotkania zutopi, dz. cyt., s.66.
77
Tame, s. 86.
78
Por. np. A. Martuszewska, Powie iprawdopodobiestwo, Krakw 1992.

40

Najciekawszy jednak argument na rzecz fikcjonalnej gry utopijnej

ma charakter suplementarny, oparty jest na analizie okootekstowej gry
humanistw zawartej wlistach ipoematach Tomasza Morea iPetera
Gilesa79. Autorzy bawi si winterpretacj Utopii pozostajc wgranicach jej mylenia, wkonsekwencji jej fikcjonalnoci. Wczaj tym
samym pozaliterackie teksty, ktrym przypisujemy asertoryczno,
wgr utopijnego dyskursu. More seems to suggest that there is aspirit
of truth which goes beyond mere fact; in fact, he may be hinting at
aconcept of fiction80. Trudno odnale granice midzy interpretacj,
uczestnictwem wgrze audawaniem powagi. Jerome Busleiden waha si
(uywa sformuowa typu jeli wierzymy wt histori), Guillaume
Bud przypisuje odpowiedzialno autorowi Moreowi, aGiles pisze
wiersze wjzyku Utopian81. Rozmywanie granic midzy mwieniem
serio aironi okazuje si technik kreacji utopijnej, ktra do atwo
wchania wasne interpretacje. Giles wyprzedza nawet duo pniejsze
koncepcje wiedzy narracyjnej! Wlicie do Busleidena rozmywa granice fikcyjnoci postaci literackiej: For we hear various stories about him,
some people asserting that he died on the way home82. Jak konkluduje
Cotton, wypowied ta: displays the principle of dubiety paradoxically
enhancing verisimilitude: so much is unsure in the world, much of what
we think we know we get merely through rumor, etc.83. Wszystko to
nie przeszkadza, uatwia nawet humanistom dyskusj wlistach na powane tematy polityczne igospodarcze.
Philip Abbott susznie wie powag przypisywan utopiom (kojarzon ze znueniem wczasie lektury) zich wymiarem tematycznym, ideowym, czyli gronym zperspektywy antyutopijnej deniem do realizacji doskonaego spoeczestwa, ato przecie byoby zadanie, wktrym
nie ma miejsca na prne zabawy. Nie mona zmaza tego pitna powagi,
79
Omwienie tej twrczoci wartykule W. T. Cottona, Five-fold Crisis in Utopia,
dz. cyt., s.57-64 (rozdziay zatytuowane Humanists at Play in the Parerga oraz Playing the Humanists Game via Extrapolation).
80
Tame, s. 58.
81
Tame, s. 59.
82
Tame, s. 60.
83
Tame.

41

ktre nadao utopii rozgos: The utopian defense of her playfulness must
rest on the assertion of some space between her amusements and her political aims84. Trzeba jednak pamita, e Utopia jest wypeniona gr
sw na temat nieistnienia utopii85 (poczynajc oczywicie od zoenia
ou-topos). Abbott akceptuje utopi, natomiast antyutopijno traktuje
jako jej uproszczone odczytanie, akcentujce tylko powag utopijnych
idei. Przypisuje utopii poznawcz donioso, wczajc j wramy teorii
polityki (a raczej teoretyzowania na tematy polityczne: political theorizing). Czyni to przyznajc jednak wprost, e tego stanowiska naley
broni. Dopiero poczenie artobliwoci (playfulness) zpowag (earnestness)trafia wistot utopii. Abbott nie pisze ofikcji wprost, zauwaa
jednak istotowy charakter strefy wolnoci zapewnianej przez swoisto
sytuacji komunikacyjnej (tworzonej przez gr wyobrani, wraliwo na
ludyczny charakter utopijnej kreacji (sensibility of playfulness) ze strony
odbiorcy), ktra pozwala autorowi na umieszczenie projektu wramach
krlestwa wyobrani (imaginative realm). Wci jednak walor poznawczy jest najistotniejszy, bowiem gra utopii nie moe przesoni jej metapolitycznego wymiaru: Yet if the utopian author encloses his proposals
too completely within azone of playfulness, he risks dissolving his political project into arealm of pure fancy86.
Wysoka wiadomo fikcyjnoci wrd pisarzy utopijnych ma swe
rdo whybrydycznoci utopii, poczeniu dialogu platoskiego iopowieci podrniczej87. Zgorzelski dodaje jeszcze wierszowan satyr
P. Abbott, Utopians at Play, Utopian Studies 2004, nr 1, s. 50.
Tame, s. 49: Mores Utopia is stuffed with puns on the non-existence of utopia.
Obok gier sownych Abbott wskazuje na gr wodniesienia do rzeczywistoci (lokalizacja
Utopii wydaje si pokrywa zrealnym umiejscowieniem Anglii). Czytelnik waha si midzy moliwociami odczytania dziea Morea jako alegorii, prognozy, satyry czypolitycznego programu.
86
Tame, s. 58.
87
C. Ferns, Narrating Utopia: Ideology, Gender, Form in Utopian Literature, Liverpool 1999, s. 13 (cyt. za: V. Hollinger, Old Dreams, New Stories, Science Fiction Studies
2000, nr 3). Podobnie L. C. Khanna wpracy oLooking Backward Bellamyego: Utopian
fiction is ahybrid genre, and Edward Bellamy, one of the great utopists, worked its inherent
contradictions into atext of surprising social and political power. L. C. Khanna, The Text
as Tactic: Looking Backward and the Power of the Word, [w:] Looking Backward, 1988-1888: Essays on Edward Bellamy, dz. cyt., s. 37.
84
85

42

rzymsk, cho odnosi j do pierwszej czci dziea Morea powiconej analizie sytuacji wczesnej Europy (taka ekspozycja negatywnego
odniesienia bdzie wnastpnych utopiach zdecydowanie redukowana).
Wykorzystanie utrwalonych gatunkw suy, zdaniem Zgorzelskiego,
podkreleniu opozycji literatura stosowana fikcja literacka88.
Ewolucja gatunku utopii ijego pochodnych (antyutopii, dystopii, heterotopii) przebiega wedug regu metafikcji: balansuje midzy wyobraeniem
realizacji wizji, ktra wczeniej istniaa jedynie na papierze, aumownoci.
Metafikcjonalne rozwizania fabularne pojawiaj si czsto wdystopiach,
asprzyja im zainteresowanie jzykiem89, moliwociami opisu ikreacji
spoeczestwa poprzez jzyk. Przerysowanie, karykaturalno ihiperbolizacja to czste rodki wkreacji antyutopijnej idystopijnej. Rzadko jednak metafikcja przybiera tu form autorefleksji, zwerbalizowanego dyskursu na temat fikcji, moliwoci rozwoju zdarze lub snucia opowieci90.
Tutaj bdzie to raczej gra moliwociami mwienia serio wobliczu do
swobodnej rozgrywki pomidzy fikcyjnymi modelami spoecznoci. Naleaoby j zestawi zradykalnymi formami metafikcji immanentnej:
Radykalne formy dekonstruujcej metafikcji majcej przynie kryzys powieci cz si ztym, co okreli mona jako jej antymimetyzm iopozycj
wobec fikcji uprawdopodobnionej. Koncentrujc si bowiem sama na sobie,
powie uchyla si od zobowiza zewntrznych zastpujc mimesis kreatywnoci [...]91.

Jaka rnica wynika ztego zestawienia? Utopia nie jest wstanie uchyli si od zobowiza zewntrznych. Zapowiada powie
odominancie ontologicznej fantastyk naukow wterminologii
Briana McHalea92 , gdzie ju nie tyle mwi si czy opowiada ofikcji
A. Zgorzelski, Fantastyka. Utopia. Science fiction, dz. cyt., s. 48.
A. ebkowska, Midzy teoriami afikcj literack, Krakw 2001, s. 41.
90
Anna ebkowska nazywa ten wariant metafikcji moliwoci przedstawion. Za
przykad suy twrczo Kuniewicza iParnickiego. A. ebkowska, Fikcja jako moliwo. Zprzemian prozy XX wieku, Krakw 1998.
91
K. Bartoszyski, Kryzys czy trwanie powieci. Studia literaturoznawcze, Krakw
2004, s. 82. Bartoszyski odnosi te sowa zwaszcza do nouveau roman.
92
B. McHale, Od powieci modernistycznej do postmodernistycznej: zmiana dominanty, prze. M. P. Markowski, [w:] Postmodernizm. Antologia przekadw, R. Nycz (red.),
Krakw 1996.
88
89

43

ijej moliwociach, co po prostu si je tworzy ipokazuje, buduje si

wiat od podstaw, zambicjami konkurowania znaszym wiatem,
przy wykorzystaniu sprawnych mechanizmw uprawdopodabniania
fikcji realistycznej. Linda Hutcheon zkolei ten typ metafikcji nazywa ukrytym narcyzmem narracji na poziomie diegetycznym (covert
narcissism on the diegetic level), wodrnieniu od jawnego narcyzmu
tekstowego. Jednym zjego modeli jest fantastyka:
Covert narcissistic texts share with all fantasy literature the ability to force
the reader (not overtly ask him) to create afictive imaginative world separate
from the empirical one in which he lives. [...] Whereas in overt narcissism the
reader is explicitly told that what he is reading is imaginary, that the referents
of the texts language are fictive, in fantasy [...] the fictiveness of the referents
is axiomatic93.

Przesunicia wzakresie retoryki (od retoryki tradycyjnej do nowej

retoryki, retorycznoci, czyli uniwersalnej cechy jzyka) pokrywaj
si zprzesuniciami wkonwencji utopijnej: od funkcjonowania wramach politycznej perswazji po odsunicie od zagadnie spoeczno-politycznych iekspozycj przeksztace jzykowych. Utopia przywouje
rozmaite wzorce interpretacji: alegoryczny, metaforyczny, modelowy.
Nie daje informacji pewnej, albowiem podporzdkowuje sobie reguy
odniesienia do rzeczywistoci. Nie prowadzi jednak do relatywizacji,
bo trzyma nas w napiciu interpretacji, midzy koniecznoci rozumienia wpisan wfikcj agrob bdnego odczytania.
Mylenie utopijne, mimo e wiele zyskuje na afirmacji fikcji94, ma
wsobie naturalny opr wobec jednoznacznoci irozmywania rnic, ktre nios ze sob wszelkie teorie spod znaku pan- (panfikcjonalno, pannarracyjno, pantekstualno). Wielopoziomowo iheterogeniczno
wykorzystuje bowiem dla podsycania poznawczej energii. Wydaje si na93
L. Hutcheon, Modes and Forms of Narrative Narcissism: Introduction of aTypology, [w:] tego, Narcisstic Narrative: The Metafictional Paradox, New York 1980. Cytat wedug przedruku rozdziau w: Narratology: An Introduction, S. Onega, J. A. Garcia Landa
(red.), London New York 1996, s. 211. Zanotujmy przy tej okazji, e obok fantastyki do
ukrytych form narcyzmu Hutcheon zalicza m.in. opowie detektywistyczn.
94
Historia tej afirmacji zostaa przedstawiona wksice Anny ebkowskiej, Midzy
teoriami afikcj literack, dz. cyt.

44

turalnie licowa zhermeneutycznymi koncepcjami fikcji przypisujcym

jej uprzywilejowane miejsce wopisywaniu rzeczywistoci na nowo95.
Wpolemice zNelsonem Goodmanem, ktry twierdzi, e istniej tylko wersje wiata (world-versions), tworzone m.in. przez fikcj, Paul
Ricoeur wyranie opowiedzia si za niewyczerpywalnoci: produkujemy wersje, poniewa jestemy wtym wiecie osadzeni, co czy si
z[...] pokor wobec wiata izarazem zmoliwoci jego przekraczania96.
Postulowa przezwycienie redukcjonizmu praktyk interpretacyjnych
hermeneutyki podejrze (Nietzsche, Marks, Freud) poprzez ich inkorporacj do hermeneutyki pozytywnej97.
Wysiek wsptwrcw dyskursu utopijnego zmierza do rozpoznania walorw poznawczych dzie utopijnych, rozwikania zagadki
jednego znajbardziej intrygujcych przymierzy niepowanej fikcji
iintelektualnej historii cywilizacji zachodniej. Dynamika epistemologii utopijnej zasadza si na uwikaniu wuksztatowane modele
budowy tekstw oraz wstrategie postpowania ztekstem zwizane
zrozpoznaniem fikcyjnoci. Stworzenie wiata moliwego to zarazem
stworzenie pola wymiany sensw midzy tym wiatem awiatem otaczajcym pisarza (wiatem aktualnym). Swoboda wie si zporuszaniem pomidzy sposobami organizowania wiedzy: modelem, schematem, hipotez, teori ifaktografi. Za odniesienie do rzeczywistoci
moe by modulowane, co naley zdecydowanie przypisa do zyskw
95
P. Ricoeur, Jzyk, tekst, interpretacja, oprac. K. Rosner, Warszawa 1989, s. 242.
A.ebkowska, Midzy teoriami afikcj literack, dz. cyt., s. 87-90.
96
A. ebkowska, tame, s. 88.
97
P. Ricoeur, Konflikt hermeneutyk: epistemologia interpretacji, [w:] tego, Egzystencja ihermeneutyka. Rozprawy ometodzie, oprac. S. Cichowicz, Warszawa 1985; A.Burzyska, Dekonstrukcja iinterpretacja, dz. cyt., s. 242. Radykalne koncepcje tropice iluzje poznawcze, podejrzliwe wobec dominujcych ipozornie oczywistych przekona (hermeneutyka podejrze), wymierzone byy wutopijno zmierzania ku mowie penej
(A. Burzyska, Dekonstrukcja iinterpretacja, dz. cyt., s. 244). Lewicowo tych postaw
przyczynia si do intensywnego upolitycznienia teorii kultury iteorii literatury, co zreszt te rozwarstwia od dawna teori utopii. Utopijno zajmuje miejsce centralne, przez
jednych afirmowana (Bloch), przez innych wyklta (Popper). Wspczesne inspiracje marksistowskie, zwaszcza wpimiennictwie anglojzycznym, kad nacisk na krytyczno tej
koncepcji, anie prospektywno (wizje wypenienia dziejw). Mylenie utopijne, tak jak
je tutaj pojmuj, oznacza wiadomo, e eutopia najefektywniej pracuje wopozycji do
swych przeciwiestw.

45

przyjtego sposobu pisania imylenia. W zakresie tej modulacji odniesienie fikcji zaporedniczone jest poprzez zwarte figury: model, metafor, alegori, parabol isatyr.
W wariancie alegorycznym wiat moliwy (wiat aktualny fikcji) istnieje rwnolegle do aktualnego (naszego wiata) zazwyczaj wanie
gdzie indziej bd whistorii alternatywnej. Gdy fantastyczny wiat
przypomina baniowy never-never land(fantastyka egzomimetyczna98),
naszwiat moe si wogle nie pojawi, nawet jako moliwo odniesienia. Wramach modelu ekstrapolacyjnego tu iteraz akcji czy si
znaszprzeszoci. wiat fantastyczny wywodzi si znaszegopo
dokonaniu takiej czy innej fikcyjnej historycznej transformacji. Poczenia midzy wiatem aktualnym fikcji aprzeszoci to eksplikowane dwignie fantastycznej transformacji (moe to by cudowny wynalazek, rewolucja bd obiektywna, niezalena od czowieka zmiana).
Ekstrapolacja tworzy zarazem dominujcy sposb rozumienia historii
oferowany przez utwr.
Szczeglnie istotne okazuje si okrelenie pisarzy iczytelnikw wobec
koncepcji literatury zamiast, wykorzystujcej mow ezopow, alegori iparaboliczno. Czynnikami wspdecydujcymi ozakresie odniesienia do wiata aktualnego staj si wtedy, zwaszcza wprzypadku fantastyki socjologicznej, cenzura prewencyjna inieunikniona autocenzura
zwizana zfaktem, e powieci te ukazyway si wpierwszym obiegu.
Wtym kontekcie mona by rwnie rozpatrywa przewag fantastycznego modelu jako podstawowego porednika referencji, co znaczy, e
nie znajdziemy wanalizowanych utworach bezporedniej prostolinijnej
transpozycji politycznego systemu PRL, pojawi si natomiast odniesienia paszczyznowe, gdy pewne elementy struktury spoecznej nawizuj aluzyjnie do konstrukcji tego systemu, oraz punktowe, gdy koloryt
lokalny bd konkretne sytuacje anegdotycznie przypominaj wczesne
98
A. Zgorzelski, SF jako pojcie historycznoliterackie, [w:] Spr oSF, dz. cyt. Wanalizie fikcjonalnego wymiaru dzie utopijnych konieczne bdzie rwnie okrelenie konsekwencji sposobu wprowadzania wiata fantastycznego, czy mamy do czynienia zfantastyk (w rozumieniu Rogera Cailloisa), czy te wiat fantastyczny wprowadzany jest od
pocztku wsposb integralny. Zob. take przypis 12 wtrzecim rozdziale niniejszej pracy.

46

realia99. Taki utwr prowokuje do odczyta fragmentarycznych, operuje

anegdotami, zamknitymi scenami, ktrych aluzyjno wymaga jedynie
odnalezienia adresu wrzeczywistoci otaczajcej autora. Pamitajmy jednak, e nawet paraboliczno, zazwyczaj kojarzona zdo prostolinijnym
odtwarzaniem znacze, nie musi wcale oznacza jednoznacznoci:
[...] wprzypadku fikcji parabolicznej amplituda moliwoci jest ogromna: od
fikcji podporzdkowanych celowi dydaktycznemu, wktrych sens oglny zosta bezporednio ito czsto wformie apodyktycznej sformuowany [...], po
fikcje, ktre od wszelkich zamierze dydaktycznych s wolne iw ktrych sens
oglny jest sformuowany wpostaci nie narzucajcej si lub wrcz stanowi swoist tekstow potencjalno, zostaje przemilczany (jak wfikcjach parabolicznych, ktrych mistrzem by Kafka)100.

W rodowisku fikcjonalnym wszelkie moliwe stanowiska wprzestrzeni sowa idyskursu staj si wzgldne, zdane na wasne siy, zacieraj si granice midzy sowem aprzedmiotem, podmiotem iprzedmiotem oraz midzy realnym, wyobraonym asymulowanym. Wfikcji gos
zyskuj te wymiary dyskursu, ktre zazwyczaj milcz: kady dyskurs
automatycznie generuje poziom metadyskursywny, porzdkujcy, ale
sam bdcy milczcym zaoeniem, nieuporzdkowanym przebiegiem
99
M. Parowski wrecenzji Limes inferior Janusza A. Zajdla wylicza aluzje do epoki
Gierka: dowcipy polityczne, praktyczna wielowalutowo polskiej gospodarki, chory system wyaniania posusznych elit, [...] skrywane bezrobocie iinflacja, oficjalne zakamanie
[...], folklor ipraktyki waluciarskiego pwiatka, prawdziwy stosunek wadzy do inteligencji, ndza oficjalnej nauki [...],M. Parowski, Raj na Ziemi, dz. cyt., s. 68. Zaraz po tym
osadzeniu powieci Zajdla wpolitycznym kontekcie Parowski omawia jej odczytania nastawione na uniwersalizacj. Klucz, ktry suy mieszkacom Argolandu jako identyfikator iwaluta, to parodia kart kredytowych iparu jeszcze systemowych itechnologicznych
udogodnie obezwadniajcych ludzi Zachodu. Tame, s. 69. Argoland nie przekada si
wedug regu linearnej deszyfracji na rzeczywisto PRL. Fantastyka socjologiczna za
nie wyczerpuje si wwymowie satyrycznej. Gdy uczestnicy dyskusji wredakcji Nowej
Fantastyki w1990 roku zastanawiaj si nad moliwoci kontynuacji fantastyki socjologicznej wodmiennej sytuacji politycznej, szans odnajduj wswoistej mentalnoci
paranoidalnej: [...] celem fantastyki staje si zawsze odkrywanie tego ukrytego znaczenia, skrywanych powiza, niewidocznych sieci. Wtej chwili wfantastyce ozainteresowaniach politycznych czy socjologicznych nie bdziemy si chyba zajmowa eksploracj
systemw totalitarnych. Bdzie si tu raczej sprawdza, metaforyzowa dziaanie rnych
spiskw gos Lecha Jczmyka, Na wirau, Nowa Fantastyka 1990, nr 4 (Fantastyka
1990, nr10).
100
M. Gowiski, Cztery typy fikcji narracyjnej, [w:] tene, Narracje literackie inieliterackie, Krakw 1997, s. 213.

47

impulsw. Oczywicie, wrazie prby uporzdkowania metadyskursu

fundujcego dyskurs niszego rzdu, pojawia si metametadyskurs
itak ad infinitum. Sens jest ruchomy, ajego ruch znacz lady rnic,
napicia, wstydliwego zblienia, samozaprzeczenia iparadoksu.
Poczynajc od kwestii podstawowych, konieczne bdzie zatem wyodrbnienie spjnego wiata aktualnego fikcji wzderzeniu zprywatnymi
wiatami postaci. Pomocna okae si, przeszczepiona zlogiki na grunt
teorii literatury, koncepcja wiatw moliwych. Pomaga ona zwaszcza
wuporzdkowaniu dyskusji ofikcji. Teoretycy nie zamierzali tworzy
narzdzia opisu dzie fantastycznych. Owszem, zauwaali pokrewiestwo wiatw moliwych zide wiatw alternatywnych, czasem nawet genetyczn zaleno, ale gwnym obiektem ich rozwaa bya
proza realistyczna, obdarzona minimalnym czynnikiem fikcjonalnoci,
pocigajcym za sob odmienne traktowanie obiektw objtych przez
fikcj. Fantastyk zajmowano si jako przypadkiem szczeglnym, nie
wnoszcym jednak zakce do oglnej teorii fikcji101. Wkrtce okazao si, e logiczna teoria wiatw moliwych suy raczej za inspiracj,
anie gotowe narzdzie. Teoretycy literatury traktowali t koncepcj
jako metafor, zbliajc si do potocznego jej rozumienia. Pojawiay
si zarzuty nieproduktywnoci, oskarano teori opowtarzanie starych
tez nowym, niezrozumiaym jzykiem102.
101
Mimo e intuicyjnie fantastyka naukowa wydaje si by bardzo blisko idei wieloci wiatw, konkretne prby opisu konwencji wwietle teorii wiatw moliwych nie
dowodz przydatnoci takiej metodologii: Anny Martuszewskiej Fantastyka wwietle
teorii wiatw moliwych, [w:] Fantastyka, fantastyczno, fantazmaty, A. Martuszewska
(red.), Gdask 1994 iAnny Gemry Igraszki zczasem iprzestrzeni. wiaty moliwe
wliteraturze fantastycznej, [w:] Kosmologie wiatw moliwych, J.Jaska, A. Olejarczyk
(red.), Wrocaw 2002; naley je uzna za rednio udane.
102
Por. H. Markiewicz, Teorie powieci za granic. Od pocztkw do schyku XX wieku, Warszawa 1995, s. 414. Teoria wiatw moliwych si rzeczy wchodzi wprzymierze
ztradycyjnymi metodami analizy utworw narracyjnych: teori punktw widzenia, poziomw itypw narracyjnych, wreszcie ztym nurtem bada intertekstualnych, ktry
referencje traktuje jako relacje midzytekstowe. Anna ebkowska, autorka ksiki Fikcja
jako moliwo, aza ni Sownik terminw literackich, wduym stopniu wyznaczajcy
terminologi teoretycznoliterack wnaszym kraju, wyranie preferuj zawenie interesujcej nas koncepcji do techniki pisarskiej, szczeglnej metody budowania fikcji. Dotyczy to tzw. metafikcji, ujawniajcej swj status, posugujcej si stematyzowan kategori
moliwoci, zaaferowanej narracj jako rodkiem ibarier poznania.

48

Literatura jest uwikana wkonwencje, kultur, sytuacje pragmatyczne inie poddaje si do koca prawom logiki. Wreszcie, oile moliwe
wiaty logiki to twory tymczasowe, wybiegi wspomagajce proces mylowy, otyle wramach fikcji wiaty s wyposaone, czasem bardzo
bogato, windywidua iprzedmioty, s obcione sensem. Pojawiaj si
tendencje do rezygnacji zprzymiotnika moliwy na rzecz fikcyjny(np. Ruth Ronen103), przy zachowaniu cennych inspiracji pyncych
zkoncepcji logicznej, acilej rzecz biorc zlogicznoci teorii moliwych wiatw. Zwaszcza nastpujce tezy s ztej perspektywy warte
ocalenia: wiat fikcji wprozie narracyjnej nie jest swobodn, pask
gr znacze na poziomie ponadsownym, ale tworzy rozlege konstrukcje zwane wiatami. wiaty owe s bez reszty podmiotowe, zasadzaj si na aktach umysowych wykreowanych podmiotw. Wyznaczaj
wsplny fundament zwany wiatem aktualnym fikcji. Sens utworu
tworzy si wwyniku zderzenia wieloci wiatw rozmaicie zhierarchizowanych iw rnym stopniu autentyfikowanych, tj. wrnym stopniu
wyposaonych wjako wanoci ifaktycznoci wewntrzfikcyjnej.
Istnienie wiata moliwego wnarracji eksponuje jego nieodzown
podmiotowo, uzalenienie od sposobu przekazywania informacji,
podkrela dynamik iwszechstronno wiedzy, ktra stara si swoje
ograniczenia maskowa. Wmiar spjna wizja wiata objawia si po
zderzeniu rnych wersji, produkujcych aktualny wiat fikcji. Wok
niego orbituj moliwe wiaty bohaterw, narratorw iwszelkich innych informatorw odciskajcych pitno na opisywanym/tworzonym
wiecie. Wiedza gromadzi si moe na drodze sumowania kolejnych
informacji, ale rwnie wedug zasady mozolnej iczsto zaskakujcej
eliminacji, odrzucania kolejnych zudze. Dochodzenie do prawdy jest
procesem stricte fabularnym, rzetelny zapis wiedzy powinien uwzgldni jej dynamik. Fikcja, jak adne inne medium przekazywania informacji, obnaa mechanizmy konstytuowania wiedzy za pomoc tworzenia autorytetu, wiadoma tego, e sens jest zronity ze sowem, sposobem irdem przekazu. Nie ma czystego umysu wlogice opowieci.
R. Ronen, Possible Worlds in Literary Theory, dz. cyt.

103

49

4. Radykalno
Nawet najwiksi optymici iwizjonerzy niezwykle rzadko przyznaj si do utopizmu. Tradycyjnie (potocznie) bowiem utopista jest
definiowany zzewntrz. To bro, ktra suy do zanegowania nieakceptowanych wiatopogldw, ewentualnie takich wiatopogldw,
ktre s nam bliskie, ajednak wymagaj poprawek zpunktu widzenia
moliwoci ich realizacji. Zperspektywy dojrzaego socjalizmu, na
przykad, jego prefiguracje nazywane byy socjalizmem utopijnym104.
To oczywicie pozorna akceptacja tych prefiguracji, poniewa dodanie
przymiotnika utopijny pozwalao raczej odci si od podatnych na
krytyk koncepcji, ni szuka wnich rzeczywistych przodkw. Sownik
wyrazw obcych z1980 roku pod hasem utopista notuje znaczenie:
zwolennik socjalizmu utopijnego, autopizm przypisuje w szczeglnoci wanie temu zjawisku105.
Na tyle atwo by dzisiaj przeciwnikiem utopii, e wszelkich antagonistw zdefinicji nazwa moemy utopistami. Utopia ywi si cig
negacj. Do tego punktu wpotocznym rozumieniu zjawiska dosza utopia po wiekach ewolucji. Staa si narzdziem dyskredytacji.
Zjednej strony lekcewaona, zdrugiej traktowana miertelnie serio.
Rozumiana zdecydowanie pejoratywnie: jako to, czego nie mona zrealizowa (ze wzgldu na defekty samego programu) lub to, czego nie
powinno si realizowa (ze wzgldu na zdolno utopii do obracania si
we wasne przeciwiestwo podczas prby realizacji). Wskazanie utopii
iutopisty wie si zpromowaniem wasnego wiatopogldu, opiera si
bowiem na wyrazistej polaryzacji. Co dokadnie moemy zyska? Czowiek (zwaszcza polityk), ktry bardzo chtnie uywa sowa utopista
jako inwektywy, chce by uznany za realist, praktyka iracjonalist106.
Utopia uaktywnia wic opozycje: idealizm/realizm, teoria/praktyka,
irracjonalizm/racjonalizm. Opozycje te uzyskuj wdyskursie utopijnym najwysz wyrazisto. Uczestnicy tego dyskursu poruszaj si
J. Szacki, Spotkania zutopi, dz. cyt., s. 28.
Sownik wyrazw obcych, J. Tokarski (red.), Warszawa 1980.
106
J. Szacki, Spotkania zutopi, dz. cyt., s. 16-17.
104

105

50

na epistemologicznym ostrzu, niczym na grani, spogldajc zgry na

gwatownie opadajce zbocza.
To rozdwojenie wiedzie nas wgb historii utopii. Przytoczone powyej jej wspczesne potoczne rozumienie to zaledwie lad autentycznego
bogactwa znacze. Biografia zjawiska zawsze pozostawaa bardzo wraliwa na obiegow opini. Pomimo niebywaej ekspansji utopia wci powiela swoj wasn struktur, na coraz wiksz skal iw coraz bardziej
efektowny sposb. Inie jest to wycznie kwestia wyjaniania nieporozumie, lecz znak nieusuwalnej wielowymiarowoci zjawiska. Pado ono
ofiar wasnej paradoksalnej natury, ktrej historyczny rozwj jest konsekwentnym rozwiniciem pierwotnie rozsadzajcych j napi pomidzy
sposobem przekazu auruchamianymi kontekstami. Sposb przekazu
skazuje utopi na marginalizacj, niejasno intencji iwymowy, natomiast uruchamiane konteksty jak ju wspomniaem wczeniej umiejscawiaj utopi wcentrum procesw cywilizacyjnych ikulturowych.
Mimo potrzeby separacji utopii literackiej od pozaliterackiej lub jej
upodrzdnienia wci okazuje si, e wszelkie prby usuwania, tumienia interdyscyplinarnego charakteru zjawiska powoduj jedynie
wyostrzenie pierwotnych sprzecznoci izmuszaj do cigych, regularnych powrotw do ambiwalentnego rda.
Utopia, ze swoist formu racjonalizmu zanurzonego woceanie retorycznoci, charakteryzuje si swoist konsekwencj. Renesansowy
humanizm, wramach ktrego utopia si narodzia, rwnoway odwag
radykalnej wizji wiata zupenie odmiennego od rzeczywistoci zfikcjonaln gr znacze, zzabaw wtworzenie wiatw bez yciowych
konsekwencji. Ta perspektywa dominacji moliwoci nad koniecznoci
pozostawiaa otwarte pole do polemiki. Wraz zpopularyzacj eksperymentu wnaukach przyrodniczych pojawiaa si odwana formua rozbudowanego eksperymentu mylowego, ktry wycznie wfikcji mg
znale swoje rodowisko, dziki maksymalizmowi, uniwersalizacji
iradykalizmowi. Utopia wci musi walczy oswoje miejsce wkulturze,
by nie skoczy wrandze bezsensownego marzenia107.
107
T. Moylan, Utopian Studies: Sharpening the Debate, Science Fiction Studies
1992, nr 1 (recenzja ksiki Ruth Levitas, The Concept of Utopia, Syracuse 1990). Nawet

51

Utopi (i eutopi) wynalaza Europa108. Eutopia to miejsce istniejce

jedynie wwyobrani, stworzone wnastpstwie autonomicznej decyzji
dla szczcia fikcyjnych mieszkacw. Wymylone szczcie dla nierzeczywistych ludzi? Czy moe by co atwiejszego do osignicia?
Czy cokolwiek moe ztego wynika? To chyba jeden znajbardziej intrygujcych fenomenw kultury europejskiej: najodwaniejszy dyskurs,
prezentujcy wramach oficjalnego pimiennictwa spoeczestwa
radykalnie odmienne od rzeczywistych. Musia zaistnie na terenie tak
znaczeniowo grzskim, otwartym na interpretacje idomniemania, jakim jest fikcja literacka. Radykalna myl spoeczna zyskuje wramach
fikcji zupenie inn wymow. Nie mona rozstrzygn, czy fikcja staa si azylem dla autorw niebezpiecznie wywrotowych wizji, czy te
wycznie dziki literackoci wizje te mogy by tak radykalne. Mimo
tego umiejscowienia wszarej strefie, maa ksieczka jak nazwa
sw Utopi More zrobi wielk karier. Bdzie wzorcem dla wielu pisarzy wcigu wielu wiekw, stanie si nazw gatunkow, ahistorycy
bd si doszukiwa utopii nawet wdialogach Platona109!
Wreszcie, utopia stanie si czym znacznie wicej: sposobem mylenia jednoczenie okulturze, spoeczestwie iczowieku, prb reintewyranie marksistowskie ujcie problemu obecne wstudium Ruth Levitas The Concept of
Utopia ztsknot spoglda wkierunku integracji bada formalistycznych zkrytycznymi
(stricte marksistowskimi). Marksizm zawsze zainteresowany by bardziej f u n k c j utopii ni zmiennoci literackich form, ale formalna zasada pozwoliaby na lepsze zrozumienie funkcji utopii. Levitas odrzuca jednak tak moliwo ze wzgldu na dominacj
historycznego, zmiennego kontekstu. Tom Moylan (autor wanych ksiek Demand the
Impossible oraz Scraps of the Untainted Sky) wswej recenzji ksiki Levitas przywraca
znaczenie bada literackich dla marksizmu, poniewa nie mona zaciera porednictwa
dyskursu fantastycznego midzy nadziej aspoeczn zmian. Najwiksz szans daje tu
poststrukturalizm, dziki radykalnoci stawianych pyta.
108
My impression is that there is no real tradition of utopia and utopian thought outside the western world, K. Kumar, Aspects of the Western Utopian Tradition, History of
the Human Sciences2003, nr 1, s. 72. Kumar przyznaje, e inne kultury znaj wizje idealnych spoeczestw (odpowiedniki zotego wieku iraju), ale zgodnie zprzyjt koncepcj
nie wlicza ich do utopii, poniewa s elementem religijnych kosmologii.
109
Najwygodniejsze rozwizanie problemu znale mona wpismach Krishana Kumara. Zaproponowa on traktowanie Platoskiej republiki oraz chrzecijaskiej wizji millenium jako prehistorii utopii, pozostajcej jednak wjej repertuarze jako dynamizujca
niewiadomo. Waciw utopi wynalaz Thomas More. K. Kumar, Aspects of the Western Utopian Tradition, dz. cyt., s. 68.

52

gracji obrazu czowieka wramach laickiego wiatopogldu. Prba ta

bya jednak fundowana na gruncie retorycznym, figuratywnym. wiat
eutopijny skonstruowany wedug zasady minimum praw opiera si na
niestabilnym gruncie gier sownych, narracyjnych, literackich.
Sama eutopia tumi przeciwiestwa: zjednej strony izoluje si od
otoczenia, uznaje konieczno cisego zakrelenia granic (w klasycznych realizacjach umiejscowiona bya na wyspie), az drugiej wyranie
dy do uniwersalnoci. Przewiadczenie, e podstawowe prawa rzdzce funkcjonowaniem spoeczestwa wpowizaniu znatur ludzk
mona jednoznacznie ustali (niekoniecznie odkry), pocigao za sob
sugesti powszechnoci wyobraonego adu, ale zawsze definiowanego
przez konfrontacj110, przez wyznaczanie granic midzy dobrym (akceptowanym) azym (nieakceptowanym). By moe jest to powszechna regua tosamoci, ajednak zperspektywy przyjtej wniniejszej
ksice utopia zajmuje centraln pozycj wstrukturze samowiadomoci opartej na rozbudowanym systemie abstrakcji zorientowanych na
projektowanie poprzez rozgraniczanie, zwaszcza wwymiarze wartoci: przyszo jako efekt dalekosinych planw musi by promowana
jako radykalnie inna i lepsza od teraniejszoci.
Najsynniejszym dzieem spord akcentujcych esencjaln doczesno utopii iprzypisujcych jej pozytywn warto jest Ideologia iutopia Karla Mannheima. Utopia uznawana jest wkoncepcji Mannheima za
pozytywny impuls krytyczny sprzeciwiajcy si skostniaej dominujcej
iopresywnej ideologii. Teksty utopijne s antyhegemoniczne. Socjologia
110
Manfred Schmelling omawia struktury fabularne oparte na schemacie konfrontacji, na spotkaniu zInnym (obcym). Opieraj si one na epistemologii innoci, wktrej
pierwszoplanow rol odgrywa dynamiczne spotkanie, pozwalajce na rozwj osobowoci
(Podmiot tworzy si dialektycznie wkonfrontacji zInnym, M. Schmelling, Opowiadanie o konfrontacji, dz. cyt., s. 13) iwszelkie poznanie. Schmelling powouje si na otmana, ktry wprzekroczeniu granicy widzia fundament wszelkiej struktury fabularnej
(J.otman, Struktura tekstu artystycznego, prze. A. Tanalska, Warszawa 1984). Wkontekcie Utopii Morea Schmelling diagnozuje dominacj ideologiczn eurocentryzmu, ktra wyznacza perspektyw narracyjn funkcjonalizacji innoci (wyspy Utopii). Nie mog
si jednak zgodzi ztez, e ta perspektywa wedug Schmellinga oparta na wszechwiedzy ifinalizujcej retrospekcji bez reszty definiuje wymow Utopii. Stoj na stanowisku,
e perspektywa retrospekcji rozbija jednorodno dyskursu, natomiast postulowana przez
autora wszechwiedza jest pochodn wewntrzutopijnej (eutopijnej) absolutnej pewnoci.

53

wiedzy111 popularyzowana przez Mannheima akcentuje spoeczn natur

poznania iopiera si na interpretacji struktury wiadomoci, pewnej
metody mylenia, ktra moe by wypeniana rozmaitymi konkretnymi
hasami iwartociami. Utopia (symetrycznie do ideologii) jest wkoncepcji Mannheima ksztatowana przez jej przeciwnikw wperspektywie
negacji. Ulega ona swoistemu sformalizowaniu. Bloch iMarcuse zidentyfikowali wyobrani utopijn jako t cz ludzkiej aktywnoci, ktra
opiera si na wyobraaniu (a nastpnie podaniu) innej rzeczywistoci
ni ta ksztatowana przez wspczesny system spoeczny. Utopijne podanie wyraane jest przez literackie figury nadziei, ktre s preartykulacj jeszcze nieistniejcych urzdze spoecznych.
Z tymi konotacjami kci si satyryczny wymiar utopii. Wtakim rozumieniu utopia sama wsobie byaby pusta, zapeniana wartociami icelami tylko dla wyrazistego kontrastowania znegatywnymi zjawiskami
ze wiata odniesienia fikcji. Nawet wantyutopii ten zadziwiajcy splot
pozostanie aktualny, przenoszc si na poziom stematyzowanych rozwaa, wewntrzfikcyjnych opozycji. Ju dzieo Morea wywoao tego
typu emocje: zjednej strony interpretowane jako zapowied dojrzaego
socjalizmu ipierwszy impuls antyideologiczny, zdrugiej jako satyra na
wczesn Angli. Oile wprzypadku klasycznych utopii aspekt satyryczny bywa najczciej tumiony inie jest oczywisty, otyle wantyutopiach
jest on wyrazisty, zwaszcza dlatego, e s to satyry na utopie.
Nie sposb zaprzeczy, e mylenie utopijne charakteryzuje si kolistoci: kada antyutopia zawiera wsobie eutopi implikowan, czyli zbir
wartoci, ktrych warto broni, ale nie wramach rozbudowanej systematyzacji. Mona si zgodzi zatem ztwierdzeniem Jerzego Szackiego:
Granica midzy utopi pozytywn inegatywn jest do pewnego stopnia pynna:
to, co by powinno, moe woczach innego czowieka jawi si jako to, czego wanie by nie powinno [...]. Utopijno wznaczeniu szerszym ni formalnoliterackim
nie przysuguje ideologiom raz na zawsze, lecz cechuje je wpewnych historycznych
warunkach. To samo mona powiedzie outopiach negatywnych112.
Termin idyscyplin socjologii stworzy Max Scheler wrozprawie Socjologia wiedzy. Podaj za: W. Sady, Fleck. O spoecznej naturze poznania, dz. cyt.
112
J. Szacki, Spotkania zutopi, dz. cyt., s. 197.
111

54

Jestem jednak zarazem przewiadczony, e utopijno wznaczeniu

szerszym ni formalnoliterackim nie musi oznacza ani dowolnoci,
ani relatywistycznego historyzmu. Warunkiem koniecznym dla spenienia tego przewiadczenia bdzie powizanie formalnego wymiaru
mylenia utopijnego zanaliz tekstow.
Interesujcy przypadek terminologicznego wahania113 prezentuj
ksiki M. K. Bookera: The Dystopian Impulse in Modern Literature:
Fiction as Social Criticism oraz Dystopian Literature: ATheory and
Research Guide. Ksiki te zasuguj na wspomnienie wtym miejscu
co najmniej zdwu wzgldw. Po pierwsze, Booker traktuje dystopi
analogicznie do utopii, dokonujc przekadu frazeologii dotyczcej
zwaszcza krytycznej funkcji utopii, ze synnym impulsem na czele: zamiast krytycznego impulsu utopijnego mamy impuls dystopijny114. Myliciele zwizani ze szko frankfurck, atake ich kontynuatorzy zwaszcza Fredric Jameson115 widzieli wutopii przede wszystkim adunek krytyczny, wizj idealistyczn traktujc jako prowokacj
skierowan wkierunku dominujcej ideologii. Booker natomiast wyranie rozgranicza jednoznaczny utopizm (arrant utopianism116) od
krytycznego adunku definiujcego dystopi. Ajednak wtle istnieje
113
Tego wahania iostronoci nie zauwaa wswej miadcej recenzji ksiek Bookera
Peter Fitting (P. Fitting, Impulse or Genre or Neither?, Science Fiction Studies 1995,
nr2). Konsekwentne rozmywanie granic wksikach Bookera to typowe zjawisko dla dyskursu utopijnego ipowstae sprzecznoci, atakowane przez Fittinga, s rezultatem ambicji
przedsiwzicia, rozpitoci horyzontw, skonfrontowanej zdeklarowan na potrzeby
tej publikacji wyrazistoci. Booker stara si przejrzycie zdefiniowa jeden zbiegunw
zjawiska, wrzeczywistoci ukazujc wsposb znacznie bardziej przekonujcy ca jego
rozpito. Fitting krytykuje podkrelan przez Bookera absolutyzacj dystopii, sam jest
raczej zwolennikiem ciasnychuj dialektycznych (Fitting to krytyk neomarksistowski),
zpewnoci bardziej optymistycznych. Dlatego, zgadzajc si zdualizmem dominujcym
nad pozytywno-negatywn wizj utopijno-dystopijnej literatury, jako nadrzdny wolaby
widzie termin utopia, co pozwolioby trzyma dualizm na wodzy.
114
[...] literary works that critically examine both existing conditions and the potential abuses that might result from the institution of supposedly utopian alternatives can
be seen as the epitome of literature in its role as social criticism. For the purposes of the
current volume, it is precisely such literature that is encompassed by the term dystopian.
M.K.Booker, Dystopian Literature: ATheory and Research Guide, Westport 1994, s. 3.
115
A pniej Tom Moylan iLyman Tower Sargent.
116
M. K. Booker, Dystopian Literature: ATheory and Research Guide, dz. cyt.,
s.3.

55

utopia wieloznaczna, ktra wydaje si by kategori znacznie szersz

od dystopii.
Obie ksiki Bookera zostay opublikowane wtym samym roku. Ta
ich swoista komplementarno niesie ze sob inny interesujcy szczeg.
Gdy Booker chce opisa spoeczn funkcj utopii, za podstaw wyboru
dzie przyjmuje definicj utopii jako gatunku literackiego, natomiast
gdy zainteresowany jest literackoci dystopii, mwi oimpulsie. Te
dwie strony zjawiska s ze sob powizane nie przygodnie, lecz na
znacznie solidniejszej podstawie.
Mylenie utopijne przejawia tendencje do polaryzacji wartoci, do
tworzenia opozycji na maksymalnym wychyleniu117. Znakiem tej polaryzacji jest opozycja eutopia/dystopia. Drastyczno iradykalno tej
opozycji kieruje uwag na centrum, na rozwarstwiajce mylenie koncentrujce si nie na projekcie lub modelu, lecz na dziaaniu poznawczym energetyzujcym zaangaowane kategorie. Coraz czciej zatem
nacisk kadziony jest na wsplne podstawy utopii, antyutopii idystopii
(jeli te dwie ostatnie s wogle rozdzielane). Mwi si nie oodwrceniu, ale osystematycznej rnicy. Gra przypomina raczej gnostyckie
zadanie szachowe ni manichejsk parti szachw: biae iczarne maj
ten sam cel, czyli forsowa drog ku zwycistwu, wskazywa drog
ku ukrytemu rozwizaniu. Tak utopia, jak antyutopia naznaczone s
nadziej, wmyl ktrej warto szuka lepszych rozwiza, aantyutopijno oznacza tu po prostu wymg rezygnacji ze lepych iatwych drg,
anie ostateczne zarzucenie poszukiwa. Wikszo utworw utopijnych iantyutopijnych wyraa tsknot za racjonalnym porzdkiem
spoecznym, poddajc jednoczenie wmodelu polaryzacji wartoci
wskazanym powyej t kategori krytyce, konfrontujc j zirracjo117
O radykalnoci, polaryzacji (czarno-biae widzenie wiata, dualizm albo-albo),
systemowoci oraz maksymalizmie jako wyrnikach mylenia utopijnego pisze Jerzy
Szacki. Pokrewiestwo utopii negatywnych zpozytywnymi jest wistocie pokrewiestwem sposobw widzenia wiata. Itu, itu mamy do czynienia ze wiatem biao-czarnym,
chocia wartoci ulegaj odwrceniu ibiae staje si czarnym, aczarne biaym. J.Szacki,
Spotkania zutopi, dz. cyt., s. 192. wiat zarwno utopisty, jak iantyutopisty, jest zawsze
wiatem podzielonym. Tame, s. 202. Kategoryzacja przyjta wniniejszej pracy wduej
mierze zostaa zainspirowana m.in. przez te uwagi, mimo e na plan pierwszy wysuwam
zaniedbywane przez autora Spotka zutopi jakoci literackie.

56

nalnoci, duchowoci, eschatologi, emocjonalnoci iinnymi moliwymi oponentami wypeniajcymi schemat binarnej opozycji.
Mylenie utopijne posuguje si kategori obcoci, fascynacji izagroenia dla oywienia refleksji. To wanie utopia wypenia wfigurze
sownej ou-topos (nie istniej, ale mam ci co do przekazania) etymologiczny wymiar sowa monstrum118, jednego zpierwszoplanowych
modelw obcoci figuralnej. Wtakim itylko wtakim sensie utopia
jest tworem monstrualnym. Monstrualno utopii to przede wszystkim
jej zdolno do przekraczania granic, niepewno wasnego statusu.
Wzbudza strach sw ekspansywnoci, prowokowaniem, ustalaniem
iigraniem zgranicami:
Utopias [...] paradoxically attempt to define the infinite by aharmonious
and rigorous totalization: Utopias that could be considered as historical and
philosophical play with the concept of the frontier that is pushed towards the
extreme limit119.

To waciwie nie eutopia sama wsobie niesie adunek poznawczy, ale

jej konfrontacja ztym, co pozostaje na zewntrz, symetryczna relacja
midzy ideaem ipraktyk, midzy moliwociami aaktualnoci.
Where to situate the subject of Utopia if not, [...] in the place of agap, an
interval where our attempt of seeing together the dominating term and the
dominated one, the beholding process and the fact or feeling to be seen would
change itself into aneutral or neutralizing relationship. Where is the subject of
Utopia located if not in the place of that split and like its figure appearing on, or
in, this internal frontier that scars from the beginning the face of Utopia120.

Rozdarcie tkwi zatem wutopii od momentu jej narodzin. Mona by

nawet szuka wtym rozdarciu istoty utopijnoci. Zamiast akcentowania politycznej wizji zmiany struktury spoeczestwa, wyrazistej dziki
118
Monstro, monstare oznacza: pokazywa, objawia, doradza, naucza,
przypomina iostrzega.
119
L. Marin, Frontiers of Utopia: Past and Present, Critical Inquiry 1993, nr 1,
s.407.
120
Tame, s. 405.

57

swej radykalnoci, swoistoci utopii naleaoby poszukiwa wmechanizmie rozgraniczania ipolaryzacji. Wutopi wpisana jest dynamiczna
formua mylenia, podejrzliwa wobec samej siebie:
Travels and voyages [...] are located in the gap of the limit, on the limes
way and trespassing over its double edge. Travel would be the work of the
horizon, the neutral space, the space of limits and frontiers it traces or demarcates while crossing them: this is the typical form of the utopian process121.

Obco jest tu bez reszty sfunkcjonalizowana, posiada walor poznawczy. Hermeneutyczno procesu krytycznej autoidentyfikacji
opiera si na cigym przezwycianiu tautologicznoci eutopii. Tautologia wydaje si prawdziwa isensowna dopki pozostajemy uwizieni
wjej przejrzystej strukturze.
Obco iradykalizm okrelaj rwnie istot utopijnego wariantu
fantastyki naukowej. Zpunktu widzenia czytelnika tej konwencji, si
rzeczy zestawiajcego wasn rzeczywisto zwykreowanym wdziele
wiatem, na pierwszy plan wysunie si poznawczy dyskomfort. Przecitna opowie spod znaku science fiction stara si zaakcentowa odmienno fantastycznego wiata iutrzyma j wmocy tak, by czytelnik zmuszony by do cigych mentalnych wdrwek midzy wiatami:
wasnym iwyobraonym. Opowie ta nie dy do ustalenia alegorezy
utrwalajcej istniejcy stan rzeczy pod pozorem niezwykoci. Gra raczej rnic ipodobiestwem: cz elementw konstrukcji fantastycznego wiata wydaje si czytelnikowi znajoma, ale reszta ta, ktra
wzbudza najwiksze emocje zmusza do przeformuowania tymczasowych mniema opartych na przyzwyczajeniach. Literatura fantastycznonaukowa nosi wsobie zatem potencja zapewne czstokro marnowany itumiony przez powtarzalno fabu wyrywania odbiorcy
zfaszywego poczucia stabilnoci inaturalnoci wiata (ideologii),
wktrym yje. Oferujc bogactwo moliwych wiatw122, wynoszc
moliwo nad konieczno, nasz rzeczywisto literatura ta sprowadza do wiata aktualnego jako spoecznego konstruktu. Podobnie jak
Tame, s. 414.
R. Caillois, Science fiction, [w:] Spr oSF, dz. cyt., s. 187-188.

121
122

58

teoria wiatw moliwych uznaje metodologiczn konieczno traktowania wiata realnego jako konstruktu123. Wscience fiction, jeli
traktowa j en bloc, od pocztku dominowaa wariantywno przyszoci nie jedna suszna wizja, lecz potencjalnie nieskoczona ich
ilo. Wizje zalene s od przyjtych zaoe. Najistotniejszym rysem
konwencji okazaa si jej radykalno: posugiwanie si konstrukcjami
oglobalnym wymiarze, atwo ich przeksztacania, konsekwentne wypenianie fikcyjnymi bytami szcztkowych nawet hipotez. Na epistemologiczny radykalizm atrakcyjny zpunktu widzenia neomarksistowskiej critical theory jako wyrnik SF wskazuje np. Carl Freedman124.
Radykalizm objawia si przede wszystkim wcisym powizaniu podstawowych kategorii materialnych, duchowych iintelektualnych.
Wspczesna science fiction zzadziwiajc atwoci wchona tematy uwaane wczeniej za marginalne. Tematy te stay si popularne
wczasach ponownego definiowania normalnoci, wczasach afirmacji innoci ijej hermeneutycznych walorw oraz wramach dekonstrukcji utartych wkulturze Zachodu opozycji. Podobnie science fiction jako
konwencja literacka (pod pirami branowych krytykw) nieustannie
podejmuje prby autodefinicji wobliczu agresywnych definicji narzucanych zzewntrz. Obco znajdujca si take wtematycznym centrum fantastyki naukowej staje si figur Innegoisfer konstrukcji
tosamoci, aprzede wszystkim dekonstrukcji opozycji swj/obcy125.
123
U. Eco, Lector in fabula. Wspdziaanie winterpretacji tekstw narracyjnych,
prze. P. Salwa, Warszawa 1994, s. 194.
124
C. Freedman, Critical Theory and Science Fiction, dz. cyt., s. 4.
125
W numerze specjalnym Science Fiction and Queer Theory (Science Fiction Studies 1999, nr 1) znajdziemy symptomatyczny pod tym wzgldem tekst Wendy Person Identifying the Alien: Science Fiction Meets Its Other (recenzja tematycznej antologii). Rwnie
feminizm wici triumfy wramach SF (C. Freedman, SF and the Triumph of Feminism,
Science Fiction Studies 2000, nr 2, recenzja ksiki Future Females, The Next Generation: New Voices and Velocities in Feminist Science Fiction Criticism, 2000). Spord publikacji nawietlajcych zwizek feminizmu iSF wymieni mona: J.Wolmark, Aliens and
Others: Science Fiction, Feminism and Postmodernism, 1993, J. Cortiel, Demand My
Writing: Joanna Russ/Feminism/Science Fiction, 1999. Do omwie czcych utopijno
ifeminizm nale m.in.: Narrating Utopia: Ideology, Gender, Form in Utopian Literature (1999) Chrisa Fernsa oraz The Task of Utopia: APragmatist and Feminist Perspective
(2001) Erin McKenny. Zdrugiej strony, specjalny numer Genders (1993, nr 18) powicony zosta cyberpunkowi: Cyberpunk: Technologies of Cultural Identity. Do najczciej

59

Energi opozycyjn science fiction szczeglnie upodoba sobie zachodni marksizm. To wanie teoretycy nalecy do tej formacji intelektualnej (bd szerzej teoretycy sytuujcy si po lewej stronie mapy
kulturalno-politycznej) woyli najwikszy wysiek we wprowadzenie
konwencji fantastycznonaukowej wgwny nurt rozwaa nad stanem
wspczesnej cywilizacji. Darko Suvin wswej klasycznej ksice Metamorphoses of Science Fiction odnalaz wscience fiction mechanizm
wyobcowania (estrangement) (odwoujc si do Bertolta Brechta ijego Verfremdung), ktry suy oywieniu czytelniczego dowiadczania
wasnego wiata, odnowieniu spojrzenia na konstrukcje, wktrych
jest zanurzony. Tak rozumiane samopoznanie odbywa si moe jedynie poprzez zakrelenie granicy midzy wasn rzeczywistoci jako
niejawnym konstruktem ajawnie fikcyjn konstrukcj. Science fiction
naucza poprzez cognitive estrangement. Wywrotowy czynnik novum
Suvin przeciwstawia siom konserwatywnym, utrwalajcym obecny
porzdek. Pozycj konserwatyzmu zajmuje powie realistyczna.
Sam Suvin by raczej zainteresowany formalnymi rozwizaniami isposobami wprowadzania czynnika novum, atake zaoonymi
reakcjami odbiorcy. Jego teori mona rozwija wkierunku formalistycznym, co udowadnia znana ksika Carla Malmgrena Worlds
Apart: Narratology of Science Fiction (1991)126. Znacznie wiksze rzesze znalazy wteorii Suvina ideologiczne wsparcie neomarksistowskiej teorii literatury. Gwnym rzecznikiem tych uczniw Suvina sta
si Carl Freedman, entuzjasta temperowany nawet przez sprzymieanalizowanych powieci, swoistych fetyszw nowej teorii fantastyki naukowej, nale The
Female Man Joanny Russ oraz Woman on the Edge of Time Marge Piercy. Przy okazji
omwienia tej ostatniej, M. K. Booker pisze wprost, e feminizm doenergetyzowa izreorganizowa gatunek utopii, pozbawiajc go dotychczasowej przykrej monologizacji, czynic teksty utopijne otwartymi (open-ended) wcigym wahaniu midzy utopi adystopi.
M. K. Booker, Woman on the Edge of aGenre: The Feminist Dystopias of Marge Piercy,
Science Fiction Studies 1994, nr 3.
126
Podobnie jak Suvin, Malmgren umieszcza wcentrum konwencji zabieg estrange
ment, ale koczy na zakreleniu typologii ogboko strukturalistycznych rdach: SF
dzieli si zgrubsza na ekstrapolacyjn (metonimiczn) oraz spekulatywn (metaforyczn). Nie wychodzi poza fikcyjne porzdki spoeczne zakorzenione wnaukowej episteme.
Czsto zreszt zarzuca si Malmgrenowi anachronizm uproszczonej gramatyki fabularnej
spod znaku Proppa iGreimasa.

60

rzecw zmarksistowskiego obozu, np. Johna Fekete, ktry zarzuca

Freedmanowi jednostronno127. Freedman przyznaje si do zaduenia wobec koncepcji Suvina (science fiction as understood in the
cannonical Suvinian sense128), radykalizuje jego pogldy nazywajc
SF critical genre par excellence129. Wcytowanym artykule Freedman
wskazuje na blisko SF iutopii:
Science fiction [...] is aprivileged object of utopian hermeneutic. For the
structural constitution of the genre on the Front, on the ontological level of Not-Yet-Being, renders science fiction aperhaps uniquely fertile field for the location
of fragments of an unalienated futurity130.

W ksice Critical Theory and Science Fiction Freedman nazywa science fiction uprzywilejowanym gatunkiem critical theory (especially
in its most central, Marxian version)131. Otakich predyspozycjach konwencji miaaby przesdza jego marginalizacja132 , dominacja mylenia
historycznego idialektycznego133, obecno demistyfikacji, oraz obra127
J. Fekete, Doing the Time Warp Again: Science Fiction as Adversarial Culture,
Science Fiction Studies 2001, nr 1 (recenzja ksiki: C. Freedman, Critical Theory and
Science Fiction, dz. cyt.).
128
C. Freedman, Science Fiction and Utopia: AHistorico-Philosophical Overview,
[w:] Learning From Other Worlds, dz. cyt., s. 72.
129
Tame.
130
Tame, s. 81-82.
131
C. Freedman, Critical Theory and Science Fiction, dz. cyt., s. 30, 86. Critical
theory, blisko zwizana zzachodnim marksizmem, rozwijana bya przez przedstawicieli
rozproszonego ruchu nowej lewicy (New Left), take przez intelektualnych spadkobiercw szkoy frankfurckiej. Critical theory wkontekcie literatury utopijnej odwouje si
zwaszcza do myli Ernsta Blocha iKarla Mannheima. Na plan pierwszy nie wysuwa si
podoe ekonomiczne, charakterystyczne dla marksizmu-leninizmu, lecz model poznawczy zorientowany na badania kulturowe ihistoryczne, zdystansowane wobec komunistycznej biurokracji iterroru. Szkoa frankfurcka prbuje wyjani mechanizmy totalitaryzmu,
zwaszcza wwariancie faszystowskim (E.Fromm, Escape from Freedom, 1941; warto
sign po wydanie polskiego przekadu zprzedmow Edmunda Wnuka-Lipiskiego:
E.Fromm, Ucieczka od wolnoci, prze. O. iA. Ziemilscy, Warszawa 2001).
132
[...] it is virtually self-evident why the literary ruling class [...] have not wished
to elevate the social and ideological status of so subversive genre, C. Freedman, Critical
Theory and Science Fiction, dz. cyt., s. 86.
133
C. Freedman pisze przy okazji omawiania definicji Suvina: In this understanding then though Suvin does not put the matter in exactly this way science fiction is
determined by the dialectic between estrangement and cognition, C. Freedman, Critical
Theory and Science Fiction, dz. cyt., s. 16.

61

zowanie radykalnej spoecznej zmiany. Freedman posuwa si nawet do

twierdzenia: [...] like Mikhail Bachtin, like Georg Lukcs, like Bloch
himself, Marx must inescapably be counted as (if implicitly and even
unconsciously) one of the major theorists of science fiction134.
Zachodni marksici podkrelaj zwaszcza wszechobecno tzw. impulsu utopijnego. Obok Brechta patronem teorii Suvina pozostaje Ernst
Bloch, niemiecki filozof marksistowski, autor dziea Das Prinzip Hoffnung. Ksiki Blocha iKarla Mannheima oywiy zainteresowanie
utopi jako wyrazem potrzeby przekroczenia obecnego stanu rzeczy,
przeciwstawian ideologii. Tak Freedman pisze oteorii Blocha:
For Bloch utopia is not so much amatter of description or planning as it is
away of thinking and areading: autopian hermeneutic construes fragmentary
prefigurations of an unalienated (communist) future in the cultural artefacts of
the past and present, including many that on the surface may not seem particularly progressive135.

Freedman uznaje wyszo SF nad utopi okrelon zoonym przymiotnikiem pre-science-fictional. Ta ostatnia nie dysponuje jeszcze tak
energi poznawcz (cognitive) idemistyfikacyjn136. Wposzukiwaniu
cisego wspistnienia utopii iscience fiction, Suvin znalaz sprzymierzeca wosobie Fredrika Jamesona, teoretyka szeroko pojmowanej (bo
te ideologicznie) kultury raczej ni literatury. Fredric Jameson we wpywowym artykule Progress Versus Utopia, or Can We Imagine the Future? wpisuje SF wlogik utopijn, ktra nie ma na celu wyobraania
przyszoci, atym bardziej jej przewidywania. Jej wasna dynamika suy raczej za krytyk postpu, dziki wyznaczaniu granic dla wyobrani
osadzonej wteraniejszoci, przez dokonanie jej defamiliaryzacji137.
Tame, s. 86.
C. Freedman, Science Fiction and Utopia: AHistorico-Philosophical Overview, dz.
cyt., s. 73.
136
Tame, s. 82. Wizja utopii przeniesiona zostaje take na dystopi, ktra jest czciej
kojarzona zscience fiction. Zob. zbir prac powiconych tezom Blocha dostosowanym
do analizy fantastyki naukowej: Dark Horizons: Science Fiction and the Dystopian Imagination, dz. cyt. Podobnie oimpulsie dystopijnym pisze M. K. Booker: The Dystopian
Impulse in Modern Literature: Fiction as Social Criticism, Westport 1994.
137
F. Jameson, Progress Versus Utopia, or Can We Imagine the Future?, Science Fiction Studies 1982, nr 2, s. 151.
134
135

62

Trzeba przyzna, e wduej mierze dziki badaczom spod znaku zachodniego marksizmu science fiction uzyskaa stabiln pozycj
wrodowisku akademickim wStanach Zjednoczonych. Duy wpyw
na krytyk iteori science fiction (zreszt nie tylko na nie) mia ruch
intelektualny zwany now lewic, zBarthesem iFoucaultem na czele138. Zachodni marksizm za otworzy si na wpywy psychoanalizy,
hermeneutyki, akcentowa wic podejrzliwo wobec pozornie stabilnych struktur (korzysta zdokona semiotyki), konieczno wykraczania poza granice panujcej ideologii (rzecz jasna, przede wszystkim
kapitalistycznej). Wpisa si wdominujcy na pocztku XX wieku nurt
hermeneutyki podejrze139. Tom Moylan, jeden znajgoniejszych
marksistowskich teoretykw utopii, twierdzi, e do wzrostu samokrytycznoci postmarksizmu (post-Marxism) przyczyni si poststrukturalizm. Dziki temu wtekstach autorstwa tej formacji intelektualistw
zanika kategoria klasy, walki klas, wiadomoci klasowej. Koncentruj
si one na krytyce myli totalizujcej140.
Koncepcje zachodniego marksizmu docieray do nas wpostaci
fragmentarycznej, czsto bez wskazywania marksistowskiego rda,
zpominiciem ogniw acucha ewolucji tych pogldw. Byy cile
wczane do koncepcji orodowodzie icharakterze strukturalistycznym.
Wksice Andrzeja Zgorzelskiego koncepcja Suvina przywoana jest
waprobatywnym tonie jako jedna znajbardziej nowoczesnych, ajed138
Por. R. Scruton, Intelektualici nowej lewicy, prze. T. Pisarek, Pozna 1999. Oile
na Zachodzie (zwaszcza wStanach Zjednoczonych) najbardziej wpywowa okazaa si wzbogacona koncepcja marksistowska, otyle wnaszym kraju na pierwszym
planie zpewnoci znalazy si koncepcje semiotyczne. Estetyk recepcji budowan na strukturalistycznych podstawach wprowadza do analizy science fiction Ryszard Handke, narratologi rozumian jako analiza schematw fabularnych Antoni
Smuszkiewicz. Szczeglnie doceniona zostaa formalistyczna koncepcja Andrzeja
Zgorzelskiego.

P. Ricoeur, Konflikt hermeneutyk: epistemologia interpretacji, dz. cyt.

T. Moylan, Look into the Dark: On Dystopia and the Novum, dz. cyt., s. 54. Por.
np. N. Kompridis, Disclosing Possibility: The Past and Future of Critical Theory, International Journal of Philosophical Studies 2005, nr 3. Wedug Nikolasa Kompridisa
wcentrum zaoe zachodniego marksizmu naley umieci sceptycyzm. Sceptycyzm
moe przerodzi si wparanoj. Nic zatem dziwnego wtym, e szczeglne zainteresowanie Carla Freedmana wzbudza twrczo Philipa K. Dicka. Por. te: P. U. Hohendahl,
Critical Theory and the Challenge of Totalitarianism, Telos 2006, nr 2 (135).
139

140

63

noczenie najbardziej literaturoznawczych prb okrelenia science fiction141. Nie pojawia si Bertolt Brecht. atwo wtakim ujciu
uzna koncepcj Suvina za realizacj estetyki recepcji izsynchronizowa zformalistyczn teori fantastyki autorstwa Rogera Caillois, rozwinit przez Andrzeja Zgorzelskiego (konfrontacja wiata fantastycznego zempiri staje si wwczas funkcj tekstu, arzeczywisty
czytelnik si wirtualizuje142). Obok absorpcji zachodniego wariantu
pojawiay si gosy formuowane wramach dogmatycznego marksizmu. Wrodowisku przyjto je oczywicie chodno143.
Charakterystyczne dla zachodniego marksizmu tezy okrytyce obrazu wiata poprzez modelowanie radykalnie innej rzeczywistoci nie s
jego wasnoci. Gwyneth Jones stawia wcentrum SF cenne poznawczo
konfrontowanie rozmaitych konstrukcji wiatw144 tak konwencjonalnych, jak marginalizowanych wmiejsce ekstrapolacji, ktra dawniej
wydawaa si stanowi oistocie science fiction145. Podobn diagnoz
stawia N. Katherine Hayles: Faced with accelerating technological and
cultural changes, SF has increasingly turned from predicting the far fu A. Zgorzelski, Fantastyka. Utopia. Science fiction, dz. cyt., s. 108.
[...] pojawienie si fantastyki wutworze czy si bdzie cile ze znamiennymi reakcjami postaci, narratora lub adresata na te elementy, ktre stanowi przeamanie
praw fikcyjnego wiata. Tame, s.22. Wfantastyce wtakim rozumieniu konfrontacja
dwch wiatw odbywa si na poziomie przedstawienia, natomiast dojrzaa science fiction, egzomimetyczna, presuponuje spekulatywne rozwaania nad innymi moliwymi modelami rzeczywistoci. A. Zgorzelski, SF jako pojcie historycznoliterackie, dz.
cyt., s. 145. Przejrzycie ikrytycznie koncepcje fantastyki omawia Antoni Smuszkiewicz:
haso Fantastyka, [w:] A. Niewiadowski, A.Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury
fantastycznonaukowej, dz. cyt., s. 269-276; take w: Sownik literatury polskiej XX wieku,
A.Brodzka i in. (red.), Wrocaw 1995, s.281-287.
143
Taki los spotka ksik Zdzisawa Lekiewicza Filozofia science fiction, Warszawa
1985.
144
Brian McHale w1987 roku stwierdza: Science fiction [...] ma si do postmodernizmu tak, jak powie kryminalna do modernizmu: jest gatunkiem par excellence ontologicznym (tak jak powie kryminalna jest gatunkiem par excellence epistemologicznym)
ijako taka suy jako rdo wzorw imateriaw pisarzom postmodernistycznym (m.in.
Williamowi Burroughsowi, Kurtowi Vonnegutowi, Italo Calvino, Pynchonowi, anawet
Beckettowi iNabokovowi). B. McHale, Postmodernist Fiction, London 1987, s. 361; cytuj wedug polskiego przekadu autorstwa Michaa Pawa Markowskiego, [w:] Postmodernizm, R. Nycz (red.), Krakw 1996.
145
G. Jones, Deconstructing the Starships: Science, Fiction, and Reality, Liverpool
1998.
141

142

64

ture to exploring the ramifications of the present146. Krytycy zmierzaj

zatem wstron szerszej formuy literatury SF jako pola otwarcia dyskusji nad wspczesn kultur icywilizacj. Nawet John Fekete, krytyk
przecie marksistowski147, krytyczn (antytotalitarn) energi wpisan
wkonwencj fantastycznonaukow przedkada nad wsko pojmowany
marksizm. Wcentrum problemu Fekete stawia nie tyle tematyzacj
przemian spoecznych wscience fiction, ile stosunek wobec kultury
oficjalnej (narzucanej przez wadz) icharakterystyczn samowiadomo ztego miejsca wynikajc:
Science fiction commentary today largely presupposes the democratization
and decentralization of the modern system of Art, and the revaluation made
possible by the loosening of the value hierarchy that had authorized the exalted
status of acentralized high Art canon and the correspondingly low status of the
popular or commercial literatures and paraliteratures148.

Fekete nie wskazuje bezporednio na funkcj spoeczn fantastyki

naukowej, podkrelajc przede wszystkim sprzeciw wobec przejawiania
si mechanizmw wadzy iautorytetu wdziedzinie wartoci estetycznych, co nie musi by zwizane zpromocj socjalizmu. Za najwikszy
walor ksiki Carla Freedmana Critical Theory and Science Fiction
uwaa on tez: intersection of theoretical discourse and sf texts [...],
the gesture itself [pomimo bezwzgldnej promocji marksizmu real
sf is Marxist] is important as arecognition of adialogue between cre146
N. K. Hayles, Prognosticating the Present, Science Fiction Studies 2002, nr3,
s.500 (recenzja Edging into the Future: Science Fiction and Contemporary Cultural
Transformation, V. Hollinger, J. Gordon (red.), Philadelphia 2002).
147
W manifecie definiujcym zwizek marksizmu iscience fiction John Fekete formuuje stanowcze tezy woptymistycznym tonie. Misja science fiction miaaby polega
na przygotowaniu odbiorcy do obcowania ze wspczesn kultur otwart na symulacje
(simulacrum autor odwouje si do tekstw Baudrillarda). Marksizm funkcjonuje wpogldach autora piciu tez jako narzdzie interpretacji, anie polityczny projekt. J. Fekete,
The Stimulations of Simulations: Five Theses on Science Fiction and Marxism, Science
Fiction Studies 1988, nr 3, s. 312-324. Darko Suvin oraz Marc Angenot, wodpowiedzi
zamieszczonej wtym samym numerze Science Fiction Studies(A Response to Professor
Feketes Five Theses), neguj stanowisko Johna Fekete jako radykalnie relatywistyczne
iepistemologicznie nihilistyczne.
148
J. Fekete, Doing the Time Warp Again, dz. cyt., s. 78.

65

ative and theoretical languages149. Fekete balansuje na granicy dialektyki irelatywizmu. Cho trafniejsze byoby chyba przypisanie mu
zamiowania do dynamiki inapi we wspczesnej kulturze.
Kolejn okazj do rozwinicia teorii fantastyki naukowej okazao
si zblienie zteori postmodernizmu idekonstrukcj. Gwyneth Jones
wskazuje na rwnolego rozwoju konwencji fantastycznonaukowej
iteorii powieci, zwaszcza tej wpisywanej wzjawisko postmodernizmu. Redukcja psychologizmu, bohatera, anawet fabuy, ktre dugo
wiadczyy przeciw uznaniu SF za penoprawn literatur, postrzegane
s dzi jako tendencje znacznie szersze. Konieczne przeoczenia ipuste miejsca obecne wSF stay si cnotami wla nouvelle critique150.
Wopinii Jones na temat poznawczej funkcji science fiction wydaj si
pocztkowo pobrzmiewa echa nieco ju starowieckich tez: SF miaaby si opiera na eksperymencie mylowym, ktry pozostaje zintegrowany z form literack. Tutaj jednak pojawia si nowo eksperyment
ten nie oznacza bynajmniej prostej ekstrapolacji, zadania, ktre przypisywano SF u jej pocztkw. Oznacza raczej cige konfrontowanie
k o n s t r u o w a n y c h wiatw: fikcyjnego irzeczywistego, obrysowanie iuzmysawianie konturw rnicy, [...] aby nauczy, e twj
wiat jest konstruktem151.
Istotn rol wzdecentralizowanej grze symulacji, czy te symulakrw, przypisuje SF Jean Baudrillard wdwch artykuach zamieszczonych wtematycznym numerze Science Fiction Studies powiconym zblieniu science fiction ipostmodernizmu Science Fiction and
Simulacra oraz Ballards Crash. Jak konstatuje Baudrillard, nie ma
ju rnicy midzy rzeczywistoci ajej wyobraeniami. Do science fiction si rzeczy zblia si teoretyczny dyskurs usiujcy t
sytuacj opisa152. Wtym samym numerze Science Fiction Studies
Tame, s. 84.
Od tytuu francuskiego pisma Nouvelle Critique. G. Jones, Deconstructing the
Starships: Science, Fiction, and Reality, dz. cyt., s.5.
151
Tame, s. 6.
152
J. Baudrillard, Science Fiction and Simulacra, Science Fiction Studies 1993, nr
1. Polski przekad (z francuskiego oryginau): J. Baudrillard, Symulacja iscience fiction,
prze. S. Krlak, [w:] tego, Symulakry isymulacja, Warszawa 2005.
149

150

66

moemy znale interesujcy tekst Istvana Csicsery-Ronaya The SF of

Theory: Baudrillard and Haraway. Artyku ten potwierdza obserwacje, e komentarze uwalniaj ogromny adunek energetyczny tkwicy
wgstych iniezrozumiaych tekstach Baudrillarda. Csicsery-Ronay
jest bodaj najodwaniejszym zwymienianych tu przeze mnie autorw wprzypisywaniu SF jakoci daleko odbiegajcych od dominujcych niegdy futurologicznych ipopularyzatorskich. Wedug autora
The SF of Theory science fiction staje si stanem wiadomoci (mode of
awareness) okrelanym przez nieustanne wahanie pomidzy wyobrani arzeczywistoci, oferujcym tropy poznawcze imechanizmy mylenia niemajce waciwie konkurencji. Myliciele prbujcy uchwyci
stan wspczesnej kultury wterminach hybrydyzacji isymulacji musz
korzysta zwyobrani fantastycznonaukowej. Mamy do czynienia ze
zjawiskiem, ktre autor nazywa science-fictionalization of theory153.
Ostateczny gos wtym artykule naley do Stanisawa Lema ijego Solaris. Od tej strony zreszt znany jest Csicsery-Ronay wPolsce jako
interesujcy lemolog.
Jeszcze bardziej radykalny jest Samuel R. Delany. Nazywa SF paraliteratur, ale nie jest to bynajmniej okrelenie deprecjonujce. Science fiction jest uprzywilejowanym idiomem, oywiajcym pierwotne
dowiadczenie pluralizmu wiata (wiatw). Delany opiera si na dekonstrukcji literatury jako instytucji, ktr konstytuuje model czytania
ukierunkowany na dominacj kontrolujcego Ja (przede wszystkim
Autora). Science fiction charakteryzuje si radykalnie innym sposobem
czytania, nastawionym na konkurencyjno rnych modeli. Wten
sposb Delany czyni zSF awangard, anie echa postmodernizmu154.
Jedn zczsto przywoywanych cech postmodernizmu jest demokratyzacja literatury, zacieranie granic (nawet ich znoszenie) midzy sztuk
wysok inisk. Wzwizku ztym na proces postmodernizowania
fantastycznonaukowej konwencji nakada si ciga potrzeba kreowania
153
I. Csicsery-Ronay, The SF of Theory: Baudrillard and Haraway, Science Fiction
Studies 1991, nr 3, s. 389.
154
Podobnie jak Adam Hollanek wtytule referatu Science fiction jako forpoczty postmodernizmu wygoszonego na konferencji powiconej literaturze fantastycznej, ktra
odbya si wmaju 1998 roku na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.

67

tosamoci wzderzeniu zmainstreamem. Opozycja mainstream/SF, od

dawna jeden zcelebrowanych tematw wkrytyce, dzi podlega jednak
dekonstrukcji: okazuje si konieczna ipowoana po to wanie, by j zaciera. Roger Luckhurst ten pd ku mierciwpisuje wewolucj konwencji
fantastycznonaukowej155. Inny ze swych artykuw Luckhurst zaczyna
twierdzeniem: Wydaje si, e mury getta runy156. Wanie: wydaje
si. Zdaniem Luckhursta pozostaje szereg wtpliwoci. Owszem, postmodernizm wprowadzi zamieszanie wrozrnienie kultury niskiej
iwysokiej, ale suy ono najczciej przemycaniu wybranych dzie
SF na stron postmodernizmu, ktry staje si powoli kultur uznawan
przez kulturowe autorytety, swoistym rajem dla uciekinierw. Wmiejsce
starych powstaj nowe granice. Luckhurst podwaa sens usuwania granic: przecie sam mainstream jest projekcj SF. Wkonsekwencji prba
zacierania granic tylko je wzmacnia. WPolsce za potrzeb rnicy midzy mainstreamem aSF gosuje Dominika Materska157.
Strach przed rozpyniciem si wgwnym nurcie zbudowa tosamo
konwencji. Lk ten skaza take pisarzy na literack nadwiadomo, ktr mona by te nazwa przewraliwieniem, gdyby chodzio wycznie
oliterackie przeladowania, urojone irzeczywiste. Wprawdzie, jak wspominaem, SF zajmuje wrd akademickich kursw osobne miejsce158, ale
wci pojawiaj si gosy, ktre kontynuuj walk zuczelnianym establishmentem159. Desperacja ruchu zmierzajcego do wprowadzenia science
155
R. Luckhurst, Many Deaths of Science Fiction. APolemic, Science Fiction Studies 1994, nr 1.
156
R. Luckhurst, Border Policing: Postmodernism and Science Fiction, Science Fiction Studies 1991, nr 3, s. 358.
157
D. Materska, Stacja kontroli chaosu. Zjawiska ipisarze wspczesnej fantastyki,
Warszawa 2004, s.33: Dziki fantastyce mainstream odradza si iewoluuje; dziki main
streamowi fantastyka nie grznie wmasowoci. Istot tej symbiozy powinna by pynno granic midzy tymi gatunkami. SF nie jest gwnym nurtem, agwny nurt SF; ich
niezaleno daje znacznie ciekawsze efekty ni zniesienie wszelkich podziaw.
158
V. Hollinger wprzegldowym artykule Contemporary Trends in Science Fiction
Criticism, 1980-1999 stwierdza: Ostatnie dwie dekady byy wiadkami eksplozji wkrytycznym pimiennictwie oscience fiction, wstopniu przekraczajcym wszelkie oczekiwania. Zperspektywy uniwersyteckiej SF zacza by postrzegana jako kluczowe zjawisko
dla bada wspczesnej kultury, Science Fiction Studies 1999, nr 2, s.232.
159
Bywaj to gosy bardzo zdecydowane. Tekst Leo Daughertyego (The Response of
Wonder: Science Fiction and Literary Theory, [w:] The Shape of the Fantastic, O.H. Sa-

68

fiction na katedry moe si wyda dziwna, aukrywana rozpacz izraniona

duma nawet mieszne. Musimy jednak pamita, e odrzucenie ze strony ,,powanejkrytyki literackiej, wspieranej przez rodowiska naukowe,
uksztatowao swoisto science fiction. Pisarze stawali si dobrze poinformowanymi teoretykami wasnej twrczoci, awikszo krytykw
wywodzia si pocztkowo wanie ze rodowiska pisarzy160.
Odrzucona przez wikszo akademickiej krytyki pod zarzutem
iluzorycznej atwoci obchodzenia si zproblemami wspczesnoci,
literatura fantastycznonaukowa potrafi rozegra swj niemale bachtinowski status opozycyjnoci wobec literatury oficjalnej iuznanej
przez rodowiska opiniotwrcze. Pitno dydaktyzmu, usugowej popularyzacji nauki oraz trywialnoci naznaczyo histori tej literatury.
Funkcjonowaa ona raczej jako socjoliteracki fenomen, anie zbir jakoci literackich. Std wzio si te cige wahanie midzy buczuczn autoafirmacj na przekr negatywnym ocenom161 achci przypociuk, M. Tymn (red.), New York 1990) kipi ironi wobec utrwalonego kanonu literatury XX
wieku: utwr pretendujcy do literackiego parnasu musi by, zdaniem Daughertyego, wieloznaczny inie moe by o czym. Daugherty wymiewa nienaruszaln wito pseudo-filozoficznych, abstrakcyjnych ibanalnych formu, wok ktrych kry arcydzielna
literatura. Sw agresj autor kieruje przede wszystkim pod adresem uniwersyteckich humanistw, ktrych oskara oignorowanie nauki, anawet luddyzm.
160
W Stanach Zjednoczonych iWielkiej Brytanii, przed wyksztaceniem si rodowiska zawodowych krytykw science fiction, dominowaa krytyka wewntrzna, branowa.
WPolsce zjawisko to stao si wyrane pniej, wida je choby wdziale recenzji Fantastyki lat osiemdziesitych ubiegego wieku, wczasach gdy polski fandom przeywa
bujny rozkwit. Wczeniejsz krytyk wewntrzn wPolsce opanowaa jedna posta: Stanisaw Lem. Za polski odpowiednik ksiek Damona Knighta (In Search of Wonder, 1968)
oraz Jamesa Blisha (The Issue at Hand, 1964) naleaoby uzna Fantastyk ifuturologi
(1970). Krytycy zzewntrz zajmowali si fantastyk naukow doranie: Kingsley Amis
jako autor znanych Nowych map pieka, u nas Jan Trzynadlowski czy Jan Boski. Wrodowisku akademickim dominowao ujcie historycznoliterackie iteoretycznoliterackie
oorientacji strukturalistycznej isemiotycznej, niechtne do otwartego wartociowania.
Powstay ksiki, ktre wyprzedziy dokonania amerykaskiej teorii science fiction lub
bezporednio znimi konkuroway: Polska proza fantastycznonaukowa. Problemy poetyki
Ryszarda Handkego (1969), Stereotyp fabularny fantastyki naukowej Antoniego Smuszkiewicza (1980) oraz Fantastyka. Utopia. Science fiction Andrzeja Zgorzelskiego (1980).
161
Oczywisty przykad to rozbudowany system nagrd wrodowisku pisarzy ifanw
SF. Brian W. Aldiss pisze: What was once called the SF field is now agreat city. Not
ablade of grass anywhere. In place of the old meadow, ametropolis, SFville. We may be
excused if we are proud of our city. B.W. Aldiss, What Should aSF Novel Be About?, [w:]
The Shape of the Fantastic, dz. cyt., s. 221. Dbao owasny dorobek ipoczucie wsplnoty
dorobku caego ruchu science fiction pozwala uznanym pisarzom na przyjcie roli nauczycie-

69

dobania si zewntrznej krytyce. Ci, ktrzy wyszli zgetta (jak Ray

Bradbury), aszczeglnie ci, ktrzy odcinali si od zwizkw ze rodowiskiem ikonwencj (jak Stanisaw Lem), traktowani s przez fandom
zcharakterystyczn mieszanin niechci, podejrzliwoci ipodziwu.
Odsuwanie SF od przypisywanych jej wczeniej zada futurologicznych obecnie zdecydowanie dominuje wanglojzycznej krytyce. Stanowisko to staje si atrakcyjne dla poststrukturalizmu, poniewa cel
wydaje si jasny: demistyfikacja wtych, iluzorycznych schematw
fundujcych nasz obraz rzeczywistoci. Metoda SF moe oznacza rwnie radykalne obnaanie dominujcych ideologii (dla neomarksistw
bdzie to oczywicie pny kapitalizm). Tymczasem, dziki literaturze zainfekowanej przez SF, relatywizm Einsteina ide Saussurea
bdzie si powoli przescza do potocznej wiadomoci162.
Podjcie mylenia utopijnego narzuca pisarzowi czysto techniczne
zaangaowanie wwycignicie konsekwencji zprojektu eutopijnego.
Pisarz jest odpowiedzialny za jego metodyczn maksymalizacj. Antyutopista zwyk krytykowa poprzez wykazanie wewntrznych sprzecznoci tkwicych u podstaw systemw, mimo e krytykowanie wycznie zpozycji zewntrznej byoby znacznie atwiejsze. Ztakiego punktu
widzenia utopijno moe by uwaana za chwyt umoliwiajcy testowanie zbiorw wartoci poprzez narzucenie im wymogw systemowoci163. Staje si zarazem chwytem literackim, toposem redukcji do
utopii (antyutopista mgby rzec: reductio ad absurdum). Zatem, rozpisanie dyskusji na: gos narratora, bohatera jako delegata poznawczego
li pisarskiego fachu. Funkcja ta wyrasta zreszt zywej praktyki warsztatw pisarskich. Do
publikacji typu jak napisa dobr powie fantastyczn nale np. ksiki Ursuli Le Guin
Steering the Craft (1998) oraz Jamesa Gunna The Science of Science Fiction Writing (2000).
Ta ostatnia ujawnia ambicje teoretyczne uznanego wydawcy ihistoryka konwencji.
162
G. Jones, Deconstructing the Starships: Science, Fiction, and Reality, dz. cyt., s. 7.
163
J. Szacki, omawiajc rozumienie utopii wkategoriach eksperymentu mylowego,
odwouje si do Ernesta Macha, ktry dopatrzy si podobiestw midzy spoecznym
utopist auczonym dokonujcym mylowego dowiadczenia wcelu uwiadomienia sobie
wszystkich konsekwencji jakiej hipotezy. J.Szacki, Spotkania zutopi, dz. cyt., s. 29.
Cytuje rwnie B. F. Skinnera: Podstawowe pytanie odnoszce si do wszystkich utopii
brzmi: Czy to rzeczywicie moe dziaa? Literatura utopijna zasuguje na uwag wanie
dlatego, e podkrela warto eksperymentowania, B.F. Skinner, Poza wolnoci igodnoci, prze. W. Szelenberger, Warszawa 1978, s. 174-175.

70

oraz wiat jako nonik stabilnych wartoci, staje si czynnoci orandze epistemologicznej, wwarunkach braku wyranych granic midzy
opowiadaniem, tworzeniem aprzewidywaniem. Warunki te zapewni
powinna konwencja fantastycznonaukowa.
W twrczoci SF moliwo wiata staje si dyrektyw twrcz.
wiaty musz dziaa tak, aby wydaway si uwolnione od sw, napdzajc tour de force radykalnej kreacji. Oywia wiat to zjednej
strony wanie onim opowiada, az drugiej zdania tworzce wiaty
przesuwa wsfer presupozycji, traktowa je jako dane ina tym gruncie osadza ywe zdania. Oywia wiat to pozwala aksjomatom
wiata zderza si ze sob wich dalekich konsekwencjach, aby odsoni je jako robocze zaledwie hipotezy, wnadziei odkrycia alternatywnej koherencji. Wytworzenie stabilnej konstrukcji spjnego fikcyjnego
wiata jest jednym zcelw SF164.
Jak wielk si sugestii koherencji niesie ze sob sygnalizowanie
utopijnoci niech powiadczy przykad Powrotu zgwiazd Stanisawa
Lema iprb jego odczytania. Zazwyczaj poruszaj si one midzy biegunami utopii iantyutopii jako gatunkowymi gwarantami spjnoci
wiata przedstawionego. Najwiksz konsekwencj wykaza si Andrzej Stoff, ktry wartykule To, oczym si nie wspomina165, wypeniajc luki wpowierzchniowej konsekwencji wiata, stworzy powie
rwnoleg wcelu uzyskania klarownej antyutopijnej spjnoci.
Kiedy SF sprzymierza si zmyleniem utopijnym, sytuacja staje si
przejrzysta, poniewa to wanie eutopii wekstremalnym stopniu dotyczy wymg spjnoci. Jako zamknite konstrukcje eutopie winny by
rdem wartoci, rdem problematycznoci, przedmiotem dyskusji,
niezalenie od zewntrznych podmiotw. Poniewa eutopia jest moliwym do wyabstrahowania systemem wartoci, zbiorem twierdze typu
powinno by tak atak, naley robi to ato itp., powinna ona spenia podstawowy warunek systemu wartoci: warunek koherencji. Etap
164
Zaoon spjno za gwny wyrnik SF uznaje R. Caillois, Science fiction, [w:]
Spr oSF, dz. cyt., s. 190.
165
A. Stoff, To, oczym si nie wspomina, [w:] tene, Lem iinni. Szkice opolskiej science fiction, Bydgoszcz 1990.

71

wstpny fabularyzacji, tj. konkretyzacji eutopii, to rwnie moment

krytyczny, albowiem szczegowe dyrektywy musz by podatne na
uoglnienia wramach podstawowych dyrektyw eutopijnych166. Eutopia
wydaje si wduym stopniu izolowana od powierzchni wysowienia
(presupozycje zda, implikowane motywacje dziaa bohaterw s
moliwe do uoglnienia wutopijnych aksjomatach).

166

72

Por. J. Rawls, Teoria sprawiedliwoci, Warszawa 1995.

2. Poetyka fantastyki socjologicznej

1. Fantastyka socjologiczna wstpne uwagi

W centrum uwagi wniniejszej ksice pozostaje fantastyka socjologiczna zokresu najwikszej wyrazistoci (lata 1979-1989), gdy staa
si fenomenem literacko-spoecznym. Sam termin to po czci przekad angielskiego social science fiction167. Po czci, poniewa, podobnie jak wprzypadku relacji fantastyki naukowej do science fiction,
przekad nie jest do koca adekwatny: social fiction wskazuje zaledwie
na wyrane zainteresowanie konstrukcj fantastycznych spoeczestw.
Wokresie, gdy nie byo jeszcze takiej wiadomoci co do swoistoci
ispjnoci polskiego nurtu fantastyki socjologicznej, nazwa funkcjonowaa jako polski odpowiednik angielskiego social fiction168. Potem
polska nazwa zacza y wasnym yciem idzi jest ju wyspecjalizowana.
167
Z wariantami social-fiction, social fiction isoc-fiction. Ten ostatni skrtowy wariant uywany jest np. przez Roberta Klementowskiego zamiennie zfantastyk socjologiczn. R. Klementowski, Modelowe boksowanie ze wiatem, dz. cyt., s. 156. Klementowski zastrzega, e przyjta terminologia opiera si na uproszczeniach. Powtrzmy, e
fantastyka socjologiczna to termin uywany zwyczajowo.
168
A. Smuszkiewicz, haso Fantastyka socjologiczna, [w:] A. Niewiadowski, A.Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, dz. cyt. Zwrmy uwag,
e Limes inferior funkcjonuje wtym hale jako poczenie fantastyki socjologicznej
zfantastyk polityczn. Andrzej Niewiadowski pisa wczeniej, za Frederikiem Pohlem,
ooglnej predylekcji SF do stwarzania modeli spoecznych. A. Niewiadowski, wiadectwa prognoz spoecznych wpolskiej fantastyce naukowej (1945-1985), [w:] Spr oSF, dz.
cyt., s. 386. Pamita naley oistotnej rnicy midzy zainteresowaniem spoeczestwem
(social) asocjologi. Kryterium opiera si na jakoci przedstawionej konstrukcji spoeczestwa fantastycznego (spjnoci, bogactwie szczegw irozmachu). Dlatego Leszek
Bdkowski wczeniejsz niedojrza twrczo tego typu nazwa fantastyk socjologizujc. L. Bdkowski, Ponure raje Janusza A. Zajdla, dz. cyt.. Por. take: L.Bugajski,
Kopoty zfantastyk socjologiczn, Literatura 1973, nr 48.

73

Leszek Bdkowski pisze owaciwym rozwoju socjologicznej

odmiany polskiej science fiction przypadajcym na przeom lat siedemdziesitych iosiemdziesitych, oraz odojrzaej fantastyce socjologicznej169. Bdkowski wskazuje na lata 1976-1985 jako okres
dominacji fantastyki socjologicznej wpolskiej SF, znajdujc oparcie
wsowach Andrzeja Niewiadowskiego: W zasadzie po roku 1976 caa
niemal polska SF staje si proz osocjologicznym charakterze170. Sowo socjologiczny oznacza tu jednak tylko zwrot polskiej nowelistyki
fantastycznonaukowej wstron defensywnej konfrontacji czowieka
zotoczeniem (systemem). Maciej Parowski tak pisze odrugim konkursie literackim w1972 roku organizowanym przez Modego Technika
iwydawnictwo Nasza Ksigarnia (pokosie wydrukowane we wskazanym przez Niewiadowskiego 1976 roku): Jest tam ju zapowied
zmiany poetyki, otrznicia si zproblemw techniki ikoncentrowanie na czowieku171.
W niniejszej pracy za doln granic przyjmuj rok 1979 jako rok publikacji powieci Wir pamici oraz Obszar niecigoci172 zawierajcych
gotowe schematy fabularne izalki dominujcych wlatach osiemdziesitych rozwiza tematyczno-formalnych. Powody s dwa: akcentujc daty publikacji, pragn podkreli fakt zaistnienia fantastyki
socjologicznej woficjalnym obiegu literackim iistotne znaczenie czytelniczej akceptacji konwencji, kadc za nacisk na twrczo powieciow, wskazuj na zdecydowane tendencje, wktrych rozbudowane
iwieloaspektowe wizje spoecznych systemw si rzeczy urastaj do
rozmiarw powieci.
L. Bdkowski, Ponure raje Janusza A. Zajdla, dz. cyt., s. 9, 10.
A. Niewiadowski, wiadectwa prognoz spoecznych, dz. cyt., s. 393.
171
M. Parowski, Czas fantastyki, dz. cyt., s. 274.
172
Ci, ktrzy uznaj absolutn dominacj Janusza A. Zajdla wpolskiej fantastyce socjologicznej, za punkt otwarcia skonni s raczej uznawa Cylinder van Troffa (pierwodruk
prasowy 1978, wydanie ksikowe 1980). Uwaam t powie za zwiastun konwencji,
anie utwr prototypowy. Robert Klementowski opis spoeczestwa Lunynazywa przymiark do modeli spoecznych obecnych wpniejszych powieciach. R. Klementowski,
Modelowe boksowanie ze wiatem, dz. cyt., s. 126. Wicej poza tym moe Cylinder van
Troffa powiedzie oewolucji twrczoci samego Zajdla ni fantastyki socjologicznej jako
takiej.
169

170

74

Wtpliwo budzi data wyganicia dominacji fantastyki socjologicznej. Leszek Bdkowski wskazuje rok 1985. Mona by t propozycj
uzasadni przyjciem za wyznacznik czasu tworzenia dzie, anie ich
publikacji, ale sam Bdkowski pisze: W okresie 1976-1985 ukazao si
kilkakrotnie wicej powieci social fiction ni wlatach 1949-1975173.
Trudno jednak zaprzeczy, e wane powieci omawianej konwencji
pisano ipublikowano po roku 1985 (m.in. drug itrzeci cz trylogii
Edmunda Wnuka-Lipiskiego!). Wprawdzie okoo roku 1985 publikacje modszych pisarzy wFantastyce zaczy kreowa nowy obraz
polskiej literatury fantastycznej174, to lata osiemdziesite okrela konfiguracja schematw literackich ksztatujcych si tu pod koniec lat
siedemdziesitych175.
Ostr cezur zamykajc okres dominacji fantastyki socjologicznej
wyznaczaj wydarzenia polityczne roku 1989. Rok 1990 przynosi prb demitologizacji tego nurtu wprowokacyjnym artykule Jacka Inglota
Dystopia: ucieczka od wolnoci?!176. Opublikowana w1990 roku powie Marka Oramusa Dzie drogi do Meorii postrzegana bywa jako
summa fantastyki socjologicznej177. Natomiast Wybracy bogw Rafaa
A. Ziemkiewicza powie opublikowana po raz pierwszy wroku 1991
(trzy lata po ukoczeniu) jest ju wyranie spniona178.
W latach swej dominacji fantastyka socjologiczna krystalizuje si
L. Bdkowski, Ponure raje Janusza A. Zajdla, dz. cyt., s. 31.
Maciej Parowski zmiany te ujmuje wformu przemian pokoleniowych. M. Parowski, Nastpcy czy kontestatorzy?, Fantastyka 1989, nr 3.
175
Robert Klementowski wpodtytule swej ksiki umieszcza przeom lat 70. i80.,
ale formua ta pozwala mu siga gboko wlata 80., przy czym centraln figur ewolucji
literatury fantastycznonaukowej czyni Klementowski Janusza A. Zajdla. Warto te przytoczy jedno zostatnich zda Modelowego boksowania ze wiatem: Polska fantastyka
wlatach 80. staa si ju zjawiskiem literackim; mamy wniej nowe tematy, now poetyk,
konstelacj nowych zjawisk inowy model ycia literackiego (dz. cyt., s.268).
176
J. Inglot, Dystopia: ucieczka od wolnoci?!, Fantastyka 1990, nr 1.
177
O tej powieci Maciej Parowski pisze: Oramus zamyka er PRL-owskiej powieci
socjologicznej [...]. Scedza Oramus wtej ksice najciekawsze odkrycia polskiej SF politycznej idoprowadza do artystycznego kraca to, co byo jej kamuflaem, aproksymacj,
intuicj, krzykiem. M. Parowski, Wejcie suwerena!, Fantastyka1991, nr 3, s. 66. Warto
zauway (czyni to Parowski), e powie Oramusa wyrnia si jednak przede wszystkim stylistycznie na tle pozostaych powieci nurtu, do ktrego jest zaliczana.
178
J. Inglot, Klska alchemika?, Nowa Fantastyka 1992, nr 4, s. 73.
173
174

75

wwyrazisty schemat formalno-tematyczny. Wlatach osiemdziesitych

ubiegego wieku powtarzalno struktur artystycznych daleko wykroczya poza kryterium tematyczne, za pomoc ktrego wyodrbnia si fantastyk naukow zainteresowan spoeczestwem (social science fiction).
Wcentrum krystalizacji znajduj si powieci prezentujce rozbudowany
iwszechstronny obraz systemu totalitarnego. Obraz ten opiera si na mechanizmach stabilizacji iuwiarygodnienia fantastycznego wiata179.
O spjnoci interesujcej nas odmiany konwencji fantastycznonaukowej decyduje wduej mierze wsplnota pisarzy. Zpewnoci
nie tworz oni programowej grupy literackiej. Trudno mwi take
owsplnocie pokoleniowej takich pisarzy jak: Edmund Wnuk-Lipiski (ur. w1944roku socjolog), Janusz A. Zajdel (ur. w1938roku fizyk),
Maciej Parowski (ur. w1946 roku dziennikarz), Rafa A. Ziemkiewicz
(ur. w1964 roku, ukoczy studia polonistyczne w1988 roku).
Mona mwi tylko odominacji pokolenia pisarzy urodzonych
okoo roku 1950, ktrzy debiutowali pod koniec lat szedziesitych
iw latach siedemdziesitych180. Take oni wykazali si najwiksz aktywnoci krytyczn iteoretyczn (wrd nich zwaszcza Maciej Parowski iMarek Oramus181). Niewtpliwie, spoiwem fantastyki socjo179
Dlatego zblione tematycznie powieci, wktrych wiat fikcyjny nie charakteryzuje si stabilnym statusem ontycznym, nie znajduj si wcentrum konwencji: otwarcie autotematyczna ialuzyjna Druga jesie Wiktora wikiewicza, symboliczne powieci Adama
Winiewskiego-Snerga: Wedug otra, Nagi cel, Arka; Arsena Marka Oramusa. Na marginesie fantastyki socjologicznej ze wzgldu na brak wszechstronnej prezentacji systemu
naley umieci nowele Janusza A. Zajdla: Utopia, Wysze racje iChrzest bojowy. Zkolei
takie opowiadania jak Gra wzielone iStan spoczynku nie speniaj warunku dystopijnoci.
Nazwa je trzeba raczej antyutopiami. Satyryczna Maa Apokalipsa Tadeusza Konwickiego oraz antyutopijna Wizja lokalna Stanisawa Lema wykraczaj dodatkowo poza obieg
literacki, wktrym krystalizowaa si fantastyka socjologiczna.
180
Nale wic do pokolenia Lipskiej (1945), Baraczaka (1946), Zagajewskiego (1945).
Nie znaj wojny, rwnie r. 1956 pozostaje poza zakresem ich wiadomie przeywanej biografii. Kluczowym dla nich dowiadczeniem spoecznym s wydarzenia 1968 i1970 r.Z.Jarosiski, Pokolenia literackie, [w:] Sownik literatury polskiej XX wieku, dz. cyt., s. 832.
181
Nawet jeli najbardziej aktywni krytycy ipisarze wchodzili wspory dotyczce
podsumowania znaczenia fantastyki socjologicznej jak Maciej Parowski iRafa A. Ziemkiewicz aren zawsze bya sfera branowa (najczciej Fantastyka). Dziki temu nawet spr mg utrwali poczucie wsplnoty. Pocztkowo kameralny konflikt zazwyczaj
zatacza coraz szersze krgi wrodowisku pisarzy, czytelnikw ikrytykw. Take Rafa
A. Ziemkiewicz uzna istnienie takiej wsplnoty irol dowiadczenia historycznego. Zob.
R. A. Ziemkiewicz, Tak zwana rozrywka, Fenix 1991, nr 3.

76

logicznej, jako wyrazistego nurtu literackiego, jest moment historyczny. Ale obok niego kluczow rol odgrywa postawa wiatopogldowa
i, oczywicie, metoda tworzenia (generujca wsplnot fandomu).
Polska fantastyka socjologiczna usytuowaa si wpunkcie zbienym
kilku procesw. Fantastyka naukowa wnaszym kraju odczuwaa nacisk
dwch uksztatowanych si: zZachodu nadchodziy wzory amerykaskiej science fiction, natomiast ze Wschodu radzieckiej. Waspekcie
politycznym, te pierwsze oferoway otwarte, urozmaicone wizje przyszoci nadajce science fiction charakter kosmopolityczny, ale te odczuwane byy jako literatura rozrywkowa, drugie natomiast prezentoway
zazwyczaj do mgliste wizje zwycistwa komunizmu. Amerykaski rodowd fantastyki naukowej spotyka si znieufnoci ze strony oficjalnej
polityki literackiej PRL-u. Jak mona sdzi zwczesnego krytycznego
odbioru Astronautw iOboku Magellana Lema, Zagubionej przyszoci
Borunia iTrepki, take wyobraenia spenienia komunizmu nie zyskay przychylnoci wadz realizujcych program socrealizmu182. Wyranie
jednak wchodziy na teren tradycji utopijnej. Awtym samym czasie refleksja nad utopi zdominowana bya przez silny nurt antyutopijno-dystopijny (zwaszcza worwellowskim wariancie).
Brak sympatii wadz do twrczoci fantastycznonaukowej bra si
zapewne nie tyle zeskapizmu tej literatury, co zkoncepcji historii, implicite wniej zawartej. Wrealiach socjalistycznych przyszo bya
obiektem cile zarysowanego planu. Aparat kierowniczyiplanujcy
znajdowa si wic na szczycie fali, ktra miaa za sob dokadnie poznan przeszo, aprzed sob dokadnie zaplanowan przyszo. Brak
tu miejsca na przewidywania, alternatywno, pluralizm.
Wrd czytelnikw zwyciy jednake ten otwarty, implikowany
przez konwencj, model mylenia oprzyszoci (przyszociach). Model ten dysponowa si iotwartoci, ktra pozwolia zaanektowa
wizje socrealistyczne jako warianty przyszoci wgranicach eksperymentu mylowego.
Dominacja ludycznego charakteru literatury fantastycznonaukowej
182
A. Wjcik, Wizjonerzy iszarlatani, Warszawa 1987. Socrealizm, cho zniechci,
prbowa podporzdkowa sobie twrczo fantastyczn.

77

spowodowaa, e utopie komunistyczne Astronauci, Obok Magellana, Zagubiona przyszo najczciej czytane byy wanie ze wzgldu na aspekt przygodowy, aideologicznie zorientowane wspczesne
im recenzje wydaj si niezwykle jednostronne. Nieagresywno ideologiczna tumaczonej wPolsce amerykaskiej science fiction dziaaa
na niekorzy fantastyki socrealistycznej, agodzc jej wyraz wramach
szerokiego odbioru czytelniczego.
Lata siedemdziesite to okres zagroenia stabilnoci konwencji
fantastycznonaukowej wPolsce. Najbardziej wwczas aktywne pokolenie literackie promuje zwrot ku spoecznemu konkretowi, aktywnoci wiatopogldowej imoralnej183. Zdecydowan reakcj wymusia
sytuacja spoeczno-polityczna. Teoretyzowanie na temat przyszych
bd alternatywnych urzdze spoecznych mogo by posdzone oeskapizm; przecie krytyk polityki wadz mona by wyrazi znacznie
prociej iw sposb bardziej wyrazisty. Literatura pierwszego obiegu
(take fantastyczna) to strefa zawikania kwestii prawdomwnoci, odwagi, kompromisu, ucieczki izaangaowania.
Odbir fantastyki socjologicznej oscylowa wic midzy odczuciem
trywialnoci literatury science fiction aideologicznym bagaem dystopii idoran polityczn aluzyjnoci. Lektura wtrybie zamiast dya do rozszyfrowania aluzji, natomiast czytelnika nastawionego na
sensacyjno fabuy, zrazi moga obecno fragmentw eseistycznych.
Autorzy znaleli si na rozdrou midzy ryzykiem utraty wasnego jzyka anaporem rzeczywistoci, czyteln alegori apoczytn fantazj.
Skomplikowan sytuacj fantastyki socjologicznej zrozumie mona badajc konflikt midzy grup TRUST184 aMaciejem Parowskim,
wwczas redaktorem dziau literatury polskiej wFantastyce. TRUST
jako wyodrbniona grupa literacka przestrzegajca tradycyjnych regu
Z. Jarosiski, Pokolenia literackie, dz. cyt., s. 832.
Grupa TRUST powstaa w1981 r., nieoficjalnie rozwizana w1985 r. po przejciu
autorw do Klubu Twrcw Polskiego Stowarzyszenia Mionikw Fantastyki (zwanego
te klubem tfurcuf). Zob. E. Gbicka, Grupy literackie wPolsce 1945-1989, wyd. drugie poszerzone, Warszawa 2000, s.606-607. Relacja zpierwszej rki zob.: R. A. Ziemkiewicz, Odci si od zaplanowanej oficjalnoci (wywiad przeprowadzi D. Brykalski), [w:]
D.Brykalski, Rozmowy przekorne, Warszawa 2003, s.297.
183

184

78

gry (programowej deklaracji innoci) przyjmowaa naturalne miejsce wniszy przeznaczonej dla literatury rozrywkowej, wspistniejcej
bezkonfliktowo zliteratur gwnego nurtu. Nie prbowaa wyrcza
literatury realistycznej wdiagnozowaniu teraniejszoci. Wzorce czerpaa zfantastyki amerykaskiej. Maciej Parowski promowa natomiast
model literatury zaangaowanej. Los zdecydowa, e najbardziej
sensacyjna imetaliteracka zarazem powie fantastyki socjologicznej
Wybracy bogw Rafaa A. Ziemkiewicza zawiera najbardziej czytelne aluzje polityczne. Natomiast jej najmocniejsza teza prognostyczna
stanowi kontynuacj tendencji tkwicych wfantastyce socjologicznej
od jej pocztkw: oto wadza pozoruje przewrt, aby utrzyma spoeczne status quo. Paradoks ten porednio wiadczy na korzy twierdzenia,
e fantastyka socjologiczna, sytuujca si na ruchliwym skrzyowaniu
science fiction idystopii, dysponuje ogromn skal modulowania odniesienia do rzeczywistoci pozaliterackiej.
Science fiction wci umyka przed kwalifikowaniem wustalonych
kategoriach historycznoliterackich iteoretycznoliterackich, domagajc si osobnych narzdzi analizy isyntezy. Gwnym narzdziem
tworzenia sensw wscience fiction jest operowanie modelami rzeczywistoci motywowanymi ontologicznie, ideologicznie ipodmiotowo.
Przyjta przeze mnie perspektywa, zakadajca dominacj sposobu
istnienia wykreowanych systemw spoecznych nad ich ideologicznym
wypenieniem, wyznacza kolejno analitycznych przedsiwzi: od
problematyki podmiotu literackiego wprowadzanej przez oscylacj
midzy instancj autorsk anarratorem, poprzez analiz sytuacji narracyjnych ischematw fabularnych, do odtworzenia wiata aktualnego fikcji. Poszczeglne wymiary dzie fantastyki socjologicznej nie s
przy tym kategorycznie odizolowane, np. typologia narracyjna zawiera
problematyk schematw kompozycyjnych ikonstrukcji wiata aktualnego fikcji; ta ostatnia opiera si na autorytetach wytworzonych przez
mechanizmy narracyjne; mechanizmy narracyjne omawiane s rwnie wkontekcie analizy politycznych systemw, itd.
W ramach poszczeglnych segmentw analizuj wpierwszej kolejnoci rozwizania prototypowe itypowe. Niuanse iwyjtki oywiaj

79

obraz schematycznej konwencji. Zwywodu argumentacyjnego mona

te wpewnym stopniu wnioskowa oewolucji fantastyki socjologicznej
wokresie jej dziesicioletniej dominacji wpolskiej fantastyce naukowej.
Omwienie ewolucji nie zostao tu wydzielone wosobny segment, poniewa lepszy efekt, ze wzgldu na przyjt strategi badawcz, zdaje
si dawa podkrelanie dynamiki wramach poszczeglnych chwytw.

2. Narzdzia badawcze
Poniszy przegld narzdzi badawczych to prba przystosowania
istniejcych narzdzi opisu do swoistoci fantastyki socjologicznej. Nie
pokrywa si ona zporzdkiem analizy. Suy ma raczej zarysowaniu
metodologii:
1. Sytuacje narracyjne. Wanalizie posuguj si zmodyfikowan
ipolemicznie ujt terminologi Franza Stanzela185. Utopijno jest niezwykle wraliwa na wybr sytuacji narracyjnych. Narracja auktorialna
przez swoj autorytarno, monologowo, wszechwiedz iwszechobecno zajmuje centraln pozycj eutopijn, uzurpujc sobie peni
wiedzy ipewno osdw. Wykorzystywana jest tradycyjnie wnarracji
dydaktycznej izracjonalizowanej. Odejcie od tej narracji znamionuje
pozycje antyutopijne idystopijne. Wprzypadku narracji pierwszoosobowej najistotniejsze ograniczenia wynikaj zprzynalenoci narratora do
krgu miertelnych186. Istotny bdzie rwnie fakt, czy narracja pierwszoosobowa naladuje zapis, mow czy myl. Dystans czasowy midzy
narracj azdarzeniami wniej opisanymi moe by zagospodarowany
na rne sposoby: poprzez konflikt lub wynikanie (jak do tego doszo).
Tu iteraz narracji moe by umiejscowione wewntrz utopii lub na zewntrz. Szczeglnie atrakcyjne dla tego typu narracji moe by osamotnienie narratora-bohatera, czsto wykorzystywane wchwycie sole survi185
F. Stanzel, Typowe formy powieci, [w:] Teoria form narracyjnych wniemieckim
krgu jzykowym, R. Handke (red.), Warszawa 1980.
186
Sformuowanie to dosadne, cho wkontekcie fantastyki nie zawsze si sprawdza.
M. Gowiski, Opowieci wpierwszej osobie, [w:] tego, Narracje literackie inieliterackie, Krakw 1997.

80

vor (jedynego ocalonego) czy te ostatniego sprawiedliwego, figury

porednika midzy obcym, zanegowanym wiatem aczytelnikiem. Niezmiern popularno zyskaa wantyutopii idystopii narracja personalna,
charakteryzujca si du elastycznoci idynamik perspektyw. atwo
wramach tej narracji operowa rodkami familiaryzacji iwyobcowania.
Ta sytuacja narracyjna przybiera czsto formy nieczyste, mieszajc si
znarracj auktorialn ipierwszoosobow (to zjawisko mona okreli
mianem dystopizacji, czyli decentralizacji narracji). Sytuacja narracyjna okrela takie podstawowe kategorie poznawcze jak pami, dowiadczenie, zasig iograniczenia wiedzy, porednictwo, autorytet, wiarygodno, atake psychologiczne, socjologiczne, ideologiczne iontologiczne
uwarunkowania tych kategorii.
2. Poziomy narracyjne. Niezwykle popularna wklasycznej utopii
(jak wcaej wczesnej literaturze fantastycznej) narracja szkatukowa,
bd ramowa (embedded narrative), suy wielu celom, od uprawdopodobnienia iuwiarygodnienia relacji, przez wprowadzanie korekt
wkwestiach autorytetu narratora, do tworzenia analogii midzy rnymi poziomami ontologicznymi. Fantastyka socjologiczna wykorzystuje
ten chwyt zumiarkowanym powodzeniem, ale zdu wiadomoci
jego moliwoci. Wprowadza pionowe zalenoci midzy zdarzeniami (chwyty mise en abyme, regressus ad infinitum) obok poziomych,
czyli konfiguracji fabularnych, doskonale sprzyja te ewokacji sytuacji
uwizienia wdyskursie.
3. Punkt widzenia. Przede wszystkim wnarracji personalnej kategoria punktu widzenia okrela charakter percepcji, zasig wiedzy, wiatopogld inastawienie poznawcze. Zderzenie rnych punktw widze
nia obecnych wnarracji tworzy niestabiln sie. Problematyka ta cile
zwizana jest zteori wiatw moliwych. Funkcjonalno postaci
oznacza jej status jako podmiotu ogniskujcego187 (medium narracyjne187
Uywam terminu punkt (obszar) ogniskowania na oznaczenie tej pozycji wstrumieniu narracji, ktra odwouje si do mechanizmw motywowania wiedzy. Gdy punkt
ogniskowania oznacza konstrukcj psychofizyczn, najczciej konkretn fikcyjn posta obcion zobowizaniami wobec narracji, uywam okrele podmiot ogniskowania
ibohater ogniskujcy (w ogniskowaniu wewntrznym). Wnarracji personalnej chwyt
ogniskowania suy zawaniu perspektywy narratora do punktu widzenia postaci.

81

go). Dystans ijego modulacja osigana dziki narracji personalnej bd

dziki grze rnymi poziomami narracyjnymi tworzy napicie midzy
empati iironi. Istotnym walorem wnarracji personalnej bdzie ustalenie ogniskowania, wramach ktrego kolejne postacie osigaj status
podmiotw ogniskujcych, penic funkcj narracyjn (biegun zblienia do narracji auktorialnej).
4. Kompozycja fabularna. Zwrci uwag naley na jako irozmiary
przedakcji, sposb powizania zdarze (podkrelanie powiza przyPosuguj si wymienionymi terminami czciowo ze wzgldu na wygod derywacji
zamiast bliskoznacznego punktu widzenia, ktry jest bezosobowy, oraz zamiast medium
narracyjnego albo personalnego porednika narracji. Termin Eilego (wiatopogld powieci, Wrocaw 1973, s. 19) akcentuje porednictwo, tymczasem narracja opierajca si na ogniskowaniu czasem okrelona jest przez teoretykw jako pozbawiona narratora (np. A.Banfield,
Unspeakable Sentences: Narration and Representation in the Language of Fiction, London
Boston 1982, podaj za recenzj Geralda Princea, [w:] Comparative Literature 1984,
nr 1, s. 81-83). Nie uywam take sowa reflektor (patrz: W.C. Booth, Rodzaje narracji,
[w:] Narratologia, M. Gowiski (red.), Gdask 2004; terminu tego uywa te Stanzel, zob.
H.Markiewicz, Teorie powieci za granic, dz. cyt.; wtym znaczeniu sowa reflector uy
Henry James), poniewa nadrzdny proces musiabym nazwa refleksj.
Punkt ogniskowania to przekad terminu focalizor pochodzcego zprac Mieke Bal
(M. Bal, Focalization, [w:] Narratology. An Introduction, S. Onega, J. A. Garcia Landa
(red.), London New York 1996). Bal swj neologizm wywodzi zkolei zGenettowskiego
focalization. Definiuje go jako: [...] relations between the elements presented and the vision through which they are presented(tame, s. 116). Bal wszechstronnie uzasadnia swoj terminologiczn decyzj: 1. takie terminy jak narrative perspective ipoint of view niedostatecznie wyrniaj tego, kto mwi od tego, kto patrzy (tame, s. 115), cho ogniskowanie niekoniecznie musi si dokonywa wgranicach umysu ipercepcji postaci (character-bound focalisation lub internal focalisation), moe poza t percepcj wykracza
(external focalisation); 2. no substantive can be derived from perspective (tame,
s.117), 3. looks technical (tame), sugeruje zatem zaangaowanie technik manipulacyjnych udajcych jedynie naturalne, potoczne punkty widzenia iperspektywy (Consequently, the focalisation has astrongly manipulative effect, tame, s. 124). Wreszcie,
ogniskowanie nie wymusza dominacji wiata aktualnego fikcji nad wiatem prywatnym
postaci: moe oznacza ujcie fragmentu aktualnoci (actuality), ale take moe obejmowa wiaty fantazji postaci, jej ycze, wierze, wyobrae, planw (tame, s. 123).
W wersji angielskiej termin stworzony przez Mieke Bal uzyska ostatecznie brzmienie
focalizer (poniewa focalizor odczuwany by jako nieco dziwaczny, por. G. Nieragden, Focalization and Narration: Theoretical and Terminological Refinements, Poetics Today
2002, nr 4, s.688).
Mimo e istniej polskie odpowiedniki fokalizatororaz fokalizacja(H. Markiewicz,
Teorie powieci za granic, dz. cyt.), za porczniejsze ilepiej brzmice uznaj terminy
oparte na przekadzie: focus ognisko. Takie rozstrzygnicie proponuje Anna ebkowska: Pojcie focus wnarratologii problemy iinspiracje, [w:] Punkt widzenia wtekcie
iw dyskursie, J. Bartmiski, S. Niebrzegowska-Bartmiska, R. Nycz (red.), Lublin 2004.

82

czynowo-skutkowych, motywacyjnych lub konstrukcyjnych), rzadko

wprowadzane wfantastyce socjologicznej komplikacje chronologii.
Im wiksza misterno konstrukcji, tym wiksze podejrzenie oukryt auktorialno (w kontekcie problematyki wadzy przywoywanej
przez mylenie utopijne, odbir moe przybiera cechy paranoidalne).
Wane konstrukcyjnie iideologicznie okazuj si inicja powieciowe
(in medias res/ab ovo) jako ewokacje stanw rwnowagi lub zaburzenia systemu wwiecie aktualnym fikcji.
5. Bohater. Ojakoci postaci decyduje stopie jej podporzdkowania
kompozycji iprzedstawionemu systemowi. Posta moe organizowa
wiedz narracyjn jako gwny podmiot ogniskujcy. Na pierwszy plan
charakterystyki postaci wybijaj si nastpujce pary opozycyjnych
cech: aktywno/pasywno oraz statyczno/dynamiczno.

3. Narracja wfantastyce socjologicznej

Narracyjne pole wadzy
Gwny lad obecnoci dziedzictwa mylenia utopijnego wnarracji
wiedzie ku skojarzeniu narracji auktorialnej zpozycj autorytarnej
wadzy. Ten ma wadz, kto dysponuje rodkami komunikacji, anarracja powieciowa jest jednym znich. Opowie osystemie totalitarnym
musi ujawnia umiejtno regulowania przepywu informacji.
Przyjcie odpowiedniej strategii narracyjnej pociga za sob konsekwencje ocharakterze poznawczym iideologicznym. Konstrukcje
dystopijne s zatem obcione wiadomoci istnienia narracyjnego
pola wadzy. Narracja auktorialna koncentruje wsobie wadz, wiedz
iabsolutn kontrol nad wszelk innoci, charakteryzuje si statycznoci iustalonym konsekwentnym punktem widzenia, narrator zyska
moe nawet kompetencje autorskie. Narracja personalna sprzyja zkolei
pozycji antyautorytarnej. Modulacja pozycji narracyjnej wskazuje, e
jest to aktywny czynnik tworzenia powieciowych znacze.
Problematyka narracji sytuuje si na skrzyowaniu definiujcym

83

polityk tekstu. Zjednej strony narrator podlegy jest bez reszty autorowi, jako jego wytwr, zdrugiej wnajmocniejszych swych kompetencjach (kompozycyjnych, kreacyjnych iwartociujcych) narrator
wkracza wstref orozmytych granicach, gdzie konkuruje zautorem
wewntrznym lub przybiera posta narratora autorskiego. Tak naleaoby uzasadni potrzeb analizy narracji istatusu fikcji wodniesieniu do tradycji mylenia utopijnego. Szczeglnie interesujco przedstawia si kwestia dominacji autora, jako twrcy, dysponenta ikontrolera,
wanie wkontekcie obrazw rygorystycznie zorganizowanego totalitarnego systemu. Fikcyjny wadca, jeli pojawia si na powieciowej
scenie, ale take wtedy, gdy jego istnienia musimy si domyla, moe
wkracza na to skrzyowanie narracyjnego pola wadzy, uczestniczy
wgrze, korzystajc zjej niejasnych zasad. Pozostaje oczywicie figur
tekstow, podobnie jak narrator, ale wtrakcie gry jego pozycja moe
nabiera nieoczekiwanego znaczenia.
Paralelizm midzy wadz polityczn aautorsk moe si zacieni: autor staby si wwczas modelowym wadc, sowo jego jedynym
instrumentem wadzy, tekst biurokratycznym systemem tworzcym
nieprzezwycialn zapor midzy wadz apoddanymi, natomiast
czytelnik byby wanie poddanym. mier autora188, atake wczeniejsze rozmycie pola nadawczego isprawczego przez strukturalizm189
mona by rozpatrywa jako zwycistwo biurokracji isystemu, ktre
odciaj dyktatora, rozmywajc odpowiedzialno, anawet zrzucajc
j na podwadnego, czyli czytelnika. Wstrukturalizmie, najbardziej
systemowej teorii dziea literackiego, autor sta si hipotez, instancj, awpoststrukturalizmie archaizmem. Soczystej realnoci zacz
nabiera czytelnik wirtualny, ktry t drog zosta uwolniony, araczej uaktywniony. Tak jak wczeniej wprzypadku Bachtina, dyskurs
188
R. Barthes, mier autora, [w:] Teorie literatury XX wieku. Antologia, A. Burzyska, M. P. Markowski (red.), Krakw 2006, s. 359: [...] czytelnik to przestrze, wktr
wpisuj si, bez ryzyka zguby, wszystkie cytaty, zjakich skada si pisanie; jedno tekstu
nie tkwi wjego rdle, lecz wjego przeznaczeniu. [...] narodziny czytelnika trzeba przypaci mierci Autora.
189
Przez rozmnoenie instancji nadawczych. Zob. np. S. Sawicki, Midzy autorem
apodmiotem mwicym, [w:] tene, Poetyka. Interpretacja. Sacrum, Warszawa 1981.

84

oliteraturze zmienia si wdyskurs parapolityczny, gdy Barthes pisze

ocentralizacji znacze wok autorawadcy190. mier autora zostaa jednak ogoszona przedwczenie iprowokacyjnie. Te wielkie przesunicia akcentw na osi komunikacji literackiej, to dynamika wadzy,
przesunicia od osoby do systemu.
Mylenie utopijne funkcjonuje dziki poczeniu elastycznej fikcji
narracyjnej zuytkow polityk, wyobrani zdziaaniem. Wwielu
interpretacjach mwi si raczej oostrym zderzeniu tych dwch rzeczywistoci ni osymbiozie, ale przewiadczenie takie jest elementem
gry, ktra mimo tymczasowego rozdzielenia fikcji ipolityki zawsze
wraca bdzie do punktu wyjcia, czyli utopijnej tajemnicy.
Pole gry zakrela fikcja literacka, ktra moduluje odniesienie, poczwszy od ujawnianej lub implikowanej fikcyjnoci figury narratora,
skoczywszy na konfrontacji aktualnego wiata fikcji ze wiatami prywatnymi postaci.
Fikcja pozostaje wzayych kontaktach zkamstwem, przypomina
bezczeln propagand, tworzc wiat wsowie. Jak wielkiej mocy jzyka potrzeba, eby mwic ipiszc nie budzi podejrzliwoci, nie prowokowa odbiorcy do podwaania znacze sw? Fikcja mimetyczna191,
rozwinita wramach realizmu, zmagaa si ztym problemem: jak odwrci uwag odbiorcy od zalenoci wykreowanego wiata od jzyka?
Jak sprawi, by czytelnik uzna jzyk opisu za wasny, awiat opisywany wtym jzyku za ten wiat, ktry sam opisuje wcodziennej praktyce jzykowej? Problem konwencjonalnoci jzyka przezroczystego
wrealizmie zauway zreszt take Roman Jakobson, znany gwnie
zteorii poetyckiej funkcji jzyka. Doskonaa przezroczysto, jak doskonale przejrzysta szyba, ktra wydaje si nie istnie, dopki jej nie
dotkniemy, wymaga technologii sowa co najmniej tak zaawansowanej,
jak techniki poetyckiej nieprzezroczystoci.
Realista dziaa podstpnie, zukrycia, podszywajc si pod dobrego znajomego. Kiedy ju mu si to uda, dokonuje modyfikacji obrazu
[...] krlestwo Autora nadal jest potne. R. Barthes, mier autora, dz. cyt.,
s.356.
191
M. Gowiski, Cztery typy fikcji narracyjnej, dz. cyt.
190

85

wiata. Niebezpieczestwo manipulacji grozi zatem ze strony jzyka,

ktry ukrywa sw figuralno za pomoc figur maskujcych (takich
jak metonimia, tautologia, parafraza iklisza)192 , a nie ze strony gstego
metaforycznego jzyka realizujcego funkcj poetyck. Ztego punktu widzenia, liberalnego, aby moe nawet paranoidalnego wduchu,
funkcjonowanie jzyka wfikcji literackiej przypomina totalitarn aktywno wadzy tworzcej wygodny dla siebie obraz rzeczywistoci
konsekwentnie utrwalany ipropagowany. wiczenie fikcji, zwaszcza
tej spod znaku realizmu, przypominaoby wiczenie wbudowaniu wyjtkowo bezczelnego kamstwa. Oczywicie, zasadnicza rnica polega
na tym, e fikcja opiera si na umowie midzy uczestnikami komunikacji ifakt nieistnienia opisywanego wiata jest odbiorcom doskonale
znany193. Literatura potrafi to wykorzysta, samokrytycznie podchodzc do swych mimetycznych zada194. Fikcja nie naladuje, lecz staje
si p o l i g o n e m m o c y j z y k a . Samowiadomo literatury owocuje wzrostem rangi teorii literatury, zwaszcza granica midzy strukturalizmem ipoststrukturalizmem wcza si wdynamik utopijnoci
ipostutopijnoci.
Umiejtno regulowania przepywu informacji, gospodarka jej zasobami, zrczne dozowanie prawdy izmylenia wszystkie te przywileje zwizane s ze stanowiskiem absolutnego punktu widzenia ikontroli. Ten ma wadz, kto dysponuje rodkami komunikacji, apena
wiadomo procesu komunikacji jest warunkiem samostanowienia.
Nie zawsze autorstwo dziea literackiego mona kojarzy ztakim procederem, jednake podjcie tematyki systemu pastwowego, czowieka wsystemie, podjcie wyzwania polemicznej kontynuacji tradycji
utopijnej nakazuje rozwaenie potencji wadzy autorskiej wpowiza192
Philip Hamon wrd wypowiedze czytelnych (odniesienie do Barthesa) wymienia: pleonazm, anafor, tautologi, powtrzenie, klisz icytat. Azatem powtrzenia,
redundancj, odniesienia do samego siebie (intratekstualne) ina zewntrz (intertekstualne).
P. Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, Pamitnik Literacki 1983, z. 1, s.235.
193
Por. np. A. Martuszewska, Powie iprawdopodobiestwo, Krakw 1992.
194
Z. Mitosek, Mimesis krytyczna, Pamitnik Literacki 1988, z. 3. Dopiero mimesis
domagajca si dodatkowych przymiotnikw, takich jak wanie krytyczna, jzykowa,
wcentrum umieszcza samowiadomo jzyka, obnaajc iluzj referencjaln (termin Rolanda Barthesa przywoywany przez Zofi Mitosek).

86

niu zwadz autorytarn, ana niszym poziomie komunikacyjnym

interakcji wadzy wyznaczanej przez narracj zwadz wykreowan
wwiecie fikcyjnym. Splot ten bdzie oznacza naoenie dwch wiadomoci: jzykowej oraz metajzykowej. Std nacisk na analiz narracji, ukadw fabularnych, powizania tych dwch paszczyzn, wreszcie
na ostateczne uzalenienie wykreowanych systemw politycznych od
sowa.
Science fiction potguje problemy znane autorom iteoretykom literatury realistycznej. Dy wpewnym zakresie oczywicie do tego,
by podszywa si pod realizm195, wymuszajc na czytelniku podobne
reakcje, czyli uznanie wiata fantastycznego za naturalny. Science
fiction korzysta ztechnik realizmu. Powoduje to coraz wiksze napicie midzy pewnoci siebie manifestowan przez tekst fantastyczny
aoczywistym rozziewem midzy wiatem fantastycznym aempiri
odbiorcy196. Ewolucja fantastyki naukowej od opowieci oniezwykych
zdarzeniach, ocudownych wynalazkach wyamujcych si znucej
codziennoci, wstron opowieci oinnych rzeczywistociach, pokrywa si zewolucj utopii wkierunku dystopii. Dystopia chce funkcjonowa na tle utopii jak realizm na tle opowieci awanturniczych lub sentymentalnych, jak novel wopozycji do romance. Wzmacnia samodzielno wiata aktualnego, jego wiarygodno (i przez to budzi prawdziwe
przeraenie), przypisujc sobie tym samym rzetelno przedstawienia.
Ztego dystopia czerpie sw si perswazji.
U podstawy twrczoci fantastycznej tkwi ryzykowny zamiar: stworzy przekonujcy wiat na tyle inny, by czytelnik pozosta t innoci
195
Science fiction dy do uspjnienia istabilizacji wiata fikcyjnego. Dlatego Andrzej Zgorzelski prowokacyjnie, radykalnie iwbrew powszechnym intuicjom twierdzi,
e SF nie jest fantastyk. Fantastyka jako intratekstualne zjawisko literackie polega
na przeamaniu wewntrznych praw wiata fikcyjnego, zaoonych wstpnie wsamym
tekcie utworu. A. Zgorzelski, SF jako pojcie historycznoliterackie, [w:] Spr oSF, dz.
cyt., s. 156. Dla SF preferujcej spekulacje nad modelami rzeczywistoci bez konfrontacji
znasz rzeczywistoci Zgorzelski rezerwuje termin literatura egzomimetyczna. Dla
takiego typu fantastyki naukowej, nawiasem mwic, brak powszechnie przyjtego okrelenia. Na przykad Ryszard Handke uywa terminu fantastyka integralna. R. Handke,
haso Fantastyka naukowa, [w:] Sownik literatury polskiej XX wieku, dz. cyt.
196
M. Gowiski, Komunikacja literacka jako sfera napi, [w:] tego, Dzieo wobec
odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej, Krakw 1998.

87

zafascynowany, by przez chwil, przynajmniej na czas lektury, umieci

swj wasny wiat wrelacji wyznaczonej przez dominacj wiata fantastycznego197. Tekst fantastycznonaukowy ma wic ambicj kontrolowania, zdominowania tego, co sam wyznacza jako zewntrznie realne. Staje
si centrum znaczeniowym poddajcym rekonstrukcji poczucie rzeczywistoci, jakie mia czytelnik przed aktem lektury. Jednym ze rde tej
potrzeby jest konieczno osignicia powagi. Twrczo fantastyczna
kontynuuje tradycj mwienia imylenia serio oczym, co nie istnieje,
azaledwie moe istnie. Znakiem koniecznego kompromisu moe by
fakt, e najcelniejsze techniki takiego mwienia rozwiny si wtwrczoci popularnej, opartej na radykalnej fikcji ifrapujcych fabuach.
Wymogi przedstawieniowe science fiction przypominaj zadania
stawiane twrczoci realistycznej. Ulegaj jednak radykalizacji198. Sowa wfantastyce naukowej zwrcone s przeciwko sobie watmosferze
agresji, anie przyjani. Wrealizmie sowa przyjani si, zanim si
spotkaj. Wtwrczoci fantastycznej odniesienie, zakres, pole semantyczne tworzone s watmosferze zagroenia, niestabilnoci. Odseparowanie obcego iswojskiego, tego, co trzeba podejrzewa, od tego, czemu
mona zaufa, jest zawsze rezultatem przyjtych strategii iwspdziaania tekstowego, ale te wytworzenia tekstowych wzw znaczeniowych. Kade kolejne sowo moe funkcjonowa jako przekadnia midzy wiatami, zwrotnica, na ktrej czytelnik decyduje: ten wiat jest
zupenie (strukturalnie) inny od mojego199.
Widoczna czno ze sowem, przylego iodpowiednio midzy
wiatem sw iwiatem rzeczy byaby dla utworu fantastycznonaukowego dyskwalifikujca. Pozasowna rzeczywisto przedstawiona
powinna in potentia generowa nieskoczon ilo konkurencyjnych
197
Oywiajcy szok poznawczy pozwala zkolei na krytycyzm wobec wszystkich
wiatoobrazw, ktre wydaj si niepodwaalne. Por. D. Suvin, Poetyka science fiction,
prze. B. Oklska, [w:] Spr oSF, dz. cyt.
198
Dlatego tak czsto odwouj si do inspirujcego tekstu Philipa Hamona, Ograniczenia dyskursu realistycznego, dz. cyt.
199
Sowa Michela Butora oFinnegans Wake mona mutatis mutandis odnie rwnie do liczcej si SF: Kade sowo staje si podobne do kolejowej zwrotnicy, my za
poruszamy si od sowa do sowa wbezmiarze szlakw. M. Angenot, Wstp do semiotyki
science fiction, prze. J. Chmielewski, Fantastyka 1983, nr 11-12, s.89.

88

opowieci. Proces ten obnaa iutrwala przede wszystkim reguy tworzenia. Tworzenie modeli iuywanie gotowych obiegowych formu,
przy odczuciu (zagroeniu?) zatarcia granicy midzy tym, co rzeczywiste, atym, co wyobraone200, odczuwane jest coraz czciej jako
szansa ekstremalizacji procesu utekstawiania wiata. Szansa ta tworzy
si wambicjonalnym napiciu orientacji na wyobraalny racjonalny
system, ktry osiga punkt szczytowy iwzowy wproblemie wadzy.
Wfabularnym inieodzownie narracyjnym statusie fikcyjnej wadzy
dodany zostaje aspekt poznawczy: obraz wiata jest przekazywany.
Antyauktorialno
W klasycznych wariantach przy pierwszym spotkaniu zeutopi dominuje poczucie obcoci, radykalnej odmiennoci. Zasady, na ktrych
opiera si idealna struktura, wziy pocztek zarbitralnej decyzji
wadcy. Bardzo szybko okazuje si, e eutopijna obco posuguje si
jzykiem przybysza niezwykle sprawnie, aprzybysz wydaje si do tego
spotkania przygotowany. Obco moe si ze swej obcoci wytumaczy. Najpeniej realizuje si wautorytarnym monologu, dc do zajcia absolutnego punktu kontroli iwszechwiedzy. Porzdek wykadu,
ktry dominuje od chwili odkrycia eutopii, przecza strumie poznawczy na opcj paradygmatyczn. Przeszo iprzyszo zdaj si istnie
wbezczasowej jednoci. Najdoskonalszy ustrj rozpatrzy ju wszelkie moliwoci, gotw jest odpowiedzie na wszystkie pytania stawiane
zzewntrz. Totalny punkt widzenia zagarnia perspektyw przybysza,
wykorzystujc j do generowania opisu imotywowania wykadw. Bez
przybysza jednak eutopia nie ma gosu. Jest on jej potrzebny, by moga
objawi swoj doskonao, nie tak oczywist zatem, jak sama eutopia
twierdzi. Ustalaj si reguy cisej wspzalenoci sowa eutopijnego
isowa zewntrznego. Sowo eutopijne promuje tumiony iukryty potencja narracji auktorialnej, ale istnieje dziki granicy inapiciu, dziki rnicy punktw widzenia przybysza igospodarza.
200

J. Benison, Jean Baudrillard on the Current State of SF, Foundation 1984, nr3.

89

Antyutopia wpisuje si weutopijne konstrukcje irozsadza jej pierwotne szczeliny. Temu nastawieniu towarzyszy odkrycie uwikania eutopii wkonstrukcje jzykowe, odkrycie narracyjnego modusu wiedzy,
co zkolei wie si zprzewiadczeniem, e organizowanie informacji
sprzone jest zich przekazywaniem. rodowisko fikcjonalne wymusza konieczno oparcia sugestywnoci wiatw przedstawionych na
autorytetach wytwarzanych przez gry jzykowe. Fundamentalnym
zadaniem (anty)utopii jest akcentowanie cisego sprzenia narracji
ifabuy. Czytelny schemat fabularny wczesnych utopii (krajoznawczo-turystyczne struktury fabuy) sta si wzorem iimpulsem do
przezwycienia utopijnoci. Zperspektywy antyutopijnej statyczna
eutopia, poza wszystkimi innymi przypisywanymi jej wadami, okazaa
si przede wszystkim nuca iniewarta opowieci. Oywienie przekazu dokonao si pocztkowo wanie dziki zastosowaniu narracji
turystycznej, ktra wypiera utopijny wykad, klarown posta narracji auktorialnej. Zaangaowanie czytelnika wizao si zobecnoci
tajemnicy, zaskoczenia, oraz zoswajaniem zobcoci eutopii.
Po tym jak antyutopia obnaya fakt, e eutopia buduje swj autorytet na grzskich podstawach jzyka, dystopia posza okrok dalej:
sytuacja zamknicia wjzykowych formach ikonkretnych sposobach
opisywania ipostrzegania wiata zacza zdecydowanie dominowa.
Podstawow technik literack staje si konfrontacja wewntrzfikcyjnych autorytetw wramach modulowanej narracji personalnej. Narracyjno nie ulega ju marginalizacji. Spreparowany racjonalizm systemu politycznego zanurzono woceanie figuratywnoci: narracji, fabuy ifikcji. Dystopia okazuje si take miejscem konfrontacji systemu
zhistori, poniewa narodzia si zdowiadczenia r z e c z y w i s t y c h
totalitaryzmw, wci wiadoma wasnej jzykowoci, take dziki dowiadczeniu agresywnej propagandy. Sytuowaa si wobec podwojonej
tradycji utopijnej: eutopii iantyutopii. Okrelio j wreszcie zderzenie
modelowego mylenia utopijnego zrozwinitymi rodkami narracyjnymi wramach techniki iwyobrani fantastycznonaukowej.
W klasycznej utopii relacja opieraa si zatem na radykalnym ustaleniu hierarchii: system eutopijny bezsprzecznie dominowa nad przyby-

90

szem. Tak przynajmniej sytuacja wygldaa wwietle logiki wewntrzfikcyjnej. Natomiast czytelnik rozpoznajcy sygnay konwencji potrafi
t relacj odwrci eutopia ijej wewntrzna moc zday si niczym
wporwnaniu zwahaniami, sprzecznociami, wielowartociowoci,
konfrontacj, ktre ewokowaa posta przybysza. Zmylona, fantastyczna eutopia zostaa powoana do ycia wliteraturze jako punkt odniesienia. To napicie przyczyniao si do karkoomnoci nie tyle konstrukcji
eutopijnych, co dzie operujcych takimi podwjnymi zobowizaniami,
opierajcymi si na koniecznoci rozpoznania konwencji.
O ile do atwo uchwyci wyrazisto jzyka zakotwiczonego wfantastycznych instytucjach, czsto iskrzcego si neologizmami ineosemantyzmami, otyle trudniej uchwyci zjawisko istotniejsze: jzyk narracji. Wdystopiach zazwyczaj dy on bowiem do neutralnoci, odwraca
uwag od siebie. Niebezpieczne iniewygodne dla dystopii byoby wykorzystanie sytuacji auktorialnej, przede wszystkim ze wzgldu na absolutn dominacj narratora auktorialnego nad wiatem przedstawionym.
Dystopia przypominaaby wwczas krytykowan przez siebie dyktatur.
Wpisuje si wic ona wszeroki nurt rozwoju form powieciowych, wktrym narracja auktorialna traci na znaczeniu. Powie fantastycznonaukowa wyjtkowo upodobaa sobie narracj personaln, awjej ramach
dystopia szczeglnie pracowicie unika pozycji auktorialnej.
Narracja auktorialna pozornie oferuje wygodne narzdzia negacji
przedstawianych systemw politycznych, rodki, dziki ktrym mona
omieszy, skrytykowa wsposb jednoznaczny odrzucon konstrukcj bd teori urzdzenia spoeczestwa. Jeli wjakim typie twrczoci narracja ta pozostaje aktualna, to wanie wutworach satyrycznych.
Wramach dystopii, take wfantastyce socjologicznej, pokusa ta jednak
jest systematycznie odrzucana lub tumiona. Zapewne jedn zprzyczyn
jest tendencja do przypisywania autorowi pogldw narratora auktorialnego. Wprzypadku krytyki systemw politycznych orysie socjalistycznym ipolicyjnym wcza si mechanizm autocenzury201. Jestem
Nie jest to ani nowe zjawisko, ani nowa obserwacja: rozwijanie jzyka alegorii
iszyfru moe si wduym stopniu przyczyni do wzbogacenia kreatywnoci ido uniwersalizacji przekazu. Niewtpliwie, te trzy krzyujce si tendencje, czyli artystyczne, ideo201

91

jednak przekonany, e przyczyny tego stanu rzeczy szuka naley gbiej. Ley ona bowiem wnaturze rzeczy, wczym na ksztat prawa
naturalnego komunikacji literackiej, sytuujcego si ponad prawem
stanowionym repertuaru technik literackich. Wyrazista ocena zustalonego nadrzdnego punktu widzenia zwaszcza wnarracji autorskiej
(tak jak j rozumie Stanisaw Eile202) uruchamia poziom komunikacyjny, wktrym wiat przedstawiony peni rol czysto usugow. Mona omieszy ikrytykowa, ale c ztego, jeli to, co si neguje, jest
wsposb oczywisty zmylone na potrzeby tej negacji? To moe by
jedna zbardziej doniosych konsekwencji fikcjonalnej dyskusji parapolitycznej wymusza ona samowiadomo, samokontrol oraz rzetelno kreacji przy tylko artystycznej formie. Proces ten rozwija si
rwnolegle do ewolucji gatunku powieciowego.
Czysta narracja auktorialna wie si zustalonym punktem widzenia
inawet jeli nie przejawia cech dyskursu wrozumieniu Benvenistea,
to prowokuje odbiorc do uosobienia takiej perspektywy, do jej psychologizacji, awreszcie ukonkretnienia wsytuacji narracyjnej. Ukonstytuowanie takiej perspektywy rwnaoby si nawizaniu cznoci
ponad wiatem przedstawionym. Taka sytuacja komunikacyjna musi
wytumaczy size swej czasoprzestrzeni, wliteraturze, wktrej czasoprzestrze jest czynnikiem dystynktywnym. Science fiction unika
logiczne ikoniunkturalne, tworz skomplikowany splot, decydujcy owiadomoci technik literackich. Warto wyowi ten wtek zredakcyjnej dyskusji Na wirau (Nowa Fantastyka1990, nr 4, s. 60-64). Rozmwcy odrzucili tez ozastpczym charakterze literatury
fantastycznej wobec otwarcie antykomunistycznego przekazu. Maciej Parowski zauway:
Do tego sprowadzao si cinienie polityki na gatunek: realia cenzuralne iwydawnicze
sprzyjay fantastyce [...] (tame, s. 60). Jeszcze mocniejsze twierdzenie pado zust Edmunda Wnuka-Lipiskiego: Teraz ze zdziwieniem stwierdzam chyba dobrze si stao,
e jednak ustpiem przed cenzur wewntrzn wydawnictwa, stawiajc jako warunek
druku, by rzecz [akcja Wiru pamici M.M.L.] dziaa si na wyspie inie byo wksice
adnego polskiego nazwiska (tame). Niewtpliwie jednak autocenzura icenzura byy
wliczone wakty twrcze. Dostrzeg to Marcin Wolski: My za pisalimy wkocu ipo to,
by zobaczy swoje rzeczy wdruku idlatego stosowalimy elementy autocenzury (tame,
s. 62).
202
Tj. jako zgodno punktu widzenia narratora zostateczn instancjznaczeniow
iideologiczn fikcjonalnego tekstu (autorem wewntrznym), skd ju ledwie krok do przypisywania wartoci asercji wypowiedziom narratora. S. Eile, wiatopogld powieci, dz.
cyt.

92

relacji osobowych ponad wiatem przedstawionym (tak narratora, jak

iodbiorcy narracji). Narrator osobowy pozostajcy na zewntrz wiata przedstawionego nie moe by zawieszony wpustce, bo nigdzie
oznaczaoby w wiecie czytelnika. Takie rozwizanie sprawdza si
tylko wutworach satyrycznych, preferujcych punktoweodniesienia
do rzeczywistoci (znakomitym przykadem takiej antyutopii s nowele: Harrison Bergeron Kurta Vonneguta jr. iDzie milionowy Frederika
Pohla), oraz wparaboli otwarcie uywajcej fantastycznoci.
Przyjcie odpowiedniej strategii narracyjnej, wykorzystanie istniejcych schematw uksztatowania narracji pociga za sob konsekwencje
ocharakterze poznawczym iideologicznym. Konstrukcje dystopijnej
literatury obarczone s wiadomoci istnienia narracyjnego pola wadzy: moe si ono wydawa opuszczone lub podzielone midzy kilka
suwerennych podmiotw. Najczciej, jak si okae, narracyjne pole
wadzy oferuje dynamik ksztatowania znacze, tworzenia ostatecznych ram dla sw, myli idziaa postaci. Mona si porusza tylko
wjego ramach; trzeba bowiem przyj, e narracja jest form wadzy203.
Modulacja pozycji narracyjnej wskazuje, e jest to aktywny czynnik
tworzenia powieciowych znacze 204.
Na jednym zbiegunw owego narracyjnego pola wadzy znajduje
si pozycja auktorialna. Wprawdzie typologia Stanzela ijego kontynuatorw akcentuje eksplikacj wadzy narracyjnej, czyli ostentacyjno
wpostaci komentarzy, ocen idygresji, ale istotniejsze wydaj si kompetencje operacyjne, kompozycyjne oraz wszechwiedza. Narracja ta
203
Foucault wswej archeologii wiedzyukrywanie pozycji podmiotowej czyni gwnym rysem metodologii. M. Foucault, Sowa irzeczy, dz. cyt., s. 317. Hamon tak pisze opostawie realisty: Paradoks [...] dyskursu realistycznego polega na tym, e usilnie pragnie
on ukry pozycj, zktrej jest nadawany, atake postaw dydaktyczn autora iwarunki,
wjakich powstaje. P. Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, dz. cyt., s. 243.
204
Stanisaw Eile uznaje za stosowne przypomnie t zdawaoby si oczywisto:
Kady wnikliwy czytelnik powieci zdaje sobie spraw, e jej wartoci poznawcze ipostulatywne s cile uzalenione od zastosowanej techniki pisarskiej inie dadz si bez
reszty zniej wyabstrahowa, chocia takie prby interpretacji czsto byy podejmowane
przez niektrych badaczy. S. Eile, wiatopogld powieci, dz. cyt., s. 5. Wydaje si, e
to twierdzenie jest mocniejsze, ni si na pierwszy rzut oka wydaje. Wkontekcie utopii,
gatunku odydaktycznym obcieniu (niekoniecznie dydaktycznej wymowie), prowokujcym wanie do abstrahowania, napomnienie Eilego nabiera wyrazistoci.

93

koncentruje wsobie wadz, wiedz iabsolutn kontrol nad wszelk

innoci, charakteryzuje si statycznoci, ustalonym konsekwentnym
punktem widzenia, brakiem waha isprzecznoci, pewnoci siebie,
homofoni205. Na drugim biegunie znajduje si narracja personalna
sprzyjajca pozycji antyautorytarnej, powieci polifonicznej, kompozycji dziea otwartego206 itd.207. Wszechwiedza narracyjna coraz czciej
jednoznacznie kojarzy si zpostaw totalitarn: In recent years omnis
cient narrator has often had bad press, as the literary agent of panoptic
discipline and control, linked to the policing power of literature, and indeed diverting narrative fiction from its inherent dialogism to adubious
monologism208. Culler zauwaa wto granicy midzy wszechwiedz
awszechmoc. Wszechwiedza moe sprawia wraenie wszechmocy,
ale moe by te od niej nieodrnialna. Ograniczona komunikatywno moe wynika zpotrzeb artystycznych (zjawisko to Gowiski
nazwa paradoksem opowiadania209), ale nie mona angaowania odbiorcy wideologi przekazu cile rozgraniczy od manipulacji (dozo205
Wszystkie utopie europejskie rwnie s oparte na zasadzie homofonicznej
twierdzi kategorycznie (i nie do koca sprawiedliwie) M. Bachtin, Problemy literatury
iestetyki, prze. W.Grajewski, Warszawa 1982, s. 124.
206
U. Eco, Dzieo otwarte. Forma inieokrelono wpoetykach wspczesnych, Warszawa 1994, s. 44. Eco zauwaa przyrost twrczoci otwartej. Wielu teoretykw powieci ubolewao zpowodu stopniowego wycofywania figury wyrazistego opowiadacza, ale
tendencja odwrotu auktorialnoci jest jednak wyrazista. Od do dawna zreszt kojarzono
j nie tylko zestetyk iideologi, ale te zpolityk. John Barth wsynnym tekcie z1967
roku zatytuowanym Literatura wyczerpania pisa: Na pierwszy rzut oka jest to pojcie
arystokratyczne, ktrego demokratyczny Zachd chtnie by si pozby: wszechwiedzcego autora dawniejszej literatury, nawet sam ide artysty panujcego nad dzieem potpiono jako zjawiska politycznie reakcyjne, anawet faszystowskie. J. Barth, Literatura
wyczerpania, prze. J. Winiewski, [w:] Nowa proza amerykaska. Szkice krytyczne, oprac.
Z. Lewicki, Warszawa 1983, s. 40. Pojawiaj si jednak wkrtce gosy przewrotnie wskazujce na dydaktyzm otwartych form powieciowych, poniewa wymuszaj one na odbiorcy zaangaowanie wdziaalno odtwrcz.
207
Podobnie systematyk typw narracji widzi Eile (wiatopogld powieci), na
pierwszym planie stawiajc kwesti kontroli nad ideologi powieci. Wzwizku ztym
narracja pierwszoosobowa, wyodrbniana przez Stanzela wosobn kategori, wtutaj proponowanej typologii podajcej za sugesti Eilego moe by blisko zarwno jednego,
jak idrugiego bieguna. Obserwacje przedstawione wdalszym cigu tego rozdziau bd
wskazywa na zdecydowan dominacj wfantastyce socjologicznej zblienia narracji
pierwszoosobowej do narracji personalnej.
208
J. Culler, Omniscience, Narrative 2004, nr 1, s. 32.
209
M. Gowiski, Opowieci wpierwszej osobie, dz. cyt.

94

wanie wiedzy dla wywoania zamierzonych reakcji). Kompozycja nabiera cech ideologicznych, awszechwiedza staje si pokus, nie tylko
technik literack: a fantasy of omniscience210. Rozpito technik
ipokus jest dua: od opiniowania po kompozycj irozporzdzanie bohaterami, od auktorialnoci do autorstwa, kiedy w ramach kompetencji
narracyjnej narrator ujawnia fikcjonalno postaci211. Czytelnik ma
prawo do zachowania podejrzliwoci, tak zreszt przez sam konwencj zosta wychowany: nigdy nie ma pewnoci czy ograniczenia wiedzy
iotwarto znaczeniowa to rzeczywicie otwarto ideologiczna, czy
jedynie wyrafinowane manipulowanie jego wiedz.
Utwory nalece do literackiego gatunku utopii (tj. przedstawiajce
eutopijny system polityczny) od pocztku bray potencjaln narracj
auktorialno-eutopijn wcudzysw, umieszczajc j najczciej wewntrz dialogu lub opowieci podrniczej. Gdyby eutopia miaa suwerenny gos, wyprodukowaaby najczystsz posta narracji auktorialnej,
czyli systematyczny wykad, wwietle ktrego tak podrnik, jak czytelnik mogliby by jedynie biernymi uczniami. Pamitajmy jednak, e
eutopijny system polityczny oznacza przede wszystkim perspektyw
poznawcz, co znaczy, e zawsze auktorialno moe by podejrzewana opotencjaln eutopijno. Wkrtce, wrozwaaniach powiconych
napiciom fabularno-narracyjnym, przekonamy si oobecnoci tej potencjalnoci rwnie wdystopiach.
Autorzy fantastyki socjologicznej dostrzegaj konieczno dynamicznego przesuwania akcentw wramach narracyjnego pola wadzy. Aby
uzmysowi relatywno przyjmowanych strategii narracyjnych ikonieczno ich wiadomego wykorzystania, warto przypomnie pocztki polskiej powojennej literatury antyutopijnej. We wstpnych partiach
Ludzi ery atomowej dominuje punkt widzenia, ktrego horyzont wiedzy
pokrywa si zwiedz projektowanego czytelnika. Pocztkowo narrator
podkrela sw niewiedz ipoczucie obcoci wzetkniciu zfantastycznym wiatem: Za chwil wrci zduym przyrzdem, przypominaJ. Culler, Omniscience, dz. cyt., s. 32.
H. Markiewicz, Posta literacka ijej badanie, [w:] Autor podmiot literacki bohater, A. Martuszewska, J. Sawiski (red.), Wrocaw 1983, s. 101.
210
211

95

jcym do zudzenia kamer fotograficzn, [...] patrzy wgb biaej

powoki przez tajemnicz lunet212. Neologizmw (radametr, randolux,
pirogrom) uywaj pocztkowo wycznie postacie wdialogach. Narrator, zanim nauczy si tych nowych sw, uywa okrele archaicznych: przyrzd, aparat, maszyna, przypominajca swoim wygldem
ciki karabin maszynowy, uywany do zabijania ludzi na pocztku
XX wieku213. Zaistnia najnieszczliwszy zmoliwych zbieg okolicznoci: bezosobowy narrator posuguje si rozumowaniem ijzykiem
wyrazicie archaicznym wpragmatyce fikcyjnej. Narrator podwaja
si, padajc ofiar paradoksu narracyjnego wiszcego nad SF niczym
miecz Damoklesa. Tak pisze otym problemie Ryszard Handke: Jak
zperspektywy czowieka przyszoci [...] izwracajc si do fikcyjnego
odbiorcy jeszcze gbiej tkwicego wowej przyszoci, bo to wynika
zlogiki opowiadania, opowiada, ito opowiada zrozumiale dla czytelnika rzeczywicie branego pod uwag?214. Taki narrator opowiada
oprzyszoci tak, jakby to bya przeszo.
Narracja rozwijajca si wprni pozostawionej po wygnaniu narratora auktorialnego jest tu wykorzystana do zarysowania przedakcji.
Nie zawiera komentarzy typowych dla zwykej narracji auktorialnej, nie
zamyka bohatera, tylko go wprowadza na scen. Pozwala te na uycie
jzyka (archaicznego wewntrz eutopijnego wiata), ktry oswaja czytelnika zobc rzeczywistoci. Narracja personalna zostaje uruchomiona, kiedy weutopii budzi si Relski, zdolny jako posta przenie
iumotywowa informacje na jej temat. To on, szczliwie dla utworu,
przejmie wreszcie funkcj medium narracyjnego. Relski powiela tradycyjn figur Ripa van Winklea, ktrego zdziwienie iszczegowe
212
R. Gajda, Ludzie ery atomowej, d 1986, s. 5. Powie Gajdy to przykad infantylnej fantastyki naukowej. Gdy tylko mechaniczna transpozycja ziemskich paradygmatw wystarcza do wytumaczenia kadej wypowiedzi wopowiadaniu, mamy do czynienia zinfantyln odmian fantastyki naukowej. Jeeli natomiast paradygmaty empiryczne
iegzotopowe dzieli maksymalny dystans, za obce reguy organizuj konsekwentn cao, satysfakcja czytelnika nie ma granic. M. Angenot, Wstp do semiotyki science fiction,
dz. cyt., s. 89.
213
Tame.
214
R. Handke, Ze Stanisawem Lemem na szlakach fantastyki naukowej, Warszawa
1991, s. 19.

96

opisy nowego wspaniaego wiata od samych jego podstaw, od przyrzdw, ktre byyby codziennoci niewart opisu zpunktu widzenia
tubylcw, jest uzasadnione na poziomie fabularnym.
Narracja personalna
Intensywne wykorzystanie schematw narracji personalnej jest
zpewnoci jednym zgwnych wyrnikw fantastyki socjologicznej.
Wsamym korzystaniu zrepertuaru tej techniki nie ma jeszcze niczego
niezwykego, poniewa popularno narracji personalnej to zjawisko
powszechne we wspczesnej powieci. Zwraca jednak uwag intensywne poszukiwanie granic jej moliwoci. Popularno narracji personalnej wfantastyce socjologicznej (zarazem fantastycznej iprzesyconej ideologi215) motywowana jest podwjnie. Zjednej strony narracja
ta pozwala na kreacj przekonujcego obrazu fikcyjnej rzeczywistoci
dziki ukryciu nadrzdnej perspektywy narracyjnej, az drugiej zdolna jest zamaskowa ideologiczne idydaktyczne funkcje tego wiata,
przesuwajc kompozycj wstron ideologicznej otwartoci.
Stanowienie wiata istabilizacja wizji realizuje si wwymiarze, ktry mona by nazwa, idc ladem Philipa Hamona, zakotwiczeniem
podmiotowym 216. To wygodna strefa pomidzy arbitralnoci cakowicie zewntrznego punktu widzenia inieweryfikowalnym wiatem ycze, marze iwiedzy narracji pierwszoosobowej. Narracja personalna
zmodulowanym dystansem to najbardziej elastyczny typ narracji, najsprawniejsza technika manipulacji informacj wprozie narracyjnej, dajca moliwo wahania ioscylacji, zwaszcza pomidzy spojrzeniami
zzewntrz iwewntrz. Umoliwia przyjcie punktu widzenia dowolnej
postaci, czyli jest namiastk wszechwiedzy, pozwala na swobodne korzystanie zrealistycznego zakotwiczenia tekstu217 oraz pynne przejcia zogniskowania zerowego do wewntrznego. Do zbadania zawsze
215
Bachtinowski model narracji zdecentralizowanej dy wkierunku uznania istotnoci idei, nie tej dominujcej nad wiatem fikcyjnym, ale tej we wpisanej.
216
P. Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, dz. cyt., s. 237.
217
Tame, s. 237.

97

pozostaje stopie izakres (niezwykle przydatna para poj uywanych

przez Henryka Markiewicza) odejcia od autorytarnego dyskursu, wykadu futurologicznego iretoryki.
Auktorialn monologiczno ihomogenizacj zastpuje elastyczna,
pena napi iszczelin, narracja personalna. Nie ustaj poszukiwania
odpowiedniej perspektywy narracyjnej, ktra mogaby sprosta technicznym wymaganiom dystopijnoci218. Polsk fantastyk socjologiczn mona by nawet nazwa warsztatami narracji personalnej. Posiada
ona typowe cechy wskazywane przez Stanzela: wiedz narratora wzasadniczym stopniu ogranicza przyjcie przez niego perspektywy bohatera, ukryta jest sytuacja komunikacyjna, narrator nie mwi osobie,
nie jest take wprost zorientowany na odbiorc. Te typowe wyznaczniki
odnajdziemy wprzewaajcej wikszoci utworw fantastyki socjologicznej. Zadziwia jednak przede wszystkim ogromna dynamika zmiany punktw widzenia219, czsto wywoujca efekt naprawd trudno
otrafniejsze sowo narracyjnego baaganu. To konwulsyjna narracja personalna: nie wystarcza jedno medium narracyjne, jeden punkt
lub podmiot ogniskowania, zazwyczaj jest ich kilka. Decentralizacja
narracji zdaje si podlega tutaj mechanizmom panicznej ucieczki od
totalitarnego punktu widzenia ikontroli. Jak ju wspomniaem, zrczno modulacji wiedzy narracyjnej moe sta si podejrzana, zbyt
sprawna. Jedynie naturalno idramatyczno stabilizuje przedstawienie220. Fantastyka socjologiczna prezentuje radykaln dystopizacj
narracji. Nawet narracja pierwszoosobowa zblia si do schematw dominujcej narracji personalnej.
Przyjcie schematw personalnej sytuacji narracyjnej manifestowane jest bardzo wczenie iniezwykle wyrazicie. Strategie narracyjne
fantastyki socjologicznej wykorzystuj peen repertuar dostpnych
rodkw oferowanych przez te schematy, zazwyczaj radykalnie. Ra218
Niejednorodno sytuacji narracyjnej wramach jednej powieci nie jest zjawiskiem
niezwykym. Niewtpliwie jednak utopia t sytuacj radykalizuje.
219
Szybkie tempo narracji regulowane wanie przez czste inage zmiany punktw
widzenia nie jest oczywicie wyczn cech polskiej dystopii. Por. K. Hume, Narrative
Speed, Narrative 2005, nr 2.
220
W. C. Booth, Rodzaje narracji, dz. cyt., s. 217.

98

dykalizacji podlegaj zatem: wprowadzenie in medias res, poznawcza

dominacja postaci, rygorystyczno adresowania prywatnych wiatw
bohaterw, ostra segregacja wiedzy, niewiedzy iprzypuszcze.
Moliwoci tkwice wintensywnym zderzeniu czytelnika ze wiatem fikcyjnym demonstruje powie zczasu wygasania konwencji
Wybracy bogw Rafaa A. Ziemkiewicza. To jedno znajbardziej
radykalnych izarazem niestety nieudanych przedsiwzi. Wkadym rozdziale gospodarzem wstpnych partii powieci jest inny podmiot ogniskujcy: Tonkai, Szregi, Hornen, Frost, Kensicz. Narracja od
pierwszych zda powieci nasycona jest neologizmami ikolorytem lokalnym (tempax, pancerka, pospolitniacy, dirtasy, Instytut,
strefa, obrbka). Wewntrz poszczeglnych obszarw ogniskowania
zdecydowanie dominuje sposb mylenia postaci, niektre fragmenty
swobodnie przechodz zmowy pozornie zalenej wstrumie wiadomoci. Wszelkie informacje owiecie aktualnym fikcji s sfragmentaryzowane, nadrzdny okazuje si porzdek wiatoobrazw postaci.
Powie stawia czytelnikowi wysokie wymagania, nie wprowadzajc
uporzdkowania informacji zjakiego nadrzdnego punktu widzenia.
Zasady rzdzce fantastycznym wiatem s sugerowane raczej przez
powtarzanie wrnych kontekstach, konfrontowanie nieustalonych
jeszcze (w narracji) regu funkcjonowania fantastycznej rzeczywistoci
ni ich definiowanie. Wielokrotnie pojawia si np. neologizm pospolitniacy, po raz pierwszy bardzo wczenie: Przez te p godzinki zatrzymanym zreguy puszczaj nerwy, sypi si ze wszystkiego, czasem
nawet ze spraw, oktre nikt ich nie podejrzewa. Po kadej akcji Tonkai
mia kilku frajerw dla pospolitniakw (WB, 5). Kim s pospolitniacy? Wyjanienie etymologii tego sowa pojawia si na stronie 36,
ale nienachalnie: Moe przez pewien czas faktycznie, trudniej byo
bezpieczniakom wyuska fajterw. Ale potem sadzali ich za przestpstwa pospolite. Nawet bez tej odrobiny sawy, e si oco walczyo, dla
czego powicao (WB, 36). Definicja jest zatem implikowana, budowana przez promieniowanie inakadanie kontekstw. Pospolitniak
to funkcjonariusz zajmujcy si przestpstwami pospolitymi. Znacznie bardziej czytelny jest neologizm bezpiecznik (z wariantem bez-

99

pieczniak). Wpierwszych scenach powieci obserwujemy obaw, s

mundurowiiakcj kieruje przodownik policji, ale obaw dowodz
pracownicy Instytutu. Czy zwizek policji zplacwk naukow, czyli Instytutem, okae si kluczowy dla struktury fikcyjnego pastwa?
Tego typu decyzji czytelnik musi podejmowa znacznie wicej. Poszczeglne tropy krzyuj si, tworzc skomplikowan sie, stopniowo
zyskujc stabilno.
Autorzy wczeniejszych powieci fantastyki socjologicznej stosuj podobn taktyk niektre informacje nie s wyjaniane od razu,
zwykle te, ktre dotycz kluczowych elementw systemu: wParadyzji
Janusza A. Zajdla wczenie pojawia si zagadkowy wskanik SC,
ale zostaje wyjaniony pno (P, 105), cho sama definicja podana jest
wsposb archaiczny: przewodnik informuje zainteresowanego przybysza Rinaha. Podobnie rzecz si ma wprzypadku urmana. Po raz
pierwszy sowo to wodniesieniu do czowieka niegodnego zaufania
pojawia si wramach obszaru ogniskowania Nikora, mieszkaca Paradyzji, wzwizku zczym nie jest ono wyjanione. Dopiero pniej
(P, 138-139), znw wedug wytartego schematu, Nikor wyjania jego
znaczenie zaciekawionemu Rinahowi. Midzy tymi dwoma biegunami
sytuuj si rozwizania winnych powieciach fantastyki socjologicznej, mniej lub bardziej sprawnie wprowadzajcych kluczowe neologizmy ineosemantyzmy.
Jeli wutopiach dominowao wprowadzanie czytelnika do fantastycznego wiata poprzez oswojenie, podobnie jak wfantastyce grozy
(z rnic midzy locus amoenus alocus horribus), to wdystopiach pocztkowe partie narracyjne nie s ju tak przyjazne dla odbiorcy, nie wytwarzaj dusznej atmosfery dydaktyzmu inieznonej protekcjonalnoci, zgodnie zreszt zlogik rozwoju konwencji fantastycznonaukowej,
na ktry nakada si ewolucja utopii wkierunku antyutopii idystopii.
Unikanie nachalnego dydaktyzmu, stabilizacja konwencji fantastycznonaukowej oraz popularno narracji personalnej tworz formalny
wzr technik narracyjnych fantastyki socjologicznej. Klasyczne utopie wprowadzay czytelnika wproblematyk ikonstrukcj fikcyjnego
wiata za pomoc schematu przybysz/przewodnik, natomiast dystopia

100

nie respektuje tej tradycji, stosujc zpowodzeniem chwyt wprowadzenia in medias res. Odwouje si do schematw utopijnych jedynie okazjonalnie, choby wParadyzji Zajdla.
Sposobem rozpoczynania charakterystycznym dla fazy zdobycia
ju przez science fiction penej samowiadomoci jest zaoenie oczywistoci konwencji pisze Andrzej Stoff221. To, jak rwnie zaznacza
Stoff, najnowszy iobecnie zdecydowanie dominujcy model initium.
Jednake dystopijno szczeglnie go wzmacnia, stawiajc dodatkowe
wymagania wnastpstwie ostrej konfrontacji zutopijnym wzorcem literatury fantastycznonaukowej. Nie tylko zaoenie oczywistoci konwencji charakteryzuje typowe initium dystopijne, ale take zaoenie
oczywistoci wiata aktualnego fikcji. Ten zabieg ma by wanie wspomagany przez uporzdkowanie informacji narracyjnej dziki podmiotowi funkcjonujcemu wewntrz tego wiata. Dopiero prywatny wiat
(czasem mikrowiat) bohatera odsya do rozlegych struktur ihierarchii
obiektywnych wyaniajcych si stopniowo. Odbiorca powinien zatem odczytywa, kto iw jakim wiecie mg co powiedzie lub pomyle222 , prbujc jednoczenie rekonstruowa zasady rzdzce wiatempastwem. Std te bardzo silna konwencjonalizacja, bo czytelnik
jest zagubiony: to, co oczywiste dla bohatera, dla niego oczywiste nie
jest powie dystopijna jest agresywna wobec odbiorcy, prbujc go
sobie podporzdkowa223.
Radykalne wprowadzenie in medias res to otwarcie tekstu dialogiem.
WWilkach na wyspie Julii Nideckiej pierwsze zdanie naley wanie
do bohaterki. Od razu otrzymujemy rodek ukadu wsprzdnych fantastycznego wiata, wktrego centrum jako porednik narracji znajdzie si gwna bohaterka Isia. Sygnaem tej preferencji narratora
221
A. Stoff, Sposoby stanowienia rzeczywistoci niewerystycznej wpocztkowych
partiach utworw science fiction, [w:] Fantastyka, fantastyczno, fantazmaty, A.Martuszewska (red.), Gdask 1994, s.49.
222
R. Ohmann, Literatura jako akt, Pamitnik Literacki 1980, z. 2.
223
Potgujc naturalne napicie wpisane wfikcj narracyjn. Zob. M. Gowiski, Komunikacja literacka jako sfera napi, [w:] tene, Dzieo wobec odbiorcy, dz. cyt. Na tym
tle powieci Zajdla wyrniaj si agodniejszym wprowadzeniem wfantastyczn rzeczywisto. Zob. L. Bdkowski, Ponure raje Janusza A. Zajdla, dz. cyt., s. 53.

101

jest przytaczanie myli bohaterki wpostaci wyodrbnionych monologw wewntrznych. Inicjalna cz noweli zawiera, oprcz sygnaw
przynalenoci do science fiction, wyran deklaracj przywizania do
punktu widzenia Isi, do jej wiata prywatnego, rozumianego nie jako
najblisze otoczenie, ale jako stabilny wiatoobraz, dcy do systematyzacji podmiotowy obraz wiata aktualnego fikcji. Przyjrzyjmy si
charakterowi tej cigoci:
Wychodz na korytarz powiedziaa Isia stojc ju wprogu. Matka nie
oderwaa wzroku od hipnotyzatora. Jej szczupe rce zsuny si zoparcia iniemal dotykay podogi. Wydawao si, e drgaj one zgodnie zruchem biaych,
niebieskich iszarych plam wirujcych na ekranie.
Mog znikn nawet na dwie godziny, aitak tego nie zauway pomylaa
icicho zamkna drzwi. (WNW, 25)

Wewntrz akapitu zmienia si podmiot gramatyczny zIsia na

matka (powiedziaa Isia Matka nie oderwaa). Matka nie zagarnia jednak centralnego punktu widzenia. Ten fragment jest demonstracj ekspansji Isi jako podmiotu ogniskowania. Przestrze midzy
akapitami to silny sygna potencjalnej niespjnoci inad t przepaci
niezauwaenie przemyka podmiot domylny Isia ([Isia] pomylaa
icicho zamkna drzwi).
Podobnie agresywna ekspansja obecna jest wjednej zpowieci zamykajcych nurt fantastyki socjologicznej wWybracach bogw
Rafaa A. Ziemkiewicza. Kilkakrotne potwierdzanie ogniskowania
Tonkaja utwierdza jego dominacj. Prowadzi to do zaburzenia, gdy na
chwil ogniskowanie si zmienia wczasie transu telepaty badajcego
przeszo (WB, 9). Czsto taka dominacja nastpuje po wstpnej fazie
wzmacniania napicia poznawczego poprzez zagadki zmuszajce czytelnika do cigego potwierdzania identyfikacji, do zadawania pyta
typu: kto mwi?, czyje to myli?, kto dziaa?. Regularnie taki
chwyt stosuje Edmund Wnuk-Lipiski wRozpadzie poowicznym, doprowadzajc go do maniery wMordzie zaoycielskim: wnarracji na
podmiot wskazuj wycznie orzeczenia izaimki, zkontekstu iokolicznoci wnioskujemy, kto jest wdanym momencie podmiotem ogniskowania narracji:

102

Wola nie korzysta zwirolotu. Wprawdzie spotkanie zHistorykiem iFizjologiem nie miao charakteru tajnego, bo mie nie mogo, ale pragn, aby odbyo
si ono bez formalnych ceremonii itowarzyszcego im niepotrzebnego rozgosu. Tote wybra si swoim prywatnym ekwipartem wczenie rano, aby zdy
na ustalon godzin. (RP, 170, pocztek rozdziau XII)
Z przyjemnoci pawi si wciepej wodzie. Bya to pierwsza od ponad
roku kpiel. Gdy teraz zastanawia si, dlaczego waciwie zgodzi si znimi
pj, to uwiadomi sobie, e by moe zadecydowaa otym wanie moliwo wzicia porzdnej kpieli. Rozmieszya go ta myl. Zacz starannie szorowa cae ciao. (MZ, 127, pocztek rozdziau XXI)

Czytelnik moe si szybko domyli, okogo wcytowanym fragmencie chodzi, przy okazji aktualizujc wiedz odotychczasowym przebiegu zdarze. Fraza zgodzi si znimi pj wskazuje na wydarzenia opisywane wrozdziale XIX Mordu zaoycielskiego. Po zmianie
sceny wrozdziale XX taki chwyt uspjniajcy spenia swoj funkcj.
Czytelnik zmuszony jest do odtworzenia wtku Alberta Wardensona
vel Iry Dogowa vel Wargacza wraz zcharakterystyk jego ogniskowania. Wpierwszym zcytowanych powyej fragmentw na profesora
Nemeczka wskazuje fakt, e dotychczas by on jedynym podmiotem
ogniskujcym ze strefy wadzy, Zespou Ekspertw. Odmiennie ni
wMordzie zaoycielskim, gdzie punkt ogniskowania nie jest wprost
przez narratora nazwany przez blisko dwie strony, wdrugim tomie
trylogii socjologicznej czytelnik trzymany jest wniepewnoci krtko. Ira wramach jego ogniskowania konsekwentnie nazywany jest
przez narratora Wargaczem. Dominuje zatem samowiadomo bohatera, rytm jego wewntrznych przemian (MZ, 140, 172).
W Rozpadzie poowicznym wiedza owiecie aktualnym wypeniajca pierwszy akapit powieci, podejrzewana moe by oorientacj
podmiotow, poniewa zawiera elementy operacyjne224: jak zwykle,
wprawdzie, wskazujce na proces mylowy. Ju wdrugim akapicie
podejrzenie to zyskuje uzasadnienie. Czytelnik nie jest zbyt dugo zatrzymywany wniepewnoci. Wydaje si, e opnienie spenia istotn
224

J. Sawiski, Oopisie, Teksty 1981, nr 1.

103

funkcj: zpewnoci aktywizuje czytelnika, ktry pojawienie si bohatera wita zulg.

Informacje owiecie aktualnym motywowane s sytuacyjnie, wsposb charakterystyczny dla narracji personalnej: dlaczego poznajemy zarys hierarchii pastwowej Apostezjonu przy okazji deszczu iregulacji
pogody? Poniewa dyskomfort tej sytuacji odczuwa podmiot ogniskujcy Dugi. Postacie peni funkcj fiszek dokumentacyjnych225. Bardzo podobne rozwizanie zastosowa Rafa A. Ziemkiewicz wWybracach bogw, zaczynajc powie od emocjonalnego opisu baru, Maej,
obskurnej budy ztanim piwem ihaaliw muzyk (WB, 5), wdrugim
akapicie wprowadzajc podmiotowe uzasadnienie tego opisu ogniskujcego Tonkaja. Wikszo dzie rozgrywa podobny schemat na wikszym lub mniejszym obszarze tekstu. Przypomnijmy kilka inicjw:
Guchy oskot wstrzsn cianami bunkra. Kto stkn przez sen, po ktach sycha byo chrapliwe oddechy picych. Zzewntrz dobiega narastajcy,
wysoki wist, przenikajcy poprzez grub warstw betonu. Edel nacign na
gow rg starego, rozacego si koca, lecz niewiele to pomogo; chd owia
stopy, owinite dziurawymi szmatami, awist wierci nadal bbenki uszu.
Edel wiedzia, e to dopiero pocztek [...]. (WZC, 12)
Szary, zwalisty budynek zpyty wyglda jak dotknity dobrodziejstwem
kaca pijak [...], zdaleka szkoa wydawaa si kombinacj przypadkowych elementw, sczepionych ze sob byle jak. Zbliska jednak szare pudo prezentowao si solidniej, wkadym razie Skrzeczows zatrzaskujc pozbawione zamka
drzwi wejciowe, nie obawia si ju, e lada moment cay ten majdan zwali mu
si na eb. (DM, 5)

Wiele innych czynnikw wskazuje na dominacj postaci womawianych powieciach. WWybracach bogw narrator potrafi si wyczy, by nastpnie razem zpostaci wrci do obserwacji wiata zewntrznego:
Przez sal przeszed cichutki szum. Jak powiew. Tonkai nerwowo drapa
si po brodzie. [...] Na moment wogle zapomnia, gdzie jest. [...] Dopiero po
duszej chwili oderwa pisak od kartki. ...razem zsenatorem Blomem. Jak
szeroko siga spisek jest wtej chwili przedmiotem ustale pracownikw Instytutu Centralnego dobiega go jak zoddali gos Bordena. (WB, 158)
225

104

P. Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, dz. cyt., s. 243.

W Rozpadzie poowicznym jedna ze scen wywoa moe zdziwienie

czytelnika: Claire wykazuje sw wyszo nad technikiem bezpieczestwa, poniajc go izmuszajc do bezwzgldnej podlegoci. Scena ta
wywouje zdziwienie take wobserwatorze ogniskujcym Jorgenie.
Relacja pozbawiona jest oceniajcego komentarza narratorskiego, wychodzenie narracji osigane zostao poprzez szczegowo opisu sytuacji. Dopiero zamknicie sceny oferuje motywacj takiego zabiegu:
Jorgen przypatrywa si temu zzapartym tchem (RP, 149).
Caa prawda oplanecie Ksi zaczyna si typowo: Dotarszy do szczytu
schodw prowadzcych zplay na taras pensjonatu, odwrci si ispojrza wstron morza(CP, 5). Identyfikacja bohatera dugo jest utrudniana,
a do momentu, gdy sam bohater decyduje si wyjawi swe przezwisko:
Przyjaciele mwi do mnie Sloth. To takie due, leniwe zwierz(CP, 9).
Po tym wyznaniu narrator korzysta ju tylko ztego przydomku.
Preferencje narratora ujawniaj si wyranie wstrategiach nazewniczych. WLimes inferior narrator posuguje si wodniesieniu do
gwnego bohatera jedynie przezwiskiem Sneer. Pene imi inazwisko
Adi Cherryson pojawia si jedynie dwukrotnie wdialogu, auywaj
go funkcjonariusze. Dugi wWirze pamici potraktowany zostaje tak
samo, podobnie jak pozostali protagonici wfantastyce socjologicznej.
Zazwyczaj postacie orozlegych obszarach ogniskowania, azwaszcza
postacie pozytywne, nazywane s imieniem bd przydomkiem, natomiast funkcjonariusze nazwiskiem bd nazw funkcji. Wprawdzie jest to tendencja, anie regua, jednak jej wyrazisto nie budzi
wtpliwoci. Ztak sytuacj mamy do czynienia np. wWirze pamici
iRozpadzie poowicznym: Dugi znany jest zprzezwiska, natomiast
Vittolini iMarten znazwiska, podobnie jak Nordmann iTrent wMordzie zaoycielskim. Wramach oglniejszego schematu, wktrym podmiot ogniskujcy znany jest zimienia, natomiast nazwy innych postaci uzalenione s od zayoci relacji zpodmiotem ogniskujcym, np.
wCaej prawdzie oplanecie Ksi Janusza A. Zajdla: Sloth (przydomek)
iNakamura (nazwisko przeoonego Slotha). Nazwisk gwnych postaci musimy dugo szuka wpamici, anajczciej trzeba po prostu wrci do tekstu powieci: tak jest wprzypadku Sneera zLimes inferior

105

(Cherryson), Szregiego zWybracw bogw (Odd), Rinaha zParadyzji

(Devi) iwielu innych.
Agentka Sub Specjalnych odgrywajca rol pielgniarki Iry Dogowa wWirze pamici nazywana jest pocztkowo dziewczyn, adopiero po wymianie replik: Jak si pani nazywa? Ann Duray. Moe
mnie pan nazywa Annie(WP, 7), wnarracji identyfikowana jest konsekwentnie jako Ann (nie Annie).
Podmiotem ogniskujcym przez wiksz cz Wilkw na wyspie
jest Isia, przycigajca sownictwo narratora. Kiedy Isia myli lub
mwi opani Weredy albo kiedy pozostajemy wsferze jzykowych
ipoznawczych wpyww Isi, pani Weredy staje si matk. Nazwisko
poznajemy dopiero za porednictwem urzdnika. Pniej okrelenie
to (nazwisko) pojawia si wdyspozycji Isi, kiedy ta dystansuje si od
matki, posikujc si pozycj niby-auktorialn. Bezosobowo staje si
funkcj wyobcowania bohaterki.
Zabiegi tego typu speniaj podwjn funkcj: obok ustalenia postaci
wiodcej, preferowanej wpolityce informacyjnej narratora, zarysowuje si podmiotowa wiedza owiecie. Wsposb najbardziej klarowny
realizuje t strategi wanie Julia Nidecka wnoweli Wilki na wyspie.
Pierwsza scena eksponujca fikcyjny wiat poprzez statyczne ujcie
panoramiczne, uzasadniona jest fabularnie icharakterologicznie. Isia
czeka na spniajcego si przyjaciela, moe wic obserwowa otoczenie, odda si czynnociom wjej wiecie niepragmatycznym. Jest te
osob ciekaw wiata, co zostanie silnie zaznaczone wdialogu zAkim.
Wobserwacji wsposb maksymalnie efektywny przemycane s informacje oscenerii izarys struktury wiata. Isia znajduje si na g w n y m szlaku komunikacyjnym, w c e n t r u m ycia kulturalnego
ihandlowego [podkr. moje M.M.L.] (WNW, 25-26).
Take wponiszym fragmencie Rozpadu poowicznego horyzont
wiedzy, zaznaczony zwaszcza przez zakres sownika, bdzie podlega
nieustannej modulacji wcelu przemycenia jak najwikszej iloci informacji226:
226
W kolejnych czciach pracy kwestia manipulacji narracyjnej bdzie rozwinita,
zwaszcza zaznaczona przez Stanisawa Eilego rnica midzy pozornperspektyw

106

O godzinie smej stanli przed bram Orodka. Dzie rozpocz si opadami deszczu; jak zwykle niezbyt obfitymi. Czuwali nad tym ludzie zPodkomisji
Gospodarki Wodnej. Apostezjon otoczony by wprawdzie ze wszystkich stron
morzem, ale cierpia, podobnie jak druga cz wiata, na niedobr sodkiej
wody. Dlatego te gospodarowano ni oszczdnie [...].
Dugi podnis konierz kombinezonu, za ktry pocieko mu kilka zimnych
kropel, sczcych si ze stojcych wbezruchu drzew. Stali pod bram ju dobre
pi minut [...]. (RP, 5)

Jeli pojawia si szeroka panoramiczna perspektywa, to zaporedniczana przez bohatera iprowokowana przez sytuacj. WWybracach
bogw Sayen spoglda na aglomeracj:
Zmierzchao. Niebo zrobio si sine, ponure. Podnis gow, spogldajc
przed siebie, na rozcieajc si wok panoram Arpanu. Rozpieraa go [Sayena]
teraz duma, jak zawsze, gdy otym pomyla. Ogarn wzrokiem miasto. Wsamym rodku mrowisko szarych wieowcw [...]. Wyej, nad dachami, wsparte
na potnych filarach szosy przelotowe [...]. Jeszcze dalej wiedzia, e tam byy
otoczone ogrodami parterowe domki. Ijeszcze dalej, poza zasigiem wzroku,
rwne kwadraty zakadw produkcji rolnej. [...] Gdzie tam, hen, drugie miasto,
trzecie, dziesite, wszystkie identyczne, cho rnej wielkoci. (WB, 73)

Dominacj podmiotowego obrazu wiata postaci literackich podkrelaj rwnie wyraenia deiktyczne, bardzo wydatnie wskazujce narracyjne tu iteraz: Najtrudniejszy by szsty dzie, gdy przechodzi
kryzys [...]. Teraz byo lepiej. Dugi nauczy si je ipi prosto zmiski
[...]. wiee ubranie, ktre otrzyma po tygodniu sptania, byo teraz
mniej zabrudzone ni poprzednio, cho mino sze dni (RP, 90).
Charakterystyczne teraz kontrastujce zgramatycznym czasem
przeszym zakrela zawony horyzont narracji, drastycznie (zwaywszy na czsto sztuczne brzmienie takich sformuowa) redukujc kompetencje narratora. Obok wyrazistoci zahaczenia czasoprzestrzennego
ogniskowania moemy zaobserwowa niezwykle wyraziste zaadresowanie odczu, pogldw, wiedzy:
postaci, kiedy przyjcie pola widzenia postaci suy tylko dramatyzacji sceny przez zatarcie statycznoci opisu, aperspektyw autentyczn. S. Eile, wiatopogld powieci, dz.
cyt., s. 100.

107

Ira s t w i e r d z i , e bl gowy ustpi. (WP, 8)

Profesor wyda Ann jakie polecenie, ktrego treci Ira n i e z r o z u m i a ,
po czym ponownie zwrci si do niego zpytaniem. Gos Martena nabra teraz
agodnych tonw. Ira z d a s o b i e s p r a w , e powinien mu zaufa, e
chce on jego dobra, stara si mu poda rk wpotrzebie. P o c z u s i nagle
zaenowany swymi natrtnymi pytaniami; niepokj oto, co mu si przydarzyo, w y d a m u s i dziecinny, mieszny nieledwie. C h c i a przeprosi
Martena, ale myl otym wydaa mu si rwnie dziecinna jak uprzedni niepokj.
U w i a d o m i s o b i e , i od duszej chwili wsuchany by nie tyle wto,
co mwi Marten, ile wto, jak mwi. Wnagym popochu p r b o w a skupi
si, bo z d a w a o m u s i , e jakie wane dla niego informacje ulatuj
bezpowrotnie. [podkr. moje M.M.L.] (WP, 11)

W niepewnej sytuacji epistemologicznej iontologicznej, przy podjciu

ryzyka zastosowania tak wskiego horyzontu narracyjnego, zwaszcza
gdy obok zda dotyczcych wiata aktualnego znajdziemy wiaty ycze,
marze, wizji isnw (Obszar niecigoci, Wybracy bogw), cise
adresowanie mentalnych stanw bohaterw okazuje si niezbdne. Naley te zadba orozgraniczenie informacji opartych owiedz bohatera,
jego przypuszczenia, wyobrani, pami izmysy227. Rygorystyczno
adresowania ogniska narracyjnego zostaa nieco rozluniona wWybracach bogw. Konsekwencje tego eksperymentu okazay si jednak niekorzystne. Obok zakce powstajcych wwyniku duej iloci punktw
ogniskowania iwtych fabularnych powiza midzy nimi, pojawiaj
si bowiem zakcenia ontyczne na osi sen/jawa. Wnarracji wprowadzo227
Rwnie ze wzgldu na swoisto czytelniczego nastawienia wobec science fiction,
wok ktrego swe gone ikontrowersyjne stanowisko sformuowa Samuel R. Delany.
Wszelkie niejasnoci, wczajc rozbudowan metaforyk, obrazowanie nadrealistyczne
wscience fiction, skupiaj uwag odbiorcy na rekonstrukcji fantastycznego wiata (jakkolwiek dziwny musiaby on by), anie poszukiwaniu odpowiedzialnego za te zaburzenia
podmiotu. Nakonienie czytelnika do skupienia uwagi na opozycji: psychika (prywatny
wiat postaci) awiat (aktualny fikcji), wymaga wscience fiction dodatkowych rodkw
wzmacniajcych pierwszy czon tej opozycji (std kluczowy charakter prawdopodobiestwa psychologicznego wfantastyce socjologicznej). S. R. Delany, Starboard Wine: More
Notes on the Language of Science Fiction, New York 1984. Podaj za: K. L. Spencer, Vintage
Delany, Science Fiction Studies 1987, nr 2. Kontrowersyjno stanowiska Delanyego
nie ma rda wpowyszej tezie, do powszechnie przecie akceptowanej, chodzi raczej
oradykalne rozrnienie literatury (tutaj Delany umieszcza przede wszystkim konwencje
mimetyczne) od gloryfikowanej przez niego paraliteratury, czyli science fiction.

108

ne s oprcz rozwiza tradycyjnych rozlege fragmenty nawizujce do techniki strumienia wiadomoci, wyrastajce zmowy pozornie
zalenej, ale niekontrolowane przez operacyjne porzdkujce zabiegi
narratora. Zazwyczaj wfantastyce socjologicznej nie wystarczy opisa
krajobrazu za oknem, tak by czytelnik domyli si, zjakiego (czyjego)
punktu widzenia korzysta narrator. Opisy wzmacniane s bardzo czsto
przez czasowniki obserwowa, rozejrza si. Dotyczy to wszystkich
zmysw, oczywicie zprzewag zmysu wzroku. WWirze pamici niemale kade podanie godziny wnarracji poprzedzone jest zdaniem typu:
Marten spojrza na zegarek(WP, 62), Matilda spojrzaa na zegar(WP,
100). Ju pierwsze zdanie powieci zapowiada takie strategie: Gdy Ira
otworzy oczy, byo ju zupenie jasno(WP, 5).
Zdolnoci obserwacyjne podmiotw ogniskujcych wspomagane s
przez ich cechy charakterologiczne, takie jak ciekawo inieustpliwo,
predyspozycje intelektualne, anawet szczeglny wfantastyce socjologicznej imperatyw poznawczy: dz wiedzy. Wrnych wariantach powtarza si sformuowanie musz wiedzie (Mark Grey, AP, 81). Czuem, jak kiekuje we mnie ziarno chciwoci wszelkiej wiedzy [...](Mark
Grey, AP, 59); Sam dojd do prawdy(Jorgen, RP, 63); stawiajc przed
sob zadanie poznania prawdy(Sneer, LI, 115), itp.
Ostrej segregacji podlegaj przy tym wiedza, niewiedza iprzypuszczenia podmiotu ogniskujcego:
Seagren, pulchny, niskiego wzrostu (znacznie poniej optymalnej n o r m y ), znosi odosobnienie zz a d z i w i a j c y m spokojem, an a w e t jak
si Dugiemu z d a w a o zp e w n y m rodzajem zadowolenia. [podkr. moje
M.M.L.] (RP, 5)

Dugi wiedzia, dowiedzia si, nie wiedzia tego typu okrelenia powtarzaj si niezwykle czsto na kilku pierwszych stronach
powieci. Podobnie wpowieci Rafaa A. Ziemkiewicza:
Wcisn banknot wszczelin dystrybutora, wpychajc palec wotwr identyfikacyjny. Automat zawiergota, zabrzcza iotworzy plastikow przegrdk, za
ktr sta napeniony kieliszek. [...] Szregi wiedzia, e gdzie tam wrejestrach

109

systemu ochronnego zostao to zapisane ijeli przypadkiem zainteresuje jakiego bezpiecznika, zostanie wycignite na ekran czytnika. Inni te wiedzieli, ale
chrzanili to. Przyzwyczaili si, e tak dziao si od zawsze. On te ju si powoli
do wszystkiego przyzwyczaja. Akiedy mia ztym takie trudnoci. (WB, 19)

Najbardziej nachalne ischematyczne rozwizania zastosowa Janusz

A. Zajdel wWyjciu zcienia. Jedyn lini fabularn tworzy przyrost
wiedzy Tima, eksponowany przez narratora. Poszczeglne jakociowe
skoki informacyjne podlegaj aprobatywnemu podsumowaniu. Pozostae powieci stosuj takie rozwizanie wprowadzajc lokalnie rwnie inne techniki.
Fantastyka socjologiczna rozwijaa konwencj narracji personalnej
wkierunku eksponowania prywatnych wiatw postaci iwikszej elastycznoci, modulacji strefy granicznej midzy ogniskowaniem zewntrznym (lub zerowym) awewntrznym psychologizowanym. Momenty
rygoru, obok rzadkich komentarzy iocen narratora, bd wiadectwem
podskrnych napi definiujcych skomplikowany wzr narracji wfantastyce socjologicznej, oktrych wicej wkolejnych rozdziaach ksiki.
cise adresowanie monologw wewntrznych wWirze pamici Edmunda Wnuka-Lipiskiego, powtarzajce si wwikszoci powieci fantastyki socjologicznej, poda czsto za schematem: im bardziej wiat prywatny oddala si od aktualnego, tym adresowanie cilejsze igranica midzy
wiatem myli bohatera asowem narratora wyraniejsza. Przytoczenie
myli wramach mowy pozornie zalenej staje si wtedy rzadsze.
Wymogi techniki narracyjnej pocigaj za sob bogactwo wewntrznych wiatw postaci literackich. Bohaterowie ogniskujcy wyroniaj
si refleksyjnoci, podsumowujc wmylach zdarzenia, wyprzedzajc swe zachowania, projektujc przyszo. Obraz ich myli zajmuje
obszerne partie powieci (pod tym wzgldem wyrnia si centralna
cz Limes inferior). Dysponuj rozbudowanym aparatem poznawczym, znaciskiem na operacje intelektualne. Psychologicznie prawdopodobiestwo si rzeczy znajduje si wcentrum, ale fantastyka socjologiczna utrzymuje ywy kontakt midzy biegunami psychologizmu
iapsychologizmu228. Sdzc po objawach powierzchniowych, dominuje
228

110

T. Todorov, Ludzieopowieci, [w:] Narratologia, dz. cyt.

psychologizm, ale regulowany przez potrzeby kompozycyjne, zwaszcza spjnociowe229.

Przyjrzyjmy si chociaby jednemu zgwnych atrybutw psychiki
pamici. Peni ona wyranie funkcje konstrukcyjne. Lepiej nakada
wersje zdarze poprzez konfrontowanie pamici podmiotw ogniskujcych ni arbitralne decyzje narratora, ktry tasowaby poszczeglne fragmenty opisujce jedno zdarzenie zrnych perspektyw. Charakterystyczny chwyt utraty pamici suy moe wszechstronnemu
opisowi fikcyjnej rzeczywistoci. Ciekawie iefektywnie wykorzysta
go Edmund Wnuk-Lipiski wWirze pamici. Mikropami (pami
ozdarzeniach tu sprzed narracyjnego spojrzenia na wiat aktualny) pozwala zarysowa przedakcj bez potrzeby uciekania si do sztucznych
chwytw, podobnych do tego zprologu Ludzi ery atomowej Romana
Gajdy (np. wspomnienia Matildy, WP, 15). Funkcjonalno narracyjn
mona wyczyta zinteresujcej obserwacji: najczciej postacie oddaj
si refleksjom iwspomnieniom, gdy wiat aktualny moe by zawieszony, anarrator moe skupi si na doznaniach wewntrznych postaci, wczasie podry, spaceru, oczekiwania (Wilki na wyspie, Limes inferior, Wybracy bogw to najbardziej charakterystyczne przykady).
Dominuje linearno kompozycyjna brak radykalnych zwrotw, np.
antycypacji, regresji, zaburze. Jeli co si dzieje we wntrzu bohatera, wwiecie jego myli, to wyciszony musi by wiat zewntrzny.
Narracja dynamizowana jest szczeglnie przez wielo punktw widzenia (poszczeglne ogniska za s stabilizowane dziki prawdopodobiestwu psychologicznemu). Na tym nie wyczerpuje si jednak repertuar
technik oywiajcych przekaz informacji. Pojawiaj si typowe chwyty:
zaoenie tego, co byo ju powiedziane (presupozycje), umieszczanie
czytelnika wrodku procesu opisywania, skadnia typu: Nawet gdy
whipnotyzatorach nadawano programy Velle, lub na teleciankach ukazywaa si umiechnita ipachnca Kila, widziao si tu ludzi bardziej
zainteresowanych czekajcymi spotkaniami [...] ni najmodniejszymi
Powierzchniowe przejawy indywidualizmu, psychologizmu (obok rysw mesjanistycznych, apokaliptycznych, gnostyckich) prowokuj do przesadnego poszukiwania rysw romantycznych wfantastyce socjologicznej.
229

111

gwiazdami rozrywki(WNW, 25-26). Tego typu dwuczonowa skadnia

pozornie akcentuje tylko drugi czon, jako wewntrzfikcyjne dynamizujce novum, ale zpunktu widzenia czytelnika informacje przenoszone
przez oba czony s rwnie nowe irwnie istotne:
Stansky sprawia wraenie bystrego faceta, moe nawet zwyksztaceniem
klasy A. Zreszt, jakie to ma znaczenie pomyla Dugi jego sprawa, jego
kopot. Do mam wasnych. Stansky nie wyglda na autora ryzykownych
tekstw, ktrych itak nikt normalny nigdy nie przeczyta. Chyba e temporyci.
Ale przecie to margines, oktrym nie warto wspomina. Ju raczej blisze
prawdy byo to, co podaa TV, e Stansky przemyca jakie niedozwolone specyfiki, na ktrych sporo mona byo zarobi. Dugi wiedzia co otym. Cho
zastanawiajce byo to, e TV wogle wspomniaa oprzestpstwie Stanskyego.
Przecie normalnie takich facetw zaatwia si po cichu, bo ipo co tu rozgos?
(RP, 7-8)
Filip obudzi si znacznie pniej ni zwykle, spojrza odruchowo na zegarek iw jednej chwili obla si chodnym potem. Zawsze tak byo, gdy stwierdza, e nic go nie uratuje przed spnieniem si do pracy. Towarzyszyy temu
lekkie mdoci na myl okolejnym tumaczeniu si przed szefem personalnym.
Pozycja Filipa nie bya najlepsza, coraz czciej syszao si ozwolnieniach,
trudnociach wuzyskaniu pracy przez takich jak on. Kiedy koczy studia, nie
byo ztym adnych problemw: nawet niektrych czwartakw powoywano do
pracy. Teraz trjka nie dawaa adnej pewnoci. (LI, 9)

Powierzchownie narracja wcytowanych powyej fragmentach dotyka sytuacji wyjtkowych wwiecie aktualnym fikcji, ale wswej
strukturze gbokiej opiera si na stabilizujcym obrazie normy, zderzonym zniezwykoci. Warto wic przyjrze si, jak na tle niezwykoci konstruowana jest codzienno. Niezmiernie czsto pojawiaj si
okrelenia zawsze, jak zwykle, nigdy. Dopiero na tym tle moe
wnarracji zaistnie: tym razem... , dziwne.
Jeli bohater ogniskujcy przybywa do systemu zzewntrz, jak Rinah wParadyzji, zadziwienie moe by konfrontowane ze spokojnymi
reakcjami obserwowanych mieszkacw systemu:
Po chwili, siedzcy ju na mikkich poduszkach kanapy, Rinah d o s t r z e g
c o z d u m i e w a j c e g o wsposobie, wjakim si poruszali rozmawiajcy
mczyni: dochodzc do koca poczekalni nie zawracali jak czyni si to
normalnie, by zmieni kierunek przechadzki lecz rozpoczynali marsz do tyu,

112

powoli, krok za krokiem, a do przeciwlegej ciany. Robili to najwyraniej

machinalnie iz du wpraw [...].
Kobieta najwyraniej n i e o k a z y w a a z d z i w i e n i a sposobem ich
poruszania si, wic Rinah [...] przesta si na nich gapi. (P, 9-10)

Charakterystyczne dla dystopii jest podkrelanie tego mechanizmu,

kategoryczno okrele typu nikt normalny, ale take jawno tajemnicy (wanie tak paradoksalnie): zaimki nieokrelone jaki,
kto ochoczo zastpuj konkretne nazwy (obfituj wtakie wyraenia
Paradyzja oraz Limes inferior).
Do dynamizacji moe by wykorzystany rwnie banalny efekt jamais vu, czyli nage poczucie obcoci bohatera wscenerii, ktr zna
doskonale, pozwalajce umotywowa opis izaporedniczenie przez ogniskowanie: Dowiadcza uczucia absolutnej obcoci tej akurat chwili
itej sytuacji, jak wtedy, gdy wlaz tu po raz pierwszy. Dopiero teraz
odkry, e ciany monstrualnego baraku podaj go sobie jak kopotliwy
fant (DM, 5). Jak si wtrakcie lektury powieci Marka Oramusa okazuje, u podstaw poczucia obcoci ley gbszy proces wytrcania si
Skrzeczowsa zsystemu:
Rola edukatora, osaczonego gszczem przepisw, zakazw, wymogw, nkanego przez kontrole, traktowanego znajwysz podejrzliwoci sprawia
mu wicej trudnoci ni przypuszcza. Niemao dni osiado kurzem na jego
ubraniu, nim zyska jakie takie rozeznanie wtej dungli. Zczasem zacz bra
to na wyczucie: wmiar jak panika cicha wjego gowie, jak stabilizacja mikk doni koia jego mzg, dni ukaday si same. [...]
No iteraz wjego gowie rozszala si dzwonek, zaskakujc go jak picego
ucznia. Zdumiao go, jak cienko zarosy stare blizny. (DM, 6)

Wszystkie wyej wymienione zabiegi maj za zadanie przede wszystkim stabilizowa aktualny wiat fikcji poprzez zderzanie prywatnych
wiatw bohaterw, poprzez potwierdzanie normy wprost iporednio
wobliczu niezwykoci, poprzez nazywane za porednictwem podmiotw ogniskowania zadziwienie iprzestrach.
Opisy zpunktw widzenia postaci s zazwyczaj sumowane inie
konkuruj ze sob we wstpnej fazie konstruowania obrazu systemu.
Typowe schematy znajdziemy wLimes inferior. Przy pierwszym ciciu, kiedy zmieniamy ogniskowanie ze Sneera na Filipa, wahanie

113

czytelnika dotyczy stosunku czasowego midzy tymi dwiema scenami

(tematem dominujcym wpierwszej scenie jest czas!), najwaniejsze
staje si bowiem uzgodnienie statusu icharakteru wzajemnoci midzy
Sneerem iFilipem. Przeniesienie akcentu na relacje czasowe odwraca
uwag od przestrzennych, ktre s uwaane za dany pewnik. Zreszt,
ju wtrzecim akapicie tego fragmentu pojawia si jezioro Tibigan.
We fragmencie: [...] spacerowa wpoudnie wzdu brzegu jeziora Tibigan iz pewn zazdroci spoglda na tych, co wynajmowali wspaniae aglwki iodzie motorowe, by pywa na nich wtowarzystwie
licznie opalonych dziewczyn (LI, 9) mowa jest, jak podejrzewa czytelnik podchwytujcy wszystkie spjnociowe wskazwki, oSneerze.
acuch ogniskowania zyskuje istotne wsparcie. Wci jednak nie
wiadomo, czy zdarzenia opisane we fragmencie Filipa s pniejsze
czy rwnoczesne wobec zdarze zfragmentu pierwszego. To wana
decyzja. Jeli czytelnik przyjmie jako hipotez nastpstwo czasowe,
bdzie poszukiwa relacji przyczynowo-skutkowych, anawet narzuci
je tekstowi. Tutaj Zajdel do dugo utrzymuje czytelnika wniepewnoci. To wanie c z a s jest wtej powieci problematyczny, aprzestrze
m.in. dziki temu ustalona. Przypomina to dziaanie symultanizmu,
wktrym przecicie cigoci fabularnej automatycznie zaciera cigo chronologiczn (sekwencjonaln) iuruchamia cigo wyliczenia, jedno paradygmatyczn230.
Trzy pierwsze fragmenty zaczynaj si od przebudzenia bohatera:
budzi si Sneer, potem Filip iKarl231. Powierzchowna powtarzalno
zmusza do poszukiwania rnic, do dynamizacji, cho wci nie wiemy,
czy poszukiwa wtrzecim idrugim fragmencie wskazwek wzbogacajcych posta Sneera, czy akcja wrci do niego. Czytelnik bdzie
jednak tego powrotu oczekiwa.
S. Wysouch, haso Symultanizm, [w:] Sownik literatury polskiej XX wieku, dz.

230

cyt.

231
Konstrukcja anaforyczna. Charakterystyczn cech tekstu realistycznego jest
wic nasycenie; jest to tekst zamknity, silnie spoisty [...]. Kluczow figur estetyczn
jest anafora, ktra sprowadza wieloznaczno do jednoznacznoci [...] dialog do monologu,
rozczno (nieuchronna rozcigo linearna tekstu) do cznoci ido rwnoczesnoci
(P. Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, dz. cyt., s. 236).

114

Oto inny typ uspjnienia amigwki: Sneer myli oPronie: Skd on

bierze punkty na takie ycie? (LI, 16). Czytelnik natychmiast uaktualnia informacje owiecznymKluczu, ktre posiada dziki ogniskowaniu
Karla, wie wicej ni poszczeglni bohaterowie, szuka zwizku ikade
przekroczenie punktu widzenia odbiera jako zwrot ku temu, co ju powinien zna, anakadanie si perspektyw sugeruje akcj. To zmiany stanw
rzeczy, konflikty wiatw moliwych napdzaj opowie.
W najbardziej konwencjonalnej postaci faza ekspozycji Systemu
zdominowana jest przez dialog. Ztak sytuacj mamy do czynienia chociaby wDniu drogi do Meorii oraz wParadyzji. Wpowieci
Marka Oramusa dialog sprowokowany jest przez wprowadzenie epizodycznej postaci reperatora. Dziki zaistniaemu napiciu midzy
tym szeregowym funkcjonariuszem systemu agrup intelektualistw dochodzi do rozmowy osprawach zasadniczych. WParadyzji
natomiast motywacja dialogu jest jeszcze prostsza: przybysz rozmawia
zprzewodnikiem.
Najdusz parti wstpn znajdziemy jednak wLimes inferior Zajdla.
Powie zaczyna si od opisu, pocztkowo rozmytego iw pierwszych
sowach podejrzanie metaforycznego: Sponad wody wstawaa subtelna mgieka delikatny woal, dajcy mikko zarysowi miasta, ktrego panorama wygldaa std jak wska, szara wstka [...](LI, 5). Sygna podmiotowoci iustalonego wewntrzfikcyjnego punktu widzenia
niesie ze sob deiktyczne std. Kilka zda dalej czytelnik otrzymuje
komplet informacji niezbdnych do ustalenia punktu widzenia: Ludzie
stanowczo zbyt wiele wymagaj od ycia medytowa Sneer, wycignity na dziobie odzi(LI, 5). Wtym wanym momencie ustabilizowania znacze iprogramowania odbioru narrator wyranie dystansuje si
wobec bohatera. Co jaki czas ponawia ten gest, ale dominuje tendencja
do zamazywania granicy midzy monologiem wewntrznym, mow
pozornie zalen ibiegunem czystej narracji232. Akapity rozsiane
pomidzy sprawozdawczymi opisami zachowania odzi wcaoci wypenione monologiem wewntrznym Sneera pozbawione s czsto ja232

G. Genette, Voice, [w:] Narratology. An Introduction, dz. cyt.

115

kichkolwiek sygnaw cytowania myli. Czwarty akapit za zaczyna si

zdaniem: Unis powieki inie poruszajc gow powid spojrzeniem
po jeziorze (LI, 5). Odbiorca nie powinien zadawa pytania: kto?.
Odpowied jest oczywista: Sneer nie wymaga ju identyfikacyjnego
wspomagania zzewntrz. Jak zobaczymy pniej, narracja personalna
ipierwszoosobowa zbliaj si do siebie, dystans zachowany jest dla
moliwoci ironicznego spojrzenia na bohatera zzewntrz.
Mord zaoycielski take oferuje typowe schematy pokrywania si
ognisk narracyjnych, ktre tworz wefekcie acuch: Wargacz ukazany
zperspektywy zewntrznej Daniela III (MZ, 33), aDaniel III pniej
zperspektywy Trenta (MZ, 41). Te same sytuacje opisywane bywaj
zrnych perspektyw (MZ, 69, take np.: RP, 92, LI, 99). WParadyzji Rinah iNikor widz si wzajemnie, ale pocztkowo bezinteresownie (P, 88-89), by wpniejszych fazach powieciowych zacieni wspzaleno. Ogniska narracyjne czsto zmieniaj si pynnie,
np. Jorgen/Dugi (RP, 194). Podmioty ogniskujce potrafi odciy
narratora od charakterystyki innych postaci, przy okazji uzasadniajc
ich centralne miejsce wakcji Marten oAlbercie Wardensonie: Marten podziwia go, podziwia jego uparty, syzyfowy trud poszukiwania
prawd jednoznacznych (WP, 62). Podobnie mwi Vittolini oAlbercie
(ale ju wdialogu, poniewa Vittolini obdarzony jest sabszym ogniskowaniem): taki mzg (WP, 21), Hornen take afirmatywnie
oSzregim (WB, 79), itp.
Wielogosowo iobszerno ekspozycji, jak te pniejsze gwatowne zarzucenie wyznaczonej wniej perspektywy narracyjnej (w Limes inferior wpolu widzenia narratora pozostaje tylko Sneer), wiadcz oproblemie ekspozycji istabilnego obrazu wiata. Przejcie granicy midzy
postrzeganiem idziaaniem bywa trudne wtych powieciach, wktrych
od pocztku nie zosta stworzony schemat sprzenia akcji ze stabilizacj obrazu fantastycznej rzeczywistoci. Postacie ogniskujce przede
wszystkim postrzegaj irzeczywicie bd mie problemy zdziaaniem,
biernie poddawane przebiegom fabularnym. Owszem, Sneer jest pracowity, ale jest to krztanie podtrzymujce jego status wsystemie. Jak si
okae, zdziaaniem nie bd mieli problemw bohaterowie znajdujcy

116

si poza horyzontem ogniskujcej penetracji narratora. Nie jest to jednak

taka pasywno poznawcza, ktra charakteryzowaa klasyczne utopie,
wktrych obserwatorzy ogldali wiat waciwie przez szyb.
Przyjrzyjmy si charakterystycznej postaci Tonkaja zWybracw
bogw. Zpewnoci nie jest to posta aktywna, nie decyduje oprzebiegu najistotniejszych wydarze. Pocztkowo dominuje, jakociowo (ze
wzgldu na ogarnicie innych punktw ogniskowania wwtku rzdowego ledztwa, ktre posuy zawizaniu akcji) iilociowo. Wjednym
zkluczowych rozdziaw, smym, wnadrzdnej perspektywie Tonkai
zostaje nazwany przez jednego zfunkcjonariuszy wtajemniczonych
wintryg modym karierowiczem. Irzeczywicie, stopniowo czytelnik zaczyna dystansowa si wobec jego wiatoobrazu, ktremu zmuszony by zaufa podczas lektury pierwszego rozdziau. Coraz czciej
Tonkajowi towarzyszy zaskoczenie, zadziwienie, wiat przestaje dawa
mu pozytywne odpowiedzi. Czytelnik uczy si traktowa go ironicznie, wiedzc, e od tej pory zadanie bdzie polega na przekraczaniu
wiatoobrazu Tonkaja: Waciwie to robota nie wygldaa na skomplikowan. Wydawaa si tak prosta, e a to niepokoio. Paredziesit
minut tempaxowania ipo wszystkim. Wierzy si nie chce, eby jakakolwiek sprawa moga by tak atwa (WB, 31). Ironia narracji wydobywa naiwno mylenia Tonkaja. Czytelnik ma prawo spodziewa si,
e tak mylcy bohater, zamykajcy ju akcj na wstpie powieci, stanie si ofiar akcji, ktra zdecydowanie przeronie jego obraz wiata.
Wrd operatorw epistemologicznych zamiast zwykle pojawia
si nigdy: Wonden wy zblu. Tonkaja, ktry nieraz asystowa przy
ostrych przesuchaniach, przeszed od tego krzyku dreszcz. Nigdy nie
sysza niczego podobnego (WB, 32). Nastpne spotkanie czytelnika
zogniskowaniem Tonkaja rwnie koczy si dramatycznie: Co si
dzieje? Co si dzieje zMokarahnem, kurwa ma?! (WB, 61).
Obiektem ledztwa Tonkaja jest tajemniczy Sayen Met. Kiedy obejmie on funkcj punktu ogniskowania? Wydaje si to nieuniknione. Gdy
ju jednak to uczyni, bdzie wczeniej namaszczony przez wtajemniczonych funkcjonariuszy, rwnie dla nich stanie si postaci zagadkow: Bardzo wiele od niego [Sayena] zaley. Obawiam si, e jest

117

najsabszym ogniwem akcji (WB, 62), Faettner: W przekazanych

Sayenowi instrukcjach nie zmieniem ani zdania, ani literki. Nie wiem
dlaczego postpuje inaczej. By moe zaszo co nieprzewidzianego (WB, 67). Wreszcie, Sayen staje si podmiotem ogniskujcym
iwe wasnym mniemaniu to on ukada gr (WB, 74)! Sygnaem tego
przewartociowania jest bezimienne okrelenie Tonkaja: Bezwiednie
[Sayen] spojrza jeszcze na rysujcy si woddali budynek wydziau
operacyjnego. Jaki bezpieczniak biedzi si tam teraz zdrowo nad zagubionym wTrumnie ladem [...] Zacisn do wpi i, wyginajc
wargi wzowrogim umiechu, pogrozi mu zdala. Trzymaj si, skurwielu. Gra si ju zacza (WB, 74). Wtym fragmencie narracja przechodzi wmonolog wewntrzny Sayena, nieodseparowany wyranie od
wczeniejszej mowy pozornie zalenej. Modelowy czytelnik poda
wwczas tropem wskazanym przez Stanisawa Eilego:
Waciwy odbir polega [...] na konfrontacji dwu paszczyzn: warstwy znacze przypisanych dostrzeganym faktom przez bohatera powieciowego ich
drugiego dna, wmiar jak odsania si mniej lub bardziej wyranie na podstawie obserwacji porednika narracji (medium), ale poza jego wiadomoci 233.

Taka sytuacja zawenia wiedzy postaci przy jednoczesnym nieprzerwanym przyrocie wiedzy czytelnika pozwala na operowanie ironi (np.
odnonie postaci Karla Prona, LI, 59). Kellog iScholes wklasycznej ksice powiconej fikcji narracyjnej wanie ironi traktuj jako kluczowe
nastpstwo techniki punktw widzenia234. Nie mona rwnie zapomnie
S. Eile, wiatopogld powieci, dz. cyt., s. 103.
R. Kellogg, R. Scholes, The Nature of Narrative, London 1968, s. 240: By definition narrative art requires astory and astory-teller. In the relationship between the teller
and the tale, and that other relationship between the teller and the audience, lies the essence
of narrative art. The narrative situation is thus ineluctably ironical. The quality of irony
is built into the narrative form as it is into no other form of literature. [...] Irony is always
the result of adisparity of understanding. In any situation in which one person knows or
perceives more or less than another, irony must be either actually or potentially present.
In any example of narrative art there are, broadly speaking, three points of view those
of the characters, the narrator, and the audience. As narrative becomes more sophisticated,
afourth point of view is added by the development of aclear distinction between the narrator and the author. Narrative irony is afunction of disparity among these three or four
viewpoints.
233

234

118

obudowaniu napicia poprzez suspens: czytelnik oczekuje okrelonych

dziaa od postaci, dysponujc wiedz omoliwym rozwoju zdarze.
Personalizacja narracji pierwszoosobowej
Zaledwie wczterech powieciach, spord tu omawianych, narracja
personalna ustpuje pola: wTwarz ku ziemi, Caej prawdzie oplanecie
Ksi, Algorytmie pustki iMaych zielonych ludzikach. Narracja pierwszoosobowa wydaje si najbardziej odpowiednia do psychologizacji
iobrony jednostki przed systemem 235. Pod naciskiem dominujcej narracji personalnej przyjmuje cz jej charakterystycznych cech, anawet
ujta bywa wjej ramy. Tych dwch typw narracji nie dzieli jednak
przepa. Narracja personalna moe przypomina typow pierwszo
osobow, jeli przyjmuje konsekwentny punkt widzenia jednej postaci,
wprowadzajc jednoczenie obszerne partie monologu wewntrznego.
Stanisaw Eile wskazuje zkolei na szereg cech (w powieciach modernistycznych) przeprowadzajcych pomost zdrugiego brzegu: zdarzenia
mog ulega uteraniejszeniu, dominowa moe sceniczna, szczegowa rekonstrukcja przeszoci236.
W efekcie wprowadzenie osobowego narratora suy tu przede wszystkim
celom podobnym, co wnarracji personalnej, azatem stabilizacji stanowiska obserwacyjnego oraz konkretyzacji aktu poznania poprzez powizanie go zokrelon indywidualnoci, procesu stopniowego zdobywania wiedzy. [...] Czytelnik [...] rwnoczenie ma peny dostp do materiau stanowicego przesanki
wnioskowania itym samym moe dochodzi [...] do wasnych konkluzji237.

Takie wanie cechy przejawia personalizowana narracja pierwszoosobowa wfantastyce socjologicznej, wtym przede wszystkim kon235
Zob. rozwaania opolu semantycznym narracji pierwszoosobowej: M. Gowiski,
Opowieci wpierwszej osobie, dz. cyt.
236
S. Eile, wiatopogld powieci, dz. cyt., s. 43, 98. Eile nie konfrontuje narracji
pierwszoosobowej zpersonaln. Kryterium odrniania sytuacji narracyjnych (auktorialnej, personalnej ineutralnej) opiera na dominacji iwiedzy narratora, kwestii wadzy ijej
wykorzystania.
237
Tame, s. 43.

119

sekwentne zawanie horyzontu narracyjnego, wspomagajce regulacj polityki informacyjnej. Zamiast kiedydominuje dramatyzowane
teraz narracyjne238. Perspektywa narracyjna przesuwa si rwnolegle
do zdarze, brakuje zatem charakterystycznej opozycji dwch podmiotw: ja opowiadajcego ija przeywajcego. Sytuacja opowiadania nie jest sprecyzowana, awiatoobraz gwnego bohatera bywa zarysowany nawet wramach mowy pozornie zalenej.
W narracji Twarz ku ziemi zwraca uwag drobiazgowo obserwacji, pojawia si typowe dla narracji personalnej teraz (np. TKZ, 230),
wski horyzont narracyjny: Neut syszy przypadkiem przeklestwo Ty
mapo pojona kranwk, ale dopiero pniej ujawniony zostaje sens
tych sw, wraz zposzerzeniem wiedzy Neuta (TKZ, 223). Kopot sprawia rozdwojenie olnienia: Jasna sprawa, e utrudnienia techniczne
iabsolutna konieczno zachowania dziewiczoci enklawy byy jedynie pretekstem. Tylko e to ju nie ja pomylaem, to mylao si samo,
jakby ze mnie, obok mnie wciemnym oboku, ktry powoli zaczyna
ogarnia m gow, przynoszc wkocu sen tak bardzo upragniony
(TKZ, 105). Fragment ten przypomina cytowane wczeniej zamylenia bohaterw wmomentach blokowania informacji239.
W Caej prawdzie oplanecie Ksi narracja pierwszoosobowa zamknita jest natomiast wramach nadrzdnej narracji personalnej,
wklasycznej szkatuce. Pojawiaj si pytania: co jest wcentrum?
ledztwo Slotha czy relacja Jedenastki? Czy Sloth ma jakiekolwiek
zasugi oprcz ujawnienia tej relacji? Wpewnym sensie rama peni
funkcje prologu iepilogu, wskazujc na nieodzowno sprzenia intymnej narracji pierwszoosobowej zpersonaln. Relacja prowadzona
zwewntrz systemu, nawet zpunktu widzenia wiadka jego narodzin,
okazuje si niewystarczajca iniepena. Nie oferuje moliwoci gry
ironicznym dystansem.
Narrator niszego poziomu (Jedenastka) nie wskazuje adresata, ale
charakterystyczne sowa trudno mi zacz (CP, 49) wprowadzaj
Tame, s. 42.
O chwycie blokowania informacji zob.: P. Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, dz. cyt., s.252.
238
239

120

zarys sytuacji opowiadania. Polityka informacyjna centralnej czci

powieci Caa prawda oplanecie Ksi przybierze jednak posta podobn do tej znarracji personalnej: narrator opowiada, nie wprowadzajc
metanarracji (typowych dla narracji pamitnikarskiej sformuowa dystansujcych opowiadajce ja do przeywajcego ja ido historii).
Jedenastka nazywa rewolucjonistw anarchistami (CP, 56), bo wtedy
mg tak onich myle, tumi wiedz, ktr powinien posiada wwietle logiki narracji pamitnikarskiej. Zamiast wyranego rozrnienia
wiedzy wczesnej (zaangaowanego wzdarzenia ja) od teraniejszej
(czyli tej, ktr powinien dysponowa opowiadacz znajcy koniec historii), granica ta jest rozmywana poprzez zastosowanie mowy pozornie zalenej (CP, 67, 68, 73, 97). Zdrugiej strony, narrator cytuje myli
bohatera (czyli waciwie wasne, mimo e przedawnione), co take
nie jest codzienne wnarracji pierwszoosobowej (CP, 136). Dominuje
zatem konsekwentnie wski horyzont narracyjny: Teraz wszelki spr
straci sens (CP, 56). Narrator podporzdkowuje si bohaterowi: gdy
ten ostatni czeka przed drzwiami inic si nie dzieje, t pustk wypenia refleksja (CP, 90-91). Konwencja doskonaej pamici240, typowa dla
fikcjonalnej narracji pamitnikarskiej, take jest przecie zapoyczona
ztrzecioosobowej. Wpowieci Zajdla Jedenastka szczegowo przytacza przemwienia uzurpatorw irozbudowane dialogi (CP, 83, 85).
Relacja zdumiewa szczegowoci, ktra nie zostaa poddana reguom
selekcji charakterystycznym dla narracji pierwszoosobowej (CP, 108).
Wiedza narratora, ktry wtypowej narracji pierwszoosobowej pamitnikarskiej zna cao opowiadanej przez siebie historii, wnarracji
zbliajcej si do personalnej jest tumiona. Narratorbohater, cho
opowiada zpewnego dystansu czasowego, dramatyzuje swe odkrycia,
tak jakby dokonywa ich teraz: Zaczynao by jasne, e kierownictwo eksperymentu, ktry mia by triumfem precyzyjnie opracowanej
teorii, stano wobec pierwszych trudnoci czy waha (CP, 98), Naleao si domyla... (CP, 98), Czego naley si zatem spodziewa
wnajbliszym czasie? (CP, 101). WAlgorytmie pustki nie pojawia si
240

M. Gowiski, Opowieci wpierwszej osobie, dz. cyt.

121

nawet sytuacyjna motywacja narracji, nie wiadomo kiedy igdzie zdarzenia s opisywane. Podobnie jak wpowieci Zajdla, narracja koncentruje si na procesach intelektualnych: [...] wszystko zaczyna ukada
si wlogiczn cao. Gdzie, kiedy byo ju co podobnego (AP, 7),
przypominajc rozwizania stosowane wtechnikach dominujcego
typu narracji. WMaych zielonych ludzikach Krzysztofa Borunia narracja prowadzona jest natomiast wczasie teraniejszym, co zupenie
niweluje opisane wyej problemy. Narratorem jest studentka Agnieszka,
posta na wp wtajemniczona, odkrywajca gst sie intryg, dysponujca jednak odpowiednim intelektualnym potencjaem. Jej rola konstrukcyjna sprowadza si najczciej do suchania wykadw irozmw
starszych uczonych kolegw.
W dwch przypadkach, wktrych sytuacja formuowania narracji
zostaa skonkretyzowana (Twarz ku ziemi oraz Caa prawda oplanecie Ksi), napitnowana jest ona paradoksem. Twarz ku ziemi zaczyna
si jak typowa relacja pamitnikarska: Pamitam.... Finalne sceny powieci zagarnia czas teraniejszy, ale nie ma ju czasu na zwolnienie
narracji, refleksyjne podsumowanie, ktrego mona by si spodziewa.
Owo pamitam nie ma zahaczenia, staje si pustym chwytem, konwencjonalnym sygnaem.
Narracja pierwszoosobowa nie wystpuje samodzielnie, domagajc
si dystansu zewntrznego narratora. WAlgorytmie pustki narracja
personalna pojawia si wpocztkowych partiach powieci: bohater,
nazywany pocztkowo czowiekiem imczyzn, funkcjonuje
jako podmiot domylny (AP, 17), ogniskujcy: Czowiek ztrudem
unosi gow iwspiera si na okciu. Niespokojnym spojrzeniem omiata
najblisze otoczenie spkan, prawie pozbawion trawy ziemi [...]
(AP, 6). Narrator uywa tylko jednego imienia na nazwanie osb, ktre spotyka bohater, bo tylko imi Turbid jest w pamici bohatera (AP,
22). Na nim koncentruje si narracyjne deixis: np. tu (AP, 8). Jego
monolog wewntrzny formuowany jest wmowie pozornie zalenej,
wiadczcej ouprzywilejowaniu postaci: Jeszcze pi osb dzielio go
od czerwonego kwadratu, nie, ju tylko cztery! (AP, 11). Natomiast
po uzyskaniu tosamoci (a raczej po narzuceniu jej przez system),

122

pojawia si ja narracyjne. Przemiany fabularne zdaj si motywowa narracj. Kompozycja powieci zyskuje swoist nadwiadomo:
wrozgrywk opodmiot itosamo wczona jest narracja. Wewntrz
monologu wewntrznego nastpuje przejcie od mowy pozornie zalenej do ja. Narracja pierwszoosobowa pozostaje spersonalizowana.
Wyraenia takie jak: uprzytomniem sobie, uwiadomiem sobie,
wida byo (AP, 84), zwtpiem wrealno otaczajcego mnie wiata (AP, 45), sugeruj wyrane porednictwo konstrukcji psychicznej
zmieniajcej si wczasie. Narracja pierwszoosobowa zna konflikt ja
przeywajcego ija opowiadajcego, ale zabieg ten typowy jest dla
narracji pamitnikarskiej. WAlgorytmie pustki brak zarysowanej sytuacji narracyjnej. Wydaje si ona nawet rozmylnie paradoksalna, jeli
wemiemy pod uwag sugesti cyklicznego kasowania pamici. Deixis
wci koncentruje si na teraz zdarze (AP, 105, 106, 40), nawet czas
teraniejszy pochodny od tu iteraz (AP, 49), amonologi przypominaj mow pozornie zalen (np. AP, 40).

4. Fabua epistemiczna
Schematy fabularne
Klasyczne utwory utopijne wprowadzay szcztkow fabularno,
wktrej jedno zdarzenie organizowao sie albo acuch pniejszych
pomniejszych wydarze. Tym gwnym zdarzeniem byo oczywicie
spotkanie zniezwykoci. Mechanizm przypomina opowieci grozy241,
cho eutopia nie stanowi zagroenia dla podrnika. Moe go jedynie
uwie iprzekona do swych racji. Istniej take inne rnice. Zamiast
tworu nadprzyrodzonego podrnik spotyka twr ludzki, wprawdzie
zdumiewajcy, ale ludzki: spoeczn maszyneri produkujc we
wasnym mniemaniu niewyczerpywaln doskonao. Podobnie jak
wopowieciach grozy, przed wysannikiem naszej cywilizacji ryso241

Zapewne najlepszym odniesieniem byaby twrczo H. P. Lovecrafta.

123

wao si zadanie: pozna, zrozumie (i przey). System dystopijny, jeli

bdzie wogle pokazywany zzewntrznego punktu widzenia, okae
si agresywny wobec przybysza inie poprzestanie na uwodzeniu oraz
prbie intelektualnego zdominowania. Oprcz poznawania irozumienia bohater bdzie musia podj walk, podobnie jak wopowieciach
grozy, zmocami, ktre wydaj si go wielokrotnie przerasta.
Utopia wprowadzia paradygmat, ktry pniej bdzie modyfikowany, ale pierwotna szczelina pozostanie otwarta. Podstawowy paradygmat opiera si na konfrontacji dwu odrbnych fabu: pierwsza
znich, nazwijmy j akcj poznawcz, skupiona bya wok postaci
przybysza (rozbitka, turysty), ktry przypadkowo znalaz si na wyspie. Akcja poznawcza ukierunkowana zostaa na cel242 , czyli wszechstronne rozpoznanie iopisanie idealnegoustroju. Akcja ta oznaczana
jest kolejnymi segmentami nauk pobieranych przez turyst, ktrym
towarzyszy zjego strony zadziwienie, podziw, aczasem refleksja nad
uomnoci wasnego systemu politycznego. Koczy si ona powrotem
wyedukowanego podrnika do ojczyzny. Wklasycznych utopiach akcja to zwiedzanie, adopiero dziki zwiedzaniu iinformacjom udzielanym przybyszowi przez mieszkacw, funkcjonariuszy iwadcw
eutopijnego systemu, wyania si historia. Wutopii podrnik to porednik, najistotniejsze za sensy wynikaj zporwnania dwch struktur: eutopijnej izewntrznej. Podrnik powinien pozosta niewinny
inieuwikany. Eutopianom nie zaleao na jego przybyciu, apierwotnym celem podry nie bya eutopijna wyspa. Druga fabua przekracza
jednostkow biografi, zwizana jest zhistori eutopijnej spoecznoci
wpisan czasem whistori (take rozwj moralny, intelektualny) caej
ludzkoci. Przybysz nie by wklasycznych utopiach czci historii eutopii, docierao do niego tylko jej echo. Pamitajmy jednak, e Utopia
Morea nie jest tak do koca jednoznaczna pod tym wzgldem jak dziea wielu kontynuatorw.
Pierwsza zfabu zwizana zram narracyjn postrzegana bya
czsto jako pretekstowa, druga dzieje eutopii jako centralna. Sta242
Rozrnienie akcji ifabuy oraz ujcie akcji jako typu fabuy za Januszem Sawiskim (zob. tego hasa Akcja iFabua, [w:] Sownik terminw literackich, dz. cyt.).

124

tyczno autoprezentacji eutopii (najczciej poprzez wykad) sza

wparze zzaoeniem statycznoci struktury spoecznej. Oywienie
narracji ifabuy od pocztku pchao utopi wstron negacji eutopii.
Pniejsza antyutopijna opozycja wytworzya wyraziste konstrukcje
fabularne, ktre opieray si przede wszystkim na kryzysie iwyrazistym konflikcie midzy jednostk iogem, apniej wdystopii, na
konflikcie midzy jednostk iwadz. Destrukcja jest najbardziej dynamiczna fabularnie: albo rozpada si bd ulega przeobraeniu osobowo, albo system.
Ewolucja powieci wramach tradycji utopijnej, poprzez antyutopi
ku dystopii, zmierzaa do komplikacji irozbudowania podstawowych
struktur fabularnych. Hybrydyczno klasycznej utopii (poczenie powieci podrniczej, edukacyjnej, filozoficznej ipolitycznej) pocigaa
za sob czsto dominacj jednego zelementw izaburzenia kompozycyjne, polegajce np. na oczywistej usugowoci chwytu przeniesienia243.
Zamienniki funkcjonalne nie bez reszty odpowiadaj podstawowym
schematom utopijnym, wprowadzajc wasne znaczenia. Podstawowa
modyfikacja polega bdzie na stopniowej rezygnacji zdominacji perspektywy zewntrznej (postaci rozbitka iturysty) na rzecz podrnika
wewntrznego, ktry poprzez awans lub degradacj wdruje przez
wszystkie warstwy spoeczne, przyczyniajc si do wypenienia opisu.
Dystopia, wyraniej ni antyutopia, bdzie zmierza do cilejszego
poczenia dwch paszczyzn fabularnych: tej zwizanej zmotywacj
ogldu fikcyjnego pastwa iprezentacji jego struktury244 oraz immanentnej historii powstania iewolucji dystopijnego ustroju. Najczciej
takie uspjnianie wie si ze sprzeniem sfery prywatnej ze spoeczn. Dynamiczna irozpoznawalna fabua dystopii prowadzi j wstron
243
Czyli fabularnego umieszczenia podrnika wewntrz eutopii. Chwyt ten Dariusz
Wojtczak nazwa do nieszczliwie przerzutem. D. Wojtczak, Sidmy krg pieka. Antyutopia wliteraturze ifilmie, Pozna 1994.
244
Polityka informacyjna bdzie zatem podobna do topologiki wiedzy realizmu,
P.Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, dz. cyt., s. 246. Dla Hamona fantastyka
jest opozycyjna wobec realizmu, ale ta waciwa fantastyka, nie SF. Rozwj literatury
utopijno-dystopijnej zmierza ku coraz wikszemu wykorzystaniu technik realizmu. Utopia
przypomina fantastyk we waciwym sensie, natomiast dystopia realizm.

125

fabularnego stereotypu, aindywidualno konkretnych rozwiza polega na swoistej kombinacji rozwiza elementarnych. Zarazem jednak
literatura dystopijna, take fantastyka socjologiczna, potrafi elastycznie wykorzystywa pen przestrze mylenia utopijnego, od bieguna
autorytarnego po otwarto.
Fabuocentryczno to wtradycji utopijnej dominacja fabu nastawionych na wiedz: jej zdobywanie, kultywowanie iukrywanie245. Akcja poznawcza ukierunkowana jest na poznanie prawdy osystemie politycznym. Tworzy dystans midzy poznajcym zdominowanym przez
ten cel iobiektem bada, ktry poddaje si biernie ogldzinom badacza.
Jak si okae pniej, taka struktura poznawcza przypomina klasyczne
powieci detektywistyczne (Arthura Conan Doylea czy Agathy Christie),
wktrych detektyw przybywa na miejsce zbrodni zzewntrz ju po jej
dokonaniu. Fabua epistemiczna moe posugiwa si wtkami ledztwa, ale zaciera dystans midzy poznajcym apoznawanym systemem.
Roztacza gst sie zalenoci midzy postaciami. Pierwszoplanow rol
odgrywaj zalenoci informacyjne (wiedza, niewiedza, manipulacja,
znajomo inieznajomo motywacji dziaa, naciskw indywidualnych
ipropagandowych itd.), ale rysunek interakcji nie jest tak jednoznaczny:
poznajcy moe by obiektem poznawania (ledztwa), manipulant moe
by manipulowany. Wiedza przybiera form konspiracyjn, wktrej
napicie opiera si na dysonansach: wikszo postaci dysponuje jedynie czstk penego obrazu intrygi, cz demonstruje sw niewiedz
inaiwno, acz wadz pync zpenej wich mniemaniu wiedzy. Wreszcie, sie wiedzy wfabule epistemicznej wczona jest cile
whistori systemu. Nie bierze si znikd, najczciej bdc pochodn
zaoonych wsystemie spoecznych rozwarstwie.
Gwne momenty zwrotne fabuy epistemicznej oznaczone s przez
przejcie od niewiedzy do wiedzy246, od fragmentu do caoci. Najcz245
Dominuj figury fabu poznawczych, przy ktrych procesy sprawcze to jedynie
preteksty. K. Bartoszyski, Obadaniach ukadw fabularnych, [w:] tene, Teoria iinterpretacja, Warszawa 1985, s. 166-167. Fabuy epistemiczne podporzdkowane s operatorom W wiedzy, niewiedzy iwiary, L. Doleel, Semantyka narracji, prze. M.B.Fedewicz, Pamitnik Literacki 1985, z. 2, s. 305.
246
Od nie wiem do wiem. M. Parowski, Kilkunastu Hamletw, dz. cyt.

126

ciej zachowany jest rytm: spjno (obrazu wiata) niespjno spjno... Od: Zlustrowa sypialni istwierdzi, e jest wtakim stanie,
wjakim zostawi j wczoraj wieczorem. Awic wszystko wporzdku
(WP, 5), poprzez co tu si nie zgadza (WP, 111), do ostatecznego
olnienia: wszystko si zgadzao (WP, 246). Wyranymi sygnaami
zachwiania obrazu wiata s podejrzenia bohatera (np. WZC, 115). Ira
Dogow dostrzega dziwne zachowanie Ann, agentki, ktra podaje si
za pielgniark, nabiera te podejrze, czy wypadek, wnastpstwie
ktrego straci pami, rzeczywicie mia miejsce. Neut, gwny bohater inarrator Twarz ku ziemi Macieja Parowskiego, jest wiadkiem
wypadku ioczekuje na relacj wwiadomociach telewizyjnych. Brak
relacji wywouje wnim podejrzenia, afakt, e ma wrku chusteczk,
na ktrej znajdowaa si krew, stawiaa go wsytuacji uprzywilejowanej. Na zagadce chusteczki ikrwi kurzej opiera si fabua powieci Parowskiego. Kolejne odkrycia, ktrych dowiadcza (wanie tak biernie)
Neut, s wmniejszej mierze nastpstwem jego wasnej aktywnoci,
awwikszej aktywnoci ze strony systemu. Neut zachowuje nonszalancj przy eksponowaniu epistemicznoci: Nie jest le odkrywa zakazane tajemnice [...]. Gdyby nie tajemnica, siedziabym teraz jak gupi
wrobocie (TKZ, 155). Wczeniej pojawia si podejrzenie (w charakterystycznym chwycie podsumowania dotychczasowych informacji przy
okazji pojawienia si nowej postaci):
I wtedy powiedziaem jej wszystko. Zupenie nieoczekiwanie co si przeamao izamiast pyta zaczem mwi sam. Ochusteczce, oporwaniu, orozmowie zSzefem pionu B io wszystkich spostrzeeniach, ktre nie ukaday si
wkonkretne podejrzenie poza tym jednym, e wcaej sprawie jest duo faszu
imasa faktw, oktrych nie mam pojcia. (TKZ, 131)

Zamieszczone poniej zestawienie schematw fabularno-narracyjnych posuy za punkt wyjcia analizy szczegowej. Lewa kolumna
zawiera schematy fantastyki socjologicznej, ktre najlepiej charakteryzuje schemat fabularny ledztwa. Pierwotn, zalkow posta tego
schematu stanowi utopijny wariant turystyczny. Pozostaje on wdyspozycji mylenia utopijnego, ale poddawany jest modyfikacjom wpo-

127

lemicznych kontynuacjach. Za kolumna prawa prezentuje schematy

charakterystyczne dla fabuy opartej na intrydze, wfantastyce socjologicznej realizowane czciej ni czysty model ledztwa. Zreszt, nawet
jeli ledztwo si pojawia, to podporzdkowane jest ono intrydze.
Zestawienie schematw fabularnych fantastyki socjologicznej:
Model ledztwa

Model intrygi

osamotniony odkrywca spotyka na konfrontacja stanowisk iinstancji, sie

swej drodze pomocnikw i przeciwni- informacyjna wczona wdugie trwanie systemu, wiedza konspiracyjna;
kw;
kluczowe motywy: tajemnice, odkry- kluczowe motywy: deziluzje, wtajemcia;
niczenia, kamstwa;
jednowtkowo ilinearno;

wielowtkowo iepizodyczno (narracja mozaikowa);

zmiana wyciu bohatera: przeniesie- zmiana wyciu bohatera: awans, kanie przybysza zzewntrz.
riera, degradacja, bunt;
zmiana wsystemie: rewolucja, przewrt, upadek.

Schematy fabularne zlewej kolumny wswej najbardziej krystalicznej postaci dystopijnej realizowane s przez fabu ledztwa. Zkolei
drugi zbiegunowych schematw, reprezentowany wzestawieniu przez
praw kolumn fabua intrygi nawizuje do powieci politycznej
intrygi rozgrywanej na poziomie wadzy, czasem poprzez osaczanie
samotnej ofiary, aczasem poprzez przeciwstawienie zorganizowanych
frakcji, niekoniecznie rwnorzdnych: jedna znich moe by frakcj
ustpujc, druga opozycyjna (a nawet podziemna) wstpujc.
ledztwo stanowi najbardziej skrystalizowane rozwinicie schematw akcji poznawczej obecnej ju wutopiach klasycznych, ale dociekliwo ipodejrzliwo ledczego wdystopii przewysza potrzeb
poznania penego obrazu systemu wutopii. Samotny bohater odkrywa
zbrodni. Najczciej na obrazie systemu, wktrym yje, pojawia si
rysa. Wdystopii bohater wytrcony zostaje ze stanu stabilnoci przy-

128

padkiem (wariant bliski klasycznemu utopijnemu) bd za spraw tajemniczych nadrzdnych si, co ju wiedzie nas wkierunku fabuy intrygi. Stopie komplikacji fabuy epistemicznej, sie zalenoci midzy
intrygantami, porednikami iofiarami, najlepiej oddaje wanie fabua
wyrafinowanej intrygi.
Ujmujc rzecz najkrcej: literatura utopijna (wczywszy polemiczne kontynuacje utopii, czyli rwnie dystopi) na pierwszy plan wysuwa przedstawienie penego obrazu fikcyjnego systemu politycznego.
Dopiero na wyranym tle systemu moe zaoferowa koncepcj jednostki, osobowoci, czowieczestwa. Wszechstronny ikompletny opis systemu moe by zrealizowany dziki dwu tradycyjnym rozwizaniom:
albo zpunktu widzenia mobilnego bohatera/narratora, ktry wswej
wdrwce poznaje system poczwszy od marginesu, askoczywszy
na wadzy (wariant ledztwa), albo zkilku punktw widzenia stacjonarnych postaci, ktre wchodz winterakcje na styku poszczeglnych
warstw systemu (wariant intrygi).
ledztwo
W przypadku dominacji akcjiledztwa bohater jest aktywny, natomiast system pasywny. Fabularno-narracyjne schematy literatury
utopijnej nale do grupy schematw epistemicznych, ktrych najbardziej wyrazistym przedstawicielem zpewnoci jest powie kryminalna. ledztwo wdystopii znaczy wicej ni wpowieci kryminalnej
ledczy odkrywa zbrodni na wielk skal, systemowy proceder. Minimalne wyznaczniki powieci kryminalnej to zbrodnia ijej rozpoznanie. Pierwsz zbrodni odkryt przez ledczego jest zawsze kamstwo.
ledczy zazwyczaj przybywaj na miejsce zbrodni zzewntrz (Rinah,
Sloth, Quiston Fa), nieuwikani, obcy wrodowisku, ktre badaj247.
Inaczej jednake ni wtradycyjnej powieci kryminalnej, nie s wy247
W klasycznej realizacji powieci kryminalnej detektyw znajduje si poza fabu
przestpstwa jako umys poznajcy, po fakcie, po zakoczeniu fabuy zbrodni. T.Cielikowska, Struktura powieci kryminalnej na tle wspczesnego powieciopisarstwa, [w:]
teje, Wkrgu genologii, intertekstualnoci, teorii sugestii, dz. cyt., s. 96.

129

sannikami nadrzdnego porzdku, ktrzy mieliby za zadanie wykry

przyczyny anomalii, pomc zrozumie zbrodni iw efekcie utrwali
poczucie adu. Przybywaj zkonkurencyjnego porzdku politycznego
zbudowanego na odmiennym systemie wartoci. Na miejscu zbrodni
nie uzyskali akceptacji dla swoich dziaa, wrwnej mierze s zatem
szpiegami. Wreszcie, zbrodnia, ktrej mechanizmw imotywacji dochodz, wci trwa. System podobny jest wic do mordercy seryjnego, ktry moe nawet podj gr ze swym tropicielem. Podjcie gry
przez system lub wadz przeamuje linearne ledztwo ipopycha fabu
wstron intrygi.
Zgodnie ze schematem powieci detektywistycznej samotny bohater
odkrywa zbrodni iposzukuje sprawcy. Podejrzanym staje si jednak
czsto cay wiat248, system 249 lub elita rzdzca. Bohater zyskuje wiadomo stajcej si na jego oczach iteratywnej zbrodni systemu, czytajc znaki ikonstruujc ukryte struktury pod powierzchni pozornego adu. Dziki wykorzystaniu konwencji powieci detektywistycznej
wzmocnieniu ulega intencjonalny wymiar konstrukcji pastwa. Zbrodnia prowadzi detektywa do osoby odpowiedzialnej, kierujcej si motywami, ktre moe wsposb zrozumiay wyoy250. Czyni to bd sam
zbrodniarz, bd detektyw (ten drugi wariant wydaje si szczeglnie
ponia przestpc). Mylenie utopijne potrafi wzmacnia znaczenia,
ktre posiada we wasnym repertuarze, za pomoc nawiza do tradycji powieci kryminalnej imodyfikowa popularne schematy wcelu
zaskoczenia odbiorcy ipodkrelenia wasnej swoistoci, podobnie jak
wtedy, gdy wykorzystuje apokaliptyczno. Zyskuje przede wszystkim
wzmocnienie napicia poznawczego.
248
Ontological detective story. Wariant realizowany zwaszcza wramach science
fiction. E. Gomel, Mystery, Apocalypse, and Utopia: The Case of the Ontological Detective
Story, Science Fiction Studies 1995, nr 3, s. 343-356.
249
W tym kontekcie rwnie interesujcy jest schemat powieci szpiegowskiej. Zob.
F.Stjernfelt, The Ontology of Espionage in Reality and Fiction: ACase Study on Iconicity,
Sign System Studies 2003, nr 1. Autor porwnuje take schemat powieci szpiegowskiej
zpowieci detektywistyczn.
250
Naley przy tej okazji przywoa ledztwo Lema. Brak sprawcy odczytywany jest
jako gra zkonwencj.

130

Pierwszoplanowym bohaterem powieci detektywistycznej251 jest

detektyw. To nietykalny geniusz, ktry stoi po stronie porzdku, szukajc wyjanienia dla zaburzenia adu. Wklasycznym wariancie nie
uczestniczy on wfabule zbrodni, wchodzi na scen po fakcie, otwierajc fabu ledztwa. Wrzeczywistoci jednak wcentrum tej powieci
znajduje si skrywany podziw dla misternej zbrodni iprzenikliwoci
ledczego, spitrzony efekt przerostu porzdku. Konsekwentnym punktem kulminacyjnym ewolucji konwencji bdzie zatem zderzenie dwch
kongenialnych umysw: np. Holmesa iMoriartyego. Porzdek, zrozumiao, czasem zawia struktura zbrodni, ale zawsze moliwa do
pojcia iw sposb jasny, do koca wutworze wyoona, to wwariancie
antyutopijnym monolog twrcy (zarzdcy) eutopii. Motyw iplan oto
klucze do zrozumienia zbrodni (w charakterystyczny sposb utopizowanej jako doskonaa zbrodnia). Fantastyka socjologiczna zbuduje
na bazie tych przyzwyczaje system odraczania rozwizania zagadki.
Klasyczna historia detektywistyczna zorientowana jest zatem na podtrzymanie porzdku, owietlenie go, gloryfikacj. Najwyszy porzdek,
wymagajcy wnikliwej interpretacji, mieci si wgranicach ludzkiej
dziaalnoci, tworzony jest przez przestpc, odtwarzany nastpnie
przez interpretatora detektywa: Detection the reading of signs is
the central drama of the subgenre [...]. Interest is [...] focused on the hermeneutic code, on the answer to acertain set of enigmas252. Podziw dla
maestrii detektywa253 pociga za sob podziw dla przestpcy. Konwencja ewoluuje wkierunku symetrycznoci procesu kodowania (zbrodnia)
idekodowania (ledztwo). Kada ingerencja przypadku wte procesy
odczuwana jest jako zamanie zasad konwencji.

251
W intuicyjnej terminologii, wktrej na planie pierwszym znajduj si genialni detektywi pokroju Poirota czy Holmesa. Wanglojzycznej tradycji taka powie nazywana
jest mystery fiction, natomiast miano detective novel (hard-boiled crime novel) zarezerwowane jest dla czarnego kryminau, wktrego centrum znajduje si konfesyjna narracja
detektywa (Chandler, Hummet). C. Malmgren, Anatomy of Murder: Mystery, Detective,
and Crime Fiction, The Journal of Popular Culture 1997, nr 4.
252
Tame, s. 121.
253
A special kind of investigator to master the codes. Tame, s. 120.

131

Antyutopijna realizacja konwencji zakada rwnolege odkrywanie

przez detektywa kodw izbrodni. Detektyw nie jest wyposaony wpen wiedz okodach przed odkryciem zbrodni. Wkontekcie
konwencji detektywistycznej to jest wanie najwikszy problem dystopii: pasywno bohatera zyskuje szczegln wyrazisto iwydaje si
niezwykle trudna do przezwycienia. Czsto bdzie ztego powodu
wfantastyce socjologicznej maskowana.
Powie kryminalna ma wswej historii przeom, ktry nieco przypomina ewolucj antyutopii wkierunku dystopii. Przemiana zachodzia watmosferze sprzeciwu Raymonda Chandlera wobec tradycyjnego
kryminau. Chandler oskara go oinscenizowanie fabu wizolacji
od yciowej prawdy. Postulowa zatem wimi hasa realizmu
wprowadzenie chaosu jako zasady konstrukcji wiata przedstawionego. Mystery fiction (tutaj tumaczona jako powie detektywistyczna)
afirmuje porzdek. Wszelkie zbrodnie przeciw porzdkowi ostatecznie
mona do niego sprowadzi, temu wanie suy ledztwo, proces interpretacji wwykonaniu detektywa. Zbrodnia jest przejrzysta, zawsze
poznajemy motywacje. Natomiast czarny krymina(ang. hard-boiled
lub detective fiction) sugeruje powszechny chaos, wktrym samotny
bohater ztrudem buduje swj wasny porzdek. Obraz ten wspgra
zprzewiadczeniem odecentralizacji wspczesnego obrazu wiata254.
Ze rodkw czarnego kryminau chtnie korzysta dystopia, wprowadzajca przypadek, potencjalnie destrukcyjny dla mylenia utopijnego.
Gwny element konwencji wyrazisty protagonista, ostatni pewny punkt oparcia wchaotycznym wiecie staje si wtedy gwnym
punktem odniesienia dla strategii intertekstualnych, obietnica afirmacji
gwnego bohatera nie moe by wdystopii do koca speniona. Etos
indywidualizmu255 sprzyja jednak wyranie aktualizacji konwencji.
254
Mystery fiction presupposes a centered world; detective fiction adecentered world.
Tame, s. 119. Przemiany te wpisuj si wszersze procesy literackie ikulturowe zmiany
postrzegania wiata. Podobnie pisze Teresa Cielikowska: [...] przesuchiwanie wiadkw,
kompletowanie relacji rozbienych zazwyczaj wersji ojednym itym samym fakcie to
waktualnej produkcji literackiej niemal zasada narracyjnej techniki. T. Cielikowska,
Struktura powieci kryminalnej, dz. cyt., s. 78.
255
C. Malmgren, Anatomy of Murder, dz. cyt., s. 125.

132

Uznajc rwnolego przemian wkonwencji powieci kryminalnej

(od mystery fiction do hard-boiled fiction) wstosunku do konwencji utopijnej (od antyutopii do dystopii), podkrelamy opozycj porzdek/chaos, ktra moe te przybra posta opozycji racjonalno/irracjonalno.
Nawet jednak czarny krymina koncentruje si na wysiku porzdkowania rzeczywistoci, cho pozostaje pesymistyczny wostatecznej wymowie. Podobnie jak mystery, skupia si na kluczowych pytaniach: kto?
jak? dlaczego?256. Brak odpowiedzi na te pytania zpewnoci nie pozostaje niezauwaony wodbiorze. Fantastyka socjologiczna bdzie przyciga konwencj kryminau, by podobny brak odpowiedzi uwypukli.
Pamitajmy, e Lem wybra ledztwo na pretekst powieci oprzypadku
(ledztwo).
Powie kryminalna suy jako model fabu epistemicznych oraz
jako wdziczny obiekt bada narratologii. Jej wpyw na kultur literack nie ogranicza si do przenikania schematw:
Oddziaywanie powieciopisarstwa kryminalnego na wspczesn proz
narracyjn nie sprowadza si wic do transpozycji motywu zbrodni czy innego
kryminalnego tematu. [...] Odkrywanie niewiadomego inieznanego to niezawodny bodziec [...] To, co ztego powieciopisarstwa przenika do innych powieci, to ju nie sam temat, ale sprawdzone miar powodzenia osignicia
strukturalne257.

Schemat fabularny bliski powieci detektywistycznej znajdziemy

wParadyzji. Rinah przybywa na Paradyzj wpodwjnej roli: sam siebie uwaa za turyst zbierajcego materia do reportau, moe nawet
caej ksiki (P,7), ale skupiony jest przede wszystkim na wyjanianiu zagadkowych sytuacji, ktrych nie brakuje ju podczas pobytu na
stacji przesiadkowej. Niejasne s pocztkowo intencje McLeoda, ktry
wmwi mu [Rinahowi] t podr (P, 10). Rinah nie ma sprecyzowanych intencji, ma nawet nadziej, e jego podr okae si wstpem do
256
T. Cielikowska, Struktura powieci kryminalnej, dz. cyt., s. 67-68. O ile [...] winnych powieciach pytania mog pozosta bez odpowiedzi [...], otyle natura przedmiotu
opowieci kryminalnych wymaga wyjanienia okolicznoci, przebiegu, motyww dziaania iskutkw. Tame, s. 78. Zob. take: C.Malmgren, Anatomy of Murder, dz. cyt.,
s.121.
257
T. Cielikowska, Struktura powieci kryminalnej, dz. cyt., s. 77.

133

przeamania nieufnoci mieszkacw Paradyzji do zewntrznego wiata. Stopniowo jednak kolejne odkrycia sprowadz go do roli ledczego.
Od pierwszych chwil spdzonych wobcym rodowisku Rinah wykazuje du wnikliwo obserwacji:
Rinah rozejrza si po maej poczekalni. Zauway od razu, e dzieli j na
dwie czci szklista ciana bez drzwi czy jakiegokolwiek przejcia [...]. Stawiajc walizk na seledynowym dywanie obok kanapy, dostrzeg nieskaziteln
czysto dywanu ibiaej dermy, co wyranie wiadczyo oniezmiernie rzadkim uywaniu tej czci poczekalni. (P, 8)

Napicie informacyjne stopniowane jest przez osiganie kolejnych

poziomw wiedzy. Od samego pocztku sygnalizowane jest istnienie
drugiego dna dziki wprowadzeniu podwjnej motywacji przybycia
Rinaha na Paradyzj. ledztwo prowadzi przybysza do wiadomoci
totalnej mistyfikacji (P, 138).
Najczystsza fabua ledztwa wdystopii realizowana jest zatem wszczeglnie dociekliwym wariancie narracji turystycznej. Turysta moe
by oprowadzany po wiecie przez przewodnika (jak Rinah przez Alviego), ale wkrtce przestaje mu to wystarcza. Nie zadowala si tym, co podsuwaj mu bezwolni funkcjonariusze. Zaczyna zbacza zutartych cieek,
awinformacjach oficjalnych poczyna szuka sprzecznoci. System jest
przedmiotem skrupulatnej analizy, awadza reaguje do leniwie. Naruszenie nietykalnoci detektywa wprowadza zreszt niepokj, poniewa
amie warunki konwencji klasycznej powieci kryminalnej258. Przesuwa
te wyranie ciar uwagi zprzestpstwa na osob detektywa.
Przywoanie konwencji powieci detektywistycznej opodwjnym
rodowodzie (mystery fiction ihard-boiled fiction) wprowadza konflikt.
Wskazanie tropw, zagadek, szczegowa relacja zogldzin, zachta
do podjcia gry intelektualnej (dlaczego Rinahowi zabrano zegarek?)
obiecuj wyjanienie wfinale. Obok obietnicy rozwizania zagadki
wyranie rysuje si ponury krajobraz etycznego chaosu. Detektyw jest
niechtny do dzielenia si informacjami, narrator stosuje chwyty przemilczenia isugestii. Rinah przybywa zzewntrz, jest czysty, do nie258

134

Tame.

go te naley ostatnie sowo, czyli wykad zatytuowany kto za tym

stoi ijakie ma motywy?, ale zdrugiej strony mimo e jestemy, za
spraw narratora, blisko myli Rinaha, ich przebieg jest wodpowiednich momentach wyciemniany. Zpewnoci Rinah nie jest kreowany
na geniusza (inaczej ni np. Sneer). To konsekwencja faktu, e dystopia
nie moe si zdecydowa midzy koncentracj uwagi na psychice protagonisty ina systemie: czy zarys psychiki ma wykorzysta do opisu
systemu, zachowujc si rwnie autorytarnie jak tene system? Tajemnica Paradyzji pozostaje nierozwikana do koca. Pozostajemy przy
najbardziej prawdopodobnej hipotezie, przy ktrej zatrzyma si take
Rinah. Wczeniej pojawiay si inne scenariusze, ktre byy wramach
systemu traktowane jako fantazje chorych umysowo (P, 101). Hipoteza
NikoraRinaha naley rwnie do grupy scenariuszy, ktre przez szarego obywatela Paradyzji uznawane byy za fantastyk naukow.
W znacznie wikszym stopniu moliwe hipotezy iscenariusze eksponuje ledztwo wpowieci Krzysztofa Borunia Mae zielone ludziki, czym
wpewnej przynajmniej mierze przypomina ona Solaris Stanisawa
Lema. Fabua dy do konfrontacji rnych stanowisk wsprawie zagadkowej anomalii zwanej Vorteksem P. Narrator Agnieszka Radej, polska
emigrantka, peni funkcj wsplnego mianownika. Jest kosmopolitk
uwikan wprzerastajc j globaln fabu. Potrafi jedynie relacjonowa
cudze teorie na temat anomalii, jest wtym zreszt podwjnie kompetentna; jako studentka filozofii iosoba zaangaowana emocjonalnie. Fabua
kluczy izmienia swj kierunek pod wpywem przeomowych zdarze
iodkry. Pocztkowo celem dziaania bohaterw miao by uprowadzenie potentata Magnusena, kierujcego korporacj Alcon, aprzez to uwolnienie Martina, przetrzymywanego czonka konspiracyjnej organizacji
Zielony Pomie. Stopniowo jednak akcja ratownicza traci swj impet,
awmiar ujawniania ukrytych intencji icigw zdarze krzyujcych
si zakcj Zielonego Pomienia, bohaterowie przycigani s wpoblie
anomalii, ktra wydaje si zakrzywia oczywisty pocztkowo iprzewidywany jako linearny acuch zdarze. Akcja Zielonego Pomienia robi
przecie wraenie doskonale zaplanowanej. Ju jednak pierwsza scena
zawiera sygna podwaajcy przewidywany scenariusz: tajemniczy m-

135

czyzna ostrzega Agni przed niebezpieczestwem, wydaje si zna plany

przyszych porywaczy, zachowuje si do prowokacyjnie iprotekcjonalnie: To, co pani zamierza, niech pani robi. Ja daj tylko dodatkowe
wskazwki (MZL, I, 11). Sprawia te wraenie, e wie znacznie wicej, ni zdecydowa si powiedzie: Wnajbliszych dniach grozi pani
miertelne niebezpieczestwo... rdem tego niebezpieczestwa mog
sta si rwnie ci, ktrych pani uwaa za przyjaci. Aniektrzy ztych,
ktrych pani uzna za wrogw mog owo niebezpieczestwo od pani odsun (MZL, I, 11). Nieznajomy (Oriento kilkadziesit stron dalej poznajemy jego tosamo) sugeruje istnienie nadrzdnego systemu (przez
symetryczno zapowiadanych przewartociowa), ktry kci si ze
wiatoobrazem Agnieszki. Lekcja nieufnoci, ktrej adresatem jest tak
bohaterka, jak czytelnik, bdzie wkrtce procentowa. Narratorka zaczyna si zachowywa wobec gromadzonych informacji podejrzliwie. Takiej
postawie poznawczej dobrze suy narracja pierwszoosobowa zbliona
do nasyconej refleksyjnoci narracji czarnego kryminau(hard-boiled
fiction). Tutaj jednak czynnikiem porzdkujcym nie jest pami, lecz bieca funkcjonalizacja wiedzy. Prowadzi ona do budowania obrazu wielkiego spisku, ewentualnie sieci spiskw, swoistej kipieli, wktrej raz po
raz ktry ze scenariuszy wydostaje si na wierzch iwydaje si kluczem
do rozwizania zagadki (MZL, I, 223). Trop ten pojawia si dostatecznie
wczenie, by wyprze sensacyjny model fabuy izastpi go modelem
epistemicznym: Z jego [Martina] ostatnich depesz wysanych tu przed
aresztowaniem, wynikao, e jest na tropie jakiej wielkiej afery czy spisku (MZL, I, 16). Tajemniczy chiromanta zpierwszej sceny nie bdzie
ostatni postaci, ktra wie wicej ni Agnieszka Radej. Podejrzliwo
skierowana bdzie rwnie wkierunku towarzyszy: Wedug przyjtego
scenariusza porwa mielimy tylko Magnusena. Kiedy jednak weszlimy
do gabinetu dyrektora Weina, Toszi nie wydawa si zaskoczony, tak jak
ja, obecnoci tam dwch niezaplanowanychosb(MZL, I, 25).
Narracja stopniowo zmienia si wcig pozorowanych dyskusji, zamaskowanych wykadw usiujcych wyjani fenomen anomalii. Fabularno-narracyjny schemat deziluzji/wtajemniczenia znajduje swoje
odzwierciedlenie na poziomie dialogu: Ku memu zaskoczeniu Oriento

136

wcale si nie obraa, ani te nie prbuje zlekceway moich zarzutw,

lecz przyjmuje je tak, jakby stanowiy zgry zaplanowan, niezbdn cz spektaklu (MZL, I, 121). Wok anomalii koncentruj si
wtki fabularne ischematy ich wyjaniania, przyciga ona ludzi pokroju Oriento, ktrzy poszukuj jednolitego systemu niekontrolowanego
przez czowieka (MZL, I, 73), kusi rwnie potencjalnych dyktatorw.
Wcentrum anomalii krzyuj si drogi si politycznych, rozmaitych
teorii, sama wydaje si by si wzmacniajc irozwarstwiajc: jak
twierdzi wielu, ktrzy dowiadczyli jej siy, wzmaga bowiem przeciwstawne uczucia lku ieuforii, potguje instynkty, niezalenie od ich
ukierunkowania.
Wedug prorokw nowej apokaliptycznej religii powstaej wsamym
centrum skaonej strefy drog wiodc ku ocaleniu jest wyzbycie
si wszelkich pragnie iuczu. Pogldy prorokw s natychmiast komentowane przez Agni: Religia tworzona przez Magnusena jest przy
tym pomieszaniem fanatycznego mistycyzmu zpraktycznie stosowanymi metodami terroru, gdy po to, aby pokona zo wczowieku
wszystkie sposoby s dozwolone (MZL, II, 176). Oferuje szeroki
wachlarz moliwych trybw kreowania utopii, ale tak samo dy do
skupienia, skrzyowania porzdkw przyczyn icelw. Wadza zadziwiajco atwo ulega estetyzacji, poniewa szanse manipulacji otwieraj
nauk isztuk kierowania ludmi.
Powie Borunia to przykad sprzenia ledztwa iintrygi, przy
przewadze pierwszego ztych modeli. Grupa ledczych zQuint na czele iAgni jako filtrujcym narratorem (przypominajcym funkcjonalnie Watsona znowel oSherlocku Holmesie) bada obiekt, snujc jednoczenie hipotezy na temat globalnych spiskw, tworzc wduej mierze
obiekt wasnych bada. Spojrzenie zewntrzne na anomali okazuje si
iluzoryczne, pozorne. Ostatecznie wychodzi na jaw, e anomalia znajduje si wsercu struktur, wktre od pocztku uwikani byli gwni
bohaterowie. Ku temu odkryciu zmierza zreszt ledztwo ifabua powieci. Anomalia jest znakiem przycigania tych dwch przeciwstawnych tendencji organizacji wiedzy, znakiem, ktry przywouje rwnie

137

pokus wadzy absolutnej259. Perfidna gra (MZL, II, 31, 168) to haso
powtarzane przez rne strony: nie ma losu, jest tylko umiejtne (ukryte) sterowanie isprawna kontrola, wktrej kontroler jest dla kontrolowanego niewidoczny. Spisek rwna si dystopijnej wadzy. Ideaem jest
Alcon, ktry nigdy nie ujawnia swej strategii, dziaa zreguy wsposb
okrny, poredni, najczciej zukrycia sterujc biegiem wydarze, tak
aby stwarzay wraenie spontanicznych(MZL, I, 200). Znamienne, e
pomimo wszystkich rnic ideologicznych midzy poszczeglnymi nosicielami teorii wpowieci, zgadzaj si oni wanie co do tego jednego:
kontrola podlega informatyzacji.
ledczy nie musi przybywa zzewntrz. Jednym znajbardziej popularnych rozwiza jest wpisanie ledztwa wedukacyjny model fabuy, aszerzej wschemat powieci rozwojowej (Bildungsroman, Entwicklungsroman, Apprenticeship novel), wktrej edukacja to przede
wszystkim podr idowiadczenie, aktywno polegajca na nieustannym odkrywaniu nowych jakoci przy jednoczesnym zachowaniu zakorzenienia. Punktem kulminacyjnym schematu powieci rozwojowej
jest powrt do wasnego rodowiska, ogldanego ju jednak zzupenie
innej perspektywy. Rozwj polega przede wszystkim na odrzuceniu atwych, narzucanych przez rodowisko norm iodszukaniu, czsto dziki
naukom duchowego mistrza, indywidualnej tosamoci ksztatowanej
przez dowiadczenie iprzeycie. Wkontekcie dystopijnym przejcie
wdoroso oznacza odrzucenie zasony propagandowej wizji wiata
ibudowanie konkurencyjnego wiatoobrazu. Dokona mona tego poprzez wyodrbnienie si zsystemu, podr ipoznawanie wielu moliwoci istnienia iwielu punktw widzenia wdyskusji znosicielami rozmaitych ideologii. Taki wanie wariant fabuy realizuje Wyjcie zcienia
Janusza A. Zajdla. Warunkiem, ktry musi speni bohater, by mona
zczystym sumieniem nazwa go ledczym, jest dociekliwo. Moe
by ona wywoywana przez czynniki zewntrzne, moe take nalee
do charakterologicznego wyposaenia postaci. Zainteresowanie Tima
wzbudza dziwne zachowanie nauczyciela ukrywajcego pomoce dy259
W powieci Borunia dyktatorzy s gruntownie wyksztaceni: Kaduna jest profesorem, aNuma entuzjast ksiek Oriento.

138

daktyczne na temat mrwek. Raz pobudzona ciekawo bdzie ju do

koca kierowaa dziaaniami Tima. Odrobiny ironii nabiera okrelenie
ledczy wodniesieniu do bohatera powieci Zajdla, gdy przypomnimy sobie, e jest on jedn zniewielu osb niewiadomych powszechnego zakamania. Nie tylko doroli, ale take rwienicy przewyszaj
go wiedz idowiadczeniem: Wszyscy koledzy ju byli [na granicy
kwadratu M.M.L.], aon, Tim, czasem po prostu wstydzi si, e nie
ma tego za sob (WZC, 21).
Zazwyczaj postacie, ktre tropi lady prawdy ikolekcjonuj dowody
systemowej zbrodni, czyni to na wasny uytek. Wytrcone zpoczucia bezpieczestwa, ktre dawa im klarowny wiatopogld promowany przez wadze, d do zbudowania nowego spjnego wiatopogldu.
Wiedza owiecie, jak mu przekazywano od lat, bya sprawdzalna inie
mia podstaw, by podawa wwtpliwo ktrykolwiek zjej fragmentw. Wszystko byo takie jasne, spjne, uporzdkowane, trwae ipowtarzalne (WZC, 24). Kiedy si spojrzy zzewntrz, wszystko wyglda
tak zwyczajnie, normalnie... [...] apod tym wszystkim kryje si jakby
drugi, odmienny wiat. Obowizuj wnim inne oceny tych samych
faktw, robi si wnim imwi co wrcz przeciwnego ni wtamtym
[...](WZC, 164). Dziki perspektywie ucznia ledczegowWyjciu
zcienia zjawiska, ktre na pocztku miay jednoznaczny charakter,
przedstawiane przez oficjaln propagand, pniej po uzyskaniu pewnego stopnia wiedzy przez bohatera zyskuj now wymow, ukadaj
si wnowy wzr: obrzucanie kamieniami kapsa, wczeniej traktowane
jako akt chuligaski, okazuje si eksperymentem naukowym, podobnie
epizod na granicy, gdy jeden zkonspiratorw pozwala si zapa na
przemycie, by zbliy si do kapsa izbada, czy wjego wntrzu znajduje si ywa istota. To, co wydawao si wczeniej przypadkowe, tworzy fabu konspiracji (intrygi przeciw wadzy swoistego zbiorowego
ledztwa, WZC, 131).
Z innej pozycji wychodzi Waelke wSchronie Mirosawa P. Jaboskiego. yje na marginesie marginesu systemu: jest wyrzutkiem wspoecznoci, ktrej czonkowie, yjc poza schronem, poddani promieniowaniu stawali si coraz mniej podobni do ludzi. Wposzukiwaniu

139

rozwizania zagadki swej odmiennoci Waelke wyrusza do centrum.

Zchwil gdy trafia do schronu wsam rodek rozgrywki owadz, fabu ledztwa (wyprawy eksploracyjnej) gwatownie zastpuje fabua intrygi. Waelke okazuje si istotn figur wpolitycznej grze. Mimo przepaci, ktra dzieli dwie czci powieci, wfinale na scenie pozostaje
jedynie Waelke, by pozna peni tajemnicy wspotkaniu zdemiurgiem
postkatastroficznego wiata. Poznanie nie jest jednak jego zasug, lecz
roli, jaka zostaa mu wyznaczona jeszcze przed narodzeniem. Waelke
spenia swoje przeznaczenie jako zbawiciel ludzkoci, ale dominujcym wymiarem tego spenienia jest samorozpoznanie. Echa gnozy,
zamknicie historii systemu wfigurze samopoznania, ktre przynosi
ocalenie, nadaj powieci wtrn spjno.
Na niewielkie ledztwo decyduje si Mark Grey, bohater Algorytmu
pustki Ryszarda Gowackiego. Znowu wpisane ono zostaje wproces edukacyjny, ale tym razem to nie dziecko uczy si prawdy osystemie, ale
mczyzna, ktry utraci pami. Grey dugo pozostaje pasywny, awansowany przez swego pracodawc wzadziwiajcym tempie, nie dysponuje
czasem irodkami na podjcie szerzej zakrojonego dochodzenia. Wsprawie dla niego najistotniejszej, wkwestii tosamoci swego zleceniodawcy,
wykazuje jednak dociekliwo. Zaintrygowany jest ni bardziej ni wasnymi losami sprzed wykasowania: Ukryty za zaomem muru czekaem na czowieka, co wczoraj powita mnie jak starego znajomego (AP,
114). Bohaterowie podejmujcy ledztwo uzyskuj wiedz dziki pomocy
zzewntrz, czsto dziki pomocy wadzy. ukasz Wrbel pisze oscenie
zpowieci kryminalnej, wktrej detektyw wyjania zbrodni:
Gdy bohater metod indukcji zbuduje nowy (lecz niekompletny) model rzeczywistoci, musi si znale osoba, ktra wyjani mu j do koca,wyprowadzi poza ramy obrazu. Bohater nie jest wstanie osign peni wiedzy
tkwic nadal wewntrz struktury pastwowej, musi mu ta wiedza by dana
odgrnie260.

Miniledztwo na tle intrygi znajdziemy rwnie wWirze pamici.

Matilda pojawia si wobszarze zainteresowania narratora wmomencie,
260

140

. Wrbel, Jak si zbuntowa?, Nowa Fantastyka 2001, nr 4, s. 67.

gdy jej narzeczony Albert przebywa wszpitalu. Reakcje Matildy zdaj

si dziwne. Zakochana wAlbercie zamiast rozpacz reaguje zdziwieniem (typowe co tu jest nie tak), od razu nastawiona na ledztwo.
Pojawia si przy tym motywacja charakterologiczno-spoeczna: [Matilda] naleaa do generacji majcej logik niemal we krwi. Staraa si
uporzdkowa fakty (WP, 44). Wzgldnie szybko Matilda zaczyna
podejrzewa onych ozamordowanie Alberta.
Podobnie jak wpniejszym Schronie, akcja Wiru pamici zbudowana jest na konfrontacji ledztwa iintrygi. ledztwo, przy okazji ktrego
czytelnik poznaje struktur systemu, prowadzone jest przez funkcjonariuszy (zwaszcza Vittoliniego), wsprawie wywrotowej intrygi snutej
przez czonka wadzy onastawieniu reformatorskim. Zpodobnym scenariuszem spotkamy si wWybracach bogw (dochodzenie Tonkaja).
Wpowieci Ziemkiewicza dominuje jednak intryga, poniewa narrator dysponuje wgldem wknowania wywrotowcw, apunkt widzenia
ledczego Tonkaja wykorzystuje do innych celw, nie do budowania
tajemnicy. Wtrzech wymienionych tu powieciach konfrontacja tajemnicy iskomplikowanej sieci podstpw, matactw ikamstw, ktra si
wniej ukrywa, rozgrywana jest na rne sposoby. Schron jest przeamany wpoowie (jak Wilki na wyspie Nideckiej), wWirze pamici
iWybracach bogw system broni si przed wywrotowymi intrygami.
Edmund Wnuk-Lipiski sprawnie rozwija akcj wprzeplocie ograniczonego punktu widzenia Iry Dogowa iinstytucjonalnego ledztwa
Vittoliniego, by wfinale dwa wtki poczy, natomiast powie Rafaa
A. Ziemkiewicza opiera si na przejrzystoci. Autor Wybracw bogw
napicie poznawcze buduje na podstawie konfrontacji ograniczonych
punktw widzenia postaci, dziki czemu czytelnik dysponuje znacznie
rozleglejsz wiedz ni poszczeglni bohaterowie.
Intryga
W przypadku dominacji fabuyintrygi aktywny jest system, zwykle poprzez aktywno funkcjonariuszy, ale czasem rwnie najwyszej wadzy. Oile ledztwo to spojrzenie na system od dou, to intry-

141

ga rysuje obraz systemu od gry. Fabua intrygi nastawiona jest na

kultywowanie wiedzy iskomplikowan sie dystrybucji informacji, zaznaczanie ieksponowanie dysonansu midzy wiedz iniewiedz osb
uczestniczcych inieuczestniczcych wspisku. Intryga angauje wiele
postaci pozostajcych ze sob wwielopitrowych relacjach. Narracja
opowiadajca fabu intrygi przenosi si zjednego miejsca winne, by
wacuchu scen wyjania poszczeglne powizania. Intryga nie operuje zatem tajemnic iodwlekaniem rozwizania, ale przeciwnie czytelnik zostaje wtajemniczony bez zwoki261, dysponuje m.in. punktem
widzenia inspiratorw intrygi. Wtradycji literaturoznawczej intryga
bywa synonimem odpowiednio skomplikowanej imisternie zbudowanej akcji. Wwszym znaczeniu, zwaszcza wodniesieniu do dramatu, zakada zaplanowane dziaanie zukrycia, konfrontacj przeciwstawnych si262 , wkomediowym wariancie prowadzce do serii pomyek
(np. Komedia pomyek Williama Shakespearea).
Intryga zwizana jest zperfidn przewrotnoci, wktrej krzyuj si aspekty poznawcze ikomunikacyjne: przewrotno to metoda poznawcza lub komunikacyjna, forma sterowania, komunikacji
ipoznawania263. Systematyzacja intrygi rodzi perfidne zniewolenie
dziaajce zukrycia, pod pozorem dobroczynnoci iwolnoci. Intryga
atwo przeksztaca si wic wbezosobowy totalitaryzm, zwaszcza e
od pocztku do koca zakada pen kontrol nad sytuacj inad reakcjami ofiary. System totalitarny wfantastyce socjologicznej (zwaszcza wpowieciach Janusza A. Zajdla) zreguy wyposaony jest wtaki
lad misternej intrygi, ktra narcystycznie domaga si podziwu. Maszyna zniewolenia zorganizowana jest tak perfidnie, e stopie komplikacji iskutecznoci wywouje uznanie nawet woczach outsiderw:
To wrcz pornograficzna przejrzysto intrygi.
S. Eile, wiatopogld powieci, dz. cyt., s. 211: [...] intryga (akcja) ogniskujca
materia fabularny wok staej intencji bohatera prowadzcego izwizanej zni walki
dwu przeciwstawnych si [...].
263
M. Karwat, Operfidii, Warszawa 2001, s. 16. Sowo intryga moe si odnosi tak
do skomplikowanej akcji, jak do wyrafinowanej techniki narracyjnej. Tak zwodnicz
komunikacj charakteryzuj zaskakujce powikania izwroty akcji [...], nieoczekiwane
wydarzenia irozwizania konfliktw, paradoksy, podwjne pointy, gra prowadzona zczytelnikiem. Tame, s. 103.
261

262

142

Nawet niele pomylane! myli oArgolandzie Sneer (LI, 181, podobnie: LI, 71).
Uczestnictwo wintrydze, nawet wnieokrelonej roli, nadaje bohaterowi aur wyjtkowoci. Intryga wynosi tak intrygantw, jak ofiary.
Gra go chroni mwi oSneerze szeregowi funkcjonariusze (LI,
91). Sneer uwaany jest za wyjtkowo inteligentnego, zosta doceniony
przez system jako wybraniec (LI, 111). Jeste nadzwyczaj inteligentny
ibystry mwi przewodnik wprowadzajcy Sneera do sfery nadzerowej (LI, 172). Dugi to twardy facet (RP, 125). Tak samo nazywa go Claire. System potrafi doceni swych szczeglnie inteligentnych
przeciwnikw. Wpnych powieciach wyjtkowo bohatera coraz
czciej traktowana jest zdystansem. WAlgorytmie pustki funkcjonariusze uznaj brak permitora za osobliwo, co czytelnik przyjmuje jako
potencjaln zapowied wtku mesjanistycznego. Przypuszczenie to nie
zostanie potwierdzone. Rafa A. Ziemkiewicz wzwizku ztakim rozdwojeniem przywouje reminiscencje romantyczne: Kensicz jest szczeglnie uzdolniony (niewidoczny dla telepatw kategoria zero), ale
te przypadkowy:
Ja? Jeden na milion? Ale...skd, dlaczego akurat ja? Spytaj Pana Boga,
jeli wniego wierzysz. Pierwszy, jedyny go, ktry ma tak zdolno. Ito ja
ci odkryem. Zupenie przypadkiem, fakt. [...] Dano nam to. Nie wiem kto, powiedzmy, e opatrzno. [...] Dugo si szykowaem, zadziaabym itak, agdy
jeszcze wpadem na ciebie, zrozumiaem, e kto tam na grze wyranie chce,
eby mi si udao. (WB, 101)

Obok podziwu dla misternej konstrukcji systemu pojawia si lk.

Pierwszoosobowy narrator Caej prawdy oplanecie Ksi jest wiadkiem rewolucyjnego przewrotu: [...] oni przewiduj posunicia na kilka ruchw naprzd myli (CP, 60). Pniej wielokrotnie powraca
do tonu bojaliwego zachwytu: [...] nie docenialimy przebiegoci
ipomysowoci rebeliantw, nie docenialimy ich sprytu, konsekwentnie realizowali swj precyzyjny program (CP, 62); By sprytny
iinteligentny, jak oni wszyscy (CP, 119); Organizacja ta wykazaa
wiele talentu isprytu [...] (CP, 121). Wodpowiedzi na perfidny plan
Jedynki, Jedenastka opracowuje wasn intryg. Mj plan by pre-

143

cyzyjny idopracowany do koca bez adnych niecisoci (CP, 155)

tak twierdzi, mimo e los (i chyba take autor) potraktowa jego plan
zdu doz ironii. WParadyzji Rinah wygasza pochwa pomysowoci fundatora systemu: Wasz Cortazar by naprawd genialnym otrem(P, 177). WWyjciu zcienia Stawczak podejmuje gr zsystemem
iwadz, podziwiajc geniusz mistyfikacji isocjotechniki: Proksowie
byli is niezwykle przebiegli. Ich plany wstosunku do nas opracowane
byy ze wietn znajomoci ludzkiej psychiki [...]. Wszystko odbywao si zniezwyk precyzj, wzamierzonej kolejnoci. [...] Genialno
zdobywcw wyraa si wtym, e ludzie sami siebie pilnuj (WZC,
139). Otwiera si przestrze dynamicznej gry: zabawy zofiar izabawy
zwadz.
W Wirze pamici reformator, czonek Rady Ekspertw Apostezjonu, posuguje si we wasnej obronie metodami wadzy. Drobiazgowo
aranuje swoj ucieczk, bez skrupuw wykorzystujc innych ludzi do
realizacji swych planw. Funkcjonariusze, wrd nich ledczy Vittolini,
potrafi to doceni: Misterna jest ta intryga. Na pewno reyserowa j
fachowiec (WP, 126). Wtrzecim tomie trylogii kolejny zwolnomylicieli wnajwyszej wadzy Apostezjonu, pisarz Nordmann, pada ofiar
intrygi uknutej przez swych towarzyszy. Obecno intryg wobszarze
wadzy wiadczy osaboci systemu imoe by sygnaem nadchodzcego upadku (jak wtrylogii oApostezjonie iw Wybracach bogw),
poniewa wtrwaym systemie intryga powinna by wpisana winstytucje. Jej realizacj powinni zajmowa si wycznie funkcjonariusze
niewiadomi caociowego wymiaru intrygi. Dziaanie podstpne staje
si wtedy gwn strategi projektowania systemu. Manipulacja, zrczne matactwo ipropagandowy slogan traktowane s znacznie powaniej ni fizyczna sia, mimo e ta wostatnich powieciach fantastyki
socjologicznej (Wybracy bogw, Mord zaoycielski) zaczyna osobie
przypomina. Jednak wadza nie moe funkcjonowa, kiedy posuch
jest wymuszony (WB, 224), aprzynajmniej nie osiga tego stopnia
satysfakcji, ktry jest jej wfantastyce socjologicznej przypisywany.
Wybracy bogw to powie wyjtkowa pord omawianych wtej
pracy. Sytuacja polityczno-spoeczna wniej opisana wykracza poza

144

standardy fantastyki socjologicznej. System stoi na skraju upadku,

aowadz walczy kilka ugrupowa. Instytucja ztrudem podtrzymujca System, Rada Specjalistw, oficjalnie przyznaje si do bdw (WB,
48). Ilo moliwych rozwiza, sprzeczno interesw rozmaitych si
politycznych, zakresu ich kompetencji (Centralny Instytut Rozwoju
Spoeczestwa, Konstytucja, Prezydent, Sztab Centralny, Senat) przypomina raczej niead bezkrlewia ni pastwo totalitarne. Obliskich
eutopii pobudkach secesji, czyli narodzin nowego systemu woderwaniu od Federacji, wiadczy wyrana mikka(zamiast twardej opartej
po prostu na sile) opozycja rozum/serce fundujca nowy system. Taki
punkt widzenia reprezentuje Sayen, podmiot ogniskowania trwajcy na
granicy midzy podziemiem awadz:
Naukowo, przejrzycie, planowo, racjonalnie, empirycznie wiat wdraa si
do nowej wolnoci. [...] Naukowo, spokojnie, zzimn krwi bada si odruchy powizanej kablami komputerw masy. Zimno ispokojnie. Nic nie znaczy
sowo zy. Nie ma zych rodkw, ktre prowadziyby do celu. Morderstwo
ifasz, przemoc ikamstwo. Rozum wygra zawsze zporywami serca. (WB,
107-108)

System szybko zaczyna si rozpada tworzc poywk dla struktur dystopijnych, dwustopniowych, wktrych obywatel trzymany jest
wniewiedzy orzeczywistej sytuacji. Wywrotowcy maj poczucie wyszoci, nie s trwale eliminowani (walka na grze, amnestia zdecyzji
Bordena, ktry ukada si zFederacj), gardz hoot, czyli przystosowanymi obywatelami (WB, 80). Taka sytuacja sprzyja rozwijaniu
technik intrygi tak przez wadz, jak wywrotowcw. Zreszt, obie te
siy wcharakterystyczny sposb si przenikaj iwzajemnie pozoruj.
Jak zauwaa Borden: Jedyna od trzech lat prba zorganizowania rebelii zbrojnej jest dzieem naszych wasnych ludzi (WB, 191). Intryga
Instytutu opiera si na nienowym pomyle sprowokowania buntu, eby
atwiej go byo stumi ikontrolowa, uwolniwszy cz energii tumu (WB, 221, 225). Wcieniu intryg ledztwo prowadzi funkcjonariusz
Tonkai; suy ono jednak przede wszystkim porzdkowaniu materiau
narracyjnego. Sam ledczy czuje si zreszt bezradny: Waciwie co
to za ledztwo? Jedna sprawa po drugiej spaday mu na eb [...] (WB,

145

249). Poszczeglne siy ju nie tyle walcz ze sob owadz, ile podejmuj g r .
Intryga zdecydowanie przerasta obywatela. Bohaterowie pierwszego planu nikn wzderzeniu zsieci intrygi (Sneer, Waelke, Daniel III,
Dugi, Wargacz iinni). Kensicz zWybracw bogw to typowa figura
wykonawcy uwikanego wintryg. Jego bezradno ipasywno przywouj romantyczne echa Kordianowskich rozterek: Co on tu robi?
Kim waciwie by, dlaczego, skd, dokd, po co?(monolog wewntrzny wmowie pozornie zalenej, WB, 179). Kensicz, podobnie jak Tonkai,
czuje sw baho inico (WB, 179), Czy nie byo lepszych? Czy
tak musi by? (WB, 183). Perfidia polega na sprowokowaniu u kogo
stanu wtrnej naiwnoci264: albo przez tumienie krytycyzmu, albo
przez wykorzystanie nadmiernej podejrzliwoci.
Poniewa intryga wie ze sob wiele postaci, wnarracji zderzajc
wiele punktw widzenia owskim horyzoncie, wymaga umiejtnego
operowania suspensem, czyli sztuk utrzymywania odbiorcy wnapiciu oczekiwania265. Bohaterdetektyw moe sta si ofiar przez nierozpoznanie rzeczywistego zagroenia. Czytelnik dysponuje wiksz
wiedz ni postacie (np. posta Lattona ijego ogniskowa WB, 170).
WWirze pamici, wjednej zpierwszych scen, gdy czytelnik nie jest
jeszcze do koca pewien czy Ira iAlbert to jedna osoba, Matilda stwierdza wmylach: Albert na pewno jeszcze nie odzyska przytomnoci
(WP, 31). WWyjciu zcienia czytelnik obserwuje scen na granicy
(wczeniej mia do czynienia zogniskowaniem Stawczaka), podejrzewa, e mczyzna (z perspektywy Tima niczym si nie wyrnia) da
si zapa na przemycie celowo. WWybracach bogw wiedza, ktr
posiada czytelnik zinnego rda, wyprzedza wiedz podawan wramach ogniskowania Bordena (WB, 262); wiedza trwa wzawieszeniu,
wzmagajc napicie wobserwacji poczyna senatora Bordena. Puapki iniebezpieczestwa czyhajce na niewiadome postacie stwarzaj
szanse na aktywizowanie wiedzy iemocji u odbiorcy (chwyt ten stosuje np. Janusz A. Zajdel wekspozycyjnych partiach Limes inferior).
Tame, s. 49.
T. Cielikowska, Struktura powieci kryminalnej, dz. cyt., s. 68.

264
265

146

W repertuarze perfidnej intrygi na plan pierwszy wysuwa si jednak

sterowanie samoobsug266: ofiara zwraca si przeciwko sobie, dziki
rozmaitym strategiom, poczwszy od przewrotnoci (np. wykorzystanie Ziemian do administrowania systemem wWyjciu zcienia, Limes
inferior), skoczywszy na kuszeniu iuwodzeniu (Neut wTwarz ku
ziemi uciszany jest przez awans).
W podsumowaniu tego wtku rozwaa warto wymieni cechy fabuyintrygi, oktrych bya ju powyej mowa, wpowizaniu ztymi,
oktrych przyjdzie jeszcze wspomnie: intelektualizm (premedytacja,
planowanie, racjonalizm), figuratywno (niedosowno, podwojenie
znacze), estetyzm (misterno267, zbrodnia moe by oceniana wkategoriach estetycznych 268), ludyczno269 (gra), intencjonalno (wano
intencji), paranoidalno (perfidia wiedzie do perfidiomanii270, przyrostu samowiadomoci).
Bohater odczuwajcy szczeglnie mistern pltanin zniewalajcych
go mechanizmw dy do poznania sprawcy: konstruktora ikontrolera
systemu. Podobnie funkcjonuje estetyka perfidnie skonstruowanego systemu: ocena estetyczna odwouje si do stwrcy. Tropy intrygi porednio wiod zpowrotem ku odpowiedzialnoci iocenie moralnej, przypominaj bowiem, e samosterowno, do ktrej utopia istrukturalizm
przyzwyczajay jak do naturalnego rodowiska, moe by elementem
kontroli. Autor systemu, jako autor dziea, hipotetyczno swego istnienia wlicza jako element konstrukcji.
Funkcjonalizacja postaci
Typowy schemat fabuy epistemicznej wykorzystywany jest wWirze pamici. Umiejtna regulacja wiedzy narracyjnej opiera si tutaj na
krzyowaniu tajemnic (z zagadk tosamoci Iry/Alberta wcentrum).
cile wten schemat wczony jest zuyty nieco chwyt amnezji: wyda

268

269

270

266
267

M. Karwat, Operfidii, dz. cyt., s. 43.

Tame, s. 37.
Morderstwo doskonae, przepyszna gra pozorw. Tame, s. 40, 92.
Tame, s. 89.
Tame, s. 427.

147

je nam si, e Ira wzi si znikd, ale to on uruchamia fabu jako

Sponsor (do tej kwestii powrc przy opisie wzorcw sprzenia narracji ifabuy). Opozycj dla procesu budowania samowiedzy Iry Dogowa jest instytucjonalne ledztwo funkcjonariusza Vittoliniego, skoncentrowane na zidentyfikowaniu intryganta zwanego Sponsorem.
Narrator wyranie sygnalizuje istotne zdarzenia ocharakterze poznawczym, zapowiadane przez gorczkow pogo za spjnym obrazem
wiata. Fakty po prostu musz do siebie pasowa. Wtworzeniu fabuy
epistemicznej wspdziaaj postacie drugiego planu. Matilda, narzeczona Alberta Wardensona, zmienionego wIr Dogowa, optana jest
podejrzeniami igr alternatyw: Jeli to bya mier naturalna [Matilda zostaa poinformowana, e Albert Wardenson zmar M.M.L.], to
nie ma najmniejszych powodw do obaw [...]. Ale jeli byo inaczej? [...]
Jeli Alberta zamordowano, to na pewno macza wtym palce Marten
(WP, 76). Ogniskowanie Matildy peni funkcj kontrapunktu dla wiedzy Martena. Niewiedza konfrontowana jest zwiedz wtajemniczonego naukowca (czytelnik zdaje sobie spraw zograniczonej wiedzy
Matildy). Ajednak rwnie Marten uwikany zosta wintryg izdany
jest na domysy: Co za idiotyczny zbieg okolicznoci. Pierwszy zabieg,
zrobiony wnajgbszej tajemnicy, itakie komplikacje [mowa ooperacji
na Albercie Wardensonie M.M.L.]. Nie, to nie mg by zwyky zbieg
okolicznoci poprawi si wfotelu. Kto dobrze wykalkulowa ca
spraw. Ale kto? (WP, 96). Na dwch stronach wypenionych monologiem wewntrznym Martena pojawia si szereg kluczowych sw powtarzajcych si we wszystkich powieciach zorganizowanych wok
fabuy epistemicznej: prowokacja, szyfr, prawdopodobne, niemoliwe
(WP, np. 55, 75, 88, 111). Tu przed co tu si nie zgadza iwszystko
si zgadzao Iry/Alberta, wcinito zaczyna si to wszystko powoli
zgadza Martena (WP, 96).
Nawet wprzypadkach gdy bohaterowie przybywaj do dystopijnego systemu zzewntrz, system od razu kreowany jest jako tajemniczy,
abohater oficjalnie bd nieoficjalnie peni rol ledczego. WCaej
prawdzie oplanecie Ksi wogniskowaniu Slotha: Grecka litera Ksi,
odpowiednik aciskiego X, kojarzya si zniewiadom niewiadom

148

rwnania, ktre naleao rozwiza, by wywietli prawd oowej tajemniczej Ksi wdalekim, odlegym oponad dwadziecia lat wietlnych
ukadzie planetarnym... (CP, 23-24), wParadyzji wogniskowaniu
Rinaha:
Czu si odpowiedzialny za obraz Paradyzyjczykw, jaki przedstawi Ziemianom wzamierzonej ksice. Wiedzia, e nikt inny nie mia dotychczas
tak dogodnej okazji, takiej szansy poznania zbliska realiw ycia wwiecie,
skrztnie kryjcym swe tajemnice przed oczyma obcych przybyszw. (P, 12)

Pniej Rinah wcieli si wrol ledczego, zdecydowanie wykraczajc poza kolekcjonowanie materiaw do ksiki. Tajemnice zawsze s
eksponowane, su czsto wygaszaniu scen za pomoc chwytu cliff-hanger, zostawiajc czytelnika wpoznawczym napiciu. Eksplikacja
tajemniczoci wyznacza moe momenty zwrotu akcji, zmiany scenerii lub peni rol podsumowania. Ztak sytuacj mamy do czynienia
wWyjciu zcienia: Zasypiajc tego wieczora uwiadomi sobie nagle,
e wiat, ktry zna dotd jak mu si zdawao, zupenie niele zaczyna przejawia jakie nowe, dziwne inieznane waciwoci...(WZC,
46), Pomyla, e to, co wiedzia ze szkoy, zksiek, gazet, telewizji
tak sielankowe, proste, jednoznaczne, byo jakby tym pykiem inektarem, ktrym karmione pszczki miay wyrosn na dzielne, pracowite
robotnice, zbierajce mid dla mdrego bartnika... (WZC, 96). Obok
podejrze, tajemnic izagadek istnieje obietnica wyjanienia. Najczciej okazuje si ona mylca iprzedwczesna, tym bardziej jeli deklarowana jest przez funkcjonariuszy lub wadcw, ale niemale magiczne
ja panu wszystko wyjani(WP, 6) wrozmaitych wariantach przewija
si przez powieci fantastyki socjologicznej. WWyjciu zcienia Tim
pokada zaufanie wswoim ojcu: Chopiec czu, e ojciec mgby mu
wiele wyjani, dopomc wuporzdkowaniu tych wszystkich nowych
wiadomoci, ktre nijak nie daway si wpasowa wznane Timowi
schematy wiedzy owiecie (WZC, 97).
Wtki skupione wok wydarze informacyjnych tworz acuchy,
na ktre naprzemiennie skadaj si przeczucia iolnienia, ktre wcale
nie musz dotyczy kwestii najistotniejszych:

149

Dlaczego nietypowe sytuacje czciej oddzielaj ludzi, ni ich cz? [zastanawia si Matilda M.M.L.] Moe dlatego, e na Apostezjonie nie ma waciwie nietypowych sytuacji? Ale dlaczego Alice baa si?
Ekwipart nis j przez zatoczone arterie rdmiecia. Waciwie to proste
olnia j nagle myl przecie wobecnej sytuacji ja ju nic wicej nie mog
straci. Mog natomiast co zyska. Na przykad list od Alberta. AAlice? C
ona moe zyska? (WP, 99-100)

Fabularny system podejrze iwyjanie stanowi rozwinicie ostrej

segregacji wiedzy iprzypuszcze, oktrej mowa bya przy okazji analizy narracji personalnej. Postacie dziaajc aktualizuj swe prywatne
wiaty, d do ich uspjnienia, czsto wzderzeniu zinnymi wyobraeniami owiecie: Brak jego nazwiska [nazwisko Iry Dogowa nie
figurowao wmiejskim wykazie wypadkw M.M.L.] by pierwszym
faktem [...], ktry wprowadza dysonans do jego spjnego wiata
(WP,47). Trop wiedzie wanie ku temu, co wczeniej wydawao si
niemoliwe, aczego przyjcie bohater skonny jest traktowa jako objaw szalestwa, chore urojenia (WP, 47).
Narracja wpowizaniu zfabu epistemiczn urasta do rangi porzdku prawdy, zespou regu, zgodnie zktrymi odrnia si prawd od faszu iwyposaa prawd wspecyficzn skuteczno wiedzy271.
Epistemologia fantastyki socjologicznej, jak wikszoci utworw tradycji utopijnej, tworzy si na ostrzu noa, wyeksponowana, wahajca
si midzy tym, co niemoliwe ioczywiste.
Wikszo narracji zaczyna od zarysowania stabilnej konstrukcji,
wwyczekiwaniu na zdarzenie, ktre wytrci bohatera (prywatny wiat)
zcodziennoci, by wypeni fabu prbami powrotu do stanu stabilnego. To najprostszy model fabuy tak wutworze realistycznym, jak fantastycznym (zwaszcza wrozumieniu Rogera Caillois). Si rzeczy bowiem opowie towarzyszy zdarzeniom interesujcym, ainteresujce
s te, ktre odbiegaj od normy zaoonej na wstpie. Rnice midzy
fikcj realistyczn afantastyczn s jednak znaczce: 1. stabilna norma bdca tem dla zdarze nie ma bezporedniego oparcia wwiecie
odbiorcy, trzeba j wobec tego tworzy wopozycji do normy znanej
271

150

M. Foucault, Sowa irzeczy, dz. cyt., s. 308.

czytelnikowi zempirii, norma tworzona jest wic dziki aktywnemu

wyobcowaniu odbiorcy; wydaje si zatem, e tworzenie stabilnej normy wymaga odpowiednio duszego odcinka tekstu idwupoziomowej
strategii; 2. wytrcenieze stanu stabilizacji, bdce zacztkiem akcji,
dotyczy moe tak wiata, jak bohatera; nie jest to obojtne wkonwencji fantastycznonaukowej.
Klasyczne utopie preferoway zmian wyciu bohatera poprzez
przeniesienie go winn rzeczywisto. Eutopijny system przyjmowa
gocia zpozycji wyszoci, pozostawa nienaruszony po jego odejciu
bd asymilacji (jeszcze raz zaznaczam, e Utopia jest pod tym wzgldem bardziej nowatorska ni wiele jej kontynuacji). Jeli wantyutopiach pojawia si przybysz, to jego przybycie wprowadza ju mogo
zamieszanie wsystemie, przy czym nie musia on wykazywa destrukcyjnej aktywnoci. Najprostszy model sprzenia reprezentuj pocztkowe partie Ludzi ery atomowej: oywienie Relskiego to napdzenie
narracji (poprzez mechanizm zdziwienia/obserwacji/opisu), ale take
jest to wewntrzutopijne novum, doniosy eksperyment naukowy.
Oto dwa najprostsze sposoby na pokazanie jak to dziaa: albo
mistrz przekazuje wiedz uczniowi, albo co (system) musi si zepsu. Antyutopie wprowadziy niebezpieczny splot, wktrym mistrzem jest wadca, dysponujcy szerszym ogldem sytuacji iwiksz
wiedz (cyniczn) od poszukujcego bohatera. WRoku 1984 Winston
Smith pozostaje bezradny wobec zrcznej manipulacji OBriena. Wpowieci Raya Bradburyego 451 stopni Fahrenheita ideologia spenia si
ju wrozmowie Montaga zjego przeoonym Beattym. Wielki Inkwizytor zBraci Karamazow pozostaje jedynym mistrzem swego wiata,
namaszczony przez swego twrc Iwana Karamazowa. Mustafa Mond
wyoy tragiczn koncepcj swego systemu iwasnej osoby bezradnemu Dzikusowi. Dystopia zbada moliwoci wywikania si ztej puapki,
kontynuujc ischematyzujc fabularn figur spotkania na szczycie.
W dystopii trway wiat272 systemu ijego konstrukcja nie s wycznie tem, bohater wytrca si bd zostaje wytrcony ze stabilnej
272

A. Smuszkiewicz, Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, Wrocaw 1980, s.24.

151

pozycji wsystemie. Coraz wicej czynnoci wykonuje pierwszy raz

wyciu (np. LI, 60, 89). Ale to tylko zapowied znacznie gbszych
przemian. System moe tropi swego przeciwnika (Sayena wWybracach bogw, Nikora wParadyzji, Dugiego iJorgena wRozpadzie
poowicznym, Neuta wTwarz ku ziemi), osamotniony bohater moe
stanowi klucz do zrozumienia ifunkcjonowania systemu (Waelke
wSchronie), moe okaza si atrakcyjny dla systemu wanie dziki
swej niezalenoci (Sneer wLimes inferior), wreszcie moe okaza
si zapalnikiem prowokujcym upadek systemu (Obszar niecigoci).
Jednostkowa biografia, jak si zazwyczaj okazuje, suy umieszczeniu
tego, co wydawao si marginalne, wsamym centrum przemian historycznych. Katastroficzne wizje upadku systemw, mimo rozmachu,
wcentrum umieszczaj jednostk. System dystopijny zawsze pozostaje
wrwnowadze chwiejnej, awcentrum wiru znajduje si ofiara ikatalizator przemian wjednej osobie.
Klasyczne utopie zdecydowanie preferoway zewntrzn perspektyw ogldu systemu. Relacja oidealnym systemie zaporedniczona
bya przez niezaangaowanego obserwatora. Obserwator nie mg by
czci obserwowanego obiektu. Zarazem jednak nie mg eksponowa
swej usugowej roli. Mimo e wyranie suy oswojeniu czytelnika
zobcoci eutopii, na poziomie logiki fikcjonalnej nie przybywa na
utopijn wysp jako reprezentant wasnej kultury icywilizacji, aby nawiza kontakt zkonkurencyjnym systemem politycznym. Zbdzi, by
dowiadczy czego, co wzbudzi jego ciekawo iewentualnie mogoby okaza si poyteczne. Wtakim wariancie bohater jest podrnikiem, rozbitkiem iwreszcie turyst kolekcjonujcym najistotniejsze
informacje. Utwory polemiczne wobec klasycznych utopii proponuj
odwrcenie takich konstrukcji: zamiast przybysza wprowadzaj czowieka std. Jego los nie sprowadza si do akceptacji, do zatarcia
efektu obcoci, kierunek jest odwrotny: od wstpnej bezkrytycznej
akceptacji ku odrzuceniu iwyobcowaniu. Relacje ukadaj si wzasadzie symetrycznie: wutopiach bohater konfrontuje swj wiat wartoci zczym zzaoenia obcym, co prowadzi do zmiany wiatopogldu,
aprzynajmniej do krytycznego nastawienia wobec uprzedniego syste-

152

mu wartoci. Wperspektywie wewntrznej bohater podejmuje wysiek

spojrzenia na wasne rodowisko polityczne ispoeczne zdystansu. Jak
to osign, jak zaj stanowisko obcego wobec wasnego systemu?
Std wahajce si w zasadzie powyej. Wantyutopiach idystopiach
problematyzacji ulega wanie owo obce iinne. Skd si ono bierze? Czy musi nadej zzewntrz, czy trzeba ku temu zmierza?
W dystopiach, wtym take wfantastyce socjologicznej, schematy
fabularne wprowadzaj oba typy perspektyw, opieraj si konwencjonalnej funkcji ikonstrukcji postaci literackich.
P r z y b y s z , r o z b i t e k i t u r y s t a nie wystpuj wczystych
wariantach znanych zklasycznych utopii: albo s w jaki sposb uwikani wsystem, albo problemem okazuje si niezacieralny dystans dzielcy ich od poznawanego wiata. Tak czy inaczej, poznawanie staje si
procesem znacznie trudniejszym, awyniki budzi mog wtpliwoci
ju wpoznajcych bohaterach. Rozpoznamy problemy typowo hermeneutyczne: czy moliwe jest poznanie obcego wiata bez podporzdkowania go sobie? Czy traktowa obcy system tylko jako punkt odniesienia, etap samopoznania? Co ciekawe, dylematy te wspistniej zpotrzeb dziaania, apniej zjego zaniechaniem. Poznawanie kojarzone
jest zprzejciem wadzy iingerencj wsamosterowny iwyizolowany
pseudoorganiczny system.
Etap przejciowy midzy ortodoksyjnie utopijnymi rozwizaniami
fabularno-narracyjnymi idystopi reprezentuje Eden Stanisawa Lema.
Naukowcy trafiaj na planet Eden wkonsekwencji wypadku, po czci wwyniku wasnej uomnoci (W obliczeniach by bd. Nie przeszli nad atmosfer, ale zderzyli si zni273). Wkocu gr bierze antyutopijna samowiadomo grupy bohaterw. Rezygnuj zingerencji,
niepewni rozpoznania aktualnej sytuacji politycznej izaoe systemu
(Po pierwsze, to nie s ludzie. Nie wolno ci zapomina, e koniec kocw rozmawiasz zkalkulatorem ie dubelta zrozumiesz tylko otyle,
oile pojmie go sam kalkulator. Po wtre nikt im tego, co jest, nie
narzuci. Przynajmniej nikt zkosmosu, wyzwalanie zaczoby si
S. Lem, Eden, Krakw Wrocaw 1984, s. 5.

273

153

od tego, e musielibymy zabija274). Lem wramach technik narracyjno-fabularnych preferuje rozwizania nieco starowieckie: ostr
repartycj na czysty poznajcy intelekt ipoznawany obiekt. Dopiero
wprocesie interpretacji, gdy spogldamy na bohatera jako na delegata
lub na swoisty prbnik testujcy odwane eksperymenty mylowe,
sprzenie staje si oczywiste. Sytuacja ta charakteryzuje satyryczny odam twrczoci autora Solaris (szerzej: tonacj buffo, zwaszcza
wDziennikach gwiazdowych); wantyutopijnej twrczoci serio (czciowo wEdenie, aszczeglnie wPowrocie zgwiazd) repartycja na poznajcego bohatera ipoznawany wiat jest mniej wyrana275.
Janusz A. Zajdel wykorzystuje turystyczn motywacj narracji
wParadyzji, ale wprowokacyjny sposb. Rinah wprawdzie traktuje
wyranie Paradyzj jako obiekt turystyczny (W chwili startu promu
odczu lekkie podniecenie na myl, e za kilka godzin znajdzie si
wniezwykym, legendarnym ijedynym wswoim rodzaju wiecie zamieszkanym przez miliony ludzi, yjcych wwarunkach skrajnie odmiennych od ziemskich, P, 11), ale narrator sygnalizuje wahanie Rinaha izapowiada powierzchowno takich intencji (Podr bya dla
niego przede wszystkim szans zdobycia unikalnego materiau literackiego. Ten aspekt przeway iskusi go ostatecznie. Ca reszt spraw,
ktre mia do zaatwienia, uwaa za fanaberie Mac Leoda iparu jego
zwariowanych kompanw. cilej mwic, uwaa tak przed odlotem,
P, 10). Rinah wyrusza zpodwjnym nastawieniem, zktrych to drugie
detektywistyczne okae si trafne. Pocztkowe sceny su wanie
skonfrontowaniu postaw, awefekcie naiwnoci poznawczych zaoe
bohatera. Zsytuacj zwiedzania powizana jest posta przewodnika.
WParadyzji rol przewodnika peni historyk Alvi. Niemal natychmiast
wiarygodno jego sw zostaje podwaona: Wyjanienia Alviego
tchny szczerym entuzjazmem. [...] Jedynie jzyk, jakiego uywa
mody historyk, wyda si Rinahowi troch sztywny ischematyczny,
brzmiaa wnim publicystyczna frazeologia... (P, 51). WObszarze niecigoci Steelt Johnson wyposaony zosta wdwch przewodnikw,
274

Tame, s. 293.
M. M. Le, Stanisaw Lem wobec utopii, Biaystok 1998.

275

154

ktrzy wiod go wprzeciwnych kierunkach: Written jest zamknity

isceptyczny, natomiast Irena ufna iotwarta.
Powizanie przybysza zsystemem staje si oczywiste wprzypadku
s y t u a c j i p o w r o t u . Do systemu po wielu latach powraca pioch
(allenowski276), czyli modelowy Rip van Winkle. Powraca, awic staje
przed wyborem pierwotnym: zosta czy nie. Tu jest jego dom. Tym
przede wszystkim rni si od turysty. Poza tym porusza si na osi
fikcyjnego czasu iw przypadku dystopii futurystycznych, atakie zdecydowanie przewaaj (odcinaj si od alegorycznego mechanizmu
odniesienia do naszej rzeczywistoci), duo wygodniej wyposay
te postacie wnasz system wartoci iwiedz. Podobnie jak wprzypadku turysty, jego gwn czynnoci jest zwiedzanie fantastycznych
instytucji. Do systemu, zupenie innego ni ten, zktrego si wywodzi,
ale ewolucyjnie znim poczonego, powraca rozmroony Steelt Johnson
wObszarze niecigoci. To najbardziej schematyczne rozwizanie
suy tu zreszt przymruaniu oka: rozmroeniec jest czci eksperymentu, wedle zaoe ktrego spoeczestwo manipulowane jest
za pomoc ywych ideaw. Jednym znich jest wanie Steelt, obcy, ale
podany przez system. Wzr doskonaego obywatela ibuntownik zarazem, odpowiada na potrzeby utrzymania homeostazy, lecz przyczynia si do katastrofy. Hal Bregg zPowrotu zgwiazd Lema ma ogromne
problemy zprzystosowaniem si do nowej rzeczywistoci. Pozostaje
on jednak na marginesie systemu, poznaje go do dobrze wznaczco
krtkim czasie, ale nie dy do zmian. Tym si rni od postaci zapeniajcych karty fantastyki socjologicznej. One najczciej sytuuj si
wsamym centrum wiru. WWilkach na wyspie astronauta Pawe Tonken
podobnie jak Bregg wyruszy wkosmiczne wojae wnaszych czasach, by powrci po wielkiej zmianie. Wfinale noweli przejmuje
ognisko narracyjne po Isi, bohaterce zamknitej wramach systemu.
Astronauta wczasie nieobecnoci na swej macierzystej planecie dowiadcza tej trzeciejrzeczywistoci, podczas gdy rozmroeniecpo
prostu rejestruje przeskok zjednej rzeczywistoci wdrug: ewolucja
276

Sleeper, USA 1973, re. Woody Allen.

155

jego osobowoci sprowadza si wycznie do konfrontacji systemw.

WObszarze niecigoci echem Bregga jest prorok Elija, astronauta
otwarcie krytykujcy zastany po powrocie zgwiazd system polityczny.
Podobne funkcje peni utrata pamici. Wtym przypadku bohater na
nowo odkrywa t sam rzeczywisto, zktrej si wywodzi, jedynie
chwilowo wniej obcy. aden zbohaterw dotknitych amnezj nie stoi
na uboczu fabuy: odzyskiwanie pamici nie suy tylko systematycznemu opisowi systemu, codziennych czynnoci isytuacji zupenie niewartych refleksji zwyobraalnego punktu widzenia szarego obywatela
(np. wAlgorytmie pustki). Obywatele wsystemach dystopijnych nie
trac po prostu pamici, lecz ulegaj wykasowaniu (AP) ioperacji
(WP). Odzyskiwanie pamici to przede wszystkim odbudowanie gstej
sieci zalenoci, wrodku ktrej znajduje si bohater. Na takim chwycie opiera si prototypowy Wir pamici. Pocztkowo jednak dominuje zagubienie: [...] zpocztku wielu rzeczy nie bdziesz rozumia [...],
lecz wkocu przyzwyczaisz si [...] (AP, 21). Amnezja to bardzo wygodny sposb sprzenia niewiedzy bohatera zniewiedz czytelnika.
Dodatkowo czytelnik utosamia si zwysikami postaci, ktra dy do
zbudowania spjnego obrazu wiata. Bardzo wygodna zpunktu widzenia narracji jest czciowa amnezja (Wir pamici), wktrej mona
regulowa wzalenoci od zaoonych potrzeb czytelnika granic
midzy znanym inieznanym.
Doskonale wtakiej funkcji sprawdza si s y t u a c j a u c z e n i a
s i i n a u c z a n i a , wktrej przewodnika zastpuje nauczyciel.
Czasem bohater dotknity amnezj musi radzi sobie sam, musi nawet
od nauczycieli ucieka (Ira wWirze pamici, Mark Grey wAlgorytmie pustki). Czciej jednake nauczany jest bohater, ktry nie posiada jeszcze wiedzy osekretach funkcjonowania systemu. Nie szuka on
wsobie gbokich pokadw wiedzy, lecz konfrontuje dwa strumienie
informacji: jeden znich to oficjalne informacje propagandowe, rdem drugiego natomiast s wtajemniczeni. Jako modelowy przykad
posuy moe Tim zWyjcia zcienia. Tim jest uczniem. Dziki temu,
e uczestniczy wlekcjach geografii ihistorii, poznajemy oficjaln, propagandow wersj systemu (WZC, 164). Dorastanie oznacza uzyska-

156

nie wiadomoci orzeczywistym znaczeniu obserwowanych zjawisk,

dokonuje si niemal automatycznie, gdy wszyscy doroli wpowieci
Zajdla zdaj sobie doskonale spraw zopresywnoci systemu. Tim, inaczej ni wprzypadku wiedzy oficjalnej, musi budowa nowy obraz rzeczywistoci zfragmentw, podajc wzdu szczeliny otwartej przez
niezgodno obydwu wersji.
Uczennic jest rwnie Isia, gwna bohaterka Wilkw na wyspie
Julii Nideckiej. Za porednictwem tej postaci narrator nie wprowadza
tak duej iloci oficjalnych wykadw, jak narrator wpowieci Zajdla,
ciar edukacji przeniesiony jest raczej na otrzsanie si zpropagandowej zasony. Waciwa edukacja zaczyna si wmomencie odrzucenia
przez system (niezdanie testu sprawnoci psychicznej). Isia, wiedziona tajemniczym imperatywem, zmierza wkierunku dzielnic zamieszkiwanych przez mutantw: Wstaa zkamienia. Czua, e musi co
robi, aby nie podda si ogarniajcemu j przygnbieniu. Zdecydowanym krokiem ruszya wkierunku szlaku komunikacji midzypoziomowej (WNW, 35). Na decyzji zawaya rwnie podsuchana rozmowa dorosych, wktrej wyranie obawiano si jej wizyty na niszych
poziomach (WNW, 35), wreszcie podsuchana wypowied ojca, ktry wyrzeka si crki (Potrzebne mi to byo? Ito wanie teraz, gdy
miaem awansowa na modszego podreferenta..., WNW, 40). Przywizanie narratora do Isi nie jest bezinteresowne: dziki niej narrator
moe pozosta wcieniu. Aby zatem uruchomi opowie izarysowa
obraz systemu bez odwoywania si do auktorialnego punktu widzenia,
potrzebna jest wewntrzfikcyjna rnica adunkw ojak najwikszej
amplitudzie: ignorant musi by dobrze poinformowany przez fachowca. Stworzenie sytuacji fabularnej umoliwiajcej przepyw informacji wymaga zetknicia tych dwch postaci, generuje zatem przejrzysty
irozbudowany schemat fabularny: najpierw wyrzucenie na margines
systemu, anastpnie przejcie nowego wiatopogldu dziki wtajemniczonemu mistrzowi. Isia kwalifikuje pocztkowo Tonkena omykowo,
ale wedle zaoe wiedzy, ktr jej wpojono: By mutantem. Mia zbyt
dugie nogi, za wskie biodra, apoza tym jego plecy rozszerzay si
niepokojco wokolicach ramion (WNW, 45). Julia Nidecka wtypo-

157

wy sposb odwraca utopijny schemat: przewodnik wymagany jest, by

wydosta si zzamknitego wiata, anie by si do niego dosta. Jak
ju wspomniaem wyej, Tonken jest astronaut, ktry peni funkcj
pomostu midzy naszymi czasami (a przynajmniej nam bliszymi)
azamknitym dystopijnym systemem.
W Dniu drogi do Meorii Marka Oramusa pierwsze sceny otwieraj ogniskowanie Skrzeczowsa, jednego znauczycieli (zwanych tutaj
edukatorami). Dziki takiemu otwarciu motywacj zyskuje wysoki
propagandowy ton rozmw iszerokie (zwaszcza komentujcego Skrzeczowsa) spojrzenie na system, ktrymi przesiknici s edukatorzy
przywykli do nauczania podstaw systemu.
Perspektywa wewntrzna poczona zustalonym punktem widzenia
wymaga wprawienia bohatera wruch (co moe by wyrnione przypisaniem postaci ogniskowania mobilnego): albo zstpujcy albo wstpujcy. Zdegradowany wyrzutek zzadziwieniem odkrywa drugie dno systemu. Taki los spotyka Isi iSneera. Sneer od pocztku istnieje na dwch
poziomach zracji swej profesji, czy poziom zerowy(elitarny) ze spoecznymi dolinami, klas redni zszar stref drobnych rzezimieszkw.
Wcentralnych partiach powieci, wmomencie przeomowym, staje si
wyrzutkiem systemu, ale nie pociga to za sob nowych informacji, to
uczyni dopiero awans. Nazwanie Sneera karierowiczem moe si wydawa niesprawiedliwe, ale Sneer do atwo daje si zwerbowa iju po
zoeniu propozycji ze strony nadzerowcw dy do awansu tak zpobudek materialnych, jak poznawczych (LI, 112). Naley te pamita, e
do szczytw wadzy Sneer dociera nie wnastpstwie wasnego ledztwa,
lecz wwyniku zbiegw okolicznoci, intrygi wadzy oraz ingerencji zzewntrz. Podobnie na schemacie kariery sterowanej przez awansowanie
opiera si fabua Algorytmu pustki. Take podobnie jak Sneer wLimes
inferior, Mark Grey rozpoczyna sw wdrwk wgr poziomw Systemu zpozycji outsidera. Na drog awansu wchodzi szybko, wywoujc
tym zdziwienie funkcjonariuszy niskiej rangi jeszcze przed zwerbowaniem do Oddziaw K (Szybko awansujesz mwi jeden znich, AP,
50). Mark jest znacznie bardziej bezwolny ibezrefleksyjny ni Sneer, na
wspprac zgadza si jeszcze szybciej. Byskawicznie awansuje, apo-

158

szczeglne awanse segmentuj fabu itekst (na rozdziay). Epizodyczne

postacie nieustannie wspomagaj wraenie wyjtkowoci gwnego bohatera (AP, 50, 94, 105). Pozostanie ono jednak niespenione: awans nie
wypenia si wdojciu do szczytw wadzy. Karierowiczem zpewnoci
nazwa moemy natomiast Jedenastk zCaej prawdy oplanecie Ksi Janusza A. Zajdla. Zajdel wskazuje na dwuznaczno wywrotowej strategii podejmowanej przez bohatera Caej prawdy: Jedenastka wspomaga
rodzcy si system, aby mie dostp do kluczowych decyzji irozwin
parasol ochronny nad swymi towarzyszami.
Take stacjonarni bohaterowie ogniskujcy mog by optani obsesj awansu. Wprawdzie nie jest im dane wykraczanie poza swj poziom
wsystemie, ale obsesja ta nieco poszerza perspektyw ogldu rzeczywistoci. Nemeczek wRozpadzie poowicznym Edmunda Wnuka-Lipiskiego zaraa si wiar wNiewidzialnego (ostateczny poziom
wadzy iobietnica awansu) dziki kontaktowi ztekstem Stanskyego
zinnego poziomu spoecznego (RP, 138).
Kariera moe si skoczy, jak wprzypadku Neuta wTwarz ku ziemi,
przejciem na stron wadzy, czyli wduchu kontynuacji ibez oywczego spicia. Wdrwka przez wszystkie poziomy systemu, od marginesu po centrum, od nizin po szczyty wadzy, moe te przywoywa
figur wybawiciela, gdy bohater skupia wok siebie inne postacie, tworzc zdarzeniowy wir, ktrego struktury najczciej sam nie rozpoznaje
(np. Waelke wSchronie Mirosawa P. Jaboskiego), wefekcie doprowadzajc do upadku systemu, ale take wypenienia jego zaoonej u podstaw historii. Outsider okazuje si bowiem niekiedy kluczem do otwarcia systemu, zewntrzne staje si wwczas wewntrznym (centralnym).
Wkonfrontacji zklasyczn literatur dystopijn, gdzie bohater zazwyczaj pozostaje na marginesie, sytuacja taka wydaje si szczeglna. Rafa A. Ziemkiewicz przywouje wtym kontekcie reminiscencje romantyczne277: Zabij tyrana szeptaa, gadzc jego szyj. Zabij tyrana.
277
O bohaterze neoromantycznymwfantastyce socjologicznej pisze ukasz Wrbel
(Jak si zbuntowa?, dz. cyt.). Wskazuje jednak wicej rnic ni podobiestw do bohaterw romantycznych. Wtpliwoci budzi wic sugestia kontynuacji tradycji romantycznej
zawarta wprzedrostku neo-. Naleaoby raczej mwi onegacji. Zwrci naley take
uwag na podwjn funkcjonalizacj postaci: wstosunku do systemu ipotrzeb narracji.

159

wiat czeka na ciebie. Zbaw go. Te sowa, poprzedzajce parafraz scen

spiskowych zKordiana Juliusza Sowackiego, padaj wwizji poety Geta
Kensicza (WB, 210-211). Poezja, twrczo, zwaszcza literacka, oraz
posta twrcy pozwalaj na zrzucenie odpowiedzialnoci za kwerend
iczciowe uporzdkowanie materiau na podmiot wewntrzfikcyjny.
Artysta stoi przed zadaniem opisu rzeczywistoci, moe sobie pozwala
na uoglniajce komentarze, wyczulony jest na szczegy iabstrakcje.
Do tematu wrc wkontekcie omawiania systemw politycznych wykreowanych wfantastyce socjologicznej, ze wzgldu na jego donioso
dla samosterownoci isamoodniesienia.
W Paradyzji perspektywa zewntrzna Rinaha uzupeniona jest perspektyw Nikora, twrcy fantastycznonaukowego opowiadania, ktre
jak zakadamy blisze jest prawdy ni wewntrzsystemowy realizm. Posta Nikora czy zreszt kilka schematw. Dziki temu, e
wraca po latach zpracy wTartarze imusi od nowa wczy si wycie
systemu, poznajemy reguy funkcjonowania koalangu (P, 81-83). Pisarz
wydaje si zreszt szczeglnie uprawniony do przemyle na temat
koalangu: [...] ludno Paradyzji wcoraz wikszej czci stawaa si
spoeczestwem awangardowych poetw zkoniecznoci (P, 82). Dysponuje odpowiednim orem wwalce zCentral: Nikora nieodparcie
korcio, by ponownie zmierzy si zcentral. Byby to pewien rewan,
tylko e teraz naleao wiadomie ukry podejrzane treci wnie budzcych zastrzee sowach (P, 91). Podobnie Nordmann zMordu zaoycielskiego czy dwa schematy: twrcy iwyrzutka. Startuje jednak ze
znacznie wyszej pozycji: jako czonek Rady Ekspertw zostaje odsunity od cisego prezydium iod najwaniejszych decyzji, by wreszcie
sta sie wrogiem publicznym. Gdy wczeniej poznajemy Nordmanna,
pisze dwie rwnolege powieci: oficjalne propagandowe czytada iotwart antypowie, ktra zaczynaa przypomina dziennik literacki
(MZ, 19). Wprowadzenie tego wywrotowego dziea pozwolio na umotywowane przemycanie uoglnie formuowanych zwntrza systemu,
ale charakteryzujcych si wysokim stopniem samowiadomoci.
Jeli bohater wswej wdrwce stawia sobie zadania przede wszystkim poznawcze, to przyjmuje strategi d e t e k t y w a (kategoria ta

160

moe obj rwnie szpiega, czyli zamaskowanego przybysza zzewntrz, takiego jak Quiston Fa wDniu drogi do Meorii, Kaort wObszarze niecigoci), tropi lady prawdziwej wadzy, drugiego dna systemu ukrytego pod warstw propagandy.
Obok postaci mobilnych, ktrych wdrwka generuje kompletny
opis systemu, wfantastyce socjologicznej spotkamy ca galeri postaci
stacjonarnych, ktre, pomimo sabszej pozycji od mobilnych, rwnie
mog osiga rang punktu ogniskowania. Obok postaci pomocniczych
zatem, takich jak chociaby Gray wTwarz ku ziemi penicy funkcj
postaci kontrapunktowej dla Neuta (Gray to niebezpieczny idealista,
TKZ, 235, chcia by uszczliwiaczem caej ludzkoci, TKZ, 236),
istniej stacjonarni bohaterowie ogniskujcy, przywizani do konkretnego miejsca, kontekstu, problematyki. Dysponuj najczciej bardzo
wskim punktem widzenia, do ktrego narrator moe odnosi si ironicznie, aczytelnik podejrzliwie.
W czci ekspozycyjnej Limes inferior rozbudowana konstelacja wiatw prywatnych dookrela wiat aktualny. Karl angauje si woszustwo
majce przechytrzy Bank (wieczny klucz), Filip chce wywindowa
siztrzeciej klasy do drugiej. Posta Karla pomaga dookreli wopisie
system finansowy Argolandu. Filip, dziki swemu biecemu zainteresowaniu klasami, pozwala odciy Sneera wopisie organizacji klasowej.
Rozwizanie takie moe wymaga caego legionu postaci ogniskujcych,
najczciej te powoduje niedomagania warstwy fabularnej. Fabua przybiera wtedy zazwyczaj posta epizodyczno-mozaikow. Zchwil stabilizacji wizji systemu zbdny balast bywa odrzucany, wLimes inferior
wpolu zainteresowania narratora znajduje si jedynie Sneer, ktry do
koca powieci pozostaje wycznym podmiotem ogniskowania. WObszarze niecigoci sytuacja jest bardziej skomplikowana: pojawienie si
Steelta Johnsona, ktry stanowi gwny, aprzy tym mobilny podmiot
ogniskujcy nie usuwa ognisk stacjonarnych, doprowadza jedynie do
zwolnienia tempa zmian perspektyw narracyjnych. Wdalszym cigu
jedno zcentralnych miejsc wnarracji zajmuje punkt widzenia funkcjonariusza wysokiej rangi Levisa. Zkolei powieci Wnuka-Lipiskiego
konsekwentnie zachowuj migotliwo zmian ogniskowania.

161

Postacie stacjonarne przywizane s do konkretnych poziomw wsystemie spoecznym. Peen wachlarz moliwoci jest niezwykle trudny
do kategoryzacji, mona jedynie podj prb zdefiniowania przypadkw wzowych. Na pierwszym miejscu naleaoby wymieni f u n k c j o n a r i u s z y . Jest to rozlega klasa postaci ogniskujcych, ktre
peni usugow funkcj wsystemie, awakcji zazwyczaj odgrywaj
rol przeciwnikw protagonisty. Mog wogle nie dostpi zaszczytu
kreowania narracyjnego punktu widzenia (jak Komisarz wLimes inferior, LI, 63-65, Vittolini wWirze pamici), mog te zagarnia narracj
na chwil, jak socjotechnik wWilkach na wyspie, Frost wWybracach
bogw. Funkcjonariusz moe rwnie by rwnorzdnym bohaterem,
jak profesor Nemeczek wRozpadzie poowicznym. Bohaterowie tacy
jak profesor Marten wWirze pamici czy Tonkai wWybracach bogw
sytuuj si na pograniczu nazwanych opozycji: bardzo wygodni dla
narracji, sabiej wczeni wprzebieg akcji, ale wyposaeni wdokadny
iinteresujcy rysunek psychologiczny.
Wprawdzie Tonkai nie inspiruje zdarze, raczej tropi ich lady, ale
peni funkcj zwornika narracji iakcji, regulujc fabu epistemiczn:
wkonfrontacji zjego reakcjami czytelnik okrela wasny stan wiedzy.
Momenty olnienia przeplataj si zpoczuciem zagubienia. I wszystko stao si nagle banalnie proste (WB, 161), ale tu obok: Tonkai
poczu si nagle malutki ibezradny, wszystko wysuno mu si zrk
(WB, 161). Raz peen zwtpienia, raz pewnoci siebie (WB, 188). Rezultatem zagubienia poznawczego iemocjonalnego rozchwiania jest
przewiadczenie oistnieniu wielkiego spisku: Uwaam, e mamy do
czynienia zjak rozbudowan struktur (WB, 163). Czytelnik, stopniowo zyskujcy wiedz zinnych rde, uczy si odnosi negatywnie
do jego refleksji inadbudowywa wasne kontrastowe hipotezy. Funkcjonariusz moe wspiera dziaania protagonisty, jak Irena wObszarze
niecigoci. Irena jest przykadem funkcjonariusza, ktry zajmuje szeregowe miejsce wpastwowej instytucji, przeywa mniejsze lub wiksze wtpliwoci, wzmocnione dopiero przez towarzystwo silniejszej
osobowoci. Wewntrz monologu wewntrznego (w mowie pozornie
zalenej) Irena nazywa siebie Przecitn laborantk (ON, 9).

162

O b y w a t e l jako osobnik przecitny, jeli nie bdzie dynamizowany jako mobilny bohater ogniskujcy, najczciej suy ironicznej
prezentacji propagandowego dyskursu wadzy. WWybracach bogw:
Trudno by byo powiedzie oSzregim, e jest kim szczeglnym. Ot,
taka sobie robota wzakadach mechanicznych Hynien ty udajesz, e
robisz, oni udaj, e pac (WB, 16). Przeszo Szregiego jest znacznie bardziej interesujca, okazuje si bowiem, e zapaci za bunt wobec systemu. Natomiast o u t s i d e r pozostaje na marginesie. Przyczyny mog by najrniejsze: outsiderami s Nikor iTonken wspomniani
wczeniej ze wzgldu na biografie (i zwizany znimi dynamizm postaci), ale take przedstawiciele grup spoecznych celowo odsuwanych na
margines, np. Berta wMordzie zaoycielskim jako lovitka. Outsidera
nie pociga czynny bunt. Dlatego postaci zainteresowan zmianami
systemowymi jest raczej s p i s k o w i e c , ktry bierze udzia wintrydze bd samotnie podejmuje walk zsystemem. Takie postacie s
atrakcyjne, wic czciej moemy je spotka wrd protagonistw. Jeli
jest atrakcyjny jako jedna zwielu postaci, to powinien posiada cechy
genialnego intryganta, jak Sayen wWybracach bogw, we wasnym
mniemaniu wyjtkowy: Nie powinien przecia mzgu, przecie
drugiego takiego nie byo na caej Terei, aju na pewno wczwartej
strefie. Jego mzg mia do spenienia waniejsze zadania (monolog
wewntrzny wmowie pozornie zalenej, WB, 72).
W rozwinitych schematach fabularnych atwo wyodrbni centraln scen, wktrej emocje iideologia staj si szczeglnie wyraziste.
Losy bohaterw krzyuj si bd samotny bohater dociera do celu wdrwki (ewentualnie jest do niego doprowadzany, jak wLimes inferior).
Wtakim punkcie kulminacyjnym akcji decyduj si losy postaci, anarracja nasyca si wakim ideologicznym dyskursem. Charakterystyczne
sytuacje wypeniajce t funkcj mona uszeregowa wedug hierarchii od samodzielnoci protagonisty, poprzez konflikt, do wspdziaania wielu rwnorzdnych postaci: samotny detektyw dokonuje o d k r y c i a, by wmonologu wewntrznym podsumowa wasn wiedz
ofunkcjonowaniu systemu (wicej otym schemacie poniej, przy omawianiu fabularnego schematu ledztwa). Bohater moe by k u s z o n y

163

przez wadz, by take wmonologu wewntrznym rozwaa jako

oferty (Neut, Mark Grey, AP, 53). Trudno oddzieli kuszenie od w t a j e m n i c z e n i a , jeli jakie ugrupowanie bd wyranie zarysowana
indywidualno oferuje protagonicie wiedz bez intencji manipulacji.
Nie mona jednak wykluczy wtakim przypadku sfer wadzy, ktra
moe by rzeczywicie zainteresowana zwerbowaniem kandydata, nie
tylko wcelu jego pacyfikacji (to przypadek Sneera). Wkuszeniu dominuje obietnica nowego statusu spoecznego, dlatego te inicjatorem
jest wadza, natomiast we wtajemniczeniu dominuje obietnica poznania
prawdy. Inicjatorem wtakim przypadku moe by wwczas tak wadza,
jak ugrupowania lub jednostki wywrotowe278.
Bez rytuau wczenia samotnego bohatera do jakiej wsplnoty
przebiega s p o t k a n i e n a s z c z y c i e . Ten sytuacyjny schemat ma
chyba najwiksze tradycje wliteraturze antyutopijnej. Bohater otrzymuje szans na konfrontacj ze swym najwikszym przeciwnikiem.
Spotkanie na szczycie nie musi by pozbawione elementw werbunku,
oznacza take wtajemniczenie, ale zdecydowanie wyrnia si przewag dialogu nad monologiem. Przeciwnicy (Mustafa Mond, OBrien czy
Beatty) ochoczo wykadaj swoje racje, osigajc satysfakcj wtrakcie
uwiadamiania buntownikowi beznadziejnoci jego stara. Ujawniaj,
e ich postawa wcza wtpliwoci, ktre drcz buntownika dysponujcego wszym punktem widzenia. Wpewnym sensie przeciwnicy
wspdziaaj dla osignicia najwyszego natenia konfrontacji ideo278
Mog si wtakim przypadku pojawi echa biblijnej historii upadku iwygnania
czowieka zraju. Kuszenie poprzez obietnic wiedzy inawoywanie do buntu wobec
wadzy absolutnej tworz niejednoznaczny rys eschatologiczny literatury antyutopijnej
idystopijnej. Poczwszy od Braci Karamazow, diaboliczny wymiar eutopijnego wadcy
przybiera rysy tragizmu. Diabolizm iprzebstwienie krzyuj si wkonfrontacji wadzy (ktra przecie moga narodzi si zbuntu) isi wywrotowych. Dramat kuszenia
to waciwie dramat podobiestwa iidentyfikacji, manipulacji granic, awkonsekwencji
sens skoczonoci staje si czym mrocznym [...] dusz zadawanych przez wa pyta jest
wic za nieskoczono, ktra kazi jednoczenie sens granicy wskazujcej wolnoci
kierunek isam sens skoczonoci cechujcej wolno ukierunkowan wten sposb przez
granic.P. Ricoeur, Symbolika za, prze. S. Cichowicz, M. Ochab, Warszawa 2002, s. 301.
Okuszeniu zob. te: . Wrbel, Jak si zbuntowa?, dz. cyt. Centralne miejsce sytuacji
kuszenia wfantastyce socjologicznej przyznaje Maciej Parowski (Raj na Ziemi, dz. cyt.,
s.70; Nastpcy czy kontestatorzy?, dz. cyt.).

164

logicznych stanowisk. Dopiero po wykazaniu niszoci wiatopogldu

buntownika wadca moe uy siy. Moe take uwodzi pewnoci
siebie oraz rozlegoci dowiadcze ipoznawczych horyzontw, zachowujc poz dobrotliwej pobaliwoci.
Fantastyka socjologiczna operuje tym schematem znacznie oszczdniej, najczciej odsuwajc spotkanie na szczyciea do niespenienia.
Konfrontacje kocz si zazwyczaj na poziomie funkcjonariuszy niszej
rangi, aacuch spotka nagle si urywa. Zupenie wyjtkowo spenienie ideologii powieciowej znajdziemy wrozwizaniu akcji wSchronie
Mirosawa P. Jaboskiego, cho trudno nazwa autentycznym spotkaniem rozmow zRandophem Mallorym, komputerem XII generacji
zarzdzajcym dystopijnym rajem (S, 243-245). Najczciej jednak
mamy do czynienia zodsuwaniem spotkania zwadz (ostateczn wadz manipulujc marionetkowym rzdem) bd pomijaniem problemu
wadzy wpoczeniu zprymatem systemu (rozwizanie obecne wczeniej wPowrocie zgwiazd Stanisawa Lema). Wprawdzie Sneer dociera
do nadzerowcw, ale sprawujcy rzeczywist wadz kosmici pozostaj tajemnic. Autorzy Obszaru niecigoci konsekwentnie wpisuj
najwysz wadz wsfer obcoci. WParadyzji Rinah nie decyduje si
na prb dotarcia do wadzy, ufajc poszlakom. Nawet Wyjcie zcienia, operujc raczej nadmiarem przejrzystoci, tajemnice trzymajc na
uwizi, nie wprowadza spotkania zwadz ostateczn. Rozdzia, wktrym si ona pojawia (Epsi), wyrzucony zosta wnarracyjno-fabularny
nawias. Odbiorca narracji wie znacznie wicej ni zbiorowo naukowcw do koca snujca fantastyczneteorie. WAlgorytmie pustki Mark
Grey spotyka przypadkiem jedynie konstruktora (AP, 155), asam
stara si dotrze tylko do swego bezporedniego przeoonego.
Inne rozwizania stosuje Edmund Wnuk-Lipiski. Spotkanie zwadz nie jest tu odsuwane, poniewa brakuje sugestii istnienia jakiej
wadzy nadrzdnej. Wnuk-Lipiski zainteresowany jest funkcjonowaniem izolowanego izamknitego systemu, tajemnic sprowadzajc do
niejasnych relacji irozgrywek midzy dwoma orodkami wadzy: policyjnym (siowym) oraz technokratycznym. Pierwsza zpowieci, Wir
pamici, opiera si na zagadce tosamoci gwnej postaci. Wfinale

165

powieci zarwno bohater, jak czytelnik, otrzymuj odpowied. Take wtych powieciach, mimo narracyjnej dostpnoci przedstawicieli
wszystkich poziomw systemu, nie znajdziemy wielkich ideologicznych dyskusji na szczycie. Wir pamici wyznaczy perspektyw dla
caej trylogii: spotkanie na szczycie jest niemoliwe, poniewa relacje
midzy buntownikiem awadz to relacje wzajemnego uwikania we
wspzalenoci. Trylogia Wnuka-Lipiskiego wprowadza konkurencyjny irwnie ywotny paradygmat wadzy: zaptlenie obok wspomnianego wyej odsuwania wnieskoczono.
Wybracy bogw oferuj swoist barokowo wramach wykorzystania schematw fantastyki socjologicznej. Pojawia si tutaj caa seria
spotka, nasyconych ideologicznie rozmw279, ale najwaniejsze spotkanie to rozmowa Bloma zBordenem. Obaj nale do sfery wadzy
(WB, 253). Wtej scenie sabnie ogniskowanie wewntrzne, poniewa
aden zpojawiajcych si wniej bohaterw nie naley do ulubiecw
narratora. Natomiast uprzywilejowany przez narratora Sayen zamiast
spotka si zwadz na szczycie, spotyka si zpodziemiem (moralistami).
Najbardziej kolektywny ze schematw punktu kulminacyjnego to
z j a z d . Przypomina on zorganizowane, dodajce widzowi lub czytelnikowi otuchy, zbrojenie si wcelu odparcia ataku potwora, znane
zhorroru280. Takie spotkania naukowcw prowadzce do wymiany dowiadcze izaplanowania przyszych dziaa wypeniaj fina Wyjcia
zcienia, po tym, gdy Tim ijego wska perspektywa wypeniy ju
swoj rol aktywizacji wyobrani odbiorcy. Zdu doz ironii scena
wspdziaania wprowadza czytelnika wwiat Dnia drogi do Meorii.
Wkontekcie awarii aproba (telewizora) iprby jego naprawienia,
wrozmowie nauczycieli rysuje si struktura systemu. Znaprawionego
aproba wylewa si pozorny dialog propagandowego wykadu.
Wymienione typy postaci s cile powizane ze schematami fabu279
Jeden zbohaterw wchodzi wrol rozmwcy, postaci wpewnym sensie niedoinformowanej (A.Smuszkiewicz, Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, dz. cyt.,
s.110).
280
Por. N. Carroll, Filozofia horroru, Warszawa 2006.

166

larnymi. Czsto posta rwna si jednemu punktowi ogniskowania, ale

niemale rwnie czsto jedna posta moe istnie na skrzyowaniu
kilku funkcji. Mobilno mona przecie czasem rozpatrywa jako
kombinacj stanw: wyrzutek to we wstpnych partiach powieci funkcjonariusz lub obywatel, ktry staje si outsiderem. Wyjciowa pozycja
outsidera moe przeksztaci si wdetektywa, np. Waelke wSchronie.
Mobilny bohater ogniskujcy, jak zreszt kada posta, niezalenie od
preferencji okazywanych przez narratora, nosi wsobie szereg zmiennych pozycji skadajcych si na elementarn seri zdarze potencjalnie tworzcych fabu. Warto jednak zauway, ajest to obserwacja na
wysokim stopniu uoglnienia, e podstawowe kategoryzacje bohaterw
opieraj si na ich funkcjach narracyjnych. Protagonici otrzymuj tu
zawsze szans dominowania wperspektywie narracyjnej, adrugorzdno postaci wprzebiegu fabularnym mona rwnie zdu dokadnoci mierzy stopniem ijakoci jej obecnoci wwymiarze narracyjnym.
Posta literacka ulega degradacji, stajc si wizk funkcji. Przestaje by interesujca sama wsobie. Scott Sanders zanik bohatera czyni
wyrnikiem science fiction, apostacie zutworw dystopijnych bez
problemw umieszcza wszerszym kontekcie konwencji fantastycznonaukowej, at zkolei wrd tendencji obecnych wcaej powieci
dwudziestowiecznej: Podczas kiedy Kafka, Musil iBeckett rejestruj rozpynicie si bohatera pod presj najnowszej historii, science
fiction jako gatunek zaczyna od uznania tego rozpynicia si za fakt
ibada jego przyczyny281. BohaterZamku Kafki wymieniany jest tu
obok postaci zMy Zamiatina, Nowego wspaniaego wiata Huxleya,
Roku 1984 Orwella oraz 451 stopni Fahrenheita Bradburyego. Lk
przed anonimowoci jest, jak wynika zargumentacji Sandersa, motorem takich artystycznych rozwiza. Mona wic przewrotnie powiedzie, e negacja bohatera staje si jego afirmacj. Antybohater moe
razi sw pasywnoci, ale napitnowany jest nie on, ale raczej siy,
ktre wtakiej sytuacji go stawiaj:
281
S. Sanders, Niewidzialni mczyni ikobiety: zanik bohatera wscience fiction,
prze. E. Petrajtis-ONeill, [w:] Spr oSF, dz. cyt., s. 284.

167

Osobowo staa si problematyczna wscience fiction, poniewa staa si problematyczna we wspczesnym spoeczestwie. Jestemy spychani wanonimowo przez biurokracj itechnik, [...] Uywajc terminu Maxa Webera, te
zjawiska spoeczne s nonikami pewnych struktur wiadomoci, azwaszcza
lku przed anomi, przed kontrol zewntrzn, przed niewidzialnoci. Science
fiction dramatyzuje ten lk poprzez sw form itemat. Potpianie tego gatunku
za jego wyrane zaniedbania wcharakterystyce postaci jest wic bez sensu, podobnie jak chwalenie powieci nowoczesnej za kultywowanie osamotnionego
ego282.

Nic zatem dziwnego, e gdy Antoni Smuszkiewicz opisuje zbir

postaci zaludniajcych wiat przedstawiony wspczesnej [artyku
wydrukowany wprzeomowym dla polskiej SF roku 1979 przyp.
M.M.L.] polskiej science fiction, to uaktywnia konotacje usugowoci,
nazywajc ten zbir personelem283. Postacie wypeniaj podwjne
zobowizania: zjednej strony wobec narracji (wspomagaj narratora,
uyczajc mu swojej perspektywy ogldu wiata), zdrugiej wobec
fabuy (peni funkcj aktantw, ucieleniajc proste funkcje fabularne,
takie jak pomoc czy opozycja, czsto bez reszty si wtych funkcjach
speniajc284). Pochodn tych dwch zobowiza postaci jest zobowizanie wobec penego obrazu wasnej rzeczywistoci: czy jest ona reprezentantem dominujcego rodowiska wfantastycznym wiecie, czy
pozostaje wopozycji wobec tego rodowiska, zazwyczaj porusza si
wcentrum wielkich przemian, czsto nawet jest ich inspiratorem. Priorytetem jest tu bowiem przedstawienie innego wiata wjego caociowym, systemowym wymiarze, anie lokalne perypetie osamotnionego
bohatera. Degradacja bohatera wspistnieje zinnymi tendencjami
obowizujcymi wpowieci XXwieku285.
Science fiction potrafi jednak rwnie efektownie wtacza bohatera
Tame, s. 301.
A. Smuszkiewicz, Konstrukcja postaci wpolskiej prozie fantastycznonaukowej,
Studia Polonistyczne VI, Pozna 1979. Artyku zosta przedrukowany wantologii Spr
oSF, dz. cyt.
284
O aktantalnocipostaci patrz: systematyczna analiza Antoniego Smuszkiewicza,
Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, dz. cyt.
285
H. Markiewicz, Posta literacka ijej badanie, dz. cyt., s. 97. Wkonsekwencji tych
tendencji literackich, jak notowa wiele lat pniej Markiewicz (Teorie powieci za granic,
dz. cyt., s. 461), spadek zainteresowania postaci zanotowaa rwnie teoria literatury.
282
283

168

wsystemy spoeczne, jak czyni go kim absolutnie wyjtkowym, superbohaterem, homo superior. Bohater powieci fantastycznonaukowej
wymaga dodatkowego systemu ocen, wynikajcego ze swoistoci konwencji286. Zpewnoci jednak mimo pierwszoplanowego zainteresowania wiatem (spoeczestwem), anie postaci wscience fiction, napicie to pozostaje aktualne. Wdystopii objawi si zreszt ze szczegln
si, bowiem bohater czsto jest samotnym buntownikiem, niszczycielem totalitarnego systemu lub wyczekiwanym mesjaszem. By moe
schematyczne, ale jednak doniose to role. To, co charakterystyczne dla
bohatera wutopii, czyli suebno wobec opisu systemu, wutworach
negujcych utopi ulega problemowemu przewartociowaniu, gdy bohater zmarginesu systemu przesuwany jest do jego centrum. Mamy do
czynienia zkonieczn ewolucj przebiegajc zwaszcza pod naciskiem
mechanizmw uprawdopodobnienia relacji.
Narracja personalna umoliwia krzyowanie inakadanie rozmaitych perspektyw bez uciekania si do znacznie bardziej karkoomnych
konstrukcji ramowych narracji pierwszoosobowych. Wci jednak
antyutopijna krytyka oraz dystopijna dekonstrukcja utopii bdzie wymagaa wszechstronnej wiedzy owyobraonym systemie spoecznym.
Przede wszystkim dlatego, e wmyleniu utopijnym podstawow ram
dla spoeczestwa jest wanie system.
Struktur poznawcz dystopii tworz dwa krzyujce si wzorce
dynamizacji wiedzy: ogniska narracyjne (dynamizacja wpaszczynie
narracyjnej) oraz aktywno postaci, czyli ich zdolno wprowadzania zmian wsystemie iw losach innych postaci. Na skrzyowaniu
tych wzorcw tworzy si konkretna opowie wybr odpowiedniego
punktu ogniskowania, ktry dostarcza okrelonej iloci informacji, ale
jednoczenie pozwala informacje wmotywowany sposb ogranicza
irozprowadza, tak by jednoczenie zanegowa konkretne polityczne rozwizania iukry nieuchronny dydaktyzm. Wrmy jeszcze do
prototypowej figury przybysza, ktrego nazwaem turyst. Kiedy
ju pojawia si na wyspie, odwiedza on kolejno najwaniejsze miejsca
286
Jako bohater zbiorowy lub bohater przez zbiorowo determinowany. J. Russ, Ku
estetyce fantastyki naukowej, prze. J. Chmielewski, Fantastyka 1986, nr 4.

169

irozmawia osprawach najistotniejszych dla miejscowych, od prawa

do obyczajw (te dwie strefy wutopiach najczciej s nierozerwalne).
Motywacje przepywu wiedzy, ktrych musimy si zwykle domyla
sami, s oczywiste: turysta jest ciekawy urzdzenia wyspy, przycigany jej innoci, chonie informacje, poniewa rozwizania, ktre widzi,
wydaj mu si lepsze od tych znanych zjego rodzimego wiata. Mieszkacy eutopii chtnie udzielaj mu wszelkich informacji, poniewa
s przewiadczeni oswej wyszoci, prezentowany przez nich wiatopogld dy do upowszechnienia. Wrezultacie, trudno byo ukry
sztuczno isuebno tego uksztatowania fabuy. Figura turysty
ulega wic znaczcym przeksztaceniom dla wzmocnienia wiarygodnoci wiata fikcyjnego, przede wszystkim poprzez cilejsze wczenie wfabu, powizanie zpostaciami, ktre wutopii peniy funkcj
czysto usugow, atutaj wdystopii przypisana do turysty posta
przewodnika zyskuje na samodzielnoci imoe rwnie peni funkcj
narracyjnego ogniska (np. przewodniczka Steelta Johnsona wObszarze niecigoci). Monotonia pierwotnych utopijnych schematw jest
stopniowo zastpowana wieloci postaci iperspektyw. Oswoistoci
poszczeglnych powieci stanowi zatem przede wszystkim wzorzec
zestawienia typw postaci: jak wiele ich jest, jak wiele znich to podmioty ogniskowania, jak rozkadaj si proporcje midzy perspektyw
zewntrzn iwewntrzn.
Poniszy diagram pozwoli na statystyczne ujcie zalenoci ogniskowania narracyjnego, mobilnoci, dynamizmu izakresu ekspozycji
postaci287:

287
Rozwinita kwalitatywno postaci: stosunki podobiestwa lub kontrastu wobec innych postaci. H.Markiewicz, Posta literacka ijej badanie, dz. cyt., s. 106.

170

Warto przyjrze si osi aktywno/pasywno288. Moe nas pocztkowo zdziwi obserwacja, e protagonici s zreguy pasywni, ich los
decyduje si dziki aktywnoci epizodycznych lub drugoplanowych po288
Hierarchia postaci wedug Markiewicza opiera si na wanoci jej udziau
wzwrotach fabularnych oraz zasigu obecnoci wzawartoci narracyjnej: H. Markiewicz,
tame, s.106. P. Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, dz. cyt., s.250: [...] eksponowana rola [bohatera] podkrelana jest szeregiem zabiegw natury jakociowej [...],
ilociowej (ukazuje si najczciej), czy funkcjonalnej (przypisani mu s pomocnicy, likwiduje pocztkowy brak czego, peni funkcj aktanta podmiotu itd.).

171

staci stacjonarnych. Obserwacja ta pozostaje aktualna tak wprzypadku

przybysza zzewntrz Rinaha, ktremu rol detektywa narzucono przed
odlotem zZiemi, jak winia systemu Sneera, ktry we wasnym mniemaniu wolny uzyskuje moliwo ucieczki ztej upozorowanej wolnoci dziki ingerencji nadzerowcw iAlicji. Neut dy do uzyskania
korzyci, ale wnastpstwie przypadkowego zdarzenia (jest wiadkiem
sfingowanego wypadku iw jego rce wdruje dowd oszustwa). Jego
denia ograniczaj si do przyjmowania kolejnych ofert funkcjonariuszy289: Wszystko si rozwijao nad podziw korzystnie ipraktycznie
rzecz biorc bez udziau mej woli. [...] nigdy wyciu nie przeyem tylu
przygd naraz (TKZ, 202). Dziki wadzy Neut odwiedza miejsca, do
ktrych normalny obywatel ma bardzo ograniczony dostp lub nie ma go
wcale. Jedynie systemowy kurort WODADRZEWAPTASZKI poznaje dziki relacji ony, co stanowi ukon wstron konwencji narracji
pierwszoosobowej. Pasywno bohaterw wymaga jednak czasem wytropienia, zpozoru bowiem znajduj si oni wcentrum akcji, wydaj si
nawet jej motorem. Pasywno bywa wic zamaskowana: akcj dynamizuje wwczas przypadek, zestawia ze sob postacie. Midzy ledztwem
iintryg czai si pretendent do pierwszoplanowej roli, czyli przypadek.
Wyrane kompozycyjne dyspozycje narratora, ktry wprowadza moe
migawki perspektywy wadzy lub funkcjonariuszy, odczuwane jako
wtrty, przesuwaj uwag na dynamik narracji. Na skrzyowaniu tych
dwch tendencji sytuuje si strategia niespodzianek, szczeglny rodek
retorykipowieciowej290.
Zwrmy uwag na si przycigania bieguna mobilnoci. Gwne
postacie, penice zarazem funkcj ognisk narracyjnych, grupuj si
wanie blisko tego bieguna. Znakomita wikszo znich odznacza si
rwnie pasywnoci. Wefekcie diagram demonstruje istnienie zwartej grupy protagonistw mieszczcych si wwiartce M(obilno)/
P(asywno). Postacie wspomagajce za odpychane s od bieguna
mobilnoci, sytuujc si poniej linii oddzielajcej postacie mobilne
Na sztuczn funkcjonalno postaci Neuta wskazuje wrecenzji Rafa A. Ziemkiewicz, Maleki, sodki syfilisek, Nowa Fantastyka 1992, nr 4.
290
S. Eile, wiatopogld powieci, dz. cyt., s. 228-229.
289

172

istacjonarne. wiartka P(asywno)/S(tacjonarno) mieci najbardziej

statyczne postacie pojawiajce si epizodycznie lub pozostajce wtle.
Reprezentuj one dwie klasy: funkcjonariuszy niszego szczebla idealnie odgrywajcych rol trybu wmaszynie spoecznej oraz buntownikw wypeniajcych rozkazy przywdcw spisku lub si podziemnych
(Wir pamici, Schron, Wybracy bogw). Ciekawostk tej wiartki pozostanie Trent zMordu zaoycielskiego. Pod wzgldem ilociowym
posta ta wykracza poza standardy tej grupy postaci. Powie Edmunda Wnuka-Lipiskiego pochodzi zokresu schykowego iwiele schematw tworzcych trzon konwencji ulega wniej przerysowaniu. Razem
zpowieciami Rafaa A. Ziemkiewicza (Wybracy bogw) iMarka
Oramusa (Dzie drogi do Meorii) podsumowuje konwencj, oferuje
najpeniejszy wachlarz moliwoci, realizujc potencja konwencji, ale
jednoczenie wywoujc wraenie przesytu.
wiartka A(ktywno)/S(tacjonarno) zawiera postacie znacznie
bardziej interesujce: to zazwyczaj przedstawiciele wadzy lub wysoko postawieni funkcjonariusze decydujcy olosach innych postaci.
Mog to by zarwno postacie drugiego planu, takie jak Szef Sub
Specjalnych zWiru pamici, Szef pionu B zTwarz ku ziemi, ale fantastyka socjologiczna wprowadza do galerii postaci pierwszego planu
rwnie przedstawicieli wadzy, co stanowi godne odnotowania novum
wliteraturze utopijnej idystopijnej. Levis, Matthew, Jedenastka, Vittolini, Marten nie ustpuj pola buntownikom pod wzgldem narracyjnej atrakcyjnoci, mimo e wymagaj towarzystwa innych bohaterw
ogniskujcych (najbardziej jaskrawym przykadem jest Jedenastka)
izazwyczaj znajduj swoje miejsce tam, gdzie galeria postaci jest wyjtkowo bogata, azmiany ogniskowania bardzo czste. Zaskakujce,
ale najmniej atrakcyjn wiartk okazaa si kombinacja M(obilnoci)
iA(ktywnoci). Powinna ona zawiera postacie, ktre od pocztku
do koca decyduj oswoim burzliwym losie. Grupa ta jest najubosza, adodatkowo zasilaj j postacie, ktre pojawiy si wpnych
powieciach. Wczeniejsze powieci preferoway komplikacj relacji
aktywnoci ipasywnoci. Najbardziej wyrazistym znakiem problematycznoci tej relacji pozostaje konstrukcja postaci Iry Dogowa/Alberta

173

Wardensona, zapowiadajca wszelkie nastpujce potem wtpliwoci

idwuznacznoci stosunku midzy aktywn wadz ipasywnym obywatelem zjednej strony, az drugiej midzy wywrotowym buntownikiem iskostniaym systemem. Wpobliu centrum diagramu naley
umieci te postacie, ktre peni funkcj osi narracyjno-fabularnej.
Narracja moe do nich wraca tu przed wychyleniem wstron kolejnego bieguna, aby skalibrowa punkt widzenia.
Wikszo powieci dy do odpowiedniej dyspozycji postaci
zwikszoci pl prezentowanego diagramu. Nieliczne znich wykazuj
tak du elastyczno, e wprowadzaj postacie ze wszystkich wiartek
(Mord zaoycielski, Wybracy bogw, Schron, Dzie drogi do Meorii).
Norma stanowi oprzypisaniu funkcji ogniskowania narracyjnego do
postaci znajdujcej si wcentrum narracji. Dopiero brak tej funkcji
przy konkretnej postaci jest nacechowany. Diagram nie ujawnia bardzo wyranych preferencji co do ogniskowania wpowizaniu zosiami
mobilnoci iaktywnoci. Pozwala jedynie na, przewidywalne zreszt,
odnotowanie odrobin mniejszej atrakcyjnoci postaci stacjonarnych.
Konstrukcja fabuy
Najbliej klasycznego bieguna utopijnego znajdziemy jednowtkow
akcj poznawcz skupion wok jednego podmiotu. Zewntrzny punkt
widzenia pomaga wutrzymaniu jednolitego dystansu. Najpeniej konwencj t realizuje narracja pierwszoosobowa zpunktu widzenia wiadka lub bohatera zdarze, konsekwentnie rozwijajca zaoony schemat
fabularny eksploracji eutopijnego lub dystopijnego systemu. Rozwj
technik narracji personalnej powizany zdeniem do wykreowania
wszechstronnego obrazu systemu rodzi wyomy wpierwotnym schemacie. Wszechstronno automatycznie oznaczaa negacj, tym samym
jednostronno spojrzenia rwnie automatycznie uznana by moga za
czynnik wspomagajcy funkcjonowanie zamknitego systemu, ktry
poza tym, e opiera si na centralizacji przepywu informacji, wymusza na przybyszu strategi kontemplacji tumic dociekliwo. Wystarczyo ukaza funkcjonowanie systemu zwielu perspektyw ina rnych

174

poziomach, by ujawnia istniejce wnim od pocztku, ale przeoczone

sprzecznoci, ktre umykaj przy powierzchownym ogldzie. Narracja
personalna pozwolia na wprowadzenie podstawowego napicia midzy punktem widzenia narratora iwsk perspektyw postaci, nawet
jeli jest to tylko jeden podmiot ogniskowania, jak wRoku 1984. Jeli
literatura dystopijna wykorzystywaa fabu jednowtkow wnarracji
pierwszoosobowej lub narracji personalnej zustalonym punktem widzenia, to czynia to zachowujc perspektyw wewntrzn wobec systemu,
wykorzystujc pierwotne napicie midzy samowiedz postaci awiedz
sugerowan odbiorcy. Chwyt ten suy moe tak ironii, jak pogbieniu
wizerunku psychologicznego. Przypadki takie s jednak wfantastyce
socjologicznej rzadkie. Najczystsz narracj pierwszoosobow przynosi
powie Macieja Parowskiego Twarz ku ziemi. Pozostae realizacje tego
typu narracji umieszczaj j wkontekcie narracji personalnej. Janusz
A.Zajdel dwukrotnie dodatkowo personalizowa relacj pierwszoosobow (w Cylindrze van Troffa oraz Caej prawdzie oplanecie Ksi).
Fantastyka socjologiczna podya tropem wyznaczonym przez
Nowy wspaniay wiat Aldousa Huxleya, zamiast linearnoci proponujc techniki narracji mozaikowej przypominajcej eksperymenty modernistyczne, zwaszcza symultanizm. Panorama politycznego systemu
kojarzy si z panoram wielkomiejsk. Poznajemy, dziki obyczajowym
obrazkom iopisom sytuacyjnym, rozmaite sfery ipoziomy spoeczne.
Poznajemy rwnie wiatopogldy poszczeglnych mieszkacw fikcyjnego pastwa. Taka technika znakomicie nadaje si do wstpnych,
ekspozycyjnych partii powieci. Ma jednak jedno zadanie: stabilizacj obrazu wiata, stworzenie czego czytelnik jest wpeni wiadom
statycznego ta dla pniejszych burzliwych wydarze 291. Nad losami
poszczeglnych postaci dominuje nadrzdny splot. Splot ten okazuje si
cisy (inaczej ni wsymultanizmie), mimo e zwizki midzy postaciami nie s pocztkowo oczywiste lub rodz si wmiar rozwoju zda291
A. Smuszkiewicz, Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, dz. cyt. Stabilizacja
wiata, ktra jest zadaniem fazy ekspozycyjnej, koczy si wypadkiem lub tajemnic
(zachwianiem wiatopogldu postaci), ktr naley wyjani. Sytuacja wstpna ukazuje
zwykle wiat trway, stabilny izwyczajny. Tame, s. 24.

175

rze. Aby jednak odwrci uwag od dyspozycji narracyjnej, czyli od

arbitralnego wyboru postaci wcelu wszechstronnego opisania systemu,
fantastyka socjologiczna wznacznie bardziej spjny sposb splata yciorysy postaci. Najmniej wyrafinowana jest pod tym wzgldem Paradyzja Janusza A. Zajdla, cho skomponowana zostaa zgodnie zregu
komplementarnoci: przybyszowi przeciwstawiony zosta wewntrzny
podmiot ogniskujcy. Skrzyowanie losw tych dwch postaci dokonuje si na wtej podstawie: elementem czcym jest trzecia posta,
zaginiony Ziemianin Lars Bening. Zdecydowan przewag wtoku
rozwoju fantastyki socjologicznej zyska perspektywa wewntrzna, ale
wramach kompozycji epizodycznej bardzo czsto pojawia si wtek
przybysza, poczwszy od Wilkw na wyspie (Tonken), askoczywszy
na Dniu drogi do Meorii (Quiston Fa). WSchronie iAlgorytmie pustki przybysz okazywa si elementem systemu, odpowiednio bardziej
lub mniej kluczowym. Winnych przypadkach wkomponowanie wtku
przybysza wfabu, sprzenie zwtkiem gwnym, stanowio jedno
znajwikszych wyzwa dla autorw omawianej konwencji. Punkt cikoci wkonsekwencji przesuwany jest zdyspozycji narratora na akcj,
czego najbardziej dobitnym przykadem s dwa warianty cile zarysowanych typw akcji omwionych poniej: ledztwa iintrygi.
Fantastyka socjologiczna grupuje utwory skoncentrowane na akcji
(w anglojzycznej terminologii nazwalibymy je plot-oriented), zmierzajc pod prd oglnych tendencji rozwoju powieci, wktrych obok
stopniowego wycofania narratora redukcji ulegaa fabua. Pani Bovary Flauberta, oczym wspomina si nieco rzadziej ni onowatorstwie
kreacji narratora, wskazaa te kierunek przemian wkonstrukcji fabuy wstron impresjonizmu narracja, ktr nazywamy za Stanzelem
personaln, wymuszaa ten typ konstrukcji fabuy poprzez dominacj
scenicznej prezentacji wydarze 292. Ich powizanie stawao si przez to
luniejsze. Przemiany dokonyway si wimi rnych, czasem prze292
Przeszo wiek pniej inwazja prozy dokumentarnej, reportau, wzmocnia ten biegun afabularnoci. Por. K. Bartoszyski, Kryzys czy trwanie powieci, dz. cyt., s. 118. Do
czynnikw afabularnoci autor zalicza: reporta, dokumentaryzm, eseistyczno, autotematyzm.

176

ciwstawnych hase ju to wimi wzmocnienia mimesis, przypisaniu

jej irracjonalnego nieuporzdkowanego przez siatk fabularn inarracyjn charakteru elan vital, ju to wimi hase antymimetycznych,
konstruktywistycznych, wktrych literatura potrafia obnay sw
wasn konstrukcyjno. Dotyczy to zwaszcza nouveau roman.
Science fiction naley do konwencji fabuocentrycznych. Stereotypy
fabularne traktowane s czsto jako klucz do opisu konwencji293. Trudno spodziewa si zaawansowanych strategii destrukcji obrazu wiata
wprozie, ktra ma za zadanie s t w o r z y obraz wiata odmienny od
empirii. Jeli wywouje poczucie dezorientacji, to jest ono zazwyczaj
tymczasowe. Rwnolegle tradycja utopijna odchodzia od dominacji
dyskursu na rzecz zdarzeniowoci. Gdy Lem poda wawangardzie
prozy narracyjnej, science fiction spod jego pira stopniowo zatracaa
atrakcyjno fabularn, skaniajc si ku esejowi294, by wpoowie lat
osiemdziesitych, wtle dominujcej fantastyki socjologicznej, powrci do fabularnoci (w Pokoju na Ziemi, Wizji lokalnej iFiasku). Jeli
[...] rozkad fabuy oznacza upadek literatury jako pozoru realnoci295,
to SF iutopijna tradycja literacka jest ostoj realizmu pojmowanego
jako zbir chwytw uprawdopodobnienia. WSF idystopii poczucie dezorientacji ma mobilizowa odbiorc iwkrtce jest nadrabiane. wiat
fantastyczny, radykalnie odmienny od empirii, zyskuje na wyrazistoci
ispjnoci. Dopiero po przyjciu takiego punktu wyjcia mona podj
gr ztezami ospjnoci lub niespjnoci podmiotowego obrazu wiata.
293
Por. np. A. Smuszkiewicz, Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, dz. cyt. Saw
zdoby podrczny kalkulator fantastycznonaukowych fabu przedstawiony przez StanisawaLema wFantastyce ifuturologii.
294
Wojciech Tomasik zwile (bo wsowniku) pisze ozjawisku eseizacji narracji.
Wspomina oLemie (obok Brezy iKonwickiego), ale co charakterystyczne, cho niezrozumiae wycznie jako autorze Wysokiego Zamku. W. Tomasik, haso Powie, [w:]
Sownik literatury polskiej XX wieku, dz. cyt., s.848. Zob. te: J. Jarzbski, Stanisawa
Lema podr do kresu fabuy, [w:] Spr oSF, dz. cyt. Jarzbski przypisuje Lemowi nie
tyle zblianie si do literatury wysokiej iucieczk od SF, co radykaln rewizj poetyki
gatunku (s. 139); dystopi trudno nazwa literatur awanturnicz, adla Jarzbskiego to
jedyny negatywny punkt odniesienia. Science fiction idystopia nie wykluczaj autotematyzmu, ale nie jest on otwarcie dyskursywny. Warto jeszcze raz przywoa narcyzm ukryty na poziomie diegetycznym Lindy Hutcheon (zob. s. 44 w niniejszej ksice).
295
K. Bartoszyski, Kryzys czy trwanie powieci, dz. cyt., s. 116.

177

Tak wiadomo wykazuje Mirosaw P. Jaboski, autor powieci Algorytm pustki, wktrej stabilizujcy si obraz fantastycznego systemu
uzaleniony jest od budowania tosamoci przez gwnego bohatera.
Tosamo t wznacznej mierze, poczwszy od imienia inazwiska
Mark Grey, narzuca bohaterowi wanie system.
Podobnie jak wprzypadku relacji midzy ogniskami narracyjnymi,
ktre mogy si dopenia lub pozostawa wkonflikcie, poszczeglne
wtki izdarzenia pozostaj wkoniunkcji lub dysjunkcji296. Koniunkcja
opiera si na acuchu przyczynowo-skutkowym lub sabszym chronologicznym, natomiast dysjunkcja nie zakada wskanikw spjnociowych na poziomie wiata fikcyjnego. Opiera si moe na gradacji,
rwnolegoci lub obramowaniu297. Fantastyka socjologiczna, wtypowej
kompozycji epizodycznej iwieloperspektywicznej, stosuje rozmaite
kombinacje tych technik. Wfazie ekspozycyjnej wtki prowadzone s
zazwyczaj rwnolegle (jak wMordzie zaoycielskim, zdominacj jednego wtku, np. Tonkaja wWybracach bogw). Przemiennoci wtkw
towarzyszy moe delikatne zaznaczenie logicznej konsekwencji typu
tematremat: wprowadzenie nowego tematu zapowiada przeniesienie go
wcentrum narracyjne wscenie nastpnej (Limes inferior), lub retardacja,
gdy poszczeglne sceny kocz si chwytem cliff-hanger (Wir pamici, Wybracy bogw). Po zawizaniu akcji iskrzyowaniu losw postaci,
akcja przeksztaca si wacuch zdarze skupionych wok jednej postaci, jak wLimes inferior, bd grupy postaci wspdziaajcych (Wir
pamici, Mord zaoycielski, Wybracy bogw). Akcja moe pozosta
wielowtkowa do samego koca, gdy aktywne postacie pierwszoplanowe
reprezentuj przeciwstawne interesy, np. wSchronie. Tak jak opis, ktry
zdefinicji prezentuje statyczne elementy wiata przedstawionego, moe
by zdynamizowany poprzez wprowadzenie postrzegajcego podmiotu298,
wszechstronna prezentacja statycznego zzaoenia systemu politycznego
wykorzystuje dziaanie ipostrzeganie jednoczenie.
296
Tene, Obadaniach ukadw fabularnych, dz. cyt., s. 160. P. Hamon, Ograniczenia
dyskursu realistycznego, dz. cyt., s. 258.
297
Tame.
298
J. Sawiski, Oopisie, dz. cyt.

178

Oba schematy fabularne ledztwo iintryga znane s zinnych odmian literatury popularnej, wopisie literatury dystopijnej suy mog
jako wygodne punkty odniesienia299. Pod wieloma wzgldami funkcjonuj jako ukady komplementarne: ledztwo prowadzone jest po dokonaniu zbrodni, intryga natomiast zazwyczaj do niej wiedzie. ledztwo
prowadzi do ujawnienia tajemnicy, intryg za poznajemy zpunktu
widzenia osb wtajemniczonych. Wnajwikszym uproszczeniu dynamika wynikajca ztakiej dwubiegunowoci polega na przesuwaniu
ciaru aktywnoci zindywiduum na system wprzypadku intrygi
iz systemu na dociekliwego detektywa wprzypadku ledztwa. Autorzy fantastyki socjologicznej potrafili take krzyowa obie strategie,
np. poprzez konfrontacj ledztwa prowadzonego przez samotnego ledczego ze skierowan przeciwko niemu intryg. Zdrugiej strony, detektyw wtoku swego ledztwa moe odkry szeroko zakrojon intryg.
Oba modele kad nacisk na aspekt poznawczy fabuy300, wyjanienie
(zrozumienie), nie na rozwizanie akcji. Nie trzeba kara zbrodniarza,
obala systemu, wystarczy go obnay. Waniejsze jest odkrycie kto
zabi? czy kto za tym stoi?, na plan dalszy schodzi wymierzanie
sprawiedliwoci, ktre przesuwane jest do epilogu, wParadyzji sformuowanego wczasie przyszym niemale wkonwencji baniowej.

299
W klasycznej science fiction fabule ledztwa odpowiada fabua eksploracji. Por.
A.Smuszkiewicz, Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, dz. cyt. Wszerszym znaczeniu ledztwo realizuje schemat fabuy opartej na procesie badania obiektu, wprowadzajc
aspekty zbrodni, winy, problematyki etycznej.
300
Krymina to gatunek par excellance fabularny (K. Bartoszyski, Kryzys
czy trwanie powieci, dz. cyt., s. 120), a zarazem epistemologiczny, jak twierdzi McHale,
wspomniany wrozdziale drugim niniejszej pracy. Ofabule detektywistycznej wfantastyce socjologicznej pisze ukasz Wrbel: ,Wkryminalezawsze jest scena, gdy detektyw po
rozwizaniu zagadki wyjania tajemnicze wypadki znajduje ona odbicie wpowieciach
fantastycznych nurtu socjologicznego. Gdy bohater metod indukcji zbuduje nowy
(lecz niekompletny) model rzeczywistoci, musi siznale osoba, ktra wyjani mu j
do koca,wyprowadzi poza ramy obrazu. Bohater niejest wstanie osign peni wiedzy tkwic nadal wewntrz struktury pastwowej, musi muta wiedza by dana odgrnie.
.Wrbel, Jak si zbuntowa?, dz. cyt., s. 67. Por. take: R. Klementowski, Modelowe
boksowanie ze wiatem, dz. cyt., s. 222; L. Bdkowski, Ponure raje Janusza A. Zajdla, dz.
cyt., s. 61.

179

5. Wzorce sprzenia fabularno-narracyjnego

Dwie powieci otwierajce konwencj fantastyki socjologicznej Obszar niecigoci oraz Wir pamici zarysoway zgrubsza repertuar
pniejszych typw sprzenia fabularno-narracyjnego. Okazuje si, e
wzorce te s powizane ze sprzeniem jednostkowego losu zhistori
spoecznoci icaego wiata. Narracji sprzyja bowiem spojrzenie na system zpunktu widzenia konkretnej osoby, natomiast fabua otwiera si na
histori. Fantastyka socjologiczna uruchamia szereg kulturowych schematw postrzegania tej penej problemw wspzalenoci. Najbliej
utopijnego bieguna (w sensie epistemologicznym) sytuuje si paranoja
kulturowa. Paranoidalno tak pojmowana zakada istnienie bariery
midzy osob aspoecznym porzdkiem. Tak jest wanie postrzegana
eutopia zwntrza swego przeciwiestwa, czyli antyutopijnej idystopijnej
opozycji. Jednostkaodczuwa wyimaginowany nadporzdek spoeczny
jako agresywny. Przezwycianie tej obsesji zmierza wkierunku wpisania osoby wrozlege struktury interpretacji idziaania. Gra natomiast
zakada do pewnego stopnia wspdziaanie, nawet midzy wrogami, nawet wobliczu ogromnych dysproporcji midzy osob isystemem.
Dwa prototypy
Fantastyka socjologiczna posza okrok dalej od klasycznych dystopii
we wczaniu bohatera wtok historii301. Jego pojawienie si na horyzoncie narracji wynika tu zcentralnego miejsca whistorii, anie zarbitralnego wyboru narratora. Taki wzorzec dominuje wpolskim modelu dystopii
wlatach osiemdziesitych ubiegego wieku. Narodzi si on zprby likwidacji pierwotnego utopijnego napicia midzy czystym, zewntrznym poznajcym umysem ieutopi jako niezalenym obiektem poznawania iprezentacji. Dopiero na tym tle wyrs niby-romantyczny bohater,
301
Napicie to obecne jest wkadej powieci czcej ycie prywatne bohatera zjego
uczestnictwem wwielkiej historii. Izawsze napicie wpoczeniu wjedn ni opowiadania spraw publicznych zprywatnymi jest wyczuwalne, zwaszcza wtradycji powieci
historycznej iutopijnej pisze Kazimierz Bartoszyski (Kryzys czy trwanie powieci, dz.
cyt., s. 118).

180

ktry samotnie wydaje si decydowa olosach caego systemu. Sytuacja taka rodzi wtrne napicia, przede wszystkim zpowodu ekspozycji
gwnego bohatera przy jego jednoczesnej pasywnoci (te si rzeczy
eksponowanej mimo prb ukrycia). Ju pierwsze powieci omawianego
nurtu wyznaczaj wysokie standardy pod tym wanie wzgldem.
Zarwno wObszarze niecigoci, jak wWirze pamici dominuje
intryga. Czytelnik dysponuje wieloma dopeniajcymi si punktami
widzenia. Mimo przejrzystoci relacji pomidzy poszczeglnymi postaciami, zktrych kada ma mniejszy lub wikszy wpyw na rozwj akcji, przewaga odbiorcy nad postaciami ma swe ograniczenia. Podobnie
jak im, take odbiorcy powinno towarzyszy poczucie przytoczenia
wobliczu wszechmocnej niemale siy, zukrycia reyserujcej zdarzenia. To ona posiada peni wiedzy. WWirze pamici posta Sponsora,
jego tosamo iintencje, niemale do samego koca spowija tajemnica. WObszarze niecigoci, wktrym intryga nie jest tak spjna jak
wpowieci Wnuka-Lipiskiego, tajemniczy obcy, zktrym kontaktuje
si Kontynuator Levis, ogranicza si do obserwacji. Nawet potencjalny,
zdystansowany obcy przytacza knowania miertelnikw desperacko
podtrzymujcych system przy yciu. Wyszego poznajemy dziki
wizjom Levisa ido koca jego status pozostanie niepewny. Sam Levis nabiera pewnoci co do pozaziemskiego pochodzenia tajemniczej
istoty, awraz znastawieniem Levisa konkretyzuj si narracyjne opisy.
Jeli chcielibymy jednak obcej istocie przypisa zasugi wobaleniu totalitarnego systemu, to byoby to postpowanie zbyt stanowcze:
Gdyby mia na tyle mocy... [Levis] poczu nagle, e przecie moe uczyni wicej, ni tylko pyn wprni biernie ipatrze. Skorzysta ze swojej
nieoczekiwanej siy nie zastanawiajc si nawet, czy to Wyszy wbrew zasadzie nieingerencji wsprawy niszych ras wspomaga go ca sw potg...
(ON,194-195)

Obok konspiratorw iintrygantw wobu powieciach prym wiod

figury znane zklasycznych dzie tradycji utopijnej: Ira Dogow, dotknity amnezj obywatel, oraz Steelt Johnson, rozmroony po latach.
Obaj doskonale speniaj swe funkcje narracyjne. Ira poznaje system
od nowa, pozwalajc odbiorcy na oswajanie si zobcoci. Poniewa

181

pami ludzka jest kapryna, autor, ktry decyduje si na uycie tego

chwytu, nie musi cile rozgranicza wiedzy od niewiedzy: Ira nie pamita przede wszystkim zdarze oznaczeniu kluczowym. Wtoku akcji
dowiadujemy si, e domniemana amnezja to zaplanowana operacja zamiany osobowoci, ktra dotkna jedynie wiadomoci Alberta Wardensona, podwiadomo pozostawiwszy nietknit. Steelt jest rwnie
funkcjonalny. y wczasach, ktre odbiorca narracji powinien dobrze
zna. Rozmroony iprzywrcony do ycia patrzy na nowy wspaniay
wiat tak, jak mgby na patrze odbiorca. Konwencjonalne figury
tradycji utopijnej ulegaj wobu powieciach daleko idcym modyfikacjom izyskuj na zoonoci. Jak ju wspomniaem, utrata pamici przez Alberta Wardensona iuzyskanie nowej tosamoci to efekt
intrygi. Ira nie ogranicza si do odkrywania wiata od pocztku, ale
przede wszystkim odkrywa prawd osobie. Realizuje zarazem model
doskonaej kariery: wrezultacie intrygi sta si szarym obywatelem Ir
Dogowem, ale akcja, ktrej sprawc jest jego drugie ja sprzed operacji Albert Wardenson (jako Sponsor) wiedzie Ir ku odzyskaniu
wiadomoci czowieka wadzy. Steelt nie zosta odnaleziony przypadkowo, jak Relski wLudziach ery atomowej, lecz stanowi kolejne ogniwo systemowego projektu. Zosta wybrany spord niezliczonej liczby
kandydatw, wanie taki, jakiego oczekiwano... Obaj podejmuj wte
prby ledztwa. Ira szybko staje si podejrzliwy, szuka sprzecznoci
midzy oficjalnymi komunikatami awersj zdarze serwowan przez
Ann iprofesora Martena. Prbujc przej do dziaania odkrywa, e
jest uwiziony we wasnym mieszkaniu (WP, 48). Jego myli wypenia
symptomatyczny refren co si tu nie zgadza (WP, 110, 111). Niepokj wzrasta. Ira nie moe przej do bardziej radykalnych dziaa,
poniewa wanie wtedy intryga nabiera tempa.
Steelt samowolnie opuszcza Instytut, ryzykuje nocne wycieczki,
schodzi zutartych szlakw, wikszo wad systemu odkrywa jednak
bardzo szybko podczas spacerw irozmw zprzewodniczk Iren Solon. Podstawow tajemnic, czyli wyzysk ukrywany pod eutopijnymi
hasami, Steelt take odkrywa bez wielkiego wysiku. Gdy dostrzega
licznik zuycia wody, blokujcy dopyw wrazie przekroczenia limi-

182

tu, zauwaa: To ciekawe. ANadmzgowcy? Na przykad Levis? [...]

Czy oni take maj liczniki? (ON, 117). Nabiera dystansu do wadzy: Aswoj drog chciabym, eby kiedy iJego Ekscelencja uczony
Patrick Levis poczu na swoich szacownych ebrach niezliczone okcie
zdesperowanych, rozdranionych tokiem ludzi... (ON, 120-121), ido
systemu: [...] ju od paru dni wyczuwa, e wzaoeniach caego Eksperymentu tkwi jaki piramidalny bd (ON, 143). Oistnieniu wtpliwoci take wrd funkcjonariuszy przekonuje go podsuchana przypadkiem rozmowa (ON, 141). Onajwikszej tajemnicy, czyli oistnieniu
obserwatora (Wyszego), wie tylko Kontynuator Levis.
Zarwno Ira, jak Steelt nie nale do sfer wadzy, ajednak poruszaj
si wsamym sercu systemu, Ira dziki swemu drugiemu ja, natomiast
zadaniem Steelta, mimo e to przybysz zzewntrz, jest podtrzymywanie systemu przy yciu. Ich wczenie whistori fikcyjnego systemu
spoeczno-politycznego wykracza poza standardowe modele kariery
iupadku. Istniej j e d n o c z e n i e na kilku poziomach systemu zapewniajc narracji elastyczno, umoliwiaj te wprowadzenie sieci
postaci dopeniajcych opis systemu. Wobu przypadkach funkcja narracyjna isuce jej uruchomieniu chwyty (utraty pamici iprzeniesienia) zyskuj doskonae alibi. Wtej ptli nie mona ju jednoznacznie
stwierdzi, czy bohaterowie poredniczcy wnarracji s podmiotami,
czy te podmiotem jest system. Odbiorca rwnie nie moe czu si
komfortowo, wcignity wgr midzy aktywnoci ipasywnoci.
Steelt Johnson jest poet, ktrego talent wnowej rzeczywistoci gdzie
si zagubi, natomiast Ira dziki poezji czciowo odzyskuje tosamo ipami. Dylemat pisarzautopisty pozostaje ywy: opisywanie
zzewntrz podwaa wiarygodno (samodzielno) utopii, aopis zwewntrz wprowadza napicia idynamizuje, automatycznie podwaajc
stabilno systemu, zanim jeszcze dyskusja dotknie wartoci. WParadyzji krzyuj si dwa rwnorzdne wtki skupione wok postaci
dwch pisarzy: przybysz zzewntrz Rinah to reportaysta, ajego dzieo pozostaje wsferze potencjalnoci, natomiast tubylec Nikor to fantasta, ktrego fikcjonalne dzieo, powielane iczytane, wedug Rinaha
moe by najbliej prawdy osztucznym wiecie.

183

Obie prototypowe powieci wprowadzaj rozwijan pniej tez:

wiedza wymaga wadzy. Postacie optane dz wiedzy lub postawione wsytuacji ograniczonego dostpu do wiedzy, wchodz wbliski,
czasem ryzykowny lub dwuznaczny, kontakt znajwyszym punktem
obserwacji ikontroli. Wadza przyciga zatem akcj, dziaa jak atraktor
fabularny, ktry staje si potencjalnym elementem uspjniajcym, gdy
przypadek, zbieg okolicznoci, czyje przeczucia staj si podejrzane,
azdarzenia wfikcyjnym wiecie wydaj si nabiera gbszego sensu. Jeli co tu nie gra, to zapewne mamy do czynienia zsekretnym
planem najwyszej wadzy.
Redukcja postaci do ich funkcji wpolityce informacyjnej reprezentuje szersze zjawisko zacieniania krgu fabularno-narracyjnego. Utopia
zacienia nakadanie si ikrzyowanie funkcji fabularnych inarracyjnych302. Chaos jest pozorny jako przejaw jakiego wyszego porzdku.
Narracja zajmuje si rzeczami najistotniejszymi, arzeczy najwaniejsze
prowokuj narracyjny opis. Utopijno potguje zasad tautologicznoci
narracji, wedug ktrej pierwsze zbrzegu okazuje si najwaniejsze
zuwagi na przekaz narracyjny iuksztatowanie fabuy. Mimo e konspiracja wWyjciu zcienia trwa ju do dugo, niemale wszystkie odkrycia iteorie budowane s na naszych oczach, woknie narracyjnym,
wtowarzystwie gwnego podmiotu ogniskowania Tima, atene Tim
ipostacie znim zwizane (tak pomocnicy, jak przeciwnicy) znajduj si
wcentrum historii dystopijnego systemu. Czytelnik wtrakcie lektury
stopniowo przyzwyczaja si do podejmowania prb czenia poszczeglnych wtkw, korzystajc zwszelkich przesanek. Czytajc zdanie:
Drugi [patrol] zowi wiadka, ktry pono widzia, jak jaki wczga
(sdzc zopisu ubrania typowy lovitt) podnis zchodnika jaki przedmiot, ktry mg by obezwadniaczem (MZ, 42), czytelnik powinien
domyli si, e wczg tym jest WargaczAlbert. Kade przekroczenie punktu widzenia bohatera czytelnik odbiera jako zwrot ku temu, co
302
Tight plot: motywacje bohaterw wspieraj zdarzenia, przemiany wewntrzne
koreluj ze zmianami rodowiska, itd. To sytuacja zwyczajna ianaliza polega na rozdzieraniu powiza midzy skadnikami tekstu (G. Genette, Voice, dz. cyt., s. 174). Powizania te mog by jednak cise lub nieco luniejsze.

184

ju powinien zna lub pozna wnajbliszej przyszoci. Dziki narracji personalnej (ale take personalizowanej narracji pierwszoosobowej) atwo mona dozowa informacje, ukrywajc te, ktrych czytelnik
zpewnych wzgldw nie powinien posiada od pocztku, regulujc je
za pomoc motywacji fabularnych. Nie dowiemy si niczego, dopki nie
dowie si otym bohater. Bohater dowiadcza (widzi, czuje itd.), dziaa
(ajego dziaanie umoliwia narratorowi opisywanie okolicznoci), rozmawia (wprowadzajc cudze sowo) iwnioskuje. Wszystkie te dziedziny
aktywnoci s rdem mniej (najczciej gdy bohater oddaje si refleksji) lub bardziej (gdy po prostu dowiadcza) wiarygodnych informacji.
Jak wspomniaem wczeniej, te same postacie peni funkcj punktw ogniskowania iaktantw, tworzc wzr akcji poznawczej, ukadajcej si czsto wbardzo schematyczne formuy. Kim s bohaterowie?
Ich funkcjonalno narracyjna wspomagana jest przez kompetencje
poznawcze, ktre dominuj, wspistniejc zmotywacjami typowymi
take dla narracji realistycznej, opierajcymi si na prawdopodobiestwie psychologicznym (takie cechy charakteru jak gadatliwo, refleksyjno). WDniu drogi do Meorii Marka Oramusa Skrzeczows przeywa dziwny czas obcoci wsystemie, generujcy dziki temu opis
szkoy (jako budynku) isystemu. Skrzeczows ma take poczucie, e
co wsystemie si zmienia, poniewa [ostatnio] ma szczcie do dziwakw (MZ, 12). Sam jest wyjtkowy, nazywany przez swoich towarzyszy idealist. Jego sceptycyzm prowokuje rozmwcw do wykadania podstawowych zasad dziaania systemu. Uruchamia wtle siln
satyr na system. Sneer jest, jak si sugeruje, niezwykle inteligentny,
aDugi zdystansowany isceptyczny. Wrd kompetencji poznawczych najwaniejsza jest jednak dza wiedzy, umiowanie do zdobywania informacji, czyli epistemofilia303. Raz wytrcony ze swych
przyzwyczaje bohater powtarza: chc wiedzie, chc zobaczy.
wiat staje si amigwk, ktr naleao rozwiza (LI, 117), sta303
P. ODonnell, Engendering Paranoia in Contemporary Narrative, boundary2
1992, nr 1; J. Culler, Teoria literatury, prze. M. Bassaj, Warszawa 2002, s. 107: [...] sama
narracja kieruje si pragnieniem wpostaci epistemofilii, pragnieniem poznania: chcemy
rozwika zagadk, pozna zakoczenie, odkry prawd.

185

wiajc przed sob zadanie poznania prawdy (LI, 115). Wanie przez
dz wiedzy osobie io systemie Albert/Ira nie uciek zwyspy.
Splot fabularno-narracyjny uwidacznia si bardzo dobrze wanie
wsystemie motywacji, poniewa wikszo motywacji poznawczych
pcha bohaterw do dziaania. Zdrugiej strony, karty fantastyki socjologicznej zaludnia wielu ironicznie potraktowanych bohaterw nalecych do kategorii funkcjonariusza lub obywatela.
Wspomniany wczeniej Tonkai, najwszechstronniej scharakteryzowana
posta wWybracach bogw, to jednak zaledwie regulator: na pierwszym planie narracyjnym, ale na uboczu historii, naiwny wocenie sytuacji
iwnikliwy wocenie wasnej bezradnoci. Wledztwie Tonkaja pojawiaj
si gwne postacie powieci: Sayen Met, Hornen Ast iGet Kensicz. Wsieci zalenoci midzy tymi postaciami oraz we wntrzu poszczeglnych obszarw ogniskowania pojawiaj si odwoania do innych postaci. Kada
sugestia jest spoytkowana do uspjniania akcji. Czytelnik uczy si rozpoznawa bohaterw po ich atrybutach (paszczu, wysoko postawionym
konierzu ukrywajcym wzmacniacz mocy telepatycznych, gitarze).
Powtrzmy powysze tezy iobserwacje przyjmujc perspektyw
fabuy holistycznej, prowokowan przez tradycj utopijn. Utopia
klasyczna zwizana zpasywnym bohaterem, ktry by konfrontowany znieoczekiwanym, cudownym lub absurdalnym304, wychylona ku
swoim przeciwiestwom, prowokowaa do przekraczania granic. Kopotliwe przeniesienie, traktowane czsto jako pretekst, niwelowane
jest przez fabularn funkcj przypadku (rozbitek, ktry zboczy zprzewidzianego kursu, powtrzone pniej te wliteraturze dystopijnej,
np. wEdenie Lema). Wprowadzao ono tekst waciwy zawierajcy
wykad ourzdzeniu idealnego spoeczestwa. Rezultatem bya m.in.
odczuwana hybrydyczno gatunku. Waciwie byo to zestawienie
dwch statycznych konstrukcji bohatera poznajcego ieutopijnego
pastwa. Czytelnik mia by pobudzony do ich porwnywania.
Pniejszy potencja postaci aktywnych, moliwo interwencji
wycie innych irodowisko, wktrym si znajduj, czyni fabu
M. Fludernik, Towards aNatural Narratology, New York 1996, s. 129.

304

186

(makes the story)305, wkonfrontacji zpasywnoci tych innych.

Wmiejsce fabuy rozwijanej wedug nadrzdnego niezmiennego paradygmatu (np. zwiedzania wklasycznej utopii), wiat dystopii zyskuje
dynamik caociowego ukadu si, tworzcych czytelne prawa analogiczne do uniwersalnych praw fizyki. Fabua dystopii nie do, e zamyka dzieje bohatera, to mwi wszystko, co wane ocaym dystopijnym
wiecie ijego historii. Czytelnik odczuwa cinienie Caoci. Penia wiedzy to gwne danie, azagadki, tajemnice ialternatywy wrozwoju
akcji to przyprawy. Obietnica (odroczenie) wiedzy, dza wiedzy
iostateczna rewelacja to motywy komplementarne: Czeka pana wiele
nowin (WB, 150), dowiesz si kiedy (WB, 216), wszystkiego si
dowiesz (AP, 303), Co oznacza ta nazwa? [Oddzia K] Tego si nigdy nie dowiesz (AP, 53).
Tradycja utopijna, wliczajc do niej take dystopie, obciana jest
nieustannie presj tematyki306: jest to literatura nieodzownie zaangaowana, poniewa spoeczestwo zawsze pozostaje wcentrum
jej zainteresowania. Ztego punktu widzenia porzdek fabularny, jak
wszelkie inne elementy struktury, nigdy nie jest niewinny. Zawsze
przesycony ideologi. Wypenia ona wykady wygaszane ztrybun, ale
wciska si we wszystkie luki iszczeliny, gdzie pozornie nie ma moliwoci zaistnienia przekazu ideologicznego. Przypadek na przykad
moe zjednej strony rozbija struktury totalitarne, zdrugiej moe
by podejrzany, gdy peni funkcje konstrukcyjne. Czsto rwnie to,
co si wydaje bohaterowi ogniskujcemu zbiegiem okolicznoci, okazuje si elementem fabularnej intrygi. To, co wydaje si na pocztku
zdumiewajcym przypadkiem (AP, 21) dla niszych funkcjonariuszy,
moe stanowi norm wsystemie. Rwnie spotkanie Greya zTrzpiotem okazuje si zaaranowane. Podejrzane jest spotkanie Szregiego
zHornenem (WB, 85) iwiele innych.
Najbardziej modelowym utworem fantastyki socjologicznej pozostaje Wyjcie zcienia. To swoisty katalog omwionych wyej chwytw.
Tame.
Zauwaa to take strukturalista Dariusz Wojtczak (Sidmy krg pieka, dz. cyt.,
s.36).
305

306

187

Znajdziemy tu relacj ucze/nauczyciel, figur pamitajcego (Greg),

przemienno punktw widzenia, migawki znadsystemu (Epsi), wewntrzny izewntrzny punkt widzenia, dialog jako medium dla przekazywania czytelnikowi wikszoci informacji osystemie. Powie
Zajdla zajmuje pod tym wzgldem centralne miejsce wkonwencji.
Paranoidalno
Science fiction dysponuje swoistymi technikami ekspresji kulturowej paranoi307, odmiennymi od rodkw gwnego nurtu, posugujcego si poetyk absurdu igrotesk (np. Paragraf 22 Josepha Hellera308). Do owych swoistych technik, obok nastawienia na racjonalizacj
dyskursu, naley maksymalizacja kantowskiej fikcji zda typu co by
byo, gdyby pewne prawo (zjawisko) stao si powszechne. Fantastyka naukowa zatwoci czsto nadmiern uruchamia perspektyw
globaln, bardzo wyranie rozmieszczajc akcenty. Prawdziwy swj
wyraz postawa paranoidalna znajduje wanie wtym predyspozycyjnym wymiarze zajmujcej nas konwencji, wjej wyposaeniu gatunkowym. Pozorny chaos okazuje si po prostu systemem, poraajcym
swoj kompleksowoci: Paranoia manifests itself as amechanism
that rearranges chaos into order, the contingent into the determined. As
307
Monografie coraz czciej wspominaj okulturowej paranoi, zdecydowanie pozbawiajc j psychiatrycznego wydwiku. Zob. np.: M. Fenster, Conspiracy Theories:
Secrecy and Power in American Culture, Minneapolis 1998 (tu zwaszcza rozdzia Conspiracy Theory as Play); T. Melley, Empire of Conspiracy: The Culture of Paranoia in
Postwar America, Cornell 2000; P. ODonnell, Latent Destinies: Cultural Paranoia and
Contemporary U.S. Narrative, Durham 2000; P. Knight, Conspiracy Culture: From Kennedy to X-Files, Routledge 2001; R. A. Goldberg, Enemies Within: The Culture of Conspiracy in Modern America, New Haven 2001.
308
Zdrugiej strony, wspczesna amerykaska proza wposzukiwaniu jzyka odpowiedniego dla wyraenia paranoi kulturowej czsto posugiwaa si sztafaem fantastycznonaukowym icharakterystyczn obdn konsekwencj: William Burroughs
wNagim lunchu (Naked Lunch, 1959), Kurt Vonnegut wKociej koysce (Cats Cradle,
1963) czy Thomas Pynchon wTczy grawitacji (Gravitys Rainbow, 1973). Por. J. Kuehl,
Alternate Worlds: AStudy of Postmodern Antirealistic American Fiction, New York London 1989. Paranoja wydaje si by wysp racjonalizmu na oceanie absurdu, dziki niezmordowanej konfrontacji dwu zaoe: wszystko jest poczone (paranoja) oraz nic
nie jest poczone (absurd, anti-paranoia) tame, s. 244. Do takich tez autor dochodzi
na podstawie lektury Tczy grawitacji Thomasa Pynchona.

188

such, it is ameans of (re)writing history309. Tylko odwane nastawienie paranoidalne pozwala dostrzec odlege zalenoci ipowizania. Co
wicej, okazuje si ono broni nowego indywidualizmu chronicego
czowieka przed agresj dehumanizujcych, nakadajcych si na siebie,
niezliczonych systemw wadzy, kultury, jzyka.
W science fiction czytelnik poszukuje spjnoci, ktrej zwykle wymaga si od hipotez naukowych, anie od literatury. Spjnoci takiej
nie wymagamy nawet od naszego obrazu rzeczywistoci, otwartego
na wci nowe przeksztacenia310. Fantastyka naukowa zamiast strachu przed irracjonalnym przejawia raczej strach przed hiperracjonalnym nieprzeniknionym planem. Ten typ lku zmieszany zfascynacj311
jest dzi niezwykle aktualny. Wokresie dominacji newtonowskiego
jednolitego modelu wiata fantastyka tworzya szczeliny wsystemie,
straszc irracjonalnym Nieznanym. Dzi to Nieznane ma tendencje do
ukadania si wnadsystemy, nad ktrymi znajduj si zapewne nastpne. Kady spisek jest inwigilowany312. Taki paranoiczny regressus ad
P. ODonnell, Latent Destinies, dz. cyt., s. 11.
W klasycznym eseju Richarda Hofstadtera, od ktrego omwienia zaczynaj si
niemal wszystkie wymienione monografie kulturowej paranoi, przeczyta moemy:
[...] the paranoid mentality is far more coherent than the real world, since it leaves no room
for mistakes, failures, or ambiguities. R.Hofstadter, The Paranoid Style in American Politics, 1952, cyt. za: Paranoia Within Reason: ACasebook on Conspiracy as Explanation,
G.E. Marcus (red.), Chicago 1999, s. 1.
311
Fascynacja widoczna jest chociaby wostatniej ekranizacji Wadcw marionetek
(The Puppet Masters, 1994, re. Stuart Orme) czy wbarokowym, paranoidalnym eklektyzmie seriali Zarchiwum X (X-Files, 1993-2000) iMillenium (1996-1999). WZ archiwum
X intuicyjnie odczuwana, swojska codzienno rozrywana jest przez epifanie Wielkiego
Spisku, tropionego rwnie przez gwnego bohatera. Przejawem owej fascynacji jest take ogromna popularno fabu opartych na schemacie wtajemniczenia wnadrzdny porzdek. Fabuy inicjacyjne, mogce kojarzy si zgnoz, skupione s wok niepewnoci ontologicznych: co jest prawdziwe, aco jest tylko iluzj? Towarzysz im bardzo czsto problemy integralnoci psychofizycznej itosamoci czowieka wkonfrontacji z: androidami
(np. Blade Runner, 1982, re. Ridley Scott), klonowaniem imodyfikacjami genetycznymi
(Gattaca, 1997, re. Andrew Nicol; 6th Day, 2000, re. Roger Spottiswoode). We wszystkich tych filmach syszymy dalekie echa gnozy, Kartezjaskiego demona czy toposu
wiatateatru, ale najwikszy strach wzbudza fakt, e po raz pierwszy wykraczamy poza
teoretyczne rozwaania. Niemale wzasigu rki znajduj si technologie konstruowania
wiatw wwiecie. Na tym lku opiera si wanie paranoidalna SF.
312
Humorystyczne, groteskowe przedstawienie tego lku znajdziemy wPamitniku
znalezionym wwannie Stanisawa Lema.
309
310

189

infinitum opta twrczo Philipa K. Dicka oraz Stanisawa Lema313,

pisarzy, ktrych czy wiadomy wybr SF jako metody twrczej.
Co decyduje otakich predyspozycjach fantastyki naukowej? Przede
wszystkim zabrzmi to paradoksalnie racjonalno. Paranoja postrzegana jest jako szansa na odzyskanie racjonalnego porzdku, aprzynajmniej jako wyraz uzasadnionej tsknoty za porzdkiem. Reprezentuje
ona nowy typ odwanego, projektujcego racjonalizmu: racjonalizm
zpasj314. Ten starowiecki, ktry skupia si na mozolnym gromadzeniu faktw iogranicza do ich weryfikacji, okaza si nieefektywny.
Zdrugiej strony, Jacques Lacan przemawiajcy zwntrza psychoanalitycznego dyskursu uzna paranoj za normalne nastawienie poznawcze,
pomocne wformowaniu ego. Charakteryzuje je stabilizacja ja wcentrum irekonfigurowanie gromadzonych faktw wprywatne fabuy315.
Zamiowanie do snucia fabu ikonstruowania hipotez to kolejne punkty
wzowe paranoi igenetycznegowyposaenia science fiction.
Paranoja to objaw epistemofilii. Osoba ogarnita pasj poznawcz
zuporem gromadzi fakty ibuduje wasn wizj wiata na przekr oficjalnym przekazom. Paranoja nie kojarzy si ju wycznie zchorob,
definiowan przez zdrow zbiorowo316. Wrogo wobec oficjalnej
wersji rzeczywistoci isamodzielno mylenia osoby dotknitej tak
przypadoci zyskuje nowy wymiar wkontekcie powszechnych zjawisk kulturowej paranoi, azwaszcza wobec wizji pastwa totalitarnego wdystopii317. Tak si bowiem skada, e taka indywidualna iryzy313
Raczej Lemapisarza, zdecydowanie bardziej radykalnego od Lemafilozofa. Zob.
M. M. Le, Stanisaw Lem wobec utopii, dz. cyt.
314
Paranoja musi sprzymierzy si zrozumem, amoe raczej rozum powinien wtym
przymierzu szuka dla siebie szansy. Takie stanowisko przywiecao np. antologii esejw
Paranoia Within Reason: ACasebook on Conspiracy as Explanation, dz. cyt.
315
C. Hendershot, Paranoia and the Delusion of the Total System, American Imago
1997, nr 1, s. 17; C. Freedman, Towards aTheory of Paranoia: The Science Fiction of Philip
K. Dick, [w:] Philip K. Dick: Contemporary Critical Interpretations, S. J. Umland (red.),
Westport 1995, s. 18; oraz w: Science Fiction Studies 1984, nr 1.
316
Nawet psychiatryczna interpretacja paranoi angauje opresywn zbiorowo. Paranoja mieci wsobie odrzucenie spoeczne, naznaczenie przez dominujc wsplnot. Por.
M.Foucault, Historia szalestwa wdobie klasycyzmu, prze. H. Kszycka, Warszawa 1987.
317
Paranoja, wywodzca si znieufnoci wobec pastwa, ma rda liberalne: A.Burgess, Rok 1985, dz. cyt., s. 107: Zapewne nie moemy zbytnio ufa czowiekowi to
znaczy sobie samym ale pastwu nie powinnimy ufa tym bardziej.

190

kowna wizja wiata odpowiada moe prawdzie, natomiast wersja oficjalna moe by zbiorowym zudzeniem. Wyzwalanie si zwielkiego
systemu musi wktrym momencie dotkn paranoi, gdzie midzy
odrzuceniem, zwtpieniem, olnieniem iostatecznym potwierdzeniem.
Wprzypadku rzeczywistego zniewolenia przez osaczenie paranoja
funkcjonuje jako mechanizm obronny, ktry wpisuje si wwyobcowanie. Nastawienie paranoidalne otwiera sfer, wktrej spotykaj si epistemologia, ideologia iaksjologia318.
Paranoik staje si podejrzliwy wobec agresywnej propagandy, ktrej
wikszo ulega. Im bardziej pewny siebie przekaz, tym wiksz wzbudza wrogo paranoika. Na tym jednak nie koniec. Podejrzane staj si,
jak ju wspomniaem, wszelkie zbiegi okolicznoci jako zamaskowana
prba manipulacji. Nawet jeli nie prowokuj one do natychmiastowego
konstruowania karkoomnych teorii, to niemal zawsze rodz wahanie:
Przypadek czy celowe dziaanie jakich nieznanych si? (LI, 93). Sneer
wprocesie stopniowego dekonstruowania wiatoobrazu skania si ku
postawie paranoidalnej: W caym zamieszaniu ostatniej doby gotw byem przypisywa znaczenie kademu szczegowi(LI, 113), by wreszcie
wpeni j sformuowa: Jaka dziwna gra ukrytych si, ktrej nie by
wstanie zrozumie(LI, 117). Wtypowy sposb zachowuje si Vittolini
wMordzie zaoycielskim: podejrzewa puapk, bo nie wierzy wzbiegi
okolicznoci (MZ, XVII). Organizuje zatem wasn konkurencyjn intryg. Wprzemowach posuguje si retoryk wewntrznego zagroenia
iupadku (MZ, 122). Sytuacja jest inna ni wtradycyjnych wyobraeniach oparanoi: nie zamknicie wjednym schemacie mylowym, ktrego adne fakty nie s wstanie podway, lecz faza przejciowa, aktywne
otwarcie na radykalne przeobraenia wizji rzeczywistoci. Paranoja ma
dwa wymiary: niewtpliwy aksjomatyzm319, ale te dociekliwo, samodzielno isceptycyzm wstosunku do obiegowych opinii.
Tradycja racjonalistycznej izarazem fantastycznej utopii wspomo P. ODonnell, Engendering Paranoia, dz. cyt., s. 182.
W. Stoczkowski, Ludzie, bogowie iprzybysze zkosmosu, dz. cyt., s.372. Metoda aksjomatyczna wierno hipotetycznym postulatom jest waniejsza ni zgodno
zobserwowaln rzeczywistoci.
318

319

191

ga dowartociowanie intelektualnego szalestwa. Ukrywa si wnim

technologiczna precyzja dokonywanych ci iodszukiwania niewidocznych na pierwszy rzut oka szww. Winstrumentarium paranoi
znajdziemy narzdzia racjonalizmu: aksjomaty, paradygmaty, systemy.
Paranoia as aresponse to the increase in scientific popularization and
the prevalence and technological development is asuggestive idea. In
addition to the creation of atheoretical system, paranoia is characterized
by apreservation of intellectual acumen in the paranoiac320 twierdzi
Cyndy Hendershot. Technologia oznacza seryjno, atwo konstruowania sztucznych systemw iich kontrolowania.
Paranoja wtakim ujciu nie jest chorob, ale nastawieniem poznawczym (wspczesn episteme321), wyrnia j dociekliwo, bezkompromisowo, nonkonformizm. Paranoik (kulturowy) nie zwaa na opinie
otoczenia, zdecydowany wierzy raczej sobie ni autorytetom. Stawia
opr wszelkiej hegemonii, zwaszcza tej ukrytej, dla ktrej dostpna,
powierzchowna oczywisto jest kamuflaem. Wamerykaskiej kulturowej paranoi pierwotnym odczuciem jest odczucie pustki pluralizmu
(wramach demokracji), przeradzajcego si wchaos. Za nim ukrywa si
ultraporzdek, achaos okazuje si aranowany przez ukryte siy. Paranoik znajduje wasn drog wgszczu nakadajcych si systemw322.
W polskich dystopiach prymarny system zazwyczaj ukrywa nastpny.
Poza tym schematem sytuuje si powie Krzysztofa Borunia Mae zielone ludziki, wktrej paranoidalnie konstruowana wiedza przybiera posta
mnocych si bez opamitania scenariuszy, reyserowanych zdarze323,
sieci rozmaitych tropw, zktrych wszystkie tumacz rzeczywisto
bez reszty. Anomalia wywouje dyskusje, prowokuje do ostatecznych,
skrajnych twierdze. Mno si teorie bdce odpowiedziami na pytanie: kto za tym stoi?. Ilo moliwych odpowiedzi moe przyprawi
C. Hendershot, Paranoia and the Delusion of the Total System, dz. cyt., s.21.
P. ODonnell, Engendering Paranoia, dz. cyt., s. 182.
322
Tame, s. 198. Kompleksowo wspbiena jest zteori chaosu. Dowiadczenie
czowieka sprowadza si do poczucia przebywania wcentrum nakadajcych si konspiracji (center of overlapping conspiracies).
323
Np. MZL, I, 25, 202-204, II, 63. Ale czy to moliwe, aby reyseria zdarze sigaa
tak daleko? pyta siebie wduchu narratorka Agnieszka (MZL, I, 45).
320
321

192

ozawrt gowy. Okontrolowanie Vorteksu P posdzani s: kosmici, demony, supercywilizacja, korporacja Alcon (bd inna megakorporacja),
Ekos twrcy broni falowej wpywajcej na zachowania ludzi, midzynarodowa organizacja terrorystyczna ikilka innych. Na horyzoncie
pojawia si oczywicie rwnie CIA. Wlokalnej skali natomiast: partyzanci Magogo, wojsko, andarmeria. Niemiae przypuszczenia dotycz krajw komunistycznych, islamu (za przypuszczenia te narratorka
odpowiedzialnoci nie bierze MZL, I, 132). Ostatecznie wydaje si, e
dominuje rozwizanie paradygmatyczne, modelowe: owyszo walcz
ze sob dwie organizacje: dyspozytornia iantydyspozytornia. Nie ma
midzy nimi wikszej rnicy, wzajemnie si te przenikaj (jak Gmach
iAntygmach wPamitniku znalezionym wwannie Stanisawa Lema).
Dyspozytornia bardziej przypomina gigantyczn superkorporacj ni
masoneri czy mafi wstarym stylu (MZL, II, 65) wedle sw Quinty
wygoszonych wdyskusji zKnoksem.
Na paranoidalnym paradygmacie opiera si moe cay system, jest
to zreszt do popularne rozwizanie. Wadza dystopijna tworzy figur
antagonisty, wykorzystujc do tego rzeczywistego bd urojonego przeciwnika. Wmomencie ufundowania systemu jest to zazwyczaj wrg zewntrzny, przyczyna exodusu (Caa prawda oplanecie Ksi, Paradyzja,
Wir pamici), natomiast wfazie koniecznego podtrzymywania systemu
wrg wewntrzny, ktrego przewrotno nie zna granic(DM, 13). Paranoidalne nastawienie charakteryzuje zatem tak opozycj, jak funkcjonariuszy. Jednym zgwnych odczu postaci wchodzcych na drog wtajemniczenia jest strach przed prowokacj (np. MZ, 85). Funkcjonariusze
za wyczuleni s na testowanie ich kompetencji przez wadze:
Co mi si tu nie zgadza! przerwa Jorgen. Czu, e rozmowa zbacza na
liskie tematy. Nie wiedzia dlaczego, ale intuicyjnie wietrzy niebezpieczestwo. Zjakiego powodu przy nim zaczto rozmawia otakich marginesowych
ipodejrzanych sprawach? Koniak nie tumaczy wszystkiego; wkocu Jorgen
te pi ten napj. Czyby chcieli go podda prbie na lojalno? Wpodwiadomoci odezway si dzwonki alarmowe [...]. (RP, 67)

Bohaterowie dystopii czsto wpadaj wschemat zachowania uznawany przez otoczenie (zwaszcza funkcjonariuszy) za chorobliwy albo

193

aspoeczny (urojenia maniakalne, paranoja, pseudologia phantastica...

wParadyzji).
W paranoi kulturowej na pierwszy plan wysuwa si niby-romantyczna tragiczna samotno. Wiele ledztw albo po prostu odczu bohaterw koncentruje si na centralnej pozycji wjakim ukrytym sekretnym porzdku, autorzy natomiast czsto prowadz gr wszalestwo.
Twrcy fantastyki socjologicznej wykazuj daleko idcy rygor wwykorzystaniu podejrzenia oparanoj. Fabua zawsze wydaje si czym wicej ni wnarracyjnym teraz, to zawsze system zapowiedzi isie aktywnych pocze tworzca wiedz czytelnika ofikcyjnym wiecie324.
Fabuy fantastyki socjologicznej wypeniaj tajemnicze konspiracje,
spiski, agenci, symulacje iprowokacje. Jeli pojawiaj si sygnay istnienia nadrzdnego porzdku, przewitujcego przez prymarny system,
to taki porzdek najpewniej istnieje. Dominuje orientacja na tajemnic
iodkrywanie, anie na psychik bohatera. Ten ostatni zadziwiajco atwo pozwala sobie na przyjmowanie zaoenia istnienia hipotetycznego
systemu. Jedenastka wCaej prawdzie oplanecie Ksi: Zaczynaem
teraz rozumie sens caego planu. [...] Zdaem sobie spraw zprawdziwych rozmiarw akcji(CP, 121). Natychmiast te oddaje si fantazji na
temat najwyszej wadzy inspirujcej ultrasystem: Kim zatem byli?
(CP, 122). Hipoteza manipulatorw powstaje wycznie wwyobrani
Jedenastki. Nie ma dowodw, ale traktuje j jak pewnik: [...] mroczni
manipulatorzy znieznanej organizacji (CP, 125). Zwrmy uwag na
intuicj ipodwiadomo (bd dno wiadomociSneera, gdzie snuje
najodwaniejsze hipotezy, LI, 117). Dochodz do gosu wanie wtedy,
324
Pojawia si charakterystyczne wahanie: czy powtrzenia iregularnoci niemotywowane na poziomie fikcyjnego wiata wskazuj na autorsk konspiracj, czyli ukryt
manipulacj, czy raczej naleaoby czytelnika przyzwyczaja do autorskich niewiadomych fiksacji. ODonnell uywa okrelenia overvoice na sproblematyzowanie odczuwanego przez czytelnika nadmiaru uporzdkowania wgosie narracyjnym. P. ODonnell,
Engendering Paranoia, dz. cyt., s. 187. Wfantastyce socjologicznej tego typu problemy
s rzadkie. Wtrakcie lektury Wybracw bogw zauwaymy np. wysok czstotliwo
wystpowania frazy tu, na tym zadupiu (i podobnych) wewntrz rnych fokalizacji
(WB, 75, 78, 80, 82) wjednym rozdziale. Czytelnik prbuje tymczasowo tworzy hipotezy
na temat motywacji tej regularnoci. Dystopia zpewnoci aktywizuje lub potguje tryb
czytania paranoidalnego (paranoid reading). Kady element znaczcy jest potencjalnie
wywrotowy wobec roboczo ustalanej konstrukcji znacze.

194

gdy bohater nie jest wstanie zracjonalizowa dowiadcze, anarrator

chce da odbiorcy sygna oistnieniu sekretnej fabuy. Wtakiej sytuacji
bohater bywa zmuszany do posdzania samego siebie oszalestwo,
aby wytworzy stan charakterystycznej ambiwalencji oraz jednoczenie uzasadni czstotliwo pojawiania si owych intuicji.
Mona zatem te wykorzysta oscylacj paranoi na granicy racjonalnoci iszalestwa. Funkcjonuje ona wwczas jako nierozstrzygalnik:
wostatnich scenach Algorytmu pustki Mark Grey przedostaje si do
obozu wolnych mieszkajcych wgrach; s wyjtkowo podejrzliwi,
stosuj prowokacj podajc si za stranikw miejskich, by zdemaskowa ewentualnych szpiegw. Wielka rodzina wolnych ludzi nie
wzbudza podejrze wGreyu, tym silniejsze wywoujc podejrzenia
uczytelnika. Zwaszcza zabieg kasowania pamici, ktry czy wadz
zoutsiderami, stanowi znakomit poywk dla zmysu paranoicznego.
Sam Grey do koca nie rezygnuje ztumionej podejrzliwoci, nawet
wobec Trzpiota. Jego towarzyszka moe przecie wci wypenia
swoje zadanie dostarczania informacji wadcom Systemu. Nie ma sposobu, by tego typu podejrzliwo, ju po jednorazowym dowiadczeniu
mistyfikacji, wyeliminowa zupenie.
Nietrudno zauway paralele paranoi zgnostyckim schematem
dwuwadzy: niszy uzurpator demiurg, anad nim prawdziwy wadca. Take gnoza akcentuje awans poznawczy jako drog ku zbawieniu
iwolnoci. Dystopia jednak pozostawia dwuznaczno: czy oba plany,
prymarny inadrzdny, pokrywaj si, czy s konkurencyjne? Akcenty
parareligijne odnajdziemy take wpodziwie, jaki odczuwaj postacie
dla systemw przerastajcych ich wyobraenia. Stosuj charakterystyczny redukcjonistyczny sposb mylenia: genialny plan wskazuje na
genialnego wadc.
Oczywicie, wysoce problematyczne okazuje si rozgraniczenie prozy
paranoidalnej od antyutopijnej idystopijnej. Istotne s raczej tendencje
tkwice wtypie lektury. Interpretacja wnastawieniu na dystopijno
zmierza najczciej ku rozwaaniom cile politologicznym (czasem
politycznym) lub socjologicznym. Natomiast lektura poszukujca metodologii paranoicznej zaczynaa od psychoanalizy, ale coraz czciej

195

zmierza ku interesujcym rozwaaniom na temat dynamiki systemw,

teorii chaosu, teorii informacji, granic racjonalizmu iludzkiego poznania.
Moe rwnie oywi odbir utworw, nad ktrymi wnaszym krgu
kulturowym ipo naszych dowiadczeniach historycznych zawsze dominoway dorane odniesienia polityczne. wiadomo istnienia tendencji paranoidalnych jest koniecznym tem dla zrozumienia kariery dystopii,
azwaszcza dystopijnej (liberalizujcej) wiadomoci politycznej.
Apokaliptyczno
Opowiadanie iwyobraona wtym opowiadaniu historia tworz
dwa porzdki, ktre przybieraj bardziej bd mniej konwencjonaln
posta: od pocztku, poprzez rozwinicie, moment krytyczny (crisis,
climax), do rozwizania ikoca opowieci. Utopijna opowie owypenieniu dziejw opiera si na zderzeniu tych dwch porzdkw dla
osignicia szczeglnego efektu paroksyzmu. Eutopia to obraz wypenienia dziejw wich logicznej konsekwencji. Po eutopii nie zdarzy si
ju nic radykalnego, czego ona sama nie przewidziaa. Myl paroksystyczna325 rodzi si wnapiciu midzy ostatecznym (ale mieszczcym
si wgranicach wyobrani) porzdkiem anieuchronnie rozcignit
wczasie prb jego opisu. Pokazanie koca nie jest samo wsobie kocem, dopiero otwiera proces rozumienia.
Mylenie utopijne zblione jest do mylenia apokaliptycznego, wtym
znaczeniu, jakie nada mu Frank Kermode wksice The Sense of an
Ending. Oba typy porzdkowania dowiadczenia wpodobny sposb
realizuj si wanie wramach fikcjonalnej narracji326. Narracja apokaliptyczna take rodzi si wewntrz wiadomoci kryzysu 327, oywiana
J. Baudrillard, Rozmowy przed kocem, prze. R. Lis, Pozna 2001, s. 49.
Apokaliptyczno fikcyjna, czyli figura retoryczna kojarzca wiedz zkocem
ikatastrof, atwo poddajca si funkcjonalizacji, powinna by wyranie oddzielana od
prawdziwej (real, hard-core), ktra funkcjonuje jako intencjonalne proroctwo. B. Brummett, Contemporary Apocalyptic Rhetoric, New York 1991, s. 3. Ale oczywicie: the term
apocalyptic is used in so many varying ways. Tame, s. 7.
327
Podobnie Brummett: [...] mode of thought and discourse that empowers audience
to live in atime of disorientation and disorder by revealing to them afundamental plan
within the cosmos. Apocalyptic is that discourse that restores order through structures of
325

326

196

perspektyw koca dziejw. Funkcj apokaliptycznoci jest nadawanie sensu obecnej chwili, tu iteraz, poprzez umiejscowienie czowieka
w samym rodku (in the middest):
Men, like poets, rush into the middest, in medias res, when they are born,
they also die in mediis rebus, and to make sense of their span, they need fictive
concords with origins and ends, such as give meaning to lives and to poems. [...]
Apocalypse depends on aconcord of imaginatively recorded past and imaginatively predicted future, achieved on behalf of us, who remain in the middest328.

Apokalipsa zostaa umieszczona przez Kermodea wtym samym typie fikcji, co utopia. Posugujc si typologi Vaihingera, Kermode nazywa ten typ fikcj paradygmatyczn329. We need and provide fictions
of concord330 pisze autor The Sense of an Ending. Zasadnicza rnica midzy utopi iapokalips polega tutaj na zakresie tego porzdku:
apokalipsa tworzy porzdek dziejowy (system zapowiedzi ispenie),
natomiast klasyczna utopia lokalny porzdek polityczny. Naoenie
tych dwch porzdkw, gdy eutopia przesuwana bya wprzyszo331,
prowadzi do hiperbolizacji eutopii (w wymiarze dziejowym). Powtarza
si wten sposb model apokaliptyczny: obietnica przyszego raju na
ziemi wrezultacie spowodowaa skupienie na czasie przeomu, czyli
katastrofy. Dystopie bd ju wyranie akcentowa nadrzdny porzdek historii.
Zblienie dystopii ikatastrofy wskazuje na zaamywanie si eutopijnego wymogu samostanowienia czowieka. Apokalipsy nie mona
zbudowa. Proces historii, konieczno, ponadludzkie plany niszcz
time or history by revealing the present to be pivotal moment in time, amoment in which
history is reaching astate that will both reveal and fulfill the underlying order and purpose
in history. Tame, s. 9.
328
F. Kermode, The Sense of an Ending: Studies in the Theory of Fiction with aNew
Epilogue, Oxford 2000, s. 7-8 (pierwsze wydanie w1967 r.).
329
Tame, s. 40.
330
Tame, s. 53.
331
Brummett twierdzi stanowczo: the term utopian is sometimes used, mistakenly,
as asynonym for asocial order achieved within the millenium after the end of history [...].
Used correctly, it has little to do with apocalyptic and refers instead to ahuman-made social ideal order created within history. Tame, s. 17, przypis 1.

197

ludzkie intencje332. Apokaliptyk moe wycznie czeka na spenienie

nadrzdnego planu. To jedna istotna rozbieno. Jeli zatem pierwiastek apokaliptyczny wdziera si do mylenia utopijnego (a takie tropy
odnajdziemy wfantastyce socjologicznej), to odsuwa si ono od swego
eutopijnego bieguna, nie tylko dlatego, e zyskuje pesymistyczne zabarwienie, ale dlatego, e promuje determinizm.
Jeli przewag zyska katastroficzny wymiar apokalipsy, wmiejsce
milenarystycznego na pierwszy plan wysunie si rwnie apokaliptyczna cielesno333. Analogicznie, klasyczna utopia skupiona jest na nowym porzdku, ktry zperspektywy antyutopii spenia si wkrwawej
rewolucji, apotem tyranii. Wdystopiach zazwyczaj system odsuwa swe
spenienie wnieokrelon przyszo, ajedyn realnoci pozostaje permanentny stan przejciowy. Wten sposb mylenie utopijne dysponuje
wymiarami apokalipsy (objawieniem, przejciem334, zagad, obietnic
raju) dla wzmocnienia wasnych znacze. Daje zna osobie rwnie
tsknota do wyzerowania licznika, absolutnej odnowy ioczyszczenia
historii wpunkcie nowego pocztku. Atu obok tej tsknoty wzrasta
lk przed procesami, ktre czowieka przerastaj, tak jak biblijna apokaliptyczna wizja przerasta ludzkie zdolnoci rozumienia.
Najbardziej atrakcyjnym rysem apokaliptycznoci zpunktu widzenia
tradycji utopijnej jest systematyzacja historii. Zapowied zmierza ku wypenieniu. Jeli eutopia bywaa nazywana rajem na ziemi, to wtakim
bdnym odczytaniu ukrywaa si groza. Eutopia zaplanowana jako dzieo ludzkich rk iludzkiego geniuszu zdawaa si ucieka od skojarze
znadludzkim planem, by si rzeczy powraca ku apokaliptycznej logice. Antyutopie, takie jak My albo Rok 1984, demaskoway demonizm
eutopii, ktra jako skoczona doskonao usiowaa umiejscowi si
na samym kocu doczesnej historii. Zaakcentoway rozziew midzy eschatologi iludzk skonnoci do konstruowania tautologii. Eutopia to
wypenienie dziejw, osignicie najpeniejszej wiedzy oludzkiej natu Tame, s. 34.
Apocalyptic body. Patrz: E. Gomel, The Plague of Utopias. Pestilence and the
Apocalyptic Body, Twentieth Century Literature 2000, nr 4.
334
[...] transition from this world, era, or state of being to another one, B. Brummett,
Contemporary Apocalyptic Rhetoric, dz. cyt., s. 8.
332
333

198

rze iumiejtno wykorzystania tej wiedzy (gnoza obecna weutopijnej

apokaliptycznoci). Wiedza ta jednak sama si tumaczy iuzasadnia.
Oile klasyczne eutopie wydaway si czsto poszukiwa transcendentnego uzasadnienia (np. wNowej Atlantydzie), to antyutopici odmawiali
takiemu gestowi autentycznoci. Eutopia wszelkie objawienia traktuje instrumentalnie. Posuguje si retoryk apokaliptyczn, czyli wyszkolon
strategi powoywania si na autorytet Apokalipsy.
Dystopia kontynuuje obnaanie cynizmu takiej propagandy. Dystopijny system totalitarny wykazuje tendencj do kreowania wasnej eschatologii, wktrej historia powstania systemu zbudowana jest wok
wzowych wydarze. Ich wano nie budzi wtpliwoci, ukadaj si
wlinearny acuch zdarze po dwch stronach najwaniejszego wydarzenia, czyli momentu ufundowania Nowego adu, ktry zastpi
Er Wielkiego Bdzenia (Dzie drogi do Meorii). Historia apokaliptyczna jest zdeterminowana335, to nieuchronny bieg wydarze (RP,
218). Funkcjonariusze przesikaj charakterystyczn nastrojowoci:
Nie unikniemy ostatecznego losu, jaki nam przeznaczyli. Oni zrobi
wreszcie to, co zechc (LI, 172). Rozwinity dyskurs apokaliptyczny
moe zatem suy wyznaczaniu granicy midzy aktywnoci ipasywnoci wsystemie (WB, 232).
Mieszkacy systemu zamknici wjego wntrzu odczuwaj swe
miejsce whistorii jako stan zawieszenia: zawsze po czym iprzed ostatecznym zaistnieniem powszechnego szczcia336. Sycha echo kultu
postpu: czci naley kady moment wdziejach systemu, poniewa
kady stanowi niezbdne ogniwo na drodze ku doskonaoci. Kady
zsystemw fantastyki socjologicznej spenienie odsuwa wprzyszo,
aby zyska alibi dla niedoskonaoci igwatu (apokalipsa kojarzy
si wanie zprzeraajc katastrof), przyzwyczai do wyrzecze
ipodsyca niech tumu do wywrotowcw ioutsiderw, ktrzy wedle rozpowszechnianej opinii wadzy hamuj proces doskonalenia.
Tame, s. 15.
Dwie elementarne formy apokaliptycznoci: 1. premillenial radykalna, uspoeczniona (communal), nastawiona jest na zmian wprzyszoci, po ktrej nadejdzie czas pokoju iperfekcji, 2. postmillenial stopniowa ewolucja wstron perfekcji (wewntrz apokalipsy), progresywna, indywidualistyczna. Tame, s. 16.
335

336

199

Zdrugiej strony, wybr chwili ze rodka historii znakomicie suy

wszechstronnoci idynamice narracji.
Retoryka przejcia ioczekiwania zpewnoci najbardziej widoczna
jest zwaszcza wpowieci zestawiajcej dwa momenty historii, wCaej
prawdzie oplanecie Ksi Janusza A. Zajdla. Wczeniej poznajemy system totalitarny in statu nascendi, wanie wmomencie przeomowym.
Oto typowe fragmenty opisanej powyej strategii:
Wadza wtym osiedlu przejdzie wkrtce wrce organw obieralnych
iwwczas sprzeciw bdzie rwnoznaczny zprzeciwstawieniem si woli wikszoci. Ateraz, wwarunkach przejciowych, nie moe by mowy oadnych
sprzeciwach. Mamy do problemw zorganizacj Nowego wiata inie moemy dopuci do adnych rozbienoci. (CP, 66)
Postanowilimy walczy oycie nas wszystkich wbrew bestialskim zamiarom tych, ktrzy skazali nas na udrk igd. Zawizalimy Komitet Tymczasowy, ktry zajmie si utrzymaniem adu wpocztkowym, trudnym okresie
walki oprzetrwanie [...]. (CP, 72)

Gdy Sloth, ziemski wysannik, przybywa na Ksi, by na wasne oczy

zobaczy, wjakim kierunku rozwina si sytuacja opisana wczeniej
przez Jedenastk, czyn tego ostatniego funkcjonuje ju jako kluczowe
zdarzenie whistorii: zamach Zdradzieckiej Grupy Jedenastki(CP, 203).
Podobne schematy obowizuj winnych powieciach. WDniu drogi do
Meorii czytamy: Wdz Wodzw wprzebysku genialnoci zrozumia,
e aby czowiek mg istnie nadal [...] naley go pomniejszy, uskromni, ograniczy do czasu oczywicie, a jednostronno jego rozwoju
ustpi miejsca harmonii (DM, 10), Dopki nie ustpi bariery niszego rodzaju, musimy by powcigliwi. Lecz przyjdzie taki czas... (DM,
11). Apokaliptyczno take dystopijna rozpita jest midzy obrazem
zagady (starego wiata) iobrazem raju na ziemi (milenium, nowego
wiata)337. Dystopia akcentuje katastrofizm takiej wizji historii.
Wybracy bogw szczeglnie wyrazicie pokazuj wt stabilno
systemu totalitarnego, bowiem przesilenie gabinetowe niewiele zmienia
wmakroskali systemu (WB, 153, 155). Dopiero wyniesienie na wyszy
Tame, s. 48.

337

200

poziom obserwacyjny pozwala dostrzec Hornenowi piekielne kolisko

historii. Ostatecznie jednak snuje swe refleksje oprzyszym lepszym
wiecie, w ktrym nic nie bdzie racjonalnie planowane isterowane
(WB, 337), zkatastrof wtle: Krajobraz po bitwie. Krwawe plamy,
wyprute wntrznoci miasta, wypalone zgliszcza. Tu iwdzie trup,
zzastyg wszklistych oczach wciekoci (WB, 333).
Opowie oeutopii wpisuje j wszerszy horyzont dziejowy. System
totalitarny pretendujcy do eutopijnego statusu (do doskonaoci) dla
dokonania si opowieci musi zosta zdekonstruowany. Pozr rozumu okazuje si procesem zdobywania wiedzy poprzez opowie
wperspektywie koca338, radykalnie przekraczajcym to, co utopijne.
Nie sposb dotrze do prawdziwej ostatecznoci ijednoczenie opisa
j. Poruszanie si wewntrz wyobraenia koca, czyli wykorzystanie
napicia midzy dynamicznoci katastrofy iobietnic stabilizacji, bdzie istotniejsze dla dystopijnej wyobrani apokaliptycznej ni krytyka
statycznej eutopii dokonywana zzewntrz.
Swoboda, zjak literatura dystopijna szerzej fantastyka naukowa
rozwaa rozmaite konfiguracje wiatw, wpisujc je wnadrzdn logik opowieci (pocztku, koca irozwarstwienia na poziomy wiata
przedstawionego inarracji), moe sprawia wraenie metodycznego
katastrofizmu: poszczeglne wiaty to tymczasowe konstrukcje suce
nadrzdnym przekazom. Ztakiego wanie stanowiska onieodzownej
apokaliptycznoci science fiction pisze David Ketterer339. Wpragmatycznym wymiarze fabua wikszoci opowieci skupia si wok takiej
czy innej katastrofy340, osobistej bd wscience fiction globalnej.
Coloni wRozpadzie poowicznym, po odkryciu zupenie innego sposobu mylenia wewntrz tajemniczej Strefy (nowej eutopii wewntrz
338
Gnoza jednak, wedug Ricoeura, podporzdkowuje sobie wramach opowiadania
mity isymbole, tworzc pozr rozumu. P. Ricoeur, Symbolika za, dz. cyt., s.197.
339
Krytykowany przez Brummetta (Contemporary Apocalyptic Rhetoric, dz. cyt., s. 9)
za ch wydwignicia science fiction do rangi powanejliteratury poprzez podczenie
do odwiecznych iuniwersalnych motyww apokaliptycznych.
340
W centrum fantastycznonaukowej fabuy znajduje si katastrofa. Chwyt ten charakteryzuje przede wszystkim literatur awanturnicz: [...] ksiki przygodowe zawierajce opisy podry czciej s opisami katastrof okrtowych ni opisami eglugi statkw
po morzach. A. Smuszkiewicz, Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, dz. cyt., s. 59.

201

systemu), chce wniej zosta do koca, wiedzc, e oznacza to mier:

tylko wten sposb bd mg do koca zrozumie, co si tutaj dzieje
(RP, 217). Fabuy apokaliptyczne zbliaj si do gnozy: wiedza zapewnia zbawienie. Wiedza jest przeciwstawiana wierze (pozbawionej samowiedzy) iniewiedzy341:
[...] podarowana im wiedza moe siga od fundamentalnego wgldu wbosk natur czowieka oraz wjego Skd iDokd a po wpeni rozwinity
system. Wszystkie doktryny gnostyckie s wtakiej czy innej formie czstk
zbawczej wiedzy, ktra zespala przedmiot poznania (bosk natur), rodki poznania (zbawcz gnoz) isamego poznajcego342.

Obok tego charakterystycznego sprzenia, obserwowanego take

wdystopii, dostrzeemy typowe rysy gnostyckie: obecno demiurga
ispitrzenia systemw, objawieniowy charakter wiedzy, akcentowanie
konfliktu materialnoci iduchowoci, centralne miejsce informacji ijej
przekazywania wegzystencji ihistorii343.
Apokalipsa wprowadza podwojone widzenie wiata: obok dowiadczenia potocznego istnieje rwnolegle szyfr rzeczywistoci, ktry nadaje waciwe znaczenie zdarzeniom. Apokaliptyczna wraliwo moe
zatem wspistnie zwyobrani paranoidaln344, tworzc totalizujcy
system, ktry zatwoci wyjania znaczenia zdarze, ale tylko wtajemniczonym. Apokaliptyczna historia ma dwa poziomy, jeden znich
dostpny jest bezporednio ludzkiemu poznaniu, na drugim natomiast,
zaszyfrowanym, decyduj si ludzkie losy. Moe stanowi konkurencj
341
K. Rudolf, Gnoza. Istota ihistoria pnoantycznej formacji religijnej, prze. G.Sowiski, Krakw 1995, s. 56.
342
Tame, s. 58: W gnostyckim ujciu wiat staje si wizieniem, zktrego nie ma
ucieczki, chyba e wyzwalajcy akt transcendentnego Boga ijego pomocnikw otworzy
drog.
343
E. Davis, TechGnoza. Mit, magia + mistycyzm wwieku informacji, prze. J.Kierul,
Pozna 2002.
344
Apocalyptic is therefore aparanoid discourse in Hofstadters sense of away of
thinking that attempts to unify all experience within one pattern and to link all events to
one underlying cause. B.Brummett, Contemporary Apocalyptic Rhetoric, dz. cyt., s.33.
[Apocalyptic] provides ahyper-ordered, cosmic explanation to replace the systems of explanation lost by the audience. That system of explanation is temporal; it is keyed to avision
of history as linear and telic and as determined by agrand plan or pattern underlying history. Tame, s. 45.

202

dla eutopijnej wizji historii, ale te moe si na ni nakada. Nigdy

nie s one jednak tosame, albowiem apokaliptyczno wprowadza
czynnik transcendentny, aweutopii dominuje ludzki wymiar projektu
irewolucji. Wzblieniu tych dwch podejrzenie pada na apokalips,
ktra te moe okaza si dzieem ludzkim.
Gra
Czstotliwo, zjak sowo gra pojawia si na kartach fantastyki
socjologicznej, moe zadziwi. Gra stanowi wzmocnienie racjonalnego
wymiaru tradycji utopijnej poczonego zludycznoci, odnajdziemy j
wrozmaitych kontekstach345, gwnie przy okazji zmagania si intelektu
ztym, co go przerasta, niech to bdzie przypadek, natura czy wadza.
Gra zsystemem iwadz wpisana zostaa wyciorys bohaterw
omawianych powieci. Wchodz oni wwiadome ycie zastajc rwnowag si midzy wadz aopozycj (podziemiem). Sami powiadcz
stabilno tej relacji, powtarzajc to, co nieuniknione. Wejd zwadz
isystemem wdwuznaczny zwizek. Ich edukacja przebiega poniekd
wzgodzie ze standardami utopijnymi: bohater poznaje wszelkie moliwoci istnienia wsystemie, ale rnica polega na tym, e nie tylko
poznaje system, ale rwnie wnim yje.
Protagonista podejmuje gr, ale oczywicie take wadza gra zobywatelami. Promuje powierzchowne dowiadczanie rzeczywistoci, bawi
345
Zteorii gier mona prbowa uczyni powszechn teori tumaczc wszelkie zjawiska. Tak czyni M. Eigen iR. Winkler: Gra, prze. K. Wolicki, Warszawa 1983. Autorzy deklaruj wyjcie daleko poza rol przyznan grze przez Huizing, rol przykrojon
na miar czowieka, poniewa rozpatruj gr jako zjawisko powszechne, nie przyznajc
sztuce uprzywilejowanej roli. Dziaalno ludzka zmierza do okieznania przypadku, intelektualizacji realiw gospodarczych ipolitycznych, zteori informacji icybernetyk wtle.
Oczywicie, wkontekcie utopii znaczce bd kategorie stabilnoci, rwnowagi, systemu zamknitego, mechanizacji. Pamitamy zadanie szachowe zfinau Roku 1984 Orwella.
Wjednym zmott (swoistym metadyskursie humanizujcym wymow ksiki) Eigen
iWinkler umieszczaj interesujcy cytat zListw oestetycznym wychowaniu czowieka
Fryderyka Schillera, zlistu XV: ...[trzeba] eby istniao co wsplnego midzy popdem
formalnym apopdem materialnym, tj. eby istnia popd gry, poniewa tylko jedno realnoci zform, przypadkowoci zkoniecznoci ibiernoci zwolnoci wypenia pojcie
czowieczestwa. Tame, s. 73.

203

si niewiedz poddanych, kusi iuwodzi. Jeli tak miar wyznacza

lk, to totalitaryzm nie przeraa moliwoci uycia siy, ale szerok
gam technik mikkich iniedostrzegalnych346.
Jakie s konsekwencje preferowania strategii gry wmiejsce otwartej
walki? Przede wszystkim gra jest znacznie ostroniejsza. Jej zaplecze
stanowi bowiem mylenie ekonomiczne: wybr optymalnej strategii
dla osignicia jak najwikszej wygranej przy zaoeniu, e rywal wybierze najlepsz ze swego punktu widzenia strategi347. To zaoenie
maksymalizacji wramach systemu wpisane jest zreszt wistot mylenia utopijnego odziedziczonego przez dystopistw. Bohater startuje jednak zpozycji minimalnej. Wpewnym (niezwykle optymistycznym)
sensie przyjcie strategii gry wyrwnuje szanse: wprzestrzeni gry
obaj rywale zyskuj status gracza348. Wprawdzie niewiele to zmienia
wfaktycznej sytuacji osaczonego obywatela, ale gra otwiera namiastk
prywatnoci iautokreacji przy planowaniu wasnych posuni349, wprowadza te aspekt ludyczny ifamiliarny.
Gracz powinien czu respekt przed swym przeciwnikiem planujc
jego ruchy zgry. Rozpadajcy si system staje si aren konfliktowych
scenariuszy rozwoju przyszej sytuacji: Kada ze stron zamierza wykorzysta katastrof do swojej gry (WB, 222), Prosz zwrci uwag,
e Borden odrzuca tylko te elementy programu Milena, ktre stay si
niewygodne dla wadzy. Bdzie fatalnie, jeeli dacie si na jego gr
nabra (WB, 224), I wanie dlatego podj Sayen po chwili ciszy
wgrze, ktra si rozpoczyna, naszym sojusznikiem jest Blom (WB,
226). Kardyna zakonu moralistw zwraca si do Sayena: Uwaasz
346
Gra wmanipulacje iintrygi jest tematem powieci Marka Oramusa Senni zwycizcy. Wyizolowana spoeczno statku kosmicznego nie ma pojcia, e dla zewntrznych
manipulatorw jest jedynie przedmiotem perfidnej zabawy.
347
Zasada minimax sformuowana przez twrc teorii gier Johna von Neumanna. Zob.
np. M. Eigen, R. Winkler, Gra, dz. cyt., s. 25.
348
Por. np. J. Baudrillard, Ouwodzeniu, prze. J. Margaski, Warszawa 2005, s.134:
Relacja agonu midzy partnerami nigdy nie podwaa ich statusu, uprzywilejowanej wzajemnoci partnerw.
349
Tworzy swoist enklaw, atwiejsz do opanowania ni wiat zewntrzny. Por.
J.Huizinga: Rozgrywa si ona [gra] wobrbie okrelonych granic wczasie iprzestrzeni,
tene, Homo ludens. Zabawa jako rdo kultury, prze. M. Kurecka, W. Wirpsza, Warszawa 1967, s. 134.

204

si za gracza. Wistocie jeste wycznie pionem (WB, 232). WCaej

prawdzie oplanecie Ksi Ziemianie chc uzdrawia totalitarne spoeczestwo posugujc si mistyfikacj, podejmuj gr, poniewa nie
mona rozbi systemu od zewntrz (CP, 223).
Gra jest atrakcyjna, ale niesie ze sob pewne ryzyko. Na horyzoncie
pojawi si bowiem moe gra osumie niezerowej350. Niebezpieczestwo
polega na tym, e gracz, nie dc do obalenia systemu, ale do wygranej optymalnej (a zatem wczywszy respekt przed moliwociami systemu iwadzy), atwo akceptuje wsplnot de, pojmujc wspprac jako dalszy cig rywalizacji351. Niepostrzeenie przeciwnik zmienia
si wpartnera352. Graczobywatel prbuje nawiza osobist, intymn
350
Celem, do ktrego d obaj gracze [w grze osumie niezerowej M.M.L.], jest co
wrodzaju rwnego podziau wygranej [ale naley pamita, e pula wypat moe by tak dodatnia, jak ujemna, tj. obaj gracze mog wygra lub przegra M.M.L.], na jak istniej widoki. Gracze dobrze poinformowani bd si zgry na to nastawia. M. Eigen, R.Winkler,
Gra, dz. cyt., s. 25. Wadza jest zdystopijnego zaoenia najlepiej poinformowanym graczem.
Wybr gry osumie niezerowej oznacza, e wadzy zaley na grze ina wiadomym gry part
nerze. Zaoenie wiadomego uczestnictwa po obu stronach tworzy charakterystyczny wzr
antytotalitarnej dystopii: Orwell zauway trafnie, e wneopawowowskim spoeczestwie,
ktrego czonkom obce jest niezadowolenie bdce pochodn seksualnej bd spoecznej
frustracji, brakuje owej dynamiki czy raczej konfliktu, ktry jest motorem prawdziwego totalitaryzmu: konfliktu wynikajcego zuwiadomienia sobie przez jednostk saboci wolnej
woli wsytuacji ujarzmienia przez tyrani.A. Burgess, Rok 1985, dz. cyt., s. 99. Ostatecznie,
wadza ma szans na znacznie wiksze korzyci, inaczej przecie oblicza pul wygranej ni
niedoinformowany obywatel. Biae zwyciaj zawsze, bo lepszy gracz wybra sobie wanie biae. Ale czarnym pozostawia si swobod; te mog wygra, jeli tylko potrafi.Tame.
Zpunktu widzenia obywatela podjcie gry mona chyba atwo wytumaczy: zaczyna si od
minimaksu, apotem uznanie etosu gry umoliwi moe zamaskowanie granicy midzy opozycj akolaboracj. Co kieruje wadz? Narcystyczne uwodzenie dla potwierdzenia wasnej
sprawnoci iatrakcyjnoci obok moliwoci wykorzystania nowego partnera do pragmatycznych celw, np. donosicielstwa lub administracji.
351
Nawet jeli stosuje we wasnym mniemaniu perfidne strategie, jak wTwarz ku
ziemi lub wCaej prawdzie oplanecie Ksi.
352
Nawet wprzypadku gier osumie zerowej przeciwnik bywa nazywany partnerem,
np. wprzywoanych rozwaaniach Baudrillarda, ktry nie przeprowadza granicy midzy
rnymi typami gry. Bywa przecie nierzadko tak, e zewntrzni obserwatorzy traktuj
rywali wgrze zjednakowym dystansem, co moe ich do siebie zblia. Poza tym, ju jeden
zklasykw teorii gier Thomas Schelling zauway potrzeb wyrnienia kategorii poredniej midzy rywalizacj (gr osumie zerowej) iwspprac (gr osumie niezerowej), dla
takich gier, wktrych konflikt zmieszany jest ze wspzalenoci. Istotn rol odgrywa
wnich tajemnica (secrecy), acelem jest potrzeba sygnalizowania intencji ispotkanie
umysw. Takie gry pojawiaj si najczciej wstanach zrwnowaonych dla zachowania
rwnowagi. Podaj za: P. Fisher, The Aesthetics of Fear, Raritan 1998, nr 1, s. 51-54.

205

relacj zwadz (choby wyobraon), tworzc wizj uporzdkowanej

totalnej strategii wmiejsce bezosobowej ibeznamitnej historii, ktra
wedug wadzy zmierza wkierunku ostatecznego urzeczywistnienia ideau. Najwikszym wrogiem takiej wizji jest tak eksponowany
wfantastyce socjologicznej przypadek. Gra jest zatem prb poskromienia przypadku353, tworzy skomplikowan sie zobowiza, wyzwa iodpowiedzi. Podstawow hipotez gry jest to, i przypadek nie
istnieje. Gra ma wanie zjednywa przypadek. [...] Gracz broni si za
wszelk cen przed wizj wiata neutralnego, ktrego integraln cz
stanowi przypadek jako co obiektywnego354. wiat taki mgby si
okaza niegodny powice icierpienia.
Pomimo ryzyka rozmywania granic midzy opozycj awspprac gra moe da uczestnikowi wiele korzyci. Oferuje konkurencyjny racjonalizm355, opierajcy si na cigym napiciu356 midzy wewntrzn regu gry iarbitralnoci przyjcia tej reguy. Zzewntrz
(ze strony racjonalistw, rzecznikw prawa inormy) gra postrzegana
jest czsto jako zachowanie irracjonalne inieproduktywne, ale przestrzeganie regu gry, sensowne tylko wewntrz niej samej, tworzy
cise procedury inormy. Bez nich gra nie ma sensu. Regua gry stoi
wwyranym konflikcie zprawem inorm, konstytutywnymi instancjami pastwa ispoeczestwa maksymalizowanymi wutopii357. Gra
uwalnia czowieka od wymuszonej symetrii midzy znakiem arzeczywistoci, od prawa ioficjalnoci358. Zapewnia paradoksalne odczucie
stabilizacji wpoczeniu zradoci poruszania si na marginesie, po
353
Poskramianie przypadku to tytu pierwszej czci cytowanej ksiki Manfreda
Eigena iRuthild Winkler.
354
J. Baudrillard, Ouwodzeniu, dz. cyt., s. 141-142.
355
Gra nie jest zachowaniem nierozumnym, lecz pozarozumowym. Ratio nie dysponuje dostatecznymi narzdziami jej negacji, poniewa take ona nie prbuje go zanegowa.
356
Metamorficzno isymbolizm gry M. Eigen, R. Winkler, Gra, dz. cyt., s.10.
Zadziwiajce, jak wiele wsplnych miejsc wteorii gier znajduj antropolodzy, matematycy
ipoststrukturalici.
357
Prawo opisuje potencjalnie uniwersalny system sensu iwartoci, J. Baudrillard,
Ouwodzeniu, dz. cyt., s. 132. Wswym egzaltowanym sowniku Baudrillard przestrzeganie reguy okrela namitnoci.
358
J. Derrida, Struktura, znak igra wdyskursie nauk humanistycznych, [w:] tene,
Pismo irnica, prze. K. Kosiski, Warszawa 2004.

206

poznawczym ostrzu359 iw niepewnoci wygranej. Daje te nadziej na

powrt do punktu wyjcia, swoiste oczyszczenie (kada partia szachw
zaczyna si od tej samej pozycji wyjciowej360). Nie zwraca si ku przeszoci, ktrej graczobywatel waciwie nie posiada, lecz ku przyszoci361.
Pomimo obliczalnoci strategii gra zachowuje pierwiastek szalestwa, swoistego intelektualnego wigoru iabsolutnego zaangaowania.
Jeszcze antyutopie podejmoway dyskusj zsystemem na gruncie jego
ratio irozpaczliwie demonstroway sw porak wzderzeniu zultraracjonalnymi wymogami efektywnoci systemu, afirmujc czowieczestwo iwolno (Nowy wspaniay wiat, Powrt zgwiazd). Dystopie przyjy strategi gry zutopijnymi ideaami. Jeli nie mona wprost
zanegowa korzyci pyncych zdoczesnej stabilnoci zapewnianej
przez totalitaryzm, nie odwoujc si do transcendencji inie popadajc watwy irracjonalizm (jak wNowym wspaniaym wiecie Aldousa
Huxleya), to naley awansowa do rangi gracza iz pozycji wadzy dokona ogldu wszystkich moliwoci dziaania irozwoju sytuacji. Ipozostawi rozgrywk otwart362. Sprowokowanie gry wramach zasklepiajcego si systemu to jedna zgwnych spryn fabu fantastyki
socjologicznej, ajej miejsce osadzenia to punkt styczny gier spoecznych igier jzykowych.
W metapolitycznej fikcjonalnej refleksji, ostateczna instancja odsuwana jest wnieskoczono. Totalitarna wadza rozwina technologi
sprawowania wadzy na tyle zaawansowan, e uzurpowaa sobie rol
producenta wiata. Przejrzenie gry wadzy nie zwalnia zobowizku
poszukiwania kolejnej nadwadzy tak samo ziemskiej jak poprzednia, ale dysponujcej sprawniejsz technologi wiatostwrcz. Grani359
Dziki metamorficznoci isymbolizmowi gry: M. Eigen, R. Winkler, Gra, dz.
cyt., s. 10.
360
Prawo cechuje linearno, natomiast Regu cykliczno, jak twierdzi Baudrillard: Ouwodzeniu, dz. cyt., s.129-130.
361
P. Fisher, The Aesthetics of Fear, dz. cyt., s. 45-50.
362
Przewidywanie iplanowanie nale do istoty gry, ale najwikszy czynnik niepewnoci wpraktycznym stosowaniu teorii gier stanowi faktyczny sposb zachowania graczy.
M. Eigen, R. Winkler, Gra, dz. cyt., s. 26.

207

ca midzy teoretyzowaniem na temat spoeczestwa apraktyczn realizacj modelu staje si pynna, naruszana jest bowiem zdwch stron:
jzyk zyskuje moc sprawcz, atechniki tradycyjnego przymusu zostay
wzmocnione wyrafinowan retoryk.
Atrakcyjno gry pozostaje w polemicznym zwizku z popularnoci cybernetyki, ktra mimo e jako nauka okontroli i sterowaniu do szybko wytracia swj impet (m.in. wanie na rzecz teorii
gier) odcisna wyrane pitno na wyobrani twrcw fantastyki socjologicznej. Przypomnijmy, e nurt ten rozwija si w ambiwalentnej
relacji do twrczoci Stanisawa Lema. Zadueniu wobec jego myli
iobsesji (choby regressus ad infinitum) towarzyszya ch detronizacji
mistrza isprzeciw wobec jego demonstracyjnego zimnego racjonalizmu. Lem wielokrotnie, zwaszcza w Summa technologiae, rozpatrywa
funkcjonowanie spoeczestwa jako ukadu zamknitego, uprawiajc
swoist onglerk modelami spoeczestw363. Podstawowy zabieg mylowy Lemacybernetyka polega na rozmnoeniu moliwych struktur
spoecznych i testowaniu ich stabilnoci w ramach konsekwentnego
rozwoju. W sensie ekonomicznym tego typu strategia oznaczaa gr
onajbardziej efektywne rozwizanie, czyli poszukiwania najprostszego
z moliwych wiatw, ktry nie krpowaby moliwoci wasnego rozwoju364, take moliwoci rozwoju zamieszkujcych go indywiduw365.
Lem kontynuowa tradycj wyznaczon m.in. przez Leibniza i Kanta
mylenia na skrzyowaniu zdyscyplinowanej racjonalnoci iodwanej abstrakcji. Moe si ono zelizgn zarwno w wizjonerstwo, jak
w namitny sceptycyzm. Koncepcja uniwersalnego jzyka Leibniza366
363
W tonie buffo wDziennikach gwiazdowych iCyberiadzie. Por. M. M. Le, Stanisaw Lem wobec utopii, dz. cyt.
364
W ujciu Leibniza byby to wiat, ktry czy moliwie najwiksz rnorodno
zmoliwie najwikszym adem.
365
Moc kreacyjna iautokreacyjna czowieka zwizana jest zjeli, a odkrywana
wraz zsieci moliwoci dziaa. Patrz: J. L. Austin, Jeelisy imogowce, [w:] tene, Mwienie ipoznawanie. Rozprawy iwykady filozoficzne, prze. B. Chwedeczuk, Warszawa
1993, s. 274-311. Nie przez przypadek swoje rozwaania nad semantyk sw mgbym
ijeeli Austin snuje wkontekcie refleksji metaetycznych Georgea Edwarda Moorea.
366
Filozofia Leibniza zapowiada zblienie logiki, teorii wiatw moliwych iteorii
gier. Bg wfilozofii Leibniza zapewnia ostateczny ekonomiczny rachunek wydatkw ikorzyci pyncych zzaistnienia konkretnego moliwego wiata. C. Pias, Thinking about

208

reprezentuje pierwsz z tych drg, natomiast agnostycyzm autora Solaris drug.

6. Skrpowana autokr(e)acja. Napicie fabularno-narracyjne

Jak ju wspomniaem, narracja fantastyki socjologicznej naznaczona
jest unikaniem (i pokus) dominacji nad aktualnym wiatem fikcji, co
wramach utrwalonej terminologii okreli mona jako unikanie pozycji auktorialnej. Wymogi stabilizacji obrazu wiata oraz presja ideologii,
dydaktyzmu, spucizny nastawienia antyutopijnego stawiaj to zadanie
winnym wietle, na skrzyowaniu samokrytycznej otwartoci oraz wymagania precyzji iostroci wpolemice zekspansywnym modelem twrczoci utopijnej. wiat aktualny, zaludniajce go postacie, nie powinny
nosi ladu uywaniado celw dydaktycznych. Ju zreszt wtych wymaganiach tkwi wymg samowiadomoci: dydaktyzm oparty na spreparowanych prbkach nie bdzie si niczym rni od eutopijnej naiwnoci
tych, ktrzy prbowali przenosi szczliwe pastwa zpapieru wprost do
ywych spoeczestw. Azatem nawet dydaktyzm, we wasnym interesie,
powinien zadba opozr samodzielnoci wykreowanego systemu.
Wytwarzanie iluzji, aszczeglnie tworzenie jej na skrzyowaniu przeciwstawnych tendencji, prowadzi do zachwiania konstrukcji fabularnonarracyjnej, do powstania rys iszczelin. Napicie pojawia si poczwszy od rozrywania lub poluzowania splotu narracji ifabuy zaoonego
wkonstrukcji dystopijnej. Narracja niesie bowiem ze sob ocen, wybr iuporzdkowanie, zwraca si n a z e w n t r z wiata aktualnego,
wiedzie ku wszechstronnemu poznaniu, dziaajc nawet wprzypadku
narracji pierwszoosobowej iwtedy gdy odbiorca narracji jest postaci
fikcyjn winteresie czytelnika, dla ktrego przecie wiat aktualny
fikcji jest dostpny, ale mniej lub bardziej obcy. Natomiast fabua skieUnthinkable: The Virtual as aPlace of Utopia, [w:] Thinking Utopia, J. Rsen, M.Fehr,
T. W. Rieger (red.), New York 2004, s.123. Pniejsze refleksje bd zmierzay ku teorii
polityki poprzez stopniow sekularyzacj wadzy absolutnej (jako zasady jednoci) ipostpujc podejrzliwo wobec jakichkolwiek ostatecznych sensw.

209

rowana jest d o w n t r z a wiata, ktry opisuje narrator. Nie bdc

wiatem samym wsobie, ale jego odwzorowaniem, ma rdo wtym
wiecie. Wszelkie opuszczenia, niedomwienia odruchowo wypeniane
s na bazie ekstrapolowanych informacji ztego wiata aktualnego. Jako
spoiwo, oktrym pisaem wpoprzednim rozdziale, funkcjonuje akcja
poznawcza, fabua epistemiczna. Wydaje si, e pkni unikn nie
mona. Co wicej, szczeliny powstajce wwyniku tych pkni tworz charakterystyczny wzr okrelajcy swoisto konkretnej twrczej
prby. Perspektywa dominacji nad wiatem aktualnym, usugowoci
fikcji wobec nadrzdnych przekazw (wobec przesania), pojawia
si musi ipojawia si regularnie wfantastyce socjologicznej. Napicia
za rodz si zprb zamaskowania lub skonwencjonalizowania tej dominacji, awreszcie zposzukiwania dla niej fikcyjnego alibi.
Narracja personalna, odznaczajca si wysok elastycznoci, dogodna do niwelowania napi midzy wymogami poznawczymi aprzedstawieniowymi, rwnie nie jest jednorodna, moe si zblia do narracji
auktorialnej (gdy charakteryzuje si du swobod wpenetracji umysw postaci oraz wwyborze ogniskowania) lub na przeciwnym biegunie pierwszoosobowej (w przypadku narracji opierajcej si na punkcie
widzenia jednej postaci). Cho Stanzel tego problemu nie ignorowa, to
kontynuatorzy nieco t rnic zacierali367.
367
W Sowniku terminw literackich pod redakcj Janusza Sawiskiego (dz. cyt.) narracja personalna definiowana jest poprzez istnienie porednika narracji, adopowiedzenie omoliwym mnogim ogniskowaniu umieszczone zostao wnawiasie. Wtej tradycji
waniejsze s komentarze, dyskursywno, eksponowanie ja narracyjnego oraz wszechwiedzy. Ztakim nastawieniem krzyuje si nacisk na swobod dysponowania materiaem fabularnym, czasem tylko eksplikowan wrozlegym horyzoncie wiedzy owiecie
przez narratora opisywanym. J. A. Cuddon wpopularnym sowniku terminw literackich
(The Penguin Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, dz. cyt., haso Viewpoint,
s.970-971) reprezentuje stanowisko, ktre moe wyjani ukryte niebezpieczestwo
wrozmyciu granicy midzy wszechwiedz awszechwiedz obiektywn iselektywn
(Friedman): bez jakichkolwiek problemw narratora, ktrego wnaszej tradycji postanzelowskiej umieszczamy wzdecentralizowanej sferze sytuacji narracji personalnej, nazywa
narratorem wszechwiedzcym. Tu obok siebie, wtej samej kategorii, umieszcza Histori
ycia Toma Jonesa iNowy wspaniay wiat! Nie zwraca nawet uwagi na obecno bd
nieobecno komentarza ija narracyjnego, sfingowanego autora wpowieci Fieldinga.
Wyranie wyodrbnia natomiast jako perspektyw narratora owiedzy zawonej sytuacj zaporedniczenia punktu widzenia przez jedn posta. Owszem, Cuddon opiera swe
widzenie powieci na teoriach zpocztku wieku (James, Forster), sam penic jedynie rol

210

Przyjrzyjmy si momentom, wktrych narracja personalna okazuje si niewystarczajca, wktrych zjednej strony wkracza znana nam
perspektywa auktorialna, az drugiej dochodzi do przesilenia narracji
personalnej, gdy za pomoc jej swoistych rodkw (przede wszystkim
potgowanej swobody poruszania si wwiecie aktualnym) osigana
jest szczeglna perfidia kompozycyjna.
W tradycji narratologii, zwaszcza od czasu wprowadzenia dominujcej dzi nomenklatury przez Franza Stanzela, narracja personalna
definiowana jest poprzez zanegowanie narracji auktorialnej, dlatego
wanie nie zaleca si zwykle mwienia onarratorze personalnym.
Narrator wpersonalnej sytuacji narracyjnej zazwyczaj chowa si,
ukrywa, usuwa wcie. Narracja tego typu, mimo e wspczenie
dominuje, wci istnieje na tle naturalnej narracji, zawsze wodniesieniu do narracji auktorialnej, wktrej narrator funkcjonuje jako arbitralny porednik midzy kreacj aempiri, czstokro delegat autora,
zktrym bywa nawet (wedug dominujcego wdrugiej poowie XX
wieku stanowiska badawczego368 z a w s z e b d n i e ) utosamiany,
jeli wtekcie brak sygnaw udramatyzowania, sfingowania narratora369. Narrator ukrywa si jak zrczny politykmanipulator. Wiekoordynatora. Propozycja Stanzela jest nowsza, ale wydaje si tylko maskowa podskrne
wtpliwoci. Podobne stanowisko zajmuje Adam Kulawik proponujcy wswojej Poetyce
typologi narracji, wktrej wramach kategorii narrator autorski (zrwnany terminologicznie zauktorialnym) hierarchizuje podtypy wnastpujcym porzdku: 1.Narrator
wszechwiedzcy, 2. Narrator zwiedz pozornie ograniczon otym, co dzieje si wwiecie
przedstawionym, 3. Narrator bdcy obserwatorem interpretujcym ioceniajcym zaszoci wiata przedstawionego, 4. Narrator neutralny, ktrego opowie zaledwie rejestruje
fakty, 5. Narrator, ktry organizuje narracj wten sposb, e punkt widzenia przenoszony jest zpostaci na posta [...], 6. Narrator, ktrego punkt obserwacyjny sytuowany jest
wjednej postaci. A. Kulawik, Poetyka. Wstp do teorii dziea literackiego, wyd. trzecie,
Krakw 1997, s. 323. Stanzelowska narracja personalna zostaa tu ujta wrozbiciu na
punkty 2, 5 i6, poniewa dominujcym kryterium pozostaje wiedza narratora, anie jej demonstrowanie. Adam Kulawik zajmuje przy tym stanowisko radykalne, nawet kiedy ograniczenie wiedzy narratora do jednej postaci umieszcza wkategorii narratora autorskiego.
Oba stanowiska jednak przeprowadzaj ostre granice tam, gdzie mog si rodzi napicia.
To wahanie terminologiczne irozmaito kryteriw odzwierciedla pole potencjalnych manipulacji wliteraturze utopijnej idystopijnej.
368
Chodzi oczywicie oodsuwanie problematyki autorstwa poprzez mnoenie poziomw komunikacyjnych wdziele. Por. S. Sawicki, Midzy autorem apodmiotem mwicym, dz. cyt. Zob. take H. Markiewicz, Teorie powieci za granic, dz. cyt.
369
O narratorze udramatyzowanym zob.: W. C. Booth, Rodzaje narracji, dz. cyt.

211

dza iwadza, ktre posiada oraz manifestuje narrator auktorialny, staj wwczas pod znakiem zapytania370. Zwyko si wtakim przypadku
mwi oniepenej wiedzy narratora, ojego ograniczeniach, o k o n i e c z n o c i zawierzenia wiedzy postaci, anie decyzji iwolnoci
dyspozycji. Ograniczenia nie s jednak tak oczywiste jak wnarracji
pierwszoosobowej.
Dwie powieci otwierajce okres dominacji fantastyki socjologicznej
oraz zapowiadajce drogi jej dalszego rozwoju Wir pamici iObszar
niecigoci wyznaczaj rwnie funkcj auktorialnej pozycji narracyjnej iwskazuj ograniczone moliwoci ucieczki od tej pozycji lub
jej maskowania.
W Wirze pamici wszechwiedza ogranicza si do technik manipulacji napiciem poznawczym, do regulacji tego napicia przez suspens
izawanie oraz poszerzanie horyzontu narracji. Zawanie odbywa si
poprzez przyklejenie si wiedzy narratora do wiedzy postaci, natomiast poszerzanie poprzez nage jej porzucenie. Zabiegi te przypominaj techniki filmowe. Bohater ogniskujcy, na ktrym koncentrowaa
si kamera, opuszcza kadr iw tym momencie pojawia si dodatkowa informacja odnarratorska, kamera nieco si spnia zopuszczeniem sceny
idodatkowo rejestruje istotne informacje: [Colin] Nie przypuszcza
jednak, e odjazd ekwipartw zrwn uwag obserwowa kto jeszcze
(WP, 227). Otym, e Matild kto ledzi, dowiadujemy si nie na podstawie jej przeczu, lecz zwiedzy spoza ogniskowania: Ju, ju znikaa za
pierwszym zakrtem, gdy zpodcieni szpitala wyszed mody mczyzna
irwnie wolnym krokiem uda si wlad za ni (WP, 17). Tego typu
chwyty, pojawiajce si wmomentach wygaszania scen, maj zadania
czysto konstrukcyjne, ale przy okazji podwaaj zaufanie do ogniskowania personalnego. Wpniejszych powieciach Wnuka-Lipiskiego
chwyt ten bdzie stosowany znacznie oszczdniej, ale pojawi si jeszcze
370
Poza tym: Jeli wemiemy pod uwag konwencj epick, jak jest wykraczanie
poza zakres wiedzy dostpnej potocznemu dowiadczeniu iszczegowa znajomo przeszoci bohatera, azwaszcza jego przey wewntrznych, to wszechwiedzcy jest zarwno
autor powieci balzakowskiej, jak itwrca operujcy technik strumienia wiadomoci,
przy czym ten ostatni wydaje si nawet growa zakresem igbi informacji nad swym
poprzednikiem. S. Eile, wiatopogld powieci, dz. cyt., s. 67.

212

wMordzie zaoycielskim: Zniknli wprzecznicy. Wwczas od spowitego mrokiem postumentu pomnika oderwaa si jaka posta ipodya
ich ladem, Od tumu odczy si jeden lovitt izacz spiesznie si oddala. Nikt nie zwrci na to uwagi (MZ, 36, 117). Podobnie paralele
wtechnice filmowej wydaje si posiada ten najazd kamery:
Na pocztku konurbacji, tam gdzie strzelista sylwetka centrum rozpeza
si wmrowie niskiej nadbrzenej zabudowy, sta domek podobny zpozoru do
tysicy innych, ajednak niezupenie taki sam. Wnaronym pokoju wszystkie okna byy zasonite cikimi storami, jakby jego mieszkacy zapomnieli
osonecznym poranku. Wdomku tym jednak nikt nie spa. Wtyme naronym
pokoju przy prostoktnym stole zpomaraczowego plastyku siedziao dwch
mczyzn, za trzeci chodzi nerwowo po pokoju. (WP, 21)

Wir pamici zapowiada ju podstawowe napicia, korzystajc zwygody wszechwiedzy, jej eksponowanie ograniczajc jednak do momentw spojenia poszczeglnych fragmentw ogniskujcych, wypeniania
szczelin. Nawet wtedy czsto osabiana jest przez niepewno, nabierajc
rysw niemiaoci: Mniej wicej wtym samym czasie... (WP, 13, 55).
Narrator delikatnie ingeruje wnaturaln kompozycj (linearn ichro
nologiczn taka bdzie zdecydowanie dominowa wfantastyce socjologicznej), za pomoc niewielkich przesuni regresji, opisu wydarze
zinnej perspektywy, zawiesze wiedzy, retardacji (cicia np. WP, 142),
suspensu, antycypacji. Gdy warstwa ideologiczna stanie si wpniejszych powieciach wyraniejsza ni wpierwszej czci trylogii socjologicznej (powieci uwaanej przede wszystkim za sensacyjn), napicia
wprowadzane przez auktorialno stan si jeszcze bardziej widoczne.
Druga zwymienionych powieci, Obszar niecigoci, wprowadza
interesujcy model fikcjonalnego alibi dla perspektywy auktorialnej.
Wie si ztym odkrycie, e perspektywa ta, przede wszystkim dziki wyznaczaniu spjnoci icelowoci kompozycji, jeli pozostaje tylko
strukturaln potencjalnoci, pozostawia puste pole wadzy ostatecznej, wymagajce dopenienia371. Narracja auktorialna (bd jej elementy) okazuje si protez, czym zewntrznym, ale koniecznym.
371
J. Culler, Omniscience, dz. cyt.; G. Olson, Reconsidering Unreliability: Fallible
and Untrustworthy Narrators, Narrative 2003, nr 1.

213

Widok zwysoka czsto ma wewntrzfikcyjne alibi, jest przedmiotem literackiej gry. Tak wanie podejrzliwo wywouje wczytelniku
pocztkowa partia Obszaru niecigoci:
Obiekt tak szybko rosncy wsoczewkach moe by tylko miastem... Miejscem ycia niewielkich, dziwnych istot, ktre swj ograniczony wiatek uwaaj za odrbn, niepowtarzaln wcaym bodaj kosmosie aglomeracj przedstawicieli jakiejkolwiek rasy. Miastem smutnych domw...
Zazwyczaj strzeliste, miao wbite wniebo budowle kojarz si obserwatorowi zrozmachem imoc, lecz to miasto wygldao inaczej. Zupenie inaczej...
Wystarczyo zbliy si, by zauway [...].
Nie zazdroszcz im tych nietrwaych, ulotnych chwil sukcesw iumiechw
tak, jak nie zazdrocibym gupcowi nie znajcemu swej uomnoci. Wol po
prostu patrze ostatecznie na samej li tylko obserwacji polega wtej chwili
cay EKSPERYMENT... (ON, 5-6)

Narracja waha si midzy podr mentaln (wystarczyo zbliy

si) afizyczn (obiekt rosncy wsoczewkach). Umiejtnie balansuje midzy uoglnieniami akonkretami, pewnoci iprzypuszczeniami,
wiedz optyczn (wiem tylko to, co widz) awiedz opart na pamici (Nawet budynki wzniesione zaledwie przed tygodniem zblaky
ju iskryy swoj enujc nowo pod obowizujc mask standardu..., ON, 5). Stopniowo ujawnia si ja narracyjne, ale jego miejsce wwiecie przedstawionym wci jest zagadkowe. Nie doczy do
gronapostaci. Obserwuje jedn zbohaterek Iren Solon. Pniej narracja wnaturalny sposb przechodzi wjej ogniskowanie irozwija si
wramach mowy pozornie zalenej:
Kobieta nie jest efektowna ot, zwyczajna sobie szczupa, drobna dziewczyna tak jak inni mylca wycznie oswojej pracy izwizanych zni problemach. [...]
W t odrobin luzu trafi nagle jaki mczyzna pracowicie przebijajcy
tum pochylon jak u byka gow [...]. Mczyzna podnis gow, trafi oczyma
wprostoktn plakietk przypit do ramienia dziewczyny ijeszcze szybciej
ni przedtem zacz wbija si, wkrca wzwarty cile tum...
[...]
Tak, Irena Solon wietnie znaa przyczyn podobnych sytuacji. Na pocztku
bawiy j nawet, lecz teraz zaczynay ju coraz bardziej drani. Ludzie nie
szanowali jej przecie dla niej samej, dla zwyczajnej jak inne kobiety Ireny

214

Solon, lecz jedynie zpowodu tej idiotycznej kolorowej plakietki na ramieniu,

plakietki okrelajcej bez cienia wtpliwoci miejsce pracy Ireny. (ON, 7)

Pynno zmiany ogniskowania, zauwaalna wObszarze niecigoci, take otrzymaa wewntrzfikcyjne alibi: dziki ingerencji Wyszego Levis zyska zdolno zespalania jani iswobodnej wdrwki midzy umysami innych postaci. Dopiero jednak wramach wyrazistego
ogniskowania Levisa dowiemy si otym fakcie.
Podobnie wpowieci Rafaa A. Ziemkiewicza Wybracy bogw ostateczna pozycja narracyjna jest potencjalnie zajta. Inaczej jednak ni
wObszarze niecigoci alibi ujawnia si na kocu powieci. Okazuje
si bowiem, e Tere obserwuje zdaleka statek federacji, zodlegoci
umoliwiajcej caociowy punkt widzenia. Epilog jest interesujco rozbudowany: przeniesiony na statek federacji Hornen osiga peni wiedzy owszystkich zdarzeniach po zamachu. Obserwatorzy rejestrowali
wydarzenia, ale bez uporzdkowania: To materia przerastajcy twoje
moliwoci percepcyjne (WB, 312). Hornen staje si odbiorc narracji,
wramach ktrej znajdujemy swojsko brzmice, realizowane wperspektywie personalnej znanej zwczeniejszych fragmentw powieci, aepilog skoczy si narracj auktorialn, zgawdziarskim wigorem, przesyconym zjadliwoci: [...] ahistoria kocha ludzi wkurwionych (WB,
323), Los czytaj historia chcia, aby ona Hoga nie odwzajemniaa
jego niemocy(WB, 324). Auktorialno peni tu funkcj suplementarn,
umoliwiajc wprowadzenie tonu satyrycznego.
Inny model motywowania perspektywy auktorialnej wprowadza Janusz
A. Zajdel. Przypomnijmy charakterystyczne zakoczenie Paradyzji:
Liczba tabletek wci rosa irosa [...].
Mae te tabletki, kada zosobna, nie maj adnego praktycznego zastosowania. Jednake kiedy, gdy ich liczba odpowiednio wzronie, zgromadzone razem iumiejtnie uyte, zdolne bd powypala wskorupach starych kosmicznych kontenerw takie dziury, jakich nikomu ju inigdy nie uda si zaata...
(P, 186)

Fina ten projektowany jest jako ciao obce wkonsekwentnie poprowadzonej narracji personalnej. Czytany by powinien jako metatekst,
na innym poziomie komunikacyjnym ni caa powie. Wprowadza

215

baniowy optymizm kontrastujcy zpesymizmem na poziomie wiata

aktualnego postaci powieciowych. Podobne rozwizanie zastosowa
autor Paradyzji wLimes inferior, wprowadzajc motywacje baniowe
jeszcze gbiej, a do wiata aktualnego fikcji.
Perspektywa auktorialna czciej bdzie przybieraa posta znan
zWiru pamici. Nie manifestuje dominacji nad postaciami iwydarzeniami, ale czciej dostrzec j mona po ladach operacji radykalnego
zawania iposzerzania, pulsowania narracyjnego pola widzenia. Takie zabiegi informacyjne powoduj powstawanie napi tumionych
bd pospiesznie rozadowywanych.
W Paradyzji oznak pojawiania si najwaniejszych informacji,
przeomowych punktw zwrotnych narracji ifabuy jest wycofanie si
narratora zumysu Rinaha iwprowadzanie punktu widzenia Nikora,
podczas gdy Rinah koczy w gbokim zamyleniu(P, 77). Podobnie
wWybracach bogw informacje s tumione, perspektywa ogniskowa
zawana: Tonkai rzuci ledwo zapalonego papierosa na beton iprzez
chwil wolno wzamyleniu rozgniata go obcasem (WB, 15). Bogaty
wiat refleksji, ktrego kurczowo wydaje si trzyma narrator, zostaje
wyczany wnajwaniejszych momentach dziaania postaci.
Elastyczno narracji personalnej prowadzi czasem do mistyfikacji,
kiedy zdarzenie ijego logiczne konsekwencje staj si kopotliwe dla
udramatyzowanego przepywu informacji. WLimes inferior podczas
pobytu wcontinuum, wkocowych partiach powieci, Sneer podsuchuje rozmow (o tym przynajmniej wiadczy pragmatyka sytuacji
inarracji, mwi si te wprost opodsuchiwaniu rozmw) oonych
ihale wyrbanym przez lenika Pocaujcie nas wdup!. Pniejsza
narracja nie rozwija jednak jego przemyle, podczas gdy wczeniej
tego typu sytuacja zawsze owocowaa odbiciem wrefleksji. WWybracach bogw Szregi, mimo e jest podmiotem ogniskowania, nie zdradza si ze swoj wspprac zInstytutem. Dopiero pniej wrozmowie
zHornenem mwi, e podpisa lojalk. Wrozdziale jedenastym pojawia si zagadkowa informacja: [...] podrzuciem im jednego starego
znajomego Hornena, ktry tam jest teraz zameldowany (WB, 91). Podejrzewamy, e mowa oSzregim.

216

Znacznie bardziej efektowny od tumienia jest narracyjny popiech372. Signijmy do bogatego zasobnika schematycznych rozwiza, czyli do powieci Romana Gajdy Ludzie ery atomowej. Bohater
peni tam gwnie rol wyzwalacza informacji udzielanych przez
przewodniczk. Wspprac postaci literackich niedoinformowanego iinformatora dla dobra czytelnika dobrze ilustruje ponisza wymiana replik:
Ciekawi pana zapewne, inynierze, jak jest gdzie indziej, poza naszym
krajem, co?
Wanie, chciabym oto zapyta pana.373

Informator podsuwa pytania swemu uczniowi. Funkcje postaci okrela bardzo ciasny krg wzajemnoci. Narratorowi rwnie bdzie si
spieszy zpodsuwaniem odbiorcy wanych informacji. Czsto niecierpliwie zaamuje perspektyw, by zajrze wprzyszo: Relski, egnajc
Mariett, zdziwi si niezmiernie, gdy go pocaowaa wczoo. Znacznie
pniej dowiedzia si, e ludzie Atomowej Ery maj inny savoir-vivre
izwyczaje towarzyskie XX wieku nie obowizuj374. Wpowieciach
nalecych do fantastyki socjologicznej tego typu zabiegi s znacznie
rzadsze. Pojawiaj si czasami wpowieciach Wnuka-Lipiskiego, ktry
nie stroni od eksplikacji wszechwiedzy, np. wRozpadzie poowicznym:
Jak si pniej [Jorgen] dowiedzia, by to niejaki Stansky (RP, 120).
Przyjrzyjmy si te fragmentowi powieci Rafaa A. Ziemkiewicza:
Przed wejciem wmrok powinien skupi si iwczy wzmacniacz. Zapomnia otym. Bd. Na ppitrze usysza za sob nagy szelest. Ktem oka
dostrzeg odklejajc si od ciany ciemn posta, sunc wjego kierunku.
Jeszcze krok ciemna posta wyranie suna za nim.
Instynktownie uskoczy pod cian, wycigajc zkieszeni n. Uamek sekundy. Prawa rka, skok, uderzenie. Bez chwili namysu rzuci si na przeciwnika, mierzc wgardo, tak, eby tamten nie zdy krzykn.
Pniej, kiedy mia wicej czasu ipowody do takich rozmyla, dugo si
zastanawia, dlaczego wostatniej chwili zmieni kierunek uderzenia. Powinien
P. Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, dz. cyt.
R. Gajda, Ludzie ery atomowej, dz. cyt., s. 29.
374
Tame, s. 38.
372
373

217

zabi natychmiast, eby facet ani zipn iwia. [...] Na akcj nie wolno zabiera
ze sob sumienia, to moe zbyt wiele kosztowa. Rb swoje inie kombinuj, myle moge przedtem. Sam byem sobie winien, e lazem za tob.
W kadym razie Hornen skierowa rk wbok, opalajc tylko ostrzem noa
cian. (WB, 40)

Narrator nie jest wstanie sprosta synchronizacji ogniskowania

zkreacj fabuy. Akcja wyznaczana przez tempo mowy pozornie zalenej zblionej do strumienia wiadomoci nie moe pomieci refleksji
postaci. Ich drogi si rozchodz. Oznak auktorialnego zniecierpliwienia jest niewinny zwrot w kadym razie.
Znacznie czciej antycypacje bd zrzucane na przeczucia bohaterw. Niejasne przeczuciasuy mog nawet jako o narracji ifabuy,
rdo niezawodnej wiedzy (np. AP, 59; WB, 237, 250). Jeli bohater ma
przeczucie, e co jest nie tak (np. WP, 5), to deklaracj tak naley
odczyta jako zapowied dramatycznego rozwoju zdarze. Przyczyny
niepokoju najczciej s niejasne (np. WP, 28, 47, 115):
Nie mg to by jednak wypadek drobny, skoro zaj si nim Marten, najwikszy specjalista wdziedzinie psychosyntezy. [...] Ponownie ogarna go fala
niejasnego niepokoju. Nie umia sobie odpowiedzie, czego si boi, ale czu si
osaczony. Brak jego nazwiska by pierwszym faktem, drobnym, ale konkretnym jak okruch metalu. Pierwszym faktem, ktry wprowadza dysonans do
jego spjnego wiata. (WP, 47)

Bohaterowie intuicyjnie czuj niebezpieczestwo (np. RP, 152),

wrozmaitych wariantach: czuj to, co si szykuje, co wisi
wpowietrzu (MZ, 47), Mj instynkt mwi mi, e to niebezpieczny
facet (MZ, 33). [...] cho trudno byoby mi wyjani, skd si brao
to przewiadczenie, byem niemal pewien, e spotkam si jeszcze iporozmawiam zGrayem (TKZ, 205) owiadcza narrator Twarz ku
ziemi Macieja Parowskiego. Podwiadomo staje si czsto elementem
kluczowym dla sprzenia konstrukcji postaci zprzedstawieniem konstrukcji systemu. wiat wewntrzny jest wParadyzji azylem, apodwiadomo miejscem zawizywania nowego wiatoobrazu: Wracajc
od socjologa, Rinah czu niedosyt, jakby wci brakowao mu odpowiedzi na pewne pytania nurtujce jego podwiadomo. Prbowa
sprecyzowa sobie te wtpliwoci, lecz co nieuchwytnego wymyka-

218

o si cigle jego mylom (P, 101). WWirze pamici wymodelowa

mona tylko wiadomo, co pozostawia margines moliwy do zagospodarowania wanie przez narracj, ktra penetruje bardzo odwanie
(wodpowiednich momentach si jednak wycofujc) personalno postaci, opierajc na niej sw dynamik ibezstronno. Narracja czsto
wykorzystuje wahanie midzy jaw asnem, zazwyczaj nie pozwalajc sobie na zbyt dug niepewno (np. LI, 95). Odwaniejsze s pod
tym wzgldem Obszar niecigoci oraz Wybracy bogw. Zwaszcza
Kontynuator Levis zpierwszej ztych powieci jego zwariowane sny
(ON, 160) daleko wykracza poza tak funkcjonalizacj jako systemu
antycypacji. Oczywiste rozwizania znajdziemy wpowieciach opierajcych si na odbudowaniu osobowoci wkonfrontacji zsystemem,
czyli wWirze pamici oraz wAlgorytmie pustki.
Popiech narracyjny widoczny jest jednak przede wszystkim
wszybkich zmianach ogniskowania, wzderzeniach rnych punktw
widzenia375 oraz wnagym wprowadzaniu nadrzdnej perspektywy
wadzy, ktra wyjania sytuacj bohatera wzderzeniu zjego niewiedz.
WMordzie zaoycielskim krtkie fragmenty ogniskujce su czsto
wprowadzeniu jednej informacji, np. rozdzia skupiony na Martenie
(MZ, 51-53) akcentuje jego zaniepokojenie tajemniczymi mierciami
wonie Rady Ekspertw.
Spjrzmy na Wybracw bogw, najodwaniejsz pod tym wzgldem powie spord analizowanych wtej pracy. Jej autor poczu si
wramach konwencji na tyle bezpiecznie, e jej rodkami dysponowa
zbyt szczodrze. Narracja jest konsekwentnie brawurowa na tle dotychczasowych dokona fantastyki socjologicznej. Wfazie ekspozycji wiata aktualnego fikcji kady rozdzia opanowany jest przez jeden wyrazisty podmiot ogniskowania. Technika ta zostaje jednak przerysowana,
gdy dochodzimy do rozdziaw kluczowych, prezentujcych zaplecze
intrygi lub historii. Narracja sprawia wraenie pochliwej inerwowej.
Rozdziay owietlajce system od dou, tj. te, wktrych bohaterowie
Nakadanie ifunkcjonalizacja punktw widzenia: czy to ograniczenie komunikatywnoci wskazujce na auktorialno, bardziej niebezpieczn, bo ukryt? Por. J.Culler,
Omniscience, dz. cyt.
375

219

nale do marginesu lub szarej masy obywateli, przeplataj si zrozdziaami, wktrych narracja skupia si na funkcjonariuszach systemu
oraz podziemnych intrygantach aspirujcych do przejcia wadzy.
Wtych migawkowych rozdziaach (5, 8 zaplecze wadzy iintrygantw, 12 intrygant iwykonawca Sayen) narrator idzie na skrty,
zmieniajc szybko ibez uprzedzenia ognisko narracyjne, dc do jak
najszybszego rozadowania napicia informacyjnego, dbajc take oto,
aby perspektywa wadzy nie pozostaa wpamici odbiorcy. Narracja
przyjmuje wtedy znacznie bardziej neutralne strategie, nie sigajc po
kontrasty stylistyczne nasycone kolokwializmami, rozjtrzon skadni
czy wulgaryzmami. Ta neutralno zakca identyfikacj, co nadrabiane jest zabiegami spjnociowymi:
Warnoff poczu si zirytowany tym spoufaleniem modszego okilka stopni
io cae pokolenie oficera. Na razie jednak nie uzna za stosowne da mu tego
do zrozumienia. Na razie bowiem kapitan Czeng Frost by jego, Meta Warnoffa,
wsplnikiem, aobaj razem byli wwietle regulaminw kandydatami do
spotkania zplutonem egzekucyjnym. (WB, 42)

W scenie spotkania bohaterem wprowadzajcym jest Czeng Frost,

ale ostatecznie zwycia punkt widzenia Warnoffa, ktry czy wicej
wtkw izawizuje intryg. Wreszcie, wprowadza wyrane zaburzenia
cisej perspektywy: Warnoff tylko skin gow. Swoje myli zawsze
zachowywa wycznie dla siebie. Moe dlatego podwiadomie obawia si Frosta (WB, 44). Narracja przyspiesza wtym fragmencie,
nie czekamy dugo na objawienie drugiej strony medalu. Pucz zosta
zaaranowany:
By to, mwic najkrcej, pic. Uzgodniony zGordaszem ju przed kilkoma
dniami. Ale ani Horestel, ani Bros iMoth, ktrzy podnieli si niemal jednoczenie, nic dotd nie wiedzieli oplanowanym usuniciu Ouentina. Nie wiedziao
otym dziewiciu spord czternastu zebranych wsali oficerw. (WB, 50)

Zmiany ogniskowania umoliwiaj zrzucenie wyjanie na barki bohaterw iuniknicie pozycji auktorialnej, ale lady zabiegw kompozycyjnych pozostaj wyrane.

220

Wewntrz konsekwentnego (pocztek rozdziau dwunastego) ogniskowania Kensicza pojawia si zagadkowe zdanie, ktre moe by
przypisane ogniskowaniu Sayena; zdanie to zaznacza przewag Sayena
ukrywajcego pewne informacje przed rozmwc:
Jeden taki powiedzia otym, e potga ludzkiego rozumu nie zna granic.
Nie doda, e sysza to na kursie policyjnych szperaczy. (WB, 98)

Wewntrz dugiego dialogu, araczej monologu maskowanego przez

pytania iwykrzykniki Geta Kensicza, dokonuje si przewrt narracyjny, ktry wkontekcie dialogu moe pozosta niezauwaony, poniewa
wdialogu tym wogle niewiele jest gosu narratorskiego. Dopiero kilkadziesit replik dalej przewrt ten wyranie si potwierdza:
Zdaje si, e itak nikt mnie nie pyta ozdanie mrukn wreszcie Kensicz.
Dlaczego? Ten szczeniak chce wiedzie dlaczego myla Sayen, przygldajc mu si spode ba. On te chciaby wiedzie. Akurat si nadaje do takiej
akcji, natchniony palant, cholera.
Kensicz tymczasem sign po gitar [...]. Zotaczajcej ich ciszy dobieg
Sayena delikatny, ledwie syszalny dwik trcanych palcami strun, blady ipozbawiony wzmocnienia. (WB, 103)

Podobnie, cho tym razem na rzecz Kensicza, ogniskowanie zmienia

si wrozdziale dwudziestym. Narrator rezygnuje wwczas zusug
gorzej poinformowanego Hornena (WB, 205).
W Mordzie zaoycielskim wrozdziale smym Wargacz zidentyfikowany zostaje przez znan czytelnikowi zWiru pamici Alm jako Ira.
Scena opisywana jest jednak zperspektywy Berty, ktra do nowej tosamoci Wargacza ido goci podchodzi bardzo sceptycznie. Ogniskowanie Berty dominuje, dopki Albert Wardenson/Ira Dogow nazywany jest
Wargaczem. Narrator nie znis jednak tej niepewnoci iprzyspieszy
identyfikacj: Alma zignorowaa uwagi Berty, ale Ira poczu drobne
ukucia niepokoju(MZ, 46), apunkt ogniskowania straci na wyrazistoci, co uatwia zdecydowana przewaga dialogu do koca tego rozdziau.
Midzy ogniskami narracyjnymi ainformacjami przez nie przenoszonymi moe doj do ostrego konfliktu. Jeden zfragmentw Wyjcia
zcienia zaczyna si wyran dominacj Stawczaka (ogniskowanieto

221

byoby zbyt mocne okrelenie), ktry wiedzie prym wrd ziemskich

naukowcw opozycyjnych wobec wadzy Proksw. Dziki przyjciu
takiej perspektywy wiemy, e zebrani nie graj wbryda, e suy on
wycznie jako przykrywka dla tajnych zebra wywrotowcw. Wtedy
wanie do pomieszczenia wchodzi gwny bohater ogniskujcy Tim
izebrani... graj wbryda:
Gospodarz poszed otworzy drzwi ipo chwili wrci do pokoju zsynem.
Dobry wieczr powita Tim zebranych na brydu kolegw ojca. Przez
chwil patrzy na Prottora [...]. (WZC, 133)

Nie s to oczywicie kwestie pierwszoplanowe, ale pokazuj, jak

due napicia (i wkonsekwencji niezrcznoci) moe rodzi unikanie
pozycji auktorialnej, unikanie przemawiania ponad gowami postaci. Wteje powieci Janusz A. Zajdel popeni jednak znacznie wiksz niezrczno: wrozdziale pitym, zatytuowanym Epsi, zdradzi
wszystkie tajemnice Proksw, ujawniajc po prostu, jakby tnc noem,
bez narracyjnej logiki, istnienie ipogldy ich mocodawcw. Podobne,
cho nie tak spektakularne, migawki zperspektywy nadrzdnej, punktu widzenia wadzy, znale moemy wwikszoci powieci fantastyki
socjologicznej korzystajcych zkonwencji narracji personalnej. Choby wLimes inferior powtarzaj si sceny, wktrych czytelnik uzyskuje
wgld do rodowiska funkcjonariuszy, aby mg sobie uzmysowi rzeczywisty status Sneera (LI, 64, 90).
Ogniskowanie lustrzane przypomina natomiast zwarcia elektryczne.
Ogniska narracyjne dopeniaj si wzajemnie376 wkrtkim bysku, gdy
wszechwiedza rozpisana jest na punkty widzenia na bardzo maej przestrzeni tekstu:
Podczas gdy Ann ubieraa si, Ira wodzi za ni oczyma, chocia jego wzrok,
jakby zamglony nieco, rejestrowa niewiele ztego, co znajdowao si wjego
zasigu. Widocznie jego umys zaprztnity by jakimi innymi mylami. Ann
spojrzaa na niego badawczo, po czym zbliywszy si, uja swymi zgrabnymi
domi jego gow ipocaowaa go, awaciwie musna wargami. (WP, 81-82)
376
Oprzerocie redundancji wnarracji zob.: P. Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, dz. cyt., s.236.

222

Przy sabym ogniskowaniu Webba pojawia si punkt widzenia Almy:

Wszystko to stao si wtak krtkim czasie, e dopiero teraz Alma zrozumiaa, e s zatrzymani si ie ten zwalisty czowiek ztwarz starego dziecka chce jej zabra Ir(WP, 219). Zpodobn sytuacj mamy do
czynienia wMordzie zaoycielskim. Swoboda operowania mow pozornie zalen powoduje rozchwianie mowy narracyjnej (ogniskowania
Vittoliniego iTrenta MZ, 118), cho nie tak odwane jak wpowieci
Rafaa A. Ziemkiewicza.
Wraenie chaosu narracyjnego pociga za sob skojarzenia zatrybutami ludzkiego dziaania iludzkiej osobowoci: popiechem iniecierpliwoci. Nie tylko ono przyciga uwag. Na drugim biegunie kompozycji
nadmierne uporzdkowanie wyaniajce si zpozornego chaosu rwnie
bywa niebezpieczne dla anonimowoci narratora, choby regularna przemienno ogniskowania wanie wostatniej czci trylogii socjologicznej oApostezjonie. Niebezpieczne jest rwnie rozmywanie granicy
midzy kompetencjami narratora iautora obecne wtych powieciach.
Narracja zmierza wstron bezosobowego systemu, aby unikn cech
osobowych. Wrezultacie natychmiast pojawia si podejrzenie manipulacji iwszechwiedzy. Sytuacja narracyjna, ktr zwyklimy nazywa
za Stanzelem personaln, wswojej zintensyfikowanej postaci, ktr
nazwaem tu konwulsyjn narracj personaln, ewokujc wolno
spojrzenia iwolno wiedzy pochodzcej zrnych perspektyw, niebezpiecznie zblia si do narracji wszechwiedzcej, wktrej narrator staje si ukrytym manipulatorem. Albo przyjmiemy perspektyw
zblion do narracji pierwszoosobowej, wktrej ograniczony narrator
gromadzi wiedz pochodzc zrnych punktw widzenia, albo perspektyw manipulatora rozporzdzajcego punktami widzenia wedle
wasnego uznania i/lub wymogw zaawansowanej strategii perswazji377.
377
S. Eile, wiatopogld powieci, dz. cyt. Eilego zajmuje problem, jak dalece wspczesna technika punktw widzenia stanowi wyraz nieingerencji. Tame, s.5. Eile jest
podejrzliwy wobec technik tradycyjnie uznawanych za realistyczne, aprzez to wzorcowo
obiektywne: Niemniej wbrew zwolennikom bezwzgldnego obiektywizmu tej formy
przekazu metoda dramatyczna [...] pomimo nieobecnoci opowiadacza moe by doskonaym narzdziem tendencji autorskich, oile wypowiedzi dialogu bd miay wycznie
charakter przedmiotowy wrozumieniu Bachtina tzn. przewag danych spoeczno-

223

Wydaje si, e rzeczywicie rnica midzy obecnoci konsekwentnie jednego tylko ogniska narracyjnego aswobodnym onglowaniem
punktami ogniskowania jest istotna, zwaszcza wprzypadku fantastyki socjologicznej, gdzie onglerka staje si czasem sztuk cyrkow.
Zkompetencji narratora wymienianych przez Henryka Markiewicza
dominuj te ciche: rejestrujca, kategoryzujca iempatyczna. Natomiast pozostae (wnioskujca, wyjaniajca, oceniajca, kreacyjna) s
zawane378.
Na tym tle rozgrywane jest rozadowanie funkcji fabularnych, co
mona okreli jako zabieganie oto, by uczyni niewidzialnym wymiar
metafikcyjny znacze powieciowych, by to wiat przedstawiony generowa opowie, dajc alibi zabiegom fabuotwrczym. Jeli to generowanie opowieci przez fabu jest szyte grubymi nimi, musi by przesunite na poziom wiata przedstawionego. Rezultatem jest tak czsto
eksplikowane zadziwienie b o h a t e r w (paszczyzna narracji) tym,
e zdarzenia ukadaj si wniesamowite zbiegi okolicznoci (paszczyzna fabuy). Pamitamy, e bohaterowie prbuj zracjonalizowa przypadek wramach postawy paranoidalnej istrategii gry. Podobn funkcj peni dua liczba monologw wewntrznych syntetyzujcych obraz
wiata. Wskanikiem koniecznoci takich zabiegw jest atwo, zjak
narracja przechodzi od mowy pozornie zalenej do bezporedniego
monologu wewntrznego, bez jakiejkolwiek dyskryminacji bohaterw.
Sneer pod tym wzgldem przewaa tylko ilociowo.
Podobn pynno wprzenikaniu mowy pozornie zalenej dostrzec
mona wWybracach bogw. Prowadzi ona czsto do efektw niemale komicznych:
Patrz dziadek szarpn nagle koszul, odsaniajc dug, bia blizn. Postuka wni palcem. Widzisz? Ija ju nic wicej nie powiem...
Dobrze by byo. Albo eby przynajmniej gada to samo, co zwykle. Ale nic
ztego. Moe dziadek mia gorszy dzie, amoe standardwa trzymaa przy-

-typologicznych lub indywidualno-charakterologicznych, asytuacje powieciowe stanowi

bd przesanki przejrzystego, logicznego rozumowania. Tame, s.20.
378
H. Markiewicz, Posta literacka ijej badanie, dz. cyt., s. 101.

224

padkiem przepisowy procent, wkadym razie ni std, ni zowd, wpoowie nawijki, dziadek zapa Szregiego za koszul itrzsc nim jak workiem, rycza:
Aty, kurwo, czego chlasz? (WB, 21)

Monolog wewntrzny nagle (wewntrz zdania!) przechodzi wmow

pozornie zalen, wtedy wanie, gdy trzeba opisa dziaanie postaci.
To konsekwencja niezwykej wyrazistoci mowy (i myli) postaci, nasyconej emocjonalnoci iwulgaryzmami.
Jedn zkluczowych scen noweli Julii Nideckiej Wilki na wyspie jest
test. Spotykamy tu najwiksze natenie wieloperspektywicznoci:
1)mowa pozornie zalena, wktrej jestemy bliej umysu bohaterki
ni wsztywno wydzielonych monologach wewntrznych, bowiem zaciera ona granice midzy narratorem abohaterem; 2)przywoana jest
te perspektywa oglniejsza: Isia po raz pierwszy jest nazwana dziewczynk, pojawia si sformuowanie wiat, wktrym ya; 3) narrator rwnie po raz pierwszy, jeszcze na krtk chwil, porzuca perspektyw Isi na rzecz punktu widzenia socjotechnika, obserwujcego
egzaminowan zza szyby. Podwaa jej wiat prywatny, przygotowujc
czytelnika do jego przewartociowania. Ocena testu przez socjotechnika (negatywna) stanie wwyranym kontracie zsamoocen Isi. Potem
nastpuje byskawiczny powrt do znanej nam perspektywy: [socjotechnicy] Wrcili do swej pracy. Za szyb Isia umiechna si do siebie. To byo bardzo trudne pytanie (WNW, 25). Socjotechnik, jako
medium narracyjne, opuci ju punkt widzenia za szyb iprzesun
si wcontinuum narrator Isia, wktrym maksymalny dystans wobec
Isi staje si j e j dystansem wobec wiata, wktrym yje, iwobec samej
siebie. Podobnie nazwa wasna Pani Weredy wczeniej okrelenie
zarezerwowane dla nieznajomych pojawia si wnarracyjnej sferze
oddziaywania Isi, po tym jak pada stwierdzenie: Pozostawaa matka,
ale dziewczynka nigdy jej zbytnio nie ufaa (WNW, 38).
Punkt widzenia Isi staje si najbardziej wtpliwy poznawczo wmomencie jego najsilniejszego zaakcentowania wnarracji przez czas przyszy: Jutro zda testy na rozwj fizyczny, zrobi jej badania lekarskie...
(WNW, 29). wiat jednak nie zareaguje tak, jak oczekiwaa bohaterka.
Od tego momentu jest niesiona przez zewntrzn, autorsk potrzeb

225

ujawnienia futurologicznego dyskursu idookrelenia struktury utopii

poprzez wyjanienie jej genezy.
Od momentu wytrcenia Isi zutopii jej prywatny wiat traci energi,
przestaje by narzdziem projektowania, nie ujawnia ju ycze imarze, nie podsuwa moliwych scenariuszy. Staje si funkcj wszechstronnoci opisu. To p o d s u c h a n a rozmowa zawiedzie Isi na poziom utopijnych wyrzutkw. Dziki p o d s u c h a n e j ktni rodzicw
wrci tam, by p r z y p a d k i e m spotka byego kosmonaut Tonkena,
nowego nauczyciela. Sytuacja zwiedzania motywujca uzyskanie wiedzy, popularna wpierwszych utopiach, zostaje zastpiona sfabularyzowan figur wyrzutka elity. Silniejszy jest tu te nobilitujcy posmak
wtajemniczenia.
Bohaterka nie bdzie jednak wstanie unie uzyskanej wiedzy,
rnica adunkw jest zbyt dua, by byskawiczne wtajemniczenie
rozadowao si wfunkcjach fabularnych. Szczeliny te zacierane s poprzez modulacje dystansu narracyjnego wnarracji personalnej, wtych
momentach dcej ku pozycji auktorialnej, rozumianej nie jako obecno komentarzy, ale jako moliwo czy pokusa odwoania si czytelnika do decyzji autorskich.
Nowela Julii Nideckiej jest przeamana wpoowie. Pierwsza cz to
przewaga zabiegw uprawdopodobniajcych, autentyfikacja wiata aktualnego poprzez zderzanie wiatw prywatnych, uzasadnianie opisu
wiata utopijnego. Natomiast cz druga to zarysowanie wizji caoci.
Przeamanie wie si ze zmian punktu widzenia: zwewntrzutopijnego punktu widzenia Isi przechodzimy do zewntrzutopijnej perspektywy Tonkena. Zderzenie jest prostolinijne, odkrywa mechanizmy
wspdziaania chwytw uprawdopodobnienia, generowania przesania
ireferencji do wiata czytelnika. Tonken jest bowiem uosobieniem figury
pamitajcej rzeczywisto sprzed zmiany utopijnej. Do Tonkena naley
decydujcy gos wrezonerskiej ocenie utopii. wiadectw funkcjonalnego charakteru postaci jest tu znacznie wicej: posta Tonkena pozwala
na wpuszczenie do noweli jzyka odbiorcy. Tonken interpretuje utopi
wkategoriach czytelnika, posugujc si waciwie wykadem, fatalnie
dysfunkcjonalnym na gruncie wiata przedstawionego iwstydliwie wto-

226

czonym wgranice monologu wewntrznego. Peni zatem, mimo innego

usytuowania wprzebiegu fabularnym, podobn funkcj jak bohater powieci Gajdy oraz Hal Bregg zPowrotu zgwiazd Lema. Oferuje klarowny system wartoci opozycyjny wobec eutopijnego. Przypomina rymowan puent albo raczej tylko rym dwigajcy puent.
Perspektywa wewntrzsystemowa otwierajca utwr autentyfikuje
wiat przedstawiony, wymaga jednak suplementarnej perspektywy zewntrzutopijnej. Isia, jak si sugeruje, osiga stan umysu wyodrbniajcy j zsystemu, ale nie umie uj jej wlogiczny wykad i jako posta fikcyjna nie odczuwa takiej potrzeby. Przejcie od poczucia rozdarcia (Isia) do jego zrozumienia (Tonken) to przemiana substancjalna.
Przyrost wiedzy postpujcy rwnolegle do przyrostu tekstu okazuje
si wic zdecydowanie nadrzdny, fabua opiera si tylko na zderzeniu
dwch odmiennych punktw widzenia, zderzeniu, nad ktrym zapanowa moe tylko sia trzecia. Narrator rezygnuje zatem zpunktu widzenia Isi na rzecz Tonkena. Jednym zefektw jest zpewnoci skrt,
wraenie popiechu. Charakteryzuje on raczej utopi tradycyjn, ktra
odruchowo unika zdradzenia procesualnoci tkwicej wsamym wykadzie ipragnaby ujawni si raczej przez powtrzenie (po borgesowsku) ni przez wski, linearny kana informacyjny opowieci.
Podobnie niezrwnowaone proporcje midzy ekspozycj, czyli
przygotowaniem do zasadniczej fazy utworu, afabu waciw, pojawiaj si wpowieci Janusza A. Zajdla Limes inferior. Faza przygotowawcza jest bardzo rozbudowana. Ekspozycja to dynamizacja opisu
poprzez wieloperspektywiczno, napicia istniejce wrelacjach midzy bohaterami, ale te itu nastpuje przejcie wakcj, faz zasadnicz, rodzc si zprzeciwstawnych ikrzyujcych si de. Limes
inferior jest wyranie powieci dwudzieln, co ukrywa brak podziau
na czci, rozdziay lub ksigi.
Narracja staje si tak skomplikowana, e sama wsobie jest intryg.
Cho ekspozycja charakteryzuje si silnym powierzchownym sfragmentaryzowaniem, cigo osigana jest przez wewntrzn ekspansywno paradygmatyczn fragmentw. Efekt osigany jest poprzez retrospekcje. Zadanie nadania cigoci fabularnej iintegracji wiata ak-

227

tualnego fikcji przerzucane jest na poziom najgbiej fikcyjny poziom

psychiki bohaterw. Bohater wramach fabularnego tu iterazcofa si
okilka godzin, we wspomnieniu uzasadniajc swoj obecn sytuacj.
Wspiera tak status wasnego wiata, jak wczeniejsze fragmenty.
Perspektywa globalna iwymiar historyczny pojawiaj si wna poy
bezosobowym monologu Sneera, wewntrz mowy pozornie zalenej,
przy czym sam wykad nie nosi ladu dyskursywnoci, poza retorycznymi wyraeniami typu: w sumie, oglnie, wystpuj te wykrzykniki
(LI, 79). Monolog/wykad pojawia si wmomencie, gdy Sneer wczy si
bez celu noc po niebezpiecznych ulicach Argolandu. Wtedy wanie doznaje olnienia (jest to okrelone wprost wten sposb). Wtym momencie olnienia mamy do czynienia zdziwnym zjawiskiem: Sneer zyskuje
sprzymierzeca wpostaci szerokiej perspektywy narracyjnej379. Tylko
wtym jednym momencie najgbszego wniknicia Sneera wistot porzdku Argolandu narrator ujawnia wiedz oprzyszoci, bdc najbliej
perspektywy auktorialnej: Sformuowanie tego paradoksalnego na pozr algorytmu dziaania Argolandu okazao si nadspodziewanie owocne dla wyjanienia wielu zjawisk tych, zktrymi zetkn si wmiecie,
oraz tych, ktre mia pozna wnajbliszej przyszoci (LI, 106). Tutaj
Sneer osiga wizj systemu, wktrym jego dziaalno wywrotowa jest
tak naprawd dziaaniem podtrzymujcym istnienie systemu.
Relacja Sneer/system wcza si woglniejsz wnarracji relacj bohater/narrator, ktra komplikuje si wramach mowy pozornie zalenej.
379
Stanisaw Eile odrnia perspektyw pozorn od autentycznej. Wpozornej
wiedza wpisana wumys postaci wykracza poza jej moliwoci. S. Eile, wiatopogld
powieci, dz. cyt. Prototypow gaf popeni klasyk science fiction Isaac Asimov. Wznanym opowiadaniu Nastanie nocy pochodzcym ze zotego wieku amerykaskiej science fiction, zokresu odkrywania potencjau iogranicze tej konwencji, pojawia si nagle
nieumotywowana perspektywa auktorialna, zaamujca dominujc dotychczas narracj
ozawonej perspektywie prowadzon worientacji na niedoinformowanego ciekawskiego
laika reportera Teremona. Perspektywa auktorialna suy spuentowaniu przesania:
Urzeczony groz Teremon dwign si na okciu, zwrci wzrok wstron zowieszczej
czerni okna.
I wtedy zobaczy gwiazdy! Nie marne trzy tysice szeset gwiazd widocznych zZiemi! Lagaza znajdowaa si wcentralnym punkcie olbrzymiej galaktyki.
I. Asimov, Nastanie nocy, prze. T. J. Dehnel, [w:] Droga do science fiction 2. Od Wellsa
do Heinleina, J. Gunn (red.), Warszawa 1986, s. 468 (tytu oryg. Nightfall, 1941).

228

Nigdy nie mamy pewnoci, czy bezosobowy gos wykadajcy konstrukcj Argolandu to obraz umysu Sneera nafaszerowany utopijn retoryk,
czy gos narratora auktorialnego. To punkt znaczcej nierozstrzygalnoci. Dla niektrych nie zatrudnionych takich jak Sneer aglomeracja bya wdzicznym terenem [...], Nie na kluczu, lecz wgowie, jak
mawia Sneer (LI, 77). To s zdania, ktre wskazuj na zewntrzn
perspektyw, wktrej Sneer staje si przedmiotem. Wykad jest tendencj narracji, moe si wni wpisa bohater, moe te ona pozosta
wgestii narratora. Wykad wdziera si wszczeliny fabuy, tak jak opis
rozrywa opowiadanie, bdc zarazem jego magazynem pamici380.
Narrator ibohater pozostaj zreszt do koca wswoistym konflikcie,
bdcym ubocznym produktem nadmiaru informacji. Spojrza wjasn twarz Alicji, trwajc wradosnym poczuciu olnienia izrozumienia,
na granicy snu ijawy, nie wiedzc ju, co jest jaw, aco snem, lecz
pewien, e dopiero zostatnim zludzi umiera nadzieja (LI, 184).
Stopie udziau bohatera wkreowaniu panoramy utopii zwykle rwna si nateniu autentyfikacji jego punktu widzenia. Bohater zajmuje
miejsce narratora auktorialnego, czsto staje si od niego nieodrnialny. Dzieje si tak wtedy, gdy czytelnik nie ma szans konfrontacji syntetyzujcych informacji przekazanych wnarracji zinnymi punktami
widzenia. Czytelnik jest wwczas wypychany do stanowiska auktorialnego, anie przeze przycigany lub trzymany wjego ryzach. Wiele
mwi nam ju jedno zdanie: W dugiej historii ludzkich spoeczestw
znale mona eksperymenty rnych reformatorw, zmierzajce do
tego, by zapewni ludziom prac zpominiciem pacy (LI, 79). Najwysz pozycj auktorialn osania swobodne, subtelne wprowadzenie
monologu wewntrznego. Przy tak rozmytych granicach istrategii elastycznoci perspektywy narracyjnej lepiej jest mwi opolu monologu
wewntrznego, tj. odominacji tej formy wypowiedzi zmoliwoci
zmiany perspektywy bez zmiany podmiotowego zakotwiczenia.
Granica midzy ekspozycj adekonstrukcj systemu to cig scen
oosabionych poczeniach przyczynowo-skutkowych. Wytrcenie
380

J. Sawiski, Oopisie, dz. cyt.

229

zsystemu prowokuje wzrost samowiadomoci Sneera. Bezcelowemu

spacerowi ulicami Argolandu towarzyszy dugi monolog wewntrzny.
Oto jego fragment: A moe to po prostu jednodniowe wykluczenie
poza t spoeczno (wykluczenie co za trafny kalambur! pomyla Sneer) zmusio go do rewizji utrwalonych pogldw? (LI, 76).
Tutaj bezporedni wyraz myli (mowa, araczej myl, niezalena)
umieszczony jest wewntrz mowy pozornie zalenej, do tego wnawiasie381. Adresowanie myli jest tu nieco nadmiarowe, zuwagi na ich bezporednio, odczucie niewystarczajcego zwizku wmowie pozornie
zalenej zpostaci. Posta jest zatomizowana na poszczeglne zahaczenia wnarracji, poszczeglne punkty widzenia, nie stoi za tym stabilna konstrukcja bohatera. Omwiony wyej fragment powieci Janusza
A.Zajdla jest maksymalizacj, skupieniem wjednym miejscu normalnej sytuacji wnarracji Limes inferior, rozoonej na wiksze fragmenty.
Tutaj wtrcenie jest zarazem refleksj metajzykow, musi by wyrzucone nagle, nie tak jak bezporednia refleksja bohatera owiecie, ktra
moe poczeka.
Inna istotna refleksja osystemie pojawia si podczas wizyty wsex
shopie, rwnie wcentralnej czci powieci. Sneer trafia tam przypadkiem. Obserwuje scen: dwa sexomaty, idealnie zsynchronizowane,
naladuj kopulacj. Obserwacja ta jest przez samego Sneera uoglniona: To jest wanie pena synteza, szczyt wszystkiego, pierwsza zapowied ostatecznego koca [...], co jeszcze u diaba robi ludzie na tej
planecie?! (LI, 90). Uoglnienia, syntezy pojawiaj si wmomencie
destrukcji fabuy, utraty przez ni impetu, tu przed drugim oddechem.
Ich funkcj jest rwnie osadzenie skonstruowanej rzeczywistoci.
Idealna sytuacja informacyjna okrelana jest przez rwnolego
narracji ifabuy. Wutworze fantastycznym nie wszystkie informacje
mona jednak przemyciprzy okazji relacjonowania zdarze fabularnych. Te informacje, ktre s niezbdne do rozumienia zdarze, aktre
wymagaj np. zmiany perspektywy ogldu (najczciej na zewntrzn
Podobnie np. wWybracach bogw: Owszem odpowiedzia sztywno (kurwa,
no przecie komu jak komu, Szregiemu mona ufa!) Robi ito jest naprawd dua sprawa (WB, 81; zob. te: MZ, 19).
381

230

wobec subiektywnego wiata bohatera), gromadz si za tam. Czasem tama informacyjna pka, kiedy pojawia si wykad nieuzasadniony
przez pragmatyk wewntrzfikcyjn. Pierwszy raz pka ona wscenie
zMattem (LI, 30-34). Zalewa nas wykad Sneera pouczajcego przyjaciela. Nosi on wyrane lady retoryki inazewnictwa socjologicznego
(antybodce, rdo spoecznej frustracji, wedug potrzeb, wedug pracy), rozwija siatk innych moliwych urzdze spoecznych,
definiujc aktualne jako najlepsze zmoliwych.
Zmienno perspektywy wramach jednego zakotwiczenia podmiotowego to jeden objaw elastycznoci narracji personalnej. Innym jest
rozpisanie dyskursu utopijnego (w sensie tu przyjtym, awic odnoszcego si do momentu autorytarnego wnarracji) na szereg sfunkcjonalizowanych postaci. Ten drugi objaw jest strategi nadrzdn wobec pierwszego, przechodzi te przez granic rozrnienia narracji od
fabuy.
Wielu bohaterw pojawia si tylko po to, by wygosi jak ogln
uwag, wielu pojawia si po to, by sprowokowa do tego Sneera. Typowym dla antyutopii idystopii chwytem jest dopuszczenie do gosu
postaci pamitajcej czas sprzed zaprowadzenia idealnego porzdku.
WLimes inferior funkcj tak peni rodzice Sneera. Mieszkaj wstarej dzielnicy, ktra pamita czas sprzed Wielkiej Reformy. Pocztkowo
ojciec zachowuje si wrozmowie wstrzemiliwie. To Sneer swoimi
pytaniami wytrca go ztego maomwnego poczucia naturalnoci. Ojciec odwodzi syna od poszukiwania prawdy, stajc si nagle mentorem:
...historia po dziesitkach lat nie ma szans dogrzebania si prawdy. Zamiast niej znajduje si tylko artefakty, misternie utkane legendy mistyfikujce prawd [...], staj si prawd zastpcz, ktrej obalenie po latach
nie ley wniczyim interesie(LI, 121). Zadziwiajca jest trzewo mylenia orzeczywistoci inienaganny styl wypowiedzi. Pojawia si te
PRL-owska nowomowa: pracowaem na powierzonym mi odcinku,
podajcych wwtpliwo skutki poczynionych przedsiwzi spoecznych czy technicznych(LI, 121) itp. Ojciec, matka zreszt rwnie, nie
peni poza tym adnej roli fabularnej, pojawia si doranie, jak wiele
innych elementw wiata przedstawionego. Waciwie caa centralna

231

cz Limes inferior to seria rozumiejcych monologw. Znajdziemy

wpowieci Zajdla take wiele pozorowanych dialogw (np. LI, 77, 171,
177). Rwnie Paradyzja kontynuuje t niechlubn tradycj utopijn.
Wykady s zazwyczaj wstydliwie maskowane. Wrmy na chwil do
Ludzi ery atomowej. Wcytowanym poniej krtkim fragmencie pojawiaj si a trzy konwencje motywacyjne majce za zadanie zatarcie
sztucznoci dugiego wykadu:
Ajakie s nastpne strefy klimatyczne? pyta ze wzrastajc ciekawoci
Relski. Asystent Czacki czu si dobrze wroli mentora iwpad woratorski zapa, nie zwaajc, e reszta towarzystwa miaa ju znudzone miny.382

Po stronie suchacza ciekawo, po stronie nadawcy gadulstwo, adodatkowo reszta suchaczy jest znudzona: nie aprobuje sytuacji i jeszcze na gruncie fikcji wytrca bro zrki krytycznego czytelnika.
Po przyjciu peni wiedzy oArgolandzie wfinale Limes inferior
Sneer trwa woszoomieniu (LI, 162), za nauczyciel dodaje asekurancko: chyba zmczyem ci tym wykadem (LI, 163). Wantyutopiach
idystopiach znajdziemy wszelkie moliwe motywacje wykadw383:
sytuacyjne, instytucjonalne (szkoa), predyspozycyjne, charakterologiczne czy zewntrzne (np. alkohol, emocje). WDniu drogi do Meorii
rdem propagandowych wykadw jest program telewizyjny, raz rejestrowany wobszarze ogniskowania Skrzeczowsa, araz wramach
szpiegowania Quistona Fa. Fa zbiera wszelkie informacje ze wzgldu
na sw misj iprost ciekawo (DM, 80). Pniej wykadw na temat
misji literatury nie unika sam Quiston, wyposaony wpoczucie misji,
dodatkowo prowokowany przez adwersarzy.
Najprostszym sposobem na dynamizowanie wykadu jest wprowadzenie instytucjonalnej relacji ucze nauczyciel bd umownej relacji
ucze mistrz. WWybracach bogw intrygant Sayen mwi do ucznia
Kensicza: Jakby ci wyjani, poeto. Od czego tu zacz? Od pocztku (WB, 96). Histori systemu ijego sytuacj obecn poznajemy
R. Gajda, Ludzie ery atomowej, dz. cyt., s. 28.
P. Hamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, dz. cyt., s. 248: motywacja to
tworzca alibi konkretyzacja narracyjna realizowania wypowiedzi.
382
383

232

przy okazji wtajemniczenia Kensicza. Winnej scenie wrol pytajcego

niedoinformowanego wciela si Tonkai, natomiast wrol nauczyciela
senator Borden (WB, 190-200). WTwarz ku ziemi mamy do czynienia ztypow sytuacj, wktrej najobszerniejszy wykad przypada na
scen ostatecznego spotkania zwadz (TKZ, 234). To zwykle trudny
do fabularnego zdynamizowania wykadogenny moment wantyutopiach. WAlgorytmie pustki wykad osystemie ihistorii jego powstania zosta zrzucony na zgorzkniaego funkcjonariusza (AP,29).
WParadyzji natomiast serie wykadw Akiego (P, 44-48) wplecione s
wpozorowane dialogi oparte na relacji turysta przewodnik. Marek
Oramus wDniu drogi do Meorii doprowadza swoje postacie do ktni
okwestie zasadnicze (DM, 10). Pamitamy, e postacie te s nauczycielami (edukatorami) na poziomie podstawowym, wic wykady to dla
nich chleb powszedni.
Bywa zatem, e narrator chadza na skrty. Skrty to dyskurs racjonalny, ukady kompozycyjne przypominajce argumentacj logiczn,
wykady zrzucone zgry na gowy bohaterw. WWilkach na wyspie,
wscenie, wktrej pani Weredy wyjania crce dziaanie homeostazy,
wykad taki wiza si zjednym zwykadw socjologii (WNW, 55),
na ktrym Isia oczywicie wczeniej nie uwaaa. Suebno postaci
wobec ich funkcji informowania staje si nieznonie wyrazista. Caa
fabua Wilkw na wyspie wydaje si utkana zrwcych si nici powiadomienia iwtajemniczenia, wiodcych nie ku postaciom, lecz ku
czytelnikowi.
W Wirze pamici okazjonalnie pojawia si ujednolicony dyskurs.
Postacie zdaj si wchodzi wstan nadwiadomoci, posuguj si jzykiem nieumotywowanym ich miejscem wsystemie. Ira wie za duo
(nawet tej zautomatyzowanej machinie biurokratycznej zdarzaj si
potknicia, WP, 83). Dysponuje swoist nadwiedz wrezultacie
promieniowania dyskursu narracyjnego. Niezrcznoci Wiru pamici
nikn na tle maniery stylistycznej Algorytmu pustki Ryszarda Gowackiego. Narracja pierwszoosobowa moe usprawiedliwia taki zabieg,
moe te chroni przed niebezpieczestwem, ktrego nie udao si unikn wielu innym autorom: zbyt duego kontrastu midzy doniosoci

233

problematyki aograniczeniami umysw ipredyspozycjami etycznymi

postaci, ktre miayby t problematyk uaktywni. Innymi sowy, postacie pozytywne zazwyczaj musz si osystemie wiele nauczy inie
dysponuj szerok perspektyw, natomiast posiadajcy wiedz przedstawiciele wadzy zawsze bd podejrzani. Nie s to oczywicie problemy, ktrych nie mona rozwiza, zawaj jednak pole wyborw
iwyznaczaj wiele opisywanych tutaj schematycznych rozwiza.
Ryszard Gowacki nie zrealizowa schematu, paradoksalnie jednak
jego powie na tym nie zyskaa. Wszystkie postacie poruszajce kluczow problematyk przemawiaj, anie po prostu mwi:
Tknity zaraz bezwoli [czowiek] staje si niezdolny zrozumie iuczyni
cokolwiek odbiegajcego od schematu [...]. Mwi to zca znajomoci rzeczy,
bo przez wiele lat nosiem czarny mundur. Zrzuciem go zdajc sobie spraw,
gdzie wylduj, zrzuciem czujc, jak gubi resztki osobistej godnoci, zrzuciem, aby nie straci szacunku dla samego siebie [...]. (AP, 31)

Narracja iwypowiedzi postaci wrwnym stopniu nasycone s poetyzmami, metaforyzacj irozbudowanym obrazowaniem: od przystrzyonego trawnika zwykego konformizmu (gos funkcjonariusza
wdialogu, AP, 31) do rzeczywistoci zredukowanej do miotania si
wzakltym prostokcie czterech cian baraku idozorcw pijanych
szalestwem zmieszanym zpopuczynami wadzy(gos narratorabo
hatera, AP, 32). Retoryka obowizuje wdialogach, postacie nieustannie wpadaj wton mentorski (np. AP, 80), wypowied wdialogu bywa
podzielona na akapity, zlewajc si przez to ztekstem odnarratorskim.
Czytelnik moe odnie wraenie, e bohaterowie zdrugiego planu
czekaj na swoj kolej, zawsze gotowi do wykadu ocharakterze oglnym, ale na temat.
Karl, Matt, Sneer posuguj si swobodnie retoryk eutopijn: Czyby ten wiat by najlepszym zmoliwych? wtrci Sneer. Jest przede
wszystkim homogeniczny, jednorodny pod wzgldem warunkw ycia.
Aponiewa jest przy tym jedynym moliwym wiatem, nie sposb oceni, czy jest dobry, czy zy. Jest, jaki jest. Brak skali porwnawczej
odpowiedzia ojciec Sneera, rwnie uywajcy terminu model wia-

234

ta (LI, 121). Wywrotowcy, midzy ktrymi znalaz si take Matt, posuguj si jzykiem teorii spoecznej: Dlaczego pozwalasz wizi si
wptach wynaturzonego modelu spoecznego? tak brzmi fragment
ich odezwy (LI, 108). Najpierw Sneer odrzuci argumenty Matta jako
objaw niedojrzaoci, ale pniej wramach monologu wewntrznego
przyzna mu troch racji: W gruncie rzeczy Sneer nie by wcale taki
pewny, jak to jest naprawd zt argolandzk rzeczywistoci. Chyba
jednak Matt ma troch racji, albo wolno, albo porzdek (LI, 106).
Jzyk nauk spoecznych przesyca dialogi imonologi wewntrzne postaci wprowadzajc jednolity ton, wduej mierze niezaleny od predyspozycji konkretnych postaci. Historia Argolandu podana za porednictwem Sneera (czy te wtoczona wramy jego ogniskowania) nie licuje
zjego cynizmem, pragmatyzmem384 inazwanym przez narratora lenistwem intelektualnym, ktre Sneer potrafi przezwyciy jedynie pod
naciskiem silnych bodcw zewntrznych (LI, 87). Zakres obserwacji
wskazywaby raczej na du wiadomo historyczn:
Szybko okazao si to utopi. Wteoretycznych rozwaaniach pomylono rzeczywisto zpobonymi yczeniami idealistycznych demagogw: zbyt serio
potraktowano nieprecyzyjnie rozumiany aksjomat orwnoci wszystkich ludzi. [...] wdugiej historii ludzkich spoeczestw znale mona eksperymenty
rnych reformatorw, zmierzajc do tego, by zapewni ludziom prac zpominiciem pacy. (LI, 78-79)

Podobnie jednorodny dyskurs, cho inny wtonie, bo gawdziarski,

dominuje wDniu drogi do Meorii. Obowizuje wnarracji, dialogach,
monologach wewntrznych idugich przemowach. Te ostatnie pojawiaj si zreszt wsposb nieprzekonujco umotywowany: technik naprawiajcy telewizor (aproba co te dziwne, ten neologizm zostaje
natychmiast wyjaniony jako zbyt trudny zapewne: agregat propagandowy, DM, 6) wykada reguy systemu:
Blokady, jak panom wiadomo, wprowadzone zostay na polecenie Wodza
Wodzw, Hebro Bresticzkera. Ide, ktra temu przywiecaa, da si streci
A nawet czym wicej, albowiem dawne dobre czasy dla Sneera to czasy, kiedy
mona byo wycign zkieszeni portfel wypchany banknotami albo urn dyndajcy
upasa mieszek peen dukatw (LI, 72).
384

235

nastpujco. Do czasu kontaktu zcywilizacj Hoam czowiek nalea do najbardziej nieobliczalnych ras wkosmosie. [...] aicie dziecica niefrasobliwo
doprowadzia do potwornego zdewastowania wasnej planety, wytrzebienia
znakomitej wikszoci gatunkw ywych, do tragedii wasnych spoeczestw
wreszcie. (DM, 10)

Komizm postaci (poczwszy od imion Skrzeczows, Kutafon)

maskuje napicia. Auktorialno ukrywa si za podwjn gard. Denie do sprostania wakiej problematyce tu iwdzie, np. wrozbudowanych dyskusjach Quistona Fa ztubylcami, wprowadza odczucie dysonansu. Komizm isatyra to bro obosieczna.
Wikszo powieci fantastyki socjologicznej wykazuje trudno
wsynchronizacji izrwnowaeniu zawartoci dyskursywnej (socjologicznej, politologicznej) iwymogw artystycznych, czy te po prostu wymogu atrakcyjnoci fabularnej. Wefekcie, nieco po lemowsku, przypominaj one przygody rozumuwrzuconego we wasne zmaterializowane
koszmary. Nad kartami powieci unosi si alternatywny dyskurs, ktrego
sie tworz przede wszystkim przejawy nadwiadomoci bohaterw,
aprzede wszystkim ich atwo wychodzenia wteori systemu spoecznego. Podsumowanie niesie ze sob historyczna scena zWybracw
bogw, wktrej melodia wygrywana na gitarze przez Kensicza wywouje
wSayenie widzenie historii (jak koncert Jankiela wPanu Tadeuszu). Sayen reaguje gwatownie, do tego stopnia materializujc sw wizj, e czuje
zapach krwi. Uwag nasz przykuwa jednak kocowa reakcja Kensicza:
Kensicz, wpatrzony gdzie przed siebie zapala zkamienn twarz papierosa.
Sayen mwi wreszcie. Skd ty to wszystko wiesz?
Cisza. (WB, 109)

Kensicz, wykreowany pocztkowo na modocianego buntownika

(tak go konsekwentnie widzi rwnie Sayen), lidera rockowej grupy
Spideren, bohatera mimo woli (imimo wiedzy, dodajmy), odtwarza
wswej muzyce przebieg historii zbuntowanej Terei. Histori t werbalizuje ikonkretyzuje wswej wizji podmiot ogniskowania (pamitajmy,
e ogniskowanie wanie wewntrz tego rozdziau do gwatownie
odwrcio si od Kensicza na rzecz Sayena!). Kensicz nie zna przecie
myli Sayena sdzi wycznie po reakcjach jego pytanie Skd ty to

236

wszystko wiesz?, jest nie na miejscu. Kensicz nagle zyskuje przewag.

Obie postacie cile ze sob wsppracuj na rzecz wiedzy odbiorcy,
same poniekd tym zadziwione izawstydzone, czego objawem jest ich
unieruchomienie (kamienna twarz icisza).
Pomimo typowego inicjum sformuowanego wnarracji personalnej
wDniu drogi do Meorii wyranie zaczyna dominowa narracja, wktrej narrator ocenia bohatera: Skrzeczows, czowiek zwyczajny, zwyczajnie ubrany imylcy, ceni harmoni, wyraajc si wzgodnoci
poszczeglnych elementw wiata (DM, 17). Narracyjny punkt widzenia przenika ironia iprotekcjonalno, anawet satyryczno. Najbardziej dosadne okrelenia formuowane s wramach narracji, ktr
mona by po powierzchownym badaniu nazwa auktorialn:
Skrzeczows umiechn si do chopca zsympati. Podszed do niego,
przemawiajc agodnie, jak do zwierztka. Chopak skuli si odruchowo, cho
Skrzeczows znany by ztego, e bi rzadko. Za to jego flesze byy absolutnie
zaskakujce, potrafi strzeli wpysk bez powodu, zumiechem na twarzy, co
sprawiao, e wzbudza strach niemal demoniczny. Ale teraz apa belfra wspara si tylko agodnie na chudym barku nieuka. (DM, 18)

Czasem jednak narrator komentuje zdarzenia, wykorzystujc skrtowy monolog wewntrzny (strumie wiadomoci) bohatera: Iluzja.
Gra. Umowa. Atemu nagle zachciao si miga. Grymasi (DM, 17),
Ich miechy. Doroso. Wyszo. Wiedz lepiej (DM, 19). Tym
wyraeniom rwnie nie brakuje jdrnoci. Poniewa pozostajemy
wramach obszaru ogniskowania Skrzeczowsa, dystans ten moe by
odczytany jako wyraz autoironii bohatera. Ogniskowanie pozostaje
niekonsekwentne ichwiejne.
Wybracy bogw iMord zaoycielski tu przed waciwym tekstem
narracyjnym wprowadzaj fikcyjne teksty dodatkowo decentralizujce
narracj (realizujc dyrektyw narracji personalnej), encyklopedyczn hipernarracj385, ktra wydaje si jednym zwielu moliwych tekstw aktualnej rzeczywistoci fikcyjnej. Przybieraj one posta motta
umieszczanego przed kadym rozdziaem. Narracja ta wydaje si po385
Wscience fiction chwyt ten brawurowo zrealizowaa Ursula K. Le Guin wLewej
rce ciemnoci.

237

chodzi zbezosobowego zbioru informacji (jak wszelkie encyklopedie

isowniki), unikajc podejrzenia oauktorialno, ale pojawiaj si wjej
ramach nawet informacje cile tajne(np. WB, 51) iniepublikowane
Archiwa Gwne Sub Specjalnych (np. MZ, 144)!
Prb zagodzenia napi midzy zewntrznym iwewntrznym
spojrzeniem na system, midzy obiektywizacj ipsychologizacj, niesie narracja pierwszoosobowa wramach personalnej wCaej prawdzie oplanecie Ksi. Prba ta polega waciwie na powrocie do utartego
schematu odnalezionych zapiskw. Centralne ja narratorskie zajmuje
wpowieci Zajdla pozycj paradoksaln. Tak sytuacj Stanisaw Eile
opisuje jako podporzdkowanie struktury narracji celom informacyjnym istrategicznym, ktre zacieraj posmak autentyzmu wspomnie,
dziennika czy listw, ale za to wzmagaj przejrzysto myli przewodniej
ipeni przekazywanych wiadomoci386. Relacja Jedenastki, bezimiennego bohatera Caej prawdy oplanecie Ksi, uderza racjonalizmem ianalitycznoci: Prbowaem perswadowa sobie... (CP, 107), [...] ugruntowao si we mnie przekonanie (CP, 101), moja podwiadomo (CP,
113), stopniowo jednak odzwierciedla ona rozpad osobowoci. Pojawia
si pytanie: kiedy narrator spisywa swe wspomnienia? Nie ma tu miejsca na pomidzy logicznie uporzdkowan przeszoci arozpadem
osobowoci to ukryty gos narracyjny. Sloth ijego towarzysze te
si nad t zagadk zastanawiaj. Narracja rozwija si rwnolegle do zdarze, ale mowa jest opamici (CP, 167), dziwne to, zwaszcza gdy umys
jest ju zdegenerowany, apojawia si sowo pamitam. Wnastpstwie
wspomnianej wczeniej (w rozdziale onarracji) personalizacji narracji
pierwszoosobowej, rozsunicia zapisu imyli, rodz si sprzecznoci: na
pocztku obecna sytuacja pisania teraz, czas teraniejszy Myl, e
powysze wyjanienia wystarcz kademu, kto bdzie czyta te notatki...
(CP, 51), z perspektywy odlegego czasu, na chodno iw miar monoci
obiektywnie (CP, 52). Pojawiaj si jeszcze regulatory informacji: Ale
nie wyprzedzajmy faktw... (CP, 52), pniej jest ich ju jednak coraz
mniej. Zacznie zdecydowanie dominowa terazzdarze.
386

238

S. Eile, wiatopogld powieci, dz. cyt., s. 27.

Najgbiej przebiegajca linia napi zwizana jest ze wspomnian

ingerencj przypadku. Szczeglnie dlatego, e pojawia si on wrnych funkcjach iw rnych kontekstach. To sia, ktra ma wiele twarzy: moe ukrywa, regulowa iniszczy. Moe by bezosobowa, pusta, ale bywa rwnie podejrzana: chaotyczny ukad zdarze potrafi
ukada si wzagadkowo uporzdkowane wzory, aWielki Atraktor
przypomina czasem wadz ostateczn.
Jeli totalitarny system spoeczno-polityczny by gwnym obiektem
zainteresowania autorw fantastyki socjologicznej, ajego wyraziste
przedstawienie podstawowym celem zabiegw artystycznych, to przypadek jest antybohaterem, pozostajcym wcieniu imponujcych schematw pogldowych. Stochastyczny model rzeczywistoci, jeli mu
zawierzy387, zatwoci rozbiby wszelkie knowania najbardziej nawet
genialnych dyktatorw, ajednak fantastyka socjologiczna preferuje
przeciwstawianie rnych porzdkw ponad opozycj porzdek/chaos.
Nawet jeli chaos si pojawi, to na tle ekspansywnego adu staje si podejrzany. Rodzi bowiem nieznon poznawcz niepewno. Czowiek,
ktry dowiadczy perfidnych kamstw iiluzji pastwa totalitarnego,
tak jak paranoik ijak wychowanek teorii chaosu, zawsze bdzie podejrzewa, e chaos to jedynie efekt uboczny niedostatecznej wiedzy.
W utopii przypadek zajmowa miejsce paradoksalne. Traktowany by
pretekstowo, albowiem nie byo rzecz istotn, wjaki sposb wdrowiec dosta si na wysp, istotne byo jedynie, e atrakcji tej nie planowa przed wyruszeniem wdrog. Przypadek peni zatem rol pomostu
midzy dwoma wiatami: wiatem przybysza ieutopi, odwraca uwag od ideologicznego podoa zestawienia tych dwch rzeczywistoci.
Dystopie rwnie tuszuj ideologiczne szwy za pomoc przypadku, ale
nawet ten maskujcy zabieg uznaj za zbyt wyrazisty. Pojawienie si
zbiegw okolicznoci bdzie dodatkowo pitnowane przez bohaterw
jako zjawisko niecodzienne.
W przebiegu akcji przypadek (zbieg okolicznoci) wystpuje zazwyczaj,
Pamitajc, e futurologia, opierajca si na scenariuszach iacuchach przyczynowo-skutkowych, ma ogromne problemy zprzewidywaniem przyszoci, ado jej kryzysu
przyczyni si zwaszcza zaskakujcy upadek komunizmu.
387

239

gdy kompozycja przybiera zbyt spjn posta, np. gdy postacie pojawiaj si
wycznie wcelu wypowiedzenia jakiej kwestii lub wywarcia odpowiedniego wpywu na gwnego bohatera. Wczenie kadego czynu ikadej
wypowiedzi wacuch zdarze wymagaoby ogromnej wszechstronnoci
postaci bd ich pomnoenia. Do kadej wypowiedzi czy te czynu naleaoby dorobi kontekst sytuacyjny. Tak wyrafinowana konstrukcja
mogaby zpowodzeniem rywalizowa zprecyzj zaoe eutopijnego systemu. Na jego tle kade odstpstwo od rygorystycznego uporzdkowania,
wprowadzajce element nieprzewidywalnoci, staje si wywrotowe. Jeli
wadza jest wstanie zaakceptowa chaos, to jedynie wlokalnym wymiarze (np. wloteriach), musi te czerpa zniego korzyci.
Kade zarejestrowane (przez narratora bd bohatera) wystpienie
przypadku otwiera charakterystyczn dla dystopii radykaln rozpito midzy chaosem, ktry zaledwie sprawia wraenie porzdku dziki usilnym staraniom wadz, apozornym chaosem zyskujcym sens
dopiero wodniesieniu do sekretnego planu ostatecznej wadzy. Gwna
posta albo zostaje wytrcona zsystemu przypadkiem, albo okazuje si
wybracem wypeniajcym sekretn fabu. Im wicej niespodziewanych zdarze, tym bardziej wte wraenie sprawia wykreowany totalitaryzm. System bliski upadku bd przesilenia generuje wiele zbiegw
okolicznoci: Cholera, wiat jest uoony bez sensu, co do tego Sayen
nie mia wtpliwoci. Wszystkim rzdz lepe, bezsensowne przypadki(WB, 103), [...] naszym yciem rzdzi przypadek, Sayen. Tylko, e
my nie jestemy tacy jak ten fajter, ktrego wzie na miso armatnie.
Moemy pomc przypadkom, prawda? (funkcjonariusz Tonkai wtelepatycznej przemowie skierowanej do buntownika Sayena, WB, 245).
Warto jednak pamita, e przypadek jest funkcj niewiedzy: to zdarzenie, ktrego k t o si nie spodziewa. Bohaterowie rejestruj zbieg
okolicznoci, stawiajc tym samym znaczniki swej niewiedzy (jak
Mark Grey wAlgorytmie pustki po spotkaniu Trzpiota lub Sneer po
poznaniu Alicji), pytajc siebie wczasie wspomnie: czy to na pewno
by tylko przypadek? Czytelnik nabiera podejrzliwoci nauczany przez
powtarzalny schemat, e pozornie niepowizane ze sob zdarzenia,
niesplecione ludzkie losy, okazuj si wkocu czci nadrzdnej kon-

240

cepcji. Sygnaem takiego wyniesienia nawyszy plan bywa okazane

zdumienie bohatera zdarzeniem, ktre zakca jego odczucie normy:
Dogonia mnie zdyszana, ociekajca deszczem bosa dziewczyna wtej pelerynie zkapturem. [...] Samo zjawienie si kogo takiego wPierwszej Strefie byo
czym zdumiewajcym, lecz nie to zaskoczyo mnie najbardziej. Najdziwniejsze
byy jej oczy wielkie, rozemiane, przepenione radoci ycia. (AP, 91)
Z coraz wiksz jasnoci zaczem dostrzega czekajcy mnie podzia ycia
na dugie okresy gry przed nieznan widowni ichwile prawdziwego przeywania dziki ludziom, ktrych postawi na mej drodze zwyky przypadek. (AP, 93)

Takie wanie odczucia zapowiadaj pniejsz rewelacj wyszego

porzdku ispenienie paranoidalnego marzenia:
Jestem wic obiektem specjalnego zadania! Pochlebia mi to! Wtakim razie
spotkanie wporannym deszczu nie byo przypadkowe. Prawda?
Skina gow wmilczeniu.
Aja, gupi, daem si nabra na bose nogi ioczy zawodowo rozemiane. Ipotem na drugie przypadkowespotkanie przed wejciem do hotelu. (AP, 118)

Stopniowo odkrywamy te, e Mark Grey, ktry wydawa si osobnikiem wyjtkowym, poniewa niscy rang funkcjonariusze uznawali go
za zdumiewajcy przypadek, jest wrzeczywistoci reprezentantem duej
grupy obywateli skasowanych. Podobnie rzecz si ma zwerbunkiem
do tajemniczego Oddziau K, ktry okazuje si wkocu do liczny.
W Algorytmie pustki zleceniodawca Trzpiota zostaje ujawniony. Nie
jest to jednak norma. Poniewa ostatecznym wadc utworu jest niewtpliwie jego autor, zajmuje on to niejasne miejsce, wktrym moe
by mylony znajwysz fikcyjn wadz. Innymi sowy, fikcyjna posta ijej burzliwe losy najeone zbiegami okolicznoci, mog by produktem zabawy (koncepcji) wszechwadnego autora, efektem jego
bdw, zrczn manipulacj wadcw, ktrych sekretny plan bohater
odkryje dopiero wpowieciowym finale388, lub wreszcie rzecz jasna
388
W taki wanie modelowy sposb dziaa korporacja Alcon wMaych zielonych
ludzikach Krzysztofa Borunia: Lecz Alcon nigdy nie ujawnia swej strategii, dziaa
zreguy wsposb okrny, poredni, najczciej zukrycia sterujc biegiem wydarze, tak
aby stwarzay wraenie spontanicznych (MZL, 200).

241

 mog stanowi wypadkow wszystkich tych czynnikw. Std czsta

sygnalizacja przypadku na poziomie mowy odnarratorskiej, monologu
wewntrznego postaci oraz wdialogach. Dystopia stara si wten sposb unikn podejrze oauktorialno kompozycyjn, tym samym
oprby ukrytej manipulacji, narzucania ideologii nie przez trywialny
wykad, lecz podstpne rozpisanie przekazu na role igosy. Bodaj najczciej przypadek jest przywoywany wWirze pamici, wpowieci,
ktrej akcja skonstruowana zostaa wnajbardziej wyrafinowany sposb spord wszystkich powieci fantastyki socjologicznej: A czy
istot czowieczestwa nie jest umiejtno panowania nad przypadkami? (WP, 36). Przypadek wpowieci Wnuka-Lipiskiego niepokoi, zapowiada rozbicie stabilnego podmiotowego wiata bohatera (Iry
iMatildy: WP, 46). Oto fragment zrozwaa profesora Martena: Co
za idiotyczny zbieg okolicznoci. Pierwszy zabieg, zrobiony wnajgbszej tajemnicy, itakie komplikacje. Nie, to nie mg by zwyky zbieg
okolicznoci poprawi si wfotelu. Kto dobrze wykalkulowa ca
spraw. Ale kto? (WP, 96).
Ulubionym sposobem orientacji wrealiach Apostezjonu staje si rachunek prawdopodobiestwa zapewniajcy wmniemaniu mieszkacw systemu przewidywalno zdarze. Posuguje si nim tak Matilda
(WP, 46), do pewnego czasu wzorcowa obywatelka, jak funkcjonariusz
Vittolini (WP, 171) oraz najemnikoutsider Dugi:
Z dotychczasowego rozpoznania wynika, i prawdopodobiestwo znalezienia go [Martena] otej porze wSidemce wynosi zero siedemdziesit, prawdopodobiestwo spotkania go wokolicach Kwatery Gwnej Sub Specjalnych
wynosi zero trzynacie, prawdopodobiestwo pobytu wdomu zaledwie zero
zero pi, za winnych miejscach zero jedenacie. [...] Jak zatem wida, trzeba
go przede wszystkim szuka wszpitalu. (WP, 56)

Wymienione napicia s przede wszystkim rezultatem podstawowego dylematu: zjednej strony wymaganie przekonujcej kreacji stabilnego iniezalenego wiata przedstawionego, ktry jest wstanie zaintrygowa odbiorc, zdrugiej polemiczno tradycji utopijnej, traktujcej
wiaty jako narzdzia argumentacji. Perspektywa narracyjna, dominacja nad wykreowanym wiatem, zblianie (lub dystansowanie) instan-

242

cji autorskiej inarratora skadaj si na swoisty rachunek efektywnoci

dystopijnej wizji, bilansujcy graniczne wartoci. Pisarz wpisujcy sw
twrczo wtradycj utopijn musi przysta na uprawianie manipulacji
tak dwuznacznych jak sama utopia. Sw autorsk wadz musi panowa
nad tekstem ijego implikacjami jak konstruktor ipilot nad maszyn.
Musi kontrolowa cige zagroenie wycieczkami inferencyjnymi389
ispontaniczne wypenienia pustych miejsc390. To ju nie tylko intryga, ale technologia budowania podstpu. Nie ma wtpliwoci, e fikcja
jako taka generuje podobne dylematy, lecz nie uzyskuj one tego stopnia wyrazistoci, nie ingerujc tak gboko wwiat wartoci.
W zwizku ztym, e stanowisko auktorialne, nawet jeli wywouje
napicia, staje si wfantastyce socjologicznej elementem gry iprzedstawienia, nie mona go nazwa narracj wiadom wrozumieniu
Bootha391. Wikszo charakterystycznych dla fantastyki socjologicznej
rozwiza artystycznych to nastpstwo odkrycia tego niebezpiecznego rwnania auktorialnoci, autokracji ieutopijnoci. Klasyczne utopie
charakteryzuj si duym napiciem midzy dwoma biegunami: przybysz wydaje si postaci pretekstow, nie naley do waciwejkreacji
utopijnej wyspy, ale wsferze ideologicznej zajmuje miejsce centralne,
poniewa reprezentuje wiat wartoci odbiorcy. Wantyutopii idystopii
napicie to jest obniane bd maskowane, ale jego zupena eliminacja
nie jest moliwa.
Nie starowiecka auktorialno manifestowana przez ostentacyjn
wszechwiedz iabsolutny dystans stanowi najbardziej frapujcy rys
polskich dystopii, lecz ta, ktra jest rezultatem ucieczki, ktra stanowi
efekt przesilenia zdecentralizowanej narracji dystopijnej. Nazwijmy j
auktorialnoci kompozycyjn. Opiera si ona na bogactwie zabiegw
kompozycyjnych omwionych ju wczeniej, takich jak: hierarchizacja
zdarze icech, wano rwnolegych faktw powieciowych, korelacja tematyczna iproblemowa (uzasadnienia, porwnania, kontrasty),
U. Eco, Lector in fabula, dz. cyt., s. 172.
W. Iser, Apelatywna struktura tekstw, Pamitnik Literacki 1980, z. 1.
391
W. C. Booth, Rodzaje narracji, dz. cyt., s. 219-220; W. L. Ashline, The Problem of
Impossible Fictions, Style 1995, nr 2.
389

390

243

zwizki funkcyjne owietlanie (paralele, antytezy), rytm powtrzenia392. Co wane, podzia kompetencji midzy autorem anarratorem
nie jest wtej kwestii rozstrzygalny: narrator moe by obciany odpowiedzialnoci za decyzj, okim ikiedy opowiada. Midzy kompetencjami autora inarratora, tworzeniem iopisem, rozciga si nazwane
wczeniej pole wadzy narracyjnej. Naturalnym odpowiednikiem
interpretujco-porzdkujcej postawy narratora auktorialnego jest konstrukcja zracjonalizowana393. Obcujc zwszechwiedz czytelnik nie
musi roztrzsa, czy jest to atrybut twrcy, czy opowiadacza. Dopiero
dodatkowe wskaniki, takie jak fikcjonalizacja wszechwiedzy (taka jak
wObszarze niecigoci), wprowadzaj istotne przesunicia. Podobnie
pisze Booth, koncentrujc si na jednym zprzejaww auktorialnoci
definiowanej przez Stanzela: [...] narracja bezosobowa wgruncie rzeczy nie pozwala unikn wszechwiedzy prawdziwy autor jest tak
samo nienaturalnie wszechwiedzcy jak zawsze394. Najbardziej
spektakularn zdolnoci takiego narratora jest nieograniczona moliwo penetracji umysw postaci izaoenie autentycznoci tak osiganej wiedzy. Nie wtpimy, e bohater tak wanie myli395, ale na og
im gbiej sigamy do wntrza postaci, tym wicej niewiarygodnoci
przyjmujemy, nie tracc przychylnego do niej stosunku396, co znaczy,
e wszelkimi sprzecznociami iniecisociami skonni jestemy my,
czytelnicy obcia raczej bohatera ni narratora.
O wakoci potrzeby ustalenia relacji midzy narratorem iautorem
wperspektywie wadzy nad tekstem ijego znaczeniami wiadczy
kategoria narratora autorskiego, uywana przez Stanisawa Eilego.
Powie jest zawsze manifestacj wiatopogldu autora, za perspektywa narracyjna to stanowisko poznawcze [...] pozycja ideowo-poznawcza wobec wiata przedstawionego ukierunkowana na zaoonego
adresata397. Autorstwo pojmowane jest wtej koncepcji jako dominacja


394

395

396

397

392
393

244

S. Eile, wiatopogld powieci, dz. cyt., s. 190-192.

Tame, s. 190.
W. C. Booth, Rodzaje narracji, dz. cyt., s. 227.
Tame, s. 230.
Tame, s. 231.
S. Eile, wiatopogld powieci, dz. cyt., s. 10-11.

nad znaczeniami powieciowymi, ostateczny punkt odniesienia398.

Wodniesieniu do niego definiowane s sytuacje narracyjne, jak zauwaa Eile wiadom wagi tego twierdzenia obecne rwnie wpowieci
polifonicznej399, atym bardziej wpowieci zwieloma punktami widzenia400. Dominacja autora nie wyczerpuje si zatem wklarownych
uoglnieniach charakterystycznych dla narracji autorskiej (zblionej do auktorialnej), nieznoszcych sprzeciwu twierdze ocharakterze dydaktycznym lub sentencjonalnym, zabiegw klasyfikacyjnych
itypizacyjnych401. Moe przybiera rwnie posta swoistej wspomnianej ju auktorialnoci kompozycyjnej, charakteryzujcej si
ogromn swobod zmian perspektyw, od ogniskowania zewntrznego
do wewntrznego, od charakterystyki zewntrznej do przey wewntrznych iod jednej postaci do drugiej, wpoczeniu zmoliwoci
przyjmowania nadrzdnej perspektywy olimpijskiej. Wtakich wypadkach bowiem narrator ujawnia sw pen kontrol nad ukazanym
wiatem402. Wtakim wahaniu midzy dwoma biegunami dominacji
rozgrywa si samowiadomo narracji fantastyki socjologicznej od
omawianej ju wczeniej ucieczki od pozycji auktorialnej do przewrotnej pokusy ukrytej manipulacji.
Dystopi charakteryzuje cise wspdziaanie midzy fabu inarracj. Dynamika fabularna pociga za sob dynamik poznawcz. Jest
to rozgrywanie utopii wewntrz rozdarcia, ktre j oywio. Wrmy
jeszcze raz do pocztkw powojennej polskiej antyutopii, do powieci Romana Gajdy. Zanim obudzi si Relski nadajcy opisowi wiata
ery atomowej wewntrzfikcyjne uzasadnienie, narracja nastawiona
jest na odbiorc iporaa anachronizmem. Tu przed przebudzeniem
Relskiego rozdzia drugi otworzy punkt widzenia asystenta Bareckiego, mieszkaca eutopii. Jest to jednorazowy wybr, majcy ukaza
podnioso, nadzwyczajno zdarzenia: Jeli eksperyment si uda
myla [asystent Barecki M.M.L.] wtedy ten czowiek bdzie ar

400

401

402

398

399

Tame, s. 243.
Tame.
Tame, s. 19.
Tame, s. 68.
Tame, s. 67-68.

245

cyciekawym zjawiskiem wnaszym nowym wiecie...403. Wida wtym

zdaniu wahanie perspektywy ipopiech wzawizywaniu znacze, rozdzierajcy logik fikcji. Nowy wiat to okrelenie zewntrzne wobec
eutopii, odnoszce nawet poza utwr, do powieci Huxleya, nie licuje
jednak zzakadan umysowoci mieszkaca eutopii. Te partie narracyjne cechuje dua redundancja, idealne nakadanie si informacji pyncych zrnych rde, nachalne powtrzenia ioceny, stae formuy
nazewnicze, unifikacja stylu postaci inarratora (wznioso, retoryka,
metaforyzacja). Przewodniczka Relskiego mwi: Bd si staraa jak
najprdzej zorientowa pana wcaoksztacie tak obcego dla ustroju
spoecznego istosunkw panujcych obecnie na wiecie404.
Jest to bardzo trudny do rozwizania konflikt: wewntrzfikcyjna
dynamika, tj. konfrontacja wiatw moliwych jest procesem odrodkowym zakcajcym kreacj stabilnego wiata aktualnego fikcji. Mylenie utopijne wewntrz fantastyki naukowej krystalizuje ten konflikt,
t opozycj midzy przedstawieniem anieprzedstawialnym centrum:
idealnie statycznym systemem. Dystopia to zapis dekonstrukcji modeli
eutopijnych, sama jednak (w tym zakresie, wjakim nie potrafi zdynamizowa modeli przez rozsadzanie szczelin) ma swj wymiar eutopijny, autorytarny. Narracje antyutopijne dekonstruuj statyczne systemy,
ktre fundowane s na opozycjach wewntrzne/zewntrzne, zmienne/niezmienne. Przez sam fakt podjcia opowieci zacieraj pewno
granic wyznaczan przez klasyczn myl eutopijn, wskazujc jej nieodwoaln paradoksalno. Eutopia okazuje si projekcj mylenia antyutopijnego, modelem wyabstrahowanym zantyutopijnego przekazu
(iznowu wydaje si, e doprowadzamy tu do ekstremum znan wteorii
fikcji opozycj midzy materiaem zdarzeniowym ajego konkretnym
ukadem kompozycyjno-narracyjnym). Wrzeczywistoci fikcyjnej,
im bardziej system ma by konkretny iprawdopodobny, obdarzony
moc przekonywania iprzenoszenia wartoci jako konstrukcja wiatowa, tym bardziej musi by wewntrznie zdynamizowana, nie moe
by samowystarczalna, czego jej musi brakowa. Przez te szczeliny
403

R. Gajda, Ludzie ery atomowej, dz. cyt., s. 10.

Tame, s. 15.

404

246

wyaniaa si postawa antyutopijna. Dawne utopie nie byy wstanie do

koca ukry zewntrznego, interesownego podejcia do wiata przedstawionego iprzenoszonej przeze problematyki. Wspczesna literatura, wchodzc na teren fikcjonalnej epistemy, przyjmuje jej strategi
mwienia owiecie. Podobnie jak science fiction, nie jest wizj futurologiczn imusi si oten baga potyka lub go ponie. Nawet popularyzator nauk cisych wramach literatury musi si zt puapk liczy405.

7. Konstrukcje fikcyjnych systemw politycznych

System jako informacja
Eutopia objawia si jako spoeczestwo zorganizowane wrozwiniciu podstawowej formuy na zasadzie powielania informacji. Dystopia zwtpi wtaki idea. Spoeczestwo (czy ten termin jest tu usprawiedliwiony?) pozostanie wniej informacj opart na wewntrznych
relacjach, czyli struktur, wktrej kady element (jako niezbdnik)
pozostaje wrelacji do innego elementu oraz do centralnej koncepcji,
ale sprawno, trwao, moralno ilegitymizacja takiej struktury
stan si problematyczne. Przestrze czowieczego projektu406 ijej
zagospodarowanie weutopii zapowiadaj pniejsz koncepcj spoeczestwa informacyjnego, wktrym jedynym liczcym si dobrem
jest aktywna opozycja midzy wiedz iniewiedz. Dystopia uzupenia:
wiedza daje przywileje istatus dysponenta, natomiast niewiedza stawia
wpozycji odbiorcy informacji iwykonawcy.
405
Science fiction jako literatura epistemologiczna wykazuje podobiestwo do francuskiej nowej powieci. To nie przypadek, e jeden zjej gwnych teoretykw iautorw
Michel Butor zajmowa si rwnie teori literatury fantastycznonaukowej. Przyciga
go do niej jej metanarracyjny status, mechanizmy generowania opowieci/wiata. Wprawdzie Brian McHale (Od powieci modernistycznej do postmodernistycznej: zmiana dominanty, dz. cyt.) wystpi ztez ozastpieniu wscience fiction dominanty epistemologicznej przez ontologiczn, ale wydaje si, e naleaoby mwi raczej osyntezie. Joanna Russ
susznie zauwaa: Podobnie jak dua cz literatury postmodernistycznej fantastyka
naukowa konsekwentnie iwytrwale wsposb dla siebie typowy zajmuje si epistemologi. J. Russ, Ku estetyce fantastyki naukowej, dz. cyt., s. 61.
406
Bronisaw Baczko pisze oprzestrzeni czowieczego projektu wlogice utopijnej:
B. Baczko, Wyobraenia spoeczne, dz. cyt., s. 153.

247

Tak kontrola nad systemem, jak jego poznawanie iopis wklasycznych

utopiach nie przycigaj uwagi utopistw. Mimo e jak pisaem wrozdziale pierwszym utopie te s waspekcie przedstawienia eutopii wte
iwewntrznie sprzeczne, to paradoksy byy maskowane. Dystopia zachowuje si natomiast podobnie jak dekonstrukcja wobec strukturalizmu407:
Zawsze wic mylano, e centrum, ktre jest zdefinicji jedno, stanowi
wpewnej strukturze to wanie, co rzdzc struktur wymyka si strukturalnoci. Oto dlaczego wramach pewnego klasycznego mylenia struktury, mona
oowym centrum powiedzie, paradoksalnie, e jest wewntrz tej struktury ina
zewntrz niej408.

Zdanie to dotyczy centrum struktury, awic wadzy ikontroli nad

systemem, wramach jzyka, ktry wspbrzmi zteori informacji. Od
samego pocztku zreszt, fikcja literacka, wymg interpretacji isymetryczna gotowo eutopijnego centrum do wypeniania swej hermeneutycznej roli odniesienia, gotowo odpowiadania na marzenia izawstydzania turysty, wprowadzaj do konstrukcji eutopii charakterystyczne zerwania409. Eutopia nigdy nie bya samodzielna. Jeli krelony
wjej centrum ukad stosunkw spoecznych isystem praw stanowiy
niebezpieczestwo dla akceptowanych przez autora iwirtualnych odbiorcw wartoci, to czysta negacja tylko tak eutopi wzmocni, zbuduje
opozycj, wktrej oba czony bd si wspiera iutwierdza. Dystopia
postpuje inaczej. Prbuje pokaza niemoliwo eutopii imaskujc
t niemoliwo si iluzji. Sprbuje rwnie pokaza niemoliw do
zasypania przepa midzy elementem icaoci410.
407
Paralela ta uzasadniona jest take fikcjonalnym statusem eutopii, czyli istnieniem
wrealnoci oniepodwaalnie znakowej naturze.
408
J. Derrida, Struktura, znak igra wdyskursie nauk humanistycznych, dz. cyt., s.484.
Syszymy tu echa twierdzenia Kurta Gdla.
409
Tame, s. 485.
410
Socjalizm, komunizm ifaszyzm myl rozwj indywidualny ze spoecznym. Kontrolowa wiadomie mona tylko ten indywidualny, umys rozwija si dziki midzyosobniczemu rozwojowi. Tragedia mylenia kolektywistycznego polega na tym, e chcc
nada rozumowi najwysz rang, niszczy go [...]. [...] paradoks wszystkich doktryn kolektywistycznych, zich daniem wiadomej kontroli czy wiadomego planowania, zasadza si na tym, e nieuchronnie prowadz one do postulatu przekazania najwyszej wadzy umysowi jakiej jednostki. F. A. von Hayek, Droga do zniewolenia, prze. K.Gurba
iin., Krakw 1999, s. 170.

248

Odtd musiao si niewtpliwie zacz mylenie, e centrum nie ma, e owo

centrum nie da si pomyle wpostaci tego, co jest obecne, [...] e nie jest ono
jakim staym miejscem, afunkcj, swego rodzaju nie-miejscem, wjakim rozgrywaj si wnieskoczono podstawienia znakw411.

W nie-miejscu (ou-topos) dystopia podejmuje wielowymiarow intelektualn gr412, oddaje si take jej ywioowi. Dystopia gra przede
wszystkim zutopi, pozostajc wjej tradycji, ale take j krytykujc iironizujc na jej temat. Podobnie jak utopia (ou-topos) realizuje si wfikcji,
inaczej ni eutopia (eu-topos) nie jest opisem miejsca dobrego, lecz zego (dys-topia). Otwiera zerwanie, ktre od pocztku utopi definiowao, wzmacnia opozycj midzy projektem ajego realizacj oraz midzy
sposobem istnienia (w fikcji) azakresem wizji. Powtarza take ryzykowny kulturowy status utopii, czyli istnienie whoryzoncie historycznego dowiadczenia, pod naciskiem wymogu oddawania wiadectwa.
Fantastyka socjologiczna zdominowaa polsk literatur fantastyczn wnajwaniejszych momentach powojennej historii Polski, tu przed
upadkiem komunizmu, anajwaniejsze jej dziea powstaway wokolicach stanu wojennego. Przypomina przywoane wyej Derridiaskie
nie-miejsce, trzykrotnie powtarzajc istopniujc ryzykowny gest:
podjcie gry wfikcj, gry wutopi iwreszcie prowokujc interpretacyjn rozgrywk midzy polityczn parabol itrywialn konwencj
fantastycznonaukow. Oto otwarcia gry jzykowej dajce szans na
przeciwstawienie si totalitarnej wizji rzeczywistoci413.
411
J. Derrida, Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych, dz. cyt., s.485.
Ten wanie fragment oddaje istot mylenia utopijnego, cho Derrida nie pisze outopii
bezporednio.
412
Gra zcenzur, jakiej podjli si autorzy fantastyki socjologicznej, oznaczaa balansowanie na granicy zaangaowania wkrytyk ustroju iucieczki wtwrczo fantastyczn
powizan zogln socjologiczn problematyk. M. Parowski: Fantastyka bya u nas
obszarem pewnej gry zkomunizmem, Na wirau, dz. cyt., s. 60.
413
A. Burzyska, Dekonstrukcja iinterpretacja, dz. cyt., s. 232: Jeeli centrum hamuje
gr (substytucj), to ogranicza zarazem dynamik interpretacji. Jeeli za centrum powstaje
poprzez sztuczne uspjnienie sprzecznoci, dlatego, e takie s pragnienia podmiotu poznajcego, to wnioski nasuwaj si same. Akt uobecnienia sensu wpostaci centralnego znaczonego jest kolejn manifestacj narcystycznej, samoutwierdzajcej si we wasnych sukcesach
poznawczych wiadomoci ikolejnym wyrazem jej de do zapanowania nad nieuchwytn
sfer literackich znacze. Trudno obardziej stanowcze powizanie literatury (fikcji) ipolityki.
Brutalna sia, ktrej uywa totalitaryzm, suy maskowaniu intelektualnej uomnoci.

249

Na pierwszy plan wysuwa si jzykowa gra we wadz, czyli rozbijanie centrum struktury ipodstawianie wjego miejsce niestabilnej wadzy, umykajcej przed poznajcym bohaterem414. Dystopia zaczyna
od rozsunicia instancji, ktre wklasycznych utopiach wydawa si
mogy nierozerwalnie zwizane ze stabilnym centrum. Centrum struktury waha si zatem midzy odniesieniem do planw (intencji, projektu), praw, regulacji iostatecznej wadzy (interpretacji). Czy istnieje hierarchia midzy tymi instancjami? W jakim celu powsta system? Czy
bdy iwypaczenia stanowi ojego dynamice, czy te ich zadaniem
jest wtrne ustanowienie rda izaoenie intencji? Regulacja podtrzymuje istnienie systemu, czy tworzy jego nowe warianty worientacji na
jaki odlegy cel, nowy idea? By moe katastrofy peni funkcj regulatora systemu, aswoista teoria katastrofwypenia jego ideologiczne
centrum? Wreszcie, jak wiele moe zmieni osignicie kolejnego poziomu wtajemniczenia, wyniesienie na kolejny poziom nadstruktury,
azwaszcza przyjcie zaledwie hipotezy jego istnienia?
Gra we wadz to cig substytucji isymulacji. Antyutopie przyzwyczaiy nas do manifestacji wadzy iwykadu jej intencji (Nowy wspaniay wiat, 451 stopni Fahrenheita). Rwnie potoczne rozumienie
totalitaryzmu kieruje nasz uwag na ingerencj wadz we wszystkie
dziedziny ycia politycznego, spoecznego ikulturalnego415. Fantastyka socjologiczna za oswaja znieuchwytnoci wadzy wprocesie
nieskoczonego odsyania do ostatecznego signifi416. Sprzyja
temu moe rwnie rozdrobnienie wadzy (nieustanne odsyanie), poniewa centrum tworzy sie rwnorzdnych, niemale odrodkowych,
si (w trylogii Edmunda Wnuka-Lipiskiego, Wybracach bogw, na
pewnym poziomie wLimes inferior).

414
Najprostsz odpowied, czyli unikanie przedstawienia wadzy jako efekt autocenzury pisarzy obawiajcych si zbyt duego podobiestwa do realnej wadzy, uwaam za
niewystarczajc. Przyczyny tkwi gbiej. Warto choby wspomnie okarierze teorii
nadistot Adama Winiewskiego-Snerga (Robot, Wedug otra) io atencji, jak cieszy si
jej autor wrd twrcw fantastyki socjologicznej.
415
Sownik jzyka polskiego PWN, Warszawa 2004, haso Totalitaryzm.
416
A. Burzyska, Dekonstrukcja iinterpretacja, dz. cyt., s. 233.

250

Mylenie utopijne ujawnia imaksymalizuje znany wteoriach polityki paradoks ustanowienia sankcji dla wadzy wieckiej. Wprowadzenie nowego porzdku iustanowienie nowego prawa stawia reformatorw ponad tym prawem. Problem nabiera wyrazistoci wprzypadku
gwatownych rewolucyjnych zmian, przy stanowieniu fundamentalnych praw. Hanna Arendt wksice Orewolucji opisuje ten paradoks
jako bdne koo legislacji, petitio principii towarzyszce kademu
nowemu pocztkowi. Nowa wadza potrzebuje jakiego zewntrznego
rda, ktre nadaoby legalno iprzekraczao, jako prawo wysze,
sam akt legalizacji417. Ci, ktrzy konstytuuj now wadz, sami pozostaj niekonstytucyjni. Musz zatem albo ten paradoks ukry, albo
odwoa si do sankcji transcendentnej, koniecznoci dziejowej czy
prawa natury (take natury czowieka). Eutopia dobrze maskuje ten paradoks lub po prostu nie bierze go pod uwag418. Wnadrzdnym wobec eutopii myleniu utopijnym ujawnia si on zpen moc: poprzez
ekspozycj dwuznacznoci wadzy wantyutopiach, do demaskowania
cynizmu wadzy wdystopiach. Fantastyka socjologiczna u podstaw
systemu politycznego umieszcza kamstwo zaoycielskie iwyciga
wadz zbdnego koa legislacji, wprowadzajc gr midzy wadz
inadwadz.
Gra we wadz zaczyna si na poziomie oscylacji midzy kompetencjami autora inarratora wramach narracyjnego pola wadzy. Kompetencje konstruktora fabuy krzyuj si zdecyzjami opowiadacza podejmujcego iporzucajcego wtki, manipulujcego ich nakadaniem
irozbienoci. Przesunicia wramach narracyjnego pola wadzy
pozwalaj na wahanie midzy zamkniciem iotwarciem, totalizacj
sensw iich uwolnieniem (wieloznacznoci). Do gry wczane bywaj
H. Arendt, Orewolucji, prze. M. Gody, Krakw 1991, s. 162.
Dlatego podobne mechanizmy obecne wteoriach politycznych Peter Lassman nazywa utopijnymi. Omawia Rzeczpospolit Platona (zadajc pytanie: kto wyedukowa nauczycieli widealnym pastwie?) obok teorii Marksa iRawlsa. Przywouje te uwag Derridy oDeklaracji Niepodlegoci: is it that the good people have already freed themselves
in fact and are only stating the fact? Or is it rather that they free themselves at the instant
of and by the signature of this Declaration?. P. Lassman, Political Theory as Utopia, History of the Human Sciences 2003, nr 1, s. 58.
417

418

251

byty zpoziomu przedstawienia, anawet sugestia lub potencjalno ich

istnienia. Wszelkie zbiegi okolicznoci s podejrzane, acigi fabularne zmierzaj do konfrontacji bohatera zwadz, albowiem droga do
peni wiedzy wydaje si prowadzi jedynie przez wze wadzy. Wfinale za okazuje si zazwyczaj, e do konfrontacji tej nie dochodzi bd
zatrzymuje si ona na kolejnym pitrze wadzy. Wnajodwaniejszych
rozwizaniach opowie ifabua mog by kreowane we wsppracy
zwadz ostateczn, ato, co nazywalibymy tradycyjnie auktorialnoci, wramach paranoidalnej podejrzliwoci podsycanej przez tekst
naleaoby raczej nazwa demonem caoci iwszechobecnoci (Obszar
niecigoci, Wybracy bogw)419.
Dziedzictwo cybernetyki
Utopia, powoujc do ycia idealne pastwa (eutopie), zatrzymuje si
na granicy czowieczestwa. Zwolennik eutopii twierdzcy, e stworzenie szczliwej spoecznoci wymaga przeksztacenia czowieka wjaki byt nieczowieczy (radykalnie na t rzecz patrzc zezwierzcenia
lub zautomatyzowania), wychodzi ju poza reguy budowania eutopii.
Dystopia wic zrozmysem t granic przekracza. Wwizjach dystopijnych na pierwszy plan wysuwa si system. Nie ma ju tutaj dyskusji
obecnej wutworach antyutopijnych, nie ma waenia racji typu: co jest
waniejsze wolno czy bezpieczestwo?. Dyskusja owartociach
traci t aroganck swobod zawart wtypowym pytaniu antyutopisty:
czy mona ograniczy wolno jednostki na rzecz dobra ogu?. Jeli
wszystkie wartoci s zagroone wkonfrontacji zprymatem systemu,
jeli najprniejsz nauk spoeczn ma by technologia zachowania420, skoro natura czowieka staje si tylko koncepcj, ktr mona
dowolnie manipulowa idopasowywa do koncepcji spoecznej, akategoria czowieczestwa, jak wParadyzji, podlega jeszcze atwiejszej
419
Mylenie utopijne prowokuje pojmowanie wadzy jako punktu przecicia wszystkich poziomw realnoci. B. Baczko, Wyobraenia spoeczne, dz. cyt., s. 153. Wszystkie
sensy przechodz przez rzeczywisty lub potencjalny wze wadzy.
420
B. F. Skinner, Poza wolnoci igodnoci, prze. W. Szelenberger, Warszawa 1978,
s. 27.

252

manipulacji, bo brzmi dumnie, wwczas na polu rozgrywki pozostaj

jedynie cynizm isystematyczne kamstwo.
Dysponujemy luksusem spojrzenia zdystansu na zamknity wiat,
ktry mieci si na 180 stronach wydania Paradyzji (z roku 2004),
wiat budowany ze sw izawieszony wfikcji. atwo nam dostrzec, e
czowieczestwo oceniane wpunktach to jawne szyderstwo. Spord
wszystkich rodkw totalnej manipulacji umysem, dusz, ciaem, rodzin, grup spoeczn, caym spoeczestwem, ten jeden rodek jzyk oferuje demoniczn efektywno wzniewalaniu obrony.
Jeli system jest pierwotn realnoci, wktrej bohaterowie si poruszaj imyl, to pierwsz konkurencj dla systemu moe by wadza.
To wane pytanie dla dystopisty: czy wadza isystem to jedno, czy te
naley rozsun to, co zpunktu widzenia eutopisty wydawao si jednoci: oddzieli projekt od systemu, asystem od projektodawcy iwadzy? Czy podejrzenie, e realn wadz sprawuje kto, kto nie jest
znany obywatelom, kto ukrywa swe intencje, oznacza, e system jako
cao wymaga reinterpretacji? Poszukiwanie, sugerowanie albo nawet
urojenie tego dylematu to jedna ze spryn fabularnych itematycznych
dystopii.
Jeli eutopia zawieraa elementy teorii ustroju spoecznego, to dystopia wpisujc si wutopijny potencja przyjrzaa si bliej tym wyobraonym instytucjom, ktre miay za zadanie ten ustrj podtrzymywa
w subie idei idla dobra ogu. System iwadza zajmuj centralne
miejsce wproblematyce poruszanej przez autorw dystopijnych, zyskujc wiele nowych odcieni wuruchamianej przez nich grze znacze.
Bez rozpatrzenia warunkw wyjciowych wynikajcych zistnienia
wadzy absolutnej (w prawdziwym tego sowa znaczeniu) nie sposb
rzetelnie polemizowa zeutopi. Dystopia za to niewtpliwie literatura polemiczna, posugujca si rozbudowanymi wizjami wfunkcji argumentw, prowokujca do socjologicznych ipolitologicznych dyskusji wkontekcie literatury. Nie poddaje si jednak ostatecznie redukcji
do wymiaru politycznego, poniewa kontynuujc tradycje mylenia
utopijnego zachowuje wszechstronno iambicje, pozwalajce czytelnikowi spodziewa si, e bdzie wiadkiem fikcjonalnego tour de

253

monde, niepozbawionego jednake odwoa do rzeczywistoci pozaliterackiej421.

Dystopia zawsze bdzie praktyk technologii informacyjnej, badajc moc sowa, nawet jeli wedug praktykw polityki jest zaledwie
fikcjonaln teori wadzy. Wprowadza wic znaczce komplikacje tam,
gdzie utopia proponowaa drog na skrty. Wutopii porednikiem
midzy wyobraonym wiatem arzeczywistoci odbiorcy by przybysz, ktrego yczliwi wadcy bd funkcjonariusze zapoznaj zinstytucjami iustrojem. Czytelnik znajduje si wsytuacji komfortowej
iprzez to niebezpiecznej (z antyutopijnego punktu widzenia): utosamia si zpodrnikiem, ktry pochodzi zjego wiata (lub wiata
znacznie bardziej mu bliskiego ni przedstawiona eutopia); wpierwszej
konfrontacji zobcoci eutopii skonny jest bezkrytycznie przyj pogldy podrnika jako wasne; wreszcie atwo przyjmuje nauki pynce zdowiadczenia eutopii, ktra wkocu przemawia do przybysza
(i czytelnika) jego wasnym jzykiem.
Wystarczyo zrezygnowa zusug narracyjnego turysty, by sytuacja radykalnie si skomplikowaa. Ato zaledwie pierwszy krok. Bohaterowie fantastyki socjologicznej pozostaj zazwyczaj wgranicach
definiowanych przez system, co nie uatwia oczywicie krytykowania
ustroju za ich porednictwem. Zich perspektywy wadza jest niewidzialna, rozmywa si wszeregu nakazw izakazw. System jest im
bliszy ni jego regulatorzy, funkcjonariusze blisi ni waciciele,
wadcy iprojektanci. Wadza pozostaje jednak wtle jako punkt przecicia wszystkich poziomw realnoci422. Strukturalne tropy, poczwszy
od dziaa imyli postaci, motywacji icelw, wiod najczciej ku wadzy jako ostatecznej instancji decyzyjnej ioceniajcej. C ztego, jeli
wadza najczciej pozostaje wukryciu? Staje si tajemnic, moe by
przedmiotem ledztwa, wktrym czytelnik czsto ma sprzymierzeca wgwnym bohaterze. Oile wutopii gwny bohater jest obcym,
421
Odnosi si te do tej rzeczywistoci jako jednego zpunktw wyjcia wykreowanej
wizji. Na tej podstawie Antoni Smuszkiewicz odrnia dystopi od antyutopii. Kwestie
terminologiczne omawiam przede wszystkim we Wprowadzeniu do niniejszej ksiki.
422
B. Baczko, Wyobraenia spoeczne, dz. cyt., s. 153.

254

przybyszem zzewntrz, to wdystopii womawianym teraz wariancie

dopiero stanie si obcym wotaczajcej go rzeczywistoci. Mechanizmy wyobcowania rwnie mog by podejrzane, gdy wadza czsto
bywa perfidna. Nawet perspektywa zewntrzna, ktra, mimo e wodwrocie, wspomaga czasem perspektyw wewntrzn (wCaej prawdzie oplanecie Ksi albo wParadyzji), nie jest redukowana do czystej
obserwacji systemu, zawsze tak czy inaczej strategicznie uwikana. Bohater poznajcy zzewntrz nie moe ju by turyst lub rozbitkiem
(jak jeszcze wEdenie Lema), najwyej pozornie. Przybywa zmisj lub
odkryje, e zosta zwabiony.
Wielopitrowa gra we wadz uprawiana przez autorw dystopii musi
okreli si wobec dziedzictwa cybernetyki ibehawioryzmu. Trudno bowiem rozprawia osystemie spoecznym bez kontekstu tych
dziedzin, ktre na dugo uksztatoway dominujcy sposb mwienia
ipisania ospoeczestwie wdyskursie naukowym, rwnie wfilozoficznym. Cybernetyka uczya, e mechanizmy spoeczne opieraj si na
polityce oraz gospodarce, na regulacji iswoistej organizacji produkcji
spoecznej wiedzy. Procesy ekonomiczne ikulturowe funkcjonuj wedle schematw charakteryzujcych wszystkie dynamiczne ukady informacyjne (umys ludzki, organizm iinne). Wcentrum cybernetycznej problematyki znajduje si przewidywanie iplanowanie, regulowane
przez mechanizm sprze zwrotnych, czyli faktyczne zachowanie
kierowanego ukadu423, wcelu zapewnienia stabilnoci systemu. Eutopijne spoeczestwo ufundowane byo na jednorazowym akcie zaoycielskim, zbudowane wedug niezmiennej formuy, ktrej zadaniem,
wpniejszej antyutopijnej krytyce podkrelanym, bya autostabilizacja (spoeczestwo to byo szczeglnym przypadkiem homeostatu),
osignicie swoistej zbiorowej niemiertelnoci424. rodowisko narra423
Taka kontrola maszyny na podstawie jej faktycznego (actual), nie za oczekiwanego (expected) dziaania zwana jest sprzeniem zwrotnym. N. Wiener, Cybernetyka
ispoeczestwo, prze. O. Wojtasiewicz, Warszawa 1960, s.24. Ewentualne zakcenia
wfunkcjonowaniu tak pojmowanego systemu bd miay swoje rda przede wszystkim
wopnianiu informacji itumieniu sprze zwrotnych, wzjawiskach charakterystycznych dla rozronitej biurokracji irzdu totalitarnego.
424
Stopienie oddzielnych istnie wjedno wsplne istnienie, Ciao spoeczne trwa,

255

cyjne ifabularne dystopii, poniewa opiera si na kontroli informacji,

stwarzao moliwo podjcia polemiki ju na poziomie podstaw takiego sposobu mylenia, anie wtedy, gdy pogldy s ju wpeni uksztatowane, anawet skamieniae izredukowane.
Obok potrzeby okrelenia si wobec dziedzictwa cybernetyki spod
znaku rygorystycznego racjonalizmu, twrcy fantastyki socjologicznej
formuowali krytyczne odniesienie do cybernetyki socjalistycznej425
opartej na zamknitym modelu spoecznym, na ktrym wiczono
tumienie sprze zwrotnych oraz dalekosine planowanie426, rozrost
biurokracji idorane rozwizania siowe. Mylenie modelowe wtym
przypadku oznaczao przede wszystkim redukcj spoecznego ywiou
do punktw wzowych iujednoliconego, zaoonego modelu. Krytyka takiej postawy wfantastyce socjologicznej zwizaa si zjej czciowym wchoniciem itestowaniem. Jeli pojawia si dogmatyzm, to
jedynie na poziomie propagandy wpisanej wfikcyjny system. Nad nim
zawsze dominowa bdzie otwarcie na inne moliwoci oraz wiadomo poziomu meta427, dla ktrej silnym bodcem pobudzajcym s
relacje midzy poziomem narracji ipoziomem wiata aktualnego fikcji.
Cybernetyka najczciej wczana jest do dziedziny teorii systemw
iteorii kontroli (systems theory oraz control theory), jako szczeglny
przypadek nauki osystemach zainteresowany ukadami opartymi na
sprzeniu zwrotnym428. System wymaga kontroli, akontrola zakada
cho komrki ulegaj wymianie. A. Huxley, Nowy wspaniay wiat, prze. B.Baran, Krakw 1988, s. 85, 103.
425
Model cybernetyczny tkwi wsocjalizmie implicite, jak twierdzi Anthony
Giddens: Poza lewic iprawic, prze. J. Serwaski, Pozna 2001, s. 77.
426
Von Hayek wanie planowanie uznawa za jeden zwyrnikw socjalizmu. Saint-Simona nazwa pierwszym znowoczesnych planistw. F. A. von Hayek, Droga do zniewolenia, dz. cyt., s. 31. Udane planowanie na szerok skal to rzecz epistemologicznie
niemoliwa. A. Giddens, Poza lewic iprawic, dz. cyt., s. 78.
427
Jak wgrze, gdy: Bawimy si iwiemy, e si bawimy, awic jestemy czym
wicej ni jedynie rozumnymi istotami, poniewa zabawa nie jest rozumna. J. Huizinga,
Homo ludens, dz. cyt., s. 15-16.
428
Na t hierarchi nakadaj si preferencje lokalne. Wfilozofii iautomatyce polskiej
irosyjskiej dla przykadu chtniej mwi si ocybernetyce, tak wsensie wszym wodniesieniu do nauki oukadach samosterownych, jak wszerszym na oznaczenie nauki
osterowaniu.

256

istnienie systemu. A system is any set of elements connected together

by information links within some delineated system boundaries429.
Cybernetyka to nauka okontroli nad systemem, co oczywicie moe
by rozszerzane na teori wadzy. Niejednokrotnie jednak podkrelano,
e to wanie system spoeczny sprawia najwiksze problemy cybernetyce. Nas interesuje szczeglnie ten moment, gdy cybernetyka wesza
wprzymierze zfuturologi, aplanowanie zmieszao si zprzewidywaniem.
Kreacja pastwamodelu oraz zasady jego funkcjonowania na poziomie prymarnym najlepiej tumacz si wanie wtym dyskursie.
Ten typ wyobrani jzykowej wnika gboko wpowieciowe sensy, nie
tylko dominuje nad pastwowymi instytucjami ijest przez nie promowany, ale te zdaje si najlepiej pasowa do opisu punktu wyjciowego
dystopii, tu przed momentem fabularno-narracyjnego zrnicowania,
gdy musi rywalizowa zinnymi dyskursami: gnostyckim, apokaliptycznym, eschatologicznym.
Prymat teorii systemw okazuje si jednak szczeglnie przeraajcy
wkontekcie jego naukowego statusu inieustannego doskonalenia podlegych mu technologii, atake wykorzystania wszelkich moliwych
metod kontroli430. Wizje dystopijne pokazuj dyktatury sprawniej, moe
nawet genialnie zarzdzane431, podczas gdy rzeczywiste jednak preferoway si, ktr maskoway uomno konstrukcji mylowej. Aldous
Huxley wiele lat po Nowym wspaniaym wiecie pisa: [...] nie ma adnych rozsdnych powodw, aby gruntownie naukowa dyktatura moga
by kiedykolwiek obalona432. Nie oznacza to oczywicie, e wywikanie si zsystemu musi opiera si na postawie antynaukowej. Niemale
J. R. Leigh, Control Theory: AGuided Tour, Second Edition, Stevenage 2004, s. 1.
A nawet redundancji. Por. H. W. Ahlemeyer, Management by Complexity: Redundancy and Variety in Organizations, [w:] Sociocybernetics: Complexity, Autopoiesis, and
Observation of Social Systems, F. Geyer, J. van der Zouwen (red.), Westport 2001, s. 59
in.
431
Nie ulega wtpliwoci, e Oceani rzdzi oligarchia wytrawnych intelektualistw
twierdzi A. Burgess, Rok 1985, dz. cyt., s. 43. Wasz Cortazar by naprawd genialnym
otrem podobnych twierdze mona znale wiele (P, 177).
432
A. Huxley, Nowy wspaniay wiat poprawiony, prze. J. Horzelski, Pary 1960,
s.121.
429
430

257

caa energia dystopii bierze si wanie zprzekonania, e rozwizanie

nie jest takie proste. Trudno bowiem zastpi rozum iracjonalno, nawet gdy wydaj si prowadzi nas na skraj przepaci.
W kontekcie politycznym cicym nad powstaniem irozwojem
polskiej fantastyki socjologicznej najistotniejsze pozostaje wanie to
pytanie: jak dugo moe trwa sprawnie zorganizowany zamknity mechanizm spoeczny? Najtrudniej zdefiniowa zawart wtym pytaniu
sprawno. Jak dalece naley zaangaowa si wkreacj wyobraonego negatywnego systemu, aby zachowa jako icigo intelektualnej rozgrywki wcaej rozpitoci technologicznego racjonalizmu?
Oczywicie, wpolskiej fantastyce naukowej zainteresowanej kreacj
modeli spoecznych, nacisk ze strony cybernetyki zwizany by przede wszystkim zdominacj Stanisawa Lema iwysokimi wymaganiami
stawianymi przez jego intelekt. Symptomatyczny pozostaje zwaszcza
Eden, powie zawierajca opis samoregulujcego si spoeczestwa
subtelnie kontrolowanego poprzez polityk informacyjn nadrzdnego poziomu. Ju jednak wtej powieci problem polityki informacji
wprzedstawionym systemie zosta sprzony zprocesem poznawania
imoliwociami interpretacji powieci (rozumieniem narracji): Nie
wolno ci zapomina, e koniec kocw zawsze rozmawiasz zkalkulatorem ie dubelta zrozumiesz tylko otyle, oile pojmie go sam kalkulator433. Jedyne wyjcie naukowcy dostrzegaj wsiowej ingerencji,
zktrej rezygnuj wedle reguy nieprzekadalnoci zamknitych systemw informacyjno-spoecznych.
Kada kolejna prba uporzdkowania staje si jedynie dowodem na
nieusuwaln wielo, moe nawet chaos. Jak si sprzeciwi spjnej koncepcji dyktatury bez posiadania koncepcji co najmniej rwnie przekonujcej? Czy to jednak nie jest droga ku nowej tyranii? Dwjmylenie
wydaje si przecie wpisywa wnurt filozofii otwartej, filozofii wahania
jak najdalszej od tyranii intelektualnej: czym rni si haso wolno to
niewolaod wiem, e nic nie wiem? Oba opieraj si na zadziwiajcej
umiejtnoci, houbionej przez agnostykw. Coincidentia oppositorum
433

258

S. Lem, Eden, dz. cyt., s. 293.

 tak wydaje si by zbudowana rzeczywisto, azwaszcza ta ukryta,

niepojmowalna, nadludzka rzeczywisto, wktrej spotykaj si linie rwnolege iktr przywouje symbol. Dlatego wanie dystopie
to oligarchie wytrawnych intelektualistw. Pamitajmy jednak, e to
pozycja wyjciowa wkreacji fikcjonalnej rzeczywistoci, fabua rozwija si bdzie wkierunku podwaenia systemu ijego sprawnoci, albo
wwymiarze lokalnym (jeden umys, jeden bohater), albo wglobalnym
(upadek caego systemu), albo wreszcie wobu tych wymiarach.
Cybernetyka, azwaszcza socjocybernetyka (sociocybernetics)
zmierza wkierunku podwaenia zewntrznej perspektywy obserwacji
zamknitych isamosterownych spoeczestw, kierujc zainteresowanie wstron samego procesu obserwacji. Second-order cybernetics434
rozwijaa si rwnolegle do kariery konstruktywizmu oraz poststrukturalizmu, ktre podwaay pewno iobiektywizm zewntrznego punktu widzenia. Odnowiona nauka osterowaniu bdzie wci zainteresowana wszelkimi ptlami konstytuujcymi system, napiciami wywoywanymi zakceniami wprzepywie informacji. Pozornie niewiele si
zmienio, bowiem samosterowno zawsze bya wcentrum, wzmaga
si jednak wano wiadomoci irefleksji we wntrzu systemu. Akcent przesuwa si zkontrolera pojmowanego jako regulator na nisze
poziomy systemu iautopoiesis435.
434
Koncepcja Heinza von Foerstera sformuowana wksice z1970 roku pt. Cybernetics of Cybernetics. Por. F. Geyer, J. van der Zouwen, Introduction to the Main Themes in
Sociocybernetics, [w:] Sociocybernetics, dz. cyt., s. 1. Pojawienie si cybernetyki drugiego porzdku wduym stopniu poda tropem hermeneutycznej reakcji na nauki pozytywistyczne, na sztuczne odseparowanie podmiotu (obserwatora) od przedmiotu (obserwowanego), wskazujc, e obserwacja nie moe by bezstronna, atake czsto dokonywana
jest zwntrza systemu. cieki te od czasu hermeneutyki przecieraa od dawna efektywnie teoria literatury (tutaj teoria interpretacji inarracji), pniej wtrnie oddziaujca na
socjologi. Nauka stosowana, inynieryjna, jak bya pocztkowo cybernetyka, zarazia
si niepewnoci dwudziestowiecznej epistemologii, zwaszcza przy opisywaniu systemw spoecznych ipolitycznych, gdzie koncepcja jednolitej kultury zostaa wyparta przez
postmodernistyczn koncepcj fragmentaryzacji (tame, s. 6), wodpowiedzi na niebezpieczestwo etnocentryzmu (tame, s. 10).
435
As Niklas Luhmann maintains: the individual tries to master environmental complexity by building up internal complexity, and an increase of self-reference certainly implies abuildup of internal complexity. One of the effects in social sciences has been an
increasing stress on studies of how mind works to cope with this increase of environmental
complexity. F. Geyer, J. van der Zouwen, Introduction, dz. cyt., s. 4. Autopoiesis, czyli

259

Dystopijne spoeczestwo to system zdefiniowany przez totaln kontrol. Ztego wynikaj podstawowe parametry konstrukcji spoecznej:
izolacja, spjno, stabilno436, automatyzm. Przeamanie jednego
ztych parametrw, podwaenie jednego lub kilku znich moe prowadzi do zanegowania systemu. Mog one te wprowadza dyskusj
owartociach skojarzonych ztymi parametrami (np. stabilno sama
jest wartoci, ale te kojarzy si zbezpieczestwem).
Wadza nabiera ciaa
Najistotniejszym momentem wdziejach dystopijnego systemu jest
amoe powinien by wedug jego twrcw akt zaoycielski, ucielenienie projektu.
Systemy polityczne zobrazowane wfantastyce socjologicznej zazwyczaj rodz si wnastpstwie Wielkiej Zmiany. Momentem przeomowym wtak ujmowanej linearnej historii moe by exodus, najazd bd
globalna przemiana historyczna. Tak czy inaczej, wadz przejmuje
nieliczna elita, ktra sprawuje kontrol nad spoeczestwem gwnie
dziki faszowaniu historii ifabrykowaniu nieprawdziwych informacji
na temat sytuacji obecnej. Terazsystemu zwykle nazywane jest faz
przejciow, co usprawiedliwia wszelkie niedocignicia ikonieczno wyrzecze na drodze do przyszej doskonaoci.
Narodziny Apostezjonu pastwa przedstawionego wtrylogii Edmunda Wnuka-Lipiskiego ukazane s niewyranie, pozornie mimochodem. Wiemy, e Wielk Zmian poprzedzi Exodus (WP, 133),
azatem nowy porzdek powsta nie na gruzach starego, lecz poprzez
oddzielenie, wkonsekwencji wyizolowania. Tyle, jeli chodzi oizolacj
wdiachronii, ale Apostezjon dodatkowo jest pooony na Wyspie, odsamostanowienie, wprowadza przekonanie (nowe oczywicie tylko dla cybernetyki, ktra
powstawaa jako nauka okontroli nad systemami) okoniecznoci bada nad oddolnym
ksztatowaniem systemu, ktre moe stawia opr wysikom sterowania spoeczestwem
przez rzd lub biurokracj. Tame, s. 8.
436
Odrzucanie zmian idenie do przewidywalnoci jako podstawowa cecha systemw, co oczywicie stanowi echo utopii wcybernetyce. H. W. Ahlemeyer, Management
by Complexity, dz. cyt., s. 62.

260

izolowany od wiata zewntrznego wnaturalny itradycyjny dla utopii

sposb.
Przeszo ciy nad teraniejszoci Apostezjonu. Przeszo sprzed
zmiany politycznej nie jest zbyt odlega (Nie yje ju chyba nikt, kto
by pamita, WP, 134). Jest to zreszt typowe dla fantastyki socjologicznej. Dla wygody porwnywania, oceniania system powinien by
ukazany in medias res, w rozkroku midzy starym odrzuconym inowym doskonaym (w mniemaniu wadzy, rzecz jasna). Wfantastyce socjologicznej dugo tego kroku wynosi jakie sto lat. System Terejski
przedstawiony wWybracach bogw Rafaa A. Ziemkiewicza rozciga si na okres jednostkowej pamici: ona Tonkaja jest ochrzczona
ipamita jeszcze wiat sprzed zmiany. Pismo ma konkurencj wpostaci ywego dowiadczenia pozostajcego wpamici obywateli nowego
systemu: To [wytpienie wilkw] dziao si dawno. Moe sto lat temu,
tak mi si przynajmniej teraz wydaje (WB, 139).
W Wyjciu zcienia nowy porzdek polityczny zosta wprowadzony
przed 80 laty przez przybyszw zukadu Proximy Centauri, zwanych
Proksami. Mona by ten porzdek nazwa po prostu okupacj, naleaoby jednak natychmiast doda, e ubezwasnowolnieni ludzie przyjmuj
niewol dobrowolnie. Podobnie jak wParadyzji, system zbudowany jest
na mistyfikacji. Proksowie przedstawiaj si jako obrocy Ziemian przed
inwazj zmylonych przez siebie Elgomajw. Status dobroczycw, ktry
zapewnili sobie obcy, ma wymusi na tubylcach posuszestwo iwspprac, zwaszcza e przybysze s znacznie bardziej zaawansowani technicznie od Ziemian. Wariant najazdu iubezwasnowolnienia realizuje
rwnie Limes inferior. System narzucony zosta przez obcych. Takie
rewelacje przynosi fina powieci. Wczeniej poznajemy histori przeznaczon dla niewtajemniczonych, wykreowan wedug najlepszych
utopijnych wzorcw: przeomowy moment whistorii caej ludzkoci
(Wielk Reform), wszystkich pastw, poprzedzi precyzyjny racjonalistyczny plan naukowy, ktry opracowali uczeni zcaego wiata. Reforma
wizaa si przede wszystkim zwprowadzeniem powszechnej automatyzacji, standaryzacj iuniwersalizacj struktury (inne aglomeracje s
takie same, wic nikt nie podruje LI, 77). Gazeta Zorza Argolandu,

261

podrczniki historii itelewizja kreuj tak wanie wizj dziejw Argolandu. Ojciec Sneera, jako pamitajcy, wspomina oeliminacji sceptykw (Ci, ktrzy nie chcieli zmdrze, zniknli zareny politycznej,
LI, 120) itarciach wRadzie Nadzorczej wiata, ale nawet on poszukiwanie prawdy uznaje za bezcelowe wobec moliwoci faszowania historii
przez politykw: Zamiast niej znajduje si artefakty, misternie utkane
legendy modyfikujce prawd, spreparowane na uytek wczesnego spoeczestwa [...] (LI, 121). Usyszymy take echo dylematw naukowcw
zEdenu Stanisawa Lema: [...] staj si [owe artefakty M.M.L.] prawd
zastpcz, ktrej obalenie po latach nie ley wniczyim interesie. Przeciwnie, mogoby to wstrzsn podstawami od lat budowanej rzeczywistoci(LI, 121).
Standaryzacja rozwiza fabularnych fantastyki socjologicznej moe
owocowa dezynwoltur wobec szczegowoci obrazu. Pozostaj one
wdomyle. System wpowieci Ryszarda Gowackiego Algorytm pustki, napisanej wokresie stabilizacji konwencji fantastyki socjologicznej,
zarysowany jest mglicie. To po prostu System, spjny isprawnie
funkcjonujcy. Niewiele znajdziemy szczegw, aaden znich nie
zaskoczy wprawionego czytelnika. Autor, punkt po punkcie, realizuje schematy konstrukcji dystopijnych. Pastwo znajduje si na wyspie,
ale owiecie zewntrznym niczego nie wiemy. Zwypowiedzi jednego
zfunkcjonariuszy (AP, 29) dowiadujemy si jedynie, e system powsta
samorzutnie, bez intencji wyzysku czy zniewolenia. Mtne wywody tego funkcjonariusza oszalestwie inormalnoci prowadz do wniosku,
e ludzie optani pdem do wadzy inauki popadli wzbiorowe szalestwo. Szalestwo stao si norm iodtd tych, ktrzy dawniej uchodzili za zdrowych psychicznie, umieszcza si wzakadach zamknitych. To wariant samorzutnych narodzin nowego systemu, wramach
globalnej ewolucji spoeczestwa. Pamita jednak naley, e Gowacki
operuje absurdem, niemale spychajc znaczenia powieciowe ku alegorii. Unika konkretw sugerujc pretekstowo. Sprzyja temu szcztkowa wiedza osystemie (nieistotne jest wwczas prawdopodobiestwo
przedakcji) oraz czste stosowanie technik onirycznych.
Dwie powieci przykuwaj szczegln uwag, gdy mowa onarodzi-

262

nach dystopijnych systemw: Obszar niecigoci Andrzeja Wjcika

iAndrzeja Krzepkowskiego oraz Paradyzja Janusza A. Zajdla.
W roku 2953 Ziemia wObszarze niecigoci podzielona jest midzy dwa systemy polityczne. Dziewiset lat przed bezporednio
przedstawionymi zdarzeniami wjednym zdwch mocarstw wprowadzono naukowo opracowany program, zwany po prostu Programem
iEksperymentem. Zakada on przede wszystkim cise sprzenie
midzy potrzebami spoecznymi imanipulacj poprzez ucielenienie
Ideau, zrealizowane dziki genetycznej modyfikacji istatystycznej
selekcji obiektw zahibernowanych irozmraanych wrazie potrzeby. Wadz sprawuj ci, ktrzy znajduj si najbliej tego centralnego rytuau: Kontynuator Eksperymentu, Rada Koncepcyjna (Rada
Wadzy Najwyszej wszystkich kopu, ON, 89) decydujca owyborze
kolejnego obiektu (Steelt Johnson nosi numer 725, azatem Idea by
zmieniany rednio co 14 miesicy, ON, 8). Technokracja pocigna
za sob konsekwentne rozwarstwienie spoeczne na nadmzgowcw
iPrzecitnych. Oczywicie, zdecydowana wikszo obywateli naley do tej drugiej grupy. Uksztatowana jest ona, podobnie jak wNowym
wspaniaym wiecie, dziki genetycznemu rozplanowaniu wskich specjalizacji (ON, 42, korekta genotypu, ON, 83).
Tak cile zdefiniowany system polityczny musi by odizolowany
(wramach programu izolacji, ON, 179). Dziewi hermetycznych kopu dodatkowo chroni pole siowe, suce nie tyle obronie przed zagroeniem zewntrznym (kontakty zkonkurencyjnym systemem regulowane
s przez tajemnicze ukady, ON, 179), ile zatrzymaniu potencjalnych
uciekinierw. Obywatele zamknici s take wwizieniu lku. Codzienne gazety epatuj Przecitnych zagroeniem ze strony Tamtych, czyli
wrogiego konkurencyjnego systemu politycznego (ON, 105), okrelonego
zreszt bardzo oglnikowo, wopozycji do Eksperymentu, jako domeny
wolnoci. Odizolowanie kopu iograniczenie zasobw motywuj potrzeb oszczdnoci, podobnie jak wParadyzji (su te ograniczaniu potrzeb Przecitnych (Irena: Jest wystarczajco dobrze, ON, 104).
Historia powstania systemu, zarysowana gwnie wprzemwieniu
proroka Eliji, zawiera ciekawe akcenty. Wzgodzie ztradycj utopijn

263

system opracowano na chodno wramach racjonalnego Programu.

Pewni swoich racji konstruktorzy ustalili paradygmat niezakadajcy
ewentualnych modyfikacji. Silniejszy jest jednak pierwiastek dystopijny, cyniczny. Wedle sw proroka iwizji Levisa za wprowadzenie
nowego porzdku odpowiedzialne s spasione bydlaki zolinionymi
cygarami (ON, 135). Wtamtym czasie rzeczywiste rzdy sprawowaa
mafia, ana ulicach panowa terror. Konkurencyjny system, czyli Tamci, poszed inn ciek rozwoju: Zrobilimy bd trzeba byo ju
wtedy dobra si im do sada, tak jak wczeniej zrobili to Tamci (ON,
135). Poszlaki iikoniczne wyobraenia wskazuj na drapieny kapitalizm (a moe raczej konsumpcjonizm?) jako punkt wyjcia systemu.
Decydent zosta przedstawiony wyranie karykaturalnie, jego brzuch
trzsie si jak galareta(ON, 164). Czy wiat Tamtych to zkolei ukryta
eutopia socjalistyczna?
Obszar niecigoci wprowadza splot dwch czynnikw decydujcych onarodzinach nowego systemu, splot ewolucji ukadu politycznego ijednorazowej decyzji. Powsta system paradoksalny, ktry wpogoni za stabilnoci odmraa ideay. Wkocu rozmroono Steelta, poet,
ktrego fantastyczna wizja wspomagana przez fantowid lega u podstawy racjonalnego Eksperymentu. Steelt pod wpywem reklamy da
si skusi izgodzi si przetestowa prototyp maszyny. Wprzypadku
poety, przecitnego poety, pokusa bya dua.
Paradyzja jest natomiast interesujca gwnie dziki problematyzacji
historii powstania systemu ijego dziwnemu zwizkowi zZiemi. Rinah bohater powieci Janusza A. Zajdla niemal natychmiast, tu po
przylocie na Paradyzj, rozpoczyna ledztwo. Ju na stacji przesiadkowej intryguje go zaobserwowana sytuacja: mczyni za szklan cian
rozmawiali idc tyem, aprzedstawicielka spoecznoci Paradyzji nie
reagowaa zdziwieniem. Rinah nie wie jeszcze, e obco, ktr wanie odczu, nie bdzie przeszkod woswojeniu si zinnoci kultury,
ale stanie si pomocna wdemaskowaniu tajemnic tego wiata. Rozwizanie tajemnicy okae si bulwersujce: mieszkacom Paradyzji,
stoczonym wogromnych kontenerach na powierzchni planety Tartar,
wmawia si, e musz pozosta wzamkniciu, poniewa yj we wn-

264

trzu ogromnego437 sztucznego satelity. To kamstwo lego u podstaw

rzeczywistoci Paradyzji438, awikszo zabiegw wadzy sprowadza
si do jego podtrzymywania. Nie mona do koca symulowa warunkw panujcych na stacji orbitalnej (zwaszcza siy odrodkowej wywoanej sztucznym cieniem), wic trzeba ograniczy wiedz mieszkacw poprzez nauczanie znieksztaconej fizyki, ograniczy mobilno
(nieistniejcy segment sidmy, ktry miaby zamyka piercie, jest
oczywicie niedostpny) iciekawo, przy jednoczesnym podniesieniu
jakoci iiloci wiedzy po stronie aparatu kontroli.
Paradyzja, az ni Tartar, oddzielona jest od Ziemi kosmiczn prni. Fakt ten zapewnia totalitarnej wadzy komfort bezpieczestwa.
Rozpoznanie iatak ze strony macierzystej planety wydaj si nieopacalne, anawet status quo powstay po uniezalenieniu kolonii okaza
si wygodny take dla Ziemi439. Izolacja fizyczna pozwala take na
sprawniejsz izolacj informacyjn. Nie mona tu przekroczy zielonej granicy, nie trzeba si te martwi oszpiegw. Przybyszw, takich jak Lars Benig czy Rinah, mona atwo kontrolowa, zwaszcza
e przybywaj samotnie irzadko. Zarazem jednak Ziemia wydaje si
czasem znajdowa zadziwiajco blisko. Kontakty handlowe s oywio437
Pamitajmy, e Paradyzj zamieszkuje sto pidziesit m i l i o n w ludzi, akady zsegmentw liczy dwa tysice metrw dugoci! Trudno sobie to wyobrazi itakie
balansowanie na granicy nieprawdopodobiestwa zaznaczone te wpowieci wprost
wzmaga poczucie obcoci graniczce zpoczuciem absurdu. Std te zrozumiaa pomyka
Andrzeja Stoffa, ktry widziaby raczej tysice zamiast milionw. A.Stoff, Aluzje izudzenia, [w:] tene, Lem iinni. Szkice opolskiej science fiction, Bydgoszcz 1990, s. 252.
438
Kamstwo zaoycielskie: P. wika, Janusz Zajdel pisarz podejrzany, Nowa
Fantastyka2000, nr 9, s. 66. [] udzia kamstwa wprocesach spoecznych nigdy chyba
nie osiga takich rozmiarw, jak wsystemie centralistycznym, jeli jest on realizowany
znajwysz, aprioryczn konsekwencj. S. Lem, Dialog VII, [w:] tene, Dialogi, Krakw
1972, s. 253.
439
W zaoeniach powieciowej fabuy Ziemia jest w porzdku tak t sytuacj interpretuje Stoff (Aluzje izudzenia, dz. cyt., s. 253). Nie do koca jednak. Ziemia
zachowuje si bowiem niezwykle powcigliwie, zwaszcza e jej struktury polityczne
nie s wyrane. Jest to chyba jedna ztych demokratycznych ihumanistycznych wizji,
ktre s wietliste dlatego, e s niewyrane. Podobnie byo zreszt we wspomnianym
Edenie Lema. Ale cyniczna etykieta Made for Paradisia only na artykule drugiej kategorii, wskazywaa na systematyzacj iafirmacj procederu. Organizacja, ktra wysaa
pierwszego zwiadowc, Larsa Beniga, to organizacja pozarzdowa, tworzona przez grup
zapalecw, kontrolujca przestrzeganie Konwencji Osiedleczej (P, 75). Jak wida, wielkie sowa ideklaracje stanowiy dla Ziemi martwe prawo.

265

ne, wkwestiach politycznych natomiast dystans pozostaje zachowany.

Tartar wita podrnych przybyych spoza ukadu kobiecy gos przywita Rinaha na stacji przesiadkowej. Aprzecie Rinah by jedynym
przybyszem! Kady przybysz otrzymuje tu przewodnika(P, 22) dowiaduje si Ziemianin pniej. Mogoby si wydawa, e gocie zZiemi to codzienno, ale my wiemy tylko odwch przybyszach Larsie
Benigu iRinahu, ktrych odwiedziny w Paradyzji dzieli dziesi lat!
Nie wspominajc otym, e system powinien niechtnie przypomina
oBenigu.
Moe nam umkn wlekturze informacja, e podr zZiemi na Tartar trwa sze lat. Jeli wysannik zakada powrt na rodzim planet,
caa wycieczka zajmie dwanacie lat. Przyznajmy, e to due powicenie, zwaywszy na to, e Rinah przyby na Paradyzj wcelu zbierania
materiau, ajego misja szpiegowska zostaa mu narzucona przy okazji440. WParadyzji Ziemia nie niesie ze sob adnej oferty poza wypenion bardzo oglnikowymi postulatami Konwencj. Ziemia jest tu
przede wszystkim na zewntrz.
Relacja midzy Paradyzj aZiemi jest jedn znajbardziej zagadkowych kwestii wpowieci Zajdla. Dystans wydaje si elastyczny,
podporzdkowany aktualnym potrzebom sensw tworzonych przez
narracyjne tu iteraz Paradyzji. Rinah przestaje by wtedy pisarzem
zbierajcym materiay, podczas gdy na Ziemi wszyscy zapewne onim
zapominaj, astaje si niedoszym wybawicielem. Wwiecie znacze
Paradyzji to Ziemia orbituje wok Tartaru, araczej uwaga: to karkoomne sformuowanie jest koloni dla jego referencji, pojemnikiem
na wytarte alegorie. Czasem aluzyjne odniesienia do niej pasuj, bo
przecie Ziemia jest niczym demokratyczny Zachd wobec komunizmu, wktrym kady ma rwne szanse, ale szanse okrelane wedug
przelicznika stopnia czowieczestwa, czyli wiernoci wobec wadzy.
Czsto jednak takiej prostej przekadni nie sposb znale. Jak bowiem
440
WLewej rce ciemnoci Ursuli K. LeGuin rozstanie zrodzim planet, rodzin
iprzyjacimi dla misji nawracania Gethen na ekumenizm pozostaje niemal do koca zadr wsercu Ai. Owszem, kosmiczna podr wpowieci amerykaskiej pisarki trwa
znacznie duej, ale osobisty dramat Ai dodaje tej postaci psychologicznego prawdopodobiestwa.

266

da sobie rad wramach odczytania aluzyjnego zfaktem, e Paradyzyjczycy odlecieli zZiemi, by si od niej uniezaleni?
Historia oficjalna nauczana w Paradyzji cakowicie podporzdkowana jest propagandzie441. Wwietle oficjalnej propagandy powstanie
Paradyzji byo koniecznym aktem odwagi wobliczu nieprzyjaznoci
rodowiska Tartaru, planety, na ktr zmierzali osadnicy, atake egoistycznego nastawienia macierzystej Ziemi. System trwa ju sto lat,
awic wystarczajco dugo, by pami oczasach sprzed wprowadzenia nowego porzdku przestaa by ywa, by odeszli ostatni zpamitajcych.
Natomiast nieoficjaln histori poznajemy, oczym si niestety
wanalizach czsto zapomina, wycznie na podstawie poszlak ihipotez. Wywrotowa hipoteza, wedle ktrej Paradyzja nie jest satelit Tartaru, aznajduje si na jego powierzchni, opublikowana zostaa wformie
tekstu zaszyfrowanego prymitywnym kluczem: wfantastycznym/alegorycznym wiecie wmiejsce Paradyzji prostolinijnie podstawiona zostaje Nowa Edenia. Autor za podpisuje si jako Orley Huxwell. To, co
oficjalnie realne, okazuje si oszustwem, wramach ktrego (opowiadanie ma wParadyzji status science fiction) fikcja fantastyczna mogaby si okaza prawd. Wadza przeladuje autora opowiadania ijest to
waciwie jedyna poszlaka, ktra mogaby wiadczy otym, e znalaz
si on blisko rzeczywistego stanu rzeczy.
Historia ma kilka wersji, akada jest czyja. Najblisza nam jest najpierw wersja ziemska, apotem ta zwersji paradyzyjskich, ktra zostaa
zaakceptowana przez powieciowego protagonist. Rinah jednak jej nie
sprawdza, zatrzymuje si na poziomie hipotez, poszlak iinterpretacji
tekstw. Nie dy do spotkania zwadzami. Teza Andrzeja Stoffa, e
moe to by rzeczywicie materia na zupenie inn powie442, przedwczenie zamyka problem. Paradyzja koczy si raczej podobnie jak
Solaris Lema gestem wycofania bohatera, zjednoczesn ekspansj
wiedzy narracyjnej icaej powieciowej machiny generujcej autorskie
Przewodnik Rinaha stwierdza: Jestem historykiem... To znaczy wychowuj modzie (P, 34).
442
A. Stoff, Aluzje izudzenia, dz. cyt., s. 253.
441

267

sygnay, czyli przesania. Rozwizanie to okae si zreszt schematem popularnym wcaej fantastyce socjologicznej.
Czysta formalno
Systemy przedstawione wfantastyce socjologicznej zawsze twierdz, e u ich podstaw ley plan opracowany naukowo (np. CP, 58).
Zmierzaj ku postaci krystalicznej, wktrej najistotniejsza jest
struktura, wzajemna relacja poszczeglnych elementw itrwao powiza, anie ideologia. System nie myli si nigdy, dziaa bowiem na
zasadzie elaznej logiki, narzuconej mu przez konstruktorw(AP, 34).
Twrcw fantastyki socjologicznej zaintrygowaa zwaszcza stabilno
struktury iwarunki jej spenienia. Twrcy pozostawali pod urokiem
mechanizmu sprze zwrotnych, czyli rnego rodzaju ptli, wzmocnie iwspzalenoci, zwaszcza wowietlaniu dziwnego zwizku
midzy wadz ipodziemiem.
Wedle zaoe projektantw midzy projektem adziaajcym ju systemem nie powinno by istotnych rozbienoci. System funkcjonuje wedug przejrzystej formuy wpisanej wprogram centralnego dyspozytora.
Zaoenie systemu wymaga intelektualnego wysiku, areszta powinna
by czyst formalnoci. Ludzie, mieszkacy systemu, przypominaj
wwczas cybernetyczne czarne skrzynki, oktrych dziaaniu iefektywnoci decyduje zesp bodcw ipowizanych znimi reakcji na
wyjciu. Wntrze, czyli przeycia idowiadczenia, przestaj by istotne,
jeli nie s lustrzanym odbiciem tego powierzchniowego przepywu informacji.
Dystopia wtrylogii Edmunda Wnuka-Lipiskiego sprawia wraenie
szkieletowej, przede wszystkim dziki typowemu dla fantastyki socjologicznej wycofaniu zagadnie ideologicznych. Wadze Apostezjonu
nie promuj konkretnego zespou wartoci. Koncentruj si na takim
sterowaniu spoeczestwem, by zapewni systemowi stabilno iprzetrwanie: podstawowe zadanie Sub to ochrona spoistoci Zespou
(WP, 89). Na uniwersytecie uczyli tylko, jak naley postpowa, by
przetrwa Apostezjon(RP, 15). Podobnie wRoku 1984 Partia pragnie

268

wadzy dla samej wadzy443. Jeli telewizja reklamuje coraz to inne

recepty na szczcie (WP, 211), to nie dobro jest celem, ale wyciszenie ewentualnych roszcze. Centraln ide takiego stanu rwnowagi s
samoorganizujce si komputery (WP, 194). Gdy wadza dystopijnych
systemw wyposaona jest wwysok dawk cynizmu, gwn motywacj utrzymania status quo jest zapewnienie dobrobytu elicie.
System przedstawiony wpowieci Macieja Parowskiego nie szokuje
represywnoci, moe wydawa si nawet zbyt mikki wstosunku
do czynnikw destabilizujcych. Sam autor ubolewa nad tym faktem444. Dziki temu jednak wadza dysponuje wikszym wachlarzem
rodkw ni wwikszoci powieci fantastyki socjologicznej. Podobnie jak wRoku 1984, wobec ktrego Parowski zadua si bodaj najbardziej, ale na poziomie lokalnych aluzji, system ewoluuje ina drodze
doskonalenia technik manipulacji dociera si. Wedle sw wysokiej
rangi funkcjonariusza poszczeglne rodki kontroli pojawiay si samorzutnie, ale te automatycznie, bez planu, ale zkoniecznoci. Nad
okolicznociami, ktre mogyby definiowa histori, kontekst czy cel,
dominuje wski horyzont teoretyczny, wktrym system nazywany jest
po prostu systemem, dziaajcym dla podtrzymania swego dziaania.
Wedug funkcjonariuszy automat spoeczny si doskonali, ale stopniowo traci na agresywnoci iimpecie, wic wpewnym sensie ulega degeneracji (To si rozpada..., TKZ, 238). Jakimi rodkami dysponuje
Elita? Przede wszystkim s to rodki mikkie, odwracajce uwag
od mrocznych stron systemu: woda wzbogacona jest osubstancje pobudzajce, ktre zmieszkacw czyni nienasyconych erotomanw. Rozwin si ogromny przemys pornograficzny ierotyczny, anajwiksz
dynamik charakteryzuje si ga zajmujca si automatami masturbacyjnymi. Cho co moe wydawa si dziwne wtym wiecie jest
to wstydliwe. Warto zauway przy tej okazji, e wymowa poszczeglnych scen nie pokrywa si zsieci deklaracji. Bohaterowie wiedz
wicej, ni powinni (jak wPowrocie zgwiazd). Obywatele mieszkaj
G. Orwell, Rok 1984, dz. cyt., s. 181.
M. Parowski, Dziesi lat pniej, [w:] tene, Twarz ku ziemi, wyd. drugie, Katowice 1989, s. 266.
443

444

269

wponurych blokowiskach na skraju ndzy, pojeni alkoholem inadziejami na wycieczki do lepszego wiata. Tsknoty s infantylne. Sztuczny raj, do ktrego mona si dosta dopiero po kilku latach oczekiwania wkolejce, nazywany jest PTASZKIWODADRZEWA, raz
wmiesicu obywatele zmuszeni s do obserwacji monstrualnych pokazw zwanych SonLumiere. Kult katastrofy propagowany przez wadz
przypomina Orwellowskie godziny nienawici: obserwatorzy kibicuj potworowi niszczcemu miasto (TKZ, 95). Wiadomoci pokazuj
niemal wycznie wypadki, aszary tum osiga pewn satysfakcj obserwujc mier bogatych Uprzywilejowanych. Jak si okazuje, wikszo wypadkw (by moe nawet wszystkie) jest fingowana. Odkrycie
tego procederu zmienia ycie gwnego bohatera Neuta. Kolejnym
obiektem obowizkowych wycieczek jest Stare Miasto, mimo e wadza promuje niech do Staroci, wspierajc je wymylon radiacj
emitowan pono przez stare przedmioty.
Stabilno systemu wObszarze niecigoci ma zapewni wszechobecna automatyka, ktra zjednej strony peni funkcje jedynie usugowe, ale zdrugiej staje si fetyszem systemu, waniejsza nawet ni
ludzie, ktrym miaa suy: [...] nie ma nikogo, kogo byoby sta na
utrzymanie prywatnego pojazdu. To wymagaoby dodatkowych przydziaw energii, atej miasto nie ma zbyt wiele ekrany soneczne istosy ztrudem pokrywaj zapotrzebowanie. Wszystko poeraj automaty (ON, 97). Wrozmowie ze Steeltem funkcjonariuszka Irena Solon
ujawnia bezrefleksyjn zaleno od automatw. Izolacja (kosztowne
utrzymanie pola siowego) iautomatyzacja prowadz do ubezwasnowolnienia Przecitnych, ale przede wszystkim skazuj ich na wyrzeczenia. Wkontekcie nierwnoci spoecznej sytuacj tak Kaort, szpieg
Tamtych, nazywa wyzyskiem (ON, 152).
W Obszarze niecigoci centraln funkcj spoiwa systemu peni Idea. Ten chwyt wadzy wydaje si niezawodny, albowiem Idea tworzony
jest wkorelacji znastrojami spoecznymi. Oficjalnym celem istnienia
systemu jest uszczliwienie Przecitnych. Ajednak ich status jest niski. Pracownicy Instytutu Genetycznego s wyranie uprzywilejowani,
dysponuj samodzielnym mieszkaniem (Irena Solon, ON, 104), maj do-

270

stp do ekskluzywnych dbr, za nadmzgowcy, azwaszcza czonkowie

Rady Koncepcyjnej, dodatkowo mog korzysta ze rodkw indywidualnego transportu. Tum zdany jest na powolne ruchome chodniki, blokowane nawet na kilka godzin wrazie wysokiego natenia ruchu. Wtym
kontekcie zabawnie brzmi naiwne rozpoznanie systemu dokonane przez
Steelta: Jestecie przyzwyczajeni do zbytnich wygd(ON, 101).
Dziki ksztatowaniu zbiorowej psychiki za porednictwem wzorca
osobowego, system zachowuje pierwiastek eutopijny, funkcjonariusze
mog wykorzystywa retoryk eutopijn. Demaskuj zarazem jej perswazyjno:
[...] nie chcemy ucieka si do innych rodkw stymulacji. Uwaamy je po
prostu za niegodne iniedozwolone. Ksztatowanie ludzkiej psychiki to proces
czciowo nieodwracalny, dlatego chcemy, by przebiega on wsposb moliwie
zbliony do naturalnego tak, by ludzie podsuwane im myli uwaali za swoje
wasne. Tylko wtedy bdziemy mieli gwarancj zachowania ustalonego od wiekw porzdku bez stosowania policyjnego przymusu istymulatorw chemicznych, czy jakichkolwiek innych. (ON, 85)

System zawiera jednak dodatkowe, nadmiarowe rodki kontroli, poczwszy od umundurowanych sub porzdkowych (policji), poprzez
kabiny antyamoku (ON, 98), ktre su jak dobitnie stwierdza
Steelt praniu mzgu (ON, 98), propagandowe gazety, aparaty do
sprawdzania lojalnoci Przecitnych (ON, 9). Bezporedniej kontroli
umysw suyy deszyfratory rytmw pracy mzgu (ON, 21, 146),
pozwalajce na wgld (deszyfracj) stanw emocjonalnych badanych.
System wAlgorytmie pustki powstawa wtle powszechnego szalestwa. Wtrakcie lektury odkrywamy jednak, e szalestwo systemu jest
cile kontrolowane inaley je przypisywa tylko niszym warstwom
spoecznym, co wadza wykorzystuje do usprawiedliwienia swych dziaa: chore spoeczestwo naley trzyma wryzach, naturalnie przez
wprowadzenie nieomylnego, obiektywnego ilogicznego systemu,
ktry podobnie jak wwikszoci powieci fantastyki socjologicznej
utosamiany jest zbezduszn maszyn, gigantycznym komputerem
oniewyobraalnych, heroicznych niemale mocach obliczeniowych
(AP, 34). Wszechwadny Migraton wyposaony jest przede wszyst-

271

kim wpami onieskoczonej pojemnoci. Nie tylko komputer, ale

take siy bezpieczestwa, zwane tu Nadzorem, dalekie s od szalestwa. Status szarych obywateli okrelany jest wpunktach dodatnich
iujemnych cho pomys nie domyka si tak dobrze jak wpowieciach Zajdla (Paradyzji iLimes inferior) inie staje si fetyszem wadzy.
Mobilno ograniczona jest przez podzia terytorium pastwa na Strefy
oraz przypisanie poszczeglnym obywatelom stopni swobody. Dodatkowo, kady zmieszkacw wyposaony jest widentyfikator, zwany tutaj permitorem. Nazwy oprzyrzdowania totalitarnego: Migraton
(od migrowa), permitor (od permisja zezwolenie) wskazuj,
e brak swobody wporuszaniu si stanowi podstaw konstrukcji dystopii. Podzia na Strefy suy przede wszystkim segregacji obywateli na
zasadzie hierarchii spoecznej. Pierwsza Strefa zaopatrzona jest najgorzej, natomiast Czwart Stref zamieszkuje Elita idecydenci. Drug
Stref wyrnia obecno dzieci istworzonego dla celw indoktrynacji
Instytutu Ksztatowania.
Gwnym przeciwnikiem drobnych kombinatorwwLimes inferior
jest system. Nad porzdkiem spoecznym czuwa bowiem znany nam
dobrze superkomputer, tutaj nazywany Syskomem, LI, 15 (w penym
brzmieniu Oglnym Systemem Komputerowym LI, 101). Podstawowym zadaniem Syskomu jest przeliczanie punktw iokrelanie klasy inteligencji. Dobrze wiedzia [Karl], e samo sfaszowanie zapisu na kluczu [...] niczego nie rozwizuje. Syskom jest za mdry, by tolerowa takie
naiwne oszustwa (LI, 21). Zawsze wydawao mu si, e wtym wiecie panuje przyzwoity, komputerowo obiektywny porzdek. Wadza nie
zajmuje si pojedynczym obywatelem (LI, 33). To nic, e oprzydziale
stanowisk decyduj obiektywne komputery. Sneer mia ju odnotowane
na swym koncie niejedno zwycistwo nad obiektywnym komputerem
testujcym... (LI, 45). Wikszo tego typu twierdze moemy spotka
wpocztkowych partiach powieci, wramach wyrazistego ogniskowania, np. Karla. Wmiar odkrywania kolejnych zason iwzrostu wiadomoci Sneera, odkryjemy, e Syskom nie jest wszechwadny.
Porzdek systemu wLimes inferior dobrze definiuje zaufanie bohaterw pokadane wstatystyce. Okrela ona regularno masowych

272

zjawisk, nie dbajc olokalne odstpstwa. Szczeglnym zaufaniem

obdarzy j Karl, jako ekonomista zwyksztacenia: niezachwianie wierzy wstatystyk (LI, 59). Metoda apania na ywca bya
opracowana dokadnie izwykle dziaaa bez puda. Musiaa dziaa, bo
opieraa si na statystyce (LI, 57). Pogld wygoszony wewntrz obszaru ogniskowania funkcjonariusza wyraa wiatopogld wadzy. Ta
perfidna metoda, dziki ktrej wyowiono utalentowanego Sneera, preferowana jest jak si twierdzi, dziki swej skutecznoci nad przesuchania iszantae (LI, 58).
Metodologiczne uporzdkowanie opierajce si na statystyce funkcjonuje jednak przede wszystkim jako narzdzie ujarzmiania przypadku imaskowania spoecznych nierwnoci. Do takiego wniosku dochodzi Karl:
[...] przychody zerowca, wyraone wpunktach [...] byy przecitnie tylko
cztery razy wiksze od przychodw szstaka. Znakomicie maskowao to rzeczywist rozpito dochodw rnych klas intelektualnych, podtrzymujc
wstatystykach przynajmniej mit owzgldnej rwnoci materialnej obywateli. (LI, 61)

Gwnym zadaniem takiego precyzyjnego tworu cybernetyki

(LI,140) jest utrzymanie systemu whomeostazie, bardzo delikatnie
wspomaganej przez ukryt wadz nadzerowcw (LI, 180). To wanie oni ukrywaj najwiksz tajemnic Argolandu, kamstwo, na ktrym opiera si spoeczna konstrukcja: Wycilimy zhistorii ludzkoci jeden jedyny szczeg: kontakt zobcymi (LI, 173). Podobnie jak
wWyjciu zcienia: Nikt nie wie, jak naprawd [obcy] wygldaj. Nie
wiadomo, czy potrafi przybiera ludzk posta. Widujemy ich pojazdy,
poruszajce si wnaszej atmosferze mwi jeden znadzerowcw
(LI, 174).
Z jzyka maszyn, cybernetycznej teorii informacji pochodzi zaufanie do behawioralnej powierzchownoci Marten wWirze pamici ufa
wefektywno memografii, mimo wiedzy, e podwiadomo nietknita wczasie operacji moe by czynnikiem destabilizujcym. Dominuje
logika nadpisywania imnoenia, wktrej istotna jest tylko powierzchnia zjawisk. Zabieg jest nieodwracalny: Na miejscu dotychczas funk-

273

cjonujcego wjego pamici fikcyjnego scenariusza mona co najwyej

wpisa nowy scenariusz, rwnie fikcyjny (WP, 253). Mzg to nie jest
jednak tama magnetofonowa. Jest materiaem trudniejszym technicznie (WP, 254) zauwaa Marten445.
wiat trylogii zmienia si wdwch porzdkach: wtoku wasnej historii oraz wramach koncepcji autorskiej. WRozpadzie poowicznym
zauwaamy pewn modyfikacj. Jest ona jeszcze, wstosunku do wizji
zWiru pamici, do agodna, ale otwiera furtk dla radykalnej zmiany wMordzie zaoycielskim. Oto istotn rol wRozpadzie poowicznym zaczynaj odgrywa pismo iksiga. Obecno ksiki jako tematu mieci si jeszcze wramach wyznaczanych przez pierwsz powie
trylogii. Pamitamy, e wWirze pamici ksiki byy anachronizmem
funkcjonujcym jedynie wrd temporystw, bo oficjalnie panuje jzyk
maszynowy, niewykorzystujcy liter. Potencja ksiki wtym wiecie
jest may, nie mona go adn miar porwna do roli ksigi wpowieci
Bradburyego 451 stopni Fahrenheita. Vittolini pozwoli sobie na wyraenie radykalnego, lecz odosobnionego pogldu, e powinno si zabroni
posiadania ksiek. WRozpadzie poowicznym natomiast ksiga, ktrej
autorem jest outsider Stansky, niesie ju zagroenie dla stabilnoci systemu. Mimo e system do atwo zaklasyfikowa dziaalno twrcz jako
chorobliwy przypadek memoryzmu, Nemeczek zmiejsca interesuje
si ksik, dowodem rzeczowym dewiacji. Co jest dla niego atrakcyjne? Ksika oferuje niesprawdzaln obietnic istnienia ostatecznej wadzy Niewidzialnego iraju dla garstki wtajemniczonych (klasa wybranych winterpretacji Nemeczka), szczeglnie poczenie kreacji wadzy
itranscendencji. Optany dz awansu Nemeczek ywi wsobie urojenia
oostatecznej wadzy, musi je jednak przenie poza doczesno. System
totalitarny zmierza ku boskoci, ale inaczej ni wRoku 1984 nie jest
445
WWybracach bogw podobn obietnic ostatecznego zwycistwa wadzy niesie
ze sob tempax. To bodaj najbardziej frapujcy wkad Rafaa A. Ziemkiewicza do technologii dystopijnych systemw. Maszyna wymaga uczestnictwa telepaty, ktry dziki
wzmocnieniom sygnaw potrafi wyowi resztki historii na podstawie ladw fal
mzgowych. Dziki prototypowym tempaksom policja rozbia najprniejsz organizacj
wywrotow Rot (Rewolucyjna Organizacja Terei). Istota jej dziaania rwnie opiera si
na powierzchownych ladach.

274

wstanie zatrzyma si na przebstwieniu zbiorowego organizmu Partii.

Co istotne, nie znamy tekstu nowej witej ksigi. Transcendencja, gbia,
rdo, irracjonalno sprowadzane s zatem do powierzchownoci totalitaryzmu, zafascynowanego procesem interpretacji. Ponisze fragmenty
czy wanie logika powierzchownoci:
Moe on naprawd, gdzie podskrnie, by dewiantem? To wtakim razie
dewiantem musiabym by ja icaa reszta Apostezjonu. (RP, 218)
Pewne osobowoci s tak silne lub tak sabe jeli pan woli, e nie potrafi
[...] przystosowa si, choby tylko powierzchownie, do wymaga otoczenia.
(RP, 122)
Uycie Czarnego Batalionu skutecznie zaatwioby problem wsensie doranym, ale [...] na dusz met spowodowaoby trudnoci interpretacyjne. (RP, 80)
Tamto ju nie wrci. Nie chc, eby wrcio. wiadomie nie chc poprawia si cho czasami targa mn co takiego, e tylko wy jak pies... (RP, 142)

Powierzchowne informacje przenosi plotka. Dla niej wtrylogii Wnuka-Lipiskiego granice wydaj si nie istnie. Nie mona powstrzyma
jej rozpowszechniania, awadze pozostaj zadziwione jej mobilnoci. Zjeszcze wiksz wyrazistoci moc plotki bdzie podkrelana
wMordzie zaoycielskim (MZ, 21, 22, 102).
Charakterystyczny prymat cybernetycznej powierzchownoci
moe sta si istot spoecznej konstrukcji. System Paradyzji wydaje
si przejrzysty446, bowiem jak kae si wierzy Paradyzyjczykom
owszystkim decyduje bezosobowa, obiektywna Centrala, regulator
skomplikowanych przelicznikw iparametrw, nieczuy na jakiekolwiek prby zdobycia jego przychylnoci:
Wszystko to oczywicie kalkuluje ireguluje Centrala, ona te kieruje poszczeglne osoby do tej czy innej pracy. Tutaj take nie pomoe adna protekcja. Dzi
na przykad wskanik 0,6 zapewnia ci prac zmywacza naczy, ajutro nad ranem
budzi ci gonik ioznajmia, e wszyscy ze wskanikiem mniejszym od 0,7 maj
si zgosi na gwnym korytarzu swego pitra do odlotu na Tartar...(P, 105)

Centrala nie jest wadz, lecz regulatorem systemu, tworzy obiek L. Bdkowski: Najmniej skomplikowany system spoecznej manipulacji zawiera model paradyzyjski. Jego schemat jest jasny. L. Bdkowski, Ponure raje Janusza
A.Zajdla, dz. cyt., s. 34.
446

275

tywne rodowisko. Tutaj nie ma wadz twierdzi przewodnik Rinaha. Tutaj, wParadyzji, rzdzi Prawo (P, 45). Oficjalnie nikt nie stoi
ponad prawem: Prawo jest obiektywne ipodporzdkowuje wszystkich
bez wyjtku potrzebom iinteresom caego spoeczestwa (P, 45). To
zrczny wybieg wadzy, jak zauway pniej Rinah dziaanie przeciw
systemowi byoby nierozsdne isamobjcze.
Obok kontroli komunikacji iwiedzy wadza przeja pen kontrol
nad ciaami poddanych. Dziki identyfikatorowi system potrafi kadego znich natychmiast zlokalizowa. Przestrze ochybotliwym statusie przyczynia si do zaniku intymnoci, bowiem pokoje, wktrych
przebywaj mieszkacy, su jednoczenie jako przestrze publiczna.
Paradyzyjczycy znajduj si pod nieustann obserwacj za pomoc
wyspecjalizowanych kamer ipodsuchw (System Zabezpiecze zbudowany zkomponentw sprowadzonych zZiemi wzamian za uran),
aciany ich mieszka s przezroczyste.
Rinah odwiedza Paradyzj wmomencie, gdy system totalitarny
funkcjonuje sprawnie: drobne wykroczenia nie naruszaj porzdku,
az wywrotowcw rekrutuje si pracownikw kopalni. rodowiska
konspiracyjne natomiast realizuj si gwnie przez jaow twrczo.
Podtrzymuj one zreszt filozofi pozorw ksztatowan przez wadz:
myl, co chcesz, ale nie daj si na tym zapa tak brzmi rada jednego
ze spotkanych wolnomylicieli (P, 117).
Rachunek ekonomiczny, ktry dominuje wwiecie wartoci reprezentowanych przez wadze Paradyzji447, nakazuje, by preferowa
automatyk socjotechniczn nad techniczn, cho ta ostatnia te jest
atrakcyjna. Automatyka opaca si tam, gdzie nie ma do rk do pracy. Unas nie narzekamy na brak pracownikw umiechn si Alvi.
Kademu trzeba da zajcie. Automatyka jest droga, urzdzenia pochodz zimportu (P, 103-104). Ujawnienie si wadzy ijej bezporednia dostpno uatwiayby bunt.
System paradyzyjski nie jest zainteresowany gbi zjawisk. C
Ulega temu systemowi wartoci take Rinah, gdy snuje domysy: ...oprcz konserwatorw ioperatorw, rekrutujcych si spord obywateli Paradyzji, caa machina porzdkujca ten wiat posiada jeszcze... wacicieli (P, 137).
447

276

ztego, e s rzeczy, do ktrych dotrze nie mona, jeli mona je mimo

wszystko kontrolowa? Centrala nie ma wgldu wmyli poddanych, ale
daje sobie zt niewiedz rad, instalujc si na powierzchni wiadomoci iwymagajc przewidywalnych dziaa, anie myli. Wszystkie manipulacje informacj ipropaganda, suce podtrzymaniu istniejcego
porzdku, tworz warstw oficjalnej wiedzy. System wymaga jedynie
niepodwaalnoci dogmatu osatelitarnoci Paradyzji. Wramach tej
mistyfikacji pozostaje on wierny strategiom behawiorystycznym, wedle ktrych czowieka nie okrela jego dusza, tosamo albo intelekt,
ale odpowiedzi na bodce: Zapewniam ci, e oprbie zaszkodzenia
naszemu wiatu mona tutaj co najwyej pomyle, nic ponadto... (tak
twierdzi Alvi, funkcjonariusz, P, 31), Gdyby nawet uwierzyli, c
mog uczyni? Bd milczeli iudawali nadal, e s cakowicie przekonani oprawdziwoci oficjalnej wersji ich wiata (P, 162).
System nie ukrywa swego behawiorystycznego podoa, wpenej
wiadomoci, e sytuacja prowadzi obywateli do poczucia bezsilnoci. Wedug sw Zinii wikszo mieszkacw Paradyzji domyla
si oszustwa, aprzynajmniej przeczuwa, e co jest nie tak. Zreszt, sama Zinia bierze wtym kamstwie udzia. To drugie dno: Tartar nie jest piekem inadaje si do zasiedlenia. Dopiero trzecie dno
mistyfikacja satelitarnoci pozostaje najcilejsz tajemnic. Nic to
jednak nie zmienia. Udawanie lojalnoci nie stanowi zagroenia dla
stabilnoci systemu. Dyktatura przezroczystoci wkonsekwencji znaczy duo wicej ni wszechobecno kontroli. Uczy, e istnieje tylko
powierzchnia zjawisk. Uczy mylenia ospoeczestwie wkategoriach
struktury, czego najdobitniejszym przykadem jest rozpowszechnienie
mniemania, i cytujc podpisujesz si pod treci(P, 99). Intencje nie
s istotne. To najsilniejsza bro wadcw Paradyzji, przewrotne wykorzystanie przewiadczenia oniezainteresowaniu gbi zjawisk (w tym
wiatem myli) dla manipulacji. Wstrukturze nie ma centrum igbi,
jest jedynie sie wspzalenych elementw, relacji: Centrala wypenia
Prawo, aPrawo suy Centrali, idealna symetria, wktrej rozmywa si
starowiecka odpowiedzialno. Struktura moe mie tylko projektanta, ale zchwil, gdy autor struktur ustanowi, jest nie do podwaenia.

277

Ta immanentna filozofia struktury paradyzyjskiej obecna jest na

wielu poziomach, wypeniajc je fraktalnie. Nikor, autor opowiadania
fantastycznego, za ktre zosta zesany na dziesi lat pracy wkopalni
uranu, rwnie jest mu podporzdkowany: W tekcie trudno byo dopatrzy si niebezpiecznych treci, lecz Centrala musiaa wiedzie lepiej
ni sam autor, co ten ostatni zawar moe niewiadomie wswoim
utworze (P, 91). wiadomie czy nie, Nikor sta si autorem tekstu definiujcego system, konkurujcego ze sfaszowan histori. Skd przypuszczenie, e filozofia strukturalnej przejrzystoci wynika zcynizmu
wadzy? By moe tekst Nikora interpretowany jest zgodnie znakazem
strukturalizmu, tj. wedug objaww ipotencji tekstu przy abstrahowaniu od intencji autorskiej, ale to autor empiryczny zostaje ukarany.
Wadza stosuje wreszcie zmyln strategi usuwania centrum igrajc zperyferyjnoci iprzesuwaniem centrum wkierunku peryferiw.
Margines staje si centrum. Najpierw podr ku nowej planecie, ktra
miaa by ziemi obiecan dla przesiedlecw, zmienia si wucieczk od ciemnych mocy Starego Globu (P, 119). Kolonia si usamodzielnia. Pniej cel podry, czyli Tartar, okazuje si niegocinnym
piekem, astatek kosmiczny zostaje jak twierdzi wadza przeksztacony wsztucznego satelit. Miliony Ziemian s tak naprawd wci
wdrodze, mimo e tak blisko celu. Wierz, e kr wok planety, ale
nie mog nazwa swego wiata satelit:
Przed wyruszeniem wpodr Rinah by wielokrotnie przestrzegany przez
znawcw przedmiotu, by mwic oParadyzji stara si unika okrelenia satelita. Jej mieszkacy s na tym punkcie niezmiernie wraliwi. Wedug nich,
Paradyzja jest faktycznym orodkiem ich cywilizacji inie przystaje do niej
dwuznaczne miano satelity. (P, 11)

Centrum przestao istnie, nie ma odniesienia, pewnego punktu

oparcia. Wtej prni odsuwanego signifi ukrywa si wadza. To bardzo bezpieczne miejsce. Jeli bowiem uda si wyksztaci odpowiednie odruchy u niewolnikw, to ich ewentualne prby dotarcia do wadzy bd si ograniczay do interpretacyjnych hipotez na temat systemutekstu, hipotez, ktre wprawny wyksztacony krytyk nazwie na-

278

dinterpretacj. Zajdel wramach metaliteratury imetakrytyki jednoczenie dotyka niezwykle istotnego problemu: czy interpretacja rzeczywistoci nie dy do jej utekstowienia? Iwaniejsze: czy pytanie
czyim interesom suy ten proces ikto za nim stoi ma wramach tego
mylenia sens?
Rinah interpretuje rzeczywisto tak, jakby bya tekstem. Porusza si
po powierzchni tylko, nie prbujc nawet dotrze do wadzy (autorw),
awaciwy tekst opowiadanie Nikora (Orleya Huxwella) odczytuje
jako rzeczywisto. Omwienia Paradyzji zbyt czsto omijaj ten fenomen: najwaniejsze rozwizania tajemnicy znajdziemy wtekcie obardzo niepewnym statusie. Czy wystarcza informacja, e tekst odrzucony
przez wiat opierajcy si na faszu, musi by si rzeczy prawdziwy?
Rinahowi dla stworzenia wasnej wersji zdarze wystarcza relacja realizmfantastyka! Jeli oficjalny realizm jest podejrzany, to fantastyka
zyskuje na realistycznoci! Rinah orbituje zatem wwygodnej dla wadzy strefie hiperrealizmu, realnej rzeczywistoci, jak nazywa wiat
odniesienia wopowiadaniu Huxwella: Przekonany jestem, e, jak to
bywa zutworami naukowej fantastyki, autor zupenie niewiadomie
zbliy si na niebezpieczn odlego od prawdy orealnej rzeczywistoci (P, 168).
Tak, Zajdel puszcza oko do czytelnika, ale aluzyjno jest tu elementem gry. Podobnie jak nazwisko Orley Huxwell, banalny szyfr, ktrego
nie dostrzegaj mieszkacy Paradyzji, cho znaj twrczo eromskiego. Caa prawda jest zreszt zbyt fantastyczna. Rinah waha si,
czy j przekaza Ziemianom, bo nikt zapewne by wni nie uwierzy.
S to do zabawne iprzenikliwe rozwaania Zajdla rozpisane na logik fikcji imylenie utopijne. Wydaje si, e to one tworz warto
tej powieci, anie demonstracja technologii prymitywnego zniewalania isolidarnych obywatelskich grup oporu448, ktrych dziaalno jest
jaowa449.
Jest wpowieci Zajdla wymienita scena, hiperrealistyczna, aprzy
M. Parowski, Rdza jest OK. Posowie, [w:] J. A. Zajdel, Paradyzja, Warszawa

448

2004.

449

L. Bdkowski, Ponure raje Janusza A. Zajdla, dz. cyt., s. 37.

279

tym zoliwie aluzyjna. Gdy Rinah decyduje si na podr na Tartar,

wadza wcelu stworzenia doskonaej iluzji wywouje trb powietrzn, trzsienie dna morskiego, anawet serwuje przybyszowi niezwyky spektakl erupcji wulkanw. Czy stworzenie samego Tartaru
tylko na potrzeby pokazu byoby zbyt wysok cen za podtrzymanie
oszustwa?
Mieszkacy Paradyzji s na tyle uwikani wt filozofi iluzji, e
nie potrafi sprzeciwi si systemowi. Tylko kto zzewntrz mgby
to uczyni (P, 177), Nie ma sposobu na wyrwanie si ztego wiata
(P,179) twierdzi Zinia. Pesymizmowi Zinii wtruje wanie ten kto
zzewntrz, czyli Rinah, rwnie przewiadczony obeznadziejnoci
sytuacji: nic nie mona dla nich zrobi (P, 185), wadcw nazywa
wszechmocnymi450. Nie chodzi tylko oniemoliwo zbrojnego powstania, albowiem pierwszestwo ma niemoliwo skutecznego
obiegu informacji. Wreszcie, blokada zainstalowana jest wumyle Rinaha na jeszcze bardziej podstawowym poziomie. Rinah ma skrupuy wynikajce zgboko antyutopijnego nastawienia: waha si przed
ingerowaniem wzamknit kultur451. Kim staby si prbujc rewolucyjnie przebudowa system Paradyzji? Dyktatorem, ukrywajcym
si pod mask melioryzacji? Rinah wyruszy na Paradyzj po materia do swej ksiki, jako producent tekstw staje przed moliwoci
przekroczenia fazy interpretacji. Mocniej jeszcze bdzie to wyraaa
postawa Slotha zCaej prawdy oplanecie Ksi. Obaj zatrzymuj si na
paradoksie wntrza izewntrza, ktry przypomina paradoks lektury,
interpretacji iwykorzystania tekstu. Aby wnikliwie opisa potrzebna
jest perspektywa zewntrzna, aby rzetelnie wewntrzna, ale wtedy
narracja jest niemoliwa.
Warto wspomnie jeszcze okoalangu, za ktrego wynalezienie
Zajdel bywa chwalony. Pozwala on na wymian informacji przy nie450
Dziwnie cho niewtpliwie efektownie brzmi tezy Lecha Jczmyka, kiedy
nazywa Rinaha mesjaszem: [Bohater Paradyzji] otrzymuje misj (ustali prawd oParadyzji), eby j wypeni zstpuje do piekie (zjazd do kopalni Tartaru) iwyprowadza lud
zmroku na wiato. L. Jczmyk, Wstp. Modele Janusza Zajdla, [w:] J. A. Zajdel, Wyjcie
zcienia, Krakw 1990, s. 6-7.
451
Powtarza gosy naukowcw zEdenu, atake Bregga zPowrotu zgwiazd.

280

wiedzy systemu. Jest to szyfr, wyuczalny, opierajcy si na utartych

formuach. Racj ma jednak Andrzej Stoff, gdy wtpi wjego niewykrywalno452. Nawet rozbudowane metafory staj si wnim przejrzyste.
Daleko posunita schematyzacja moe pociga za sob symptomatyczne uproszczenia wkonstrukcji fantastycznej rzeczywistoci.
Wida je zwaszcza wWyjciu zcienia. Proksowie s zjednej strony
wszechobecni, zdrugiej ukrywaj si dziki zaawansowanej technologii. Jest to jeden zciekawszych pomysw Zajdla, ktry jednoczenie
otwiera szczelin wwiecie znacze powieci. Ziemianie widz jedynie kapsy, ktre odruchowo uwaaj za skafandry. Obcy ukrywaj si wkapsach ze wzgldu na sw wiatolubno iwrogo ziemskiego rodowiska (zapada tu regularnie ciemno). Hipoteza ta jest
wpowieci pocztkowo podwaana, jako oparta na etnocentrycznych
przesankach. Proksowie wydaj si ulega naogom, uwielbiaj mid
ipewien gatunek odurzajcych grzybw. Jeden znaukowcw za pomoc eksperymentu udowodni obecno wotoczeniu kapsw gazw,
tym samym porednio zawiadczy organiczn zawarto jajowatych
tworw. Rwnie ochoczo jednak przyjmuje si teorie promujce radykaln obco Proksw, wykluczajce ich humanoidaln konstytucj, np.
hipotez mrowia. Nic zatem dziwnego, e, pomimo rozbudowanych
hipotez iwymylnych eksperymentw, nad tymi dziaaniami wci
unosi si poznawcza bezsilno: Wszystko, co onich wiemy, wiemy
od nich samych, zich owiadcze (WZC, 138). Wedug Stawczaka,
gwnego ideologa ruchu oporu, niewiedza przyczynia si do niemocy
(WZC,109).
Tu dochodzimy do zapowiedzianej wyej szczeliny. Zauwamy,
e Ziemianie kilkakrotnie na kartach powieci twierdz, e nikt nigdy
nie widzia ywego Proksa. Zastanawia stanowczo iatwo, zjak
to twierdzenie wynika zdomylnego inie tak ju stanowczego zdania:
Nie ma oglnie dostpnej informacji, jakoby ktokolwiek widzia ywego
Proksa. Skrt zakada przejrzysto albo absolutyzacj dostpnej wiedzy tu iteraz. Do zabawnie rysuje si take powszechno konspiracji
A. Stoff, Aluzje izudzenia, dz. cyt.

452

281

wrd dorosych Ziemian (ruch tamandua, WZC, 106). Nieuwiadomieni to waciwie izolowana od wsplnej wiedzy grupa dzieci. Kade dziecko, wchodzc wdoroso, uzyskuje wiadomo zniewolenia.
Cho podobnie jak wParadyzji kamstwo zaoycielskieniemale
do koca pozostaje tajemnic, nosiciel prawdy (pamitajcy Greg) tylko czeka, by komu t prawd wyjawi. Zpodziaem na uwiadomionych
inieuwiadomionych pokrywa si podzia na oficjaln inieoficjaln warstw ycia, podtrzymywany przez spoeczestwo: W szkole obowizuje
podrcznik itre wykadu mwi ojciec Tima (WZC, 77). Mrwki,
cygara ijaja s usuwane ze wiadomoci ludzi, natomiast nieoficjalnie
staj si przedmiotem artw i wprzypadku mrwek bada.
Mona by si zatrzyma na konstatacji niezbdnych uproszcze mylenia modelowego albo konspektowoci pisarstwa Zajdla. Ajednak
za tymi uproszczeniami ukrywa si wyrana tendencja. Powie Zajdla
to intelektualna rozgrywka, wktrej role s zgry rozpisane. wiat
jest skomplikowany rozmyla Tim wytrcony zbezpiecznej niewiadomoci. I taki jaki... podwjny... (WZC, 66). Zaledwie podwjny.
Prawdziwa prawda jest jedna odpowiada na wtpliwoci Tima jego
ojciec. Tajemnica jest pozorna, hiperrealna, zajmuje przewidywalne miejsce wspitrzonych, paradoksalnie stopniowanych, ale wanie
oswojonych, odkrywanych wsobie, pseudotajemnicach. Powie maskuje lk przed przyznaniem, e wadza (jej odnalezienie) jest jedynie
rozwizaniem oddolnych problemw. Dlatego Stawczak, gdy podejmuje gr zsystemem, apotem zwadcami, wci pozostaje wschizofrenicznym stanie ppodziwu, ppogardy (WZC, 139).
Samosterowno do kwadratu
Idealnie zorganizowany ukad powinien regulowa si sam, zminimalnym udziaem ingerencji zewntrznej zgodnie zekonomiczn zasad osigania maksymalnych efektw przy jak najmniejszym nakadzie
pracy. Projektanci systemw prbuj zbliy si do tego ideau poprzez
umiejtne gospodarowanie ujemnymi sprzeniami zwrotnymi (utrzymujcymi ukad whomeostazie), kreacj wewntrznego izewntrznego

282

wroga, rwnowaenie napi zwaszcza midzy centrum aperyferiami

oraz midzy elit awywrotowcami, uwodzenie moliwoci awansu, zastraszanie degradacj, wreszcie poprzez samosterowno, zwaszcza
zaangaowanie obywateli wfunkcji dozorcw (kapo453).
Spjno systemu paradyzyjskiego opiera si na sprawdzonym (niestety) rozwizaniu. Jednostki, ktre zagraaj jego spjnoci, zsyane
s do izolowanego obozu pracy. Dziki temu utrzymuje si rwnowaga
ekonomiczna, poniewa wydobycie uranu zapewnia monet przetargow wkontaktach zZiemi, az drugiej strony pozwala utrzymywa
niewolnikw wnieustannej motywujcej niepewnoci. D do awansu wlku przed grob zesania ipopadaj nawet wsamozadowolenie,
gdy grob t odsun na bezpieczny dystans. Trudno nazwa t sytuacj psychicznym komfortem zauwaa Rinah (P, 105). Ajednak
system dziaa, przede wszystkim dlatego, e oficjalnie istnieje tylko
jedno kryterium suce selekcji obywateli na tych, ktrzy zasuguj na
prac wkopalni itych, ktrzy zasuyli na nagrod wpostaci pobytu
wParadyzji: stopie czowieczestwa obliczany dynamicznie zalenie od tego, czy osobnik przyczynia si do stabilizacji, czy jej zagraa.
Stopie czowieczestwa suy rwnie jako kryterium wydzielania
porcji ywnociowych. Jeli jednak potrzebna jest odpowiednia liczba
rk do pracy lub Paradyzyjczycy s zbyt praworzdni, granica punktowa, poniej ktrej nastpuje zsyka, jest odpowiednio przesuwana.
Dodatkowo, psychika niewolnikw paradyzyjskich jest nieustannie
bombardowana nakazem solidarnoci wobliczu zagroe naturalnych,
atake groby ze strony Ziemi.
Wadza cynicznie wykorzystuje cybernetyczne zasady samosterownoci, przywoujc u czytelnika wspomnienie Edenu Stanisawa Lema. Wadza powinna trwa wukryciu, afunkcjonariuszy, regulatorw ikonserwatorw powinno si rekrutowa spord poddanych. Ci, ktrzy awansowali,
453
O obozach hitlerowskich jako eksperymencie socjotechnicznym pisze Anna Paweczyska: Zarzdcy obozu dla jego samoorganizacji chcieli wykorzysta konflikty
wynikajce zrnic etnicznych, kulturowych, ale rwnie zrnicowanie przywilejw
idawkowanie wadzy najbardziej brutalnych winiw czyniono nadzorcami. A. Paweczyska, Wartoci aprzemoc. Zarys socjologicznej problematyki Owicimia, Warszawa
1973, s.59.

283

wiedz znacznie wicej, ale te ich lk przed utrat pozycji jest proporcjonalnie wikszy. Takie wyciszenie buntu poprzez awans moe stworzy
cakiem karn elit. Mamy do stracenia owiele wicej ni zwyczajni
mieszkacy Paradyzji, awic jeszcze mniej powodw do nierozwanych
sw iprb buntu(P, 161) mwi Zinia, przedstawicielka najwyszej rangi funkcjonariuszy454. To ona zreszt namawia Rinaha, by nie rujnowa jej
ycia wimi wolnoci milionw ludzi: Ja wiem, e tu chodzi omiliony
ludzi, ale... nie powicaj mnie jednej, by im pomc(P, 181).
Trudno obardziej fascynujcy obraz totalitarnego systemu wpolskiej
fantastyce socjologicznej nad ten zawarty wLimes inferior Janusza
Zajdla. Obraz misternego mechanizmu spoecznego Argolandu urzeka
zwaszcza krztanin wok fetyszw systemu: kolorowych punktw
iklas inteligencji. Urzeka moe czytelnika, natomiast bohaterom skutecznie zajmuje czas. Trjkolorowy system punktw zapewnia dostp
do okrelonych dbr iusug: te punkty zapewniaj dostp do luksusw (takich jak importowane piwo, LI, 13, albo biuteria, LI, 94), czerwone jedynie niezbdne artykuy, syntetyczne inaszpikowane ogupiaczami (LI, 135). te punkty otrzymuj jedynie obywatele pracujcy, czyli jedynie ci, ktrzy maj klas inteligencji od 0 do 3, zielone
natomiast zapewniaj przynaleno do odpowiedniej klasy ipotencja,
niezalenie od posiadania staego legalnego zajcia.
W trakcie lektury Limes inferior wyania si pokana, wielobarwna
kolekcja kombinatorw, ktrych poznajemy bd osobicie, bd tylko znazwy: lifter, downer, rkarz, color-changer (kameleon), digger,
keymaker, hiena, wampir, zdzierca. Trudno przeprowadzi ostr granic midzy sfer oficjaln inieoficjaln, azwaszcza midzy normalnoci amarginesem wArgolandzie:
454
Goldstein wRoku 1984 zauwaa, e doublethink wPartii Wewntrznej wydaje si
dziaa jeszcze silniej ni wrd nieuwiadomionych obywateli, albowiem czonkowie elity wykonuj polecenia Wielkiego Brata wiedzc, e nie istnieje. Powstawa mog rwnie
grupy obywateli na rednich stanowiskach oparte na bezporedniej wsppracy dla ocalenia
wasnej skry, aprzez to porednio dla utrzymania stabilnoci systemu. Mog one dziaa
nawet wbrew niektrym nierozsdnym (z punktu widzenia trwaoci ukadu) decyzjom wadzy. Lem nazwa je nieformalnymi grupami wysokich poziomw. S. Lem, Cybernetyka
stosowana: przykad zdziedziny socjologii, [w:] tego, Dialogi, dz. cyt., s. 280.

284

Wedug statystyk [...] zatrudnionych jest tylko osiemnacie procent dorosych obywateli. Caa reszta to czwartacy, pitacy iszstacy, dla ktrych nie
ma odpowiednich zaj. [...] ajednak wszyscy ci rezerwowcy s nieustannie
czym zajci. Najczciej wiadczeniem podejrzanych usug na rzecz wyszych
klas, za te, oczywicie. (LI, 52)

Skd taka rnorodno zawodw na marginesie systemu? Wydaje si ona nastpstwem atwoci, zjak mona oszuka Syskom. Nad
Syskomem za nadzr sprawuj funkcjonariusze, ktrych czasem jeszcze atwiej oszuka ni sam system. Nad funkcjonariuszami jest Rada,
Wysocy Szefowie (LI, 90). Administracja jest rozczonkowana, rozdrobniona na wyizolowane segmenty (np. Wydzia Kontroli Dochodw,
Wydzia Techniki ledczej, Sekcja Zagini), ktre pojawiaj si takie
moemy odnie wraenie tylko wrazie potrzeby. Ztrudnoci porozumiewaj si midzy sob. Tajniacy, policja (w powieci pojawia
si niezwykle rzadko), ingeruj jedynie wnajbardziej drastycznych
przypadkach, czciej kryminalnych ni politycznych. Jest to agodny
totalitaryzm455, wktrym funkcjonariusze tropi przestpcw na podstawie poszlak, nie uciekajc si do drastycznych rodkw: Kady adwokat bez trudu wykae, e Pron mg zaatwi transakcj legalnie
(LI, 64). Sneer, mimo posiadania na koncie ogromnej liczby tych
punktw nieadekwatnej do oficjalnej pozycji spoecznej, czuje si bezpiecznie (cho kilkakrotnie wpowieci pojawiaj si sugestie, e Kontrola Dochodw jest do podejrzliwa): A e byo na nim [Kluczu
M.M.L.] sporo tych punktw? Za to jeszcze nikomu gowy nie urwano. To sprawa osobista (LI, 45). Duy potencja zpunktu widzenia
kontrolerw systemu mogaby posiada elektrohipnoza, ktra zapewniaby pen przezroczysto systemu. Potencja ten wydaje si jednak
roztrwoniony (LI, 47). Podobnie jak wwielu innych powieciach
Zajdla, system toleruje twrczo fantastyczn, ktra zadziwiajco
czsto trafia (czsto nieumylnie) wsedno ukrytego rdzenia struktury
(LI,153).
Bohaterowie prowadz otwarte rozmowy, ale zdrugiej strony Sneer
jest przewiadczony, e Informatorzy s we wszystkich rodowiskach
M. Parowski, Raj na Ziemi, dz. cyt., s. 68.

455

285

(LI, 33). Najbardziej wynaturzeni przestpcy, zdziercy, s wtym

paradoksalnym systemie nieuchwytni, bo posuguj si cudzym Kluczem: Przestpca jest tak doskonale anonimowy, e nie udao si jeszcze wArgolandzie schwyta adnego zdziercy (LI, 75).
Z punktu widzenia najedcw korzyci pynce ztego podstpu
s nieocenione. Ziemianie wierz, e buduj ipodtrzymuj narzucony
ustrj we wasnym interesie. Znakomita wikszo, tak pierwszoplanowych bohaterw powieci, jak statystw, zna ograniczenia oraz mechanizmy kontroli, ale uznaje ich konieczno wobliczu potencjalnego
niebezpieczestwa (WZC, 39), podobnie jak wParadyzji.
Nie tylko globalny patriotyzm motywuje wygodne dla przybyszw
zachowania Ziemian, skadaj si na nie przede wszystkim drobne
ludzkie sabostki iprywatne ambicje. Wnowym rodowisku doskonale
czuj si karierowicze, znajdujcy wpatriotycznym obowizku iwyszej koniecznoci doskonae alibi dla swych postpkw. Administracja
ifunkcjonariusze werbowani s spord tubylcw. Na podstawowym
szczeblu podziau terytorialnego wadz sprawuj kwadratowi, ktrzy przewodz Radom kwadratw, anajwysza globalna wadza naley do Zgromadzenia Zjednoczonych Kwadratw.
Proksowie pozostaj wtle rozbudowanej administracji ziemskiej,
starajc si jednoczenie zaznaczy sw wszechobecno. Wcentrum
kadego kwadratu tkwi zagadkowa budowla amba, apo niebie snuj
si cygaropodobne pojazdy. Na korzy okupantw dziaa wanie taka
sytuacja, gdy nie do koca wiadomo, kto rzeczywicie rzdzi (WZC, 57,
77). Czy Proksowie dziaaj wycznie poprzez sugestie, czy poprzez
przymus? Wmomencie zaoenia systemu podjli kroki wyznaczajce
ramy jego funkcjonowania: rozbroili Ziemi, wprowadzili wsplny jzyk. Kto jednak wprowadzi nowy system administracyjny, niszczcy
wsplnoty rodzinne irnice narodowociowe? Rozmaite sprzeczne
wersje fikcyjnej historii wyposaone s wpodobny autorytet456. Na po456
Propaganda Proksw ciy ku przerzuceniu aktywnoci na ziemsk administracj,
na lekcji geografii nauczyciel twierdzi, e granice ustalili ludzie, natomiast starzec Greg
utrzymuje aby naocznym wiadkiem e pracami nad Systemem Bezpieczestwa kierowali przybysze (WZC, 89).

286

ziomie wiedzy bohaterw panuje celowo tworzone zamieszanie: co jest

istotniejsze wykonanie czy projekt, nadzr czy nadgorliwo. Rozkazy, sugestie, dziaanie? Nic dziwnego, e jeden zobdarzonych autorytetem bohaterw, Stawczak wfinale powieci podkreli kluczow
rol informacji: Trzeba zrekonstruowa ca nasz cywilizacj. Przede
wszystkim czno iwymian informacji (WZC, 181).
Podrowanie midzy kwadratami jest utrudnione, by uatwi kontrol nad mieszkacami. Ograniczeniu mobilnoci, azarazem utrzymaniu peni kontroli su rwnie identy, wprowadzone te przez
nadgorliwych Ziemian. Wrepertuarze rodkw ubezwasnowolnienia
znajduj si take: cenzura, faszowanie historii iupolitycznienie edukacji (Departament Wychowania, WZC, 47) oraz donosicielstwo (WZC,
44). Dzieci wAlgorytmie pustki przygotowywane s do podtrzymywania obecnego porzdku. Ucz si przy tym egoizmu, donosicielstwa,
zabiegania opunkty Maego Systemu symulacji Systemu obsugujcego dorosych obywateli (AP, 119). Jak zauwaylimy wczeniej,
wfantastyce socjologicznej wadza nie jest zainteresowana ekspansywnoci ipromowaniem konkretnej ideologii, zainteresowana jest tylko
trwaniem systemu. Szuka punktu, wktrym sprawdza si iustala ekonomiczne uniwersalne minimum.
Funkcjonariuszekwadratowi, chcc zadowoli Proksw izapewni
sobie bezpieczestwo, dziaaj nadgorliwie (okrelenie to pojawia si
wpowieci do czsto WZC, 69, 108, 126). Samosterowno systemu stabilizuje go do tego stopnia, e jak twierdz bohaterowie
powieci nawet gdyby obcy nagle zniknli, sytuacja dugo jeszcze
nie ulegaaby zmianie. Przyzwyczaili si (WZC, 122). Po rzeczywistym odlocie obcych wfinale powieci teorie te sprawdzaj si zgodnie
zhistoryczno-politycznym fatalizmem, tak dobitnie wyoonym wFolwarku zwierzcym Georgea Orwella. Wrelacji Maksa, ktry mia wykorzysta zamienie soca ispowodowan nim mier najedcw,
by wykra prbk budulca obcych rakiet, odnajdujemy znaczcy opis.
Oto ziemscy stranicy, pilnujcy winiw, nie reaguj na mier Proksw ikontynuuj zlecone czynnoci (WZC, 159). Ju po wyzwoleniu
wmiejsce dawnego Klubu Kontaktw Kosmicznych powstao koo

287

Modych Budowniczych Nowej Cywilizacji, ana czele samorzdw

lokalnych postanowiono pozostawi na razie [Proksowie te posugiwali si retoryk czasw przejciowych M.M.L.] byych kwadratowych, wuznaniu ich zasug wdziedzinie prowadzenia kompromisowej
polityki wtrudnych warunkach okupacji proksyjskiej (WZC, 182).
Na napiciach wewntrznych opiera si system wtrylogii Edmunda Wnuka-Lipiskiego. Midzy dwoma orodkami wadzy Zespoem
Ekspertw iSubami Specjalnymi rysuj si niejasne iskomplikowane relacje. Oba orodki s od siebie zalene, ale do niechtnie. Intelektualici s nieobliczalni twierdzi szef Sub (WP, 29), natomiast
Marten wyranie odczuwa napicie przed spotkaniem znim (WP, 17).
Wkolejnych czciach przewag, cho raczej deklaratywn, zyska
organ technokratyczny (Najwysze ciao Apostezjonu, RP, 25). Zesp Ekspertw wprowadza pierwiastek (anty)utopijny wdystopiach
nieczsto spotykany trosk oszczcie milionw wramach monologu wewntrznego (w mowie pozornie zalenej) u samowiadomego
funkcjonariusza. Towarzyszy tej trosce gorzka informacja, e zZespou mona wyj tylko w wieczno. Jeli wdystopiach pojawia si
dyskurs eutopijny, to wdialogach, gdy dystopijni prominenci cynicznie
ongluj eutopijnymi kliszami, lub wpropagandowych odezwach. Monolog wewntrzny Martena nasycony jest frazesami, brzmi nieznonie,
ale na sposb wytrawnie eutopijny:
Wszake dla rodowiska uczonych, niezalenie od pozycji, automatycznie
niejako przypisanej kademu specjalicie wZespole, byo co niezmiernie ekscytujcego wfakcie, e jest si wan czstk kolektywnego mzgu, kierujcego spoeczestwem wmyl jego najlepiej pojtych interesw [...]. Praca naukowa jest uyteczna dla spoeczestwa, pomaga wutrzymaniu jego harmonii,
woptymalnym zaspokajaniu potrzeb spoecznych. (WP, 61)

Eutopijno wewntrz systemu dystopijnego brzmi niezwykle naiwnie, wskazujc na istnienie nadrzdnej wadzy nad ludmi pokroju
Martena (ktry pamitajmy wszed do Zespou stosunkowo niedawno), rozmywajcej si wnapiciu midzy Zespoem aSubami.
Spoeczestwo te wydaje si zagubione, oZespole kr legendy:
Nikt nie wiedzia jak jest naprawd(WP, 61) twierdzi Marten, ktry

288

mia okazj przypatrywa si wczeniej Zespoowi zzewntrz. To jednak wanie tutaj wewntrz Zespou pojawi si reformator Albert
Wardenson. Jedynie on byby wstanie zachwia podstawami systemu,
nie temporyci nostalgicznie kultywujcy Przeszo, nie najemnicy
tacy jak Dugi czy Karden, gdy czy ich ze Subami Specjalnymi osobliwa symbioza, jak uwaa Karden (WP, 158-159). Atum?
Tum to nieczytelna, upiona sia, ale nie pokada si wnim nadziei jak
wprolachzRoku 1984. Marten boi si otum iboi si tumu: grony,
zniszczyby sam siebie pozbawiony kontroli (WP, 25), za temporyci
pokornymi pogardzaj (WP, 134, 211).
Apostezjon jest zatem kontrolowany przez naukowcw ipolicj, operujcych wszechstronnymi rodkami: represj (Orodek Resocjalizacyjny iSekcja Korekcyjna), prewencj (zawody sportowe wMordzie zaoycielskim jednym zbohaterw bdzie zawodnik Daniel III irewie
artystyczne), propagand (jej gwnym medium jest telewizja), eugenik (talon populacyjny, czyli licencja na dziecko, WP, 134, kontrola
generacji, Matilda iAlbert oboje naleeli do generacji AM, akady
wie, e daje to optymaln konfiguracj genw, WP, 14), manipulacj
farmakologiczn (wszechobecne koktajle energetyzujce ipoprawiajce nastrj, pacyfikatory wywnoci, RP, 79).
Stabilno zapewnia te (podobnie jak wRoku 1984) rwnowaga si
idziwna symetria globalnego porzdku. Wnuk-Lipiski wcharakterystyczny sposb wykracza poza t symetri wkierunku perspektywy
nieokrelonej lub nieskoczonej: zamiast Wschdazji, Eurazji iOceanii,
mamy wWirze pamici wyliczenie stezjonw, zakoczone ciciem
iwielokropkiem: Neostezjon [...], Kosmostezjon, [...] Omastezjon...
(WP, 36).
W Rozpadzie poowicznym obraz systemu wzbogacony jest onowe
szczegy. Akcja toczy si gwnie wOrodku Resocjalizacyjnym,
wzwizku zczym najwicej informacji dotyczy rodkw przystosowania jednostki do potrzeb systemu. Oile wWirze pamici poznajemy
wariant farmakologiczno-chirurgiczny resocjalizacji, promowany przez
profesora Martena, otyle wRozpadzie mamy okazj oceni humanistyczny model resocjalizacji profesora Nemeczka. Za tym propagan-

289

dowym okreleniem ukrywaj si tortury ineopawowowskie warunkowanie. Jedna zbohaterek pracujca wOrodku Claire przesza
peny cykl resocjalizacji, wtrakcie ktrej wpajano jej za pomoc tortury czuwania nienawi do nielegalnie urodzonego dziecka.
Uzupeniony zostaje take wstosunku do Wiru pamici obraz
procesu wychowawczego, jak si mona domyla podlega on daleko
idcej centralizacji. Po eugenicznym kojarzeniu par wCentrach Integracyjnych, dzieci urodzone wtakich nietrwaych zwizkach wychowywane s wCentrach Wczesnej Internalizacji, pniejsze ksztacenie
za suy funkcjonalizacji obywateli, przygotowaniu ich do rnych rl
wsystemie. Dlatego tak cile rozrnia si klasy wyksztacenia. Ci
nalecy do klasy Amog obejmowa stanowiska kierownicze.
W powyszym skrcie przedstawiem uzupenienia do obrazu systemu, zabiegi poszerzajce iuspjniajce. Pojawiaj si jednak zastanawiajce rozbienoci. Pierwsza rysa na spjnym obrazie Apostezjonu
dotyczy tego, co istnieje poza jego granicami. Oile wWirze pamici
zagranica skadaa si znieokrelonego cigu pastw, ktre sdzc
po nazwach czytelnik mgby uzna za podobne do siebie jak komrki wplastrze miodu, otyle wRozpadzie, apniej konsekwentnie
take wMordzie zaoycielskim, pojawia si konkurencyjne supermocarstwo nazywane przez mieszkacw Apostezjonu Drugim wiatem. Nie ma mowy ojakim zjednoczeniu reszty stezjonw wjedno
pastwo albo blok pastw. Front wydaje si zatem wcaociowej
koncepcji totalitarnego systemu przesuwa na zewntrz Apostezjonu.
Apostezjon izagranica (Drugi wiat) wreszcie zasadniczo si rni.
Zamiast ucieczki od systemu za morze (WP, 246) bohaterowie kolejnych powieci mog wybra ucieczk do innego systemu, awtych powieciach wanie tego nie czyni, planujc raczej ucieczk do Strefy!
Warto zastanowi si nad t zmian, poniewa jest wbrew pozorom
objawem gbszych procesw znaczeniowych. Otoczenie dystopijnego
systemu moe wydawa si rejonem peryferyjnym dla caej kreacji fantastycznego wiata, dlatego wanie tutaj atwo dokonywa przesuni.
Zpewnoci zabieg taki odsania alegoryczno kreacji, ktra pozwala
zaakceptowa niespjno. wiat fantastyczny moe si rozpada na

290

pojedyncze wiaty poszczeglnych tomw, poszczeglnych rozdziaw

czy nawet akapitw, bo waniejszy bdzie komunikat odsyajcy do
rzeczywistoci niefikcyjnej. Zagranica Apostezjonu suy jako zahaczenie alegorezy. Jedynego realnego ratunku naleaoby upatrywa
wSferze, czyli emanacji systemu.
Drugi wiat to jedyna konkurencja dla Apostezjonu. Oferuje on przeciwstawny porzdek: nietotalitarny, otwarty, tak samo mglicie zarysowany jak we wszystkich innych powieciach fantastyki socjologicznej.
Wiemy, e s wnim kocioy. To nie militarne zagroenie utrzymuje
we wrogiej gotowoci Apostezjon, ale ideologiczna inno Drugiego
wiata. Dlatego penetrowany jest przez szpiegw. Apostezjon zakada
wnim nawet zagadkowe placwki (czytelnik dokonujcy alegorezy
waha si midzy konsulatami akomrkami szpiegowskimi), nielegalnym rdem obiektywnych informacji osytuacji naApostezjonie jest
radio(czytelnik moe dopowiedzie Wolna Europa). Gwn trosk
wadzy po powstaniu Strefy inieudanej likwidacji rozruchw staje si
uniknicie wiatowego rozgosu (podobnie wMZ, 73). WMordzie
walut zagraniczn (tak wanie oglnikowo jeszcze wRozpadzie
okrelan) nazywa si tward walut (np. MZ, 55), pojawia si te
sugestia, e Apostezjon odwiedzaj gocie zzagranicy ( Mwisz pan
tak dobrze po naszemu, e nie poznaem si, e pan zza morza tak
bdnie klasyfikuje Nordmanna, czonka Zespou Ekspertw, recepcjonista hotelowy, MZ, 55).
W odrnieniu od innych systemw wykreowanych wfantastyce socjologicznej system przedstawiony wpowieci Rafaa A. Ziemkiewicza
Wybracy bogw nie stawia na pierwszym planie spjnoci, wydaje si
nawet zorganizowany odrodkowo. Sprzeczno celw rozmaitych si
politycznych utrzymywaa go do czasu we wzgldnej (przy duym zakresie oscylacji) stabilnoci, na tyle gsta jest bowiem sie przeciwstawnych projektw, planw, programw oraz teorii. Ziemkiewicz najradykalniej spord wszystkich autorw fantastyki socjologicznej wzmacnia dynamik opisu systemu poprzez jego destrukcj. Akcja powieci
koncentruje si na spisku owymiarze globalnym, zahaczajc oopis
rozmaitych orodkw wadzy iantywadzy (konstytucja, prezydent,

291

rzd, senat, kocioy, instytucje technokratyczne, organizacje podziemne). Zwielokrotnienie orodkw wzmacnia kryzys (systemem wstrzsaj czste spoeczne bunty), ale te jest przeze pogbiane. Nadcigaj
powane zaburzenia natury gospodarczej isocjalnej (WB, 48).
Zasady Milena, ktre powstay wcelu uzasadnienia odczenia
Terei od Federacji Ziemskiej (okraszonego wieloma bitwami opiewanymi przez pisarzy, WB, 42), legy u podstaw nowego systemu politycznego, ktry wci znajduje si wfazie rozwojowej, zorientowany na odlegy cel: By realizowa ide Milena, musielimy najpierw
zwalczy wrogie siy. [...] To tylko rodki. Tylko rodki, nasze cele byy
ocae niebo wiksze inie powinnimy traci ich zoczu (WB,67).
Permanentna faza przejciowa charakteryzuje si duym rozpreniem wwietle standardw wyznaczanych przez twrczo dystopijn:
podziemie dziaa poficjalnie, jest nawet wewntrznie skcone, kocioy istniej, mimo e religianci s przeladowani irejestruje si
wszystkich, ktrzy tam chodz (WB, 131). Wypenienie ideologiczne
tak idei (zasad) Milena, jak programu Bordena pozostaje niejasne. Na
pierwszym planie znajduje si aspekt formalny, tj. mechanizmy przejmowania iutrzymywania wadzy. System ijego kontrolerzy pokadaj
due zaufanie wwyspecjalizowanych technologiach, poczynajc od
znanych nam doskonale komputerowych programw opierajcych si
na rachunku prawdopodobiestwa, koczc na telepatii. Technika ta
rwnie znajduje si wfazie doskonalenia. Wpunkcie dojcia technologia wyeliminuje wszelkie bogactwo dotychczasowych totalitaryzmw: propagand, szantae, wymuszenia itp.:
Borden potrzebuje nowych technologii. Potrzebuje rozbudowy arsenau psycholeksyjnego. Lepszych wzmacniaczy, doskonalszych tempaxw. [...] Jaka jest
potga telepatii? Podsuch ju nie nastrojw, ale myli. [...] Sterowanie mylami,
narzucanie ich. [...] Sterowanie nastrojami, bezporednie, stokro doskonalsze
od jakiegokolwiek aparatu propagandowego. Borden potrzebuje na to kilku lat
spokoju izaufania. Dajcie mu je imoecie si poegna ze wszystkim. (WB,
225)

Nic zatem dziwnego, e abstrakcyjna wolno wywoywana

wantyutopiach przestaje by argumentem, moe porwa najwyej

292

sentymentalnych intelektualistw (WB, 225). To wszystko moliwa

przyszo Terei, oktrej opowiada nie warto, wszak byaby to opowie okrutna inuca, jeli wogle moliwa (poniewa pozory itajemnice nie bd wtakim systemie potrzebne). Terazsystem musi si
zadowoli niedoskonaymi moe, ale znacznie bardziej interesujcymi
tempaksami.
Systemy powstae wnastpstwie ewolucji globalnej sytuacji politycznej wydaj si, wodrnieniu od tych zaprojektowanych, podatniejsze na zmiany, chwiejne iotwarte. Popadaj jednak rwnie czsto
wzaklte koo fatalizmu historii. Jest to raczej nastpstwo analizy opozycji spoecznego porzdku ichaosu wwietle cybernetyki, mechanizmw blokowania iodblokowania przepywu informacji.
Po drugiej stronie systemu
Pod pozorn przejrzystoci konstrukcji dystopijnych wfantastyce
socjologicznej dostrzeemy wiele sekretw stopniowo odkrywanych
przez rozwj narracji: przede wszystkim sabo si wywrotowych,
ktrych istnienie wydaje si wliczone wdynamik samosterownych systemw, oraz niejasno relacji midzy rozmaitymi orodkami wadzy.
Natrtnie powracaj pytania: czy zamknite konstrukcje nie wymagaj
nadzoru? Kto jest rzeczywistym wadc, kto kontroluje dziaanie systemu? Pytania te tworz, wraz zewentualnymi odpowiedziami, gwn
o fabularn omawianej konwencji. Utwory do niej zaliczane streci
mona poprzez wyliczanie kolejnych zagadek itajemnic, rewelacji
iodkry.
Protagonista powieciowy wLimes inferior, Adi Cherryson, nazywany przez narratora konsekwentnie za pomoc pseudonimu Sneer,
pracuje wszarej strefie jako lifter windujcy klientw na wysz
klas inteligencji. Proceder ten jest na tyle popularny, e powszechnie
wiadomo, i wrd zerowcw jest wielu liftowanych. Nawet funkcjonariusze, gdy maj za zadanie odnale prawdziwe zero, szukaj
go wrd lifterw (LI, 57). Wszyscy oszukuj wszystkich iwszyscy
wiedz, e s oszukiwani(LI, 131). Zkolei ci, ktrzy chc ukry swoj

293

prawdziw inteligencj najwicej wrd nich lifterw korzystaj

zusug downerw, ktrzy zaniaj klas inteligencji.
Sneer do wczenie, wrozmowie zMattem, wyraa podejrzenia, e
wykonywany przez niego zawd liftera jest konieczny: Mam szczeglne zajcie. Mona powiedzie, e mj zawd jest chorobliwym wykwitem systemu spoecznego Argolandu. Albo... moe jest on logiczn
koniecznoci systemu (LI, 34). Podejrzenia te bardzo szybko potwierdzi odnarratorskie podsumowanie:
Spoeczestwo epoki automatyzacji samo staje si jednym wielkim automatem, dziaajcym prawie bezbdnie. [...] wtym wanie krya si odpowied na
wtpliwoci Sneera, posiane przez dawnego koleg wjego wysoce inteligentnym, lecz leniwym umyle: istnienie lifterw idownerw, robionych zerowcw
izerowych czwartakw, inteligentnych dziwek iinteligentw sprzedajcych jak
dziwki swoj uczciwo ihonor, wszystko to byo normalnymi skadnikami tej
rzeczywistoci, anawet mona by rzec skadnikami niezbdnymi dla jej
funkcjonowania, dla owego cile kontrolowanego Porzdku. (LI, 58)

Pierwsze olnienie dotyczy wanie pozorowanego porzdku, by pniej Sneer mg odkry, e nieporzdek iporzdek tworz wielopaszczyznow struktur maskujc nadrzdny plan: Mamy tutaj po prostu
doskonale kontrolowany baagan (LI, 106). To, co wydawao si pocztkowo elementem antysystemowym, okazuje si suy systemowi:
[...] suba porzdkowa tylko pozornie nie zauwaa jednych, by natychmiast
reagowa na pojawienie si innych podejrzanych facetw. Wniosek std jest
zupenie oczywisty: niektrzy s wadzom po prostu potrzebni, ich dziaalno
jest wkalkulowana wdziaanie systemu [...]. Caa ta podskrna infrastruktura
spoeczna dziaa za cichym przyzwoleniem administracji awic na ten czy
inny sposb winteresie wadzy. (LI, 107)

Obraz wtoci ipodrzdnoci si wywrotowych wobec potgi systemu powraca we wszystkich powieciach fantastyki socjologicznej.
Zjednej strony siy te mog by zaprojektowane przez konstruktorw
systemu jako stabilizujca przeciwwaga, zdrugiej ich sabo wynika zpoczucia nieustannego zagroenia.
W Algorytmie pustki wsystemie funkcjonuje nieszkodliwe konspiracyjne podziemie (zarysowane wscenie koncertu skrzypcowego

294

iwieczoru poetyckiego), aza murami yj zanurzeni wrustykalnej

atmosferze outsiderzy, wielka rodzina ludzi wolnych pozostajca
wrwnowadze zsystemem. Mimo e powie Gowackiego mogaby
rywalizowa zWyjciem zcienia otytu najbardziej schematycznej
powieci powstaej wramach konwencji fantastyki socjologicznej, to
wanie wtej drugiej konspiracja dziaa bodaj najprniej, cho itu jej
dziaania s wyprzedzone przez decyzje podejmowane na najwyszych
szczeblach wadzy (Epsi).
W Wirze pamici ugrupowanie temporystw outsiderw tolerowanych przez system oddaje si wycznie nostalgicznemu kultywowaniu przeszoci. Temporyci ubieraj si staromodnie (przypominaj ludzi zfotografii zubiegego stulecia,WP, 133), podtrzymuj zwyczaje
sprzed Wielkiej Zmiany, takie jak picie kawy czy alkoholu (to ostatnie wielkiej chluby naszym czasom nie przysparza). Prawdy szukaj wksikach, traktowanych przez oficjaln propagand pogardliwie.
Jeden zfunkcjonariuszy twierdzi, e powinno si zakaza posiadania
ksiek, nazywanych reliktami przeszoci, gupimi, starymi ksikami (WP, 163). Litery zastpiono wApostezjonie alfabetem komputerowym, zrozumiaym przez ludzi imaszyny (WP, 173). Podobny
obraz podziemia znajdziemy wDniu drogi do Meorii Marka Oramusa.
Parali si wywrotowych jest te efektem rozdrobnienia, celowego
lub samorzutnego. Wtrylogii Wnuka-Lipiskiego, wMordzie zaoycielskim obok znanych nam ju zpoprzednich czci trylogii temporystw pojawiaj si lovitci, wtaki sam magiczny sposb jak prezydium,
jakby byli tam od zawsze. Jest to jeden znajwaniejszych momentw
nadrzdnej linii ewolucji znacze wtrylogii socjologicznej. Temporyci byli kreowani na rodowisko eskapistyczne, zatrzymane wkulcie
przeszoci sprzed Wielkiej Zmiany, natomiast lovitci to sia bezrefleksyjna (Trzeba znich zrobi gleb, yzn gleb, ktra przyjmie posiew
tak twierdzi Ira, MZ, 48). Ich wykroczenie polega przede wszystkim
na czstszym ni normalnie zawieraniu zwizkw opartych na uczuciu
(cho od monogamii s dalecy, MZ, 26, cz znich uprawia woln
mio: Za trzy przydziay bdziesz mg mnie dmucha jak chcesz.
Za dwa tak jak ja chc mwi jedna zlovittek Berta, MZ, 28), atak-

295

e na rodzeniu dzieci poza eugenicznym planem rozwoju doskonaego

spoeczestwa.
W Paradyzji wyranie rysuje si techniczna sabo Systemu Zabezpiecze (Zinia nazywa go bezmylnym). Mona go przechytrzy na
wiele sposobw. Ajednak jak wspomniaem wczeniej mieszkacy
Paradyzji oficjalnie udaj ulego wobec wadzy, co wielkiej krzywdy
systemowi nie czyni. To zamknicie wydaje si najwikszym dramatem fantastyki socjologicznej. Mimo powszechnych domysw Paradyzyjczykw, pomimo rdzy (konstrukcje barakw obliczone byy na
kilkadziesit lat, aprzetrway ju ponad sto) ipastylek, nad histori Paradyzji unosi si to widmo wspmylenia zwadz iukrywania kompleksu, wedle ktrego pena wiedza moliwa jest tylko po przyjciu
punktu widzenia wadzy457.
Czsto bywa te tak, e wywrotowcy rekrutuj si spord wadzy
(wtrylogii Wnuka-Lipiskiego przywdc podziemia staje si reformator, czonek krgw wadzy), awadza skada si zwywrotowcw
(wTwarz ku ziemi lub wLimes inferior). Interesujcym pomysem
pozostaje Oddzia K zAlgorytmu pustki, zwany kaskaderami. Czonkowie Oddziau K werbowani s spord wyrzutkw, takich jak protagonista powieci, su elicie jako zdalne sondy, zbierajce wraenie
zmysowe ipsychiczne. Dostarczaj im ekstremalnych wrae. Grey
zaczyna sw misj od uczestnictwa wtajnym wieczorze artystycznym,
by pniej porzdkowa ksiki, czytajc przy okazji poezj. Dysponenci (tak kaskaderzy nazywaj swych zleceniodawcw) wymagaj
jednak take dowiadcze seksualnych, anawet znajduj przyjemno
wzdalnym morderstwie. Oddziay K s do liczne, wkadym razie
Grey czsto spotyka podobnych sobie. Pocztkowo sdzimy, e grupa
ta suy infiltracji podziemia, po zadaniach zlecanych Greyowi ewentualny apetyt na spiskowy charakter fabuy mija. Nie mona jednak
zaprzeczy, e zakres zlece jest szeroki. Wparanoidalnym kierunku
zmierza zreszt sam bohater wfinalnych scenach powieci, gdy podejrzewa Trzpiota oinfiltracj rodowiska ludzi wolnych.
457
W symboliczny sposb pokazane wksice Adama Winiewskiego-Snerga Wedug
otra. Bohater tej powieci ogrzewa si wprzeladujcym go wietle reflektorw.

296

O fabularna Wiru pamici opiera si na manipulacji wiadomoci

ipamici. Reformatora Alberta Wardensona przeksztacono wszarego
obywatela Ir Dogowa. To przeomowy moment nie tylko dla niego, ale
potencjalnie dla caego systemu. Przed Apostezjonem otwiera si bowiem nowa epoka wnauce (WP, 25), wyznaczajca perspektyw porzdku niemoliwego do obalenia: kadego niesfornego buntownika bdzie mona bez wysiku dopasowa do potrzeb systemu, aksztatowanie
idealnych elementw systemu zaczyna mona bardzo wczenie (znacznie udoskonalona hipnopedia zNowego wspaniaego wiata). Gdyby
eksperyment si powid, wszelka farmakologia (niespecjalnie zreszt
efektywna WP, 60), terror oraz propaganda stayby si anachronicznie
wyeliminowane bd zredukowane do marginaliw. System przeksztaciby si zpolicyjno-technokratycznego wczyst technokracj. Czy do
tego dy? Dystopia zwykle wyposaa wadz wzmys perwersji. Wadza bawi si kosztem zniewolonych ludzi (jak wTwarz ku ziemi), by
moe nawet potrzebuje oporu dla utrzymania spjnoci.
W Twarz ku ziemi policja jedynie zpewnej odlegoci demonstruje
potencjaln si, administracja, mimo wykorzystania twardszych technik represywnych (przesuchania, izolacja, zastraszanie TKZ, 76),
czsto wydaje si bezradna. Ze rodkw kontroli system zna: cenzur (TKZ, 104), podsuch, inwigilacj wywrotowych rodowisk, dziki
czemu wadza moe zareagowa do szybko (scena spotkania Neuta
zGrayem wsamolocie). Zwypowiedzi idyspozycji Szefa pionu B wywnioskowa mona, e morderstwo polityczne naley do ostatecznoci
iodcigane jest wnieskoczono. Ulubionym rodkiem uciszania jest
przekupstwo, zwaszcza przez kupczenie wiedz, wtajemniczeniem
powizanym zawansem. Mona by domniemywa, e dua cz Elity
zwerbowana zostaa spord buntownikw. Dostp do luksusu okazuje
si niezawodnym wizieniem458.
458
To, co ich rni, wynika ze specyfikacji wiata, wjakim yj. Sneer czy Neut nie
mog walczy winteresie ogu, bo nie maj ku temu odpowiedniej podstawy etycznej.
Wich rzeczywistoci czyn taki nie ma ani sankcji moralnych,ani krzty sensu. Mog jedynie realizowa swewasne interesy. [...]Dlatego te przejcie na stron wadz niejest bynajmniej form zdrady, araczej konsekwencj braku wyboru. Nie jest to czyn nieetyczny
konstrukcja neoromantyczna to bohater amoralny wniemoralnym wiecie itakie tes

297

Jak zauwayem wczeniej, systemy mog funkcjonowa moc rozpdu isamosterownoci. Po czci dlatego, e relacja midzy podziemiem, administracj awadz rysuje si jako wieloznaczna, po czci
za zpowodu nieustannego sugerowania istnienia kolejnych nadrzdnych instancji iodsuwania ich wsfer niedomwienia.
Podstawow form zacierania relacji midzy organami wadzy jest
ich powielanie. Wdrugiej czci trylogii Edmunda Wnuka-Lipiskiego
wadza ulega dalszemu wstosunku do Wiru pamici rozdrobnieniu
(w porzdku dyspozycji, anie postpu wwiecie fikcyjnym), apowizania midzy orodkami wadzy pozostaj niejasne. Wadz sdownicz sprawuje Trybuna, wspomniany jedynie na pocztku powieci
(RP,5-6), aPodkomitet Obrony kontroluje kontakty zzagranic. Nadzorowany jest jedynie pozornie przez Zesp Ekspertw, awaciwie
przez jednego delegata, wanie profesora Nemeczka, ktry sam przed
sob przyznaje si do ignorancji wsprawach obrony pastwa (RP, 25).
Na tle wtoci resortu obrony duo solidniej prezentuj si wewntrzne siy policyjne na czele zCzarnym Batalionem (RP, 75-77), ktry
wykorzystywany by jeszcze wczasie Wielkiej Zmiany do krwawego
wprowadzania nowego porzdku.
W Mordzie zaoycielskim wadza ulega postpujcemu rozproszeniu. Okazuje si, e wewntrz Wysokiej Rady Ekspertw (tak wtrzeciej
czci trylogii przemianowano Zesp Ekspertw, bez jakichkolwiek
motywacji wewntrzfikcyjnych) istnieje cise prezydium (MZ,21),
ktre wprowadzono do opowieci tak, jakby istniao od pocztku powstania Apostezjonu (sygnaem jest brak zdziwienia ze strony bohaterw iaury tajemnicy). Absurdalna jednomylno wewntrz Zespou
Ekspertw, zaznaczana zwaszcza wRozpadzie poowicznym, jednoznacznie ju uzyskaa status utopijnej propagandy. Cyniczna dystopia
wypiera dyskurs (anty)utopijny.
Czciej jeszcze ni zrozproszeniem wadzy mamy do czynienia
zjej wypitrzaniem. Typowym przykadem jest Limes inferior. Dopiero
jego czyny wobec nieistnienia bezwzgldnych kategorii etycznych.Wobu jednak przypadkach istnieje ogromna wiara wjednostk, sensowno imperatywuocalenia jej jani,
tosamoci. . Wrbel, Jak si zbuntowa?, dz. cyt., s. 68.

298

perspektywa wadzy kontrolujcej homeostaz pozwala dostrzec przewrotno konstrukcji systemu, ktry opiera si na powszechnej symulacji: wysokie stanowiska obsadzaj liftowani osobnicy niszych klas,
natomiast rzeczywiste zera zachowuj wzgldn swobod poruszania
si. Nisze klasy zajte s dziaalnoci usugow pozornie nielegaln
na rzecz utrzymania takiego status quo. Ca prawd onaszym wiecie mona pozna iogarn tylko std, zpozycji nadzerowca(LI,168),
ztej perspektywy odrnianie pitaka od czwartaka to fikcja, zabawa
(LI, 163), Tylko my, najmdrzejsi ze wszystkich ludzi, moemy pozna prawd (LI, 173). Oczywicie, piramida wadzy nie koczy si
na nadzerowcach. Dziki wprowadzeniu postaci Alicji, nie wiadomo
nawet, czy wadz ostateczn sprawuj tajemniczy obcy. Ich istnienie
oraz intencje stanowi charakterystyczn sfer niedomwie. Wedug
sw przewodnika Rascallego, wprowadzajcego Sneera do continuum, obcy to albo fanatyczni idealici, jak sdzono pocztkowo, albo
wszechmocni tyrani. Nadzerowcy kreuj swj tragizm, tak jak czyni
to Wielki Inkwizytor459, gotowi przyj na siebie cae odium wynikajce zwad systemu (LI, 173), aby tylko nie podejrzewano istnienia obcych. Tylko wtakich przypadkach ingeruje cenzura: Wane jest tylko,
by nie mwili ani sowa okim, kto jest nad nami, obojtne, jak sobie
tego kogo wyobraaj(LI, 180). Marzeniem naszym jest utrzymanie
biecej sytuacji jak najduej mona. Nie dlatego, bymy uwaali j
za dobr, lecz dlatego, e jest to jedyny sposb uchronienia si przed
jeszcze gorszym(LI, 174). Utrzymanie Ziemian wniewiedzy pozwala
na wzgldny dobrobyt, aprzede wszystkim na zachowanie ich przy
yciu: Lepsze... nieco przytpawe spoeczestwo ni zagada ludzkoci (LI, 175). Ziemska administracja ogranicza si waciwie do poli459
Maciej Parowski, zawiedziony nie do ostrym atakiem na ukadajce si zwrogiem wadze, krytykuje nadto idealnerysy nadzerowcw: za duo wnich wiadomoci
tragicznej (Raj na Ziemi, dz. cyt., s. 70). To wyrany efekt lektury nastawionej na aluzyjno, anawet alegoryczno. Dziki temu Parowski szybko znajduje alibi dla takiego obrazu wadzy wLimes inferior: wramach jednej powieci Zajdel nie mg zmieci penej
alegorii rzeczywistoci PRL, poniewa byoby to zbyt czytelne inie przeszoby przez sito
cenzury. Musia zatem alegori systemu rozpisa na wiele powieci. Autor Limes inferior
zdaniem Parowskiego zdawa sobie spraw znieadekwatnoci wizerunku wadzy, ale
by ostrony.

299

tyki informacyjnej: Nasza rola przypomina szczeglnego rodzaju filtr:

izolujemy ludzko od prawdy onaszych kosmicznych nadzorcach,
arwnoczenie izolujemy ich od penej informacji otym, co dzieje si
faktycznie na Ziemi (LI, 173).
Nadzerowcy przystaj na wspprac zobcymi jak sami twierdz
dla ochrony Ziemian przed gniewem wadcw, ale sami uczestnicz
whomeostazie wyrczajc dobroczycw. Woczach nadzerowcw obcy s niemal wszechpotni (LI, 170), demonstruj swe niesamowite moliwoci techniczne (LI, 174), przypominaj kosmiczne
demony460 (LI, 178). Sytuacj przedstawion wLimes inferior (podobnie jak Wyjcie zcienia) mona po czci odczytywa na sposb
aluzyjno-alegoryczny: wprowadzenie stanu wojennego usprawiedliwiane byo pniej jako obrona przed grob zbrojnej ingerencji
Zwizku Radzieckiego. Pena alegoria pozostanie niespeniona, poniewa system Argolandu powsta dziki wsppracy iostatecznemu
poczeniu (pod naciskiem obcych) dwch wrogich sobie dotychczas
mocarstw.
Wczeniej ni Zajdel, gdy tworzy posta Alicji, cudowno na jzyk
science fiction przeoyli Krzepkowski iWjcik wObszarze niecigoci. Ju wpierwszych zdaniach powieci zarysowana zostaa perspektywa wszechwiedzcego obserwatora, zktrym zagadkowy kontakt
uzyska Kontynuator Levis, optany ide wyszej wadzy, zamaskowan potrzeb porzdku iawansu. Levis nie potrafi rozstrzygn, czy
Wyszy Kontynuator to jedynie projekcja jego wasnych potrzeb poznawczych (Wyszy jest przede wszystkim obserwatorem ON, 94),
potrzeby wpisania wnadrzdny plan (Kontynuator Wyszego Rzdu
ON, 92). Amoe jest to rzeczywista niepojta istota, Obcy wyposaony watrybuty boskoci? Ju wtedy fragmenty wizjonersko-oniryczne,
wktrych pojawia si Wyszy (czasem race hiperbolizacj posunit a do miesznoci), utkane s take znici tradycyjnych wyobrae
460
Sneer jest otwarty na wszelkie sugestie istnienia nadsystemu, wyposaony wkulturowe schematy: najpierw Sneer poszukuje widza (Kt u diaba, jest widzem tego przedstawienia? LI, 115, Przed kim, u licha, grana jest ta komedia?, LI, 140), przywouje
topos teatru marionetek (LI, 152). Wszystko to wytarte alegorie kojarzce wadz zsymulacj itosamoci.

300

obecnych wschematycznym wariancie konwencji fantastycznonaukowej. Wystarczy wspomnie tylko omackach.

Wyszy kojarzy si zNOL-em, widywanym wpobliu Ziemi ikopu. Bohaterowie jednak nie interesuj si tym zjawiskiem, zaintrygowani raczej zagadk, kto za tym stoi (ON, 106). Na pytanie Steelta
owadz nadrzdn wobec Kontynuatora, Przecitna Irena odpowiada
zagadkowym milczeniem: .... (ON, 100).
Kto waciwie sprawuje wadz wsystemie przedstawionym wAlgorytmie pustki? Komputer? Oczywicie nie, nad komputerem kontrol
sprawuje jeszcze kilka wtajemniczonych osb, oczym dowiadujemy
si ze sw odizolowanego konstruktorawynalazcy, pracujcego na
rzecz podtrzymania systemu. Tylko do tego punktu dotrze gwny bohater, ktry nie czuje potrzeby zgbiania konstrukcji systemu, dbajc
oodbudowanie wasnej tosamoci iwalczc omio. Rozwizanie to
nie stanowi ogniwa wacuchu ewolucji konwencji, jeli pamitamy
wczeniejsze urozmaicenie motywacji dziaa bohaterw Wiru pamici,
Twarz ku ziemi czy Paradyzji.
W przeciwiestwie do systemu wadza zarysowana jest jedynie szkicowo. Mark Grey spotyka zreszt jedynie konstruktora dezintegratora
osobowoci, wsowach ktrego odnajduje potwierdzenie realnej wadzy
sprawowanej przez onych(wsadzili mnie tutaj mwi konstruktor),
Kwatera Gwna kilka wtajemniczonych osb (AP,157).
Wyobraenie wadzy staje si niebezpiecznie przecione. Wadza
ulega wic rozszczepieniu. WWyjciu zcienia inteligencja systemu
przeniesiona jest wsztucznym chwycie na obcych nadrzdnego poziomu. Natomiast na Ziemi obecni s ci realni wadcy mieszni ibanalnie
atwi do pokonania. Ich przewaga technologiczna wjednym momencie
zamienia soca traci na znaczeniu. Dziki temu wypitrzeniu, wadza
znika wsferze pomidzy.
Rozdzia Epsi wydaje si wtrcony. Do atwo mona by go uratowawkontekcie autocenzury. Zpewnoci mg odwrci uwag od
czytelnej alegorii armii radzieckiej okupujcej Polsk pod pretekstem
uwolnienia od niemieckiego agresora. Epsi zmieciliby si wtej alegorii wzgodzie zoficjaln wykadni historii: dobrotliwi wadcy musz

301

naprawia dzieo samowolnych funkcjonariuszy, ich bdy iwypaczenia. Jednake ju po tym rozdziale ziemscy naukowcy wci snuj
swe hipotezy, nie znajc prawdy, ktr poznali ju czytelnicy. Powie
koczy si znakiem zapytania. Najwyraniej trudno bdzie domkn
powie Zajdla wkompozycyjnym porzdku. Andrzej Stoff i jako
krytyk, ijako czytelnik nie moe darowa Zajdlowi tego jednego powanego bdu konstrukcyjnego461. Wedug Stoffa korzystniej byoby,
gdyby autor nie odziera obcych zich tajemniczoci.
Aby sprbowa wyjani zagadk bdu kompozycyjnego, odwoam si do Paradyzji. Wtej powieci Zajdla odzyskanie wolnoci te
wprowadza napicie kompozycyjne wramach narracji auktorialnej:
wzewntrznej, obcej dla caej powieci, perspektywie wfinale powieci. WWyjciu zcienia ta zewntrzna perspektywa jest sfikcjonalizowana. To jedna zmoliwoci ucieczki przed paradoksami wyobraenia
wadzy, ktra raz zdaje si wszechmocna, raz uomna. Podobne rozwizanie, znacznie sprawniejsze kompozycyjnie, znajdziemy wLimes
inferior: kim jest Alicja isupercywilizacja? Wpowieciach Zajdla
zniewoleni nie dostaj szansy na rewolucj. Nawet gdy wydaj si by
blisko pochwycenia losu we wasne rce, pojawia si ratunek deus ex
machina.
Tu mamy do czynienia z najwikszym chyba dramatem polskiej fantastyki socjologicznej: rozrysowaa ona obraz wadzy ze ladem lku,
e ta projekcja wielokrotnie przewysza realn tpot wadzy PRL.
Ztych obsesji wywodz si typowe chwyty fantastyki socjologicznej
nadsystemy oparte na ograniczeniu wiedzy uczestnikw podsystemu
zwczeniem czynnika infinitywnego: nadsystem ma nad sob kolejny. Porzdek obserwowany przez uczestnikw podsystemu okazuje si
pozorny. Aksjomat, ktry ley u jego podstaw, na wyszym poziomie
okazuje si oszustwem. Wtym zakresie autorzy fantastyki socjologicznej s spadkobiercami Georgea Orwella iPhilipa K. Dicka.
Pojawia si te dramat zbyt atwego dopasowania, by moe poznawczego flirtu pulsujcy ruch jednoczesnego zblienia icigego odsu A. Stoff, Mogo by itak..., [w:] tego, Lem iinni, dz. cyt., s. 250.

461

302

wania ad infinitum. Nad pierwsz wadz moe by nastpna, ktrej

zamknici pod kloszem nie dostrzegamy462. Std paradoksalno
kompozycji Wyjcia zcienia nadwadza jest ijej nie ma, kompozycja
powieciowa wstydliwie j usuwa.
Symfonia upadku
Systemy wfantastyce socjologicznej uchwycone s wmomencie
przeomowym, najczciej wobliczu moliwoci ostatecznego udoskonalenia (mnemograf wWirze pamici nie jest jeszcze doskonay) lub
wcieniu moliwego lub faktycznego rozpadu (np. wTwarz ku ziemi,
Wybracach bogw). Od perspektywy rozwoju systemu zdecydowanie
waniejszy jest jednak obraz moliwy do dynamicznego ujcia wanie dziki tej perspektywie. Dlatego te, mimo e pojawia si wiele
czynnikw destruktywnych izdarzaj si upadki systemw, nie s to
katastrofy ostateczne. Zyskuj one sens dziki trwaniu wramach opisu,
anie dziki sugestii wietlanej przyszoci, ktra miaaby nadej po
triumfie wolnoci isprawiedliwoci. Autorzy fantastyki socjologicznej
pozostaj cyniczni iwstrzemiliwi. Moemy wich utworach znale
ca gam czynnikw sprzyjajcych zniszczeniu systemw, anawet
wprost prowadzcych do ich upadkw: poczwszy od intelektualnej
saboci konstrukcji, upywu czasu sprzyjajcego jej degeneracji, poprzez zaleno od si zewntrznych iich bezporedni ingerencj, po
rewolucje ipucze. Wszystkie wymienione czynniki pozostaj jednak
podejrzane. Trzeba przy tym zauway pewn tendencj: wraz zrozwojem konwencji fantastyki socjologicznej kryzys rzadziej oparty jest
na wtoci konstrukcji iintelektualnej rozgrywce, aczciej prowokuje rozwizania siowe.
System wWirze pamici jest jeszcze solidny, daje sobie rad nawet
zprominentami, ktrzy chc system reformowa. WRozpadzie poowicznym system zaczyna si rozpada. Pocztkowo proces ten przypomina statystyczne fluktuacje. Wadza nie potrafi dociec powodw
462
Obsesj t zapowiedziaa teoria nadistot wykadana przez Adama Winiewskiego-Snerga od czasu Robota (1973).

303

potgujcych si rozruchw. Proces wyglda na naturalne wyczerpanie

mocy systemu (std tytu powieci nawizuje do zjawisk fizycznych).
Po utworzeniu Strefy lgn do niej obywatele, ktrzy jednak nie potrafi poda racjonalnych powodw ucieczki (RP, 173), albo raczej zrozumiaych powodw dla jzyka wadzy (niezrozumiae wwietle dotychczasowej wiedzy, RP, 76). To, co dla Coloniego jest niewyraalne
iniezrozumiae (RP, 215), wMordzie zaoycielskim bdzie strywializowane (do zorganizowania Strefy przyzna si Alberta Wardenson/Ira
Dogow/Wargacz, co oznacza, e to on kieruje enklaw temporystw
wewntrz Strefy, MZ, 95). Dziwnie te brzmi odnarratorskie twierdzenie (cho wramach obszaru ogniskowania Nemeczka): W Zespole nie
decydowaa arytmetyczna wikszo; wZespole decydowaa mdro
kolektywna (RP, 76), wkontekcie wczeniejszego wyeliminowania
Alberta Wardensona. Nie moga to by przecie decyzja jednomylna.
Nigdy si nie dowiemy, na czym moga polega reforma Wardensona.
Wramach przewrotnej poetyki antyutopijnej mieciaby si walka
odopuszczenie rnicy stanowisk wdecyzjach Zespou. Wewntrz
Zespou obowizuje zwyka manipulacja informacj: nie wszyscy
Eksperci wiedz orzeczywistej historii Czarnego Batalionu, karmieni
propagand na rwni ze zwykymi obywatelami (RP, 77). Rozdwik
midzy utopijn wiadomoci Nemeczka przenikajc do narracji
azdarzeniami potwierdzi si wMordzie zaoycielskim ostatecznie, ale
choby napita rywalizacja midzy Nemeczkiem iMartenem rysowaa
pknicia na pozornym monolicie wadzy. Proces decyzyjny dotyczcy
powstania Strefy sprawia wraenie dyskusji, ale pozostaje wraenie, e
powszechna zgoda przychodzi jednak zbyt atwo.
System Apostezjonu od pocztku by pknity. Kolejne etapy jego
rozpadu, tj. rozpad poowiczny oraz powstanie lovittw (w Mordzie
zaoycielskim), s rwnoczenie wpisane wewolucj fikcyjnego systemu, a take stanowi dopenienie koncepcji artystycznej, wypenienie
koniecznoci zakadanej jeszcze na wstpie.
Ze wzgldw oszczdnociowych wycza si poow latarni wmiecie (MZ, 32). Po krwawej likwidacji Strefy (Rozpad poowiczny) wzrs
lk przed prowokacj irepresjami. Stopniowe rozpadanie si systemu

304

nie ma wyranych motywacji wewntrzfikcyjnych. Dokonuje si raczej

skokowo. Wszystkie motywacje si rw: temporyci oddaj si jedynie
kultowi przeszoci iwydaje si, e znaleli sw nisz wsystemie: pomimo kar nielegalnie uprawiaj naturaln ywno (zwan oficjalnie
niezdrow). Albert Wardenson zmieniony wIr Dogowa/Wargacza
straci pami oplanach reform spoecznych, trwa wbuncie ze wzgldu na pozycj spoeczn. Oczekuje ingerencji zzewntrz, anawet cudu:
Zmiana na lepsze jest niemoliwa bez czynnika metafizycznego
twierdzi (MZ, 48), Oni musz dojrze, musz dorosn, musz odkry
transcendencj, ktra utrzyma w ywio wryzach. Do tego potrzebny
jest niekwestionowany autorytet, ktremu bd ufa bez zastrzee, bo
jest on zinnego wiata, zinnego porzdku (MZ, 94). Asami lovitci
d do poprawienia statusu materialnego, nie zwaajc na ewentualne
ideologiczne podstawy buntu. Wadza gardzi poddanymi: maluczcy,
prostaczkowie (RP, 25), ale take outsiderzy gardz zwykymi obywatelami. Trudno mwi osolidarnoci spoecznej: temporyci nazywaj ich pokornymi.
Lovitci to trzecia sia potencjalnie wywrotowa, po tumie itemporystach. Ale tylko oni staj si si zdoln zniszczy system463. Wprowadzeni do powieci na zasadzie deus ex machina, rozrywaj konsekwencj upadku totalitarnego systemu. Margines systemu okazuje si
niemoliw do zatrzymania mas. Rewolucja mas bdzie potrzebowaa jednak pomocy ze strony zbuntowanej wadzy (tej nastawionej
eutopijnie) irozkazy Nemeczka nie pozwoliy policji na szybk likwidacj rozruchw. Zwadzy wywodzi si rwnie reformator Albert
Wardenson, zmieniony wIr Dogowa (w Wirze pamici), anastpnie
po czciowym odzyskaniu pamici, wtemporyst iwreszcie lovitt
Wargacza. Sylwetka Wargacza ma rysy mesjanistyczne, zwaszcza gdy
463
Nie przypominaj proli zRoku 1984, nie funkcjonuj jako proletariat, czyli lud
roboczy, araczej jako margines spoeczny (MZ, 26, 94). System przedstawiony wtrylogii
nie opiera si wpeni na zaoeniach socjalistycznych. Kady szanujcy si bank lubi
zachowywa styl zdawnych, dobrych czasw. Wprawdzie utrzymywanie portiera kalkulowao si nieco droej ni zainstalowanie automatu, ale za to klienci mieli poczucie, e dba
si onich (WP, 69). Zdanie to nie tylko sugeruje istnienie wolnego rynku, ale otwarcie
dowartociowuje czasy sprzed Wielkiej Zmiany.

305

wdruje przez wszystkie rodowiska spoeczne ijednoczy skcanych

przez wadz temporystw ilovittw (wedug lovittw temporyci to
miczaki, MZ, 44). Ajednak wpamici pozostaje nam przekaz: do
upadku systemu doprowadzili ludzie znajwyszej wadzy, technokraci,
optani dyskursem eutopijnym, wahajcy si tu na progu cynicznej
dystopijnej niewraliwoci. Nemeczek, mimo sprzeciwu wobec wprowadzenia Czarnego Batalionu do Strefy, myli tak: perspektywa likwidacji kilku tysicy dewiantw nie bya cen wygrowan. Owszem,
mogoby to nawet mie pewien oczyszczajcy wpyw na populacj
Apostezjonu izahamowa erozj entuzjazmu wbudowie lepszego jutra
(RP, 88).
Najbardziej interesujca jest niekonsekwencja wwiecie Apostezjonu, ktra stawia na gowie to, co pamitamy zlektury Wiru pamici.
Tam ksiki byy archaizmem, tu cakiem niele rozwija si literacki przemys. Iznw: wwietle informacji pochodzcych zMordu
tak byo od pocztku powstania systemu. S pisarze, s krytycy. We
wsppracy tworz solidn instytucj literatury, ktra, owszem, peni
gwnie funkcj propagandow, ale jest! Nordmann, pisarz iczonek
Rady, stworzy nawet program komputerowy sowak (przypominajcy ten zPrawdy postatecznej Philipa K. Dicka) pomagajcy
wtworzeniu cenzuralnych tekstw. Kopoty zaczynaj si wtedy, gdy
Nordmann dziki stworzeniu matrycy propagandy zaczyna tworzy
rwnoleg antypowie (MZ, 19), wktrej mieci wszystko to, co
nie moe by przez system zaakceptowane. Pisarz odnosi wraenie,
i obie powieci karykaturuj si wzajemnie. Ite wraenia postanowi notowa (MZ, 19). Powstaje trzeci tekst zkonfrontacji powieci
iantypowieci dziennik, cytowany wramach hipernarracji (w Rozpadzie poowicznym ksika Stanskyego woryginale bya jeszcze
nieobecna), wmottach wprowadzajcych do wikszoci rozdziaw
Mordu zaoycielskiego. Dziennik powtarza jednak proste, czarno-biae widzenie rzeczywistoci, ktre znamy ju zParadyzji: To, co
teraz jest prawd, staoby si kamstwem, mimowolne bdy za byyby
prawd (MZ, 69), sformuowane zostaje wtrybie warunkowym, charakteryzujc tym samym struktur wyobrani Nordmanna. Zaraz po-

306

tem syszymy wDziennikuecha postmodernistyczne: Wszystko ju

byo, nawet myl otym, e wszystko ju byo. Historia zatacza coraz
cianiejsz spiral wok swojego punktu cikoci (MZ, 84). Chwyt
tekstu wtekcie pozwala uwolni paszczyzn przekazu autorskiego
od cikich jakociowo wnioskw: system totalitarny prowokuje autorefleksj, wymagajc uwolnienia ptli racjonalnoci, sygnalizowanej
wRoku 1984.
Poza tonem serio nieunikajcym niekonsekwencji wkreacji fikcyjnego totalitaryzmu, znajdujemy wMordzie zaoycielskim przewrotno
godn pierwszego gracza polskiej fantastyki socjologicznej. Statystyk,
bdcy czonkiem Rady Ekspertw, wyliczy (a fragmenty te s popisem
pseudonaukowego bekotu), e nastpujce po sobie mierci Generaa
(Szefa Sub Specjalnych) iEkologa mona wyjani teoretycznie jako
koincydencj losow (MZ, 72) obardzo niskim stopniu prawdopodobiestwa. Problem sprowadza si jedynie do trafnego zdefiniowania
ukrytej zmiennej niezalenej (MZ, 72). Azatem, mwic jzykiem
odartym zautocenzury: kto za tym stoi?! Statystyk jest niebezpieczny dla intryganta, ktrego istnienie czytelnik oczywicie podejrzewa.
Co potem? Statystyk umiera zprzyczyn naturalnych, potwierdzajc
wasne wyraone enigmatycznym jzykiem podejrzenia.
Upadek systemu zostaje zapowiedziany. Linie prowadzce ku katastrofie nieubaganie d do spotkania. Vittolini zapowiada przewrt
terapeutyczny: Kraj wymaga terapii, wstrzsu (MZ, 104), Wzbiera dua fala (MZ, 187), Nie ma nikogo, kto mgby stan na czele
tej gigantycznej fali zauwaa Dugi (MZ, 92). Wtruje im Wargacz:
Musicie dy do przejcia wadzy (MZ, 93). Jeli wfantastyce socjologicznej system si rozpada, nie mona narzeka na brak atrakcji.
Mord zaoycielski, podobnie jak Rozpad poowiczny, dopenia obraz
zjednoczesnym wyeksponowaniem niekonsekwencji waniejszej bodaj ni rozpisana wtrylogii historia rozchwiania, kryzysu iupadku
systemu. Znowu zderzaj si dwie linie ewolucji znacze wtrylogii
Wnuka-Lipiskiego: pierwsza to linia poprawek iniekonsekwencji
czynionych przez autora, druga to ewolucja samego systemu motywowana wewntrz fikcyjnej rzeczywistoci. Pierwsza rozbudowuje

307

aparat interpretacyjny manipulujc alegorez, druga rwnolegle rozwija wmiar spjny obraz wiata bdcy podoem tej interpretacji.
Stopniowo przewag zyskuje wymiar metafikcyjny, poparty zwaszcza
obecnoci hipernarracji oraz zabiegiem tekstu wtekcie. Efektem
ubocznym, obserwowanym te winnych powieciach fantastyki socjologicznej, jest przerost wiedzy postaci; czsto swobodnie posuguj si
one myleniem modelowym idyskursem socjologicznym, wiadome
eutopijnego wymiaru propagandy.
Z tego powodu moemy napotka trudnoci wodrnieniu niekonsekwencji autorskich od defektw konstrukcji systemw. Dodatkowo
intencje ostatecznych wadcw zazwyczaj s ukrywane. WAlgorytmie
pustki znajdziemy sprzecznoci, ktre charakteryzuj ca konwencj,
ale tutaj wybijaj si na pierwszy plan: system dysponuje zaawansowanymi moliwociami manipulacji umysem, zwaszcza wzakresie
destrukcji. Wadza decyduje si inwestowa wkosztowne technologie
wprzewiadczeniu, e zabicie buntownika iwolnomyliciela jest marnotrawstwem. Kiedy kasuje pami nieszcznika, eliminuje zpamici
wszystko, co czyni go indywidualnym (AP, 155). Wprzypadku gwnego bohatera oznacza to jednak doprowadzenie do stanu wyjciowej
wiadomoci, ktra okazuje si bardzo antysystemowa (ale wygodna dla
nas, czytelnikw). Gdy Mark Grey dzieci wInstytucie Ksztatowania
nazywa sierotami, dysponuje wiedz onormalnej rodzinie. Skd ta
wiedza? Czyby System dziaa przeciwko sobie, nie dbajc oindoktrynacj skasowanych? Podobnie zreszt postpujwolnizgr, ktrzy
aplikuj sobie wmomencie zagroenia niebiesk ampuk amnezji
(AP, 144). Najzrczniejszy zabieg Gowackiego to wprowadzenie znaczcego wahania: kto wykasowa pami gwnego bohatera? Czy
jest kim wyjtkowym? Jeli tak, to dla kogo? Tym zNadzoru wystarczy tylko, eby mwi izachowywa si jak wikszo (AP, 31).
Rewolucja, koczca fabu Obszaru niecigoci, inspirowana jest
bez reszty przez czynniki zewntrzne: astronauta Elija (polemiczne alter
ego Bregga zPowrotu zgwiazd Stanisawa Lema), zwany prorokiem,
uwiadamia Przecitnym ich zniewolenie. Towarzyszy mu misjonarz
Kaort. Czynniki wewntrzne naznaczone s mierci. Kontynuator Le-

308

vis pomaga rewolucjonistom ju zza grobu: rozomiorzy swoj ja

wbuchajce potg strumienie zmasowanej telekinezy (ON, 195).
Wsumie mamy do czynienia zdziwnym sprzeniem dwch grup
czynnikw wywrotowych, ocierajcym si oabsurd: to swoista symfonia upadku. Tak jak nadmiar rodkw zniewolenia rywalizuje oumysy,
dusze iciaa obywateli, tak nadmiar czynnikw destrukcyjnych sprzga si wcudowny sposb wfinale.
Nie ma tu optymizmu. Podobnie osobliwe iprzerysowane sprzenie
czynnikw destrukcyjnych odnajdziemy wParadyzji. Parowski dopisuje
profetyzm Zajdlowi po fakcie, jakoby Zajdel przewidywa rozsypanie si
systemu. Ale Paradyzja to nie tylko aluzje. System jest ostry jak brzytwa,
modelowy. To system perfidny(sowa tego uywa Zajdel wkonspekcie
wydawniczym powieci464), przewyszajcy to, co pisarze obserwowali
wrzeczywistoci, sprytniejszy od wadzy PRL, ktra przecie czciej
uywaa brutalnej siy. To monstrum znacznie bardziej niebezpieczne,
bo karmione przez lki, mieszkajce wumyle iwyobrani.
Najwikszy problem cybernetycznie ujta teoria systemw spoecznych ma zhistori, zwaszcza wdzieach literackich, wktrych system
ipotrzeba jego ukazania podporzdkowane s logice opowieci, tak
wmikroskali (zwizanej zyciem protagonisty), jak wmakroskali wielkich procesw. Opowie wymaga dynamiki, da przemian. Przenosi
obraz systemu na zupenie inny plan. Nawet jeli historia wydaje si zatrzymywa, opowie j przekroczy. Wyobrania podpowiada tu twrcom cybernetyczno-historyczny fatalizm, samowystarczaln cykliczno natury465. Struktura si odnawia, powraca po wymianie materii.
Bohaterowie Limes inferior, przesiknici socjologiczno-eutopijnym
dyskursem, nie rozpatruj bynajmniej wiata, wktrym yj, jako doskonaego, widz wnim wiele uomnoci, ale odnosz go zawsze do
mylenia modelowego. Dziki temu, e utopizm jest wtym wiecie
znany iodrzucony, wadza buduje realny system spoeczny trwajcy wnieustannej fazie przejciowej: ukad do stabilny iw miar
sprawiedliwy (LI, 80), czyli idealny plan totalnego uszczliwienia
J. A. Zajdel, List poegnalny, Warszawa 1989.
E. Davis, TechGnoza, dz. cyt.

464
465

309

ludzkoci dopasowano do realnych warunkw. (Do takiego modelu

propagandy wrci, ze zdwojon si cynizmu, Marek Oramus wDniu
drogi do Meorii). Zdaniem wywrotowcw Argolandu wiat zmierza
ku upadkowi, goni wpitk, co tutaj nie jest wporzdku. Amimo
wszystko ten upadek trwa tak dugo, e ma cechy stanu ustalonego
(LI, 87), system prchnieje (LI, 104). Postpuje inflacja, za zielone
punkty mona kupi coraz mniej (LI, 12, 18), acoraz mniej obywateli
zklas trzeci pracuje. Wedug propagandy natomiast punktem dojcia
systemu jest powszechny dobrobyt: [...] wedle bowiem zaoe systemu spoecznego, wktrym przyszo mu narodzi si iistnie, idea
maksimum wygody iwolnoci przy minimum wysiku iobowizkw
bya perspektywicznym celem, stanem przewidywanym na przyszo
dla obywateli wszystkich klas (LI, 6-7). Jak mona si domyli, system obliczony jest na taki permanentny kryzys.
Wobec charakterystycznej, opisanej ju wczeniej, saboci ruchw
opozycyjnych, daj one niewiele szans na polityczny przewrt. Kaort
wObszarze niecigoci pozostaje sceptyczny co do zmiany spoecznej, wobec nieobecnoci jakiejkolwiek opozycji. Podziemie mogoby
by zbudowane jedynie zmarginesu spoecznego, odchylecw (ON,
153). Nie jest to atrakcyjna perspektywa. Poza tym sia ta jest niezdolna
do zorganizowania si wok jakichkolwiek motywacji ideologicznych.
Wrd Przecitnych nie ma nikogo, kto mgby ogarn konsekwencje
zmiany spoecznej. Moliwo zmian mieli jedynie Nadmzgowcy
(ON, 152). Pozostaje perspektywa ingerencji zzewntrz, ale ta mogaby skoczy si masow tragedi (ON, 151). Kaort ma wiadomo
niebezpieczestwa nieprzemylanej rewolucji: obecne struktury musiayby by zastpione nowymi.
Realne szanse zmian daje tylko udzia wadzy, czasem poczony zrywalizacj midzy rnymi orodkami wadzy lub zprojektami reformy.
Pozorowana rewolucja466 napawa bdzie wielu reformatorw wpowieciach fantastyki socjologicznej paraliujcym lkiem: wefekcie
Omoliwoci stabilizowania rozchwianego systemu przez zmian jego struktury
zamiast uycia siy pisa Stanisaw Lem wDialogach. Tene, Dialog VII, dz. cyt., s. 237.
Zmiana struktury nie moe jednak przebiega jawnie.
466

310

zmiany zastpieni zostaliby jedynie ludzie, asystem mgby nawet

zyska na ywotnoci. Ztak sugesti stykamy si wfinale Wyjcia
zcienia.
Strategi pozorowanej rewolucji prezentuje powie Rafaa A. Ziemkiewicza Wybracy bogw. Wobec postpujcej biurokratyzacji inieefektywnoci systemu, ktra zpen moc objawia si wczasie klski
ekologicznej, drogi decydentw zaczynay si rozchodzi. Wramach
wadzy pojawi si pomys powrotu na ono Federacji. Twrc ipropagatorem tej idei jest senator Borden szara eminencja, sprawujcy
realnwadz reformator, ktry planuje przeorganizowa cay system
(WB, 223), aprzy tym poluzowa nieco systemowy gorset poprzez
przyznanie ograniczonych swobd zwizkom religianckim (WB,
154). Przejcie peni wadzy, poprzez czasowe zawieszenie dziaalnoci Rady Specjalistw iprzekazanie jej kompetencji wrce prezydenta,
umoliwi mu dziaanie wzgodzie zjego wasn teori wzmocnie:
Napicie spoeczne wostatnim czasie powanie wzrasta imusi wkrtce doprowadzi do wybuchu, ktremu nie jestemy wstanie zaradzi. Askoro nie
moemy stumi buntu, naley si do niego przyczy iwaciwie nim pokierowa. (WB, 155)

Bordena popiera sam prezydent Ouentin, ale wikszo sfer wadzy

podburzana przez senatora Bloma zaangaowana jest wpodobnie
perfidny spisek, planujc konkurencyjny polityczny przewrt wimi
obrony starego porzdku467. Wszechobecno spiskw itajemnic rodzi
wyrany podzia na oficjaln ifaktyczn paszczyzn rzeczywistoci:
[Sayen] wszed do obszernego mieszkania, ostandardzie znacznie
przewyszajcym redni. Oficjalnie naleao ono do urzdnika Biura
Planw, nieyjcego ju od trzech lat. Faktycznie do Wydziau Operacyjnego (WB, 70).
Cae to zamieszanie wydaje si jednak pozorne wobliczu fatalizmu historii itrwaoci systemu zakorzenionego wnaturze rzeczy.
Nietrudno dostrzec wtym wtku aluzje do pierestrojki. Czyni to np. Jacek Inglot
wrecenzji powieci Ziemkiewicza. J. Inglot, Klska alchemika?, Nowa Fantastyka 1992,
nr 4, s. 73.
467

311

Borden wswym deniu do wadzy prowadzi gr ze spoeczestwem,

udajc skonno do ustpstw. System okazuje si trwalszy od poszczeglnych wadz. Mona jedynie walczy oprzejcie nad nim kontroli
(WB, 222). Zperspektywy historycznej zmiany staj si pozorne (WB,
224), skoro system musi si odwiea okresowo generujc katastrofy.
Najbardziej cyniczn prb wpasowania si wten stan rzeczy reprezentuje ledczy Tonkai, centralno-marginalny bohater powieci Rafaa
A.Ziemkiewicza. Swe credo, niespodziewanie spjne (gadulstwo wywoa rodek dolany do koniaku) na tle jego dotychczasowego sposobu
mylenia, objawia wrozmowie zsenatorem Bordenem. Tonkai preferuje skuteczno ponad wszelkie racjonalne modele usiujce wyjania
mechanizmy funkcjonowania spoeczestwa iw ramach tego wyjanienia budowa nowe konstrukcje: No c, analizujemy tylko sytuacje modelowe. Modele bardzo precyzyjne, szczegowe, wypracowane
przez najpotniejsze komputery. Ale tylko modele. [...] niemoliwe jest
stworzenie modelu dostatecznie zoonego, by by on wstanie uwzgldni wszystkie wystpujce siy. Na to potrzeba lat praktyki [...] (WB,
192). Ponad teorie, ktre si zmieniaj, funkcjonariusz Tonkai przedkada skuteczno. Co pan rozumie przez skuteczno? pyta
senator. To chyba oczywiste. Takie sterowanie rozwojem spoecznym,
aby zmieni ludno Terei wsprawne, posuszne narzdzie wrkach
grupy kierujcej planet. Kada doktryna jest tylko rodkiem, majcym suy temu celowi. Tonkai po nietzscheasku gardzi szarym
tumem, ktry wymaga sterowania (WB, 193), aafirmuje tych, ktrzy si licz, ktrzy decyduj, wpywajc na losy wiata (WB, 194).
Wczeniej, wrozmowie zon zauwaa: wiat si nie zmienia, Onny.
aden czowiek nie jest wstanie niczego wnim zmieni. Toczy si, jak
ma si toczy itrzeba tylko znale wnim swoje miejsce (WB, 130).
Historia jest take bohaterk auktorialnego fragmentu zamykajcego
powie, traktowana zmieszanin afirmacji izjadliwoci. Narrator
waha si (wahania tego nie problematyzujc) midzy histori sformuowan, podniesion nawet do rangi podmiotu (Historia bdzie zreszt
otych sprawach pisa iszepta bardzo obszernie, WB, 328), ahistori
jako losem czsto zagubionym przez t pierwsz histori. Po stronie

312

systemu znajduje si prawo, podobnie jak historia uosobione (Ale prawo nie pi. Prawo jest zdecydowane broni miasta, WB, 329). Historia
iprawo wsppracuj ze sob ponad gowami ludzi, ksztatujc ich ycie. Nad nimi za gruje narracja ze swad rozprawiajca okonfrontacji szczeglnego losu pijaczkaHoga Belskyego zprzerastajcymi go
mocami: I naprawd Hog nie wyrniaby si zupenie, gdyby nie fakt,
e tego dnia przyszed do roboty skacowany iwcieky ahistoria kocha ludzi wkurwionych idarzy ich szczeglnymi wzgldami. Tak wic
Hog zmiejsca wpad jej woko (WB, 323).
Wizja cyklicznej ikoherentnej historii zyskuje potwierdzenie whipernarracji otwierajcej rozdzia czternasty, cytujcej dokument sformuowany wtonie rozrachunkowym: Bunt by historyczn koniecznoci, ale na czele buntu stanli przecie ci, zktrych federacja uczynia swoich stranikw. [...] Zajli miejsce swoich dotychczasowych
mocodawcw (WB, 123). Wpewnym sensie Wybracy bogw kontynuuj fabu Wyjcia zcienia: nowa administracja postrewolucyjna
albo powtarza poprzedni struktur, albo wprost si zniej wywodzi.
Okres rozlicze zbdami iwypaczeniami epoki minionej zazwyczaj sankcjonuje now wadz. Tymczasem Statek Federacji wci
kry po orbicie iobserwuje sytuacj na Terei, wprowadzajc znane
nam ju wahanie wkwestii hierarchizacji wadzy: czy obserwacja to
ju kontrola? Czy ostateczna wadza, jeli Federacja jednak j wci
sprawuje, rzeczywicie nie moe by zrozumiana przez zamknitego
wsystemie obywatela?
Najwikszym ichyba jedynym zwycistwem, ktre staje si udziaem protagonistw omawianych powieci, pozostaje rozpoznanie takie
rozpoznanie, na jakie ich sta. Rinah poddaje si systemowi, swoistemu
doublethink, bo podda si, zanim zbada tajemnic Paradyzji. Osign
jednak satysfakcj poznawcz468. Jeli co moe to zwycistwo zakci, to szum informacyjny najwikszy wrg cybernetyki imylenia
utopijnego. Przerost porzdku wydaje si mniej dotkliwy. Wyobrania
Anthony Burgess pisze podobnie obohaterze Roku 1984, ktremu pozostaa stoicka satysfakcja wynikajca zdokadnej wiedzy, oco walczy wswej zgry przegranej
bitwie. A. Burgess, Rok 1985, dz. cyt., s. 93.
468

313

podsuwa takie wanie rozwizanie wucieczce przed banalnym informacyjnym chaosem469, politycznym baaganem, wktrym zanikaj
sens, odpowiedzialno iewentualna kara.
Systemy nie istniej same wsobie, onich si opowiada. Logika opowieci ma swych domylnych dysponentw. Omanipulacje wpierwszym rzdzie podejrzany jest narrator, potem autor. Wydawaoby si,
e midzy nimi awadcami dystopijnych systemw nie powinno by
punktw stycznych, powiza przyczynowo-skutkowych (wyczywszy przypadek utosamienia narratora ibohatera wnarracji pierwszo
osobowej). Ajednak przestrze t zapenia szereg hierarchicznych systemw nadrzdnych, rozmywajcych kontrol iocen: wedug szstaka rzdy sprawuj zerowcy, ale nad nimi czuwaj nadzerowcy, ci zkolei
wypeniaj rozkazy obcych. Czy to koniec? AAlicja? Czy t drog
ucieczki znieustannej podejrzliwoci otwiera sam autor? Alicji ijej
supercywilizacji jest bliej do logiki wiata przedstawionego, wktrej
umiejscowiliby si ponad obcymi, czy moe odczytalibymy ten wtek
jako wtrcony element baniowy lub chwyt deus ex machina?

8. Automatyka iautonomia
Samosterowno irozmycie wadzy sprzyjaj lkowi przed zaangaowaniem isamozwrotnoci. Ten typowy kompleks zosta sformuowany m.in. przez Foucaulta: kada przeciw-wadza porusza si
whoryzoncie wadzy470. Czy obalenie systemu znienawici nie oznacza wpisania si we? pyta bohater powieci Rafaa A. Ziemkiewicza
(WB, 231). Bohatera Algorytmu pustki drczy sen, wktrym pada pyta469
Wykazaem ju, e diabe, zjakim walczy uczony, to diabe zamtu, anie diabe
przewrotnej zoliwoci pisze Norbert Wiener owalcenaukowca znatur. Ta ostatnia
nie jest przewrotna. N. Wiener, Cybernetyka ispoeczestwo, dz. cyt., s. 209. Fantastyka
socjologiczna przesiknita jest lkiem przed zrwnaniem wadzy znatur (szerzej: tym,
co niezalene od czowieka), co ztotalitaryzmu mogoby uczyni naturaln (lokaln lub
cykliczn) konieczno. Atrakcyjna jest zatem przewrotno wadzy motywujca do intelektualnego wysiku.
470
M. Foucault, Sowa irzeczy, dz. cyt., s. 320.

314

nie: Skd... wiesz [...] czy ju nie jeste czonkiem Nadzoru?(AP, 111).
Wfinale Wiru pamici pojawia si przewrotna puenta: zwywrotowcw
mona zrobi znakomitych funkcjonariuszy (WP, 255). WWybracach
bogw spiskowiec Sayen jest czowiekiem wyksztaconym przez system (WB, 229), wplanach senatora Bordena to nawet przyszy wadca
(WB, 263). Wci powraca natrtna myl wygaszana tak przez outsiderw, jak wadz teza owzajemnej zalenoci si wadzy iopozycji,
osobliwej symbiozie tych dwch wiatw (WP, 158).
W tym kontekcie take ocalajca ingerencja zzewntrz wspomnijmy choby Alicj zLimes inferior moe by przecie traktowana jako
forma nadwadzy. Tajemnicza Alicja, ktra podarowaa Sneerowi bransolet, przedmiot nieznany ludzkiej technice (LI, 130), kojarzy si moe
rwnie zdobrotliwymi obcymi zWyjcia zcienia Zajdla, przedstawionymi wrozdziale Epsi. Poza tym Tamci wObszarze niecigoci, mimo
e reprezentuj wwiadomoci Kaorta prawdziwe ycieiwolny wiat
(ON, 150), nie spiesz si zaktami bezinteresownej pomocy, niechtni
do ratowania szaleca wbrew jego wasnej woli (ON, 151). Powraca,
jak smutne echo, dylemat wyoony przez Stanisawa Lema wEdenie:
czy rozpoznanie zzewntrz samodzielnej konstrukcji spoecznej nie jest
skaone moralnoci poznajcych? Czy ingerencja, nawet dokonywana
wimi sprawiedliwoci, nie bdzie aktem despotyzmu? Echo to powraca
zwaszcza wParadyzji iCaej prawdzie oplanecie Ksi.
Bohaterowie przybywajcy do systemu zzewntrz ochoczo poddaj si autocenzurze. WCaej prawdzie oplanecie Ksi Sloth odnosi si
zniechci do ingerencji wsystem471, lkajc si, by nie wej wrol
wadzy, by nie zaj miejsca tej poprzedniej wfatalistycznym cyklu
rewolucji iprzewrotw472. Si rzeczy kierujemy wic uwag na informacj, skd wyruszy Sloth. Jaki jest ten wiat ramowy, zktrego perspektywy poznajemy relacj Jedenastki isystem Ksi? Musimy si przy471
Postawa krytykowana przez Oramusa (Patrz: M. Parowski, Prawda wyzwala. Posowie, [w:] J. A. Zajdel, Caa prawda oplanecie Ksi, Krakw 1991).
472
Bdziesz musia zastpi stranikw zpakami swoimi ludmi uzbrojonymi wporaacze (CP, 218). Tak oto zawizuje si nowa grupa eksperymentatorw, ktrzy bd
znca si nad biednymi szczurami wtym laboratorium, sami pozostajc poza zasigiem
skutkw eksperymentu (CP, 222).

315

zwyczai do faktu, e wfantastyce socjologicznej wiat ten zarysowany

jest jedynie szkicowo: ztsknot inostalgi, ale take zobaw przed
eutopijnym przerysowaniem. Nie ma pastw, system demokratyczny
kwitnie, ale itutaj pojawiaj si tarcia. WCaej prawdzie oplanecie
Ksi tajemnicza organizacja niezadowolona zziemskich realiw zorganizowaa exodus. Ziemi postrzegamy jednak poprzez ich propagand. Nie jest to zatem jak zakadamy relacja rzetelna. Buntownicy
przedstawiaj si jako zwolennicy powrotu do natury iodwrotu od
cywilizacji (CP, 98), co brzmi pusto ipretekstowo, zwaszcza e sami
rodkw technicznych uywaj bez zahamowa (CP, 128).
Podobnie niewyrane pola pozytywnego odniesienia spotkamy wObszarze niecigoci, Wirze pamici iParadyzji. Zdrugiej strony, Stref
wRozpadzie poowicznym, zamknit wsplnot bdc zarazem wyrazem buntu wobec systemu, jak jego emanacj, poznajemy jedynie
zzewntrz, take wzapobiegliwoci przed eutopijnym przerysowaniem.
Kto musi ni [Stref M.M.L.] kierowa automatycznie zauwaa
jeden zfunkcjonariuszy (RP, 134). Wtakim wietle wadza iantywadza
tworz tajemniczy splot. Wspomnijmy dziewczynk zAlgorytmu pustki,
ktra na maej skadanej szachownicy sama ze sob rozgrywaa parti
warcabw (AP, 69). Kto zelity wykorzystuje Marka Greya do smakowaniawiata zniszych poziomw. Mogoby si wydawa, e Mark jest
agentem wadzy, ale stopniowo nabieramy podejrze, e funkcjonuje on
jedynie jako instrument samopotwierdzenia wadzy. Elita lubi dowiadcza wywrotowoci (a nawet perwersji). Oto jedno zjej pierwszych zlece: Bdc tam [na zebraniu konspiracji M.M.L.] staraj si zrozumie,
powtarzam: zrozumie, co im daj te spotkania odbywane wtajemnicy,
staraj si by jednym znich (AP, 63). Nie jest to tylko wymg rzetelnoci obserwacji iprzekazu. Zleceniodawca dy do przejcia ciaa Marka
Greya, aod niego zkolei wymaga wcielania si wrne role. Nie uwolnimy si te od podejrze, czy Mark by narzdziem wrkach wadzy
nieufajcej systemowi, czy po prostu regulujcej jego funkcjonowanie?
Tajemniczy splot charakteryzuje rwnie dynamik opozycji wewntrzne/zewntrzne, doprowadzajc do ambiwalencji status obcego
iwroga. Wadza zwykle potrzebuje jakiego punktu odniesienia, wro-

316

ga wewntrznego lub zewntrznego dla utrzymania wasnej integracji

istabilnoci. Tak wykreowani obcy nie niszcz systemw politycznych,
raczej wspomagaj ich istnienie. Wwielu powieciach obciani s
funkcj wadzy ostatecznej. Sneer zrozumia sytuacj ju wczeniej,
podczas rozmowy zSzefem Wydziau [...]. Obcy przybysze zkosmosu byli tym jedynym brakujcym ogniwem pozwalajcym zrozumie
wszystko, co si tutaj, na Ziemi, dzieje (LI, 181).
Najwyraniej jednak lk przed mimowolnym przejciem pozycji wadzy objawia si na poziomie narracji. Doskonale zamknity istatyczny
system zaludnionyprzez automaty byby take doskonale afabularny.
Narracja musi si zatem wnim zagniedzi przez czciow destrukcj
lub zdominowa system zzewntrz. Tak czy inaczej, nie jest to wygodna konieczno. Fakt, e narracja jest potencjalnie tautologiczna
(wopowieci warte jest to, co jest przedmiotem opowieci), gdy tworzy
histori poprzez opowie, rwnie nie sprzyja unikniciu eutopijnego
autorytaryzmu wnarracji. Normalnym zatem zjawiskiem jest samoograniczanie si narratora, tumienie wiedzy, ktr wznakomitej wikszoci przypadkw si rzeczy powinien posiada. Narracja rwna si
wtedy nieustannej autocenzurze, ktrej waciwie nie mona odrni
od bardzo zrcznej manipulacji. Proces ten szczeglnie widoczny jest
wnarracji pierwszoosobowej473, jakkolwiek mona by spojrze na bardziej otwarte typy narracji (personaln czy neutraln) jako na wybitnie
sprawny mechanizm autocenzury. Mylenie utopijne potguje tak rozumiany tautologizm narracji, poniewa ilekro czytelnikowi wydaje si,
e narracja jest czysto usugowa wobec opisu systemu, to ztak sam
niepewnoci moe on twierdzi, e to raczej system mona sprowadzi do roli exemplum podporzdkowanego retoryce narracji.
wiadomo powyszych ogranicze pociga za sob swobod
wzakcaniu rygorystycznych podziaw midzy poziomem narracji
ipoziomem wiata przedstawionego. Najbardziej oczywisty chwyt
to osabienie dystansu poprzez wprowadzenie narracji personalnej
iszerokie zastosowanie mowy pozornie zalenej.
473
O paradoksie opowiadania zob.: M. Gowiski, Opowieci wpierwszej osobie,
dz. cyt.

317

Wymiemy inne rozpoznawalne chwyty. Cz znich pojawia si niemale na prawach obsesji, cz moe nawet irytowa, poniewa znakomita wikszo znich opiera si na takich czy innych formach powtrzenia: wzmoona refleksyjno (postacie powielaj informacje narracyjne
wramach monologw wewntrznych), regressus ad infinitum (wadza to
tylko kolejny poziom wtajemniczenia wskazujcy na istnienie poziomw
wyszych, itak bez koca). Warto si przy tej okazji przyjrze wariantowi deus ex machina obecnemu wfantastyce socjologicznej, ktry tym
si rni od tradycji fabularnych niezrcznoci, e wprowadza element
niepewnoci, bynajmniej nie rozwizujc fabuy, ale projektujc jej kontynuacj. Jeszcze rozdzia Epsi wWyjciu zcienia Janusza A.Zajdla,
przedstawiajcy nadrzdn wadz niewidzialn we wczeniejszych rozdziaach powieci, odczytywany bywa jako bd lub niezrczno. Zazwyczaj czynniki decydujce onagym zwrocie akcji obecne s wczeniej wpolu przedstawienia474, ale ich decydujca rola wfinale wci
odczuwana jest jako dysonans: wObszarze niecigoci ingerencja Wyszego, wLimes inferior pomoc ze strony Alicji, wWybracach bogw
fina na pokadzie statku federacji inadwiat. Zabieg taki mieci si
wkolorycie lokalnym konwencji, poniewa zakada ona enigmatyczny
status wadzy inadwadzy poprzez fikcjonalizacjwszechwiedzy.
Z kolei mise en abyme wystpuje tu wwariancie sabym: sytuacja bohaterapisarza przypomina sytuacj autora empirycznego. Przesuni
znaczeniowych iredukcji jest jednak zbyt wiele, aby nazwa t proz
autotematyczn. Nikor, bohater Paradyzji, nie ma take mocy wpywania na losy postaci zwyszego poziomu ontologicznego, aby zczystym
sumieniem pisa otypowym mise en abyme. Zdrugiej strony, jako e
jego twrczo naley do dziedziny fantastyki naukowej iz zadziwiajc
precyzj dotyka prawdy owiecie aktualnym fikcji, wznaczcy sposb
wpywa na mechanizm alegorezy. Mechanizm ten wydaje si prostolinijny: jeli fantastyczny utwr przedstawia fakty lub moliwe scenariusze475, natomiast oficjalna wersja rzeczywistoci blisza jest fantastycz J. Sawiski, haso Deus ex machina, [w:] Sownik terminw literackich, dz. cyt.
Sneer przymierza do faktw rozmaite scenariusze rodem zargolandzkiej fantastyki
naukowej (LI, 123-124).
474

475

318

noci (moe raczej po prostu kamstwa), to podobn funkcj peni moe

sama Paradyzja Janusza A. Zajdla. Twrczo fantastyczna do czsto
goci wtotalitarnych wiatach wykreowanych womawianych powieciach izazwyczaj budzi ciepe skojarzenia. Odrzucone pomysy rodem
zscience fiction okazuj si do prawdopodobne. Strategia mnoenia
tekstw wewntrz tekstw itwrcw wewntrz utworu nie jest obca fantastyce socjologicznej. Wspomnijmy te wiersze, ktre zajmuj centralne
miejsce wprocesie odsaniania prawdy wLimes inferior iWirze pamici.
Trylogia Edmunda Wnuka-Lipiskiego rozwija metaliteracki (na przekr konsekwencji wiata aktualnego fikcji) wtek awansu pisma itekstu
wApostezjonie. Skrzeczows zDnia drogi do Meorii przejawia talenty
retoryczne igawdziarskie. Bohaterami Obszaru niecigoci oraz Wybracw bogw s poeci. Tandem autorski KrzepkowskiWjcik wyznaczy poecie uprzywilejowane miejsce protagonisty iturysty. Ideaem
spoeczestwa okazaa si samolikwidacja zamknitego systemu poprzez
jego rzetelny ogld przybysza wspomagajcy narracj. Trudno byoby
jednak wIdeale rozpozna poet bez informacji podanej wprost. Jego
spojrzenie na rzeczywisto sprawia nawet wraenie bardziej trzewego
od wiatopogldu Kontynuatora Levisa ito temu ostatniemu towarzysz
hipermetaforyczne (poetyckie) wizje. Poeta Get Kensicz wpowieci Rafaa A.Ziemkiewicza moe zmieni wiat tylko dziki zdolnoci majcej
niewiele wsplnego zpoezj. Ajednak to wanie poeta Kensicz formuuje podsumowanie metajzykowej wiadomoci fantastyki socjologicznej:
Czasem przychodzio mu do gowy, e wszystko, co si dzieje wwiecie, to
kwestia nie czynw, nie faktw, ale wanie sw. Tylko poprzez sowa zdarzenia docieraj do dusz. Wic ten, kto bdzie dobiera sowa, tworzy wiat [...].
Nazwij czyje uniesienie, czyj gboki ogie po prostu religianctwem, iju
kady to okreli iodrzuci. Bo ju na samym sowie religianctwociy pitno
odrzucenia. [...] Czyli, e oni jednak wtej walce na sowa wygrywali. Nawet
ztob, Kensicz. Aprzecie, do jasnej cholery, jeste wanie od tego, by prowadzi wojn osowa. (WB, 201)

Dystopia, zwaszcza wrodzimej realizacji zprzeomu lat siedemdziesitych i osiemdziesitych, nie jest nastawiona na psychologizm

319

czy na obron jednostki przed systemem. Gr bierze f a s c y n a c j a

systemem, mechanizmami funkcjonowania idealnegospoeczestwa,
idealnego kamstwa, misternego planu. Fascynacja mechanizmem poczona jest zfascynacj jego opisywaniem. Opis odkrywa moliwoci mechanizmu, prbujc przenikn jego sekrety ukryte tu pod powierzchni. Efekt obcoci rozwarstwia to, co tylko pozornie jednolite
ijednorodne, przenika relacje midzy bohaterami iwiatem.
Cay nurt fantastyki socjologicznej od pocztku zmierza wkierunku
samowiadomoci isamokrytycyzmu, rozwijajc utopijny chwyt gromadzenia ispitrzenia aktw jzykowych, systemu parafraz ireinterpretacji. Zdarzenia powtarzaj si dopasowywane do kolejnych faz wiedzy
gwnego bohatera (np. wWirze pamici) lub wkonfrontacji przeciwstawnych punktw widzenia (np. wLimes inferior, Wybracach bogw).
Nawet analizowane przeze mnie wrozdziale powiconym napiciom
narracyjno-fabularnym przejawy auktorialnoci s tak maskowane, by
pomnoy poczenia midzy poziomami narracji iwyaniajcym si
wiatem, przy zrcznym (bd niezrcznym) modulowaniu dystansu. Na
tym tle cytowany jest jzyk propagandy, najczciej rozpoznawalny dziki swemu prostactwu, cho rzadko osiga taki stopie przewidywalnoci
jak wCaej prawdzie oplanecie Ksi, Wybracach bogw iw Dniu drogi
do Meorii476. Im bardziej wyrazisty dyskurs propagandowy, tym bardziej
jaskrawa ironia. Ten dystans potrzebny ironii do ukonstytuowania bdzie
utrwalany izachowywany wrazie ryzyka jego zatarcia (bo zacieranie to
jest zkolei potrzebne dla uniknicia auktorialnoci) np. tworzenie ramy
narracyjnej wCaej prawdzie oplanecie Ksi. Ironia buduje si poprzez
zderzanie punktw widzenia istylw, anie autorytatywne komentarze.
Tak rysuje si dystopijno opowieci, czyli antyauktorialno poczona zcigym przemieszczaniem rda sensu, odsuwaniem wadzy:
476
Zmiany te s koniecznoci ikady, kto nie jest wstanie poj ich nieuchronnoci,
zalicza si musi do grona wstecznych, obskuranckich elementw, usiujcych wbrew logice
zepchn woln Tere zprawidowej drogi jej rozwoju... (WB, 154). Chcemy zerwa ze
zgni mentalnoci Starego wiata, przeciwstawi si zu iniesprawiedliwoci. [...] Zaczniemy budowa od fundamentw nasze nowe sprawiedliwe spoeczestwo, wktrym wszyscy
bdziemy naprawd rwni iszczliwi(CP, 57). WDniu drogi do Meorii jzyk podwaja si:
cielesnyjest wywrotowy, aabstrakcyjny systemowy. Ich zestawienie jest groteskowe.

320

tak na poziomie wiata aktualnego, jak na poziomie narracji iwreszcie

wsprzeniu tych dwch poziomw. Gdybymy przyjli jedynie alegoryczn strategi czytania fantastyki socjologicznej, to musielibymy
przyzna, e wynosiaby ona autorytarny reim477 do rangi partnera
wintelektualnej rozgrywce.
Fantastyka socjologiczna uwydatnia zatem nakadanie si problematyki wadzy politycznej iproblematyki kompetencji autorsko-narracyjnych. Wadza ostateczna staje si funkcj spjnoci narracji ifabuy,
czasem przesuwan na poziom fikcyjny, aczasem odsuwan bezradnie
wnieskoczono. Uwydatnia tkwice wmyleniu utopijnym przewiadczenie, e teoria wadzy isystemw to szczeglny przypadek
teorii informacji. Mimo coraz wyraniejszej obecnoci obrazw przemocy wkolejnych powieciach fantastyki socjologicznej, problematyka
jzyka znajduje si wjej centrum. Stanowi ona przede wszystkim prb
oswojenia jzyka po uwiadomieniu sobie jego mocy478.
Tradycyjna problematyka przywoywana wutopiach iantyutopiach
(a take wtowarzyszcych im tekstach nieliterackich) wfantastyce socjologicznej podporzdkowana zostaa teorii wadzy isystemw, jako
szczeglnym przypadkom teorii informacji. Problem wolnoci, tosamoci479, indywidualizmu, takie wartoci jak szczcie idobro, znajduj si
wstanie cigego wahania. Gdybymy prbowali odtwarza hierarchi
wartoci, to na samym szczycie takiej hierarchii zpewnoci znalazaby
si prawda. Droga do wiedzy wie moe poza dobrem izem oraz
poza wolnoci igodnoci. Jedyna wolno, ktra zachowuje wtych
477
Ktry dodatkowo definiowany jest przez biurokracj, anie socjalizm. Gdyby takie
rozbienoci midzy zaoon alegorez arealiami socjalistycznego systemu wpowojennej Polsce traktowa jedynie jako ucieczk przed cenzur, to kolejno tracilibymy podstawy alegorii.
478
Cho mona by dugo rozwaa wyszo mikkiego totalitaryzmu opartego
na zaoeniu uszczliwiania (antyutopijny Huxley) nad modelem orwellowskim, to niewtpliwie wiele racji ma Friedrich August von Hayek, gdy twierdzi, e n a j s k u t e c z n i e j s z y m sposobem nakonienia ludzi, by oddali si wsub jakiego systemu celw,
na ktre zorientowany jest plan spoeczny, jest przekonanie ich, by wte cele uwierzyli
[podkr. moje M.M.L.]. F. A. von Hayek, Droga do zniewolenia, dz. cyt., s. 159. Tutaj oba
modele si zgadzaj.
479
Nieco jednostronne jest przypisanie przez Wojtczaka fabuom tego typu etykiety
fabuy ouzyskaniu tosamoci. D.Wojtczak, Sidmy krg pieka, dz. cyt., s. 120.

321

warunkach aktualno, to wolno negatywna, zmuszajca do poszukiwania informacji, do prby odpowiedzi na pytanie kto mn rzdzi ipo
co?480. Wiedza daje wolno. Protagonici fantastyki socjologicznej nie
d do obalenia systemu czy do ucieczki, ale do rozpoznania mechanizmw funkcjonowania wadzy, skupieni na tropieniu szczelin wpozornie
monolitycznej konstrukcji481. Tylko taka agresywna wolno moe zapewni sukces na miar trudnej sytuacji. Koncepcje wolnoci opierajce
si na wewntrznej autonomii podmiotu, na zgodnoci czynw zwol,
zprzyjt skal wartoci lub na poczuciu niezalenoci od zewntrznych
uwarunkowa ra naiwnoci wkontekcie manipulacji informacj ze
strony wadzy. Nawet potencjalno takiej manipulacji zmienia sposb
mylenia iprzestawia je na tryb paranoidalny. Jeden zpierwszych krokw totalitarnej wadzy to zakrelenie horyzontu potrzeb obywateli. Marzeniem szarych czonkw spoecznoci wTwarz ku ziemi jest choby
krtki pobyt wsystemowym rezerwacie. Nie s oni wstanie nawet pomyle ouwolnieniu si zsystemu.
Zdecydowana dominacja epistemologii pociga za sob otwarto
izblienie rnych dyscyplin na gruncie fikcji: teorii polityki, etyki,
ekonomii482. Fikcja dystopijna integruje inakada rozmaite dyskursy,
480
Wejcie pomidzy zerowcw zwizanych zRad mogo by wielce poyteczne,
amoe nawet nieodzowne dla osignicia tego celu(LI, 115), znakomita okazja do przyjrzenia si kulisom tej farsy (LI, 124). Wszelkie koncepcje wolnoci dopasowujce poczucie wolnoci czowieka (niech bdzie nawet przy tym szczliwy) do wymogw ogu
staj si wygodnym narzdziem despotw. Wolno wtym sensie, wjakim uywam tego
terminu, oznacza nie tylko brak frustracji (co mona osign zabijajc pragnienia), ale
take nieobecno przeszkd wmoliwych wyborach idziaaniach [...]. Jeli nie zgodzimy si co do tego, stoicka koncepcja wolnoci (prawdziwa wolno jako stan moralnie
autonomicznego niewolnika) dajca si pogodzi zwybujaym politycznym despotyzmem,
bdzie tylko zaciemniaa spraw.... I. Berlin, Cztery eseje owolnoci, prze. D. Lachowska
iin., Warszawa 1994, s.35-36.
481
Krytyczna ontologia (critical ontology) Foucaulta polegaaby na okrelaniu gra
nic koniecznoci, wskazywaniu tego, co nie jest niezbdne do ukonstytuowania nas samych
jako autonomicznych podmiotw. D. Knights, H. Wilmott, Autonomy as Utopia, [w:] Utopia
and Organization, dz. cyt., s. 75. For Foucault, autonomy cannot be the utopian ideal of
acommunicatively competent discourse unconstrainted by power. The embeddedness of discourses of autonomy in powerknowledge relations renders them decidedly dangerous.
482
Budzca si wiadomo polityczna nowego rodzaju, uniwersalizacja dowiadczenia politycznego iwpisanie go wwymiar antropologiczny, zaznaczaj moment narodzin
antropologii politycznej. H.Plessner, Wadza anatura ludzka. Esej oantropologii wiatopogldu historycznego, prze. E.Paczkowska-agowska, Warszawa 1994.

322

wten czy winny sposb zainteresowane problemami wadzy, planowania iprzepywu informacji. Wfantastyce socjologicznej znajdziemy
rozwaania eschatologiczne ihistoriozoficzne obok stricte politologicznych. Rozpoznamy wzorce dyskursu apokaliptycznego483, teologicznego484, ekonomicznego oraz socjologicznego. Odnajdziemy mesjanizm,
gnoz iteodyce, ale take amoe przede wszystkim teori gier.
Czowiek dystopijny nie dy do absolutnego buntu, lecz do przejcia
kontroli jednoczenie nad sob i do pewnego maksymalnie moliwego stopnia nad wiatem485.
Podjem prb charakterystyki jednego zaspektw polskiej fantastyki socjologicznej, aspektu najczciej pozostajcego wcieniu odniesie do przemian politycznych. Wydaje si, e istota opisywanej konwencji ley pomidzy zaangaowaniem politycznym amyleniem modelowym wgranicach literackiej fikcji. Wtej wanie strefie granicznej
rozgorza spr, bdcy zarazem krytycznoliterackim podsumowaniem
dziesiciolecia fantastyki socjologicznej486. Mylenie utopijne nie moe
by pomijane, poniewa wspokrela swoisto omawianej konwencji.
Dostarczyo ono twrcom zestaw narzdzi modelowania obrazw fikcyjnych spoeczestw oraz suyo rozpoznaniu ogranicze wyobrani
iproblemw wadzy nad sowem.

Obiekt obserwowany iakt obserwacji nie mog by rozdzielone.

Obok idealnego pastwa Platona Nowe Jeruzalem stanowi teologiczny prototyp
utopii. E. Davis, TechGnoza, dz. cyt., s. 328.
485
Czowiek jako moc dy do zajcia pozycji wadzy. Nietzscheaski wtek wfantastyce socjologicznej jest mocno zaznaczony, szczeglnie wpogardzie dla tumu ikonformizmu, zwaszcza wWybracach bogw. Niemale te same formuy iepitety powtarzaj
rni bohaterowie tej powieci (Kensicz, WB, 178; Borden, WB, 193; Hornen, WB, 205),
Ludzie, ktrzy steruj wiatem, nie podlegaj normom, oni je tworz (WB, 194). Taki
podmiot dy do odzyskania pozycji miejsca powstawania kultury. Na tym pozbawieniu zjawisk religii, etyki, prawa, sztuki inauki ich pretensji do bycia rzeczywistoci ponad- ipozaludzk isprowadzeniu ich na powrt do sfery oddziaywania twrczej subiektywnoci [...] polega zasada relatywizacji wszystkich pozaczasowych sfer sensu pewnej
kultury do czowieka jako ich roda whoryzoncie historii. H. Plessner, Wadza anatura
ludzka, dz. cyt., s. 16. T do mikk tez wypadaoby przeoy na twardy wariant
wkontekcie rzeczywistoci totalitarnej.
486
Mowa odyskusji wok prowokacyjnego artykuu Jacka Inglota Dystopia: ucieczka
od wolnoci?! (dz. cyt.).
483

484

323

324

Wykaz skrtw stosowanych wksice:

Boru K., Mae zielone ludziki, Katowice 1985. (MZL)

Gowacki R., Algorytm pustki, Warszawa 1988. (AP)
Jaboski M. P., Schron, Szczecin 1987. (S)
Krzepkowski A., Wjcik A., Obszar niecigoci, Warszawa 1979. (ON)
Nidecka J., Wilki na wyspie, [w:] Spotkanie wprzestworzach. Antologia modych 79,
wybr ioprac. A.Wjcik, Warszawa 1982. (WNW)
Oramus M., Dzie drogi do Meorii, Warszawa 1990. (DM)
Parowski M., Twarz ku ziemi, Katowice 1989. (TKZ)
Wnuk-Lipiski E., Mord zaoycielski, Warszawa 1989. (MZ)
Wnuk-Lipiski E., Rozpad poowiczny, Warszawa 1988. (RP)
Wnuk-Lipiski E., Wir pamici, Warszawa 1979. (WP)
Zajdel J. A., Caa prawda oplanecie Ksi, Krakw 1991. (CP)
Zajdel J. A., Limes inferior, Warszawa 1987. (LI)
Zajdel J. A., Paradyzja, Warszawa 2004. (P)
Zajdel J. A., Wyjcie zcienia, Krakw 1990. (WZC)
Ziemkiewicz R. A., Wybracy bogw, Warszawa 1991. (WB)

325

326

Bibliografia

A.

Literatura fantastyczna (wydania cytowane i przywoane)

Asimov I., Nastanie nocy, prze. T. J. Dehnel, [w:] Droga do science fiction 2. Od
Wellsa do Heinleina, J. Gunn (red.), Warszawa 1986.
Bacon F., Nowa Atlantyda, prze. W. Kornatowski, Warszawa 1954.
Boru K., Mae zielone ludziki, Katowice 1985.
Boru K., Trepka A., Zagubiona przyszo, Warszawa 1954.
Bradbury R., 451 stopni Fahrenheita, prze. A. Kaska, Warszawa 1993.
Campanella T., Miasto Soca, prze. L. i R. Brandwajnowie, Warszawa 1994.
Gajda R., Ludzie ery atomowej, d 1986.
Gowacki R., Algorytm pustki, Warszawa 1988.
Huxley A., Nowy wspaniay wiat, prze. B. Baran, Krakw 1988.
Jaboski M. P., Schron, Szczecin 1987.
Konwicki T., Maa apokalipsa, Warszawa 1988.
Krzepkowski A., Wjcik A., Obszar niecigoci, Warszawa 1979.
Le Guin U. K., Lewa rka ciemnoci, prze. L. Jczmyk, Krakw 1988.
Lem S., Eden, Krakw Wrocaw 1984.
Lem S., Powrt z gwiazd, Warszawa 1994.
Lem S., Solaris. Niezwyciony, Krakw Wrocaw 1986.
More T., Utopia, Lublin 1993.
Nidecka J., Wilki na wyspie, [w:] Spotkanie w przestworzach. Antologia modych 79,
wybr i oprac. A.Wjcik, Warszawa 1982.
Oramus M., Arsena, Warszawa 1985.
Oramus M., Dzie drogi do Meorii, Warszawa 1990.
Oramus M., Senni zwycizcy, Warszawa 1983.
Orwell G., Rok 1984, prze. T. Mirkowicz, Warszawa 1995.
Parowski M., Twarz ku ziemi, Katowice 1989.
Winiewski-Snerg A., Arka, Warszawa 1989.
Winiewski-Snerg A., Nagi cel, Gdask 2005.
Winiewski-Snerg A., Wedug otra, Gdask 2005.
Wnuk-Lipiski E., Mord zaoycielski, Warszawa 1989.
Wnuk-Lipiski E., Rozpad poowiczny, Warszawa 1988.
Wnuk-Lipiski E., Wir pamici, Warszawa 1979.

327

Zajdel J. A., Caa prawda o planecie Ksi, Krakw 1991.

Zajdel J. A., Cylinder van Troffa, Warszawa 1980.
Zajdel J. A., Limes inferior, Warszawa 1987.
Zajdel J. A., List poegnalny, Warszawa 1989.
Zajdel J. A., Paradyzja, Warszawa 2004.
Zajdel J. A., Wyjcie z cienia, Krakw 1990.
Zajdel J. A., Wysze racje, Pozna 1988.
Zamiatin E., My, prze. A. Pomorski, Warszawa 1989.
Ziemkiewicz R. A., Wybracy bogw, Warszawa 1991.
uawski J., Stara Ziemia, Krakw 1959.
wikiewicz W., Druga jesie, Pozna 1982.
wikiewicz W., Imago, Katowice 1985.

B.

Teoria ihistoria literatury fantastycznej

Abbott P., Utopians at Play, Utopian Studies 2004, nr 1.

Aldiss B. W., Fatal Breaks, [w:] Contours of the Fantastic, M. K. Langford (red.), New
York 1990.
Aldiss B. W., Opochodzeniu gatunku: Mary Shelley, [w:] Spr oSF, R. Handke,
L.Jczmyk, B. Oklska (red.), Pozna 1989.
Aldiss B. W., What Should a SF Novel Be About, [w:] The Shape of the Fantastic,
O. H. Saciuk, M. Tymn (red.), New York 1990.
Amis K., Nowe mapy pieka, [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.),
Pozna 1989.
Angenot M., Wstp do semiotyki science fiction, prze. J. Chmielewski, Fantastyka
1983, nr 11-12.
Asimov I., Magia izoto. Eseje, Pozna 2000.
Beauchamp G. L., Future words: Language and the Dystopian Novel, Style 1974,
t. 3.
Benison J., Jean Baudrillard on the Current State of SF, Foundation 1984, nr 3.
Bere S., Fantastyka: azyl czy kostium?, Fantastyka 1987, nr 7.
Berger A. L., The Triumph of Prophecy: Science Fiction and Nuclear Power in the
Post-Hiroshima Period, Science Fiction Studies 1976, nr 3.
Bdkowski L., Ponure raje Janusza A. Zajdla. Wizje spoeczestw totalitarnych, czyli
oprozie fantastycznonaukowej Janusza A. Zajdla, Gdask 2000.
Blaim A., Encounters with Utopia, Science Fiction Studies 1983, nr 2.
BookerM. K., Dystopian Literature: ATheory and Research Guide, Westport 1994.
BookerM. K., The Dystopian Impulse in Modern Literature: Fiction as Social Criticism, Westport 1994.
BookerM.K., Woman on the Edge of aGenre: The Feminist Dystopias of Marge
Piercy, Science Fiction Studies 1994, nr 3.

328

Bova B., Rola science fiction, [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.),
Pozna 1989.
Brykalski D., Rozmowy przekorne, Warszawa 2003.
Bugajski L., Kopoty zfantastyk socjologiczn, Literatura 1973, nr 48.
Butor M., Kryzys rozwojowy science fiction, [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk,
B.Oklska (red.), Pozna 1989.
Caillois R., Science fiction, [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.),
Pozna 1989.
Carroll N., Filozofia horroru, Warszawa 2006.
Cavalcanti I., Utopias of/f Language in Contemporary Feminist Literary Dystopias,
Utopian Studies 2000, nr 2.
Csicsery-Ronay I., The SF of Theory: Baudrillard and Haraway, Science Fiction Studies 1991, nr 3.
Clayton D., What Makes Hard Science Fiction Hard?, [w:] Hard Science Fiction,
G.E. Slusser (red.), Carbondale 1986.
Contours of the Fantastic, M. K. Langford (red.), New York 1990.
Coordinates: Placing Science Fiction and Fantasy, E. S. Rabkin, R. Scholes, G.E.Slusser (red.), Carbondale 1983.
Cotton W. T., Five-fold Crisis in Utopia: AForeshadow of Major Modern Utopian
Narrative Strategies, Utopian Studies 2003, nr 2.
wika P., Janusz Zajdel pisarz podejrzany, Nowa Fantastyka 2000, nr 9.
Daugherty L., The Response of Wonder: Science Fiction and the Literary Theory, [w:]
The Shape of the Fantastic, O. H. Saciuk, M. Tymn (red.), New York 1990.
Duda K., Antyutopia wliteraturze rosyjskiej XX wieku, Krakw 1995.
Eco U., Nauka ifantastyka, [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.),
Pozna 1989.
Fekete J., Doing the Time Warp Again: Science Fiction as Adversarial Culture,
Science Fiction Studies 2001, nr 1.
Fekete J., The Stimulations of Simulations: Five Theses on Science Fiction and
Marxism, Science Fiction Studies 1988, nr 3.
Fiedler L., The Criticism of Science Fiction, [w:] Coordinates: Placing Science Fiction
and Fantasy, E. S. Rabkin, R. Scholes, G. E. Slusser (red.), Carbondale 1983.
Fitting P., Impulse or Genre or Neither?, Science Fiction Studies 1995, nr 2.
Forward R. L., When Science Writes the Fiction, [w:] Hard Science Fiction, G. E. Slusser (red.), Carbondale 1986.
Fredericks C., The Future of Eternity. Mythologies of Science Fiction and Fantasy,
Bloomington 1982.
Freedman C., Critical Theory and Science Fiction, Hanover London 2000.
Freedman C., Science Fiction and Utopia: AHistorico-Philosophical Overview, [w:]
Learning From Other Worlds, P. Parrinder (red.), Durham 2001.
Freedman C., SF and the Triumph of Feminism, Science Fiction Studies 2000, nr 2.

329

Freedman C., Towards aTheory of Paranoia: The Science Fiction of Philip K. Dick,
[w:] Philip K. Dick: Contemporary Critical Interpretations, S. J. Umland (red.),
Westport 1995; oraz w: Science Fiction Studies 1984, nr 1.
Gemra A., Igraszki zczasem iprzestrzeni. wiaty moliwe wliteraturze fantastycznej, [w:] Kosmologie wiatw moliwych, J. Jaska, A. Olejarczyk (red.), Wrocaw 2002.
Gomel E., Mystery, Apocalypse, and Utopia: The Case of the Ontological Detective
Story, Science Fiction Studies 1995, nr 3.
Gomel E., The Plague of Utopias. Pestilence and the Apocalyptic Body, Twentieth
Century Literature 2000, nr 4.
Griffiths J., Co to jest science fiction?, [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.), Pozna 1989.
Gunn J., The Science of Science Fiction Writing, Lanham 2000.
Handke R., haso Fantastyka naukowa, [w:] Sownik literatury polskiej XX wieku,
A.Brodzka iin. (red.), Wrocaw 1995.
Handke R., Polska proza fantastycznonaukowa. Problemy poetyki, Wrocaw 1969.
Handke R., Wok tosamoci SF, [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska
(red.), Pozna 1989.
Handke R., Ze Stanisawem Lemem na szlakach fantastyki naukowej, Warszawa 1991.
Hard Science Fiction, G. E. Slusser (red.), Carbondale 1986.
Hassler D. M., New Worlds for Old, [w:] Space and beyond: The Frontier Theme in
Science Fiction, G. Westfahl (red.), Westport 2000.
Hayles N. K., Prognosticating the Present, Science Fiction Studies 2002, nr 3.
Hendershot C., Paranoia and the Delusion of the Total System, American Imago
1997, nr 1.
Hendershot C., Paranoia, the Bomb, and 1950s Science Fiction Films, Bowling Green
1999.
Hendrix H. V., The Thing of Shapes to Come: Science Fiction as Anatomy of the
Future, [w:] Storm Warnings: Science Fiction Confronts the Future, C. Greenland, E.S.Rabkin, G. E. Slusser (red.), Carbondale 1987.
Hewitt E., Generic Exhaustion and the Heat Death of Science Fiction, Science
Fiction Studies 1994, nr 3.
Hillegas M., Literackie korzenie science fiction, [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.), Pozna 1989.
Hollinger V., Old Dreams, New Stories, Science Fiction Studies 2000, nr 3.
Hrebenda S., Mitologia spoeczna wliteraturze fantastycznonaukowej, Katowice
2000.
Hughes J., Unspeakable Utopia: Art and the Return to the Theological in the Marxism
of Adorno and Horkheimer, Cross Currents 2004, nr 1.
Huntington J., Hard-core Science Fiction and the Illusion of Science, [w:] Hard
Science Fiction, G. E. Slusser (red.), Carbondale 1986.
Inglot J., Dystopia: ucieczka od wolnoci?!, Fantastyka 1990, nr 1.
Inglot J., Klska alchemika?, Nowa Fantastyka 1992, nr 4.

330

Jameson F., Progress Versus Utopia, or Can We Imagine the Future?, Science Fiction
Studies 1982, nr 2.
Jarzbski J., Science fiction apolityka (wersja Stanisawa Lema), [w:] tego, WPolsce,
czyli wszdzie. Szkice opolskiej prozie wspczesnej, Warszawa 1992.
Jarzbski J., Stanisawa Lema podr do kresu fabuy, [w:] Spr oSF, R. Handke,
L.Jczmyk, B.Oklska (red.), Pozna 1989.
Jczmyk L., Wstp. Modele Janusza Zajdla, [w:] J. A. Zajdel, Wyjcie zcienia, Krakw
1990.
Jones G., Deconstructing the Starships: Science, Fiction, and Reality, Liverpool
1998.
Kagarlicki J., Co to jest fantastyka naukowa?, prze. K. W. Malinowski, Warszawa
1977.
Kern G., News Versus Fiction: Reflections on Prognostication, [w:] Storm Warnings:
Science Fiction Confronts the Future, C. Greenland, E. S. Rabkin, G. E. Slusser
(red.), Carbondale 1987.
Khanna L. C., The Text as Tactic: Looking Backward and the Power of Word, [w:]
Looking Backward, 1988-1888: Essays on Edward Bellamy, D. Patai (red.),
Amherst 1988.
Klementowski R., Modelowe boksowanie ze wiatem. Polska literatura fantastyczna
na przeomie lat 70. i80., Toru 2003.
Koodyski A., Dziedzictwo wyobrani. Historia filmu SF, Warszawa 1989.
Kumar K., Aspects of the Western Utopian Tradition, History of the Human Sciences
2003, nr 1.
Learning From Other Worlds, P. Parrinder (red.), Durham 2001.
Lekiewicz Z., Filozofia science fiction, Warszawa 1985.
Lem S., Fantastyka ifuturologia, Krakw 1989.
Le M. M., Stanisaw Lem wobec utopii, Biaystok 1998.
Lewandowski T. K., Stary krytyk mocno pi, Fantastyka 1993, nr 7.
Lewis C. S., Utopia, [w:] Twentieth Century Interpretations of Utopia. ACollection of
Critical Essays, W. Nelson (red.), New Jersey 1968.
Lightfoot G., Lilley S., Writing Utopia, [w:] Utopia and Organization, M. Parker (red.),
Oxford 2002.
Looking Backward, 1988-1888: Essays on Edward Bellamy, D. Patai (red.), Amherst
1988.
Luckhurst R., Border Policing: Postmodernism and Science Fiction, Science Fiction
Studies 1991, nr 3.
Luckhurst R., Many Deaths of Science Fiction: APolemic, Science Fiction Studies
1994, nr 1.
Luz E., Utopia and Return: On the Structure of Utopian Thinking and Its Relation to
Jewish-Christian Tradition, The Journal of Religion 1993, nr 3.
Marin L., Frontiers of Utopia: Past and Present, Critical Inquiry 1993, nr 1.
Martuszewska A., Fantastyka wwietle teorii wiatw moliwych, [w:] Fantastyka,
fantastyczno, fantazmaty, A. Martuszewska (red.), Gdask 1994.

331

Materska D., Stacja kontroli chaosu. Zjawiska ipisarze wspczesnej fantastyki, Warszawa 2004.
McConnell F., Boring Dates: Reflections on the Apocalypse Game, [w:] Storm Warnings: Science Fiction Confronts the Future, C. Greenland, E. S. Rabkin, G. E.
Slusser (red.), Carbondale 1987.
McKay G., Metapropaganda: Self-Reading Dystopian Fiction: Burdekins Swastika
Night and Orwells Nineteen Eighty-Four, Science Fiction Studies 1994, nr3.
Moylan T., Look into the dark: On Dystopia and the Novum, [w:] Learning From
Other Worlds, P.Parrinder (red.), Durham 2001.
Moylan T., The Locus of Hope: Utopia Versus Ideology, Science Fiction Studies
1982, nr 2.
Moylan T., Utopian Studies: Sharpening the Debate, Science Fiction Studies 1992,
nr 1.
Na wirau, dyskusja redakcyjna, oprac. M. Parowski, Nowa Fantastyka 1990, nr 4
(Fantastyka 1990, nr 10).
Niewiadowski A., Literatura fantastycznonaukowa, Warszawa 1992.
Niewiadowski A., wiadectwa prognoz spoecznych wpolskiej fantastyce naukowej
(1945-1985), [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.), Pozna
1989.
Niewiadowski A., Smuszkiewicz A., Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, Pozna 1990.
No Place Else: Explorations in Utopian and Dystopian Fiction, M. H. Greenberg,
J.D.Olander, E. S. Rabkin (red.), Carbondale 1983.
Oramus M., Wyposaenie osobiste, Warszawa 1987.
Ostrowski W., Utopia, Zagadnienia Rodzajw Literackich 1958, t. I.
Parowski M., Dziesi lat pniej, [w:] tego, Twarz ku ziemi, wyd. drugie, Katowice
1989.
Parowski M., Nastpcy czy kontestatorzy?, Fantastyka 1989, nr 3.
Parowski M., Prawda wyzwala. Posowie, [w:] J. A. Zajdel, Caa prawda oplanecie
Ksi, Krakw 1991.
Parowski M., Raj na Ziemi, Nowa Fantastyka 1991, nr 10.
Parowski M., Rdza jest OK. Posowie, [w:] J. A. Zajdel, Paradyzja, Warszawa 2004.
Parowski M., Wejcie suwerena!, Fantastyka 1991, nr 3.
Parowski M., Zpozycji Maego Brata?, Fantastyka 1990, nr 2.
Parrinder P., Science fiction awiatopogld naukowy, [w:] Spr oSF, R. Handke,
L.Jczmyk, B.Oklska (red.), Pozna 1989.
Patrick J. Max, Iconoclasm, the Complement of Utopianism, Science Fiction Studies
1976, nr 2.
Pecorino P. A., Philosophy and Science Fiction, [w:] The Intersection of Science Fiction and Philosophy. Critical Studies, R. E. Myers (red.), Westport 1983.
Philmus R. M., Science fiction od pocztkw do 1870 roku, [w:] Spr oSF, R. Handke,
L. Jczmyk, B.Oklska (red.), Pozna 1989.

332

Pias C., Thinking about Unthinkable: The Virtual as a Place of Utopia, [w:] Thinking Utopia, J. Rsen, M. Fehr, T. W. Rieger (red.), New York 2004.
Pierce J. J., The Literary Experience of Hard Science Fiction, Science Fiction Studies
1993, nr 2.
Prince G., How New is New, [w:] Coordinates: Placing Science Fiction and Fantasy,
E.S. Rabkin, R.Scholes, G. E. Slusser (red.), Carbondale 1983.
Rabkin E. S., Atavism and utopia, [w:] No Place Else: Explorations in Utopian and
Dystopian Fiction, M. H. Greenberg, J. D. Olander, E. S. Rabkin (red.), Carbondale 1983.
Rabkin E. S., Scholes R., Science fiction: history, science, vision, New York 1977.
Ruppert P., Reader in aStrange Land: The Activity of Reading Literary Utopias,
Athens 1986.
Russ J., Ku estetyce fantastyki naukowej, prze. J. Chmielewski, Fantastyka 1986,
nr 4.
Samuelson D. M., Introduction. On Hard Science Fiction, Science Fiction Studies
1993, nr 2.
Sanders S., Niewidzialni mczyni ikobiety: zanik bohatera wscience fiction, prze.
E. Petrajtis-ONeill, [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.),
Pozna 1989.
Sargent L. T., The Problem of the Flawed Utopia: ANote on the Costs of Eutopia, [w:] The Dark Horizons: Science Fiction and the Dystopian Imagination,
R.Baccolini, T. Moylan (red.), New York 2003.
Schifer M., The Rise and Fall of Antiutopia, Science Fiction Studies 1979, nr 3.
Scholes R., Rabkin E. S., Mit imitotwrstwo, prze. L. Jczmyk, [w:] Spr oSF, R.
Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.), Pozna 1989.
Serbinienko W., Trzy wieki tuaczki wwiecie utopii, Fantastyka 1991, nr 6-7.
Sisk D. W., Transformations of Language in Modern Dystopias, Westport 1997.
Slusser G. E., Storm Warnings and Dead Zones: Imagination and the Future, [w:] Storm
Warnings: Science Fiction Confronts the Future, C. Greenland, E.S.Rabkin,
G.E. Slusser (red.), Carbondale 1987.
Slusser G. E., The Ideal Worlds of Science Fiction, [w:] Hard Science Fiction,
G.E.Slusser (red.), Carbondale 1986.
Smuszkiewicz A., Konstrukcja postaci wpolskiej prozie fantastycznonaukowej, [w:]
Spr oSF, R.Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.), Pozna 1989.
Smuszkiewicz A., Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, Wrocaw 1980.
Smuszkiewicz A., Wkrgu wspczesnej utopii, Fantastyka 1985, nr 6.
Smuszkiewicz A., Zaczarowana gra. Zarys dziejw polskiej SF, Pozna 1982.
Somay B., Towards an Open-Ended Utopia, Science Fiction Studies 1984, nr 1.
Spencer K. L., Vintage Delany, Science Fiction Studies 1987, nr 2.
Spencer S., The Post-Apocalyptic Library: Oral and Literate Culture in Fahrenheit
451 and Canticle for Leibowitz, [w:] Ray Bradburys Fahnrenheit 451,
H.Bloom (red.), Philadelphia 2003.
Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.), Pozna 1989.

333

Stableford B., The British and American Traditions of Speculative Fiction, [w:] Contours of the Fantastic, M. K. Langford (red.), New York 1990.
Stepnowska T., Heretycy iprawomylni. Rosyjska proza fantastyczna po roku 1917
wobec koncepcji nowego czowieka, d 2001.
Stoff A., Lem iinni. Szkice opolskiej science fiction, Bydgoszcz 1990.
Stoff A., Powieci fantastycznonaukowe Stanisawa Lema, Warszawa 1983.
Stoff A., Sposoby stanowienia rzeczywistoci niewerystycznej wpocztkowych partiach utworw science fiction, [w:] Fantastyka, fantastyczno, fantazmaty,
A.Martuszewska (red.), Gdask 1994.
Storm Warnings: Science Fiction Confronts the Future, C. Greenland, E. S. Rabkin,
G.E. Slusser (red.), Carbondale 1987.
Suvin D., Poetyka science fiction, prze. B. Oklska, [w:] Spr oSF, R. Handke,
L.Jczmyk, B. Oklska (red.), Pozna 1989.
Suvin D., The Alternate Islands: AChapter in the History of SF, with aSelect Bibliography on the SF of Antiquity, the Middle Ages, and the Renaissance, Science
Fiction Studies 1976, nr 3.
Szacki J., Spotkania zutopi, Warszawa 2000.
Szyak J., Fantastyka ikino nowej przygody, Gdask 1997.
The Shape of the Fantastic, O. H. Saciuk, M. Tymn (red.), New York 1990.
Westfahl G., The Closely Reasoned Technological Story: The Critical History of
Hard Science Fiction, Science Fiction Studies 1993, nr 2.
Westfahl G., The Mechanics of Wonder: The Creation of the Idea of Science Fiction,
Liverpool 1998.
Williams R., Utopia and Science Fiction, Science Fiction Studies 1978, nr 3.
Wnuk-Lipiski E., Fantastyka pozwala powiedzie wicej, wywiad przeprowadzi
R.A. Ziemkiewicz, Fantastyka 1988, nr 6.
Wojtczak D., Sidmy krg pieka. Antyutopia wliteraturze ifilmie, Pozna 1994.
Wjcik A., Wizjonerzy iszarlatani, Warszawa 1987.
Wright A., An Ambiguous Utopia, Political Theology 2004, nr 2.
Wrbel ., Jak si zbuntowa?, Nowa Fantastyka 2001, nr 4.
Zentz G. L., Physics, Metaphysics, and Science Fiction: Shifting Paradigms for
Science Fiction, [w:] Contours of the Fantastic, M. K. Langford (red.), New
York 1990.
Zgorzelski A., Fantastyka. Utopia. Science fiction, Warszawa 1980.
Zgorzelski A., SF jako pojcie historycznoliterackie, [w:] Spr oSF, R. Handke,
L.Jczmyk, B. Oklska (red.), Pozna 1989.
Ziemkiewicz R. A., Maleki, sodki syfilisek, Nowa Fantastyka 1992, nr 4.
Ziemkiewicz R. A., Odci si od zaplanowanej oficjalnoci (wywiad przeprowadzi
D. Brykalski), [w:] D.Brykalski, Rozmowy przekorne, Warszawa 2003.
Ziemkiewicz R. A., Tak zwana rozrywka, Fenix 1991, nr 3.

334

C.

Konteksty (teoria literatury, teoria kultury, filozofia)

Abramowska J., Topos iniektre miejsca wsplne bada literackich, Pamitnik Literacki 1982, z. 1-2.
Ahlemeyer H. W., Management by Complexity: Redundancy and Variety in Organizations, [w:] Sociocybernetics: Complexity, Autopoiesis, and Observation of
Social Systems, F. Geyer, J. van der Zouwen (red.), Westport 2001.
Alleman B., Oironii jako kategorii literackiej, [w:] Ironia, M. Gowiski (red.), Gdask
2002.
Anderegg J., Fikcja ikomunikacja, prze. M. Lewicki, Pamitnik Literacki 1984,
z.1.
Arendt H., Orewolucji, prze. M. Gody, Krakw 1991.
Ashline W. L., The Problem of Impossible Fictions, Style 1995, nr 2.
Austin J. L., Jak dziaa sowami, [w:] tego, Mwienie ipoznawanie. Rozprawy iwykady filozoficzne, prze. B. Chwedeczuk, Warszawa 1993.
Bachtin M., Czas iprzestrze wpowieci, [w:] tego, Wok problemw realizmu,
Warszawa 1977.
Bachtin M., Problemy literatury iestetyki, prze. W. Grajewski, Warszawa 1982.
Baczko B., Wyobraenia spoeczne. Szkice o nadziei i pamici zbiorowej, prze.
M.Kowalska, Warszawa 1994.
Bal M., Focalization, [w:] Narratology: An Introduction, S. Onega, J. A. Garcia Landa
(red.), London New York 1996.
Balbus S., Intertekstualno aproces historycznoliteracki, Krakw 1990.
Banasiak B., Filozofia koca filozofii. Dekonstrukcja Jacquesa Derridy, Warszawa
1995.
Barth J., Literatura wyczerpania, prze. J. Winiewski, [w:] Nowa proza amerykaska.
Szkice krytyczne, oprac. Z. Lewicki, Warszawa 1983.
Barthes R., Krytyka iprawda, [w:] Wspczesna teoria bada literackich za granic,
H. Markiewicz (red.), t.II, Krakw 1972.
Barthes R., Lektury, oprac. M. P. Markowski, Warszawa 2001.
Barthes R., Mit iznak, wybr, wstp ioprac. J. Boski, Warszawa 1970.
Barthes R., S/Z, prze. M. P. Markowski, M. Gobiewska, Warszawa 1999.
Barthes R., mier autora, [w:] Teorie literatury XX wieku. Antologia, A. Burzyska,
M. P. Markowski (red.), Krakw 2006.
Barthes R., Wstp do analizy strukturalnej opowiada, Pamitnik Literacki 1968,
z. 4.
Bartoszyski K., Aspekty irelacje tekstw, [w:] tego, Teoria iinterpretacja, Warszawa 1985.
Bartoszyski K., Kryzys czy trwanie powieci. Studia literaturoznawcze, Krakw
2004.
Bartoszyski K., Obadaniach ukadw fabularnych, [w:] tego, Teoria iinterpretacja,
Warszawa 1985.

335

Bartoszyski K., Odbir akonwencje literackie, [w:] Teoretycznoliterackie tematy

iproblemy, Wrocaw 1986.
Bartoszyski K., Opowiadanie adeixis ipresupozycja, [w:] tego, Teoria iinterpretacja, Warszawa 1985.
Bartoszyski K., Zagadnienie komunikacji literackiej wutworach narracyjnych, [w:]
tego, Teoria iinterpretacja, Warszawa 1985.
Bates B. R., Public culture and public understanding of genetics: Afocus group study,
Public Understanding of Science 2005, nr 1.
Baudrillard J., Ouwodzeniu, prze. J. Margaski, Warszawa 2005.
Baudrillard J., Pakt jasnoci. Ointeligencji za, prze. S. Krlak, Warszawa 2005.
Baudrillard J., Rozmowy przed kocem, prze. R. Lis, Pozna 2001.
Baudrillard J., Symulakry isymulacja, prze. S. Krlak, Warszawa 2005.
Baudrillard J., Wcieniu milczcej wikszoci, prze. S. Krlak, Warszawa 2006.
Bauman Z., Postmodernizm, czyli dekonstruowanie niemiertelnoci, [w:] Postmodernizm afilozofia. Wybr tekstw, S. Czerniak, A. Szahaj (red.), Warszawa 1996.
Bell W., Foundations of Future Studies. Human Science for aNew Era, New Brunswick London 1997.
Benveniste E., Semiologia jzyka, [w:] Znak, styl, konwencja, M. Gowiski (red.),
Warszawa 1977.
Berger P. L., Luckmann T., Spoeczne tworzenie rzeczywistoci, prze. J. Ninik, Warszawa 1983.
Berlin I., Cztery eseje owolnoci, prze. D. Lachowska iin., Warszawa 1994.
Bierwiaczonek B., Moliwe wiaty ipresupozycje wfikcji literackiej, [w:] Znak tekst
fikcja, W. Kalaga, T. Sawek (red.), Katowice 1987.
Bocheski J. M., Wspczesne metody mylenia, Pozna 1993.
Bolecki W., Pre-teksty iteksty, Warszawa 1991.
Booth W. C., Rodzaje narracji, [w:] Narratologia, M. Gowiski (red.), Gdask 2004.
Brodzka A., Okryteriach realizmu wbadaniach literackich, Warszawa 1966.
Brummett B., Contemporary Apocalyptic Rhetoric, New York 1991.
Burgess A., Rok 1985, prze. Z. Batko, R. Stiller, Krakw 2004.
Burzyska A., Anty-teoria literatury, Krakw 2006.
Burzyska A., Dekonstrukcja iinterpretacja, Krakw 2001.
Chojecki A., Mowa mowy. Ojzyku wspczesnej humanistyki, Gdask 1997.
Chouliaraki L., The Contingency of Universality: Some Thoughts on Discourse and
Realism, Social Semiotics 2002, nr 1.
Cielikowska T., Wkrgu genologii, intertekstualnoci, teorii sugestii, Warszawa
d 1995.
Coveney P., Highfield R., Granice zoonoci. Poszukiwanie porzdku wchaotycznym
wiecie, prze. P. Amsterdamski, Warszawa 1987.
Cuddon J. A., The Penguin Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, Fourth
Edition, London 1999.
Culler J., Dekonstrukcja ijej konsekwencje dla bada literackich, Pamitnik Literacki 1987, z. 4.

336

Culler J., Konwencja ioswojenie, [w:] Znak, styl, konwencja, M. Gowiski (red.),
Warszawa 1977.
Culler J., Omniscience, Narrative 2004, nr 1.
Culler J., Presupozycje iintertekstualno, Pamitnik Literacki 1980, z. 3.
Czapliski P., wiat podrobiony. Krytyka iliteratura wobec nowej rzeczywistoci,
Krakw 2003.
Danek D., Opolemice literackiej wpowieci, Warszawa 1972.
Davis E., TechGnoza. Mit, magia + mistycyzm wwieku informacji, prze. J. Kierul,
Pozna 2002.
Dekonstrukcja wbadaniach literackich, R. Nycz (red.), Gdask 2000.
Delumeau J., Historia raju, prze. E. Bkowska, Warszawa 1996.
Derrida J., Ojciec logosu, prze. B. Banasiak, Colloquia Communia 1988, nr 1-3.
Derrida J., Struktura, znak igra wdyskursie nauk humanistycznych, [w:] tego, Pismo
irnica, prze. K. Kosiski, Warszawa 2004.
Descombes V., To samo iinne. Czterdzieci pi lat filozofii francuskiej (1933-1978),
prze. B. Banasiak, K. Matuszewski, Warszawa 1996.
Doleel L., Semantyka narracji, prze. M. B. Fedewicz, Pamitnik Literacki 1985,
z. 2.
Ducrot O., Presupozycje, warunki uycia czy elementy treci?, Pamitnik Literacki
1975, z. 1.
Dunbar R., Kopoty znauk, prze. P. Amsterdamski, Gdask Warszawa 1996.
Dyskurs jako struktura iproces, T. A. Van Dijk (red.), prze. G. Grochowski, Warszawa 2001.
Dyson F., wiaty wyobrani, prze. M. Tempczyk, Warszawa 2000.
Eagleton T., Iluzje postmodernizmu, prze. P. Rymarczyk, Warszawa 1998.
Eco U., Dzieo otwarte. Forma inieokrelono wpoetykach wspczesnych, Warszawa 1994.
Eco U., Lector in fabula. Wspdziaanie winterpretacji tekstw narracyjnych, prze.
P. Salwa, Warszawa 1994.
Eco U., Nauka ifantastyka, [w:] Spr oSF, R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska (red.),
Pozna 1989.
Eco U., Nieobecna struktura, prze. A. Weinsberg, P. Bravo, Warszawa 1996.
Eigen M., Winkler R., Gra, prze. K. Wolicki, Warszawa 1983.
Eile S., wiatopogld powieci, Wrocaw 1973.
Fabularno idekonstrukcja, M. Woniakiewicz-Dziadosz (red.), Lublin 1998.
Fernandez-Armesto F., Historia prawdy, prze. J. Ruszkowski, Pozna 1999.
Fish S., Retoryka, [w:] tene, Interpretacja, retoryka, polityka, prze. A. Szahaj, Krakw 2002.
Fisher P., The Aesthetics of Fear, Raritan 1998, nr 1.
Fludernik M., Scene Shift, Metalepsis, and the Metaleptic Mode, Style 2003, nr 4.
Fludernik M., Towards aNatural Narratology, New York 1996.
Forster E. M., Aspects of the Novel, Harmondsworth 1963.

337

Foucault M., Historia szalestwa wdobie klasycyzmu, prze. H. Kszycka, Warszawa

1987.
Foucault M., Kim jest autor?, [w:] tego, Powiedziane, napisane. Szalestwo iliteratura, oprac. T. Komendant, Warszawa 1999.
Foucault M., Myl zewntrza, [w:] tego, Powiedziane, napisane. Szalestwo iliteratura, oprac. T. Komendant, Warszawa 1999.
Foucault M., Porzdek dyskursu, prze. M. Kozowski, Gdask 2002.
Foucault M., Powiedziane, napisane. Szalestwo iliteratura, wybr ioprac. T. Komendant, Warszawa 1999.
Foucault M., Sowa irzeczy, prze. T. Komendant, Gdask 2000.
Foucault M., Strukturalizm ipoststrukturalizm, [w:] tego, Filozofia. Historia. Polityka, prze. D. Leszczyski, L. Rasiski, Warszawa Wrocaw 2000.
Frege G., Sens iznaczenie, [w:] tego, Pisma semantyczne, Warszawa 1977.
Fromm E., Ucieczka od wolnoci, prze. O. iA. Ziemilscy, przedmowa E. Wnuk-Lipiski, Warszawa 2001.
Fukuyama F., Koniec historii, prze. T. Biero, M. Wichrowski, Pozna 1996.
Geier M., Gra jzykowa filozofw. Od Parmenidesa do Wittgensteina, prze. J. Sidorek,
Warszawa 2000.
Genette G., Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia, [w:] Wspczesna teoria bada
literackich za granic, H. Markiewicz (red.), t. IV, cz. 2, Krakw 1992.
Genette G., Strukturalizm akrytyka literacka, Pamitnik Literacki 1974, z. 3.
Genette G., Voice, [w:] Narratology. An Introduction, S. Onega, J. A. Garcia Landa
(red.), London New York 1996.
Giddens A., Poza lewic iprawic, prze. J. Serwaski, Pozna 2001.
Gbicka E., Grupy literackie wPolsce 1945-1989, wyd. drugie poszerzone, Warszawa
2000.
Gowiski M., Cztery typy fikcji narracyjnej, [w:] tego, Dzieo wobec odbiorcy. Szkice
zkomunikacji literackiej, Krakw 1998.
Gowiski M., Dzieo wobec odbiorcy. Szkice zkomunikacji literackiej, Krakw
1998.
Gowiski M., Ironia jako akt komunikacyjny, [w:] tego, Ironia, Gdask 2002.
Gowiski M., Komunikacja literacka jako sfera napi, [w:] tego, Dzieo wobec
odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej, Krakw 1998.
Gowiski M., Narracje literackie inieliterackie, Krakw 1997.
Gowiski M., Ointertekstualnoci, Pamitnik Literacki 1986, z. 4.
Gowiski M., Opowieci wpierwszej osobie, [w:] tego, Narracje literackie inieliterackie, Krakw 1997.
Gowiski M., Powie iautorytety, [w:] tego, Dzieo wobec odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej, Krakw 1998.
Goaszewska M., Fascynacja zem, Warszawa Krakw 1994.
Goodman N., Jak tworzymy wiat?, prze. M. Szczubiaka, Warszawa 1997.

338

Gra resztkami, wywiad zJeanem Baudrillardem przeprowadzony przez Salvatora Mele iMarka Titmarsha, [w:] Postmodernizm afilozofia. Wybr tekstw,
S.Czerniak, A. Szahaj (red.), Warszawa 1996.
Graff G., Jak nie naley mwi ofikcji, Pamitnik Literacki 1983, z. 3.
Grajewski W., Nauka lektury wedug Rolanda Barthesa, S/Z, czyli jak czyta?, Warszawa 1983.
Grodziski E., Filozoficzne podstawy logiki wielowartociowej, Warszawa 1989.
Grodziski E., Mylenie hipotetyczne. Studium na pograniczu ontologii, filozofii
jzyka ipsychologii, Wrocaw 1986.
Habermas J., Filozoficzny dyskurs nowoczesnoci, prze. M. ukasiewicz, Krakw
2000.
Halloran S. M., Bradford A. N., Figures of Speech in the Rhetoric of Science and Technology, [w:] Essays on Classical Rhetoric and Modern Discourse, R. J. Connors,
L. S. Ede, A. A. Lunsford (red.), Carbondale 1984.
Hamon P., Ograniczenia dyskursu realistycznego, Pamitnik Literacki 1983, z. 1.
Handke R., Utwr fabularny wperspektywie odbioru, Wrocaw 1982.
Harr R., Some Narrative Conventions of Scientific Discourse, [w:] Narrative in
Culture. The Uses of Storytelling in the Sciences, Philosophy, and Literature,
C.Nash (red.), New York London 1994.
Hayek F. A., von, Droga do zniewolenia, prze. K. Gurba i in., Krakw 1999.
Hodge B., Woog R., Beyond Reason and Hysteria: Towards aPostmodern Model of
Communication and Control in Science, Social Semiotics 1999, nr 3.
Hohendahl P. U., Critical Theory and the Challenge of Totalitarianism, Telos 2006,
nr 2.
Hoops W., Fikcjonalno jako kategoria pragmatyczna, Pamitnik Literacki 1983,
z. 4.
Horgan J., Koniec nauki, czyli ogranicach wiedzy u schyku ery naukowej, prze.
M.Tempczyk, Warszawa 1999.
Huizinga J., Homo ludens. Zabawa jako rdo kultury, prze. M. Kurecka, W. Wirpsza, Warszawa 1967.
Hume K., Narrative Speed, Narrative 2005, nr 2.
Hutcheon L., Modes and Forms of Narrative Narcissism: Introduction of aTypology,
[w:] Narratology: An Introduction, S. Onega, J. A. Garcia Landa (red.), London
New York 1996.
Huxley A., Nowy wspaniay wiat poprawiony, prze. J. Horzelski, Pary 1960.
Ingarden R., Szkice zfilozofii literatury, Krakw 2000.
Iser W., Apelatywna struktura tekstw, Pamitnik Literacki 1980, z. 1.
Iser W., Rzeczywisto fikcji, prze. R. Handke, Pamitnik Literacki 1983, z. 3.
Jameson F., Postmodernizm ispoeczestwo konsumpcyjne, [w:] Postmodernizm,
R.Nycz (red.), Krakw 1996.
Jarosiski Z., Pokolenia literackie, [w:] Sownik literatury polskiej XX wieku,
A.Brodzka iin. (red.), Wrocaw 1995.
Jarzbski J., Powie jako autokreacja, Krakw 1984.

339

Jenny L., Strategia formy, Pamitnik Literacki 1988, z. 1.

Jodkowski K., Wybr teorii wedug Kuhna, [w:] W. Sady, Fleck. Ospoecznej naturze
poznania, Warszawa 2000.
Johnson B., Rnica krytyczna, Pamitnik Literacki 1986, z. 2.
Kalaga W., Mgawice dyskursu. Podmiot, tekst, interpretacja, Krakw 2001.
Karwat M., Operfidii, Warszawa 2001.
Kellogg R., Scholes R., The Nature of Narrative, London 1968.
Kermode F., The Sense of an Ending: Studies in the Theory of Fiction with aNew
Epilogue, Oxford 2000.
Knight D., Barthes and Utopia, Oxford 1997.
Knights D., Wilmott H., Autonomy as Utopia, [w:] Utopia and Organization, M. Parker (red.), Oxford 2002.
Kohl S., Teoria realizmu: prba syntezy, Pamitnik Literacki 1981, z. 3.
Koakowski L., Czy diabe moe by zbawiony i27 innych kaza, Londyn 1984.
Koakowski L., Gwne nurty marksizmu. Powstanie rozwj rozkad, Pary 1977.
Kompridis N., Disclosing Possibility: The Past and Future of Critical Theory, International Journal of Philosophical Studies 2005, nr 3.
Kopaliski W., Sownik mitw itradycji kultury, Krakw 1993.
Kripke S., Nazywanie ikonieczno, prze. B. Chwedeczuk, Warszawa 1988.
Kristeva J., Ideologia dyskursu oliteraturze, [w:] Wspczesna teoria bada literackich za granic, H. Markiewicz (red.), t. IV, cz. II, Krakw 1992.
Krzemie-Ojak S., Prognostyka, [w:] Encyklopedia socjologii, W. Kwaniewicz (red.),
Warszawa 2000, t. III.
Kuehl J., Alternate Worlds: AStudy of Postmodern Antirealistic American Fiction,
New York London 1989.
Kuhn T. S., Droga po strukturze, prze. P. Amsterdamski, Warszawa 2003.
Kuhn T. S., Struktura rewolucji naukowych, prze. H. Ostromcka, Warszawa 1968.
Kulawik A., Poetyka. Wstp do teorii dziea literackiego, wyd. trzecie, Krakw 1997.
Lachmann R., Paszczyzny pojcia intertekstualnoci, Pamitnik Literacki 1991,
z.4.
Lalewicz J., Komunikacja jzykowa aliteratura, Wrocaw 1975.
Lalewicz J., Opowiadanie irozumienie, [w:] Wypowied literacka awypowied filozoficzna, M. Gowiski, J. Sawiski (red.), Wrocaw 1982.
Lalewicz J., Uwagi oikonicznoci tekstu, Pamitnik Literacki 1980, z. 1.
Landwehr J., Fikcyjno ifikcjonalno, Pamitnik Literacki 1983, z. 4.
Lassman P., Political Theory as Utopia, History of Human Sciences 2003, nr 1.
Leigh J. R., Control Theory: AGuided Tour, Second Edition, Stevenage 2004.
Leniak K., Franciszek Bacon, Warszawa 1961.
Lewiski D., Strukturalistyczna wyobrania metateoretyczna. Oprocesach paradygmatyzacji wpolskiej nauce oliteraturze po 1958 roku, Krakw 2004.
Lodge D., The Human Nature of Narrative, [w:] tego, Write On. Occasional Essays
65-85, London 1986.
Longxi Z., Allegoresis: Reading Canonical Literature East and West, New York 2005.

340

Losee J., Wprowadzenie do filozofii nauki, prze. T. Bigaj, Warszawa 2001.

Lyotard J.-F., Kondycja ponowoczesna, prze. M. Kowalska, J. Migasiski, Warszawa
1997.
ebkowska A., Fikcja jako moliwo, wyd. drugie poprawione, Krakw 1998.
ebkowska A., Midzy teoriami afikcj literack, Krakw 2001.
ebkowska A., Pojcie focus wnarratologii problemy iinspiracje, [w:] Punkt
widzenia wtekcie iw dyskursie, J. Bartmiski, S. Niebrzegowska-Bartmiska,
R.Nycz (red.), Lublin 2004.
Magee B., Popper, prze. W. Dziliski, Warszawa 1998.
Malmgren C., Anatomy of Murder: Mystery, Detective, and Crime Fiction, The Journal of Popular Culture 1997, nr 4.
Man P. de, Opr wobec teorii, prze. M. Rusinek, [w:] Dekonstrukcja wbadaniach
literackich, R. Nycz (red.), Gdask 2000.
Man P. de, Semiologia aretoryka, Pamitnik Literacki 1986, z. 2.
Mann S. G., The Short Story Cycle. AGenre Companion and Referrence Guide, New
York Westport London 1989.
Mannheim K., Ideologia iutopia, Lublin 1992.
Markiewicz H., Gwne problemy wiedzy oliteraturze, Krakw 1980.
Markiewicz H., Literaturoznawstwo ijego ssiedztwa, Warszawa 1989.
Markiewicz H., Odmiany intertekstualnoci, Ruch Literacki 1988, z. 4-5.
Markiewicz H., Posta literacka ijej badanie, [w:] Autor podmiot literacki bohater,
A. Martuszewska, J. Sawiski (red.), Wrocaw 1983.
Markiewicz H., Teorie powieci za granic. Od pocztkw do schyku XX wieku, Warszawa 1995.
Markiewicz H., Wymiary dziea literackiego, Krakw 1984.
Martuszewska A., Fantastyka wwietle teorii wiatw moliwych, [w:] Fantastyka,
fantastyczno, fantazmaty, A. Martuszewska (red.), Gdask 1994.
Martuszewska A., haso Kryminalna powie inowela, [w:] Sownik literatury polskiej XX wieku, A. Brodzka iin. (red.), Wrocaw 1995.
Martuszewska A., Powie iprawdopodobiestwo, Krakw 1992.
McCloskey D. M., Storytelling in Economics, [w:] Narrative in Culture. The Uses of
Storytelling in the Sciences, Philosophy, and Literature, C. Nash (red.), New
York London 1994.
McHale B., Od powieci modernistycznej do postmodernistycznej: zmiana dominanty,
prze. M. P. Markowski, [w:] Postmodernizm. Antologia przekadw, R. Nycz
(red.), Krakw 1996.
Midzy tekstami. Intertekstualno jako problem poetyki historycznej, J. Ziomek,
J. Sawiski, W. Bolecki (red.), Warszawa 1992.
Miller J. H., Krytyk jako ywiciel ipasoyt, Pamitnik Literacki 1986, z. 2.
Mink L. O., Historia ifikcja jako sposoby pojmowania, Pamitnik Literacki 1984,
z. 3.
Minois G., Historia pieka, prze. A. Kdzierzewska, B. Szczepaska, Warszawa
1998.

341

Mitosek Z., Literatura istereotypy, Wrocaw 1974.

Mitosek Z., Mimesis krytyczna, Pamitnik Literacki 1988, z. 3.
Mitosek Z., Mimesis. Zjawisko iproblem, Warszawa 1997.
Mitosek Z., Opowiadanie irozumienie, [w:] tego, Opowiadanie wperspektywie
bada porwnawczych, Krakw 2004.
Modern Criticism and Theory: AReader, D. Lodge (red.), Harlow 1999.
Narratology: An Introduction, S. Onega, J. A. Garcia Landa (red.), London New
York 1996.
Nieragden G., Focalization and Narration: Theoretical and Terminological Refinements, Poetics Today 2002, nr 4.
Ninik J., Idea racjonalnoci awspczesny status filozofii, [w:] Postmodernizm afilozofia. Wybr tekstw, S. Czerniak, A. Szahaj (red.), Warszawa 1996.
Ninik J., Socjologia wiedzy, Warszawa 1989.
Nycz R., Dekonstrukcjonizm wteorii literatury, Pamitnik Literacki 1986, z. 4.
Nycz R., Intertekstualno ijej zakresy: teksty, gatunki, wiaty, [w:] Midzy tekstami.
Intertekstualno jako problem poetyki historycznej, J. Ziomek, J. Sawiski,
W.Bolecki (red.), Warszawa 1992.
Nycz R., Sylwy wspczesne. Problem konstrukcji tekstu, Wrocaw 1984.
Nycz R., Tekstowy wiat. Poststrukturalizm awiedza oliteraturze, Warszawa 1993.
ODonnell P., Engendering Paranoia in Contemporary Narrative, boundary 21992,
nr 1.
ODonnell P., Latent Destinies: Cultural Paranoia and Contemporary U.S. Narrative,
Durham 2000.
Ohmann R., Literatura jako akt, Pamitnik Literacki 1980, z. 2.
Okopie-Sawiska A., Rola konwencji wprocesie historycznoliterackim, [w:] Proces
historyczny wliteraturze isztuce, M. Janion, A. Piorunowa (red.), Warszawa
1965.
Olson G., Reconsidering Unreliability: Fallible and Untrustworthy Narrators, Narrative 2003, nr 1.
Ontologia fikcji, J. Paniczek (red.), Warszawa 1991.
Owczarek B., Oniearystotelesowskiej teorii opowiadania, [w:] Kryzys czy przeom,
M. Lubelska, A.ebkowska (red.), Krakw 1994.
Owczarek B., Od poetyki do antropologii opowiadania, [w:] Praktyki opowiadania,
B. Owczarek, Z.Mitosek, W.Grajewski (red.), Krakw 2001.
Padueva E. V., Wypowied ijej odniesienie do rzeczywistoci, prze. Z. Kozowska,
Warszawa 1992.
Pagnini M., Referencja, Pamitnik Literacki 1987, z. 2.
Paranoia Within Reason: ACasebook on Conspiracy as Explanation, G. E. Marcus
(red.), Chicago 1999.
Paweczyska A., Wartoci a przemoc. Zarys socjologicznej problematyki Owicimia, Warszawa 1973.
Pelc J., Wstp do semiotyki, Warszawa 1982.
Petsch D., Tomasz Morus, Warszawa 1962.

342

Pfister M., Koncepcje intertekstualnoci, Pamitnik Literacki 1991, z. 4.

Plessner H., Wadza anatura ludzka. Esej oantropologii wiatopogldu historycznego, prze. E.Paczkowska-agowska, Warszawa 1994.
Puciennik J., Presupozycje, intertekstualno ico ponadto, [w:] Poetyka bez granic,
Warszawa 1995.
Popper K. R., Droga do wiedzy. Domysy irefutacje, prze. P. Amsterdamski, Warszawa 1999.
Postmodernizm afilozofia. Wybr tekstw, S. Czerniak, A. Szahaj (red.), Warszawa
1996.
Praktyki opowiadania, B. Owczarek, Z. Mitosek, W. Grajewski (red.), Krakw 2001.
Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, t. I-V, B. Skarga (red.), Warszawa
1993-1998.
Putnam H., Wiele twarzy realizmu iinne eseje, oprac. A. Grobler, Warszawa 1998.
Rawls J., Teoria sprawiedliwoci, Warszawa 1995.
Ricoeur P., Jzyk, tekst, interpretacja, oprac. K. Rosner, Warszawa 1989.
Ricoeur P., Konflikt hermeneutyk: epistemologia interpretacji, [w:] tego, Egzystencja
ihermeneutyka. Rozprawy ometodzie, oprac. S. Cichowicz, Warszawa 1985.
Ricoeur P., Symbolika za, prze. S. Cichowicz, M. Ochab, Warszawa 2002.
Riffaterre M., Semiotyka intertekstualna: interpretant, Pamitnik Literacki 1988,
z. 1.
Ronen R., Possible Worlds in Literary Theory, Cambridge 1994.
Rosner K., Narracja jako struktura rozumienia, Teksty Drugie 1999, z. 3.
Rosner K., Ofunkcji poznawczej dziea literackiego, Wrocaw 1970.
Rosner K., Wszyscy jestemy poststrukturalistami, Teksty Drugie 1998, z. 4.
Rudolf K., Gnoza. Istota ihistoria pnoantycznej formacji religijnej, prze. G. Sowiski, Krakw 1995.
Rusinek M., Midzy retoryk aretorycznoci, Krakw 2003.
Russell B., Szkice sceptyczne, prze. A. Kurlandzka, d 1998.
Sady W., Fleck. Ospoecznej naturze poznania, Warszawa 2000.
Saint-Sernin B., Rozum wXX wieku, prze. M. L. Kalinowski, B. Banasiak, Gdask
2001.
Sawicki S., Midzy autorem apodmiotem mwicym, [w:] tego, Poetyka. Interpretacja. Sacrum, Warszawa 1981.
Schmelling M., Opowiadanie okonfrontacji, prze. T. Komendant, [w:] Opowiadanie
wperspektywie bada porwnawczych, Z. Mitosek (red.), Krakw 2004.
Scruton R., Intelektualici nowej lewicy, prze. T. Pisarek, Pozna 1999.
Searle J. R., Czynnoci mowy. Rozwaania zfilozofii jzyka, prze. B. Chwedeczuk,
Warszawa 1987.
Searle J. R., Status logiczny wypowiedzi fikcyjnej, Pamitnik Literacki 1980, z. 2.
Shklar J. N., Hoffman S., Political Thought and Political Thinkers, Chicago 1998.
Sierszulska A., Fikcja wbrew ograniczeniom jzyka, Teksty Drugie 1998, z. 4.
Sierszulska A., Wstron antropologii. Wolfganga Isera koncepcja medialnej funkcji
literatury, [w:] Odkrywanie modernizmu, R. Nycz (red.), Krakw 1998.

343

Skalmowski W., Dekonstrukcjonizm literacki jako nowomowa, Teksty Drugie

1990, z. 2.
Skinner B. F., Poza wolnoci igodnoci, prze. W. Szelenberger, Warszawa 1978.
Sawek T., Fikcja itroska, [w:] Znak tekst fikcja, W. Kalaga, T. Sawek (red.), Katowice 1987.
Sawiski J., Oopisie, Teksty 1981, nr 1.
Sawiski J., Odbir iodbiorca, Teksty 1981, z. 3.
Sawiski J., Teksty iteksty, Warszawa 1990.
Sownik terminw literackich, J. Sawiski (red.), wyd. trzecie, Wrocaw 1998.
Sociocybernetics: Complexity, Autopoesis, and Observation of Social Systems,
F. Geyer, J. van der Zouwen (red.), Westport 2001.
Speina J., Formy rzeczywistoci. Typy wiata przedstawionego wliteraturze, Bydgoszcz 1990.
Stanzel F., Typowe formy powieci, [w:] Teoria form narracyjnych wniemieckim krgu
jzykowym, R. Handke (red.), Warszawa 1980.
Stjernfelt F., The Ontology of Espionage in Reality and Fiction: ACase Study on Iconicity, Sign System Studies 2003, nr 1.
Stoczkowski W., Ludzie, bogowie iprzybysze zkosmosu, prze. R. Winiewski, Warszawa 2005.
Szymanek K., Sztuka argumentacji. Sownik terminologiczny, Warszawa 2001.
The Knowledge Base of Future Studies, R. A. Slaughter (red.), Hawthorn (Australia)
1996.
Todorov T., Choderlos de Laclos ateoria opowiadania, [w:] Antologia wspczesnej
krytyki literackiej we Francji, oprac. W. Karpiski, Warszawa 1974.
Todorov T., Ludzieopowieci, [w:] Narratologia, M. Gowiski (red.), Gdask 2004.
Todorov T., Poetyka, prze. S. Cichowicz, Warszawa 1984.
Tomasik W., haso Powie, [w:] Sownik literatury polskiej XX wieku, A. Brodzka iin.
(red.), Wrocaw 1995.
Tomasik W., Intertekstualno itendencja, [w:] Midzy tekstami. Intertekstualno
jako problem poetyki historycznej, J. Ziomek, J. Sawiski, W. Bolecki (red.),
Warszawa 1992.
Tomasik W., Teoria aktw mowy aliteratura, [w:] Po strukturalizmie, R. Nycz (red.),
Wrocaw 1992.
Trzebiski J., Narracja jako sposb rozumienia wiata, [w:] Praktyki opowiadania,
B.Owczarek, Z. Mitosek, W. Grajewski (red.), Krakw 2001.
Turney J., lady Frankensteina. Nauka, genetyka ikultura masowa, prze. M. Winiewska, Warszawa 2001.
Uspienski P. D., Czwarty wymiar. Przegld waniejszych teorii iprb zbadania dziedziny niezmierzalnego, prze. H. Prosnak, Gdask 2001.
Walsh Ch., Fictionality and Mimesis: Between Fictionality and Mimesis: Between
Narrativity and Fictional Worlds, Narrative 2003, nr 1.
Wiener N., Cybernetyka ispoeczestwo, prze. O. Wojtasiewicz, Warszawa 1960.
Wilko A., Spjno istruktura tekstu, Krakw 2002.

344

Wittgenstein L., Tractatus logico-philosophicus, prze. B. Wolniewicz, Warszawa

2000.
Wojtowicz W., Umberto Eco iwiaty moliwe, Pamitnik Literacki 1997, z. 2.
Wolf E., Czytelnik podany, Pamitnik Literacki 1976, z. 4.
Woniakowski H., Definiowanie Europy, Znak 2003, nr 5.
Wysouch S., haso Symultanizm, [w:] Sownik literatury polskiej XX wieku, A. Brodzka
iin. (red.), Wrocaw 1995.
Yarbrough S. R., After Rhetoric. The Study of Discourse Beyond Language and Culture, Carbondale 1999.
Zgorzelski A., Kreacja wiata sensw. Szkice owspczesnej powieci angielskiej,
d 1975.
Ziomek J., Fikcyjne pole odniesienia aproblem quasi-sdw, [w:] Wypowied literacka awypowied filozoficzna, M. Gowiski, J. Sawiski (red.), Wrocaw 1982.
Ziomek J., Prawda jako problem poetyki, Pamitnik Literacki 1980, z. 4.

345

POETYKA I HORYZONTY TRADYCJI

Seria redagowana w Instytucie Filologii Polskiej
Uniwersytetu w Biaymstoku
1. Elbieta Sidoruk. Groteska w poezji Dwudziestolecia. Lemian
Tuwim Gaczyski. Biaystok 2004.
2. Obecno. Maria Renata Mayenowa (1908-1988). Red. Boena
Chodko, Elbieta Feliksiak, Marek Olesiewicz. Biaystok
2006.
3. Stefania Skwarczyska. Teoria listu. Wydanie na podstawie
lwowskiego pierwodruku oprac. Elbieta Feliksiak iMariusz
Le. Biaystok 2006.
4. Mariusz M. Le. Fantastyka socjologiczna. Poetyka i mylenie utopijne. Biaystok 2008.

346