Prof. dr hab.

Marek Dziekan
Uniwersytet dzki

Dziaalno przekadowa
w Domu Mdroci (Bajt al-Hikma) w Bagdadzie

1. Wprowadzenie. Islam pojawi si na Pwyspie Arabskim w pierwszej poowie VII

w. naszej ery jako Boskie objawienie przekazane za porednictwem anioa Gabriela
Prorokowi Muhammadowi, znanemu w Europie jako Mahomet. Obok objawionej ksigi,
Koranu, najwiksze znaczenie dla rozwoju cywilizacji muzumaskiej miay wypowiedzi
Muhammada zapisane w formie hadisw (ar. opowiadanie, opowie) tworzcych sunn,
tradycj Proroka. Wrd hadisw najczciej wskazuje si na kilka, ktre miay mie
szczeglne znaczenie dla rozwoju nauki arabsko-muzumaskiej. Pierwszy to wiedzy szukaj
choby w Chinach, drugi za: atrament uczonych mw jest cenniejszy od krwi
mczennikw.
Dla rwnowagi tradycja zachodnia stworzya mit, majcy ukaza arabskomuzumaskich zdobywcw Egiptu jako kompletnych ignorantw i barbarzycw. Oto
dowdca arabski, Amr Ibn al-As, zdobywajc w 641 r. Aleksandri mia spali synn
Bibliotek Aleksandryjska, twierdzc, e caa wiedza zawarta jest w Koranie, dlatego inne
ksigi na nic si nie zdadz. W rzeczywistoci Biblioteka spona duo wczeniej, bo
podczas oblenia miasta przez Juliusza Cezara na przeomie 47 i 48 r. p.n.e. oraz w 391 r.
n.e. w czasie walk z chrzecijanami.
2. Etapy rozwoju nauki arabsko-muzumaskiej. Arabowie i ludy, ktre ju
przynajmniej od pocztku VIII w. wsptworzyy arabsko-muzumaski korpus wiedzy,
postpujc zgodnie z przytoczonymi wyej maksymami rozwijali swoj wiedz we
wszystkich dziedzinach dotyczyo to zarwno tzw. nauk muzumaskich, a wic tych,
ktre wizay si ze studiami nad Koranem i sunn (teologia, prawo, gramatyka,
leksykografia, nauki o literaturze), jak i rozmaitych innych nauk humanistycznych i
przyrodniczych, ktre w kontekcie tego podziau naleaoby nazwa wieckimi. 1 Wrd
1

Podzia tych nauk por. J. Hauziski, Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa-Krakw 1993, s.
317-318.

tych ostatnich wane miejsce zajmowaa filozofia, a waciwie jeden z jej nurtw, zwany
falsafa. Podkrelam tu stwierdzenie, e jest to jeden z nurtw filozofii muzumaskiej.
Czsto bowiem w zachodnich rozwaaniach o filozofii arabsko-muzumaskiej pomija si
ogromny dorobek drugiego nurtu, zwizanego z kalamem czyli teologi spekulatywn.
Pierwszy etap rozwoju nauki arabsko-muzumaskiej, sigajcy roku 750 n.e. to czas
zapoznawania si z dorobkiem wczeniejszych cywilizacji, ktrych tereny w wyniku
podbojw zajli muzumanie. Okres ten obejmuje panowanie tzw. kalifw sprawiedliwych
(632-661) i Umajjadw (661-750, tzw. kalifat damasceski). Arabowie, proci beduini z
pusty Pwyspu Arabskiego z pomoc zdecydowanie lepiej wtedy wyksztaconych Persw i
Syryjczykw zapoznawali si z dorobkiem naukowym Bizancjum i staroytnej Persji, a za jej
porednictwem take nauki indyjskiej. Arabowie przejli istniejce na Bliskim Wschodzie
tradycje i instytucje naukowe. To przez Bizancjum zapoznawali si muzumanie z Platonem
i Arystotelesem, tumaczc ich i z kolei przekazujc umysowoci zachodniej. [...] Ostatni
wielcy myliciele staroytni byli zarazem inicjatorami ywioowego rozwoju myli
spekulatywnej w spoeczestwie arabsko-muzumaskim.2 Janusz Danecki dodaje: Cae
bogactwo hellenizmu przechodzi w rce Arabw, by jeszcze w tym samym wieku sta si
podstaw rozwoju ich rodzimej nauki, ktra pen garci czerpaa z osigni
poprzednikw.3
Wrd najwaniejszych instytucji naukowych, ktre w znacznym stopniu stay si
wzorem dla nauki arabskiej bya perska akademia w Dundiszapurze4, ktra powstaa jeszcze
przed najazdem arabskim, synna przede wszystkim ze swego dorobku w dziedzinie
medycyny. Wanym centrum naukowym tamtych czasw byo take pnocnomezopotamskie
miasto Harran. Orodek w Harranie zwizany by z pogaskim pseudo-sabeizmem5 i
pielgnowa tam tradycje nauki greckiej.
Drugi etap rozwoju nauki arabskiej, obejmujcy pierwszy okres panowania Abbasydw
(750-900) charakteryzowa si niezwykle intensywn dziaalnoci tumaczeniow gwnie z
jzykw syryjskiego, greckiego i rednioperskiego (pahlawi). Dziaalno ta prowadzona bya
przede wszystkim w instytucjach nazywanych akademiami muzumaskimi. To w tym
2

A. Bieniek, Staroytno w myli arabskiej, Krakw 2003, s. 16-17; por. take J. Legowicz, Historia
filozofii redniowiecznej, Warszawa 1986, s. 18; Z. Kuksewicz, Zarys filozofii redniowiecznej, Warszawa 1982,
s. 427 i nast.
3
J. Danecki, Literatura i kultura w imperium kalifw. Studium twrczoci adabowej Al-Mubarrada,
Warszawa 1982, s. 33.
4
Por. haso Gondshpr, w: The Encyclopedia of Islam, CD-ROM Edition v.1.1 /dalej: EI/, t. II, s. 1119b.
Tumaczono tam dziea greckie Hipokratesa i Galena. Akademia przetrzymaa burze wojenne i nie tylko nie
upada po inwazji arabskiej, ale jej znaczenie wzroso w drugiej poowie VIII w. (J. Bielawski, Ksika w
wiecie islamu, Wrocaw 1961, s. 315).

wanie czasie teoretycy i historycy nauki wprowadzili wspomniany wyej podzia nauk na
muzumaskie i wieckie.
Kolejne etapy rozwojowe to czasy oryginalnej twrczoci naukowej (od 900 do ok.
1100) i wreszcie okres dekadencji nauki arabsko-muzumaskiej od ok. 1100 do ok. 1258,
czyli do upadku Bagdadu. W niniejszej prezentacji chciabym skupi si na okresie drugim,
nazywanym w historii cywilizacji arabsko-muzumaskiej epok tumacze dosownie
za ruchem tumaczeniowym arab. harakat at-tardama.6
3. Przekad w kulturze islamu. Zaskakiwa moe Europejczyka fakt, e ju w IX w.
pojawiy si w pimiennictwie arabskim pierwsze rozwaania na temat sensu i jakoci
przekadu. wiadczy to o tym, e przekady staroytnych dzie nie byy dzieem
przypadkowym, lecz przemylanym, a take o tym, e przekad ju wtedy traktowany by
jako zajcie powane i wymagajce specjalnych predyspozycji. Pisze o tym synny arabski
uczony z Al-Basry, Al-Dahiz (zm. 867) w pracy Kitab al-hajawan (Ksiga zwierzt). Oto
dwa fragmenty jego rozwaa:
3.1. Warto przekadu
Tumacz nigdy nie odda tego, co powiedzia mdrzec7 ze wszystkimi szczegami
znacze, sposobem jego rozumowania, cisoci skrtw mylowych i wewntrznymi
ograniczeniami. Nie bdzie w stanie podoa zadaniom wyznaczonym porednikowi. Jake
bdzie on w stanie odda rnorodno odcieni znaczeniowych w caym ich bogactwie? Musi
posiada szerok wiedz o owych znaczeniach, ich stosowalnoci oraz wykorzystaniu ich
szaty sownej oraz o subtelnociach ich wyjaniania na miar autora danego dziea.

Byli to tzw. sabejczycy harrascy, pogascy czciciele gwiazd; sekta zanika w XIII w.
Obszernym omwieniem tego okresu jest ksika Raszida Hamida Hasana al-Damilego Harakat attardama fi al-maszrik al-islami fi al-karnajn as-salis wa-ar-rabi li-al-hidra [Ruch tumaczeniowy na
wschodzie muzumaskim w trzecim i czwartym wieku od hidry], Trypolis 1982; por. take A. Bieniek, Epoka
tumacze rola wiata arabskiego w dziele zachowania dorobku staroytnoci, w: Midzy oryginaem a
przekadem V, Krakw 1999, s. 25-43; D. Gutas i in., haso Tardjama, w: EI, t. X, s. 224a; wiele informacji
dotyczcych tego aspektu rozwoju nauki w islamie zawiera Historia nauki arabskiej pod red. R. Rasheda i R.
Morelona, t. I, Warszawa 2000, t. II, Warszawa 2002 dotyczy ona jednak tylko nauk cisych.
7
S. Jackson przeoy okrelenie Al-Dahiza al-hakim jako Arystoteles, por. tene, Al-Jihiz on
translation, Alif 1984, Spring, no. 4, s. 102.
6

A kiedy byli (niech Bg ma ich w opiece) Ibn al-Bitrik8, Ibn Naima9, Abu Kurra10, Ibn
Fahr, Ibn Wahili czy Ibn al-Mukaffa11 rwni Arystotelesowi? Albo czy Chalid12 moe si
rwna z Platonem?
3.2. Obowizki tumacza
Konieczne jest, aby wymowno tumacza tkwia w samej duszy przekadu, a wiedza
jego musi by bardzo szeroka. Powinien zna wymienicie zarwno jzyk przekadu, jak i
oryginau, a znajomo jednego musi by tak dobra, jak i drugiego.
Jeli usyszymy, jak mwi w obu jzykach, moemy si przekona, e uchybi jednemu
z nich. Wynika to z faktu, e kady z jzykw przyciga drugi, przejmuje co, a w czym jest
mu przeciwny. Jake wic tumacz moe by jednakowym znawc jednego i drugiego, jak
gdyby to by jeden jzyk? Posiada przecie jedna si, a gdy mwi w jednym z nich, sia ta
rozpadnie si na dwoje. Jeli za zna wicej ni dwa jzyki, analogicznie bdzie wygldaa
sprawa z przekadem na wszystkie te jzyki. Im zakres wiedzy, jakiej dotyczy tumaczenie
jest wszy, im mniej istnieje specjalistw w tym zakresie, tym prdzej tumacz moe si
pomyli. I chyba nie znajdziesz ani jednego tumacza, ktry skonsultowaby si z ktrym z
tych specjalistw.13
*
Arabski uczony porusza zatem wszystkie problemy wane dla wspczesnej
translatologii, takie, jak m. in. kompetencja bilingwalna i bikulturowa, kompetencja
tumaczeniowa, kompetencja w zakresie wiedzy, ktrej dotyczy przekadany tekst i
kompetencja terminologiczna. Wymagania Al-Dahiza pokrywaj si cakowicie z
wymaganiami, jakie stawia przed tumaczem wspczesna translatologia.14

Abu Jahja Ibn al-Bitrik, zm. pomidzy 796 a 806, tumacz z jzyka greckiego. Przypisuje si mu przekady
dzie Galena, Hipokratesa, Ptolemeusza i Euklidesa.
9
Ibn Naima - tumacz m. in. Arystotelesa.
10
Teodor Abu Kurra, zm. 820, znany pisarz chrzecijaski i tumacz. By moe chodzi tu jednak o
synniejszego jako tumacz Sabita Ibn Kurr (827-901), ktry przeoy wiele dzie greckich, m. in. Archimedesa
i Euklidesa, o czym wiadczy odwoanie do niego w nastpnym, nie przytaczanym tu fragmencie.
11
Abd Allah Ibn al-Mukaffa, zm. 759, tumacz z jzyka rednioperskiego.
12
Chalid Ibn Jazid Ibn Muawija, zm. 704, orator i poeta, wedug tradycji pierwszy tumacz dzie greckich z
dziedziny astronomii, medycyny i chemii.
13
Por. przekad wszystkich fragmentw oraz komentarz: M.M. Dziekan, Al-hiz i translatologia; Al-Jihiz
o przekadzie, Studia Arabistyczne i Islamistyczne 2, Warszawa 1994.
14
Szerzej na ten temat por. M.M. Dziekan, dz. cyt. O wymaganiach wobec tumacza por. np. Tezaurus
terminologii translatologicznej, Warszawa 1993, haso Kompetencja i nast.; G. Ojcewicz, Podstawy
translatoryki, Gdask 1991, s. 13-34; J. Piekos, Przekad i tumacz we wspczesnym wiecie, Warszawa 1993,
s. 409-418.

Jeli zaoy, e przynajmniej najwybitniejsi arabscy tumacze mieli wiadomo

odpowiedzialnoci, jaka przed nimi stoi, moemy by pewni, e przekady te stay na
najwyszym moliwym poziomie.
4. Bajt al-Hikma. Najwaniejszym orodkiem tumaczeniowym w IX i X w. na Bliskim
Wschodzie bya pierwsza i by moe najwaniejsza z klasycznych akademii arabskich,
zaoony w 830 r. przez kalifa abbasydzkiego Al-Mamuna (panowa 813-833) w Bagdadzie
Dom Mdroci, po arabsku Bajt al-Hikma15. Na powstanie tej akademii prawdopodobnie
miaa wpyw tradycja wspomnianej akademii w Dundiszapurze, ktra w tym okresie
praktycznie ju nie istniaa. Uczony encyklopedysta arabski z przeomu XIV i XV w. AlKalkaszandi pisa w dziele Subh al-asza: Mwi, e trzy s najwiksze biblioteki w wiecie
islamu. Jedna z nich to biblioteka kalifw abbasydzkich w Bagdadzie. Bya w niej
niezliczona, ogromna liczba ksiek o nieocenionej wartoci.16 Najwaniejszym jej
zadaniem byo tumaczenie dzie filozoficznych i naukowych z greckich oryginaw, ktre,
zgodnie z tradycj, zostay przywiezione przez delegacj wysan przez kalifa, aby
przywioza je z Ar-Rumu czyli z Bizancjum.17 Opowiadaj o tym nastpujce przekazy: Z
wyspy Cypr przywieziono al-Mamnowi ksiki filozofw, poniewa al-Mamn,
zawierajc zawieszenie broni z wadc tej wyspy, zada od niego biblioteki z ksikami
greckimi. [...] Al-Mamn prowadzi [...] korespondencj z wadc Ar-Rmu. W niej poprosi
o pozwolenie zabrania wybranych dzie zgromadzonych w pastwie Ar-Rm. Po pewnym
wahaniu krl zgodzi si. Al-Mamn zebra grup uczonych [...]. Wzili oni to, co znaleli i
wybrali.18 Swoj drog zadziwiajce, e kwestie pokoju uzalenione byy w jakiej mierze
od rekompensaty w postaci ksiek taki poziom wiadomoci wagi wiedzy przed wiekiem
XX wykaza jeszcze chyba tylko Napoleon w czasie wyprawy do Egiptu.19
Akademia nie zostaa jednak w rzeczywistoci stworzona jednym pocigniciem. Ju
wczeniej, za panowania ojca Al-Mamuna, Haruna ar-Raszida, tworzona bya biblioteka,
nazywana Chizanat al-Hikma (Skarbnica [ksig] Mdroci), ktra posuya za podstaw dla
Bajt al-Hikma. Niemniej funkcja akademii bagdadzkiej za kadego z tych kalifw bya inna.
15

Na temat dziaalnoci akademii por.: M.-G. Balty-Guesdon, Le Bayt al-Hikma de Bagdad, Arabica 1992,
nr 39, s. 131-150; Y. Eche, Les bibliothques arabes publiques et semi-publiques en Msopotamie, en Syrie et en
gypte au moyen age, Damas 1967, s. 9-85; D. Sourdel, Bayt al-Hikma, w: EI, t. I, s. 1141a; J. Bielawski, dz.
cyt., s. 314-317; Al-Damili, dz. cyt., s. 205-220.
16
Al-Kalkaszandi, Subh al-asza fi sinaat al-insza [Poranek krtkowidza czyli o sztuce pisania], Kair
1963, t. I, s. 466.
17
D. Sourdel, dz. cyt.
18
J. Danecki, dz. cyt., s. 32.
19
Por. choby R. Sol, Uczeni Bonapartego, Warszawa 2001.

W czasach Haruna ar-Raszida bya to biblioteka prywatna wadcy. Natomiast za Al-Mamuna

staa si rzeczywist akademi finansujc dziaalno wielu uczonych z caego wiata
islamu.20 W szczytowym okresie swojego rozwoju, w IX w., instytucja ta obejmowaa
bibliotek liczc z pewnoci ponad 400 tys. rkopisw21, obserwatorium astronomiczne,
dzia kopiowania oraz najwaniejszy dla nas - instytut zajmujcy si tumaczeniem prac
greckich filozofw i uczonych na jzyk arabski. Podstaw naukowej dziaalnoci akademii
by mecenat zarwno kalifa, jak i zasuonego dla tej instytucji rodu Banu Musa 22. Za
czasw Al-Mamuna biblioteka nie bya zbierana przypadkowo. Decydowa o niej specjalny
komitet powoany przez Al-Mamuna. W jego skad wchodzili zarwno uczeni, jak i sami
tumacze.23 Najprawdopodobniej ksiki w bibliotece byy poklasyfikowane wedug
jzykw, a na czele kadego oddziau sta opiekun.24 Pierwszym dyrektorem (sahib)
Akademii zosta Sahl Ibn Harun25, stanowisko to piastowali take prawdopodobnie m. in.
Hunajn Ibn Ishak i Jahja Ibn Masawajh26. Bajt al-Hikma skupia najwybitniejszych
przedstawicieli nauki z caego wiata muzumaskiego.27 Do najwybitniejszych uczonych
tego czasu zwizanych z akademi naley np. pochodzcy z Azji rodkowej matematyk AlChuwarizmi (ok. 780-ok. 850). W Bajt al-Hikma pielgnowano przede wszystkim nauki
obce, filozofi i nauki cise. Prowadzono take badania w dziedzinie nauk
muzumaskich, ale zdecydowanie byy one na dalszym planie. Ju pod koniec IX w. Bajt
al-Hikma dni najwikszej chway mia za sob, ale ostatecznie akademia zostaa zniszczona i
spalona przez mongolskie wojska pod wodz Hulagu podczas zdobycia Bagdadu w 1258 r.,
kiedy to Tygrys mia zabarwi si na niebiesko od atramentu wrzuconych do rzeki zbiorw
biblioteki Al-Mamuna. Znikna biblioteka wraz ze swoj zawartoci i znikny wszelkie
po niej lady pisze Al-Kalkaszandi.28

20

M.-G. Balty-Guesdon, dz. cyt., s. 131-135; J. Danecki, Arabowie, Warszawa 2001, s. 176.
Takiej wielkoci bibliotek udao si pono skompletowa wybitnemu uczonemu Nasir ad-Dinowi atTusiemu z upw zdobywcw (J. Bielawski, dz. cyt., s. 317).
22
Szeroko ich dziaalno omwiona zostaa przez Al-Damilego, dz. cyt., s. 147-156.
23
J. Danecki, Literatura..., tame.
24
Al-Damili, dz. cyt., s. 210.
25
Sahl Ibn Harun, zm. 830, by uczonym, tumaczem i poet pochodzenia perskiego; por. Balty-Guesdon, dz.
cyt., s. 142-143.
26
Chronologi trudno tu ustali, poniewa rni uczeni sprawowali piecz nad rozmaitymi czciami Bajt alHikma, co zazwyczaj nie jest uwzgldnione w przekazach, mona wic np. doj do wniosku, e byo kilku
dyrektorw Bajt al-Hikma w jednym czasie. Std rozbiene informacje na ten temat w wikszoci
przywoywanych przeze mnie opracowaniach i pracach rdowych. Prb uporzdkowania chronologii
przeprowadza M.-G. Balty-Guesdon, dz. cyt., s. 142-146.
27
J. Danecki, Arabowie, s. 176.
28
Al-Kalkaszandi, dz. cyt.
21

5. Przekadowa dziaalno Bajt al-Hikma. Dziaalno przekadowa w Bajt alHikma, bya zorganizowana w sposb systematyczny. Wszystkim kierowa sekretarz
tumacze (amin ala at-tardama), ktry rozdziela zadania wrd tumaczy. Nastpnie,
najprawdopodobniej, przekady byy opracowywane przez redaktorw (katib). Na kocu do
pracy przystpowali korektorzy, ktrzy poprawiali teksty z punktu widzenia poprawnoci
jzyka.29 Czasem istniejce przekady poddawane byy pniej rewizji przez innych tumaczy,
w zwizku z czym mog funkcjonowa w wiecie islamu rozmaite przekady tych samych
dzie greckich. Nie naley ich jednak traktowa jako przekadw alternatywnych, lecz jako
kolejne, ulepszone ich wersje.
Pod patronatem abbasydzkich kalifw pisze J. Hauziski - pracoway dwie grupy
tumaczy nestoriaska, ktrej przewodzi Hunajn Ibn Ishak [...] i sabejska kierowana przez
rwnie sawnego Sabita Ibn Kurr [...]. O ile nestorianie tumaczyli gwnie greckie
pimiennictwo filozoficzne i medyczne, o tyle sabejczycy z Harranu [...] zajmowali si
przekadaniem dzie matematycznych i astronomicznych. Syryjscy tumacze, a tymi byli
zarwno nestorianie ze szkoy Hunajna Ibn Ishaka, jak i sabejczycy z Harranu, przekadali
najpierw grek na jzyk syryjski [...], a pniej korzystajc z pomocy rdzennych Arabw
dokonywali przekadu na arabski.30 W zwizku z tym czasem mwi si o tzw. hellenizmie
syryjskim w historii kultury i nauki arabsko-muzumaskiej.
Arabski badacz Raszid al-Damili, podkrelajc rol chrzecijan w dziaalnoci Bajt alHikma wskazuje na tolerancj religijn, jak charakteryzowa si Bagdad w okresie swojego
najwikszego rozkwitu.31 W dziaalnoci przekadowej Bajt al-Hikma brali udzia
przedstawiciele wszystkich chyba nacji i religii wielkiego imperium Abbasydw Arabowie,
Persowie, ydzi, Syryjczycy i Grecy, chrzecijanie rozmaitych obrzdkw i muzumanie. W
akademii tumaczono z rozmaitych jzykw, ale gwny korpus przekadw dokonywany by
z jzyka greckiego, ktrego znajomo posiadali chrzecijanie z terenw Syrii i Mezopotamii
oraz sabejczycy.
Najwybitniejsi przedstawiciele ruchu przekadowego32 zwizani z Bajt al-Hikma i
najbliszymi krgami akademii to m. in. Hunajn Ibn Ishak, Al-Kindi, Sabit Ibn Kurra, Ishak

29

Y. Eche, dz. cyt., s. 32; M.-G. Balty-Guesdon, dz. cyt., s. 137.

J. Hauziski, dz. cyt., s. 314.
31
Al-Damili, dz. cyt., s. 210.
32
Pomijam tu tumaczy z perskiego, z ktrych najwybitniejszy by Umar Ibn al-Farchan at-Tabari (por. AlDamili, dz. cyt., s. 273-276).
30

Ibn Hunajn, Hubajsz Ibn al-Hasan oraz Kusta Ibn Luka, ktrych postaci i dorobek chciabym
krtko przedstawi.33
Hunajn Ibn Ishak (809-873) zw. Johannitus34, to jeden z najwybitniejszych tumaczy w
dziejach cywilizacji arabsko-muzumaskiej, sta na czele szkoy nestoriaskiej. Uczony
muzumaski Ibn Al-Kifti (zm. 1248) okreli go jako rdo wiedzy i kopalni cnoty.
Wedug Ibn Abi Usajbiy (zm. 1270) zna cztery jzyki; arabski, syriacki, grecki i perski 35.
By chrzecijaninem wywodzcym si z Al-Hiry, nieistniejcego ju dzi miasta w okolicach
An-Nadafu. Pocztkowo para si medycyn, std w jego pniejszej dziaalnoci
przekadowej ta tematyka zajmowaa wane miejsce. Po powstaniu Bajt al-Hikma zosta
szefem dziau tumacze, gdzie blisko z nim wsppracowali m. in. jego syn Ishak i bratanek
Hubajsz Ibn al-Hasan. Wrd studentw i asystentw byli take Isa Ibn Jahja oraz Musa Ibn
Chalid, ktrzy prawdopodobnie s rzeczywistymi autorami niektrych przekadw
przypisywanych ich mistrzowi. Ibn Abi Usajbia wspomina take o niejakim Al-Azraku,
ktry by redaktorem Hunajna.36 Hunajn dokonywa zazwyczaj przekadw z greckiego na
syriacki, a jego wsppracownicy tumaczyli dopiero te teksty na arabski. Przypisuje si
Hunajnowi ponad 100 przekadw, w tym: Pastwo (As-Sijasa) Platona, Kategorie (Makulat),
Fizyk (Tabiijjat) i Magna Moralia (Chulkijjat), Analityki pierwsze (Analutika al-awwal),
Analityki wtre (Analutika as-sani) Arystotelesa, a take fragmenty popularnych Listw
Arystotelesa do Aleksandra, ktrych inn, pen wersj arabsk odkry i udostpni Europie
prof. Jzef Bielawski37. Wraz ze swoim uczniem Stefanem, synem Bazileusa (Istifan Ibn
Basil) przetumaczy take De Materia Medica (Kitab al-haszaisz) Dioskurydesa38. Wanym
dziaem jego pracy byy przekady dzie Galena oraz Hipokratesa, uwaany jest take za
tumacza Starego Testamentu na arabski, ale wersja ta, przeoona z Septuaginty, nie
zachowaa si.

33

Krtko (zm. 833) zwizany by z Bajt al-Hikma Al-Haddad Ibn Matar, tumacz m. in. Almagestu i dzie
Euklidesa; bra on udzia w zbieraniu ksiek dla biblioteki Haruna ar-Raszida (por. Eche, dz. cyt., s. 33).
34
A. Bieniek, dz. cyt., s. 22-24; Al-Damili, dz. cyt., s. 225-249; Ph. Hitti, Dzieje Arabw, Warszawa 1969,
s. 258-259; G. Strothmaier, Hunayn b. Ishk al-Ibd, w: EI, t. III, s. 378b.
35
Ibn Abi Usajbia, Ujun al-anba fi tabakat al-atibba [rda wiadomoci o klasach lekarzy], Bejrut 1981,
t. I., s. 171.
36
Ibn Abi Usajbia, dz. cyt., cz. I, s. 187, Y. Eche, dz. cyt., s. 32.
37
Lettre dAristote Alexandre sur la politique envers les cits. Texte arabe tablit et traduit par Jzef
Bielawski. Commentaire de Marian Plezia, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1970; J. Bielawski, List Arystotelesa do
Aleksandra Wielkiego o polityce (zachowany w wersji arabskiej), Przegld Humanistyczny 1984, nr 4, s. 1-8.
38
Hang Alam, The Arabic Translation of Dioscorides De Materia Medica by Mihrn B. Mansr in
Comparison with the Older Translation by Stephanos and Hunayn B. Ishq, in: Proceedings of the Arabic and
Islamic Sections of the 35th International Congress of Asian and African Studies (ICANAS). Part One.
Linguistics, Literature, History (The Arabist. Budapest Studies in Arabic 19-20), red. K. Devenyi and T.
Ivanyi, Budapeszt 1998, s. 123-130.

Abu Jusuf Ibn Ishak al-Kindi, znany w Europie jako Alkindus (ok. 803-ok. 872) to
jeden z najwybitniejszych filozofw arabskich, zwany Fajlasuf al-Arab (Filozof Arabw)39.
Wywodzi si ze znanego ju od czasw staroarabskich plemienia Al-Kinda. Oprcz filozofii
zajmowa si matematyk, geometri, astronomi i muzyk, by take zwizany z
racjonalistycznym prdem w teologii muzumaskiej, mutazylizmem. Jako mutazylita by
przeladowany za nastpcy kalifa Al-Mamuna, Al-Mutawakkila caa jego biblioteka zostaa
zniszczona, dlatego niewielka tylko cze jego dorobku zachowaa si do naszych czasw,
jeszcze w ostatnich dziesicioleciach odkrywano nieznane jego dziea. Dorobek Al-Kindiego
jako uczonego pozostaje poza moim zainteresowaniem w tym opracowaniu, by bowiem AlKindi jednym z najwaniejszych tumaczy z krgu Bajt al-Hikma. Zna grecki, a take
prawdopodobnie sanskryt, syriacki i perski.40 Wrd mylicieli greckich preferowa przede
wszystkim Arystotelesa i Ptolemeusza, ktrych take komentowa. Niestety, nie mamy
adnych konkretnych wskazwek co do dzie przeoonych przez filozofa, wiadomo
natomiast, e przeprowadza liczne weryfikacje istniejcych przekadw. Weryfikacja
dotyczya gwnie tworzenia arabskiej terminologii dla rozmaitych dziedzin nauki.41 Jednym
z dzie znanych z tytuu, ktre zostay przez niego przetumaczone, albo przynajmniej
zredagowane, jest Teologia pseudo-Arystotelesa.42 Poza tym by z pewnoci wspautorem
przekadu arystotelesowej Metafizyki.
Ishak Ibn Hunajn (zm. 911)43 wyksztacony zosta przez swego ojca. Zna doskonale
arabski, perski, syriacki i grecki, przy czym przewysza swego ojca znajomoci
arabszczyzny. Ishak w swojej pracy translatorskiej koncentrowa si przede wszystkim na
filozofii greckiej. Szczeglnym zainteresowaniem darzy Ishak Arystotelesa, ktrego dziea
take komentowa (znany jest np. jego komentarz do Kategorii). Przetumaczy m. in.
Analityki pierwsze, Analityki wtre, Topika (Al-Dadal), Retoryk (Al-Chitaba), O Duszy
(Kitab an-nafs), Etyk (Al-Achlak). Tumaczy take prace Platona, Mikoaja z Damaszku,
Aleksandra z Afrodyzji, Porfiriusza i Proklosa, dziea astronomiczne i matematyczne
Euklidesa i Archimedesa, Teodozjusza z Bitynii i Ptolemeusza. Mniej zajmowa si
medycyn, ale i tak przeoy kilka dzie Galena.

39

Por. J. Jolivet, R. Rashed, Al-Kind, w: EI, t. V, s. 122a; Ibn Abi Usajbia, dz. cyt., cz. I, s. 178-190; AlDamili, s. 249-263; J. Bielawski, Kindi (al-), w: May sownik kultury wiata arabskiego, Warszawa 1971, s.
279-280; C.E. Butterworth, Al-Kindi, w: P.P. McGreal (red.), Wielcy myliciele Wschodu, Warszawa 1997, s.
558-566.
40
Al-Damili, dz. cyt., s. 249-250.
41
Tame, s. 251-252.
42
J. Bielawski, Kindi (al-), dz. cyt., s. 279.
43
G. Strothmaier, Ishk Ibn Hunayn, w: EI, t. IV, s. 110a; Al-Damili,. dz. cyt., s. 276-283.

10

Hubajsz Ibn al-Hasan al-Asam, ktrego daty narodzin i mierci nie s znane, by take
uczniem Hunajna Ibn Ishaka, czsto tumaczy na arabski teksty przetumaczone przez
Hunajna na syriacki z greki, dlatego cz dzie przypisywanych Hunajnowi to
prawdopodobnie przekady Hubajsza. Tumaczy dziea Euklidesa, Galena, Hipokratesa,
Archimedesa i Apoloniusza, spod jego pira wyszy take przekady Pastwa i Timajosa
Platona, niektrych prac Arystotelesa, dokona take przekadu Starego Testamentu. Jak
wida z tytuw, s to po czci te same dziea, ktre przypisywane s Hunajnowi, czego
przyczyny zostay powyej wyjanione. Poza tumaczeniami Hubajsz zajmowa si take
medycyn. 44
Sabit Ibn Kurra al-Harrani (836-900)45 by gwnym przedstawicielem szkoy
sabejskiej dziaajcej przy Bajt al-Hikma. Wsppracowali z nim liczni uczniowie i wanie
tej grupie tumaczy przypisuje si przekad wikszoci greckich dzie z dziedziny matematyki
i astronomii, w tym np. Archimedesa O kuli i walcu, ksigi V-VIII dziea Conica (AlMachrutat) Apoloniusza z Pergi, Wstp do arytmetyki Nikomachusa z Gerazy. Sabit
dokonywa take rewizji istniejcych ju przekadw, np. Elementw (Al-Usul fi al-handasa)
Euklidesa i Almagestu Ptolemeusza. Podobnie, jak Hunajn, Sabit sam take by uczonym
specjalizowa si w astronomii i matematyce. Translatorskie dzieo Sabita kontynuowali jego
syn Sinan, wnukowie Sabit i Ibrahim oraz prawnuk Abu al-Farad.
Kusta Ibn Luka (zm. ok. 913)46 pochodzi z Balabakku, zna doskonale grecki, syriacki i
arabski. Znany by jako tumacz dzie Arystotelesa oraz wybitny uczony o wszechstronnych
zainteresowaniach: zajmowa si medycyn, filozofi, matematyk i muzyk. Wrd
przekadw Kusty wspomnie warto rwnie Mechanik Herona z Aleksandrii, ktra
zachowaa si tylko w wersji arabskiej, komentarz do Fizyki Jana Filopona, komentarz do
Fizyki Aleksandra z Arfodyzji, a take prace pseudo-Plutarcha. Tumaczy take prace
Diofantosa, Autolikosa, Hypsiklesa, Arystarcha.
*
To tylko kilka najznaczniejszych nazwisk zwizanych z drugim okresem rozwoju nauki
arabskiej i ruchem tumaczeniowym. Wida, e t drog wiele dzie filozofw i uczonych
staroytnej Grecji przetrwao do naszych czasw. Wytona praca uczonych i tumaczy z
bagdadzkiej uczelni staa si jednym z pierwszych pomostw midzy muzumaskim
44

Al-Damili, dz. cyt., s. 283-286.

Hitti, dz. cyt., s. 259-260; R. Rashed, R. Morelon, Thbit B. urra, w: EI, t. X, s. 428b; Al-Damili, dz.
cyt., s. 264-274.
46
D. Hill, Kust B. Lq, w: EI, t. V, s. 5529b; Al-Damili, dz. cyt., s. 286-291; Z. Kuksewicz, dz. cyt., s.
431.
45

11

Wschodem a chrzecijaskim Zachodem. Zanim epoka tumacze dobiega koca pisze

Ph. Hitti prawie wszystkie dziea Arystotelesa [...] stay si dostpne dla arabskiego
czytelnika. Ibn Abi Uajbia, a po nim al-Qif cytuj okoo 100 dzie nalecych do filozofa
Grekw, gdy w tym czasie Europa prawie zupenie nie znaa greckiej myli i nauki. Podczas,
gdy ar-Rad i al-Mamn ywo interesowali si greck i persk filozofi, wspczenie
yjcy na zachodzie Karol Wielki i jego wielmoe zabawiali si, jak mwi rda, sztuk
wypisywania swych imion.47 Tyle Hitti. Bernard Lewis za dodaje: redniowieczna Europa
bya uczniem wiata islamu, a jeli chodzi o nauk i sztuk, w pewnym sensie od niego
uzaleniona: musiaa polega na arabskich wersjach utworw greckich, w inny sposb
niedostpnych.48
A zatem przechowanie czci naszego wasnego dziedzictwa dokonao si z wydatn
pomoc bagdadzkiego rodowiska naukowego, ktre mogo funkcjonowa dziki mecenatowi
abbasydzkich kalifw i dziki tolerancji i otwarciu owieconych muzumaskich wadcw z
czasw tzw. renesansu islamu.

47
48

Hitti, dz. cyt., s. 261.

B. Lewis, Co si waciwie stao? O kontaktach Zachodu ze wiatem islamu, Warszawa 2003, s. 12.