RUDOLF HSS

AUTOBIOGRAFIA

Edycja komputeorwa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail: historian@z.pl

MMIII

MOJA DUSZA
KSZTATOWANIE SI, YCIE I PRZEYCIA
AUTOBIOGRAFIA
Zamierzam sprbowa opisa tutaj swoje najbardziej osobiste przeycia. Chc sprbowa wydoby ze wspomnie, zgodnie z prawd,
wszystkie istotne wydarzenia, wszystkie wzloty i upadki mego psychicznego ycia i przey.
Aby przedstawi moliwie peny obraz caoci, musz sign do
swych najwczeniejszych przey dziecistwa.
LATA DZIECISTWA (19001916)
Do szstego roku mego ycia mieszkalimy prawie za miastem. Baden-Baden. W dalszym ssiedztwie naszego domu znajdoway si tylko
odosobnione zagrody chopskie. W tym czasie nie miaem adnych towarzyszy zabaw, wszystkie dzieci ssiadw byy o wiele starsze ode
mnie. Byem wic zdany wycznie na towarzystwo dorosych. To mi
niezbyt odpowiadao, staraem si wic gdy tylko byo to moliwe
uwolni si spod nadzoru i samotnie chodzi na odkrywcze wyprawy.
Szczeglnie oczarowa mnie wielki las wysokopiennych jode Schwarzwaldu, zaczynajcy si w pobliu. Jednake nie zapuszczaem, si do
lasu zbyt daleko, najczciej tylko tyle, e mogem ze zboczy grskich
widzie nasz, dolin. Waciwie nie wolno mi byo chodzi samemu do
lasu, poniewa pewnego razu, gdy byem jeszcze mniejszy, porwali mnie
wdrowni Cyganie, kiedy znaleli mnie bawicego si samotnie w lesie.
Przechodzcy drog chop z ssiedztwa zdoa odebra mnie Cyganom
i odprowadzi do domu.
Miejscem, ktre mnie szczeglnie pocigao, by wielki zbiornik
wody w miecie. Godzinami mogem si wsuchiwa w tajemniczy szum
wody za grubymi murami i mimo objanie udzielanych mi przez dorosych nie mogem zrozumie tego zjawiska.
Najwicej czasu spdzaem jednak w chopskich stajniach. Gdy mnie
szukano, zagldano najpierw do stajen. Szczeglny urok miay dla
mnie konie. Nigdy nie nudzio mnie gaskanie ich, mwienie do nich

i karmienie akociami. Gdy tylko dopadem narzdzi do czyszczenia,

zabieraem si zaraz do szczotkowania i czesania zgrzebem. Ku cigemu przeraeniu gospodarzy pezaem wtedy midzy nogami koni, mimo
to jednak adne zwierz nigdy mnie nie kopno, nie ubodo ani nie
ugryzo. Nawet ze zoliwym bykiem jednego z gospodarzy yem
w najlepszej przyjani. Nie baem si take psw, nigdy te aden mi
nic nie zrobi. Zostawiaem nawet najpikniejsze zabawki, gdy tylko
nadarzaa si sposobno wymknicia si do stajni.
Moja matka prbowaa wszystkich moliwych sposobw, aby mnie
odwie od mioci do zwierzt, ktra wydawaa si jej tak niebezpieczna. Wszystko na prno. Byem i pozostaem samotnikiem; najchtniej bawiem si lub te zajmowaem, czymkolwiek wtedy, gdy nie
byem obserwowany. Nie lubiem, eby mi si kto przyglda. Miaem
take nieodpatry pocig do wody; wci musiaem si my i kpa.
Myem i kpaem w wannie lub w potoku przepywajcym przez nasz
ogrd wszystko, cokolwiek si tylko dao. W ten sposb popsuem wiele rzeczy zarwno ubrania, jak i zabawki. Temu pragnieniu przestawania wiele z wod oddaj si jeszcze dzisiaj.
Na sidmy rok mojego ycia przypado nasze przesiedlenie si
w okolice Mannheimu. Znw mieszkalimy za miastem. Jednake ku mojemu najwikszemu zmartwieniu nie byo tam adnych stajen, ani zwierzt. Przez dugie tygodnie, jak opowiadaa pniej moja matka, byem
wprost chory z tsknoty za swymi zwierztami i swoim grskim lasem.
Rodzice robili wwczas wszystko, eby mnie odzwyczai od zbyt wielkiej mioci do zwierzt. To si jednak nie udao; wyszukiwaem wszelkie ksiki, w ktrych byy przedstawione zwierzta, wchodziem
w jaki kt i marzyem o swoich zwierztach. Na sidme urodziny dostaem Hansa czarnego jak wgiel pony z byszczcymi oczyma
i dug grzyw. Nie posiadaem si z radoci. Nareszcie znalazem towarzysza. Poniewa Hans by bardzo przywizany, chodzi za mn
wszdzie jak pies. Gdy rodzicw nie byo, braem go nawet do swego
pokoju. Z nasz sub yem zawsze na dobrej stopie, tote bya wyrozumiaa dla tej mojej saboci i nigdy mnie nie zdradzia.
Teraz miaem w ssiedztwie do towarzyszy zabaw w moim wieku.
Szalaem z nimi w jednakowych zawsze i wszdzie zabawach i grach
modzieczych, spataem te wraz z nimi niejedn psot. Najchtniej
jednak jedziem na swoim Hansie do wielkiego Haardtwaldu, gdzie
bylimy zupenie sami, gdzie moglimy hasa godzinami, nie spotkawszy
ywej duszy.1
1

Broszat dopatruje si w tych wynurzeniach retrospektywnej stylizacji na wzr szablonowego ideau hitlerowskiego zucha" (NS-Pimpf). Jego zdaniem Hss nie pojmuje, e
pewna kategoria samotnikw stanowi wprost masow chorob, e jego yka uduchowienia",

ligijne traktowaem bardzo powanie. Modliem si z prawdziwie dziecic powag i bardzo gorliwie peniem obowizki ministranta.
Rodzice wychowali mnie w taki sposb, e powinienem si odnosi
ze czci i szacunkiem do dorosych, a szczeglnie do osb starszych, bez
wzgldu na to, z jakich sfer pochodz. Nauczono mnie, e podstawowym, moim obowizkiem jest by pomocnym wszdzie, gdzie tylko jest
to konieczne. Szczeglny nacisk kadziono stale na to, e mam niezwocznie spenia wszelkie yczenia czy polecenia rodzicw, nauczycieli, ksiy itd., wszystkich osb dorosych, nie wyczajc suby,
i e od tego nic mnie nie powinno powstrzyma. Co oni mwi, jest
zawsze suszne.
Te zasady wychowawcze weszy mi w ciao i w krew. Doskonale
sobie jeszcze przypominam, e mj ojciec, fanatyczny katolik, by zdecydowanym przeciwnikiem rzdu Rzeszy i jego polityki. Wci mwi
swoim przyjacioom, e mimo caej wrogoci ustawy i rozporzdzenia pastwa powinny by bezwarunkowo przestrzegane.
Od najmodszych lat byem wychowywany w gbokim poczuciu
obowizku. W domu rodzicielskim cile przestrzegano, by wszystkie
zlecenia byy wykonywane dokadnie i sumiennie. Kady mia stale
pewien zakres obowizkw. Ojciec zwraca szczegln uwag na to, ebym stosowa si jak najdokadniej do wszystkich jego zarzdze i ycze. Pamitam jeszcze teraz, jak pewnej nocy wycign mnie z ka,
poniewa pozostawiem w ogrodzie derk pod siodo, zamiast stosownie do jego zarzdze powiesi j w szopie, aby wyscha. Po
prostu o tym zapomniaem. Wci mnie poucza, e z drobnych, na
pozr nic nie znaczcych zaniedba powstaj najczciej wielkie szkody. Wwczas niezupenie to pojmowaem, pniej, nauczony gorzkim
dowiadczeniem, potrafiem w peni uznawa t zasad.
Midzy moimi rodzicami istnia stosunek peen mioci, szacunku
i wzajemnego zrozumienia. Nigdy jednak nie widziaem, aby byli wobec
siebie czuli. Lecz tym bardziej nigdy nie pado midzy nimi adne ze
albo gniewne sowo.
Podczas gdy obie moje siostry, z ktrych jedna bya ode mnie modsza o cztery, a druga o sze lat, byy bardzo przymilne i wci krciy
si koo matki, ja sam od najwczeniejszych lat, ku alowi matki,
wszystkich ciotek i krewnych, wzdragaem si przed wszelkimi objawami czuoci. Ucisk doni i par skpych sw podziki to byo
wszystko, czego mona byo ode mnie oczekiwa.
Jakkolwiek oboje rodzice byli dla mnie bardzo dobrzy, nie umiaem
nigdy znale do nich drogi we wszystkich wielkich i maych troskach,
ktre nkaj mode serce. Wszystko zaatwiaem sam z sob. Moim

jedynym powiernikiem by mj Hans i on jak sdziem rozumia

mnie.
Obie siostry byy bardzo do mnie przywizane i wci usioway
uoy ze mn mie, serdeczne stosunki. Ja jednak nigdy nie chciaem
si z nimi zadawa. Bawiem si z nimi tylko wtedy, gdy musiaem.
Wwczas jednak draniem je tak dugo, a z paczem biegy do matki.
Spataem im niejednego figla. Mimo to pozostay mi najserdeczniej oddane i auj dzi jeszcze e nigdy nie zdobyem si w stosunku
do nich na cieplejsze uczucie. Pozostay mi zawsze obce.
Moich rodzicw zarwno ojca, jak i matk bardzo szanowaem
i otaczaem czci. Jednake mioci takiej, jak ma si dla rodzicw
i jak pniej poznaem nie odczuwaem nigdy. Nie umiem sobie wytumaczy, skd to pochodzio; jeszcze i dzisiaj nie znajduj adnych po
temu powodw.
Nie byem nigdy grzecznym, a tym mniej wzorowym chopcem.
Wyrzdzaem wszelkie psoty, jakie tylko umys dziecka w tych latach
moe wymyli. Wraz z innymi chopcami szalaem w najdzikszych zabawach i bijatykach, jakie si nadarzyy. Chocia stale przychodziy na
mnie chwile, w ktrych musiaem by zupenie sam, zawsze miaem
wielu towarzyszy zabaw. Nie pozwalaem sobie nic narzuca i zawsze
musiaem postawi na swoim. Gdy wyrzdzano mi krzywd, nie spoczem, pki nie zostaa ona w moim mniemaniu pomszczona.
Byem co do tego nieubagany i wrd moich szkolnych kolegw wzbudzaem lk.
Rzecz szczeglna, przez wszystkie lata szkolne siedziaem w jednej
awce z dziewczynk, Szwedk, ktra chciaa zosta lekark. Rozumielimy si z ni jak dobrzy koledzy i nigdy nie kcilimy si ze sob.
By ju taki zwyczaj w naszej szkole, e w zasadzie przez wszystkie
lata szkolne wygniatao si aw z tym samym koleg.
Na trzynasty rok mego ycia przypada wydarzenie, ktre musz
okreli jako pierwszy wyom w moim yciu religijnym, dotychczas
przeze mnie tak powanie traktowanym.
Podczas zwykego szamotania si przy wejciu do hali gimnastycznej
niechccy zepchnem ze schodw jednego z kolegw. Spadajc dozna
pknicia kostki u nogi. W cigu lat z pewnoci setki uczniw zjedao po tych schodach ja sam take niejeden raz bez jakich powaniejszych uszkodze. Ten wanie mia pecha. Ukarano mnie dwiema
godzinami karceru.
Byo to w sobot przed poudniem. Po poudniu poszedem jak
zwykle co tydzie do spowiedzi i wyspowiadaem si take z tego
uczynku dokadnie i szczerze. W domu nic o tym nie powiedziaem, aby

nie psu rodzicom niedzieli. W przyszym tygodniu i tak si o tym jeszcze zd dowiedzie.
Wieczorem przyszed do nas w odwiedziny mj spowiednik, ktry
by przyjacielem ojca. Nastpnego ranka ojciec wezwa mnie, abym
wytumaczy si z powodu opisanego zajcia, i ukara mnie za to, e
mu o tym od razu nie powiedziaem.
Byem cakowicie zdruzgotany nie z powodu kary, lecz wskutek
niesychanego naduycia zaufania ze strony mojego spowiednika. Przecie stale uczono, e tajemnica spowiedzi jest nienaruszalna, e nie
wolno wyjawi nawet najciszych zbrodni, jeli zostay zawierzone
w czasie witej spowiedzi. A teraz ksidz, ktrego darzyem tak wielkim zaufaniem, ktry by moim staym spowiednikiem i zna na pami
wszystkie moje drobne przewinienia, naruszy tajemnic spowiedzi z powodu takiej drobnostki! Tylko on mg opowiedzie mojemu ojcu o tym
wypadku, poniewa ani ojciec, ani matka, ani nikt z domownikw nie
by tego dnia w miecie. Nasz telefon by zepsuty. aden z moich kolegw nie mieszka w okolicy. Take nikt z wyjtkiem spowiednika nie
by u nas z wizyt. Przez dugi czas cigle badaem wszelkie zwizane
z tym okolicznoci takie to byo dla mnie okropne.
Byem i do dzisiaj jestem gboko przekonany, e mj spowiednik
naruszy tajemnic spowiedzi. Moje zaufanie do witego stanu kapaskiego zostao zniweczone i zaczy si budzi we mnie wtpliwoci.
Nigdy wicej nie poszedem ju spowiada si u dotychczasowego spowiednika. Zawezwany przez niego i ojca do wytumaczenia si z tego
faktu, mogem wymwi si tym, e spowiadam si w szkolnym kociele
u naszego katechety. Ojciec zadowoli si wyjanieniem; jestem jednak
gboko przekonany, e spowiednik domyla si prawdziwego powodu. Prbowa wszystkich rodkw, aby mnie z powrotem pozyska,
jednake bezskutecznie. Co wicej, posunem si jeszcze dalej: gdy
tylko byo to moliwe, nie szedem w ogle do spowiedzi, poniewa
od czasu tego wypadku nie uwaaem ju duchownych za godnych
zaufania.
W nauce religii powiedziano, e jeliby kto poszed do komunii
witej bez spowiedzi, to zostaby przez Boga ciko ukarany. Zdarzao
si, mwiono, e tacy grzesznicy padali martwi u stp otarza. W dziecicej naiwnoci bagaem Pana Boga o pobaanie za to, e nie potrafi
ju z wiar wyspowiada si, i bagaem, eby mi wybaczy moje grzechy, ktre jemu wyznaj. Wierzyem, e w ten sposb uwolniem si od
grzechw, i poszedem z bijcym sercem do komunii w innym ni
zwykle kociele i majc wtpliwoci co do susznoci mojego postpowania. Nic si nie stao! A ja, ndzny robak, wierzyem, e Bg wysucha mojej proby i zgadza si z moim postpowaniem. Moja postawa

w sprawach wiary, dotychczas tak spokojna i pewna, doznaa powanego wstrzsu. Gboka, prawdziwa wiara dziecica zostaa zniweczona.
W nastpnym roku umar nagle mj ojciec. Nie uprzytamniam sobie,
by ta strata zbytnio mnie dotkna. Byem zreszt za mody, eby zda
sobie spraw z caej doniosoci tego faktu. A jednak mier ojca miaa
nada mojemu yciu cakiem, inny przebieg, ni on sobie tego yczy.
Wybucha wojna. Garnizon mannheimski wyruszy w pole. Zostay
utworzone formacje zapasowe. Z frontu przybyy pierwsze pocigi
z rannymi. Mao teraz przebywaem w domu. Tyle rzeczy byo do zobaczenia, ktrych nie chciaem pomin. Wskutek cigego naprzykrzania si uzyskaem od matki zezwolenie na zgoszenie si w charakterze
siy pomocniczej do Czerwonego Krzya. Zbyt wiele miaem wwczas
wrae, abym mg sobie dzi dokadnie uprzytomni, jak oddziaa na
mnie widok pierwszych rannych. Widz jeszcze tylko przesike krwi
opatrunki na gowach i rkach, zabrudzone krwi i glin mundury, szare mundury naszych onierzy, bkitne z czerwonymi spodniami uniformy Francuzw z czasu pokoju. Sysz jeszcze stumione jki rannych
przy przenoszeniu do popiesznie przystosowanych do tego celu wozw
tramwajowych. Biegaem wtedy wrd rannych, rozdzielajc napoje
orzewiajce i wyroby tytoniowe. W czasie wolnym od nauki krciem
si po szpitalach, koszarach i na dworcu, przygldajc si przyjedajcym transportom wojskowym lub pocigom sanitarnym i pomagajc
przy rozdawaniu jedzenia i upominkw. Syszaem, jak w szpitalach
jczeli ciko ranni; przelizgiwaem si niemiao obok takich ek.
Widziaem take umierajcych i nawet umarych. Doznawaem wwczas
swoistego, przejmujcego dreszczem uczucia. Dzisiaj jednak nie potrafibym go ju dokadnie opisa.
Jednake te smutne obrazy zostay wkrtce zatarte przez niezwyciony humor onierski lekko rannych. Nigdy nie miaem do ich opowiada z frontu i z ich onierskiego ycia. Odezwaa si we mnie onierska krew. Przez wiele pokole moi przodkowie ze strony ojca byli
oficerami. Mj dziadek poleg w 1870 r. jako pukownik na czele swego
puku. Mj ojciec by take onierzem z krwi i koci, jakkolwiek pniej, po wystpieniu z wojska, jego religijny fanatyzm przytumi tamt
namitno. Chciaem zosta onierzem. A przynajmniej nie zmarnowa okazji, jak nastrczaa wojna.
Moja matka, mj opiekun, wszyscy moi krewni chcieli mnie odwie
od tego zamiaru. Najpierw naleaoby zrobi matur, a potem dopiero
bdzie mona zacz o tym mwi. Miaem zreszt zosta duchownym.
Pozwalaem im mwi, ale prbowaem wszystkiego, aby si dosta na
front. Nieraz ju wyjedaem, ukrywajc si wrd transportw wojskowych, zawsze mnie jednak odnajdowano i mimo moich usilnych

prb odsyano z powodu zbyt modego wieku do domu przez andarmeri poow. Wszystkie moje myli i pragnienia w tym czasie obracay
si wok tego, aby zosta onierzem. Szkoa, mj przyszy zawd,
dom rodzicielski wszystko zeszo na plan dalszy. Matka ze wzruszajc dobroci i niewyczerpan cierpliwoci usiowaa odwie mnie
od mego planu. Mimo to uporczywie szukaem sposobnoci, aby swj cel
osign. Matka bya wobec tego bezsilna. Krewni chcieli mnie odda
do seminarium misyjnego, ale matka sprzeciwia si temu. W kwestiach
religijnych staem si obojtny, jakkolwiek obowizkowe praktyki wypeniaem sumiennie. Brakowao mi kierownictwa mocnej rki ojcowskiej.
NA WOJNIE (19161918)
W 1916 r. udao mi si nareszcie przy pomocy pewnego rotmistrza, ktrego poznaem w szpitalu dosta do puku, w ktrym suy
ojciec i dziadek, i po krtkim, przeszkoleniu pj na front. Bez wiedzy
mojej drogiej matki, ktrej ju nigdy nie miaem zobaczy, gdy umara
w 1917 r., przybyem do Turcji na front iracki. Ju potajemne przeszkolenie, zwizane z nieustann obaw, e znajd mnie i znw odel do
domu, oraz duga i urozmaicona podr do Turcji przez wiele krajw
dostarczyy niemao wrae niespena 16-letniemu chopcu. Pobyt
w Konstantynopolu, wwczas jeszcze bardzo egzotycznym, i jazda, czciowo konno, na odlegy front w Iraku przyniosy sporo nowych wrae. Nie byo w nich jednak nic istotnego dla mnie i nie wryy si
w m pami.
Dokadnie natomiast przypominam sobie pierwsz potyczk, moje
pierwsze spotkanie z nieprzyjacielem. Wkrtce po przybyciu na front
zostalimy przydzieleni do jednej z dywizji tureckich. Nasz oddzia kawalerii zosta podzielony midzy trzy puki jako wsparcie. Jeszcze
w czasie wcielania do puku zaatakoway nas wojska angielskie (byli to
Hindusi i Nowozelandczycy). Gdy sytuacja staa si powana, Turcy
uciekli. Nasza maa grupa niemiecka zostaa sama na rozlegych piaskach pustyni pomidzy zomami ska i resztkami ruin kwitncych ongi
kultur i musiaa broni wasnej skry. Amunicji nie mielimy wiele,
gwne bowiem zapasy pozostay przy koniach. Gdy pociski paday
wok nas coraz czciej i celniej, zorientowaem si od razu, e pooenie nasze stao si diabelnie trudne. Towarzysze jeden po drugim odpadali z walki na skutek ran, lecy tu obok mnie nie odpowiada na
moje zawoanie. Gdy spojrzaem na niego, broczy krwi z wielkiej rany
w czaszce i by ju martwy. Ogarny mnie takie przeraenie i niesamowita trwoga przed podobnym losem, jakich ju nigdy pniej nie

przeyem. Gdybym by sam, uciekbym z pewnoci tak jak Turcy.

Musiaem wci spoglda na polegego towarzysza. Peen rozpaczy,
ujrzaem nagle naszego rotmistrza lecego wrd nas za odamem skay niczym na stanowisku w strzelnicy. Zachowujc kamienny spokj,
strzela z karabinu nalecego do polegego obok mnie towarzysza.
Wtedy i we mnie wstpi nieznany mi, szczeglny, tpy spokj.
Stao si dla mnie jasne, e take i ja powinienem strzela. Dotychczas
jeszcze nie strzelaem i tylko patrzyem peen lku na powoli podchodzcych coraz bliej Hindusw. Wanie jeden z nich wyskoczy spoza
stosu kamieni. Dzi jeszcze widz go przed sob wielki, barczysty
mczyzna z czarn, sterczc! brod. Wahaem si przez chwil
polegy obok mnie sta mi przed oczyma potem strzeliem i spostrzegem z dreniem, jak Hindus w czasie skoku naprzd upad i nie
poruszy si wicej. Nie potrafibym powiedzie, czy rzeczywicie dobrze wycelowaem. Mj pierwszy zabity! Wizy zostay zerwane. Teraz
ju strzelaem moe niezbyt pewnie raz za razem, tak jak mnie
nauczono w czasie szkolenia. Nie mylaem ju o niebezpieczestwie.
W dodatku rotmistrz znajdowa si w pobliu i od czasu do czasu nawoywa mnie zachcajco do akcji.
Natarcie ugrzzo, skoro Hindusi spostrzegli, e natrafili na powany
opr. Tymczasem podpdzono Turkw i doszo do przeciwnatarcia. Jeszcze tego samego dnia odzyskalimy utracony duy teren. Przechodzc
obejrzaem niemiao i z wahaniem polegego towarzysza; nie mog powiedzie, abym czu si zupenie dobrze w tej chwili.
Nie udao mi si stwierdzi, czy w tej pierwszej potyczce zabiem lub
zraniem wicej Hindusw, chocia po tym pierwszym strzale dokadnie
celowaem i strzelaem do wychylajcych si z ukrycia. Wszystko to
jeszcze zbyt mnie podniecao.
Mj rotmistrz wyrazi podziw, e zachowaem si tak spokojnie
w pierwszej potyczce, moim chrzcie ogniowym. Gdyby wiedzia, jak to
wygldao we mnie. Pniej przedstawiem mu stan, w ktrym znajdowaem si w czasie pierwszego mojego spotkania z wrogiem. mia si
z tego i mwi, e kady onierz przey to mniej lub wicej podobnie.
Osobliwe byo to, e do rotmistrza, mojego ojca wojennego, miaem
wielkie zaufanie i bardzo go szanowaem. czy mnie z nim bardziej
serdeczny stosunek ni z moim ojcem. On te mia mnie stale na oku,
a cho w niczym nie pobaa, by bardzo yczliwy i troszczy si
o mnie, jakbym by jego synem. Niechtnie puszcza mnie na dalekie
zwiady, ulega jednak w kocu mym staym naleganiom. By szczeglnie
dumny, gdy otrzymaem odznaczenie lub awans. On sam nie wystpowa nigdy z takim wnioskiem.

Gdy na wiosn 1918 r. poleg w drugiej bitwie nad Jordanem, bolenie to przeyem. Jego mier dotkna mnie naprawd.
Z pocztkiem 1917 r. nasza formacja zostaa przeniesiona na front
palestyski. Przyszlimy do Ziemi witej. Nazwy tak dobrze znane
z historii religii i legend odyy znowu. Lecz jake to wszystko byo
niepodobne do tych obrazw, ktre stworzya sobie kiedy modziecza
fantazja na podstawie ilustracji i opisw.
Najpierw obsadzono nami kolej hedask, a pniej uyto nas na
froncie pod Jerozolim. Pewnego ranka, gdy z duszego patrolu powracalimy konno na drug stron Jordanu, napotkalimy w dolinie
Jordanu szereg chopskich wzkw naadowanych mchem. Bylimy
obowizani kontrolowa wszystkie pojazdy i zwierzta juczne, czy nie
przewo broni, poniewa Anglicy stale dostarczali wszystkimi moliwymi drogami bro Arabom i mieszanej ludnoci Palestyny, a nazbyt
chtnej do zrzucenia tureckiego jarzma. Kazalimy wic chopom wyadowa wzki i za porednictwem naszego tumacza, jakiego ydowskiego chopca, wdalimy si z nimi w rozmow. Na nasze pytanie,
dokd wioz mech, wyjanili, e do klasztorw w Jerozolimie na sprzeda pielgrzymom. Nie byo to dla nas cakiem jasne.
Wkrtce potem zostaem ranny i przewieziono mnie do szpitala
w Wilhelma, osiedlu niemieckich kolonistw midzy Jerozolim a Jaff.
Tamtejsi kolonici z przyczyn religijnych wywdrowali przed wielu pokoleniami z Wirtembergii. W szpitalu dowiedziaem si od nich, e
mchem, ktry wieniacy przywozili w znacznych ilociach do Palestyny,
uprawia si dochodowy handel. Chodzi tu o pewien gatunek islandzkiego szarobiaego wkna z czerwonymi ctkami. Pielgrzymom sprzedawano drogo ten mech jako pochodzcy z Golgoty, przy czym czerwone
ctki miay by krwi Jezusa. Kolonici opowiadali te cakiem otwarci o tym, jak zyskowny interes mona byo prowadzi w czasie pokoju,
gdy tysice pielgrzymw wdrowao do miejsc witych. Pielgrzymi
kupowali wszystko, co w jakikolwiek sposb mona byo powiza
z miejscami witymi lub z postaciami witych. Szczeglnie odznaczay
si pod tym wzgldem wielkie klasztory ptnicze w Jerozolimie. Robiono lam wszystko, aby od pielgrzymw wycign moliwie jak najwicej pienidzy.
Po zwolnieniu mnie ze szpitala przyjrzaem si sam temu procederowi w Jerozolimie. Z powodu wojny byo wwczas niewielu pielgrzymw, natomiast wielu niemieckich i austriackich onierzy. Pniej widziaem to samo w Nazarecie. Rozmawiaem o tym z wieloma kolegami
poniewa ten wulgarny handel rzekomymi witociami, uprawiany
przez przedstawicieli wszystkich osiadych tam kociow, budzi we

mnie obrzydzenie. Wikszo kolegw odnosia si do tej sprawy obojtnie; mwili, e jeli istniej gupcy, ktrzy daj si nabiera na takie
oszukastwa, to niech pac za swoj gupot. Inni uwaali to geszefciarstwo za rodzaj przemysu turystycznego, uprawianego powszechnie
w pewnych miejscowociach. Tylko nieliczni, rwnie gboko jak ja
wierzcy katolicy, surowo osdzali ten kocielny proceder, brzydzili
si robieniem wstrtnych interesw na religijnych uczuciach pielgrzymw, ktrzy czsto sprzedawali cae swoje mienie, aby raz w yciu
zobaczy miejsca wite.
Przez dugi czas nie mogem da sobie rady z tymi sprawami; przypuszczalnie one jednak zadecydoway o moim pniejszym odwrceniu
si od kocioa. Chciabym jednak na tym miejscu zaznaczy, e wszyscy koledzy z mojej formacji byli gboko wierzcymi katolikami rodem
z surowego katolickiego Schwarzwaldu. W tym czasie nigdy nie syszaem jakiego wrogiego kocioowi sowa.
Na ten okres przypada rwnie moje pierwsze miosne przeycie.
W szpitalu w Wilhelma pielgnowaa mnie moda niemiecka pielgniarka. Miaem przestrzelone kolano, a jednoczenie przewleke nawroty
zoliwej malarii. Musiaem wic by szczeglnie starannie pielgnowany i pilnowany. W napadach gorczki przysparzaem wiele kopotu.
Pielgniarka troszczya si o mnie tak, e matka nie mogaby lepiej tego
robi. Z czasem jednak spostrzegem, e to nie tylko macierzyskie
uczucie sprawio, i z tak mioci pielgnowaa mnie i troszczya si
o mnie.
Do tej pory mio do kobiety jako do istoty innej pci bya mi nie
znana. Wprawdzie ju nieraz syszaem, jak moi koledzy rozmawiali
o sprawach pciowych a onierz mwi o tych sprawach dosadnie
jednak ten popd by mi obcy, by moe z braku okazji. Take i trudy
tamtejszego teatru wojny nie sprzyjay wzruszeniom miosnym.
Pocztkowo wprawiao mnie w zakopotanie, gdy pielgniarka delikatnie mnie gaskaa lub podtrzymywaa duej, ni to byo konieczne,
od najwczeniejszych lat unikaem, bowiem wszelkich objaww czuoci.
A i ja wpadem w zaczarowany krg mioci i spojrzaem na kobiet
innymi oczyma. To uczucie byo dla mnie cudownym, niesychanym
przeyciem we wszystkich jego stopniach a do cielesnego zespolenia,
do ktrego mnie ona doprowadzia. Ja sam nie znalazbym w sobie tyle
odwagi. To pierwsze miosne przeycie, pene delikatnoci i wdziku,
byo dla mnie wytyczn w mym caym pniejszym yciu. Nigdy nie
mogem o tych sprawach mwi w sposb trywialny, stosunek pciowy
bez najserdeczniejszej sympatii sta si dla mnie czym nie do pomy-

sieni. W ten sposb ustrzegem si rwnie miostek i

domw pu2
blicznych.
Wojna si skoczya. Dziki niej zmniaem zewntrznie i dojrzaem wewntrznie znacznie ponad swoje lata. Wojenne przeycia wycisny na mnie niezatarte pitno. Wyrwaem si z ciasnoty rodzicielskiego domu. Mj widnokrg rozszerzy si, w cigu tych dwch i p lat
wiele przeyem i widziaem w dalekich krajach, poznaem wielu ludzi
z rozmaitych rodowisk, zobaczyem ich kopoty i saboci. Z drcego
lkliwie, zbiegego od matki ucznia, jakim byem w czasie pierwszej
potyczki, staem si twardym, szorstkim onierzem. Majc siedemnacie
lat, zostaem najmodszym w armii podoficerem odznaczonym krzyem
elaznym I klasy. Po awansie na podoficera polecano mi prawie wycznie dalekie i wane raidy wywiadowcze oraz akcje dywersyjne. Wwczas nauczyem si, e dowodzenie nie jest zalene od stopnia subowego, lecz od wikszych zdolnoci, e zimny i niezwzruszony spokj
dowodzcego jest w cikich sytuacjach decydujcy. Ale nauczyem
si take, jak trudno jest wieci zawsze przykadem i zachowa twarz
take i wtedy, gdy wewntrz wyglda to inaczej.
Przy zawieszeniu broni, ktre zastao mnie w Damaszku, powziem
mocne postanowienie, aby nie da si internowa, lecz na wasn rk
przebi si do ojczyzny. W korpusie odradzano mi to. Zapytani,
wszyscy onierze mojego plutonu zgosili gotowo przebicia si wraz
ze mn. Od wiosny 1918 r. dowodziem samodzielnym plutonem kawaleryjskim. Wszyscy ci ludzie mieli ju trzydziestk, a ja osiemnacie
lat. W awanturniczym pochodzie przecignlimy przez Anatoli, ndznym aglowcem przybrzenym przepynlimy Morze Czarne a do
Warny, po czym jechalimy przez Bugari i Rumuni, przebrnlimy
w najgbszym niegu przez transylwaskie Alpy, nastpnie przez
Siedmiogrd, Wgry i Austri. Po prawie trzymiesicznej podry na
lepo, bez map, zdani tylko na szkoln wiedz geograficzn, rekwirujc
poywienie dla koni i ludzi, przebijajc si przez Rumuni, ktra znw
przesza do nieprzyjacielskiego obozu, dotarlimy do ojczyzny, do naszej zapasowej formacji. Tam nikt si nie spodziewa naszego powrotu.
O ile wiem, z tego odcinka dziaa wojennych nie powrcia do kraju
ani jedna zwarta formacja.
Jeszcze w czasie wojny budziy si we mnie wtpliwoci, czy rzeczywicie mam powoanie do stanu duchownego. Wskutek mojego dowiad2

Zdaniem Broszata wynurzenia te s moe mimo woli retuszowane, na co wskazuje

znamienne w tym zwizku przemilczenie przez Hssa intymnej afery, ktr mia on mie jako
komendant Owicimia z pewn ydwk. wiadectwem tej afery s zapiski sdziego SS,
dra Konrada Morgena, stanowice dokument norymberski NO-2366, i protok przesuchania
owej ydwki przez sdziego SS Gerharda Wiebecka (M. Broszat: op. cit., s. 19).

W KORPUSACH OCHOTNICZYCH (19191923)

Tak wic problem mojego zawodu zosta nagle rozwizany i znw
byem onierzem. Znowu znalazem dom i bezpieczne schronienie
w przyjani koleeskiej. I rzecz szczeglna, ja samotnik, ktry musi
trawi sam w sobie wszelkie wewntrzne przeycia, wszystko co wzrusza stale odczuwaem pocig do przyjani koleeskiej, w ktrej jeden moe bezwzgldnie polega na drugim w potrzebie i niebezpieczestwie.
Walki w krajach batyckich znamionowaa dziko i zacito, z jak
nie spotkaem, si ani przedtem, podczas wojny wiatowej, ani potem,
podczas innych walk korpusw ochotniczych. Waciwego frontu niemal nie byo; nieprzyjaciel by wszdzie. A gdy dochodzio do starcia,
przeradzao si ono w rze a do cakowitego wyniszczenia. Szczeglnie wyrniali si przy tym otysze. Tam te po raz pierwszy widziaem
okruciestwa dokonywane na ludnoci cywilnej. otysze mcili si
w okrutny sposb na swoich ziomkach, ktrzy przyjmowali u siebie lub
zaopatrywali onierzy niemieckich czy rosyjskich biaogwardzistw.
Podpalali domy, a mieszkacw palili w nich ywcem. Niezliczone razy
widywaem przeraajce obrazy wypalonych chat i zwglonych zwok
kobiet i dzieci.
Gdy ujrzaem to po raz pierwszy, skamieniaem ze zgrozy. Wierzyem wwczas, e ludzki obd niszczenia dalej nie moe si ju posun.
Jakkolwiek pniej musiaem wci patrze na jeszcze straszliwsze obrazy, to jednak na wp spalona chata z wymordowan w niej rodzin
na skraju naddwiskiego lasu dzi jeszcze stoi mi wyranie przed
oczyma. Wwczas jeszcze mogem si modli i modliem si!4
Korpusy ochotnicze w latach 19181921 byy szczeglnym zjawisrelikwiami z miejsc witych, znanych mi z Biblii. Ten handel i cignicie zyskw z miejsc,
ktre nauczono mnie w domu i w szkole czci jako miejsca wite, ostudzi mj zapa
religijny. Po powrocie do kraju natrafiem znw na trudnoci ze strony mej rodziny,
ktra koniecznie nastawaa na mnie, abym zosta kapanem, co ostatecznie odrzucio mnie
od Kocioa; przestaem praktykowa i powoli ten pomie wiary, jaki wyniosem z domu
rodzicielskiego i ze szkoy, wygas we mnie. Nie byem adnym przeciwnikiem Kocioa,
tylko wiara i sprawy religijne stay si dla mnie czym zupenie obojtnym. Po nawizaniu
kontaktw z ludmi, wraz z ktrymi wstpiem pniej do NSDAP, ktra bya zwalczana
przez katolickie Centrum, wystpiem w 1922 roku oficjalnie z Kocioa Katolickiego.
Zrobiem to dobrowolnie jeszcze przed wstpieniem do partii". W toku tego przesuchania
Hss poda, e od tego czasu jest bogowierc (Gottglaublger). Bya to urzdowa nazwa
uywana w m Rzeszy dla osb, ktre przyznajc si do wiary w Boga, nie naleay do
adnego wyznania. W licie poegnalnym do ony pisa H6ss, e odnalaz sw wiar
w Boga".
4
Broszat susznie nadmienia, e walki midzy oddziaami czerwonymi'' a biaymi"
w krajach batyckich prowadzone byy z najwiksz zawzitoci i okruciestwem przez
obie strony. Niemieckie korpusy ochotnicze nie rniy si pod tym wzgldem, co wynika
nawet z niemieckich oficjalnych materiaw wydanych po 1933 roku na zlecenie Ministerstwa
Wojny Rzeszy (Kommandant in Auschwitz, s. 35, przyp. 1).

kiem czasu. Kadorazowy rzd uywa ich, gdy na granicach lub wewntrz Rzeszy znowu gorzao, a siy policji, pniej Reichswehry
nie byy wystarczajce lub nie mogy wystpi ze wzgldw politycznych. Wypierano si ich, gdy niebezpieczestwo zostao zaegnane lub
gdy Francja domagaa si energicznie wyjanie. Rozwizywano je oraz
przeladowano nowe, powstajce z nich organizacje,'ktre oczekiway
gdzie na dalsze akcje. Te ochotnicze korpusy skaday si z oficerw
i onierzy, ktrzy po powrocie z wojny wiatowej nie potrafili ju
przystosowa si do mieszczaskiego trybu ycia, z awanturnikw, ktrzy na tej drodze chcieli prbowa szczcia, z bezrobotnych, ktrzy
chcieli unikn bezczynnoci i opieki spoecznej, wreszcie z modych
entuzjastw, ktrzy z mioci do ojczyzny spieszyli ochotniczo pod bro.
Wszyscy oni bez wyjtku byli sprzgnici z osob dowdcy korpusu
ochotniczego. Na nim zwizek opiera si i wraz z nim upada. Powstawao takie poczucie przynalenoci, taki duch korpusu, ktrego nic nie
mogo zama. Im bardziej bylimy przez rzd przeladowani, tym mocniej trzymalimy si razem. Biada temu, kto zerwa te wizy wsplnoty,
kto j zdradzi.
Poniewa rzd musia zaprzecza istnieniu korpusw ochotniczych,
nie mg wic take ciga i kara przestpstw popenianych w szeregach tych oddziaw, jak kradzie broni, zdrada tajemnic wojskowych,
zdrada kraju itp. Dlatego powsta w korpusach ochotniczych i organizacjach, ktre zajy ich miejsce, samosd oparty na starych niemieckich wzorach z podobnych sytuacji sd kapturowy. Kada zdrada
bya karana mierci. Tylu zdrajcw zostao zgadzonych! Jednak tylko
nieliczne wypadki zostay ujawnione i tylko w odosobnionych wypadkach mona byo sprawcw tych egzekucji uj i osdzi przez specjalnie w tym celu stworzony Trybuna Stanu dla Ochrony Republiki.5
W ten sposb powstaa rwnie moja sprawa: proces o mord kapturowy w Parchim; w wyniku procesu zostaem skazany na 10 lat wizienia jako przywdca i gwny uczestnik mordu. Zabilimy zdrajc, ktry
wyda Francuzom Schlagetera. Jeden z tych, ktry sam bra w tym
udzia, zdradzi ca spraw Vorwartsowi, czoowemu dziennikowi socjaldemokratycznemu, rzekomo dlatego, e gnbiy go wyrzuty sumienia, a w rzeczywistoci jak si pniej okazao dla pienidzy.
5

Trybuna zosta utworzony ustaw z dnia 26.6.1922 r. o ochronie Republiki (RGBI. I,

s. 521) w zwizku z zabjstwem ministra spraw zagranicznych Wolthera Rathenaua (24. 6. 1922r),
Do waciwoci Trybunau naleay sprawy o przestpstwa skierowane przeciwko ustrojowi
republikaskiemu i przeciwko czonkom rzdu. Nie zosta on wic stworzony specjalnie
w celu sdzenia sprawcw mordw kapturowych jak pisze Hss a spraw mordercw
Kadowa rozpatrywa jedynie dlatego, e byli oni czonkami uznanego za sprzeczny z konstytucj Zwizku Przeszkolenia Rolniczego, ktry by namiastk zakazanych organizacji
Rossbacha.

Jaki przebieg istotnie miaa caa sprawa, tego sdowi nie udao si
wyjani. Donosiciel nie by w czasie zajcia na tyle trzewy, eby mg
sobie dokadnie przypomnie szczegy. Ci, ktrzy je znali, zachowali
milczenie. Ja wprawdzie braem w tym udzia, nie byem jednak ani
prowodyrem, ani te gwnym sprawc. Gdy w czasie ledztwa spostrzegem, e towarzysz, ktry by waciwym sprawc, mg by obciony tylko przeze mnie, wziem win na siebie, a on zosta zwolniony jeszcze w okresie ledztwa.
Nie musz podkrela, e z wyej przedstawionych pobudek zgadzaem si na mier zdrajcy. Schlageter by przy tym moim starym, dobrym druhem, z ktrym braem udzia w niejednej walce w krajach
batyckich i w Zagbiu Ruhry, z ktrym, pracowaem na Grnym lsku za nieprzyjacielskimi liniami i z ktrym zaatwiaem niejedn ciemn spraw przy dostawach broni. Byem wwczas i take dzi jestem
gboko przekonany, e ten zdrajca zasuy na mier. Poniewa
wedug wszelkiego prawdopodobiestwa aden sd niemiecki nie skazaby go, osdzilimy go wedug niepisanego prawa, ktre ustanowilimy
sami jako zrodzone z wczesnej koniecznoci. Bdzie to zrozumiae
prawdopodobnie dla tego, kto sam przey te czasy lub potrafi si wczu
w owe zamieszki.
W WIZIENIU (19231928)
W czasie dziewiciomiesicznego aresztu ledczego, a take podczas
procesu nie uwiadamiaem sobie dokadnie swego pooenia. Wierzyem mocno, e nie dojdzie do adnej rozprawy sdowej, a jeli nawet
to nastpi, to w kadym razie nie bd musia odbywa kary. Polityczne stosunki w Rzeszy w 1923 r. tak si zaostrzyy, e musiao doj do
przewrotu, wszystko jedno z ktrej strony. Liczyem si powanie z tym,
e we waciwym czasie zostaniemy oswobodzeni przez naszych towarzyszy. Nieudany pucz Hitlera w dniu 9 listopada 1923 r. powinien by
by dla mnie naleyt nauczk. Wierzyem jednak cigle w jaki korzystniejszy ukad stosunkw.
Moi obaj obrocy zwrcili mi uwag w sposb nie pozostawiajcy
wtpliwoci na powag mego pooenia, na to, e musz si liczy nawet z wyrokiem mierci ze wzgldu na nowy skad polityczny Trybunau Stanu, 6 jak rwnie zaostrzone przeladowanie wszystkich nacjonalistycznie nastawionych organizacji, co najmniej za powinienem si
6

Trybuna orzeka w skadzie dziewicioosobowym. Wszystkich czonkw Trybunau

powoywa prezydent Rzeszy; trzech z nich musiao by czonkami Reichsgerichtu, od pozostaych nie wymagano kwalifikacji sdziowskich. W zasadzie, a take i w sprawie Hssa,
przewodniczy prezydent senatu Reichsgerichtu.

liczy z wysok kar pozbawienia wolnoci. Nie mogem i nie chciaem

w to uwierzy.
W areszcie ledczym mielimy wszelkie moliwe udogodnienia, poniewa, patrzc wedug orientacji politycznej, byo znacznie wicej
aresztowanych lewicowcw gwnie komunistw ni prawicowcw. 7 Nawet saski minister sprawiedliwoci Zeigner siedzia we wasnym wizieniu za obrzydliwe paskarstwo i naginanie prawa.8 Moglimy
wiele pisa, a take otrzymywa listy i paczki, moglimy prenumerowa dzienniki i w ten sposb wiedzielimy o wszystkim, co si dziao
na wiecie. Jednake izolacja w wizieniu bya bardzo surowa, tak na
przykad stale wizano nam oczy przy wyprowadzaniu z celi. Z kolegami mona si byo porozumiewa tylko dorywczo przez okno. W czasie
procesu rozmowy, wsplne przebywanie z kolegami podczas przerw
i transportu byy dla nas o wiele, wiele waniejsze i bardziej interesujce ni sam proces.
Take ogoszenie wyroku nie wywaro ani na mnie, ani na moich
towarzyszach adnego wraenia. Weseli i rozbawieni, piewajc nasze
stare pieni bojowe, jechalimy do wizienia. Czy by to humor wisielczy, wtpi, jeli o mnie chodzi. Po prostu nie chciaem wierzy w konieczno odbycia kary.
Rycho nastpio bolesne obudzenie po przeniesieniu do wizienia
karnego. Otworzy si przede mn nowy, dotychczas nie znany wiat.
Odsiadywanie kary w pruskim wizieniu nie byo wwczas bynajmniej pobytem w miejscu wypoczynkowym. Cae ycie uregulowane
byo cile a do najdrobniejszych szczegw. Dyscyplina wojskowa.
Najwikszy nacisk kadziono na jak najdokadniejsze wypenienie i najstaranniejsze wykonanie dokadnie wyliczonej dziennej normy pracy.
Kade wykroczenie byo surowo karane, a skuteczno tych kar porzdkowych potgowa jeszcze fakt, e na konferencjach urzdnikw wiziennych odrzucano ewentualnie zamierzone uaskawienie, a wic skrcenie kary, jeeli wizie mia kary porzdkowe.
7

Midzy innymi dlatego, e po puczu Hitlera w dniach 819 listopada 1923 roku wyjto
spod prawa Komunistyczn Parti Niemiec (23.11.1923 r.) i aresztowano 6 500 jej czonkw.
A. Norden: Czego nas ucz dzieje Niemiec, Warszawa 1949, s. 96; W. Pieck: Z dziejw
Komunistycznej Partii Niemiec, Warszawa 1950, s. 20.
8
Dr Erich Zeigner utworzy dnia 10. 10. 1923 r. w Saksonii rzd komunistyczny. W dniu
29. 10. 1923 r. zosta on przez prezydenta Rzeszy odwoany ze stanowiska premiera i ministra
sprawiedliwoci. Oskarony wkrtce potem o naduycie wadzy, zosta w dniu 29.3.1924 r.
skazany na 3 lata aresztu. Zdaniem Broszata stosunkowo surowa kara wymierzona Zeignerowi za polityczne w zasadzie przestpstwo jest jednym z przykadw wiadczcych o tym,
e sprawiedliwo republiki weimarskiej rozstrzygaa raczej korzystniej w sprawach sprawcw
z ojczynianej" prawicy ni z lewicy (Kommandant in Auschwitz, s. 33 przyp. 1). W sprawie
Zeignera patrz rwnie - F. K. Kaul: Justiz wird zum Verbrechen, Berlin 1953, s. 112;
G. Ruhle: Das Dritte Reich, Die Kampfjahre 19181933, s. 56, 97.

Jako przestpca polityczny 9 tak mnie zakwalifikowano miaem

wwczas jedynie ten przywilej, e siedziaem w pojedynczej celi. Pocztkowo wcale mi si to nie podobao miaem ju dosy tych dziesiciu miesicy w Lipsku pniej jednak byem za to wdziczny,
mimo wielu drobnych korzyci, ktre daje ycie w wielkich, wsplnych
salach. Ale w swojej celi byem, niezaleny i mogem, po wypenieniu
przepisanych obowizkw, podzieli sobie dzie tak, jak chciaem. Nie
musiaem te liczy si z jakim wspwiniem i uniknem terroru
przestpczej wsplnoty, panujcego w tych salach. Ten terror, rozcigajcy si niemiosiernie na wszystkich nie nalecych do przestpczego
cechu czy nie hodujcych jego pogldom, poznaem wprawdzie tylko powierzchownie i z daleka. Nawet dobrze nadzorowany pruski zakad
karny nie mg zama tego terroru.
Dotychczas wydawao mi si, e nic z tego, co ludzkie, nie moe mi
by obce, skoro w rozmaitych i odlegych krajach poznaem ludzi rnego rodzaju, wszelkich warstw spoecznych oraz ich obyczaje, a bardziej jeszcze ich nieobyczajno, skoro w moim modym yciu wiele ju
przeyem i przeszedem. Przestpcy w wizieniu karnym pouczyli mnie
o czym innym. Chocia siedziaem sam w swojej celi, to jednak codziennie stykaem si z innymi winiami w zwizku z rnymi okolicznociami na spacerze na podwrku, przy doprowadzaniu do poszczeglnych oddziaw zarzdu wizienia, w kpieli, przez kalifaktorw
i fryzjerw, przez winiw, ktrzy przynosili lub odnosili materiay
robocze, i przy wielu innych jeszcze okazjach. Przede wszystkim syszaem wieczorami ich rozmowy przy oknach, a te zorientoway mnie
dostatecznie w sposobie mylenia i psychice tej sfery: otwara si przede
mn otcha ludzkich bdw, zbrodni i namitnoci.
Zaraz na pocztku odsiadywania kary syszaem ktrego wieczoru,
jak w ssiedniej celi kto opowiada o napadzie rabunkowym na leniczwk. Opowiadajcy przekona si wpierw, e leniczy przebywa
w gospodzie i zamordowa siekier najpierw suc, a potem on leniczego bdc w ciy, wreszcie czworo maych dzieci, ktre krzyczay, przy czym tak dugo bi gowami o cian, a dzieci przestay ,,pia".
Opowiada o tej haniebnej zbrodni, uywajc tak ordynarnych, bezczelnych wyrae, e najchtniej udusibym go. Tej nocy nie zaznaem
spokoju. Pniej syszaem jeszcze okrutniejsze rzeczy, ale nie wytrciy mnie one z rwnowagi w tym stopniu jak pierwsze opowiadanie.
Opowiadajcy by wielokrotnie skazanym na mier morderc rabunkowym, ktrego zawsze uaskawiano. W czasie odsiadywania przeze
9

W oryginale: politischer Uberzeugungstater dosownie: przestpca z przekona politycznych.

mnie kary uciek on ktrego wieczoru przy powrocie do celi, zabi

kawakiem elaza zagradzajcego mu drog urzdnika i umkn przez
mur; zosta jednak zastrzelony przez cigajcych go policjantw
w chwili, gdy powali na ziemi jednego z przechodniw, aby zrabowa
jego ubranie, i gdy przypuci wcieky atak na policjantw.
W wizieniu brandenburskim zebrano elit wielkomiejskich przestpcw Berlina od midzynarodowych kieszonkowcw a do szczytw
tego towarzystwa renomowanych kasiarzy, sutenerw, szulerw,
oszustw w wielkim stylu i przestpcw seksualnych o wszelkiego rodzaju zezwierzceniu.
Odbywao si tam regularne szkolenie przestpcw. Modsi, nowicjusze w danym ,,fachu", byli gorliwie wprowadzani przez starszych
w tajemnice cechu; istotne jednak, najbardziej indywidualne chwyty
utrzymywano w najcilejszej tajemnicy. Za nauk starzy otrowie
oczywicie kazali sobie dobrze paci: tytoniem, najczciej uywanym
pienidzem wiziennym (palenie byo wprawdzie surowo zakazane,
mimo to jednak kady palacz zdobywa tyto w nielegalny sposb,
dzielc si po poowie z modszymi funkcjonariuszami), lub usugami
seksualnymi, rwnie przyjtym rodkiem patniczym, a take definitywnie uoonym udziaem w planowanych ju teraz przedsiwziciach" po zwolnieniu. Wiele przestpstw na wielk skal poczo si
wanie w ten sposb jeszcze w czasie odsiadywania kary za poprzednio
popenione przestpstwa.
Homoseksualizm by bardzo rozpowszechniony. Modsi, przystojni
winiowie byli bardzo podani, o te ,,piknoci" toczyy si dzikie
walki i intrygi. Bardziej wyrafinowani spord nich kazali sobie za to
drogo paci. Moim zdaniem do ktrego doszedem na podstawie wieloletnich dowiadcze i obserwacji rozpowszechniony w wizieniach
homoseksualizm w rzadkich tylko wypadkach jest wrodzon czy chorobliw skonnoci: ludzi o silnym popdzie pciowym skania do tego
seksualna potrzeba, w znacznie wikszym jednak procencie powstaje
on z pogoni za jak podniecajc czynnoci, ,,aby take co mie z ycia", w otoczeniu, w ktrym nikt ju nie nakada sobie adnych hamulcw.
W tej masie przestpcw z popdu i ze skonnoci znajdowaa si
take znaczna cz ludzi, ktrzy w tych czasach tak cikich pod
wzgldem gospodarczym latach powojennych, w latach inflacji stawali si zodziejami i oszustami powodowani ndz, ludzi nie do silnych, aby mogli si oprze pokusie atwego zysku, ludzi, ktrzy wskutek
jakiego nieszczliwego zbiegu wypadkw porwani zostali w wir przestpstwa. Wielu z nich walczyo uczciwie i dzielnie, aby si wyzwoli
spod spoecznego oddziaywania atmosfery przestpcw i aby po odcier-

pieniu kary znw rozpocz normalne ycie. Wielu jednak byo zbyt
sabych, by mc si oprze wieloletniemu aspoecznemu naciskowi
i terrorowi; ulegali mu i ju na cae ycie zostawali przestpcami.
Pod tym wzgldem wizienie celkowe byo prawdziwym konfesjonaem. Ju w Lipsku, w wizieniu ledczym, syszaem niektre rozmowy
przez okno. Rozmowy, w ktrych mczyni i kobiety skaryli si na
sw niedol i pocieszali si wzajemnie. Rozmowy, w ktrych wspwinni oskarali si gorzko o zdrad. Rozmowy, ktre byy w najwyszym stopniu interesujce dla prokuratora i dziki ktrym niejedna
zagadkowa zbrodnia zostaaby wyjaniona. Ju wtedy dziwiem si, e
winiowie tak swobodnie i lekkomylnie zwierzaj si przez okno
z tego, co powinno by jak najgbiej ukrywane i utrzymywane w tajemnicy. Czy by to wewntrzny przymus nawizywania cznoci, zrodzony z niedoli pojedynczej celi, czy te wypywao to z oglnoludzkiej
potrzeby komunikowania si z innymi? Jednake w areszcie ledczym
rozmowy przez okno byy bardzo ograniczone i zagroone nieustann
kontrol cel przez dozorcw. W wizieniu karnym natomiast nie troszczy si o to aden dozorca, chyba e rozmowa stawaa si zbyt gona.
W wizieniu brandenburskim w oddzielnych celach przebyway trzy
kategorie winiw: 1) przestpcy polityczni modzi, karani po raz
pierwszy to by ich przywilej; 2) przestpcy o usposobieniu gwatownym, powodujcy konflikty nie do zniesienia w duych salach
oglnych; 3) winiowie, ktrzy si narazili wspwiniom, poniewa
nie chcieli si podda terrorowi przestpcw, i tacy, ktrzy popenili
jakkolwiek denuncjacj 10 i teraz obawiali si zemsty w tym wypadku by to rodzaj aresztu ochronnego. Co wieczr mogem si przysuchiwa ich rozmowom i day mi one gboki wgld w psychik winiw
odsiadujcych kar. Pniej, w ostatnim roku mojego pobytu w wizieniu, gdy jako pierwszy pisarz zatrudniony byem w magazynie i w ten
sposb w codziennym obcowaniu z winiami poznaem ich jeszcze
bliej, moje pogldy wielokrotnie si potwierdziy.
Prawdziwy przestpca zawodowy z upodobania lub skonnoci wyrzek si spoecznej wsplnoty. Przestpca taki zwalcza j swoim
zbrodniczym dziaaniem, nie chce wrci do spoeczestwa, kocha swoj
przestpczo, swj ,,zawd". Poczucie wsplnoty znane mu jest tylko
z motyww wyrachowania lub te niewolniczego poddastwa. W podobny sposb przywizuje si prostytutka do swego sutenera, choby
najgorzej nawet j traktowa. Pojcia moralne, jak wierno i wiara, s
dla niego mieszne, podobnie jak wszelkie pojcie wasnoci.
10

Hss uywa ta zwrotu Lampen machen z gwary wiziennej, w ktrej oznacza on denuncjowanie, donoszenie, zdradzanie (W. Polzer: Gauner-Worterbuch, Monachium, Berlin,
Lipsk 1922, s. 50).

Wyrok i kara s dla niego potkniciem si w zawodzie, nieszczliwym wypadkiem w interesie, czym w rodzaju kraksy samochodowej,
niczym wicej. Stara si o to, aby odsiadywanie kary byo moliwie
najbardziej urozmaicone. Poniewa zna wiele zakadw karnych i ich
waciwoci, ich starych urzdnikw, stara si wic uzyska przeniesienie do najbardziej mu odpowiadajcego wizienia.
Uwaam, e jest on niezdolny do subtelniejszych odruchw serca.
Odrzuca wszelkie prby wychowawcze, wszelkie usiowania naprowadzenia go dobroci na waciw drog, choby nawet od czasu do czasu,
ze wzgldw taktycznych, dla skrcenia kary, udawa skruszonego
grzesznika. W ogle jest on nieokrzesany i nikczemny. Najwiksz
przyjemno sprawia mu, gdy moe depta to, co dla kogo innego
jest wite.
Przykad dla ilustracji. W latach 19261927 zosta wprowadzony,
take w cikich wizieniach, humanitarno-postpowy system wykonywania kary. Midzy innymi w niedzielne przedpoudnie odbyway si
w kociele wiziennym imprezy muzyczne, w ktrych bray udzia najlepsze siy estrad berliskich. Ktrego dnia synna berliska artystka
wykonaa Ave Maria Gounoda tak znakomicie i z tak tkliwoci, jak
rzadko syszaem. Wikszo winiw bya gboko wzruszona, nawet
najbardziej zatwardziaymi moga wstrzsn ta melodia. Ale nie wszystkimi. Ledwie przebrzmiay ostatnie tony, gdy za mn jaki stary, cyniczny osobnik powiedzia do ssiada: ,,Ty, Edek, na brylanty to ja
lec". Tak oddziaao to gboko wzruszajce serca dzieo sztuki na
przestpc aspoecznego w najistotniejszym znaczeniu tego sowa.
W tej masie typowych przestpcw zawodowych znajdowaa si jednak wielka liczba winiw, ktrych nie mona byo do nich zaliczy;
byy to przypadki z pogranicza. Tacy, ktrzy ju si staczali do nccego, awanturniczego wiata przestpczego, i inni, ktrzy z caej siy
bronili si przeciwko sidom zwodniczych pont. Wreszcie byli i tacy,
ktrzy potknli si po raz pierwszy, sabi z natury, duchowo rozdarci
zewntrznymi wpywami wizienia i wewntrznymi przeyciami. Psychika tych ludzi nosia na sobie wielorakie pitna, przechodzia przez
wszystkie stopnie i tonacje ludzkich uczu, wpadaa czsto z jednej
kracowoci w drug.
U natur pochych i lekkomylnych kara przemijaa bez wraenia, nie
obciaa ich duchowo; wesoo yli dalej, nie martwili si o przyszo.
Ci bd przelizgiwa si przez ycie tak samo jak dotychczas, dopki
znowu nie wpadn.
Cakiem inaczej zachowyway si powaniejsze natury. Kara gnbia
ich niesychanie, nie mogli sobie da z tym rady. I oni usiowali uciec
od zej atmosfery panujcej w oglnych salach. Jednake wikszo

z nich nie wytrzymywaa ycia w odosobnieniu; obawiali si samotnoci,

nieustannych rozmyla i zgaszali si z powrotem znowu do bagna
wielkich sal. Istniaa wprawdzie w wizieniu rwnie moliwo przebywania we trjk w jednej celi. Trudno jednak byo znale trzech
winiw, ktrzy by przez duszy czas wytrzymali z sob w tej cisej
wsplnocie. Te mae wsplnoty musiay by cigle rozwizywane. Nie
przypominam sobie, aby cho jedna trwaa duej. Dugotrwae wizienie czyni nawet najbardziej dobrotliwych ludzi wraliwymi i nieznonymi, a nawet bezwzgldnymi. A naley przecie liczy si z innymi,
jeli chce si y w tak cisej wsplnocie.
Nie tylko wizienie jako takie monotonna jednostajno wszystkich codziennych czynnoci, stay przymus i ucisk niezliczonych przepisw, nieustanne krzyki i wymylania personelu nadzorczego z byle
jakiego powodu, wszystko to przytaczao powaniej mylcych winiw. Jeszcze bardziej jednak przytaczaa ich myl o przyszoci,
o dalszym yciu po odcierpieniu kary. Rozmowy ich obracay si gwnie wok tego tematu. Ich troska polegaa na tym, czy odnajd drog
do spoeczestwa, czy te zostan przez nie odepchnici. Jeli byli onaci, doczaa si jeszcze drczca troska o rodzin. Czy ona dochowa
wiernoci podczas tak dugiej rozki? Wszystkie te sprawy wywoyway u tego rodzaju ludzi gbokie przygnbienie; nawet codziennie
wykonywana praca lub lektura powaniejszych dzie w wolnym czasie
nie moga ich uwolni od tego przygnbienia. Nierzadko koczyo si
to stanem zupenego zamroczenia lub samobjstwem bez adnego bezporedniego powodu. Przez bezporedni powd rozumiem ze wiadomoci z zewntrz, rozwd, mier najbliszych, odrzucenie proby
o uaskawienie itp.
Take i ludzie chwiejni, o zmiennych charakterach nieatwo znosili
wizienie. Na ich stan psychiczny miay zbyt wielki wpyw podniety
zewntrzne. Par kuszcych sw ze strony starego otra, paczuszka
tytoniu to mogo zachwia wszelkimi dobrymi postanowieniami i doprowadzi do ich zapomnienia. I na odwrt: dobra ksika, powanie
spdzona godzina odpoczynku zmuszay takie natury do zastanawiania
si nad sob i opamitania si.
Moim zdaniem wielu winiw mona byoby z powrotem sprowadzi na waciw drog, gdyby wysi funkcjonariusze wizienni byli
bardziej ludmi ni urzdnikami. Szczeglnie dotyczy to duszpasterzy
obu wyzna, ktrzy ju dziki samemu cenzurowaniu listw byli zorientowani w charakterach i stanie psychicznym swoich owieczek. Ale
wszyscy ci urzdnicy osiwieli i otpieli przy penieniu wiecznie tej samej suby. Nie widzieli wewntrznej niedoli kogo, kto naprawd walczy powanie o to, by sta si lepszym. Jeli zdarzyo si, e ktry

z winiw zdoby si na odwag poproszenia duszpasterza o rad

w swoich duchowych konfliktach, uwaane to byo po prostu za ch
odgrywania roli skruszonego grzesznika w celu uzyskania uaskawienia.
Urzdnicy wizienni czerpali swe dowiadczenia z omyek popenionych wobec osb niegodnych ich zrozumienia i wspczucia. Nawet najbardziej frywolni przestpcy stawali si nagle bardzo poboni, gdy
nadchodzi okres badania moliwoci uaskawienia i gdy mieli choby
znikome tego szans.
Niezliczone razy syszaem, jak rozmawiajcy winiowie skaryli
si na brak pomocy w swych wewntrznych niedolach ze strony kierownictwa wizienia. U tych powanie mylcych ludzi, ktrzy rzeczywicie chcieli si poprawi, psychiczna udrka bya kar o wiele wiksz ni jakiekolwiek fizyczne dolegliwoci zwizane z pobytem w wizieniu. W porwnaniu z naturami lekkomylnymi byli oni ukarani podwjnie.
Po ustaleniu si stosunkw politycznych i gospodarczych, po okresie
inflacji zapanoway w Niemczech bardziej demokratyczne pogldy.
Oprcz wielu innych rzdowych zarzdze w tych latach wprowadzono
rwnie humanitarno-postpowy system wykonywania kary. Wierzono,
e za pomoc dobroci i odpowiedniego wychowania mona pozyska
z powrotem dla spoeczestwa tych osobnikw, ktrzy wykroczyli przeciwko ustawom pastwowym. Wychodzc z zaoenia, e kady czowiek jest produktem, swojego rodowiska, usiowano stworzy przestpcy po odcierpieniu kary takie warunki gospodarcze, aby mogy one by
dla niego podniet do wzniesienia si na wyszy poziom spoeczny i aby
ustrzegy go przed dalszymi bdnymi krokami. Naleyta opieka spoeczna miaa zmieni jego aspoeczn postaw i przeszkodzi ponownemu dostaniu si do rodowiska przestpczego. Moralny poziom zakadw karnych mia zosta podniesiony dziki powszechnemu stosowaniu
takich metod wychowawczych, jak imprezy muzyczne, ktre miay poruszy serca, odpowiednie odczyty o podstawowych prawach moralnych ludzkiego spoeczestwa, o zasadach etyki itp. Wysi urzdnicy
zakadw mieli si bardziej troszczy o poszczeglnych winiw i ich
duchowe potrzeby. Sam wizie na podstawie trzystopniowego systemu wprowadzajcego nieznane dotychczas, daleko idce ulgi mia
przechodzi stopniowo, dziki dobremu sprawowaniu, pilnej pracy i wykazywaniu swej wewntrznej przemiany, a do trzeciego stopnia
i w ten sposb mg osign przedterminowe zwolnienie uwarunkowane dobrym zachowaniem si. W najbardziej pomylnych wypadkach
moga zosta darowana w ten sposb poowa kary.
Spord okoo 800 winiw zakadu karnego pierwszy przeszedem
do trzeciego stopnia. Do chwili mojego zwolnienia nie znalazo si wie-

cej ni dwunastu takich winiw, ktrych na konferencjach urzdnikw uznano za godnych noszenia na rkawach trzech paskw. Ja odpowiadaem z gry wszystkim warunkom.: nie miaem adnych kar dyscyplinarnych ani ostrzee, stae osigaem wysze normy robocze ni
byy ustalone, byem karany po raz pierwszy, nie zostaem skazany na
utrat czci i byem zakwalifikowany jako przestpca polityczny. Poniewa jednak jako przestpca polityczny byem skazany przez Trybuna
Stanu, mogem zosta przedterminowo zwolniony tylko w wyniku aktu
aski prezydenta Rzeszy lub na podstawie amnestii.
Ju w pierwszych dniach odbywania kary uwiadomiem sobie wreszcie jasno swoje pooenie. Oprzytomniaem.. Niewtpliwie musiaem si
liczy z odcierpieniem kary dziesiciu lat wizienia. List jednego z moich obrocw utwierdzi mnie w tym przewiadczeniu, do ktrego
wreszcie sam doszedem. Cakowicie nastawiem si psychicznie na dziesi lat. Opamitaem si. Dotychczas yem dniem biecym, braem
ycie tak, jak si ukadao, nie mylc powaniej o przyszoci. Teraz
miaem do wolnego czasu, aby przemyle swe dotychczasowe ycie,
pozna swe bdy i saboci i przygotowa si do dalszego, bogatszego
w tre ycia.
Pomidzy poszczeglnymi akcjami korpusu ochotniczego wyuczyem
si wprawdzie zawodu, do ktrego miaem zamiowanie i ochot i w ktrym mgbym si wydoskonali. Miaem wielkie zamiowanie do rolnictwa i osignem ju dobre wyniki, co stwierdzay moje wiadectwa.
A jednak brakowao mi prawdziwej treci ycia; tego, co naprawd
moe wypeni ycie, wwczas jeszcze nie zaznaem. Zaczem wic jej
poszukiwa za wiziennymi murami i cho to wydawa si moe
niedorzeczne znalazem j pniej.
Bdc od modoci przyzwyczajony przez wychowanie do bezwzgldnego posuszestwa, pedantycznego porzdku i czystoci, nie miaem
pod tym wzgldem szczeglnych trudnoci w przystosowaniu si do
twardego, wiziennego ycia. Sumiennie wypeniaem przepisane mi
obowizki, wykonywaem dan prac i, ku zadowoleniu majstrw,
najczciej jeszcze wicej ni dano, utrzymywaem moj cel stale
we wzorowej czystoci i porzdku, tak e nawet najbardziej zoliwe
cczy nie mogy znale nic, co by mona mi byo zarzuci.
Przyzwyczaiem si nawet do nieodmiennie jednostajnego przebiegu
dnia, ktry rzadko przerywao jakie wydarzenie, cho byo to przeciwne mej niespokojnej naturze. Mj dotychczasowy ywot by przecie
dostatecznie niespokojny i ruchliwy.
Szczeglnym wydarzeniem byo na przykad w pierwszch dwch
latach przyjcie dozwolonego co kwarta listu ze wiata. Interesowaem
si nim ju na wiele dni przedtem, przemyliwaem i rozpatrywaem,

jak tre moe zawiera. List dostawaem, od "narzeczonej" (zostaa

nazwana narzeczon dla kierownictwa zakadu); nigdy nie widziaem tej
dziewczyny, siostry mojego kolegi, i nic te o niej nie syszaem. Poniewa mogem pisa tylko do krewnych czy tylko od nich otrzymywa
listy, jeszcze w Lipsku koledzy postrali si dla mnie o narzeczon".
Ta zacna dziewczyna pisaa do mnie stale przez wszystkie dugie lata,
speniaa wszystkie moje yczenia, informowaa mnie dokadnie o wszystkich wydarzeniach wrd moich znajomych i przekazywaa dalej wiadomoci ode mnie.
Nie mogem jednak przyzwyczai si do maostkowych i wyrafinowanych szykan niszych urzdnikw wiziennych; zwaszcza gdy byy
celowo wymylane i zoliwe, wprawiay mnie zawsze w gbokie wewntrzne wzburzenie. Wysi urzdnicy, a do dyrektora wizienia wcznie, traktowali mnie poprawnie, podobnie jak i wikszo niszych
urzdnikw, z ktrymi w cigu tych lat miaem do czynienia. Jednak
byo wrd nich trzech, ktrzy ze wzgldw politycznych byli socjaldemokratami szykanowali mnie, jak tylko mogli; czsto byy to drobne ukucia, ale dla mnie bardzo dotkliwe. Kada z tych szykan rania
mnie bardziej, ni gdyby mnie wychostano. Kady wizie o wraliwej
psychice cierpi bardziej wskutek nieuzasadnionych, zoliwych i umylnych szykan, psychicznych zniewag ni wskutek fizycznych. Odczuwa
je jako co, co bardziej habi i przygnbia ni wszelkie maltretowanie
cielesne. Nieraz usiowaem sta si na to niewraliwy nie udao mi
si nigdy.
Przyzwyczaiem si do szorstkiego tonu niszych funkcjonariuszy,
ktrzy im bardziej byli prymitywni, tym bardziej samowolnie wyywali
si w rozkoszy wadzy. Przyzwyczaiem si take i do tego, aby polecenia dawane mi przez takich ograniczonych pod kadym wzgldem funkcjonariuszy, czsto najniedorzeczniejsze, wypenia chtnie i bez wewntrznego oporu, a nawet z wewntrznym umieszkiem. Przyzwyczaiem si do nieokrzesanego, ordynarnego sposobu mwienia, z jakim
spotykaa si tam wikszo winiw.
Nigdy jednak nie mogem si przyzwyczai, cho dziao si to co
dzie, do ordynarnych, frywolnych i ohydnych kpin winiw z tego
wszystkiego, co jest pikne i dobre i co dla wielu byo wite; kpin
szczeglnie bolesnych wwczas, gdy wiedzieli, e wspwiniowi mogo
to sprawi cierpienie. Suchajc tego zawsze si oburzaem.
Dobra ksika bya zawsze moim dobrym przyjacielem, lecz w niepokoju mego dotychczasowego ycia nigdy nie miaem na ni dosy czasu. W samotnoci celi staa mi si wszystkim, szczeglnie w pierwszych
dwch latach odsiadywania kary. Bya moim wytchnieniem, przy niej
mogem zapomnie o swojej sytuacji.

Po upywie dwch lat, ktre spdziem bez szczeglnych wydarze,

w nieodmiennie jednakowy sposb, wpadem nagle w swoisty stan. Staem si bardzo podniecony, nerwowy i wzburzony. Ogarn mnie wstrt
do pracy (wwczas zajmowaem si krawiectwem i robiem to cakiem
chtnie). Nie mogem zupenie je, kady ks, ktry ykaem przemoc,
wraca z powrotem. Nie mogem wcale czyta ani w ogle skupi si.
Jak dzikie zwierz miotaem, si po celi tam i z powrotem. Nie mogem
ju spa dotychczas spaem zawsze mocno i prawie bez marze sennych przez ca noc. Teraz musiaem wstawa i kry po celi, nie mogc znale spokoju. Gdy wreszcie z wyczerpania padaem na ko
i zasypiaem, po krtkim czasie znowu si budziem zlany potem od pogmatwanych, koszmarnych snw. W tych bezadnych snach byem
wci cigany, zabijany, rozstrzeliwany albo spadaem w przepa. Noce
stay si dla mnie mk. Godzina po godzinie syszaem bicie wieowych zegarw. Im bliej byo do rana, tym, wiksza ogarniaa mnie groza
przed dniem, przed ludmi, ktrzy znw si uka a ja nie chciaem,
nie mogem nikogo widzie.
Usiowaem przemoc wzi si w karby nie mogem jednak nic
na to poradzi. Chciaem si modli nie wydobyem z siebie nic wicej, jak tylko aosny bekot trwogi, oduczyem si modlitwy nie
odnalazem ju drogi do Boga. W tym stanie wierzyem, e Bg ju nie
chce mi pomc, poniewa Go opuciem. Drczyo mnie moje oficjalne
wystpienie z kocioa w 1922 r. A przecie byo to tylko ostateczne
wycignicie konsekwencji ze stanu, w ktrym si znajdowaem od
czasu zakoczenia wojny. Wewntrznie odszedem od kocioa jakkolwiek dziao si to stopniowo ju w ostatnich latach wojny.
Czyniem sobie bardzo gorzkie wyrzuty, e nie posuchaem rodzicw i nie zostaem duchownym. Dziwne, e wanie to wszystko tak
mnie w owym stanie drczyo. Moje wzburzenie wzrastao z dnia na
dzie, nawet z godziny na godzin. Byem bliski szalestwa. Fizycznie
podupadaem coraz bardziej. Mojego majstra uderzyo obce mi dotychczas roztargnienie; najprostsze rzeczy robiem wrcz na opak i chocia
zaciekle pracowaem, nie wyrabiaem ju normy. Od paru dni godowaem, poniewa przypuszczaem, e potem bd mg znowu je. Wtedy
wanie przyapa mnie dozorca naszego oddziau na wyrzucaniu obiadu
do kuba. Nawet jemu, ktry zwykle peni sub obojtnie, niemal nie
zwracajc uwagi na winiw, rzuciy si w oczy mj wygld i zachowanie. Z tego powodu bacznie mnie obserwowa, jak mi potem kiedy
sam powiedzia.
Natychmiast zaprowadzono mnie do lekarza. w starszy pan, dziesitki lat pracujcy w zakadzie, wysucha mnie spokojnie, przejrza
moje papiery, po czym powiedzia z najwikszym spokojem: ,,Psychoza

wizienna. To przejdzie, nie jest tak le". Wzito mnie do szpitala, do

celi obserwacyjnej; tam zrobiono mi zastrzyk i zimne kompresy, po
czym zapadem natychmiast w najgbszy sen. W cigu nastpnych dni
otrzymywaem rodki uspokajajce i wikt szpitalny. Stan oglnego podniecenia zmniejsza si i znowu wziem si w karby. 11 Powrciem
do swojej celi na wasne yczenie; zamierzano przenie mnie do wsplnej celi, bagaem jednak, aby pozwolono mi zosta samemu.
W tym okresie dyrektor wizienia zakomunikowa mi, e wskutek
dobrego sprawowania i wydajnej pracy zaszeregowano mnie do drugiego stopnia i e odtd bd mi przysugiway rne ulgi. Mogem pisa
co miesic i mogem otrzymywa tyle listw, ile do mnie. wysyano.
Wolno byo przysya dla mnie ksiki i pomoce naukowe. Mogem
mie kwiaty na swym oknie i pali wiato do dziesitej wieczr. Mogem w niedziel i dni witeczne przebywa w cigu wielu godzin
z innymi winiami.
Perspektywa tych wszystkich udogodnie szybciej ni wszystkie
uspokajajce rodki pomoga mi zwalczy depresj. Mimo to echa tego
stanu dugo si jeszcze we mnie odzyway. Istniej rzeczy pomidzy
niebem i ziemi, ktrych si nie dowiadcza w codziennym kieracie,
nad ktrymi jednak czowiek w zupenej samotnoci powanie si zastanawia. Czy istnieje czno z tymi, ktrzy odeszli? W godzinach najsilniejszego wzburzenia, zanim si jeszcze zmciy moje myli, czsto
widziaem ywych rodzicw i rozmawiaem z nimi tak, jakbym by
jeszcze pod ich opiek. Jeszcze dzisiaj nie potrafi sobie tych spraw
wyjani. Nie rozmawiaem te o nich nigdy i z nikim.
W cigu nastpnych lat mojego pobytu w wizieniu mogem jeszcze
nieraz obserwowa psychoz wizienn. Wiele przypadkw koczyo
si w celi dla szalecw, inne prowadziy do zupenego zamroczenia
duchowego. Znani mi winiowie, ktrzy przez t psychoz przeszli
i przetrwali j, jeszcze przez dugi, dugi czas byli potem niemiali,
przybici i pesymistyczni. Kilku z nich nigdy si ju nie pozbyo gbokiego przygnbienia.
Wikszo samobjstw, ktre si tam zdarzyy, przypisuj psychozie wiziennej. W tym stanie zawodz wszystkie rozsdne argumenty,
odpadaj wszelkie hamulce, ktre w normalnym yciu nie dopuszczaj
do samobjstwa. Straszne podniecenie, opanowujce wwczas czowieka, doprowadza go do ostatecznoci, byle zakoczy t mk, byle znale spokj.
Na podstawie swojego dowiadczenia uwaam, e przypadki symu11

Prof. Batawia okrela przebyt przez Hssa psychoz wizienn jako krtkotrwale
ostre zaburzenia psychiczne o charakterze reaktywnym" (prof. dr S. Batawia: Rudolf
Hss, komendant obozu koncentracyjnego w Owicimiu, Biuletyn VII GKBZH. s. 36).

lowania stanw szaowych i obdu w celu wydostania si z wizienia

zachodz niezmiernie rzadko, gdy z chwil przeniesienia do zakadu
dla umysowo chorych nastpuje zawieszenie wykonania kary a do
chwili, gdy chory znowu jest zdolny do jej odbywania (w przeciwnym
wypadku pozostaje do koca ycia w zakadzie psychiatrycznym). Rzecz
szczeglna, wikszo winiw odczuwa niemal zabobonny lk przed
chorob psychiczn.
Po tej depresji, po tym zaamaniu moje ycie w zakadzie karnym
upywao bez szczeglnych wydarze. Stawaem si coraz spokojniejszy
i coraz bardziej zrwnowaony. W wolnych chwilach uczyem si z zapaem angielskiego, kazaem przysa sobie podrczniki, a potem bieco
zamawiaem, dla siebie angielskie ksiki i czasopisma; w rezultacie nauczyem si tego jzyka w cigu okoo jednego roku bez niczyjej pomocy. To by zarazem znakomity sposb zachowania dyscypliny wewntrznej.
Od kolegw i znajomych rodzin stale otrzymywaem dobre i wartociowe ksiki z wszelkich dziedzin. Szczeglnie jednak interesowaa
mnie historia oraz nauka o rasach i dziedzicznoci i tym si najchtniej
zajmowaem.12 W niedziel grywaem w szachy z winiami, ktrzy mi
odpowiadali. Wanie ta gra, bdca powanym pojedynkiem duchowym, nadaje si szczeglnie do utrzymania i odwieania sprawnoci
umysu, ktra przecie wci jest zagroona przez monotoni ycia za
kratami.
Obecnie dziki rnorodnym i wielostronnym kontaktom ze wiatem, listom, dziennikom i czasopismom otrzymywaem podane nowe
podniety.
Gdy czasami zjawiay si u mnie pospne nastroje i zniechcenie,
wwczas wspomnienie przebytego ,,martwego punktu" dziaao jak podcicie biczem i szybko rozpdzao nadcigajce chmury. Obawa przed
nawrotem choroby bya zbyt silna.
Zaszeregowanie mnie w czwartym roku uwizienia do trzeciego stopnia przynioso mi nowe ulgi. Co 14 dni pisanie listu na niewiziennym
papierze i o nie ograniczonej objtoci. Teraz ju nie istnia dla mnie
przymus pracy; pracowaem dobrowolnie i sam sobie mogem wybiera
prac, otrzymywaem te za ni wysze wynagrodzenie. Dotychczasowe
"wynagrodzenie za prac" wynosio za dzienn norm robocz 8 fenigw, z czego 4 fenigi mona byo zuy na zakup dodatkowych rodkw
12

Do przeczytanej treci ustosunkowywa si tak samo, jak do wszystkiego, co wchania

jego umys bezkrytycznie. Na niektrych ksikach figuroway zreszt nazwiska profesorw
uniwersytetu, kwestionowanie wic tez autorw byo w ogle nie do pomylenia. Tre
ksiek harmonizowaa poza tym ze wszystkim, o czym cigle sysza w ostatnich latach
w korpusie Rossbacha, a zwaszcza ze sloganami, ktre paday stale z ust towarzyszy partyjnych" (S. Batawia: op. cit., s. 36).

ywnoci (w najlepszym wypadku funt tuszczu miesicznie). Na trzecim stopniu wynagrodzenie za dzienn norm pracy wynosio 50 fenigw, ktre mona byo w caoci zuy na wasne potrzeby. Oprcz
tego mona byo jeszcze wyda z wasnych pienidzy 20 marek miesicznie. Dla trzeciego stopnia wprowadzono rwnie suchanie radia
i palenie tytoniu w okrelonych godzinach.
Poniewa wanie w tym czasie oprnio si stanowisko pisarza
w magazynie, zgosiem swoj kandydatur. W ten sposb miaem teraz
przez cay dzie urozmaicone zajcie, wiele widziaem i syszaem od
odchodzcych i nowo przybyych winiw, a take od winiw z wszystkich oddziaw, ktrzy przychodzili do magazynu codziennie w sprawie zmiany ubrania, bielizny i sprztu. Syszaem te niemao od penicych sub urzdnikw wiziennych o wszystkim, co si wydarzyo
w codziennym yciu wiziennym. Magazyn by zbiornic wiadomoci
wszelkiego rodzaju zarwno rnych nowin, jak i plotek. Tam poznaem powstawanie i byskawiczne rozszerzanie si plotek wszelkiego
rodzaju oraz ich oddziaywanie. Nowina i plotka, rozpowszechniana dalej szeptem w sposb moliwie najbardziej tajemniczy, to eliksir ycia
w niewoli. Im bardziej odosobniony jest wizie, tym, skuteczniejsza
jest plotka; im bardziej jest prymitywny, tym bardziej jest atwowierny.
Jeden z moich wsppracownikw", a wic jeden z winiw zatrudnionych tak jak i ja w magazynie, pracujcy tam ju przeszo 10 lat
i nalecy ju poniekd do inwentarza, znajdowa szatask rado
w tym, by wymyla wyssane z palca plotki, szeptem podawa je dalej
i patrze, jakie bd tego skutki. Poniewa jednak postpowa przy
tym bardzo przebiegle, nie mona go wic byo zdemaskowa, gdy
stwarza niekiedy powane sytuacje.
Ja sam padem raz ofiar tego rodzaju plotki. Rozesza si pogoska,
e yczliwi mi wysi urzdnicy wizienni umoliwili mi przyjmowanie
w nocy wizyt kobiet w celi. Jaki wizie za porednictwem pewnego
urzdnika przemyci t wiadomo na zewntrz w formie zaalenia do,
wyszych wadz nadzorujcych wykonanie kary. Pewnej nocy zjawi
si nagle w mojej celi dyrektor departamentu wiziennictwa z kilku
wyszymi urzdnikami i dyrektorem wizienia wycignitym z ka,
aby na wasne oczy przekona si o prawdziwoci denuncjacji.
Mimo drobiazgowego ledztwa nie mona byo wykry ani donosiciela, ani autora plotki. Dopiero przy moim zwolnieniu mj wsppracownik" powiedzia, e to on wymyli t plotk, a wizie z ssiedniej
celi napisa doniesienie, po czym on sam przemyci list na zewntrz
wszystko w tym celu, aby zrobi na zo dyrektorowi wizienia za to,
e odrzuci jego prob o uaskawienie. Oto przyczyna i skutek. Zoliwi
mog w ten sposb narobi wiele zego.

Szczeglnie interesowali mnie tam nowo przybyli winiowie.

Bezczelny, pewny siebie i impertynencki przestpca zawodowy, ktrego nawet najcisza kara nie moga umitygowa, by optymist. Wierzy, e i dla niego moe w jaki sposb powsta korzystna sytuacja.
Czsto by zaledwie par dni na wolnoci, niby na urlopie. Wizienie
stopniowo stawao si dla niego staym miejscem pobytu.
Przygnbieni, niemiali, przewanie smutni, maomwni, czsto zalknieni to ci, ktrzy potknli si po raz pierwszy lub te z powodu
przeciwnoci losu po raz drugi czy trzeci zostali skazani. Z twarzy ich
mona byo odczyta nieszczcie, ndz i rozpacz. Do materiau dla
psychoanalityka lub socjologa.
Po tym wszystkim, co widziaem i syszaem w cigu dnia, rad byem, gdy mogem wieczorem powrci do samotnoci swej celi. Rozmylaem w spokoju nad zdarzeniami dnia i wycigaem z nich wnioski.
Zagbiaem si w ksiki i czasopisma lub czytaem listy otrzymane od
drogich, dobrych ludzi. Czytaem o planach i zamiarach w stosunku do
mnie po zwolnieniu z wizienia i umiechaem si, gdy chcieli mi doda
odwagi i otuchy. Nie byo mi to ju potrzebne; stopniowo doszedem do
tego, e w pitym roku zyem si z wizieniem i cel. Miaem do odsiedzenia jeszcze pi lat bez widokw na najmniejsze choby skrcenie
kary. Wiele poda o uaskawienie, pochodzcych od wpywowych osobistoci, zostao odrzuconych ze wzgldw politycznych, nawet osobiste
przedstawienie proby o uaskawienie przez czowieka stojcego blisko
prezydenta Rzeszy von Hindenburga. Nie liczyem wic na wyjcie
z wizienia przed upywem dziesiciu lat. Byem jednak gboko przekonany, e reszt mojej kary przetrwam w fizycznym i moralnym zdrowiu. Miaem te plany co do dalszych prac w zakresie nauki jzykw
i dalszego ksztacenia zawodowego. Mylaem o wszystkim moliwym,
tylko nie o przedterminowym zwolnieniu.
A zwolnienie przyszo w cigu jednej nocy! W Reichstagu znalaza
si wikszo zoona z przedstawicieli najskrajniejszej prawicy i lewicy, ktre w rwnej mierze byy zainteresowane w uzyskaniu zwolnienia swoich winiw politycznych. Niemal bez przygotowania zostaa
uchwalona amnestia dla politycznych i zostaem zwolniony wraz z wieloma innymi winiami.13

PRACA NA ROLI (19291934)

Po szeciu latach znowu na wolnoci, znw przywrcony
Jeszcze dzi widz siebie stojcego na wielkich schodach Dworca
13

Ustawa o amnestii z dnia 14. 7. 1928 r. (RGBI. I, s. 195).

yciu!

Poczdamskiego w Berlinie, spogldajcego z zainteresowaniem na cib

na Placu Poczdamskim. Dugo musiaem tak sta, a zagadn mnie jaki
pan pytajc, dokd chc si uda. Zapewne do gupio na niego spojrzaem i niedorzecznie mu odpowiedziaem, gdy szybko si oddali. Dla
mnie cay ten ruch by czym nierzeczywistym; zdawao mi si, e
jestem w kinie i patrz na film. Zwolnienie z wizienia przyszo zbyt
nagle i nieoczekiwanie, wszystko wydawao mi si tak nieprawdopodobne, tak obce.
Dostaem telegraficzne zaproszenie do jednego z zaprzyjanionych
domw berliskich. Cho dobrze znaem Berlin, a do owego mieszkania
atwo mona byo dotrze, potrzebowaem dugiego czasu, aby si tam,
dosta. W pierwszych dniach zawsze mi kto towarzyszy, gdy odwaaem si wyj na ulic, poniewa nie zwracaem uwagi na znaki komunikacyjne ani na szalejcy ruch wielkomiejski. Poruszaem si jak
we nie.
Mino wiele dni, zanim zdoaem doj do adu z sob i rzeczywistoci. Chciano mi wywiadczy wiele dobrego, wycigano mnie na filmy, do teatrw, do wszystkich moliwych miejsc rozrywkowych i na
zebrania towarzyskie. Krtko mwic, raczono mnie tym wszystkim, co
mieszkaniec wielkiego miasta uwaa za niezbdne do ycia. Runo to
na mnie z oskotem zbyt wiele byo tego dobrego. Byem oszoomiony i tskniem za spokojem. Chciaem jak najprdzej wyrwa si z haasu i popiechu wielkiego miasta. Wyrwa si na wie.
Po dziesiciu dniach opuciem Berlin, aby obj posad urzdnika
rolnego. Wprawdzie miaem jeszcze wiele zaprosze na wypoczynek,
lecz chciaem pracowa miaem ju do wypoczynku.
Liczne i rnorodne byy zamiary, ktrymi chciay mnie uszczliwi
zaprzyjanione rodziny i koledzy. Wszyscy chcieli pomc, stworzy mi
egzystencj i uatwi przejcie do normalnego ycia. Projektowano,
abym pojecha do Afryki Wschodniej, do Meksyku, Brazylii, Paragwaju,
do Stanw Zjednoczonych. Wszystko w dobrej intencji usunicia mnie
z Niemiec, abym znowu nie zaplta si w walki polityczne skrajnej
prawicy.
Inni znowu, przede wszystkim moi dawni koledzy, chcieli koniecznie
widzie mnie w pierwszych szeregach organizacji bojowych NSDAP.
I jedno, i drugie odrzuciem. Jakkolwiek od 1922 r. byem czonkiem
partii przekonanym o susznoci celw partii i zgadzaem si z nimi, to
jednak zdecydowanie potpiaem masow propagand, targowanie si
o wzgldy tumu, granie na najniszych instynktach mas, przemawianie
ich jzykiem. Poznaem ju masy" w latach 19181923. Chciaem
wprawdzie zosta czonkiem partii, lecz bez jakiejkolwiek funkcji; nie

chciaem te przystpi do adnej z pomocniczych organizacji partii.

Miaem inne zamiary.
Rwnie mao pociga mnie wyjazd za granic. Chciaem pozosta
w Niemczech i pomaga tutaj w odbudowie planowanej dugofalowo
i z daleko sigajcym celem. Pragnem osiedli si na roli.
W cigu dugich lat w osamotnieniu mej celi uwiadomiem sobie,
co nastpuje: istnia dla mnie tylko jeden cel, dla ktrego warto byo
pracowa i walczy zdobyte wasn prac gospodarstwo rolne ze
zdrow, liczn rodzin. To miao sta ci treci i celem mego ycia.
Zaraz po zwolnieniu mnie z wizienia nawizaem kontakt ze Zwizkiem Artamanw. Ze zwizkiem tym i jego celami zapoznaem si za
porednictwem publikacji jeszcze w czasie odsiadywania kary i bardzo
si nim zainteresowaem. Bya to wsplnota modych chopcw i dziewczt wyoniona z ruchw modzieowych wszystkich nacjonalistycznych
kierunkw partyjnych, wsplnota ludzi, ktrzy chcieli przede wszystkim
powrci z niezdrowego, penego rozkadu i powierzchownego ycia
miasta do zdrowego, twardego, lecz naturalnego sposobu ycia na wsi.
Gardzili oni alkoholem i nikotyn, jak zreszt wszystkim, co nie suy
zdrowemu rozwojowi ducha i ciaa. Poza tym wyznajc zasad cakowitego powrotu do ziemi, z ktrej wyszli ich przodkowie, chcieli powrci do rda ycia niemieckiego narodu do zdrowego, chopskiego osadnictwa.
To bya rwnie moja droga, mj dugo poszukiwany cel. Porzuciem posad urzdnika rolnego i przyczyem si do wsplnoty ludzi
podobnie mylcych. Zerwaem wszelkie stosunki z dawnymi kolegami,
ze znajomymi i zaprzyjanionymi rodzinami, poniewa nie mogli oni ze
wzgldu na swoje tradycyjne pogldy zrozumie mojego kroku, a take
dlatego, e chciaem zacz nowe ycie bez jakichkolwiek przeszkd.
Ju w pierwszych dniach poznaem tam swoj przysz on, ktra
oywiona podobnymi ideaami, wraz ze swym bratem znalaza drog do
Artamanw.
Ju przy pierwszym spotkaniu mocno odczulimy wzajemn niezomn przynaleno do siebie. Znalelimy tak harmoni zaufania
i zrozumienia, jak gdybymy od dziecistwa yli razem. Nasze pogldy
na ycie byy zgodne we wszystkich dziedzinach. Uzupenialimy si
pod kadym wzgldem. Znalazem tak on, jak sobie wymarzyem
w czasie dugich lat samotnoci.
Przez wszystkie lata naszego wspycia a do dnia dzisiejszego
trwaa ta wewntrzna harmonia, nie zakcana przypadkowymi wydarzeniami, wszelkimi zewntrznymi wpywami, jednakowa w doli i niedoli.

Jedno tylko byo i pozostao sta trosk mojej ony: wszystko, co

poruszao mnie najgbiej, zaatwiaem sam z sob, nawet jej nie mogem tego ujawni.
Pobralimy si, gdy tylko byo to moliwe, aby wsplnie zacz nasze twarde ycie, ktre wybralimy dobrowolnie z najgbszego naszego
przekonania. Jasno widzielimy oboje dug, cik i mczc drog
do naszego celu. Nic nie miao nas od tego odwie.
ycie nasze w cigu nastpnych piciu lat rzeczywicie nie byo
lekkie, lecz nawet najwiksze trudnoci nie mogy nas zniechci. Bylimy szczliwi i zadowoleni, gdy nasz przykad i osignicia pozyskiway wci nowych wyznawcw dla naszej idei.
Urodzio nam si ju troje dzieci na nowe jutro, na now przyszo. Wkrtce miano nam przydzieli ziemi.
Stao si jednak inaczej.
W czerwcu 1934 r. otrzymaem wezwanie Himmlera, abym wstpi
do czynniej suby w SS. Miao mnie to sprowadzi z drogi, po ktrej
dotychczas szedem tak pewnie i z tak wiadomoci celu.
Dugo, dugo nie mogem powzi adnej decyzji wbrew moim
normalnym zwyczajom. Pokusa, by znowu zosta onierzem, bya jednak zbyt silna. Silniejsza ni wtpliwoci mojej ony, czy ten zawd
potrafi wypeni mi ycie i da wewntrzne zadowolenie. Jednake
zgodzia si widzc, jak bardzo pocigaa mnie perspektywa zostania
znowu onierzem.
Poniewa dano mi nadziej na szybki awans i zwizane z tym finansowe korzyci, oswoiem si z myl, e wprawdzie bd musia zej
z naszej dotychczasowej drogi, lecz mimo to bd mg trwa przy naszym, celu. Ten cel ycia gospodarstwo rolne jako ostoja rodziny,
jako przybytek nasz i naszych dzieci by dla nas czym niewzruszalnym take i w pniejszych latach. Nigdy od tego nie odstpilimy. Po
wojnie chciaem wystpi z czynnej suby i stworzy gospodarstwo
rolne.
Po dugich, penych wtpliwoci rozwaaniach zdecydowaem si
przej do aktywnej suby w SS.
Dzi gboko auj, e opuciem wczesn drog. Moje ycie i ycie mojej rodziny biegoby inaczej, chocia obecnie rwnie nie mielibymy wasnego domu ani gospodarstwa. Mielibymy jednak za sob
lata pracy dajcej wewntrzne zadowolenie. Kt jednak moe przewidzie bieg ludzkich losw wzajemnie si o siebie zazbiajcych?
Co jest suszne, a co bdne?

OBZ KONCENTRACYJNY W DACHAU (19341938)

Przy powoaniu mnie przez Himmlera do aktywnej suby w SS, do
oddziau wartowniczego przy obozie koncentracyjnym, 14 nie zastanawiaem si nad zaoeniami, obozw koncentracyjnych. Pojcie takiego
obozu byo mi zbyt obce: nic nie mogem sobie wyobrazi. W samotnoci naszego wiejskiego ycia na Pomorzu niewiele syszelimy o obozach koncentracyjnych. Miaem wci przed oczyma tylko czynn sub oniersk, ycie wojskowe.
Przybyem do Dachau. Staem si znowu rekrutem, ze wszystkimi
radociami i przykrociami tego okresu.15 Zostaem sam instruktorem.
ycie onierskie porwao mnie. W czasie wykadw i poucze syszaem o ,,wrogach pastwa" winiach za drutami, o obchodzeniu si
z nimi i ich pilnowaniu, o uyciu broni i niebezpieczestwie grocym
ze strony tych wrogw pastwa" jak ich nazywa Eicke, 16 inspektor obozw koncentracyjnych.
Widywaem winiw przy pracy, przy wychodzeniu z obozu i powrocie; syszaem o nich od kolegw, ktrzy penili sub w obozie
ju od 1933 r.
Pamitam dokadnie pierwsz kar chosty, ktr widziaem. Stosownie do zarzdzenia Eickego przy wykonaniu tej kary musiaa by
obecna co najmniej jedna kompania SS. Dwaj wniowie zostali skazani
na 25 kijw za kradzie papierosw w kantynie. Oddzia pod broni
ustawi si w otwarty czworobok. W rodku sta kozio do wymierzania
chosty. Obaj winiowie zostali przyprowadzeni przez Blockfhrerw.
Ukaza si komendant obozu. Schutzhaftlagerfhrer i najstarszy stopniem
Kompaniefhrer zoyli meldunek, a Rapportfhrer odczyta zarzdzenie
o wymiarze kary.
Pierwszy musia si pooy na kole wizie maego wzrostu, zatwardziay, aspoeczny przestpca. Dwch onierzy zaogi trzymao
mocno gow i rce, a dwaj Blockfhrerzy na zmian wymierzali kar,
cios po ciosie. Wizie nie wyda gosu. Inaczej byo z drugim mocnym, barczystym przestpc politycznym. Ju po pierwszym uderzeniu
14

Pierwszy taki oddzia utworzy Eicke w obozie koncentracyjnym Dachau z pocztkiem

1934 roku. By to Oddzia Wartowniczy Grna Bawaria (Wachtruppe Oberbayern), ktry stanowi wwczas jeszcze jednostk oglnej SS (Allgemeine SS). Dopiero w lipcu 1934 r. po
mianowaniu Eickego inspektorem obozw koncentracyjnych i oddziaw trupich gwek
(Totenkopfverbande) wyczono te oddziay z szeregw oglnej SS. Z dotychczasowej
Wachtruppe Oberbayern der Allgemeinen SS powstaa SS-Totenkopfstandarte Oberbayern
(Dok. Norymb. NO-2329).
15
Aczkolwiek, wstpujc do oddziaw wartowniczych, Hss mia w Allgemeine SS
podoficerski stopie SS-Unterscharfhrera, zosta on wcielony do tego oddziau jako SS-man i
przeszed rekruckie przeszkolenie w piechocie (wyjanienia Hssa z dnia 28. 9. 1946 r.).
W zwizku z tym patrz relacja Hssa o rangach w SS i wykaz stopni w SS.
16
Theodor Eicke patrz charakterystyka na s. 269.

dziko wrzasn i chcia si wyrwa. Krzycza a do ostatniego ciosu

chocia komendant wielekro go nawoywa, aby by cicho. Staem
w pierwszym rzdzie i byem zmuszony dokadnie przyglda si caemu przebiegowi kary chosty. Mwi zmuszony", bo gdybym, sta
w tylnym szeregu, nie patrzybym na to. Robio mi si zimno i gorco,
gdy zaczy si krzyki. Cae wydarzenie ju od pocztku przyprawio
mnie o dreszcze. Pniej, na pocztku wojny, nie byem tak wstrznity przy pierwszej egzekucji, jak wwczas przy chocie. Nie potrafi
sobie tego wytumaczy.
A do rewolucji 1918 r. w cikim wizieniu bya stosowana kara
chosty, lecz pniej zostaa zniesiona. Funkcjonariusz, ktry stale wykonywa t kar, peni jeszcze sub; nazywano go ,,amaczem koci".
Nieokrzesany,
obrzydliwy
osobnik,
zawsze
mierdzcy
alkoholem
wszyscy winiowie byli dla niego tylko numerami. atwo mona go
byo sobie wyobrazi, jak choszcze winiw. W piwnicy wiziennej
widziaem te kiedy kozio do chosty i kije. Przechodziy mnie ciarki,
gdy wyobraziem sobie w zwizku z tym ,,amacza koci".
Przy nastpnych karach chosty (przy ktrych musiaem by obecny,
dopki byem w oddziale) zawsze stawaem z tyu. Pniej, gdy byem
ju Blockfhrerem, uchylaem si od asystowania przy wykonywaniu
tej kary, jeli tylko byo to moliwe, a w kadym razie od bicia. atwo
mi si to udawao, poniewa kilku Blockfhrerw chtnie si tym trudnio. Jako Rapportfhrer, jako Schutzhaftlagerfhrer musiaem by
obecny przy karaniu chost. Nie robiem tego chtnie. Gdy jako komendant sam stawiaem wniosek o karze chosty, rzadko byem przy jej
wykonywaniu. Na pewno nie stawiaem wniosku tych kar lekkomylnie. 17
Dlaczego tak si wzdragaem przed wymierzaniem kary chosty?
Mimo najlepszej woli nie potrafi powiedzie.
W tym czasie by jeszcze jeden Blockfhrer, z ktrym dziao si zupenie to samo co ze mn i ktry rwnie stale si uchyla od wykonywania kary chosty; by on pniej Schutzhaftlagerfhrerem w Brzezince i Ravensbruck Schwarzhuber.18
17

W sprawie kary chosty - patrz Regulamin obozw koncentracyjnych. Formularz, na

ktrym sporzdzano wniosek o zatwierdzenie wymiaru tej kary, przewidywa od 5 do 25
uderze. Zachoway si akta w sprawie kary chosty wymierzonej winiowi owicimskiemu
nr 122060 za. to, e pozwoli wyrwa sobie zoty zb, za ktry otrzyma chleb. Owicim
postawi wniosek o 20 kijw, WVHA zatwierdzi 10.
18
SS-Obersturmfhrer Johann Schwarzhuber nalea do SS od 1933 r. Peni kolejno
sub w obozach koncentracyjnych w Dachau, Sachsenhausen, Owicim-Brzezinka i Ravensbriick. W tych ostatnich by Lagerfhrerem. Gdy dnia 12. 1. 1945 r. obj t funkcj
w Ravensbruck, liczba winiarek wynosia okoo 25 tysicy, a gdy hitlerowcy w 3 i p
miesica pniej obz ten rozwizali, byo ju tylko 12 tysicy winiarek. Zaledwie
Schwarzhuber przyby do Ravensbruck z niedobitkami Owicimia, natychmiast rozpoczy
si masowe mordy. Przyzna on, e rozstrzeliwane kobiety patrzyy mierci w oczy z tak

Blockfhrerzy. ktrzy kwapili si do wykonywania chosty, to niemal bez wyjtku podstpne, nieokrzesane, gwatowne, czsto ordynarne kreatury; zachowywali si w podobny sposb rwnie w stosunku do
kolegw i swoich rodzin. Dla nich winiowie nie byli ludmi. (Trzech
z nich powiesio si w areszcie, gdy w pniejszych latach w innych
obozach zostali pocignici do odpowiedzialnoci za maltretowanie
winiw).
Take i wrd szeregowych SS-manw byo wielu takich, ktrzy wykonywanie kary chosty traktowali jako interesujce widowisko, jako
rodzaj wesoej zabawy ludowej. Ja z pewnoci do nich nie naleaem.
Jeszcze za moich rekruckich czasw w Dachau przeyem nastpujcy wypadek: Podoficerowie SS razem z winiami dokonali w rzeni
malwersacji na wielk skal. Czterech czonkw SS zostao skazanych
przez sd monachijski (sdw SS wwczas jeszcze nie byo) na wysokie kary pozbawienia wolnoci. Zostali oni w penym umundurowaniu
przeprowadzeni przed batalionem, wartowniczym i osobicie przez Eickego zdegradowani oraz w sposb habicy wyrzuceni z SS. Zerwa on im
wasnorcznie wyogi i dystynkcje, kaza ich przeprowadzi przed poszczeglnymi kompaniami, po czym przekaza wymiarowi sprawiedliwoci w celu odbycia kary.
Wypadek ten posuy Eickemu za temat do wygoszenia duszego
pouczenia i ostrzeenia. Powiedzia: Najchtniej przebrabym tych
czterech w wizienne ubiory, ukara chost i posa do ich wsplnikw
za drutami. Jednake Reichsfhrer SS nie zgodzi si na to. Podobny
los oczekuje kadego, kto si zadaje z winiami za drutami. Wszystko
jedno, czy w zamiarach przestpnych, czy z powodu wspczucia. I jedno, i drugie jest rwnie godne nagany. Kady minimalny objaw wspczucia pokazuje wrogom pastwa sab stron, z ktrej nie omieszkaj
zaraz skorzysta. Jakiekolwiek wspczucie dla wrogw pastwa jest
niegodne czonka SS. Dla ludzi mikkiego serca nie ma miejsca w szeregach SS i dobrze by zrobili, gdyby jak najszybciej wstpili do klasztoru. W SS potrzebni s tylko ludzie twardzi, zdecydowani, suchajcy
lepo kadego rozkazu. Nie darmo nosz trupi gwk i stale nabit
bro! S oni jedynymi onierzami, ktrzy rwnie w czasie pokoju maj
dniem i noc sta w obliczu nieprzyjaciela, nieprzyjaciela za drutami".
Ju degradacja i wyrzucenie z SS byo bolesnym wydarzeniem, ktre
musiao bardzo dotkn kadego onierza, a szczeglnie mnie, przeywajcego to po raz pierwszy. Lecz jeszcze wicej refleksji nasuno mi
pouczenie Eickego. Nie mogem, jednak wyrobi sobie zdania o tych
odwag, i asystujc przy jednej z egzekucji, by tym gboko poruszony" (Lord Russell
of Liverpool: Pod biczem swastyki, Czytelnik 1956, s. 229). Schwarzhuber zosta w dniu
3. 2. 1947 r. skazany na kar mierci i w dniu 3. 5. 1947 r. stracony.

wrogach pastwa", wrogach za drutami" przecie ich dotychczas

nie znaem. Wkrtce miaem ich pozna dostatecznie dokadnie.
Po procznej subie w oddziale przyszed nagle rozkaz Eickego,
w myl ktrego wszyscy starsi wiekiem oficerowie i podoficerowie maj
opuci oddziay i obj stanowiska w obozie. Midzy nimi byem i ja.
Zostaem przeniesiony jako Blockfhrer do obozu koncentracyjnego.
Wcale mi si to nie podobao. Wkrtce potem, gdy przyby Eicke, zgosiem si do raportu. Przedstawiem mu prob, aby zechcia mnie wyjtkowo przenie z powrotem do oddziau. Jestem z krwi i koci
onierzem i tylko mono zostania znowu onierzem moga mnie
w ogle skoni do aktywnej suby w SS". Eicke zna dokadnie koleje
mego ycia i dlatego wanie uwaa, e nadaj si szczeglnie do tej
suby, gdy na wasnej skrze dowiadczyem niegdy, jak si obchodzono z winiami. Jego zdaniem nikt inny nie by bardziej odpowiedni
do pracy w obozie koncentracyjnym ni wanie ja. Eicke doda, e nie
bdzie robi adnych wyjtkw, jego rozkaz jest zasadniczy i nieodwoalny.
Musiaem sucha, bo byem przecie onierzem! Sam tego chciaem.
W tej chwili zatskniem za cik prac na roli i za cik ale swobodn drog, ktr szedem dotychczas. Lecz nie byo ju powrotu!
Ze szczeglnym uczuciem, wstpowaem w nowy krg mego dziaania, w nowy wiat, z ktrym miaem pozosta zczony i mocno zwizany przez nastpnych dziesi lat.
Wprawdzie sam byem przez sze lat winiem i znaem dostatecznie ycie winiw, ich przyzwyczajenia, ich jasne, a jeszcze bardziej
ciemne strony, wszystkie uczucia i niedole, ale obz koncentracyjny
by dla mnie jednak czym nowym. Zasadnicz, olbrzymi rnic
midzy yciem w areszcie, wizieniu a yciem w obozie koncentracyjnym miaem dopiero pozna. Poznaem j gruntownie, czsto tak gruntownie, e nie byo to dla mnie przyjemne.
Wraz z dwoma innymi nowicjuszami Schwarzhuberem i Remmele,19
pniejszym Kommandofhrerem w hucie Zgoda,20 postawiono mnie
w obliczu winiw bez dokadniejszych instrukcji Schutzhaftlagerfuhrera czy Rapportfhrera. Dosy oniemielony staem przy wieczornym
apelu przed powierzonymi mi winiami skazanymi na prac przymusow, ktrzy przygldali si ciekawie nowemu Kompaniefhrerowi (jak
19

SS-Hauptscharfhrer Josef Remmele (ur. 3. 3. 1903 r.) by Rapportfhrerem w Dachau. Pniej

zostai przeniesiony do Owicimia.
20
przy Hucie Zgoda (Eintrachtshutte) w witochowicach na lsku znajdowa si jeden
z licznych owicimskich obozw pracy. Winiowie tego obozu pracowali dla huty. W obozie
znajdowao si 2000 winiw, a planowano go na pomieszczenie dalszych 3000. Pocztkowo
nosi nazw Lager Swientochlowitz, ktr pniej zmieniono na Lager Eintrachtshutte.

nazywali si wwczas Blockfhrerzy). Jakie pytanie malowao si na

ich twarzach mogem zrozumie dopiero pniej.
Mj Feldwebel (tak wwczas nazywano blokowego) mia pod swoj
opiek kompani, zwan pniej blokiem. On, podobnie jak piciu jego
kaprali (sztubowych), byli winiami politycznymi, starymi, ideowymi
komunistami, dawnymi onierzami, ktrzy chtnie opowiadali o swych
onierskich czasach. Uczyli oni winiw, przewanie rozwizych i wykolejonych, porzdku i czystoci, do czego nie potrzebowaem si zupenie wtrca. Rwnie sami winiowie starali si usilnie o to, aby nie
podpa Od ich zachowania si i wynikw pracy zaleao bowiem,
czy zostan zwolnieni po p roku, czy te zostan zatrzymani w celach
wychowawczych na dalszy kwarta lub procze.21
W krtkim czasie poznaem dokadnie swoj kompani skadajc
si z okoo 270 ludzi i mogem wyrobi sobie pogld na to, czy dojrzeli
oni do zwolnienia. Byo zaledwie kilku takich, ktrych w okresie kierowania blokiem musiaem kaza zakwalifikowa do aresztu ochronnego
jako niepoprawnych, aspoecznych. Kradli jak kruki, uchylali si od
wszelkiej pracy i byli hultajami pod kadym wzgldem. Wikszo
winiw poprawieni odchodzia po upywie wyznaczonego dla
nich terminu. Recydywistw prawie nie byo.
Winiw, ktrzy nie byli przedtem karani lub w inny sposb obcieni jako aspoeczni, przygnbia areszt; szczeglnie ludzie starsi, ktrzy
nigdy nie mieli konfliktw z prawem, wstydzili si. Teraz zostali naraz
ukarani, poniewa z gupoty, z bawarskim uporem wielokrotnie uciekali
z pracy, zanadto smakowao im piwo albo inne powody skoniy ich
do azikowania, a Urzd Pracy do wysania ich do obozu. Wszyscy
jednak przechodzili mniej lub bardziej atwo do porzdku nad zymi
stronami obozu, wiedzieli bowiem, e po upywie ich czasu znowu bd
wolni.
Inaczej jednak przedstawiaa si sprawa reszty, dziewiciu dziesitych obozu: jednej kompanii ydw, emigrantw, homoseksualistw
i badaczy Pisma w., jednej kompanii aspoecznych i siedmiu kompanii
winiw politycznych, przewanie komunistw.
Jeli chodzi o tych winiw politycznych, to czas ich uwizienia
by zupenie nieokrelony, zalea od nieobliczalnych czynnikw. Winiowie ci wiedzieli o tym, i dlatego tak ciko znosili t niepewno. Ju
21

Jedynie w pierwszym okresie istnienia obozw koncentracyjnych winiowie byli

w nich osadzani na ustalony okres. Od 1936 r. o zwolnieniu decydowaa placwka, na
ktrej rozkaz wizie zosta osadzony w obozie. Decyzja zapadaa na podstawie opinii
kierownictwa obozu. Po wybuchu wojny w 1939 r. przyjta zostaa zasada osadzania winiw
w obozach koncentracyjnych na czas nie okrelony, w zasadzie a do czasu zakoczenia
wojny. Wyjtek stanowili winiowie skierowani do obozu ,,na wychowanie" (Erziehungshaftlinge), ktrych czas pobytu by okrelony, jakkolwiek mg by dowolnie przeduany.

choby dlatego ycie w obozie byo dla nich mk. Rozmawiaem o tym
z wieloma rozsdnymi, rozumnymi winiami politycznymi. Owiadczali
oni jednomylnie, e mogliby si pogodzi ze wszystkimi przykrociami
obozu, z samowol SS-manw lub winiw funkcyjnych, tward dyscyplin obozow, wieloletni koniecznoci wspycia w grupie, jednostajnoci wszystkich codziennych czynnoci z tym wszystkim mona si upora, ale nie z niepewnoci, jak dugo bd uwizieni. To by
czynnik najbardziej rozkadowy, osabiajcy nawet najmocniejsz wol.
Niepewno co do czasu uwizienia, zalenego czsto od samowoli podrzdnych funkcjonariuszy, bya wedug moich obserwacji tym
czynnikiem, ktry wywiera najgorszy i najsilniejszy wpyw na psychik winiw.
Zawodowy przestpca skazany na przykad na 15 lat wizienia wiedzia, e najpniej po upywie tego czasu, a przypuszczalnie o wiele
wczeniej, wyjdzie na wolno.
Natomiast wizie polityczny, ktrego czsto aresztowano jedynie
na podstawie nie udowodnionego doniesienia osobistego wroga, kierowany by do obozu koncentracyjnego na czas nieokrelony. To mogo
trwa zarwno rok, jak i dziesi lat. Badanie co kwarta spraw winiw, ustalone dla niemieckich winiw, byo czyst formalnoci. Decydujcy gos mia organ zarzdzajcy internowanie, a ten w adnym
razie nie chcia si przyzna do popenionych bdw. Ofiar pozostawa
wizie, ktrego dola i niedola zalene byy cd pogldu na spraw przysyajcej go placwki. Nie mg on wnie ani sprzeciwu, ani skargi.
Szczliwy zbieg okolicznoci tylko w wyjtkowych wypadkach doprowadza do ponownego badania" koczcego si niespodziewanym
zwolnieniem. Byy to jednak wszystko wyjtki. Zasadniczo czas uwizienia pozostawiony by kaprysowi losu.
Istniej trzy kategorie osb wrd personelu nadzorczego, niezatenie od tego, czy chodzi o areszt ledczy, wizienie czy obz koncentracyjny. Mog one uczyni ycie winia piekem, ale mog rwnie uatwi i znoniej uksztatowa jego cik egzystencj.
Zoliwe, z gruntu ze, nieokrzesane, nikczemne natury widz w winiach tylko przedmiot, na ktrym mog wyadowywa bez adnych
hamulcw i sprzeciww swe zboczone popdy, ze nastroje i kompleksy
niszoci. Nie znaj ani wspczucia, ani adnych cieplejszych uczu
sympatii. Korzystaj z kadej nadarzajcej si okazji, aby drczy powierzonych im winiw, zwaszcza tych, ktrych nie mog znie, cierpie; drcz ich poczwszy od drobnych dokuczliwoci przez ca skal
obrzydliwych machinacji wynikajcych ze zboczonych popdw a do
najciszego maltretowania, zalenie od skonnoci tego rodzaju typw.
Szczeglne zadowolenie znajduj w psychicznym drczeniu swych ofiar.

Nawet najsurowszy zakaz nie wstrzymuje ich od takich praktyk. Tylko

cisy nadzr moe ich hamowa w stosowaniu pewnych rodzajw drczenia. Stale poszukuj nowych metod tortur zarwno psychicznych,
jak i fizycznych. Biada powierzonym im winiom, jeli tego rodzaju
kreatury maj przeoonych pobaajcych ich zym skonnociom, albo
nawet zachcajcych do tych praktyk, gdy sami maj podobne usposobienie.
Druga kategoria funkcjonariuszy przewaajca wikszo to
osobnicy obojtni, indyferentni, ktrzy peni sub z tpot, a swoje
najkomiczniejsze obowizki wypeniaj dobrze lub niedbale. Winiowie s dla nich przedmiotami, ktre maj nadzorowa i pilnowa. Nie
zastanawiaj si nad winiami ani nad ich yciem. Dla wasnej wygody
stosuj si do wydanych przepisw, trzymajc si martwej litery zarzdze. Postpowanie w duchu przepisw jest dla nich zbyt mczce.
Najczciej s to ludzie ograniczeni, ktrzy w zasadzie nie chc dokucza winiom, ale przez swoj obojtno, wygodnictwo i ograniczenie
wyrzdzaj wiele szkody; drcz i rani niektrych winiw fizycznie
i psychicznie w sposb nie zamierzony. Oni wanie przede wszystkim
umoliwaj winiom panowanie nad wspwiniami, czsto w najbardziej zgubny sposb.
Trzecia kategoria dozorcw to ludzie dobroduszni z natury, o dobrym
sercu, zdolni do wspczucia i zrozumienia czyjej niedoli. Jednake
i oni bardzo si rni midzy sob. Istniej tacy, ktrzy surowo i sumiennie stosuj si do przepisw i nie toleruj u winiw adnych
uchybie, ale dobre serce i dobra wola ka im interpretowa przepisy
na korzy winiw i prbowa o ile to ley w ich mocy uly
pooeniu lub przynajmniej niepotrzebnie nie utrudnia pooenia winiw. Dalej idzie wiele odmian ludzi a do naiwnie dobrodusznych, ktrych naiwno jest wrcz zdumiewajca, ktrzy z dobrodusznoci i bezgranicznego wspczucia pozwalaj winiom na wszystko, speniaj
kade ich yczenie, pomagaj im, jak tylko mog, ktrzy nie mog
uwierzy, e wrd winiw znajduj si rwnie i li ludzie.
Surowo idca w parze z yczliwoci i zrozumieniem dziaa na
og na winia uspokajajco, poniewa poszukuje on cigle ludzkiego
zrozumienia, i to tym bardziej, im cisze jest jego pooenie. Dobre
spojrzenie i dobre sowo, dobrotliwe skinienie gow sprawiaj czsto
cuda, zwaszcza u natur wraliwych. Jeli odczuwa, e uwzgldnia si
jeszcze jego stan i jego sytuacj, to skutek bywa wrcz nieoczekiwany.
Nawet najbardziej zrozpaczeni i zrezygnowani winiowie nabieraj
znw chci do ycia, gdy zobacz lub odczuj choby najdrobniejsz
oznak ludzkiej yczliwoci.
Kady wizie prbuje korzystniej uksztatowa swj los i poprawi

swe pooenie. Korzysta z okazanej mu dobroci, z ludzkiego zrozumienia. Winiowie o charakterze bezwzgldnym decyduj si wtedy na
wszystko i prbuj w tym kierunku dokona wyomu i przeomu. Poniewa wizie pod wzgldem umysowym na og przewysza niszy
personel straniczy i nadzorczy, szybko znajduje sab stron u natur
dobrodusznych, lecz ograniczonych. I to jest odwrotna strona okazywania zbyt wielkiej dobrodusznoci i ufnoci w stosunku do winiw.
Nieraz jeden tylko dowd ludzkiej wyrozumiaoci ujawniony wobec
winia o silnej woli moe pocign za sob cay acuch subowych
uchybie koczcy si powanym, a nawet najciszym ukaraniem. Zaczyna si to od niewinnego przemycania listw, a koczy na pomocy
w ucieczce spod stray lub z obozu.
Niech kilka przykadw zilustruje, jak postpowanie w tej samej
sprawie dozorcw trzech wyej opisanych kategorii wywoa moe rne skutki.
W wizieniu ledczym. Przezibiony wizie prosi dozorc, aby bardziej odkrci prowadzcy do celi przewd centralnego ogrzewania.
Zoliwy dozorca zamyka zupenie kaloryfer i obserwuje, jak wizie
wskutek zimna biega po celi i wykonuje wiczenia gimnastyczne. Na
nocn sub przychodzi inny dozorca, typ obojtnego funkcjonariusza.
Wizie znw prosi o ogrzanie celi. Obojtny na wszystko dozorca odkrca kaloryfer i przez ca noc nie troszczy si o cel. Po godzinie cela
jest tak przegrzana, e wizie musi przez ca noc trzyma otwarte
okno i w rezultacie przezibi si jeszcze bardziej.
W wizieniu karnym. Kpiel o rnych porach roku. Winiw prowadzi do kpieli zoliwy dozorca. Kae w rodku zimy szeroko otworzy
okna w rozbieralni, poniewa jest zbyt wiele pary. Poganiajc wrzaskiem
winiw do popiechu, pdzi wszystkich pod prysznice, odkrca je cakiem, na gorco, tak, e nikt nie moe wytrzyma, a potem zmienia na
zimno i wszyscy musz sta pod prysznicami duszy czas. Umiechajc
si szyderczo, patrzy, jak winiowie z zimna ledwo mog si ubra.
Innym razem, rwnie w zimie, prowadzi winiw do kpieli dozorca obojtny. Winiowie rozbieraj si, a on siada i czyta gazet. Po
duszym czasie decyduje si wreszcie przerwa lektur i odkrci
wod. Nastawia na gorco i zaczyna znowu czyta gazet. Nikt nie
moe wej pod strumienie wrztku. Nawoywania winiw nie przeszkadzaj dozorcy. Dopiero po przeczytaniu gazety wstaje i zakrca
kurki. Nie umywszy si wszyscy winiowie znw si ubieraj. Dozorca spoglda na zegarek jeli chodzi o czas, obowizek swj speni.
W obozie koncentracyjnym w wirowni. Dobroduszny nadzorca
troszczy si o to, aby wagony kolejki nie byy przeadowane, aby pod
gor pchaa podwjna zaoga, aby szyny mocno przylegay do ziemi,

a zwrotnice byy nasmarowane. Dzie przechodzi bez krzykw, a mimo

to wymagana norma pracy zostaje osignita.
Zoliwy natomiast nadzorca kae wagony nadmiernie przeadowywa, musi je pcha pod gr pojedyncza obsada, a przez ca drog
pchanie wagonw odbywa si biegiem. Uwaa za zbyteczne, aby jeden
z winiw kontrolowa i smarowa szyny. Skutek jest taki, e wagony
wci si wykolejaj, kapowie 22 maj okazj do bicia, a znaczna cz
winiw z powodu okalecze stp ju w poudnie nie moe ruszy do
pracy. Przez cay czas rozlegaj si dzikie wrzaski wszystkich pilnujcych nadzorcw. W rezultacie okazuje si wieczorem, e zostaa wykonana zaledwie poowa normy.
Wreszcie obojtny nadzorca. Ten w ogle nie troszczy si o druyn
robocz? pozwala dziaa kapo, ktrzy robi, co si im podoba; wyrniani przez nich winiowie nic nie robi przez cay dzie, inni za
musz pracowa wiele ponad norm. Stranicy nic nie widz, dowdca
stray wci jest nieobecny.
Te trzy przykady wybraem z mnstwa do nich podobnych, przeytych osobicie. Mona by nimi zapeni cae tomy. Maj one tylko wykaza w jaskrawy sposb, jak bardzo ycie winia zalene jest od zachowania si i charakteru poszczeglnych stranikw i dozorcw, niezalenie od wszystkich przepisw i zarzdze wydawanych i w dobrej
wierze.
ycie winia czyni tak cikim nie dolegliwoci fizyczne, lecz gwnie i przede wszystkim przeycia czysto psychiczne nie dajce si zatrze, powstajce wskutek samowoli, nikczemnoci i zoliwoci jednostek spord personelu straniczego lub nadzorczego zych lub
obojtnych na wszystko. Przed bezwzgldn, lecz sprawiedliw surowoci wizie umie si broni, natomiast samowola i jawnie niesprawiedliwe postpowanie godz w jego psychik jak ciosy maczugi. Jest
bezsilny wobec nich i musi je znosi cierpliwie.
Dozorcw i winiw naley na og uwaa za dwa wrogie sobie
wiaty. Wizie jest zazwyczaj stron atakowan: z jednej strony przez
22

Wyraz kapo z woskiego capo (naczelnik, szef) zapoyczony zosta od robotnikw

woskich, zatrudnionych przy budowie drg w poudniowej Bawarii. W obozach koncentracyjnych
wyraz kapo oznacza winia, ktry peni funkcj nadzorcy nad innymi winiami. Wyraz ten zosta po raz pierwszy wprowadzony w obozie koncentracyjnym w Dachau,
a wobec tego, ze obz ten sta si pierwowzorem dla wszystkich innych obozw, przyj si
w oficjalnej terminologii hitlerowskich obozw koncentracyjnych.
W ostatnim opracowaniu niemieckiego argonu przestpcw podane jest nastpujce
objanienie tego wyrazu: Kapo to wizie obozu koncentracyjnego (19331945), ktremu obozowa komendantura SS zlecia rozkazywanie winiom jakiej druyny roboczej. Jest to
skrt francuskiego wyrazu caporal (Gefreiter). onierze w czasie wojny 19391945 nazywali
kapem kadego podoficera (Unterfhrer). Vorarbeiter cielw ]u od dawna nazywany jest
kapo [SA. Wolf : Worterbuch des Rotwelschen. Deutsche Gaunersprache (cyt. dalej jako:
Worterbuch des Rotwelschen), Mannheim 1956, s. 152, haso 2460].

samo ycie wizienne, z drugiej przez zachowanie si dozorcw. Gdy

chce si utrzyma na powierzchni, musi broni swej skry. Nie mogc
atakowa t sam broni, musi znale sobie inne rodki i sposoby, aby
si obroni. Zalenie od usposobienia albo pozwala, by wszystkie ataki
przeciwnika rozbiy si o pancerz jego gruboskrnoci, i kroczy mniej
lub bardziej niewzruszenie swoj wasn drog, albo staje si podstpny, skryty i faszywy i, wprowadzajc w bd przeciwnika, uzyskuje
w ten sposb ulgi i uatwienia, albo przechodzi do obozu nieprzyjaciela
i zostaje kalifaktorem, kapo, blokowym itp. i w ten sposb stwarza sobie
kosztem wspwiniw znon egzystencj, albo stawia wszystko na
jedn kart i ucieka, albo wreszcie poddaje si, zaamuje, podupada
fizycznie coraz bardziej i popenia w kocu samobjstwo.
To wszystko wydaje si nieprawdopodobne, a jednak jest prawdziwe.
Uwaam, e na podstawie moich przey, moich wieloletnich dowiadcze i obserwacji mog te sprawy naleycie osdzi.
Praca w yciu winia odgrywa wielk rol: moe ona suy do
tego, aby mu stworzy znoniejsze ycie, lecz moe prowadzi do jego
zguby.
Dla kadego zdrowego winia w normalnych warunkach praca jest potrzeb, wewntrzn koniecznoci. Jednake nie dla notorycznych nierobw, prniakw i innych aspoecznych darmozjadw; ci
mog doskonale wegetowa bez pracy bez najmniejszych wewntrznych cierpie.
Praca pomaga wypeni pustk ycia w niewoli, pozwala na zmniejszenie wszystkich niedoli powszedniego dnia wiziennego. Gdy wizie
wykonuje prac dobrowolnie rozumiem przez to wewntrzn gotowo daje mu ona zadowolenie. Gdy znajdzie jeszcze moliwo zatrudnienia w swoim zawodzie lub prac, ktra mu si podoba i odpowiada jego uzdolnieniom, wwczas zdobywa oparcie psychiczne nie
dajce si tak atwo zburzy nawet w najbardziej nie sprzyjajcych
okolicznociach.
Praca w wizieniu i obozie koncentracyjnym jest wprawdzie obowizkiem, przymusem, ale na og kady wizie, przy waciwym zatrudnieniu go, daje dobrowolnie z siebie do duo. Natomiast wewntrzne niezadowolenie z pracy moe jego cae ycie uczyni bardzo
uciliwym. Ilu przykroci, cierpie, a nawet nieszcz daoby si
unikn, gdyby inspektorzy i kierownicy pracy uwzgldniali te fakty
i chodzili po warsztatach i miejscach pracy z otwartymi oczyma!
Przez cae moje ycie pracowaem chtnie i ochoczo. Czsto w najtrudniejszych warunkach yciowych wykonywaem cik prac fizycz-

n: w szybie wglowym, w rafinerii nafty, w cegielni, cinaem drzewa,

ciosaem podkady, kopaem torf. Nie istnieje w rolnictwie waniejszy
rodzaj pracy, ktrego bym osobicie nie wykonywa. Nie tylko jednak
pracowaem, ale obserwowaem dokadnie ludzi wykonujcych wraz ze
mn te prace: ich postpowanie, przyzwyczajenia, warunki ycia.
Mam prawo twierdzi, e wiem,, co to znaczy pracowa, i potrafi
prac naleycie oceni. Zadowolony z siebie byem zawsze tylko wtedy,
gdy si porzdnie napracowaem.
Od moich podwadnych nie wymagaem nigdy wicej pracy, ni ja
sam byem zdolny wykona.
Nawet w areszcie ledczym w Lipsku, gdzie tyle rzeczy zaprztao
moj uwag samo ledztwo, obfita korespondencja, dzienniki i odwiedziny odczuwaem brak pracy. Wreszcie poprosiem o zatrudnienie i uzyskaem zezwolenie. Kleiem torebki. Chocia praca bya bardzo
jednostajna, jednak wypeniaa mi cakowicie znaczn cz dnia i zmuszaa do pewnej regularnoci. Dobrowolnie woyem na siebie twardy
obowizek i to byo istotne.
W wizieniu wybieraem w miar moliwoci takie prace, ktre zmuszay take do skupienia uwagi, a wic nie czysto mechaniczne. Tego
rodzaju praca chronia mnie przez wiele godzin dnia od niepotrzebnych,
rozkadowo dziaajcych rozmyla. Wieczorem miaem uczucie zadowolenia nie tylko dlatego, e znowu min jeden dzie, ale i z tego
powodu, e wykonaem sporo pracy. Najcisz kar byoby odebranie
mi pracy.
Wanie w obecnym wizieniu bardzo brak mi pracy. Jake wdziczny jestem za zaproponowan mi prac pisania, ktra pochania mnie
cakowicie.23
Rozmawiaem o pracy z wielu towarzyszami w wizieniu, a pniej
z wielu winiami w obozach koncentracyjnych, szczeglnie w Dachau.
23

Zdaniem Broszata takie ustosunkowanie si Hssa do danej mu monoci pisania

odbija si w treci i w stylu jego relacji. S one produktem sumiennie wykonanej pracy
winiarskiej. Chcc je jak najsolidniej podbudowa, pisze w nich z pedantyczn skrupulatnoci take o tym wszystkim, co uwaa za swj szczeglny dorobek praktyczny,
o dugoletniej dokadnej znajomoci psychologii wiziennej i obozowej, o mentalnoci
dozorcw i winiw. Bez wyczucia, jak takie pouczajce sentencje nie przystoj komendantowi Owicimia, Hss przeplata swoj autobiografi takimi fachowymi wywodami,
pisanymi w stylu obrotnego funkcjonariusza wiziennego, ktre wykazuj te same cechy
gadulstwa i dyletanckiej jaowoci, co i biurokratyczna niemczyzna tylu sprawozda grup
uderzeniowych (Einsatzgruppen) i SD, ktre nadchodziy prawie codziennie do RSHA.
Interesujce jest w tym chyba to, e w zasadzie wszystkie one obracaj si wok jednego
zagadnienia mianowicie techniczno-psychologicznego problemu moliwie najbardziej efektywnego obchodzenia si z winiami. Stanowi niejako wskazwki na temat problem
kierowania wiriami w wizieniach i obozach i mogyby by rwnie dobrze skierowane
do Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych" (M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant
in Auschwitz", s. 21).

Wszyscy byli przekonani, e ycie za kratami i za drutami byoby na

dusz met nie do zniesienia bez pracy, byoby najcisz kar.
Praca w niewoli jest nie tylko skutecznym rodkiem utrzymania dyscypliny (w dobrym znaczeniu tego sowa) ze wzgldu na to, e pomaga
winiowi samemu utrzyma si w karbach, aby mg si lepiej oprze
demoralizujcemu wpywowi wizienia; jest ona take rodkiem wychowawczym dla winiw o sabej woli, dla takich, ktrych trzeba
przyzwyczaja do wytrwaoci, oraz dla tych, ktrych dziki bogosawionym skutkom pracy mona jeszcze wyrwa z przestpczego rodowiska.
Wszystko, co poprzednio zostao powiedziane, ma znaczenie tylko
w odniesieniu do normalnych warunkw. W ten sposb naley rozumie
dewiz: praca czyni wolnym.24 Eicke zmierza do tego, aby tych winiw, ktrzy wyrnili si wytrwa i piln prac zwalniano z obozw,
nawet gdyby Gestapo i policja kryminalna byy przeciwnego zdania.
Kilka takich przypadkw istotnie miao miejsce. Wojna zniweczya jednak te dobre zamiary.
Napisaem tak obszernie o pracy, poniewa sam nauczyem si ceni
jej warto psychiczn i chc wykaza, jak silnie oddziauje ona na psychik winia oraz jak ja to oddziaywanie ujmowaem.25
O tym, co uczyniono z pracy winiw, zdam spraw pniej.
Jako Blockfhrer w Dachau zetknem si bezporednio z poszczeglnymi winiami nie tylko z mojego bloku. Do obowizkw Blockfhrerw naleao wwczas cenzurowanie odchodzcej poczty winiw.
Kto przez duszy czas czyta listy winia, ten, posiadajc dostateczn
znajomo ludzi, uzyskuje dokadny wizerunek jego psychiki. Kady
wizie stara si w tych listach do ony lub matki przedstawi mniej
lub bardziej otwarcie, zalenie od usposobienia, swoje potrzeby i troski.
Na dusz met aden wizie nie potrafi ukry swych myli. Na du24

W jzyku niemieckim: Arbeit macht frei. Hss kaza umieci taki napis nad bram
wejciow do obozu owicimskiego. Zachowany do dzisiaj, wiadczy on o cynizmie wadcw SS w Owicimiu. Wynurzenia Hssa wskazuj, e po prostu brakowao mu organu
dla zrozumienia cynizmu takiej sentencji nad bram obozu owicimskiego i e przy
swoim ograniczonym sposobie mylenia i odczuwania bra on j w pewnym stopniu
powanie" (M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 63, przyp. 1). To samo
odnosi si do rozmieszczanych po blokach i wymalowanych na dachu kuchni obozowej
w Owicimiu kamieni milowych na drodze do wolnoci" o nastpujcej treci: Istnieje
tylko jedna droga do wolnoci! Kamieniami wgielnymi na niej s: czysto, punktualno,
posuszestwo, prawdomwno, pilno, ofiarno, mio ojczyzny".
25
Hss opiera to twierdzenie na swoim osobistym dowiadczeniu z pobytu w wizieniu
przedhitlerowskim. Badania nad szerzc si w hitlerowskich obozach koncentracyjnych
chorob godow i nad zmuzumanieniem wykazay, e u ludzi w posunitym stanie zagodzenia nastpuje zarwno destrukcja i zanik wszystkich organw, jak i osabienie, zwaszcza
psychicznych procesw yciowych. Muzuman znajduje si w stadium zamierania take
i pod wzgldem psychicznym. Normalne zainteresowanie otoczeniem zanika w coraz to
wikszym stopniu, a w kocu wygasa take zainteresowanie wasnym losem.

sz met nie potrafi si w wizieniu maskowa i oszuka wprawnego

spojrzenia dowiadczonego obserwatora. Podobnie i w listach.
Eicke wpoi w swoich SS-manw pojcie ,,niebezpiecznych wrogw
pastwa" tak gruntownie i przekonujco, w cigu lat tyle wygosi
na ten temat kaza, e kady z SS-manw, ktry nie mia naleycie wyrobionego pogldu, by cakowicie przesiknity nauk Eickego. I ja
temu wierzyem,. Szukaem wic teraz niebezpiecznych wrogw pastwa" i staraem si dociec, co ich czynio tak niebezpiecznymi. I znalazem niewielk liczb zawzitych komunistw i socjaldemokratw,
ktrzy gdyby tylko udao si im wyj na wolno na pewno
wywoaliby niepokj wrd ludnoci, ktrzy pdjliby si wszystkiego,
by prowadzi skutecznie robot nielegaln. Przyznawali to zreszt
otwarcie. A sama masa byli to take dziaacze komunistyczni i socjaldemokratyczni, ktrzy rwnie walczyli o swoj ide, prowadzili
robot i osobicie przynieli idei narodowej i NSDAP wiele uszczerbku,
wyrzdzajc mniej lub wicej szkody. Lecz przy bliszym przyjrzeniu
si i w codziennym wspyciu okazywali si niegronymi, spokojnymi
ludmi, ktrzy poznawszy, e ich wiat leg w gruzach pragnli ju
tylko wzi si spokojnie do pracy zapewniajcej im byt oraz wrci
do rodziny.
Jestem przekonany, e w latach 19351936 miao mona byo zwolni z Dachau trzy czwarte wszystkich winiw politycznych, nie wyrzdzajc tym Trzeciej Rzeszy najmniejszej szkody. Jedna czwarta
winiw bya jednak fanatycznie przekonana, e jej wiat znowu odyje. W stosunku do tej czci trzeba byo nadal stosowa rodek zabezpieczajcy. Na ni to skadali si owi ,,niebezpieczni wrogowie pastwa". atwo byo ich rozpozna, nawet wwczas, kiedy nie przyznawali
si otwarcie do swoich pogldw i usiowali si maskowa.
O wiele niebezpieczniejsi dla pastwa i narodu jako caoci byli zawodowi przestpcy i osobnicy aspoeczni karani ju uprzednio 2030
razy.
Eicke przez nieustanne pouczanie i odpowiednie rozkazy o przestpczoci winiw i o tym, jak niebezpieczni s oni, dy do nastawienia SS-manw przeciwko winiom, wywoania wrogiego do nich
stosunku, tumienia z gry jakichkolwiek odruchw wspczucia. Stale
oddziaujc w tym kierunku, wyhodowa wanie w naturach prymitywnych antypati i nienawi do winiw, jakiej ludzie postronni nie s
w stanie sobie wyobrazi. Takie nastawienie rozszerzyo si na wszystkie obozy koncentracyjne, na wszystkich penicych tam sub SS-manw i oficerw; bya to spucizna Eickego dziaajca wiele lat po jego
odejciu ze stanowiska inspektora. T pen nienawici postaw tuma-

czy si maltretowanie winiw i wszystkie ich udrki w obozach koncentracyjnych.

T zasadnicz postaw wobec winiw zaostrzy jeszcze wpyw
wywierany przez starych komendantw, jak Loritz 26 i Koch,27 dla ktrych winiowie nie byli ludmi, lecz Ruskami" albo ,,Kanakami".
Winiowie oczywicie zdawali sobie spraw z tej nienawici sztucznie hodowanej. Fanatykw i ludzi zawzitych umacniao to w ich postawie, ludzi dobrej woli ranio i odpychao.
Kade pouczenie" Eickego dawao si zaraz odczu w obozie. Nastrj winiw natychmiast si pogarsza; z lkiem obserwowano kade
poruszenie SS-manw. Roio si od pogosek i plotek obozowych o zamierzonych zarzdzeniach; powstawa powszechny niepokj. Bynajmniej
nie dlatego, by wprowadzano od razu gorsze traktowanie ogu winiw. Nie, tylko winiowie odczuwali bardziej wrog postaw przewaajcej czci personelu wartowniczego i nadzorczego.
Musz stale podkrela, e winiw w ogle, a winiw obozw
koncentracyjnych szczeglnie przygnbiay, drczyy i doprowadzay
do rozpaczy nie tyle fizyczne dolegliwoci, ile przeycia psychiczne.
Dla wikszoci winiw nie jest obojtny fakt, czy dozorcy odnosz
si do nich wrogo, obojtnie czy yczliwie. Nawet wwczas, gdy dozorca nie przysparza winiowi cierpie fizycznych, sama jego wroga
i nienawistna postawa, samo jego ponure spojrzenie zatrwaa, przygnbia i drczy winia. Jake czsto winiowie w Dachau zadawali mi
pytania: Dlaczego SS tak nas nienawidzi, przecie i my jestemy
ludmi!" Ju to powiedzenie wystarcza, aby wyjani, jaki stosunek
panowa oglnie midzy SS a winiami.
Nie wierz, aby Eicke osobicie tak nienawidzi niebezpiecznych
26

Hans Loritz (ur. 21. 12. 1895 r.), czonek NSDAP (nr 298668) i SS (nr 4165), by do
kwietnia 1930 r. w stopniu SS-Standartenfhrera komendantem obozu koncentracyjnego
w Esterwegen, nastpnie, po awansowaniu na SS-Oberfhrera, zosta na miejsce SS-Oberfhrera Keinricha Deubela (ur. 19. 2. 1890 , r., nr SS 186) komendantem obozu w Dachau,
a od pocztku 1940 r. do 31. 8.1942 r. by komendantem obozu w Sachsenhausen.
27
Karl Otto Koch (ur. 2. 8. 1897 r.), czonek NSDAP (nr 475586) i SS (nr 14830), by
w 1935 r. dowdc zaogi wartowniczej obozu w Esterwegen, zosta w tyme roku komendantem obozu koncentracyjnego Columbia-Haus w Berlinie, a z dniem 3.4.1936 r., jako
nastpca Loritza, komendantem obozu w Esterwegen. W dniu 1. 8.1937 r. obj Koch jako
SS-Standartenfhrer obz koncentracyjny w Buchenwaldzie, ktry dopiero pod jego rzdami
zosta w zasadzie wybudowany i ktrego komendantem pozosta a do grudnia 1941 r.
Z powodu naduy natury finansowej oraz despotycznego i barbarzyskiego nawet wedug
kryteriw prawnych SS terroru w Buchenwaldzie musia wreszcie zosta odwoany.
Aresztowany z kocem 1941 r., zosta za wstawiennictwem Himmlera zwolniony i mianowany
komendantem obozu koncentracyjnego na Majdanku pod Lublinem, skd w sierpniu 1942 r.
przeszed do stray pocztowej. Aresztowany ponownie w grudniu 1943 r., zosta skazany przez
sd SS na kar mierci i z pocztkiem 1945 r. stracony (Dok. Norymb. NO-2366).

wrogw pastwa" i tak nimi pogardza, jak to nieustannie przedstawia oddziaom wartowniczym. Sdz raczej, e jego cige podjudzanie
przeciwko winiom miao tylko na celu zmuszanie SS-manw do njbaczniejszej uwagi, do cigej czujnoci i gotowoci. Tle zego to wyrzdzi i jak daleko siga bd skutki wiadomego podjudzania" nad
tym, si ju nie zastanawia.
Tak wychowany i wyszkolony w duchu Eickego, miaem peni sub w obozie koncentracyjnym: w charakterze Blockfhrera, Rapportfhrera, zarzdcy magazynu, i tutaj musz przyzna, e peniem zawsze
sub sumiennie i starannie, ku zadowoleniu wszystkich; nie pobaaem winiom, byem surowy, a czsto twardy, ale sam byem zbyt dugo winiem, aby nie widzie ich niedoli. Nie bez wewntrznego wspczucia odnosiem si do wszystkich wydarze" w obozie.
Zewntrznie zimny, wrcz kamienny, lecz wewntrznie najgbiej
wzburzony, uczestniczyem w wizjach lokalnych z okazji samobjstw,
zastrzele przy prbie ucieczki (dobrze potrafiem przy tym rozpozna,
ktre z nich byo sfingowane, a ktre rzeczywiste), wypadkw przy
pracy, pjcia na druty", przy sdowych ogldzinach zwok w pokoju
sekcyjnym; uczestniczyem przy karach chosty i wykonaniu innych kar,
ktre Loritz wyznacza i najczciej osobicie nadzorowa, przy jego"
robotach karnych, przy jego" wykonywaniu kary. Z powodu mojej kamiennej maski Loritz by gboko przekonany, e nie potrzebuje mnie
hartowa", jak to czyni z upodobaniem w stosunku do tych SS-manw,
ktrzy wydawali mu si zbyt agodni.
I tu wanie zaczyna si moja wina. Uwiadomiem sobie wyranie,
e nie nadawaem si do tej suby, gdy nie zgadzaem si wewntrznie
z takim yciem i postpowaniem w obozie koncentracyjnym, jakiego
wymaga Eicke. Byem wewntrznie zbyt mocno zwizany z winiami,
poniewa zbyt dugo sam yem ich yciem, sam przeywaem ich
niedol.
Wwczas powinienem by uda si do Eickego lub do Reichsfhrera SS i powiedzie im, e nie nadaj si do suby w obozie koncentracyjnym, gdy mam zbyt wiele wspczucia dla winiw. Nie zdobyem
si na t odwag! Nie chciaem bowiem kompromitowa si, nie chciaem przyzna si do mojej mikkoci; byem zbyt uparty, aby si przyzna, e poszedem bdn drog, gdy odstpiem od zamiaru osiedlenia
si na roli.
Do aktywnej suby w SS poszedem dobrowolnie, czarny mundur
sta si dla mnie zbyt drogi, abym mg chcie go zrzuci w taki sposb. Przyznanie si, e jestem zbyt mikki do suby w SS, pocignoby

za sob niewtpliwie usunicie z szeregw, a co najmniej zwyk dymisj. A tego nie znisbym.
Dugi czas walczyo we mnie moje wewntrzne przekonanie z poczuciem obowizku wiernoci wobec przysigi SS i uroczystego lubowania fhrerowi.28 Czy miaem zosta dezerterem?
Nawet moja ona nic nie wie o tej mojej rozterce, o tym przekonaniu. Do tej pory stanowio to moj tajemnic.
Jako stary narodowy socjalista byem gboko przekonany o koniecznoci istnienia obozw koncentracyjnych. Prawdziwi wrogowie
pastwa musieli zosta internowani; aspoeczni i zawodowi przestpcy,
ktrych na podstawie obowizujcych wwczas praw nie mona byo
ukara, powinni byli zosta pozbawieni wolnoci, aby zabezpieczy nard przed ich zgubnym dziaaniem. Byem rwnie gboko przekonany,
e zadanie to przeprowadzi moe tylko SS jako sia ochronna nowego
pastwa.
Nie zgadzaem si jednak z pogldami Eickego na mieszkacw obozu, z rozbudzaniem przez niego w personelu straniczym najniszych
uczu nienawici, z jego polityk personaln polegajc na tym, e
przydziela do suby ludzi bez kwalifikacji, e pozostawia na stanowiskach ludzi nieodpowiednich, czsto wrcz nie do zniesienia. Nie
zgadzaem si z samowol, od ktrej zalea czas trwania uwizienia.
Jednake na skutek pozostania w obozie koncentracyjnym przyswoiem sobie obowizujce tam pogldy, rozkazy i zarzdzenia. Pogodziem si z moim losem, ktry dobrowolnie sobie wybraem, wierzc
skrycie, e pniej dostan przecie inny przydzia subowy. Na razie
jednak nie mona byo o tym myle, gdy wedug opinii Eickego nadawaem si do pracy wrd winiw.
Przyzwyczaiem si wprawdzie do wszystkiego, czego w obozie koncentracyjnym nie mona byo zmieni, nigdy jednak nie stpiaem na
ludzk niedol. Widziaem i odczuwaem j zawsze. Najczciej musiaem jednak przechodzi nad ni do porzdku, poniewa nie wolno mi
byo by mikkim. Chciaem, by mnie okrzyczano jako twardego, poniewa nie chciaem uchodzi za mikkiego.
28

Tekst przysigi skadanej przez czonkw formacji wojskowej SS brzmia: Skadam

przed Bogiem wit przysig, e bd bezwzgldnie posuszny fhrerowi Rzeszy i narodu
niemieckiego Adolfowi Hitlerowi - naczelnemu dowdcy Wehrmachtu i e jako dzielny
onierz bd gotw w kadej chwili w imi tej przysigi odda ycie". Tekst lubowania
mia nastpujce brzmienie: Przysigam ci, Adolfie Hitlerze, jako fhrerowi i kanclerzowi
Rzeszy, e bd ci wierny oraz mny, i lubuj tobie oraz wyznaczonym przez ciebie
przeoonym posuszestwo a do powicenia ycia. Tak mi dopom Bg!" Czonkowie SS
skadajcy przysig czy lubowanie podpisywali jednoczenie protokoy zawierajce ich
teksty.

OBZ KONCENTRACYJNY W SACHSENHAUSEN (19381940)

Przeszedem do Sachsenhausen jako adiutant.29 Tam zaznajomiem
si z Inspektoratem Obozw Koncentracyjnych, jego prac, jego zwyczajami. 30 Poznaem bliej Eickego i jego wpyw na obz i zaog. Zetknem si z Gestapa.31 Z korespondencji poznaem zwizki, ktre
czyy wysze placwki SS. Krtko mwic, uzyskaem szerszy horyzont.
Przez koleg ze sztabu cznoci Hessa 32 syszaem o wielu sprawach
z otoczenia fhrera. Pewien dugoletni mj towarzysz zajmowa kierownicze stanowisko w Urzdzie do Spraw Modziey,33 inny w sztabie
Rosenberga 34 jako referent prasowy, jeszcze inny w Izbie Lekarskiej.
Z tymi dawnymi kolegami z czasw korpusu ochotniczego 35 spotykaem
si teraz czsto w Berlinie i lepiej ni dotychczas poznaem i zostaem
wtajemniczony w idee partii i jej zamiary.
W owych latach dawa si zauway w Niemczech ogromny postp:
przemys i handel znajdoway si w rozkwicie, jakiego nigdy przedtem
nie byo, sukcesy Adolfa Hitlera w polityce zagranicznej byy dosta29

Zadania adiutanta opisa Hss w Regulaminie obozw koncentracyjnych. Najoglniej

mona je okreli jako zadania kierownika biura komendanta obozu (Seschftsfhrer des
Kommandanten).
30
Siedzib Inspektoratu by obz koncentracyjny w Oranienburgu, zaoony ju w 1933 r.
przez berlisk SA. Oddalony o kilka kilometrw znacznie wikszy obz koncentracyjny
w Sahsenhausen zosta utworzony przez SS w latach 1935-1936. Po jego zaoeniu obozy
w Oranienburgu, Esterwegen i Columbia-Haus utraciy samodzielno organizacyjn. Cz
winiw z tych obozw przeniesiono do obozu w Sachsenhausen, z reszt winiw podlegay cne temu obozowi jako obozy poboczne (Aussenkommandos). Ze wzgldu na bliskie
ssiedztwo obz w Sachsenhausen podlega w szczeglnej mierze bezporedniej kontroli
i nadzorowi Eickego.
31
Patrz Wykaz niemieckich terminw i skrtw Gestapo i RSHA.
32

Rudolf Hess (ur. 25.11. 1900 r.), czonek NSDAP od 1920 r., a od 1933 r. zastpca
Hitlera jako fhrera tej partii. W maju 1941 r. zbieg samolotem do Anglii, gdzie by
internowany do koca wojny. Wyrokiem Midzynarodowego Trybunau Wojskowego (MTW)
w Norymberdze z dnia 1.10. 1946 r. zosta skazany na kar doywotniego wizienia.
Informatorem Hssa mg by wczesny SA-Standartenfhrer Mackensen, ktry rwnie
wstpi do partii w 1922 r. i w 1939 r. by Stabsgeschftsfhrerem w placwce zastpcy
fhrera" w Monachium.
33
Retchsjugendfuhrung naczelna placwka organizacyjna modziey hitlerowskiej
z Baldurem von Schirachem na czele. Schirach skazany zosta w Norymberdze przez MTW
na kar 20 lat wiezienia.
34
Alfred Rosenberg, autor osawionej pracy Mit XX wieku'', by teoretykiem ideologii
hitleryzmu. W 1934 r zosta mianowany zastpc Hitlera do spraw wychowania czonkw
NSDAP w wiatopogldzie narodowosocjalistycznym. W czasie wojny zosta powoany na
stanowisko ministra Rzeszy dla okupowanych terenw wschodnich. Wyrokiem MTW zosta
skazany na kar mierci i stracony za udzia w spisku i za zbrodnie przeciwko pokojowi.
35
Patrz Wstp i uwagi G. Reitlingera, ktry pisze, e brak jest wyranej granicy, gdzie
kocz si korpusy ochotnicze, a zaczynaj hitlerowskie SA i SS. Hitlerowcy nie wstpili
na miejsce czonkw korpusw, lecz ci zostali wcignici przez parti hitlerowsk i zlali
si z ni. Partia przeja od korpusw ochotniczych swastyk, sposb pozdrawiania si,
brunatne koszule i skomplikowane stopnie w SA i w SS. Rudolf Hss by produktem korpusw ochotniczych, a prawie kady znaczniejszy oficer SS z pewnych rocznikw by
czonkiem tych Korpusw (G. Reitlinger: Die SS, s. 12, 15, 16, 278).

tecznie oczywiste, aby zamkn usta kademu niedowiarkowi czy przeciwnikowi. Partia opanowaa pastwo. Sukcesy byy niezaprzeczalne.
Droga i cel NSDAP byy suszne. Wierzyem w to mocno i bez najmniejszej wtpliwoci. Moja wewntrzna udrka czy mam nadal pozosta
w obozie koncentracyjnym, mimo e si do tego nie nadaj ustpia
na plan dalszy, poniewa nie stykaem si ju tak bezporednio z winiami jak w Dachau. Poza tym w Sachsenhausen nie byo takiej atmosfery nienawici, jaka panowaa w Dachau, mimo i na miejscu bya
placwka Eickego. Inna jednak bya zaoga: wielu modych rekrutw,
wielu modych oficerw ze szk junkierskich. Starzy ,,dachauowcy"
byli nieliczni.
Komendant by inny.36 Wprawdzie bardzo surowy i twardy, ale
przecie obdarzony duym poczuciem sprawiedliwoci i fanatycznym
poczuciem obowizku. Jako stary oficer SS i narodowy socjalista sta
si dla mnie wzorem. Widziaem w nim nieustannie wasne odbicie
w powikszonym formacie. Take i on miewa momenty, kiedy wystpowaa na jaw jego dobroduszno, jego mikkie serce, a mimo to we
wszystkich sprawach subowych by twardy i nieubaganie surowy.
W ten sposb unaocznia mi on stale, jak wymagana w SS twarda
konieczno powinna zmusza do milczenia wszystkie odruchy agodnoci.
*
Nadesza wojna, a wraz z ni wielka zmiana w yciu obozw koncentracyjnych. Lecz kt. mg wwczas przewidzie, jakie straszliwe zadania zostan powierzone w cigu wojny obozom koncentracyjnym?
W pierwszym dniu wojny Eicke wygosi przemwienie do dowdcw formacji zapasowych, ktre zluzoway jednostki czynnej SS na
terenie obozw. Podkreli w nim, e teraz twarde prawa wojny stawiaj swe dania: kady SS-man bez wzgldu na dotychczasowe ycie
musi cakowicie odda si sprawie. Kady rozkaz musi by uwaany za
wity i nawet najciszy i najtrudniejszy ma by wykonany bez
wahania. Reichsfhrer SS wymaga od kadego oficera SS wzorowego
poczucia obowizku i powicenia si dla narodu i ojczyzny a do zupenego wyrzeczenia si siebie. Gwnym zadaniem SS w tej wojnie jest
ochrona pastwa Adolfa Hitlera, przede wszystkim wewntrz kraju,
przed kadym niebezpieczestwem. Rewolucja, jak w 1918 r., strajk robotnikw fabryk amunicji, jak w 1917 r.,37 s wykluczone. Kady po36

Komendantem obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen by od pocztku 1938 r.

SS-Standartenfhrer Hermann Baranowski (ur. 11. 6. 1884 r., nr NSDAP 34321, nr SS 24009),
ktry poprzednio (od 1936 r.) peni pod kierownictwem Loritza funkcje Schutzhaftlagerfhrera w Dachau. Baranowski zmar w 1939 r. Jego nastpcami w Sachsenhausen byli:
SS-Standarteufhrer Walter Eisfeld, czonek NSDAP (nr 4802) i SS (nr 1996), a nastpnie Loritz.
37
Chodzi prawdopodobnie o strajk w styczniu 1918 r.

jawiajcy si przeciwnik pastwa, kady sabotaysta wojenny powinien

by zniszczony. fhrer da od SS, aby bronia ojczyzny przed wszelkimi wrogimi knowaniami.
Dlatego on, Eicke, da, aby dowdcy wychowywali onierzy z formacji zapasowych, penicych teraz sub w obozach, w duchu nieubaganej surowoci w stosunku do winiw. Bd musieli wykonywa najcisz sub i twarde rozkazy. Ale po to s teraz tutaj. SS ma
pokaza, e suszne byo surowe wychowanie, ktre otrzymaa w czasie
pokoju. Tylko SS moe uchroni pastwo narodowosocjalistyczne od
wszelkich niebezpieczestw wewntrznych. Wszystkim innym organizacjom brakuje niezbdnej do tego surowoci.
Tego samego wieczoru wykonano w Sachsenhausen pierwsz egzekucj wojenn. Pewien komunista odmwi udziau w pracach przy
obronie przeciwlotniczej w zakadach Junkersa w Dessau. Wskutek
doniesienia stray fabrycznej zosta aresztowany przez miejscowe Stapo, przewieziony do Gestapo w Berlinie i poddany przesuchaniu. Raport przedstawiono Reichsfhrerowi SS, ktry zarzdzi natychmiastowe
rozstrzelanie. W myl tajnego rozkazu mobilizacyjnego wszystkie egzekucje zarzdzone przez Reichsfhrera. SS lub przez Gestapa miay by
wykonywane w najbliszym obozie koncentracyjnym.
O godzinie 22 zatelefonowa Mller z Gestapa, e kurier z rozkazem jest w drodze. Rozkaz ma by natychmiast wykonany. Wkrtce
potem nadjechao auto osobowe z dwoma urzdnikami policji i jednym
cywilem w kajdanach. Komendant otworzy awizowane pismo; znajdoway si w nim tylko nastpujce sowa: ,,N.N. ma by rozstrzelany na
rozkaz Reichsfhrera SS. Naley mu to oznajmi w areszcie, a w godzin potem rozkaz wykona".
Komendant zakomunikowa skazanemu otrzymany rozkaz. Skazany
by cakowicie opanowany, jakkolwiek nie liczy si z rozstrzelaniem,
jak to pniej powiedzia. Mg napisa do rodziny i otrzyma papierosy, o ktre prosi.
Eicke zosta zawiadomiony przez komendanta i przyszed w oznaczonym terminie. Jako adiutant byem szefem sztabu komendy i w tym
charakterze stosownie do tajnego rozkazu mobilizacyjnegomiaem
przeprowadzi egzekucj.
Gdy rankiem po ogoszeniu o wybuchu wojny komendant otworzy
rozkazy mobilizacyjne, obaj nie mylelimy, e przepis o egzekucjach
znajdzie zastosowanie ju tego samego dnia.
Wyszukaem szybko trzech starszych, spokojnych podoficerw sztabu, powiedziaem im, co ma nastpi, pouczyem o zachowaniu si
i przeprowadzeniu egzekucji. Na dziedzicu szybko wkopano pal.

Zaraz te nadjechay auta. Komendant poleci skazanemu, aby ustawi

si przy palu. Podprowadziem go. Ustawi si spokojnie. Cofnem si
i daem rozkaz ognia, skazany upad, a ja oddaem strza dobijajcy.
Lekarz stwierdzi trzy rany przestrzaowe serca. Oprcz Eickego byo
obecnych przy egzekucji jeszcze kilku oficerw formacji zapasowych. 39
Po rannym przemwieniu Eickego nikt z nas nie myla, e zapowied stanie si tak szybko surow rzeczywistoci. Nawet Eicke, jak
sam powiedzia po egzekucji.
Byem tak bardzo zajty przygotowaniami do egzekucji, e dopiero
po niej opamitaem si naprawd. Wszyscy oficerowie obecni przy
egzekucji siedzieli potem jeszcze chwil w kasynie. Rzecz charakterystyczna, e nie nawizaa si midzy nimi adna prawdziwa rozmowa;
kady zajty by wasnymi mylami. Kady przypomina sobie instrukcje Eickego i kademu stawaa przed oczyma z ca wyrazistoci srogo wojennych wydarze. Wszyscy obecni z wyjtkiem mnie
byli to starsi panowie, ktrzy brali udzia jako oficerowie w wojnie
wiatowej, byli od dawna oficerami SS i jeszcze w czasie bjek wiecowych w bojowym okresie NSDAP dowiedli swej odwagi. Wszyscy jednak pozostawali pod silnym wraeniem egzekucji i ja nie mniej od nich.
W cigu nastpnych dni oczekiwao nas dosy podobnych przey. Prawie dzie w dzie musiaem wystpowa ze swym oddziaem
egzekucyjnym.
Chodzio gwnie o jednostki uchylajce si od penienia suby wojskowej oraz o sabotaystw. Powodw egzekucji mona si byo dowiedzie tylko od urzdnikw policji towarzyszcych skazanym, poniewa
w rozkazie egzekucyjnym nie byy one podawane.
Jeden wypadek szczeglnie mnie poruszy. Pewien oficer SS, urzdnik policji, z ktrym miaem czsto do czynienia, przyprowadza bowiem
do obozu szczeglnie wanych winiw lub oddawa komendantowi
Wane, tajne pisma, zosta pewnej nocy nagle dostarczony do obozu
w celu natychmiastowego rozstrzelania. Jeszcze poprzedniego dnia siedzielimy razem w kasynie i rozmawialimy take o egzekucjach. Teraz
przysza kolej na niego samego, a ja musiaem wykona rozkaz! Nawet
dla mojego komendanta byo tego za wiele. Po egzekucji obaj dugo
chodzilimy po terenie, aby si uspokoi.
39

Wedug Broszata chodzi najprawdopodobniej o egzekucj Johanna Heinena z Dessau,

wymienionego na pierwszym miejscu na licie Ministerstwa Sprawiedliwoci stanowicej
Dokument Norymberski NO-190. Jako przyczyn egzekucji podano w tej licie, e Heinen
otrzyma zlecenie wzicia udziau w pracach ziemnych przy budowie urzdze lotniczych
i zleceniu temu odmwi twierdzc, e jest bezpastwowcem. W licie Ministerstwa podany
jest 7. 9. 1939 r. jako dzie egzekucji (Kommandant in Auschwitz, s. 69, przyp. 2). Patrz
rwnie M. Broszat: ur Perversion der Strafjustiz im III Reich (cyt dalej jako: Zur
Perversion der Strafjustiz), Vierteljahrshefte fr Zeitgeschichte" 1958, nr 4.

Dowiedzielimy si od urzdnika towarzyszcego skazanemu, e ten

ostatni otrzyma polecenie aresztowania byego funkcjonariusza komunistycznego i dostarczenia go do obozu. Oficer SS od duszego czasu
zna dobrze w wyniku inwigilacji owego osobnika, ktry zachowywa
si zawsze bardzo spokojnie. Z dobrodusznoci pozwoli mu uda si
do mieszkania, aby mg si przebra i poegna z on. Podczas
gdy oficer i jego towarzysz rozmawiali w ssiednim pokoju z on
aresztowanego, ten uciek przez drugi pokj. Gdy stwierdzono ucieczk,
byo ju za pno.
Oficer SS zosta natychmiast aresztowany w Gestapa w czasie skadania meldunku o ucieczce, a Reichsfhrer SS zarzdzi natychmiastow rozpraw sdu wojennego. W godzin pniej zapad przeciwko
oficerowi wyrok mierci. Jego towarzysz zosta skazany na dugoletni
kar pozbawienia wolnoci. Reichsfhrer SS odrzuci nawet wstawiennictwo Heydricha 40 i Mllera o uaskawienie. Pierwsze powane przewinienie subowe w czasie wojny ze strony oficera SS miao by
ukarane w sposb odstraszajco surowy. Skazany by przyzwoitym,
czowiekiem, lat okoo trzydziestu, onatym, ojcem trojga dzieci; dotychczas peni sub sumiennie i wiernie, a teraz pad ofiar swej ufnoci
i dobroci serca. Poszed na mier opanowany i spokojny.
Nie mog jednak poj do dnia dzisiejszego, jak ja mogem spokojnie da rozkaz ognia. Trzej onierze, ktrzy strzelali, nie wiedzieli,
kogo maj zastrzeli; dobrze, e nie wiedzieli, moe zadrayby im rce.
Wewntrzne wzburzenie ledwie pozwolio mi przyoy skazanemu pistolet do skroni, aby odda strza dobijajcy. A jednak potrafiem si
tak opanowa, e obecni nie zauwayli nic szczeglnego. W par dni
pniej rozmawiaem z jednym z trzech podoficerw oddziau egzekucyjnego i spytaem go o to.
Ta egzekucja wci stoi mi przed oczyma w zwizku z nieustannym
daniem od nas przezwyciania si i nieugitej surowoci. Wwczas
mylaem, e byo to ju zbyt nieludzkie, a Eicke wci prawi kazania,
e trzeba by jeszcze twardszym. SS-man musi umie zgadzi nawet
najbliszych krewnych, gdy wykrocz przeciwko pastwu lub idei
Adolfa Hitlera. ,,Wane jest tylko jedno: rozkaz!" To by nagwek jego
listw.
Co to znaczyo i co Eicke przez to rozumia dowiedziaem si
40

SS-Obergruppenfhrer Keinhard Heydrich (ur. 7.3. 1904 r.) by czonkiem NSDAP

(nr 544916) i SS (nr 10120). W 1936 r. zosta powoany na Szefa Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa, a w 1939 r. - na szefa RSHA. Po rozbiorze Czechosowacji we wrzeniu
1938 r. i utworzeniu tzw. Protektoratu Czech i Moraw Heydrich zosta mianowany zastpc
protektora (von Neuratha). W czerwcu 1942 r. podczas pobytu w Pradze Heydrich zosta
zgadzony przez czeski ruch oporu. ona Heydricha Lina pobiera pensj jako wdowa
po polegym" generale SS.

w tych pierwszych tygodniach wojny. Nie tylko ja, lecz take wielu
starych oficerw SS.
Niektrzy z nich, majcy wysoki stopie subowy i od dawna nalecy do SS, mieli odwag powiedzie w kasynie, e ta katowska robota
habi czarny mundur SS. Doniesiono o tym Eickemu. Wezwa ich do
wytumaczenia wypowiedzianych sw, potem zwoa zebranie wszystkich oficerw nalecych do jego oranienburskiej placwki i zwrci
si do zebranych mniej wicej w ten sposb:
Uwagi tych osb o katowskiej robocie SS wiadcz, e mimo duszej przynalenoci do SS nie pojy one jeszcze jej zada. Najwaniejszym zadaniem SS jest ochrona nowego pastwa za pomoc wszystkich
moliwych rodkw. Kady przeciwnik zalenie od stopnia swego
niebezpieczestwa musi by albo naleycie izolowany, albo zniszczony. I jedno, i drugie moe by wykonane tylko przez SS. Jedynie w ten
sposb da si zapewni pastwu bezpieczestwo do czasu stworzenia nowych ustaw rzeczywicie chronicych pastwo i nard. Zniszczenie wroga
pastwa wewntrz kraju jest takim samym obowizkiem jak zniszczenie
go na froncie, a wic nigdy nie moe by nazywane obelywie. Poczynione wypowiedzi wskazuj na obcienie dawnymi, mieszczaskimi
pogldami, ktre wskutek rewolucji Adolfa Hitlera stay si od dawna
przestarzae. Wypowiedzi te wiadcz o mikkoci i niegodnym oficera
SS uczuciowym mazgajstwie, ktre moe si sta nawet niebezpieczne.
Dlatego te musi on winnych zameldowa Reichsfhrerowi SS do ukarania. Wyprasza sobie raz na zawsze takie lamazarne nastawienie.
W swoich szeregach potrzebuje tylko ludzi bezwzgldnie twardych,
ktrzy rozumiej znaczenie trupiej gwki noszonej jako szczeglna odznaka honorowa.
Reichsfhrer SS nie ukara wprost tych oficerw. Zostali tylko
ostrzeeni przez niego osobicie i odpowiednio pouczeni. Nie awansowali jednak i przez ca wojn pozostali tylko Obersturmfhrerami
i Hauptsturmfhrerami w SS. Musieli te pozosta w zasigu wadzy
inspektora obozw koncentracyjnych a do koca wojny. Ponieli
cikie konsekwencje, nauczyli si jednak milcze i spenia swoje
obowizki z zacinitymi zbami.
Na pocztku wojny winiowie obozw koncentracyjnych godni noszenia broni stanli przed komisjami poborowymi okrgowych komend
wojskowych. Uznanych za zdolnych do suby wojskowej zgaszano do
Gestapa lub do RKPA; urzdy te albo kieroway takie osoby do suby
wojskowej, albo te zatrzymyway je.
W Sachsenhausen byo wielu badaczy Pisma w. Wielu z nich odmwio penienia suby wojskowej, za co zostali skazani na mier przez

Reichsfhrera SS. Rozstrzelano ich w obozie w obecnoci wszystkich

winiw ustawionych w szeregach.41 Badacze Pisma w. musieli przypatrywa si egzekucji z pierwszych szeregw.
Poznaem ju wielu religijnych fanatykw: w miejscach odpustowych i w klasztorach w Palestynie, Hedasie, Iraku i Armenii, katolikw i prawosawnych, muzumanw, szyitw i sunitw. Lecz badacze
Pisma w. w Sachsenhausen, a szczeglnie dwaj z nich, przewyszali
to wszystko, co dotychczas widziaem. Ci dwaj, szczeglnie fanatyczni,
odmawiali udziau we wszystkim, co miao jakikolwiek zwizek ze
sprawami wojskowymi. Nie stawali na baczno, a wic nie zsuwali
obcasw, nie przykadali rk do szww spodni, nie zdejmowali czapek.
Mwili, e oznaki czci nale si tylko Jehowie, a nie czowiekowi.
Nie istniej dla nich adni przeoeni, jedynym ich przeoonym moe
by tylko Jehowa. Tych dwch osobnikw trzeba byo usun z bloku
badaczy Pisma w. i zamkn w areszcie, poniewa wzywali innych
badaczy Pisma w. do podobnego postpowania.
Eicke skaza ich kilkakrotnie na kar chosty z powodu ich niezdyscyplinowanego zachowania si. Kar chosty przyjli z takim entuzjazmem, e mona ich byo posdza niemal o perwersyjne usposobienie.
Prosili komendanta o dalsze kary, aby tym lepiej mogli suy swej
idei i Jehowie. Po przegldzie wojskowym, ktry jak to zreszt byo
do przewidzenia cakowicie zbojkotowali (odmwili nawet jakiegokolwiek podpisu na dokumencie wojskowym), zostali take skazani na
mier przez Reichsfhrera SS.
Gdy im w areszcie oznajmiono o wyroku, wpadli w niepohamowan
rado i zachwyt; nic mogli doczeka si egzekucji. Wci skadali rce,
patrzyli z zachwytem w gr i woali bezustannie: Ju wkrtce bdziemy u Jehowy, c za szczcie, e jestemy wybracami losu!" Par
dni przedtem byli obecni przy egzekucji swych wspwyznawcw
i wtedy nie mona ich byo utrzyma chcieli, aby rwnie i ich
rozstrzelano. Na to optanie nie mona byo patrze. Przembc musiano
ich zabra do aresztu. Na swoj egzekucj biegli niemal kusem. W aden sposb nie chcieli da si zwiza, aby tylko mc wznosi, rce do
Jehowy. W olnieniu i zachwycie nie majcym ju w sobie nic ludzkiego stali przed drewnian cian, czekajc na rozstrzelanie. W ten
sposb wyobraaem sobie pierwszych chrzecijaskich mczennikw
czekajcych na arenie, aby rozszarpay ich dzikie zwierzta. Szli na
mier z rozjanionym obliczem, z oczyma skierowanymi ku niebu, ze
zoonymi do modlitwy wzniesionymi rkami.
41

Nazwiska rozstrzelanych wwczas badaczy Pisma w. zawiera Dok. Norymb. NO-190. Patrz rwnie
E. K o g o n: Der SS-Staat, 1946, s. 211 i n.

Wszyscy, ktrzy widzieli ich mier, byli wzruszeni; nawet na plutonie egzekucyjnym zrobio to wraenie. Badacze Pisma w. t mczesk mierci swych wspwyznawcw zostali jeszcze bardziej umocnieni
w swej wierze jako wiadkowie Jehowy. Liczni z tych, ktrzy ju podpisali zobowizanie, e nie bd si wicej zajmowa zdobywaniem nowych wyznawcw dla swej wiary zobowizanie to miao im pomc do
wyjcia na wolno wycofali je, gdy chcieli nadal cierpie dla
Jehowy.
Badacze Pisma w., zarwno mczyni, jak i kobiety, byli w yciu
codziennym spokojnymi, pracowitymi i atwymi w obcowaniu ludmi,
zawsze chtnymi do udzielania innym pomocy. Przewanie byli to rzemielnicy, w Prusach Wschodnich take wielu chopw naleao do tej
sekty. Dopki w czasie pokoju ograniczali si do modw, naboestw
i zebra, byli nieszkodliwi i nie byli niebezpieczni dla pastwa. Gdy
jednak od 1937 r. da si zauway wzmoony werbunek do sekty, wwczas poddano j inwigilacji i zatrzymano dziaaczy, ktrzy dostarczyli
dowodw, e nieprzyjaciel stara si wiadomie i jak najgorliwiej o propagowanie idei badaczy Pisma w., aby przy pomocy ideologii religijnej
podkopa w narodzie wol walki ornej. Na pocztku wojny okazao
si, na jak wielkie niebezpieczestwo naraano by si, gdyby ju
od 1937 r. nie internowano najczynniejszych funkcjonariuszy i najbardziej fanatycznych wyznawcw tej sekty, kadc w ten sposb tam
propagandzie wiadkw Jehowy.
W obozie badacze Pisma w. byli pilnymi i zasugujcymi na zaufanie pracownikami. Mona ich byo wysya do pracy nawet bez nadzoru. Chcieli cierpliwie znosi niewol dla Jehowy. Odrzucali tylko
bezwzgldnie wszystko, co w jakikolwiek sposb byo zwizane z wojskiem i wojn. Tak na przykad, badaczki Pisma w. w Ravensbrck
odmawiay zawijania pakietw opatrunkowych sucych do udzielania
pierwszej pomocy. Fanatyczki odmawiay ustawiania si do apelu i mona je byo liczy tylko w nie uporzdkowanych gromadach.
Wprawdzie aresztowani badacze Pisma w. byli czonkami Midzynarodowego Zjednoczenia Badaczy Pisma w., ale w rzeczywistoci nic
nie wiedzieli o organizacji swego zwizku. Znali tylko funkcjonariuszy,
ktrzy rozdzielali im pisma i ktrzy prowadzili godziny religii i zebrania. Nie mieli pojcia, dla jakich celw politycznych jest wykorzystywana ich fanatyczna wiara. Gdy si im o tym mwio, mieli si, nie
mogli tego zrozumie.
Oni mieli i tylko za wezwaniem Jehowy i by Mu wierni. Jehowa dawa im, natchnienie, mwi do nich za porednictwem Biblii
(gdy si j naleycie czytao) i kaznodziejw. To wszystko byo dla
nich szczer prawd nie wymagajc wyjanie. Pragnli cierpie,

wicie wasnego ja moe by jaki wiatopogld realizowany i trwale

utrzymywany.
Raz jeszcze musz powrci do kwestii egzekucji w Sachsenhausen
na pocztku wojny.
Jak rne byo zachowanie si skazanych przed mierci! Badacze
Pisma w. szli na mier w nastroju szczeglnego zadowolenia, rzec
mona rozpromienienia, w niewzruszonym przewiadczeniu, e teraz
bd mogli dosta si do krlestwa Jehowy. Skazacy, ktrzy odmwili
penienia suby wojskowej, i sabotayci z motyww politycznych szli
na egzekucj pewnie, opanowanie i spokojnie, poddajc si swemu nieuchronnemu losowi. Zawodowi przestpcy i osobnicy prawdziwie aspoeczni zachowywali si albo cynicznie, bezczelnie, wystpujc na pozr
odwanie, lecz drc wewntrznie przed wielk niewiadom, albo szaleli i bronili si, albo bagali o pociech religijn.
Dwa jaskrawe przykady. Bracia Sass zostali schwytani w Danii
w czasie obawy na przestpcw i wydani Niemcom stosownie do umw
midzynarodowych. Obaj byli synnymi wamywaczami, specjalistami
od rozpruwania kas. Byli wielokrotnie karani, nigdy jednak nie odsiedzieli cakowicie kary, poniewa zawsze udawao im si uciec. Wszelkie
rodki ostronoci byy wobec nich bezskuteczne, gdy zawsze umieli
znale okazj do ucieczki. Ostatni ich synn ,,robot" byo wamanie
do najbardziej nowoczenie zabezpieczonego skarbca w podziemiach
jednego z wielkich bankw berliskich. Zrobili podkop od grobu na
cmentarzu pooonym naprzeciw banku, przekopali si pod ulic
i przez podziemne chodniki dostali si do piwnicy bankowej. Udao
si im zrabowa zoto, dewizy i biuteri o bardzo duej wartoci. up
przechowywali bezpiecznie w kilku grobach i czerpali ze swego banku"
rodki, dopki nie zostali schwytani.
Te dwie sawy zodziejskie zostay skazane przez sd berliski na
10 czy 12 lat wizienia, najwyszy wymiar kary, jaki mona byo zastosowa na podstawie ustaw niemieckich. W dwa dni po wyroku Reichsfhrer SS na podstawie specjalnego penomocnictwa kaza ich przewie
z wizienia ledczego do Sachsenhausen na egzekucj. Mieli by natychmiast rozstrzelam.
Przywieziono ich autem a do piaskami na terenie przemysowym
obozu. Urzdnicy, ktrzy ich przywieli, mwili, e w drodze zachowywali si do bezczelnie i wyzywajco, chcieli wiedzie, dokd ich wioz. Gdy si znaleli na miejscu egzekucji, przeczytaem im rozkaz rozstrzelania. Zaczli od razu krzycze: To jest niemoliwe, skd wam, to
przyszo do gowy! Chcemy najpierw ksidza!" itp. Nie chcieli si w aden sposb ustawi przy palu, tak e musiaem kaza ich zwiza. Bro-

nili si z caej siy. Byem zadowolony, gdy wreszcie mogem da rozkaz ognia.43
Wielokrotnie karany przestpca seksualny zwabi w Berlinie do sieni
pewnego domu omioletni dziewczynk, tam j zgwaci i udusi. Sd
skaza go na 15 lat wizienia. Tego samego dnia zosta przywieziony do
Sachsenhausen na rozstrzelanie. Jeszcze dzi widz go, jak wysiada
z auta przy wejciu na teren przemysowy. Starszy osobnik o rozpustnym wygldzie i cynicznym umiechu wykolejeca typowy aspoeczny.
Rozkaz Reichsfhrera nie zezwala na adn zwok w stosunku do
takich przestpcw zawodowych. Gdy oznajmiem mu, e bdzie rozstrzelany, sta si bladoty, zacz przeraliwie krzycze, jcze i modli si, potem woa o ask. Odraajcy widok! Take i jego musiaem
kaza przywiza do pala. Czy ci amoralni odczuwaj lk przed "wiatem pozagrobowym"! Nie umiem sobie inaczej wytumaczy ich zachowania si.
Przed Olimpiad nie tylko oczyszczono w Niemczech ulice z ebrakw i wczgw, ktrzy powdrowali do domw pracy lub obozw
koncentracyjnych, ale take usunito z miast i uzdrowisk wiele prostytutek i homoseksualistw. W obozie koncentracyjnym miano ich wychowa do poyteczniejszych zaj.44
Homoseksualici stali si ju w Dachau problemem dla zarzdu
obozu, jakkolwiek byo ich tam mniej ni w Sachsenhausen. Komendant
i Schutzhaftlagerfhrer byli zdania, e najbardziej celowe bdzie rozmieszczenie ich pojedynczo we wszystkich izbach caego obozu. Jeli
o mnie chodzi, byem przeciwnego zdania, poniewa znaem ich do
dobrze jeszcze z okresu mego pobytu w wizieniu.
Po krtkim czasie zaczy przychodzi meldunki ze wszystkich blokw o szerzcym si homoseksualizmie. Kary nic nie pomagay. Zaraza
si rozszerzaa. Na mj wniosek wszyscy homoseksualici zostali
umieszczeni razem. Dostali sztubowego, ktry umia si z nimi obchodzi. Take i podczas pracy byli zatrudniani w odosobnieniu od innych
43

Opisane przez Hssa stracenie braci Sass jest jednym spord wielu przypadkw,
w ktrych od wybuchu wojny Gestapo rozstrzeliwao ludzi albo bez wyroku sdowego, albo
nawet wbrew wyrokom sdu. Himmler i szef RSHA Heydrich mieli w tym pene poparcie
Hitlera, ktrego zdaniem sdy nie dorosy do tego, by mogy sprosta szczeglnym warunkom wojny" (M. Broszat: Zur Perversion der Strafjustiz im III Reich).
Spraw braci Franza i Ericha Sass opisuje M. Fabich: Die Straftaten der Gebrder
Sass, Kriminalistik" 1941, nr 6. Relacja Hssa jest zgodna z tym opisem. Bracia Sass
zostali rozstrzelani wbrew wyrokowi sdowemu. Po egzekucji podano w prasie, e zostali
oni zastrzeleni, poniewa stawiali czynny opr. Dok. Norymb. NG-390.
44
Dok. Norymb. PS-2928. IMT t. XXXI, s. 299. C. Leibig: Kriminalpolizeiliche Aufgaben wahrend der Olympiaden in Deutschland, Archiv fr Kriminologie" 1937, s. 84-87 i 204-206.

winiw (przez duszy czas cignli walec drogowy).45 Przeniesiono

do nich niektrych winiw z innych grup, ktrzy rwnie hodowali
temu naogowi. Zaraza od razu wygasa. Jeli nawet niekiedy zdarzay
si stosunki homoseksualne, byy to tylko odosobnione wypadki. W bloku tak homoseksualistw pilnowano, e nie mogo doj do adnych
stosunkw.
Jaskrawy wypadek pamitam, dotychczas. Pewien ksi rumuski,
ktry mieszka wraz z matk w Monachium, sta si tematem rozmw
w miecie z powodu praktyk homoseksualnych. Mimo wszelkich wzgldw zwizanych z jego towarzyskimi stosunkami nie mona byo duej
tolerowa jego zachowania si i trzeba go byo osadzi w Dachau. Policja uwaaa, e wskutek hulaszczego ycia sprzykrzyy mu si kobiety
i dlatego sta si homoseksualist, szukajc w tym nowej podniety
i rozrywki. Reichsfhrer SS sdzi, e cika praca i twarde ycie
w obozie wkrtce go uzdrowi.
Zaraz po dostarczeniu go do obozu zwrciem na niego uwag, jakkolwiek nie wiedziaem jeszcze, o co chodzi. Jego bdny wzrok, wzdraganie si przy najmniejszym szmerze, mikkie, taneczne ruchy od razu
zdradziy mi homoseksualist. Zacz paka, gdy komendant podczas
przegldu nowych winiw ostro go potraktowa. Wstydzi si take
pj do kpieli.
Przyczyn tego zachowania zobaczylimy przy rozbieraniu si: cae
jego ciao byo wytatuowane i pokryte od szyi a do przegubw rk
i ng spronymi wizerunkami, przy czym osobliwe byo to, e wizerunki
te nie tylko pokazyway wszelkiego rodzaju perwersje, jakie kiedykolwiek mzg ludzki wymyli, ale i normalne stosunki z kobietami. Seksuolog miaby niewtpliwie pole do nowych, ciekawych odkry przy
studiowaniu tej ywej ksiki z obrazkami. Wizie owiadczy, e wizerunki zrobione zostay wedug jego wskazwek we wszystkich moliwych miastach portowych starego i nowego wiata.
Podczas fotografowania jego seksualnych tatuay w biurze Suby
Rozpoznawczej (wszystkie tatuae musiay by fotografowane dla Policji Kryminalnej), przy ustawianiu i dotykaniu go popad w stan
szczeglnego podniecenia. Poleciem sztubowemu, aby ani na chwil
nie spuszcza go z oka, czynic specjalnie odpowiedzialnym za tego
winia. Gdy po kilku godzinach zobaczyem znowu tego osobliwego
winia, sztubowy poprosi mnie, abym go niezwocznie zwolni, po45

By to walec do ugniatania budowanych przez winiw drg obozowych. Hss

przenis t praktyk do Owicimia, gdzie do walca wprzgano ydw i ksiy, ktrzy
musieli go cign biegiem w takt uderze kija. Poganiaczem by niemiecki kryminalista
Krankenmann. Wizie, ktry pada ze zmczenia, gin pod ciosami jego paki. W ten sposb
wymordowa on prawie wszystkich ksiy ze swego kommanda i bardzo wielu ydw.
Dr J. Sehn: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka (Auschwitz-Birkenau), s. 70.

niewa nowy" go wykacza". Stoi stale przy piecu i patrzy tpo przed
siebie, z chwil jednak, gdy kto si do niego zblia albo usiuje go
odcign od pieca, wpada znowu w podniecenie i zaczyna si onanizowa.
Zaprowadziem winia do lekarza. Ju przy pierwszych pytaniach
dotyczcych jego stanu wpad w podniecenie. Zakomunikowa, e od
modoci cierpi z powodu silnego popdu seksualnego, w adnym rodzaju stosunkw nie znalaz jednak penego zadowolenia i nieustannie
go poszukuje. Lekarz sporzdzi raport do Reichsfhrera SS i w zakoczeniu doda, e wizie nie nadaje si do obozu koncentracyjnego,
lecz kwalifikuje do zakadu leczniczego; jest z gry wykluczone, aby
cik prac mona go byo zmieni.
Raport zosta wysany, a nowy wizie zgodnie z rozkazem poszed
do pracy. Mia wozi taczki z piaskiem. Zaledwie mg podnie pen
opat, upada ju przy pustych taczkach. Kazaem odprowadzi go z powrotem do izby i zameldowaem o tym komendantowi, ktry nastpnego dnia chcia zobaczy winia przy pracy. (Pracowa musia, gdy
taki by rozkaz Reichsfhrera SS).
Nazajutrz ledwie mona go byo doprowadzi do niezbyt odlegej
piaskami; ledwo si tam dowlk. O pracy nie mona byo nawet myle przyzna to nawet Loritz. Zaprowadzono go z powrotem do izby
i pooono do ka. I to jednak okazao si zawodne wci si onanizowa. Lekarz mwi do niego jak do chorego dziecka, wszystko na
prno. Zwizano mu rce, ale stale przecie tak by nie mogo. Dosta
rodki uspokajajce i zimne okady. Nic nie pomogo. Podupada na siach coraz bardziej. Mimo to wypeza jeszcze z ka, aby dosta si do
innych winiw. Do czasu rozstrzygnicia sprawy przez Reichsfhrera SS umieszczono go w areszcie, gdy w obozie by ju nie do zniesienia. W dwa dni pniej nie y: umar w czasie onanizowania si. Ogem by pi tygodni w obozie.
Reichsfhrer SS zarzdzi sekcj sdowo-lekarsk i zada bardzo
dokadnego sprawozdania. Sekcja, przy ktrej byem obecny, wykazaa
cakowite wyniszczenie fizyczne bez jakichkolwiek anormalnoci. Profesor monachijskiego instytutu medycyny sdowej, ktry przeprowadza sekcj, nigdy jeszcze w cigu swej dugoletniej praktyki nie zetkn si z podobnym wypadkiem, a mia przecie niemae dowiadczenie.
Byem obecny przy tym, jak komendant pokaza zwoki matce. Powiedziaa, e mier jest szczciem dla niego i dla niej, sta si bowiem
nie do zniesienia wskutek swego ycia seksualnego pozbawionego
wszelkich hamulcw. Matka radzia si najsynniejszych lekarzy specjalistw w caej Europie, jednak bezskutecznie. Ucieka z kadego sanatorium. By rwnie w klasztorze, ale i tam nie mg zosta. Ona

sama namawiaa go w rozpaczy do samobjstwa, nie mia jednak odwagi. Teraz ma przynajmniej spokj. Dzi jeszcze odczuwam wstrzs,
gdy myl o tym wypadku.46
W Sachsenhausen homoseksualici byli umieszczani od razu w osobnym bloku. Rwnie i do pracy uywani byli osobno. Pracowali w gliniance wielkiej klinkierni. Bya to praca cika i kady z nich musia
wykona okrelon robot. Byli wystawieni na wszelkiego rodzaju dziaania atmosferyczne. Codziennie musieli przywie okrelon liczb wagonw z glin. Procesu wypalania bowiem nie wolno byo przerywa
wskutek braku surowca; musieli wic pracowa przy kadej pogodzie
zarwno latem, jak i zim.
Wpyw tej cikiej pracy, dziki ktrej znowu mieli si sta normalnymi" ludmi, by rny u homoseksualistw rnego rodzaju.
Najbardziej celowa i rzeczywicie skuteczna okazywaa si praca
w stosunku do azikw". 47 Tak nazywano w argonie berliskim prostytuujcych si mczyzn szukajcych w ten sposb atwego zarobku
i unikajcych kadej, nawet najlejszej pracy. Nie mona byo ich nazwa prawidziwymi homoseksualistami; by to tylko ich zawd. Surowe
ycie obozowe i cika praca szybko wychowyway ten rodzaj winiw.
Wikszo z nich pilnie pracowaa i dokadaa wszelkich stara, aby
si nie narazi i aby mc uzyska moliwie jak najszybsze zwolnienie.
Unikali oni bliskiego stykania si z tymi, ktrzy rzeczywicie byli obcieni tym naogiem; chcieli w ten sposb wykaza, e z homoseksualistami nie maj waciwie nic wsplnego.
Wielu w ten sposb wychowanych odzyskiwao wolno i ju nie
powracao do obozu. Nauka bya wystarczajco skuteczna, zwaszcza e
chodzio tu najczciej o modych chopcw.
Take cz takich osobnikw, ktrzy stali si homoseksualistami
ze skonnoci, ktrym wskutek czstych stosunkw znudziy si kobiety, ktrzy w swym pasoytniczym yciu szukali nowych podniet, moga
by wychowana i oduczona naogu.
Ale nie dotyczyo to tych, ktrzy z powodu swych skonnoci zbyt
gboko ju wpadli w nag. Trzeba ich byo traktowa na rwni z prawdziwymi homoseksualistami o wrodzonych skonnociach, takich zreszt
byo tylko kilku. Tym nie pomagaa ani najcisza praca, ani najsurowszy dozr. Gdy tylko znajdowali okazj, leeli w objciach. Nawet najbardziej wyniszczeni fizycznie, tkwili nadal w niewoli naogu. atwo
mona ich byo rozpozna. Mizdrzcy si i krygujcy w mikki, dziew46

Broszat opuci cay ten opis, uznajc go za bezwartociowy i przy rozwlekoci

wchodzcej w bardzo odraajce szczegy rzucajcy wiato raczej na postaw samego
Hssa (Kommandant in Auschwitz, s. 77 przyp. 3).
47

W niemieckim oryginale: Strichjungen.

czcy sposb, o pieszczotliwym sposobie wyraania si i zbyt przymilnym sposobie bycia w stosunku do podobnych sobie osobnikw, odrniali si od tych, ktrzy albo zerwali z naogiem, albo chcieli si od
niego uwolni. U tych ostatnich proces stopniowego uzdrawiania mona
byo ledzi w toku dokadnej obserwacji.
Podczas gdy chccy zawrci z dotychczasowej drogi i majcy po
temu siln wol znosili nawet najcisz prac, inni wykaczali si
fizycznie szybciej lub wolniej, zalenie od konstytucji. Poniewa nie
mogli lub nie chcieli wyzby si naogu, wiedzieli, e nigdy ju nie
wyjd na wolno. Ten dotkliwy uraz psychiczny przypiesza u tych
wraliwych natur ich fizyczny upadek. Jeli doczaa si jeszcze do
tego utrata przyjaciela" wskutek choroby lub mierci, to mona byo
przewidzie koniec. Wielu popenio samobjstwo. W takiej sytuacji
,,przyjaciel" by wszystkim dla tego rodzaju natur. Zdarzyo si rwnie
parokrotnie, e dwaj przyjaciele umierali razem.
W 1944 r. Reichsfhrer SS poleci przeprowadzi w Ravensbrck
badanie ,,nawrconych". Homoseksualistw, ktrych uzdrowienie nie
wydawao si cakiem pewne, zetknito przy pracy niby mimo woli
z prostytutkami i obserwowano ich. Prostytutki otrzymay polecenie
zbliania si do homoseksualistw w sposb nie rzucajcy si w oczy
i podniecania ich pciowo. Poprawieni natychmiast korzystali z tej okazji,
nie trzeba ich byo zbytnio zachca. Nieuleczalni nie zwracali na kobiety adnej uwagi. Gdy zbliay si do nich w sposb niedwuznaczny,
odwracali si, drc z obrzydzenia i odrazy.
Po takiej prbie tym homoseksualistom, ktrych zamierzano zwolni, dawano jeszcze okazj do obcowania pciowego z mczyznami.
Prawie wszyscy nie korzystali z moliwoci i odrzucali kategorycznie
prby zblienia si do nich prawdziwych homoseksualistw. Byway
jednak i przypadki z pogranicza osobnicy korzystajcy z obu okazji.
Pozostawiam spraw otwart, czy mona ich okreli mianem biseksualnych. Obserwowanie ycia, obyczajw oraz psychiki homoseksualistw wszelkich odcieni byo dla mnie wielce pouczajce.
W Sachsenhausen przebywao wielu prominentw, a take kilku
winiw specjalnych. Jako prominentw okrelano tych winiw,
ktrzy przedtem odgrywali jak rol w yciu publicznym. Najczciej
traktowano ich w obozie jako winiw politycznych bez adnych specjalnych ulg, razem z innymi winiami nalecymi do tej samej kategorii. Na pocztku wojny liczba ich wydatnie si zwikszya na skutek
ponownego uwizienia byych funkcjonariuszy Komunistycznej Partii
Niemiec i Socjalistycznej Partii Niemiec.48
48

W dniu 3. 9.1939 r. Heydrich za zgod Hitlera i Himmlera wyda oklnik w sprawie

Zasad wewntrznego bezpieczestwa pastwa w czasie wojny", ktry wprowadza zaostrzony

Winiami specjalnymi byli tacy winiowie polityczni, ktrych ze

szczeglnych wzgldw pastwowych umieszczano osobno w obozie
koncentracyjnym albo przy obozie. Nie wolno im byo styka si z innymi winiami. O miejscu ich uwizienia lub w ogle o ich uwizieniu
nie powinny byy wiedzie osoby nie wtajemniczone. Przed wojn mato
byo takich winiw, lecz w cigu wojny liczba ich wzrosa pokanie. 49 Pniej jeszcze do tego wrc.
W 1939 r. zostali osadzeni w Sachsenhausen czescy profesorowie
i studenci,50 a take polscy profesorowie z Krakowa. W obozie zostali
umieszczeni w specjalnym bloku. O ile mog jeszcze sobie przypomnie, nie wolno ich byo bra do pracy, nie byo te przewidziane
w stosunku do nich adne postpowanie specjalne. Krakowscy profesorowie zostali po kilku tygodniach zwolnieni, poniewa wielu niemieckich profesorw interweniowao w ich sprawie przez Gringa
u fhrera. O ile sobie przypominam, byo okoo stu profesorw szk
wyszych. Widziaem ich tylko podczas przybycia do obozu; w czasie
ich wizienia nic o nich nie syszaem.51
Jednym winiem specjalnym musz si zaj bliej, gdy jego zachowanie byo osobliwe, a miaem mono obserwowa go dokadnie
tryb postpowania w sprawach przeciwko tzw. wrogcm pastwa. Ju w czerwcu 1939 r.
Heydrich poleci sporzdzi list yjcych w Niemczech na wolnoci ,,czoowych ludzi
systemu" (niehitlerowskiego), na ktrej czele znajdowali si marksici-komunici (Dok.
Norymb. PS-1430).
49
Byli wrd nich: byy kanclerz Austrii (1934-1938) Kurt von Schuschnigg, ktry
w latach 1938-1945 wiziony by w obozie koncentracyjnym, syn regenta Wgier Nikolaus
Horthy i inni.
50
W tzw. Protektoracie Czech i Moraw dokonano na pocztku wojny licznych aresztowa.
W poowie listopada 1939 r. przeprowadzio Gestapo drug akcj aresztowa, wywoan
demonstracjami studentw w Pradze, w zwizku z ktrymi szef RSHA Reinhard Heydrich
mianowany zosta zastpc protektora Konstantina von Neuratha. Aresztowano kilkuset
studentw, ktrych uwiziono w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen-Oranienburg, skd
cz do 1941 r. zwolniono. Patrz G. Reitlinger: Die SS, s. 210 i n.; M. Broszat
w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 80 przyp. 1, IMT t. XVI, s. 725 i n. oraz Dokumenty
Norymberskie NG-1113 i PS-3771. Ponadto J. Gwiazdomorski: Wspomnienia z pobytu
profesorw Uniwersytetu Jagielloskiego w Sachsenhausen, wyd. I 1945 r. i wyd. II 1964 r.
51
W ramach akcji wymierzonej przeciwko polskiej inteligencji aresztowano podstpnie
w dniu 6.11. 1939 r. 183 profesorw oraz kilku pracownikw administracyjnych Uniwersytetu
Jagielloskiego, a 11.11.1939 r. szereg profesorw Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie.
Spord 66 profesorw wywiezionych do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen w krtkim okresie 13 zmaro. Pozostaych przy yciu starszych profesorw zwolniono po 3 miesicach. Modsi zostali w obozach duej, cz ich przeniesiono do obozu w Dachau
(S. Skowron: Wspomnienia z pobytu w Dachau, Krakw 1946).
Byy generalny gubernator Hans Frank zezna w tej sprawie dnia 18. 4.1945 r. w Norymberdze, co nastpuje: ,,W dniu 7. 11. 1939 r. przybyem do Krakowa. Przed moim przyjazdem,
bo dnia 5. 11. 1939 r., SS i policja zwoaa krakowskich profesorw na zebranie i nastpnie
aresztowaa tych ludzi, wrd ktrych znajdowali si czcigodni starcy, a potem osadzia ich
w jakim obozie koncentracyjnym. Zdaje mi si, w Oranienburgu. Ja dowiedziaem si
o tym ju po wszystkim z przedoonego mi meldunku. Wbrew wszystkiemu, co jest na
ten temat napisane w moim dzienniku, pragn obecnie zapewni pod przysig: ja tak
dugo nie dawaem spokoju, dopki ostatni spord tych profesorw, ktrego mogem
jeszcze osign, nie zosta w marcu 1941 r. zwolniony" (IMT, t. III, s. 30 oraz M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 80 przyp. 2).

w rnych okolicznociach. By to ewangelicki pastor Niemoller, w czasie pierwszej wojny wiatowej znany komendant odzi podwodnej. Po
wojnie zosta pastorem.
Niemiecki koci ewangelicki by rozbity na wiele grup. Jedn ze
znaczniejszych, mianowicie koci wyznaniowy, prowadzi Niemoller.
fhrer pragn, aby koci ewangelicki zosta zjednoczony, i mianowa ewangelickiego ,,prymasa". Jednake wiele grup ewangelickich nie
uznawao go i gwatownie zwalczao. Take i Niemller. Mia on swoj
gmin w Dahlem, na przedmieciu Berlina. W gminie tej zbieraa si
caa berlisko-poczdamska ewangelicka reakcja, wszystkie dawne, cesarskie ekscelencje i ci, ktrzy nie byli zadowoleni z reimu narodowosocjalistycznego. Niemoller gosi w kazaniach opr i to spowodowao
jego aresztowanie.52
Umieszczono go w areszcie w Sachsenhausen i dano wszelkie moliwe u]gi. Mg pisa do ony, kiedy chcia. Co miesic moga.odwiedza
go ona i przynosi mu ksiki, papierosy i ywno wszystko, czego sobie yczy. Mg spacerowa na podwrzu aresztu, mia take
udogodnienia w celi. Krtko mwic, zrobiono dla niego wszystko,
co moliwe. Komendant by obowizany stale si o niego troszczy
i dowiadywa si o jego yczenia.53
fhrer by zainteresowany w tym, aby skoni Niemllera do wyrzeczenia si oporu. W tym celu do Sachsenhausen przyjeday wybitne osobistoci (nawet wieloletni przeoony z czasw suby w marynarce i wyznawca jego kocioa, admira Lans). Jednak na prno,
Niemoller obstawa przy stanowisku, e adne pastwo nie ma prawa
miesza si do praw kocielnych, a tym bardziej do ich wydawania.
Jest to jedynie i wycznie sprawa spoecznoci wyznaniowych. Koci wyznaniowy rozwija si nadal i Niemller sta si jego mczennikiem. ona pastora dziaaa dalej w jego duchu. Poniewa czytaem
ca jego korespondencj, a take przysuchiwaem si rozmowom w czasie odwiedzin, ktre odbyway si u komendanta, byem dokadnie
zorientowany w tych sprawach.
W 1938 r. Niemller napisa do gwnodowodzcego marynarki,
wielkiego admiraa Raedera, e rezygnuje z prawa noszenia munduru
oficera marynarki, poniewa nie zgadza si z pastwem, ktremu ta
marynarka suy. Gdy wybucha wojna, zgosi si dobrowolnie do
suby wojskowej i prosi o mianowanie go dowdc odzi podwodnej.
52

Martin Niemoller zosta aresztowany 1. 7. 1937 r. Dnia 2. 3. 1938 r. zosta skazany przez
sd specjalny w Berlinie-Moabicie na kar 7 miesicy twierdzy, uznan za odcierpian przez
areszt tymczasowy. Po ogoszeniu wyroku zabrao go Gestapo z wizienia ledczego i osadzio
w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen tytuem tzw. aresztu zapobiegawczego (Vorbeugungshaft). Patrz M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 80 przyp. 3.
53
Patrz E. Kogon: Der SS-Staat, s. 186.

Teraz fhrer odrzuci podanie, gdy Niemller nie chcia przecie nosi munduru pastwa narodowosocjalistycznego.
Z biegiem czasu Niemller zacz zblia si do kocioa katolickiego. Wyszukiwa najosobliwsze argumenty przemawiajce za poczeniem si kociow, midzy innymi za zgodnoci w zasadniczych sprawach jego kocioa wyznaniowego z kocioem katolickim. Jednake
ona odradzaa mu to bardzo energicznie. Sdz, e Niemller przypuszcza, i zostanie zwolniony z obozu na skutek przejcia do kocioa katolickiego. Jego zwolennicy nigdy by jednak za nim nie poszli.
Czsto, a take szczegowo rozmawiaem z Niemllerem. We wszystkich innych kwestiach yciowych mona si byo z nim porozumie,
mia zrozumienie nawet dla obcych mu spraw; gdy jednak rozmowa
schodzia na tory spraw kocielnych, zapadaa elazna zasona. Uparcie
wraca do swego punktu widzenia, odrzuca wszelk krytyk zajmowanego stanowiska, jakkolwiek gotowo przejcia do kocioa katolickiego musiaa powodowa take uznanie pastwa, podobnie jak
to uczyni koci katolicki, przez zawarcie konkordatu.
Gorzkie rozczarowanie sprawia Niemllerowi jedna z jego crek.
Mia siedmioro dzieci, ktre wsplnie z matk propagoway jego idee,
o ile tylko ze wzgldu na swj wiek nadaway si do tego. Lecz jedna
crka wyamaa si z tego grona. Chciaa koniecznie polubi oficera
marynarki, bogowierc. Niemller prbowa wszystkiego, by jej to wyperswadowa. W czasie odwiedzin crki przytacza wszelkie religijne
i kocielne argumenty, jednak bezskutecznie: wysza za m za tego
oficera.54
Gdy w 1941 r. na rozkaz Reichsfhrera SS wszyscy duchowni zostali przeniesieni do Dachau, rwnie i Niemller tam si znalaz. Widziaem go w areszcie w 1944 r. Mia tam jeszcze wiksz swobod
poruszania si i przebywa razem z byym ewangelickim biskupem krajowym z Poznania, Wurmem. Znis dobrze pod wzgldem fizycznym te
wszystkie lata uwizienia. O jego stan cielesny troszczono si naleycie
i z pewnoci nikt mu nie ubliy. By zawsze traktowany z grzecznoci. 55
54

M. Broszat opuci ten ustp, jako dotyczcy prywatnego szczegu z ycia rodziny Niemllera
(Kommandant in Auschwitz, s. 81 przyp. 1).
55
Wilhelm Niemller, brat pastora Martina Niemllera i autor ksiki Kampf und
Zeugnis der Bekennenden Kirche (Bielefeld 1948 r.), po porozumieniu ze swoim bratem
przesa monachijskiemu Instytutowi wydawcy wspomnie Hssa krytyczne uwagi do
wywodw Hssa na temat sprawy M. Niemllera. W uwagach tych, opublikowanych przez
wydawc niemieckiego, owietlone s w inny sposb: przyczyna aresztowania, sposb traktowania w obozie koncentracyjnym, sprawa zgoszenia si do suby wojskowej i zrzeczenia
si munduru oraz sprawa biskupa Wurma. Wedug wyjanienia Niemollerw biskup wirtemberski T. Wurm nie przebywa nigdy w Dachau ani nigdy nie by w Poznaniu. Pomyk
Hssa przypisuj oni temu, e rwnoczenie z Niemollerem przebywa i zmar w Sachsen-

Podczas gdy Dachau byo przewanie ,,czerwone", to znaczy przewaali w nim winiowie polityczni, Sachsenhausen byo zielone".56
Zgodna z tym bya caa atmosfera obozu, mimo e najwaniejsze stanowiska byy obsadzone przez winiw politycznych. W Dachau czy winiw duch pewnej wsplnoty, ktrego zupenie nie byo
w Sachsenhausen. Obie gwne barwy zwalczay si gwatownie.57
Zarzd obozu mg to atwo wyzyska dla swoich celw, wygrywajc
przeciwko sobie te dwie kategorie winiw.
Ucieczki byy tu stosunkowo liczniejsze ni w Dachau, a przede
wszystkim bardziej wyrafinowane i bardziej pomysowe, zarwno jeli
chodzi o ich przygotowanie, jak i realizacj. W Dachau ucieczka bya
wprawdzie szczeglnym wydarzeniem, lecz tu traktowano j jeszcze
powaniej ze wzgldu na obecno Eickego.
Gdy tylko zacza wy syrena, natychmiast Eicke jeeli tylko by
w Oranienburgu zjawia si w obozie. Chcia natychmiast wiedzie
o wszystkich szczegach ucieczki i uporczywie poszukiwa winnych,
ktrzy przez nieuwag lub niedbalstwo umoliwili j winiowi. Szeregi
wartownikw stay czsto 34 dni, jeli byy dane przemawiajce za
tym, e wizie moe znajdowa si jeszcze wewntrz acucha stray.'
Dniem i noc wszystko wielokrotnie przeszukiwano. cigano w tym
celu wszystkich SS-manw garnizonu. Oficerowie, a przede wszystkim
komendant, Schutzhaftlagerfhrer i oficer subowy, nie mieli spokojnej chwili, gdy Eicke nieustannie zwraca si do nich z zapytaniem
o stan poszukiwa. Jego zdaniem adna ucieczka nie powinna si bya
uda.
Wprawdzie nieprzerwane trwanie stray na posterunkach doprowadzao w wikszoci wypadkw do odnalezienia winia, ktremu udao
hausen generalny superinlendent Kocioa Ewangelickiego w Polsce J. Bursche (Kommandant in
Auschwitz, s. 82-83 przyp. 1).
56
Od 1937 r. wprowadzono w hitlerowskich obozach koncentracyjnych system znakowania
winiw za pomoc kolorowych trjktw. Trjkt (w gwarze obozowej winkel) czerwony
oznacza winia politycznego, zielony przestpc kryminalnego, czarny tzw. elementy
aspoeczne (wczgi, prostytutki, osoby uchylajce si od pracy itp.), rowy homoseksualist, wreszcie fioletowy winia nalecego do sekty badaczy Pisma w. Dla
ydw kombinowano trjkty odpowiednich kolorw, a wic np. zielony z podstawowym
dla nich trjktem koloru tego w zestawieniu tworzcym gwiazd. Trjkt wraz
z paskiem ptna, na ktrym wypisywano numer winia, by przyszyty na bluzie winiarskiej na wysokoci lewej piersi oraz na zewntrznym szwie prawej nogawki spodni (tabela
znakw - patrz dr J. Sehn: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka, ry. 11 przed s. 41
i E. Kogon: Der SS-Staat, zacznik).
57
Ze strony czerwonych" bya to walka z faszyzmem i jego zielonymi" pomocnikami.
Po zdobyciu wadzy" w obozie komunistyczne organizacje konspiracyjne ratoway skutecznie
ycie tysicy wsptowarzyszy, wychowyway ich w staej walce z SS, prowadziy sabotaz
zbroje. Komunici w Sachsenhausen tworzyli zwart partyjn organizacj ruchu oporu,
do ktrej nalea m.i. obecny przywdca KPD w Niemczech zachodnich Max Reimann.
Zieloni" walczyli jedynie o wadz celem wykorzystania jej dla siebie kosztem masy
winiarskiej (patrz. H. Langbein: Die Strkeren, Wiede 1949).

si gdzie ukry, gdzie da si zakopa ale jak wielkim obcieniem

byo to dla obozu! Wartownicy musieli trwa na posterunkach nieprzerwanie czsto po 1620 godzin. Winiowie musieli sta a do
pierwszej zmiany wart. W okresie trwania poszukiwa nie wolno byo
wychodzi do pracy; tylko zakady najniezbdniejsze dla obozu byy
utrzymywane w ruchu.
Jeeli winiowi udao si przedosta przez acuch stray lub uciec
z druyny pracujcej poza obozem, to wwczas wprawiano w ruch
olbrzymi aparat, aby go uj. cigano wszystkie moliwe siy SS i policji. Strzeone byy koleje i drogi. Zmotoryzowane oddziay andarmerii,
kierowane za pomoc radia, przeszukiway szosy i drogi. Obsadzano
wszystkie liczne mosty w okolicy Oranienburga, zawiadamiano i ostrzegano mieszkacw domw pooonych w pobliu. Wikszo wiedziaa
ju, o co chodzi, gdy syszaa syren. Wskutek wspdziaania ludnoci
istotnie ujto paru winiw. Okoliczna ludno wiedziaa, e w obozie
przebywali gwnie zawodowi przestpcy, ktrych si obawiaa szczeglnie podczas ich ucieczki. Swoje spostrzeenia ludno natychmiast przekazywaa do obozu lub meldowaa o nich poszukujcym patrolom.
Jeli uciekiniera odnajdywano, przeprowadzano go (w obecnoci
Eickego jeli tylko byo to moliwe) w obozie przed winiami ustawionymi w szeregu; nosi na sobie duy napis: Znowu jestem tutaj.58
Musia przy tym bi w wielki bben, ktry mia zawieszony. Po tej defiladzie karano go 25 kijami i wcielano do kompanii karnej.
SS-man, ktry znalaz lub uj uciekiniera, dostawa pochwa w rozkazie dziennym
i specjalny urlop. Ludzie spoza obozu policjanci lub osoby cywilne dostawali
nagrody pienine. SS-man, ktry dziki uwanemu, przezornemu postpowaniu
zdoa zapobiec ucieczce, by wynagradzany przez Eickego szczeglnie urlopem i
awansem.
Eicke chcia mie pewno, e zrobiono wszystko, aby uniemoliwi
ucieczk, a w razie udanej ucieczki, e nie zrezygnowano z adnej prby
pochwycenia uciekiniera. SS-manw, ktrzy umoliwili ucieczk, surowo
karano, nawet jeli ich wina bya bardzo maa. Jeszcze surowiej karano
winiw, ktrzy pomagali w ucieczce.
Chciabym tu opisa par niezwykych ucieczek. Siedmiu niebezpiecznym zawodowym przestpcom udao si z ich baraku, pooonego najbliej zasiekw z drutw, przekopa pod zasiekami chodnik a do lasu
i uciec noc. Wykopan ziemi rozmiecili pod barakiem postawionym
na palach. Wejcie do chodnika byo pod kiem. Pracowali nad tym
przez wiele nocy nie zauwaeni przez wspmieszkacw. W tydzie
pniej jeden ze zbiegw zosta rozpoznany przez Blockfhrera i aresz58

w oryginalnym brzmieniu: Ich bin wleder da!

towany wieczorem na ulicy Berlina. W czasie przesuchania

wyda
miejsce pobytu innych zbiegw, wskutek czego wszyscy zostali ujci.
Pewnemu homoseksualicie udao si mimo dostatecznego nadzoru
i zasiekw z drutu uciec z glinianki. Brak byo poszlak, w jaki sposb
moga nastpi ucieczka. Wyjedajce wagony z glin byy kontrolowane przez dwch SS-manw i Kommandofhrera. Mimo poszukiwa
zakrojonych na wielk skal i caodniowego przetrzsania ssiedniego
lasu nie mona byo natrafi na aden lad zbiega. Dokadnie po dziesiciu dniach nadszed dalekopis z placwki granicznej w Warnemnde,
e poszukiwany zbieg zosta przyprowadzony przez rybakw. Przywozi
si go stamtd i musi wskaza tras ucieczki.
Okazao si, e wizie ten ju od wielu tygodni myla o ucieczce
i bada wszystkie moliwoci. Jedyn moliwoci by wyjedajcy
wagon z materiaem. Pracowa pilnie, zwrci na siebie w ten sposb
uwag i zosta wybrany do smarowania wagonw i dozorowania szyn.
Obserwowa teraz caymi dniami kontrol wyjedajcych pocigw.
Kady wagon by przegldany z gry i z dou. Przeszukiwano dieslowsk
lokomotyw; pod maszyn jednak nikt nie zaglda, gdy blachy ochronne sigay prawie do szyn. Wizie zauway jednak, e tylna blacha
bya tylko luno zawieszona. Gdy pocig przy wyjedzie zatrzyma si
dla kontroli, wizie wpezn szybko pod lokomotyw, wcisn si midzy koa i w ten sposb wyjecha. Przy najbliszym ostrym zakrcie,
kiedy pocig jecha wolniej, opuci si na ziemi, pocig przejecha
nad nim, po czym wizie znikn w lesie.
Byo dla niego jasne, e musi obra pnocny kierunek ucieczki.
Nadzorca telefonicznie zaalarmowa obz, poniewa ucieczk wkrtce
zauwaono. W takich wypadkach przede wszystkim obsadzano od razu
mosty zmotoryzowanymi patrolami. Gdy wizie doszed do wielkiego
szlaku wodnego BerlinSzczecin, zobaczy, e most jest ju obsadzony.
Ukry si w sprchniaej wierzbie tak, aby mg mie na oku kana
i most. Ja sam wiele razy przejedaem koo tej wierzby. Noc przepyn kana. Trzymajc si z dala od wsi i gocicw poda wci
w kierunku pnocnym (ubranie cywilne zabra z szopy jakiej piaskami). y mlekiem, dojc krowy na pastwiskach, oraz ziemiopodami.
W ten sposb przeszed przez Meklemburgi a do Morza Batyckiego.
W jakie wiosce rybackiej udao mu si zdoby d aglow i popyn
w kierunku Danii. Niedaleko duskich wd terytorialnych natkn si
na rybakw. Zatrzymali go, a poniewa natychmiast powzili przypuszczenie, e jest uciekinierem, dostawili do Warnemnde.
Pewien berliski przestpca zawodowy (byy malarz) pracowa w domach osady SS wewntrz acucha stray. Nawiza stosunek ze suc
pracujc u mieszkajcego tam lekarza i przychodzi do domu lekarza,

gdzie stale znajdowa co dla siebie do roboty. Ani lekarz, ani jego ona
nie zauwayli, e suc czy intymny stosunek z winiem. Lekarz
z on wyjechali na jaki czas, a suca miaa dosta urlop. Bya to dla
niego okazja do zorganizowania ucieczki.
Wszed przez okno w piwnicy, ktre suca tylko przymkna, usun na grze pyt cienn i w ten sposb stworzy sobie kryjwk midzy krokwiami dachu. Wywierci potem dziurk w drewnianej cianie,
aby mc obserwowa wiksz cz posterunku i osad SS. Zaopatrzy
si w ywno i napoje oraz pistolet na wszelki wypadek. Gdy odezwaa si syrena, wpezn do swej kryjwki, przysun jaki wikszy
mebel do pyty ciennej i czeka na dalszy przebieg wydarze.
W wypadkach ucieczki przeszukiwano rwnie domy osiedla. Zaraz
pierwszego dnia byem w tym domu, gdy wyda mi si podejrzany,
jako chwilowo nie zamieszkay. Nie mogem jednak znale nic podejrzanego. Byem rwnie w pokoju, za ktrego szczytow cian znajdowa si przestpca z odbezpieczonym ju pistoletem (powiedzia pniej,
e na pewno wystrzeliby, gdyby go wykryto). Chcia wydosta si na
wolno za wszelk cen, poniewa toczyo si przeciwko niemu ledztwo z powodu morderstwa rabunkowego dokonanego przed wieloma laty
(w obozie zdradzi go wsplnik powodowany zazdroci na tle homoseksualnym).
acuch stray sta przez cztery dni. Pitego zbieg pojecha
pierwszym rannym pocigiem do Berlina. Mg przedtem bez adnych
przeszkd ubra si jak najlepiej z zasobw lekarza, a w cigu tych dni
powodzio mu si bardzo dobrze, o czym wiadczyo wiele pustych butelek od likieru i wina. Poza tym spakowa dwa cikie kufry wypenione srebrem, aparatami fotograficznymi, bielizn i innymi cennymi przedmiotami; znalaz do czasu na ich wyszukanie.
Po kilku dniach przypadkowo zaaresztowa go patrol Policji Kryminalnej w pewnej berliskiej spelunce, gdy usiowa spieniy resztki
zawartoci kufrw.
Suca, z ktr umwi si nawet na spotkanie, zostaa wysana do
Ravensbrck. Lekarz by niemile zdziwiony, gdy po powrocie zobaczy
swe mieszkanie. Eicke chcia pocign go jeszcze do odpowiedzialnoci
za to, e skradziono mu bro, odstpi jednak od tego zamiaru, gdy lekarz wystpi z daniem wysokiego odszkodowania za straty spowodowane kradzie.
Przytaczam tylko trzy przykady, ktre sobie wanie przypominam
jako drobny wycinek z bogato urozmaiconego ycia w obozie koncentracyjnym.
W styczniu 1947 r. Rudolf Hss

O ile dobrze pamitam, zostaem Schutzhaftlagerfhrerem w Sachsenhausen okoo

Boego Narodzenia 1939 roku.
W styczniu 1940 r. zaskoczya nas wizyta Reichsfhrera SS, a po niej
nastpia zmiana na stanowisku komendanta obozu.59 Przyszed Loritz.
Stara si on gorliwie o to, aby obz, w ktrym zdaniem Reichsfuh
rera SS przestaa panowa naleyta dyscyplina, uczyni znowu wzorowym. Loritz to potrafi. Ju raz braem udzia w tego rodzaju akcji
w 1936 r. jako Rapportfhrer w Dachau.60
Nie by to przyjemny okres. Loritz wci depta mi po pitach.
Zwaszcza e by bardzo zy na mnie za moje odejcie w 1938 r. na stanowisko
adiutanta
jego
najbardziej
znienawidzonego
przeciwnika.61
Przypuszcza, e postaraem si o to przeniesienie poza jego plecami.
Tak jednak nie byo. Komendant w Sachsenhausen sam mnie zada,
poniewa wiedzia, e w Dachau usunito mnie od wszystkiego, gdy
byem mu zbyt oddany w okresie, gdy by Schulzhaftlagerfhrerem tego
obozu. Bardzo mciwy Loritz czsto dawa mi odczu sw nieask.
Jego zdaniem w Sachsenhausen traktowano zbyt agodnie zarwno
SS-manw, jak i winiw. Dawny Komendant Baranowski w tym czasie
ju nie y, Eicke za, majcy wskutek organizowania dywizji do pracy gdzie indziej, nie przeszkadza Loritzowi w jego akcji. Glcks62
nigdy nie sprzyja Baranowskiemu; ponowne powoanie Loritza do obozu
byo mu wic na rk. Jako nowy inspektor mia przecie w tym starym komendancie dobr dla siebie podpor.
Gdy stao si aktualne zorganizowanie Owicimia, nie trzeba byo
zbyt dugo rozglda si w Inspektoracie za komendantem. Loritz mg
si mnie pozby i dosta Schutzhaitlagefhrera, ktry by mu bardziej
odpowiada. By to Suhren, pniejszy komendant Ravensbrck, byy
adiutant Loritza w oglnej SS.63

OBZ KONCENTRACYJNY W OWICIMIU (19401943)

W ten sposb zostaem komendantem organizujcego si obozu-kwarantanny w Owicimiu.64
59

Chodzi o zmian SS-Standartenfhrera Waltera Eisfelda przez SS-Oberfhrera Hansa

Loritza. Patrz o tym w charakterystyce Himmlera, s. 223-224.
60
W kwietniu 1936 r. przyby do Dachau Hans Loritz na miejsce komendanta SS-Obersturmfhrera. Heinricha Deubel.
61
Mowa o Baranowskim.
62
Richard Glucks patrz charakterystyka na s. 277.
63
SS-Sturmbannfhrer Fritz Suhren, czonek NSDAP (nr 1095G1) i SS (nr 14682), zosta
w dniu 1.9. 1942 r. komendantem obozu koncentracyjnego dla kobiet w Ravensbrck,
zaoonego na wiosn 1939 r.
64
Potrzeb zaoenia obozu i wybr miejsca uzasadniono tym, e na lsku i w Generalnym Gubernatorstwie przybiera na sile ruch oporu, wobec czego musz nastpi masowe

Byo to daleko, w Polsce. Tam mg niewygodny Hss wyadowa

do woli swj zapa do pracy. Tak sdzi Glcks, inspektor obozw koncentracyjnych. W takich okolicznociach przystpiem do swoich nowych
zada. Jeli o mnie chodzi, nigdy si nie spodziewaem, e tak szybko
zostan komendantem. Ki]ku starych Schutzhaftlagerfhrerw ju bowiem od dawna czekao na to stanowisko.
Zadanie nie byo atwe. Z istniejcego kompleksu budynkw, wprawdzie pod wzgldem budowlanym dobrze zachowanych, ale cakowicie zaniedbanych i rojcych si od robactwa, musiaem w najkrtszym czasie
stworzy obz przejciowy dla 10 000 winiw. Pod wzgldem higienicznym brak byo wszystkiego. Ju w Oranienburgu owiadczono mi
przed wyjazdem, e nie mog spodziewa si wikszej pomocy i musz
sobie radzi sam w miar monoci. Tam, w Polsce, jest jeszcze wszystko, czego w Rzeszy brakuje ju od lat!
O wiele atwiej stworzy cakowicie nowy obz, ni z istniejcego
konglomeratu budynkw i barakw nie nadajcych si na obz koncentracyjny urzdzi bardzo szybko co nadajcego si do uytku, i to
zgodnie z otrzymanym rozkazem bez dokonywania wikszych przerbek
budowlanych.
Zaraz po moim przybyciu do Owicimia inspektor Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa we Wrocawiu65 zwrci si do mnie
z pytaniem, kiedy bd mg przyj pierwsze transporty winiw.
Wiedziaem, e z Owicimia mona by zrobi co uytecznego tylko
dziki niestrudzonej, uporczywej pracy wszystkich, poczwszy od komendanta, a skoczywszy na ostatnim winiu. Aby wprzgn wszystkich do tego zadania, musiaem ama wszystkie tradycyjne zwyczaje
i nawyki obozw koncentracyjnych. Jeli miaem wymaga od swoich
onierzy i oficerw jak najwikszych osigni, musiaem sam dawa
dobry przykad. Kiedy budzono SS-mana, wstawaem take i ja. Byem
ju w ruchu, zanim on rozpoczyna sw sub, pno wieczorem udawaem si na spoczynek. Mao byo w Owicimiu takich nocy, w ktrych nie byem niepokojony wezwaniami telefonicznymi dotyczcymi
szczeglnych wydarze. Jeli chciaem, aby winiowie osigali w pracy
aresztowania i istniejce obozy koncentracyjne bd niewystarczajce. W Owicimiu znajduj si koszary, w ktrych zaraz mona osadzi winiw. S one pooone poza obszarem
zwartej zabudowy miasta, w rozwidleniu rzek Wisy i Soy, co umoliwi rozbudow obozu
oraz odcicie go od wiata zewntrznego. Ponadto podnoszono, e Owicim ma dogodne
poczenie kolejowe ze lskiem, Generalnym Gubernatorstwem, Czechosowacj i Austri
(dr J. Sehn: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka, s. 13-14).
65
Inspektor Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa ( Sipo und SD) we Wrocawiu,
do ktrego kompetencji nalea rwnie wczony" okrg rzdowy w Katowicach, by
miejscowym przedstawicielem RSHA. W tym charakterze by on wspluprawnionym do
osadzania winiw (Einweisung) w obozie owicimskim, pooonym w tym okrgu. W 1940 r.
inspektorem we Wrocawiu by SS-Oberfhrer A. Wigand (ur. 13.1.1906 r.), czonek NSDAP
(nr 30682) i SS (nr 2999).

dobre wyniki, musieli oni by lepiej traktowani, wbrew powszechnie

stosowanej praktyce. Przypuszczaem, e uda mi si zapewni dla nich
lepsze pomieszczenie i lepsze wyywienie ni w starych obozach.
Wszystko to, co wedug mego pogldu wydawao mi si tam
niesuszne, chciaem tutaj urzdzi inaczej. Sdziem w zwizku z tym, e
pozyskam take winiw do chtnego wykonywania pracy. Zaoenia
te kazay mi wymaga rwnie od winiw najwikszych wysikw. Liczyem na to z ca pewnoci.
Ju w pierwszych miesicach mog powiedzie nawet, e w pierwszych tygodniach spostrzegem jednak, e caa dobra wola, wszystkie
najlepsze zamiary musz si rozbi o opr wikszoci przydzielonych mi
oficerw i szeregowcw SS i o ich ma warto jako ludzi. Staraem si
za pomoc wszystkich rodkw bdcych w mojej dyspozycji przekona
og wsppracownikw o tym, czego chc i do czego zmierzam, usiowaem im wyjani, e tylko w ten sposb moemy osign owocn
wspprac caego zespou i speni postawione nam zadanie. Stracone
zachody miosne!
Na starych" funkcjonariuszy obozowych wieloletnie szkolenie"
Eickego, Kocha i Loritza wywaro gboki wpyw, przeszo im w ciao
i krew do tego stopnia, e nawet ci spord nich, ktrzy mieli najlepsz
wol, ju po prostu nie potrafili postpowa inaczej, ni postpowali
dotychczas w cigu tych wszystkich lat w obozach koncentracyjnych.
,,Nowi" uczyli si szybko od starych", niestety, nie tego jednak, co
byo najlepsze.
Wszystkie starania w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych, aby
uzyska dla Owicimia co najmniej kilku dobrych oficerw i podoficerw SS, spezy na niczym. Glcks po prostu nie chcia tego. Tak samo
byo z winiami funkcyjnymi. Rapporfthrer Palitzsch66 mia wyszuka trzydziestu odpowiednich przestpcw zawodowych wszystkich zawodw (RSHA nie zwolni dla Owicimia winiw politycznych).67
Spord winiw w Sachsenhausen, ktrymi mg dysponowa, wybra
trzydziestu wedug swego uznania najlepszych. Nawet dziesiciu nie
nadawao si do tych funkcji, jeeli wzi pod uwag moje zamiary.
Palitzsch kierowa si wasnym pojciem o traktowaniu winiw tak,
jak go nauczono i do czego si przyzwyczai. Cae jego usposobienie nie
pozwalao mu postpowa inaczej.
W ten sposb zaoenia, na ktrych opiera si miaa rozbudowa obo66

Gerhard Palitzsch
Byo to zasad. Jako ekipy zaoycielskie ze starych obozw do nowych wysyano
najbardziej zahartowanych" zoczycw. Ekipy takie poszy z Sachsenhausen do Buchenwaldu, z Buchenwaldu do Mauthausen i Flossenbrga. Podobnie obz kobiecy w Owicimiu
zakaday" winiarki z Ravensbrck.
67

zu, byy od pocztku chybione. Od pocztku wprowadzono zasady, ktre

pniej miay wywoa wrcz niesamowite skutki. Mimo to mona je
byo zagodzi lub omin, gdyby Schutzhaftlagerfhrerzy 68 i Rapportfhrerzy zastosowali si do mojej woli i moich pogldw. Nie chcieli,
a nawet nie byli w stanie tak postpowa z powodu ograniczenia, uporu
i zoliwoci, a w niemaym stopniu take i lenistwa. Dla nich tego
rodzaju kreatury byy wanie odpowiednie, odpowiaday ich usposobieniu i zapatrywaniom.
Waciwe rzdy w obozie sprawuje Schutzhaftlagerfhrer, chocia
i komendant wyciska swoje pitno na ksztatowaniu si ycia winiw,
wystpujc na widowni w wikszym lub mniejszym stopniu, zalenie
od swej energii i zainteresowania. Komendant nadaje wprawdzie oglny
kierunek i jest ostatecznie za wszystko odpowiedzialny, ale prawdziwym wadc, ktry rzeczywicie panuje nad caym yciem winiw
i wewntrznym ksztatowaniem si stosunkw w obozie, jest Schutzhaftlagerfhrer albo Rapportfhrer, jeli jest czowiekiem inteligentnym
i silnej woli.
Komendant wydaje wytyczne i zarzdzenia dotyczce oglnego ksztatowania si ycia winiw w myl zaoe, jakie uwaa za suszne, ale
to, jak to zostanie wykonane, zaley tylko i wycznie od kierownictwa
obozu. Komendant jest cakowicie uzaleniony od ich dobrej woli i rozsdku, chyba e sam, przejmie ich funkcje, jeli im nie ufa lub te uwaa
ich za nie nadajcych si do pracy. Tylko to dawaoby mu gwarancj,
e wskazwki i rozkazy zostan wykonane w myl jego intencji.
Nawet dowdcy puku trudno jest dowiedzie si, czy jego rozkazy
zostay wykonane w caej peni zgodnie z intencjami, zwaszcza gdy chodzi o sprawy wykraczajce poza ramy spraw codziennych. O ile trudniej jest dowiedzie si komendantowi obozu, czy jego rozkazy dotyczce
winiw, czsto o doniosym znaczeniu, zostay waciwie zrozumiane
i dokadnie wykonane. Najczciej kontrola nad sprawowaniem wadzy
nad winiami jest niemoliwa. Komendant ze wzgldw prestiowych
i dyscyplinarnych nie moe wypytywa winiw o ich przeoonych
z SS, poza skrajnymi przypadkami, gdy chodzi o zbadanie dokonanego
przestpstwa. Nawet wwczas jednak winiowie niemal bez wyjtku
o niczym nie wiedz albo te daj wymijajce odpowiedzi w obawie
przed represjami.
Poznaem te sprawy a nazbyt dobrze w Dachau i Sachsenhausen,
gdy byem Blockfhrerem, Rapporfhrerem i Schutzhaftlagerfhre68

Ze wzgldu na wielko obozu owicimskiego mia on jednoczenie pierwszego i drugiego Schutzhaflagerfhrera. Pierwszymi byli kolejno SS-Hauptsturmfhrerzy: Kart Fritzsch
(do koca 1941 r.) i Hans Aumeier (od stycznia 1942 r. do 18. 8. 1943 r.), drugimi - SS-Haupt
sturmfhrerzy Max Meier i Fritz Seidler.

rem. Wiem dobrze, jak w obozie zmienia si, a nawet cakowicie przekrca niewygodne rozkazy w sposb nieuchwytny dla rozkazodawcy.
Upewniem si wkrtce w Owicimiu, e i tutaj tak bdzie. Radykalna zmiana mogaby nastpi tylko po natychmiastowym zwolnieniu
wszystkich osb z kierownictwa obozu. Tego nigdy nie udaoby si
uzyska w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych. Nie byem w stanie osobicie dopilnowa, jak w szczegach wykonywano moje rozkazy,
chyba e zaniechabym gwnego zadania stworzenia w najkrtszym
czasie obozu nadajcego si do uytku i zaczbym sam gra rol
Schutzbaftlagerfhrera.
Wanie w tym pierwszym okresie funkcjonowania obozu powinienem by nieustannie by w obozie ze wzgldu na mentalno jego kierownictwa. Musiaem jednak prawie stale przebywa poza jego obrbem
ze wzgldu na to, e wikszo personelu wszystkich stopni subowych nie miaa kwalifikacji do zaatwiania biecych spraw.
Aby w ogle uruchomi obz i zapewni mu wyywienie, musiaem
prowadzi narady z urzdami gospodarczymi, ze starost i prezydentem
rejencji. Poniewa mj Verwaltungsfhrer by skoczonym gupcem,
musiaem zamiast niego odbywa wszystkie konferencje w sprawie wyywienia zaogi i winiw, dostawy chleba, misa czy ziemniakw. Musiaem nawet jedzi na wie w poszukiwaniu somy.
Poniewa nie mogem liczy na adn pomoc Inspektoratu Obozw
Koncentracyjnych, musiaem sam, sobie radzi: wyudzi podstpnie
samochody osobowe i ciarowe, potrzebne do nich materiay pdne,
jedzi do Rabki i Zakopanego po koty do kuchni winiw, a w Sudety
po ka i sienniki. Musiaem wyjeda z kierownikiem budowy na
poszukiwania najbardziej potrzebnych materiaw, poniewa sam nie
umia ich zdoby.
Tymczasem w Berlinie wci jeszcze trway spory kompetencyjne
w sprawie rozbudowy Owicimia. Zgodnie z umow cay obiekt nalea
do wojska i zosta odstpiony SS tylko na okres wojny.69
RSHA, dowdca Policji Bezpieczestwa w Krakowie i inspektor Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa we Wrocawiu70 wci zapytywali, kiedy bdziemy mogli przyj wiksze kontyngenty winiw,
ja za nie wiedziaem jeszcze, skd zdoby choby 100 metrw drutu
69

Patrz IMT, t. XXXVI,

Oprcz RSHA i jego dla Owicimia miejscowo waciwego przedstawiciela, inspektora
Sipo i SD we Wrocawiu, istotny wpyw na osadzanie winiw w obozie owicimskim
mia Dowdca Policji Bezpieczestwa (BdS) w Krakowie, SS-Brigadefhrer Bruno Streckenbach. Kompetencje BdS, ktremu podlegali Komandorzy Sipo i SD w Krakowie, Lublinie,
we Lwowie, Radomiu i w Warszawie, rozcigay si na obszar caego tzw. Generalnego
Gubernatorstwa i byy znacznie wiksze ni kompetencje inspektorw Sipo i SD w Rzeszy.
W GG inspektorw nie byo. Patrz J. Sehn: Organizacja policji niemieckiej w Rzeszy
i w Generalnej Gubernii, Biuletyn III GKBZH, 1947, s. 175.
70

kolczastego. W Gliwicach leay stosu drutu kolczastego w magazynie

saperw, ale nie mogem niczego dosta, gdy naleao uzyska najpierw
zezwolenie w sztabie wojsk saperskich w Berlinie. Poniewa Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych nie mozna byo skoni do interwencji,
musiaem ukra pewn ilo potrzebnego mi drutu. Kazaem rozmontowywa resztki umocnie polowych i rozbija bunkry, aby zdoby elazo
zbrojeniowe. Gdy tylko natrafiaem na zmagazynowany, a bardzo potrzebny mi materia, kazaem go po prostu zabiera, nie troszczc si
o kompetencje. Miaem przecie sam sobie radzi.
Jednoczenie z tym odbywao si wysiedlanie pierwszej strefy wok
terenu obozu i zaczynano prace w drugiej strefie.71 Musiaem si troszczy o wykorzystanie uzyskanego w ten sposb obszaru.
W kocu listopada 1940 r. nastpi pierwszy meldunek u Reichsfhrera SS i wydany zosta rozkaz rozszerzenia obszaru obozu. Mylaem,
e w zwizku z budow i rozbudow waciwego obozu mam a nazbyt
duo pracy, tymczasem pierwszy raport zapocztkowa nie koczcy si
acuch wci nowych polece i planw.
Od pocztku byem cakowicie pochonity wprost optany moim
zadaniem i otrzymanym poleceniem. Wyaniajce si trudnoci podniecay jeszcze mj zapa. Nie chciaem kapitulowa, nie pozwalaa mi na
to moja ambicja. Widziaem wci tylko swoj prac.
Majc tak wiele rnorodnej pracy, mao czasu mogem powici yciu w obozie i samym winiom. Jest to a nazbyt zrozumiae. Musiaem
pozostawi cakowicie winiw takim ujemnym pod kadym wzgldem
typom, jak Fritzsch, Meier,72 Seidler,73 Palitzsch, chocia wiedziaem, e
nie urzdz oni obozu dla winiw wedug mojej woli i moich zamiarw. Mogem jednak powici si tylko jednemu zadaniu: albo tylko
zaj si winiami, albo z ca energi pracowa nad budow i roz71

Tzw. przez Hssa pierwsza strefa obozu zajmowaa tereny pooone najbliej budynkw
dawnych koszar wojskowych i Polskiego Monopolu Tytoniowego, gdzie osadzono pierwszych
winiw. W czerwcu 1940 r. z pierwszej strefy wysiedlono okoo 2 000 mieszkacw zajmujcych baraki pooone obok bocznicy kolejowej PMT. Druga strefa obejmowaa dzielnic
Owicimia zwan Zasole. W listopadzie 1940 r. wysiedlono z niej wszystkich mieszkacw,
a wikszo ich domw zburzono. Wreszcie trzecia strefa obejmowaa wsie Babice, Budy, Rajsko,
Brzezink, Broszkowice, Pawy I Harme. Ludno zamieszkujc te wsie wysiedlono w kocu 1940 r. Wiksz cz zabudowa stopniowo rozebrano. Cay wysiedlony obszar zwany
stref interesw (Interessengebiet) obozu zajmowa okoo 40 km8 powierzchni.
Granic tej strefy uzasadniano wzgldami natury organizacyjnej i ekonomicznej, a konieczno wysiedlenia ludnoci przede wszystkim wzgldem na bezpieczestwo obozu.
Strefa interesw obozu owicimskiego tworzya wydzielony okrg administracyjny (Amtsbezirk). Na jego czele sta komendant obozu jako Amtskommissar. Do jego kompetencji
naleay wszystkie sprawy administracyjne i policyjne cznie ze sprawami stanu cywilnego,
dla ktrych okrg mia wasny urzd (Standesamt Auschwitz II). Patrz dr J. Sehn: : Obz
koncentracyjny Owicim-Brzezinka, s. 15-17.
72
Max Meier.
73
SS-Hauptsturmfhrer Fritz Seidler (ur. 18. 7. 1907 r.), czonek NSDAP (nr 3693999) i SS (nr
135387).

budow obozu. Kade z tych zada wymagao penego wysiku i cakowitego oddania si. Byy one niepodzielne.
Moim zadaniem bya jednak i pozostaa na stae budowa i rozbudowa
obozu. Z biegiem lat przybyo jeszcze wiele innych zada, lecz moje
gwne zadanie, ktre mnie cakowicie absorbowao, pozostao bez zmian.
Jemu powiciem, wszystkie swoje myli i starania jemu musiay zosta podporzdkowane wszystkie inne sprawy. Tylko z tego punktu widzenia kierowaem caoci spraw i widziaem wszystko tylko pod tym
ktem.
Glcks mwi mi nieraz, e moim najwikszym bdem jest to, i
wszystko robi sam, zamiast pozwoli pracowa moim podwadnym. Naley si pogodzi z bdami, ktre popeniaj na skutek swej nieudolnoci; nie zawsze wszystko moe przebiega tak, jak by sobie czowiek
tego yczy. Nie uzna mojego zarzutu, e w Owicimiu mam bezsprzecznie najgorszy materia, jeli chodzi o oficerw i podoficerw SS,
e nie tylko ich nieudolno, lecz w wyszym jeszcze stopniu wiadome
niedbalstwo i za wola zmuszaj mnie do tego, abym sam zaatwia najwaniejsze i najpilniejsze sprawy.
Jego zdaniem komendant powinien ze swego gabinetu kierowa caym obozem i za pomoc rozkazw i telefonu trzyma obz w garci.
Wystarczy w zupenoci, jeli od czasu do czasu przejdzie si po obozie.
O wita naiwnoci! Tego rodzaju pogld tumaczy si tylko tym, e
Gliicks sam nigdy nie pracowa w adnym obozie. Dlatego nigdy nie
mg zrozumie i poj moich trudnoci.
Ten brak zrozumienia ze strony moich przeoonych doprowadza
mnie niemal do rozpaczy. Wkadaem w moje zadanie ca umiejtno,
ca wol, cakowicie si mu powiciem, a Glcks widzia w tym tylko
kaprys i zabaw. Miaem, jego zdaniem, zbyt maniacki stosunek do mego
zadania i nie widziaem nic wicej.
Po wizycie Reichsfhrera SS w marcu w 1941 r., ktra pocigna
za sob nowe, wiksze zadania, lecz nie daa mi adnej pomocy w najpilniejszych sprawach, straciem reszt nadziei na uzyskanie lepszych,
bardziej godnych zaufania wsppracownikw. Musiaem si pogodzi
z dotychczasowymi wielkociami" i dalej si martwi z ich powodu.
Miaem przy sobie zaledwie kilku rzeczywicie dobrych, godnych zaufania wsppracownikw, ktrzy jednak nie zajmowali, niestety, odpowiedzialnych stanowisk. Musiaem, ich przecia prac i czsto przekonywaem si za pno o tym, e zbyt wielkie obarczenie obowizkami jest
szkodliwe.
Otoczony ludmi nie zasugujcymi na zaufanie, staem si w Owi-

cimiu innym czowiekiem. Dotychczas widziaem zawsze w ludziach,

zwaszcza w kolegach, tak dugo tylko dobre strony, a si nie przekonaem o czym przeciwnym. Moja dobra wiara czsto pataa mi zoliwe
figle. W Owicimiu zmieniem si; widziaem, jak moi tzw. wsppracownicy oszukuj mnie na kadym kroku, codziennie przeywaem
nowe rozczarowania. Staem si podejrzliwy, widziaem wszdzie tylko
ch wprowadzenia mnie w bd, tylko najgorsze rzeczy. W kadym
nowo poznanym osobniku dopatrywaem si z gry za. W ten sposb
dotknem i zraziem sobie wielu dzielnych i przyzwoitych ludzi.
Koleestwo, ktre dotychczas byo dla mnie tak wite,75 stao si
rzecz mieszn wanie dlatego, e starzy koledzy tak mnie rozczarowali i oszukali. Nabraem, wstrtu do wszelkich zebra koleeskich.
Wci odraczaem, takie spotkania koleeskie i byem zadowolony, gdy
mogem znale jaki odpowiedni powd, aby usprawiedliwi sw nieobecno. Koledzy robili mi zarzuty z powodu tego zachowania. Take
i Glcks zwraca mi wielokrotnie uwag, e w Owicimiu nie ma
wizi koleeskiej midzy komendantem a jego oficerami. Po prostu nie
byem ju do tego zdolny, byem zbyt rozczarowany.
Coraz bardziej zamykaem si w sobie, stawaem si niedostpny
i z kadym dniem twardszy. Moja rodzina, zwaszcza ona, cierpiaa
z tego powodu; bywaem wrcz nieznony. Nie widziaem ju nic poza
swoj prac i swym zadaniem. Wszystkie ludzkie odruchy zostay przez
to wyparte. ona usiowaa wyrwa mnie z tego zasklepienia si w sobie,
prbowaa zaprasza naszych dobrych znajomych i wesp z moimi kolegami doprowadzi mnie do tego, abym nie zamyka si przed nimi.
Organizowaa w tym samym celu spotkania poza domem, jakkolwiek
takie ycie towarzyskie odpowiadao jej rwnie mao, jak i mnie. Na
jaki czas byem wyrywany z mojego wiadomego samotnictwa, jednake nowe rozczarowania zapdzay mnie szybko z powrotem za moj
szklan cian.
Nawet ludzie postronni ubolewali bardzo nad moim zachowaniem.
Jednak nie chciaem ju postpowa inaczej. Wskutek nieustannych rozczarowa staem si pod pewnym wzgldem mizantropem. Zdarzao si
75

M. Broszat pisze na temat pojmowania koleestwa przez Hssa midzy innymi, co

nastpuje: ,,Do istoty koleestwa naley to, e (...) nie opiera si ono na momentach
osobistych i indywidualnych, lecz bywa okrelane przez przyjt sytuacj grupy, przez
kadorazow akcj (Einsatz) i e darzy si nim bez rnicy kadego, kto naley do
tego. Koleestwo jest nakazem i obowizkiem i nie wymaga wdawania si w przymioty
osobiste i indywidualne partnera, lecz wprost przeciwnie ni przyja obowizuje bez
wzgldu na osob. Przynaleno Hssa do rnych ugrupowa koleeskich, czy to bdzie
oddzia wojskowy, korpus ochotniczy, czy te SS uatwiona przez zerwanie z rodzin i ze
rodowiskiem mieszczaskim po I wojnie wiatowej, staa si stylem jego ycia i moe
by susznie tumaczona jako ucieczka od cywilnej egzystencji samodzielnej jednostki midzy
innymi jednostkami" (M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant in Auschwitz", s. 20).

mia si sta potn central zbrojeniow. Owiadczenia Himmlera

z okazji wizyty w marcu 1941 r. nie pozostawiay pod tym wzgldem,
adnych wtpliwoci. Obz dla 100 000 jecw wojennych, rozbudowa
starego obozu na 30 000 winiw, przygotowanie dla Buny 10 000 winiw to mwio samo za siebie.77 W owym czasie byy to liczby zupenie nie znane w historii obozw. Ju obz liczcy 10 000 winiw uchodzi wwczas za niezwykle duy.
Czujno moj wzmg nacisk Reichsfhrera SS na moliwie jak najszybsze i najbardziej bezwzgldne prowadzenie budowy obozu oraz jego
niezwaanie na powstajce trudnoci i istniejce niedomagania, niemale nie do usunicia. Sposb, w jaki zaatwi si z bardzo istotnymi zarzutami Gauleitera i prezydenta rejencji, kazay przypuszcza co niezwykego.
Przyzwyczaiem si ju do wielu rzeczy zarwno w SS, jak i u ReichsDokumenty z przeomu lat 19421943 ,,o wzmoonym kierowaniu do obozw" dowodz, e
program wykorzystania tych si w produkcji zbrojeniowej zosta zainicjowany przez przedsibiorcw. Potwierdzaj to nastpujce autorytatywne wypowiedzi: Prawie wszystkie
przedsibiorstwa zbrojeniowe zwracay si do mojego urzdu o przydzia si roboczych
z obozw koncentracyjnych, a wikszo tych, ktre je zatrudniay, domagaa si stale
zwikszenia liczby zatrudnionych u nich winiw" (Pohl). Kierownicze osobistoci ze sfer
przemysowych stale podkrelay podczas moich podry subowych, e chc mie wicej
winiw" (Hss). Najwikszym pracodawc zatrudniajcym winiw obozw koncentracyjnych byia IG-Farbenindustrie, ktrej Himmler przyzna pierwszestwo przed wszystkimi innymi przedsibiorstwami" (Pohl). Por. dr J. Sehn: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka, s. 64 i n.
77
Himmler odwiedzi obz owicimski po raz pierwszy w dniu l marca 1941 r. Po
szczegowej inspekcji rozkaza powikszy obz do rozmiarw opisanych przez Hssa.
Budow obozu w Brzezince rozpoczto w padzierniku 1941 r. na podstawie dokumentacji
opracowanej przez Amtsgruppe C (budownictwo) WVHA, w ktrej zaplanowano obz
o 600 barakach dla 200 000 winiw. Zburzono zagrody wysiedlonej ju Brzezinki i zuyto
materia rozbirkowy do budowy pl a i b pniejszego obozu kobiecego (odcinek B I).
Nastpnie zbudowano odcinek B U i przystpiono do budowy odcinka B III. Te trzy odcinki
byy obliczone na 140 000 winiw. Czwarty odcinek, przeznaczony dla 60 000 winiw,
pozosta w planach. Byo to due miasto o 250 prymitywnych barakach z cegy lub z desek,
zajmujce powierzchni 175 ha.
Jeszcze przed urzdzeniem obozu w Brzezince, bo od wiosny 1941 r., zaczto zatrudnia
winiw owicimskich przy budowie dla koncernu IG-Farbenlndustrie A. G. zakadw Buna-Werke w Monowicach, odlegych od obozu owicimskiego o 7 km. O wyborze tego miejsca
zadecydowao take bezporednie ssiedztwo obozu, ktrego winiowie stanowili niewyczerpany rezerwuar taniej niewolniczej siy roboczej (patrz wyrok Amerykaskiego Trybunau Wojskowego w Norymberdze w procesie IG-Farbenindustrie z dnia 29. 7. 1948 r.). Pocztkowo winiowie dochodzili do pracy na Bunie" pieszo, a nastpnie na danie koncernu zbudowano tam
i uruchomiono w padzierniku 1942 r. koncentracyjny obz pracy zwany Lager IV. Koncern
IG-Farbenlndustrie zatrudnia winiw obozu owicimskiego ponadto w kopalniach Frstengrube i Janinagrube (po sierpniu 1943 r.) oraz Hydrierwerke Heydebreak. Do tego ostatniego
dochodzili winiowie z owicimskiego podobozu Blechhammer (od 1. 4.1844 r.). We wszystkich
tych miejscowociach istniay poprzednio ydowskie (Heydebreck) albo jenieckie (Furstengrube i Janinagrube) obozy pracy przymusowej, ktre zostay przejte przez obz owicimski
jako jego podobozy (Heydebreck) lub zamienione na takie podobozy (Frstengrube i Janinagrube). W pierwszym wypadku przejto przeszo 3 000 ydw w stan liczbowy i ewidencj
winiw (nr od 176512 do 179567), a obz w Blechhammer jako podobz obozu koncentracyjnego Owicim-Brzezinka. W dwu dalszych wypadkach wycofano z obozu w Frstengrube
i Janinagrube jecw i osadzono tarn na ich miejsce winiw ydw z obozu owicimskiego. Patrz J. Sehn: Sprawa odszkodowa dla ofiar hitleryzmu, Zeszyty Owicimskie" 1958, nr 3.

fhrera. A jednak ten surowy i nieubagany sposb, w jaki Himmler domaga si najszybszego wykonania swych obecnych rozkazw, by u niego
czym nowym. Nawet i Glcks to zauway. Za to wszystko odpowiedzialny byem jedynie i wycznie ja sam. Z niczego i bez niczego wybudowa jak najszybciej (wedle wczesnych poj) co olbrzymiego
z takimi wsppracownikami", bez adnej istotnej pomocy przeoonych,
po dotychczasowych dowiadczeniach.
A jak wygldaa sprawa moich si roboczych? Co uczyniono tymczasem z obozu winiw? Kierownictwo obozu dooyo wszelkich stara,
aby w traktowaniu winiw zachowa tradycje Eickego. Dachau
Fritzsch oraz Sachsenhausen Palitzsch, poza tym jeszcze Buchenwald
Meier starali si przeciga nawzajem w stosowaniu lepszych metod".
Nie wierzyli mi, gdy wci wskazywaem, e metody Eickego s ju od
dawna przestarzae ze wzgldu na przeobraenie obozw koncentracyjnych. Z ograniczonych mzgw tych ludzi nie mona byo wypleni wyszkolenia, ktre otrzymali od Eickego. Odpowiadao ono zreszt bardziej
ich mentalnoci. Moje rozkazy i zarzdzenia stojce w sprzecznoci z tym
wyszkoleniem byy przez nich przeinaczane. Nie ja bowiem, lecz oni nadawali ton obozowi; oni wychowywali winiw funkcyjnych od starszego obozu a do ostatniego pisarza na bloku; oni wychowywali Blockfhrerw i pouczali ich, jak si maj obchodzi z winiami.
Lecz o tym ju do powiedziaem i napisaem. Wobec biernego oporu
byem bezsilny. Zrozumiae i wiarygodne jest to tylko dla kogo, kto
sam w cigu lat peni sub w obozie koncentracyjnym.
Ju przedtem pisaem, jaki wpyw mieli na innych winiw winiowie sprawujcy funkcje przeoonych. W obozie koncentracyjnym wystpowao to szczeglnie wyranie. W olbrzymiej masie winiw obozu
OwicimBrzezinka by to czynnik o decydujcym znaczeniu. Zdawaoby si, e jednakowy los i wsplne cierpienie powinny prowadzi do
niezniszczalnej, nierozerwalnej wsplnoty, do niezomnej solidarnoci.
Nic bdniejszego. Nigdzie bezwstydny egoizm nie ujawnia si w sposb
tak jaskrawy, jak w niewoli; im twardsze w niej ycie, tym bardziej race jest egoistyczne zachowanie si wynikajce z instynktu samozachowawczego. Nawet natury, ktre w normalnym yciu byy dobrotliwe
i chtnie pieszyy innym z pomoc, potrafi w cikim wizieniu bezlitonie tyranizowa swych wsptowarzyszy, jeeli mog dziki temu odrobin znoniej uksztatowa swoje ycie. Tym bardziej bez serca postpuj ci, ktrzy z natury s egoistyczni, zimni lub maj skonnoci przestpcze; niemiosiernie przechodz do porzdku nad niedol swych wsptowarzyszy, aby osign najdrobniejsz korzy.
Winiowie, ktrych wraliwoci nie zabia jeszcze brutalno obozowego ycia, przechodz niewypowiedziane cierpienia psychiczne wskutek

ordynarnego i nikczemnego postpowania, pomijajc ju fizyczne skutki

takiego traktowania. adna, nawet najgorsza samowola, nawet najgorsze
traktowanie przez dozorcw nie dotyka ich tak bolenie i nie rani tak
dotkliwie jak ze ustosunkowanie si do nich wspwiniw. Druzgocco na ich psychik dziaa wanie to, e bezsilni i bezradni musz si
przyglda, jak tacy winiowie sprawujcy funkcje przeoonych drcz
swych towarzyszy. Biada winiowi, ktry si przed tym broni lub wstawia si za pokrzywdzonymi. Terror osobnikw sprawujcych wadz wewntrz obozu jest zbyt silny, aby kto mg si na to odway.
Dlaczego winiowie na stanowiskach przeoonych, winiowie funkcyjni traktuj w ten sposb innych winiw, towarzyszy niedoli? Postpuj tak, poniewa chc przedstawi si w korzystnym wietle stranikom i dozorcom o podobnym sposobie mylenia, poniewa chc pokaza,
jak dziarsko potrafi postpowa, poniewa mog w ten sposb osign
korzyci i przyjemniej uoy sobie ycie zawsze jednak kosztem
wspwiniw. Tego rodzaju postpowanie i dziaanie umoliwia im
dozorca, stranik, ktry albo przyglda si temu z wasnej wygody
obojtnie, albo sam pochwala tego rodzaju postpowanie z niskich pobudek, ze zej woli, a nawet je prowokuje, gdy sprawia mu szatask
rado, gdy moe ,,podszczuwa" jednych winiw przeciwko innym.
Wrd winiw sprawujcych funkcje przeoonych do jest jednak
i tego rodzaju kreatur, ktre drcz wspwiniw fizycznie i psychicznie na skutek swego chamskiego, brutalnego i podego usposobienia oraz
zbrodniczych skonnoci, a nawet swoim sadyzmem potrafi ich zaszczu na mier. Wanie w czasie mego obecnego aresztu miaem dotychczas i mam cigle jeszcze do sposobnoci, aby w mym. malekim
polu widzenia obserwowa, jak wci na nowo, cho w mniejszej skali,
potwierdza si to, co wanie powiedziaem.
Nigdzie prawdziwy ,,Adam" 78 nie ujawnia si tak jak w niewoli.
Wszystko, co zostao zdobyte przez wychowanie, wszystko nabyte,
wszystko, co nie naley do jego istoty, opada z niego. Wizienie zmusza
go z biegiem czasu do zaprzestania wszelkiego udawania, wszelkiej zabawy w chowanego. Czowiek ujawnia si w caej swej nagoci, taki, jaki
jest w rzeczywistoci dobry albo zy.
Jak oddziaywao ycie wizienne w Owicimiu na poszczeglne kategorie winiw?
Dla Reichsdeutschw, bez wzgldu na kolor winkla, ycie wizienne
nie byo problemem. Zajmowali niemal bez wyjtku wysokie" stanowiska i posiadali wskutek tego wszystko, co niezbdne do potrzeb ciaa.
,,Organizowali" 79 to, czego nie dostawali w zwyky sposb. Ta mono
78
79

Okrelenia
Adam
uywa
tu
Hss w
znaczeniu:
Organizowa oznaczao w gwarze obozowej: zdobywa.

pierwotny czowiek.

zorganizowania" istniaa w Owicimiu dla wszystkich wysoko postawionych funkcjonariuszy bez wzgldu na barw winkla i na narodowo.
O powodzeniu decydowaa tylko inteligencja, odwaga, ryzyko i brak
skrupuw. Okazji nie brakowao nigdy. Po rozpoczciu akcji ydowskiej
nie byo ju waciwie nic, czego by nie mona byo ,,zorganizowa".
Wysoko postawieni winiowie funkcyjni mieli rwnie niezbdn do
tego swobod ruchw.
Gwny kontyngent obozu stanowili a do pocztku 1942 r. polscy
winiowie.80 Wszyscy oni wiedzieli, e musz pozosta w obozie koncentracyjnym przynajmniej do koca wojny. Wikszo z nich wierzya,
e Niemcy przegraj wojn; po Stalingradzie wierzyli w to wszyscy.
Majc wiadomoci pochodzce od nieprzyjaciela, byli dokadnie zorientowani w prawdziwym pooeniu Niemiec. Suchanie wiadomoci nieprzyjacielskich nie byo trudne; nie brakowao w Owicimiu sprztu
radiowego. Nawet w moim domu suchano wiadomoci radiowych. Poza
tym byo do sposobnoci do przemycania na szerok skal listw za
porednictwem robotnikw cywilnych, a nawet SS-manw. Byo wic
do rde wiadomoci. Take nowo przybywajcy winiowie przywozili najwiesze nowiny. Poniewa wedug nieprzyjacielskiej propagandy klska mocarstw osi" bya tylko kwesti czasu, polscy winiowie nie mieli powodu do rozpaczy, jeli rozpatrywa to z tego punktu
widzenia.
Pytano si tylko, kto bdzie mia szczcie przetrwania obozu. I ta
niepewno sprawiaa, e pobyt w obozie by dla Polakw tak ciki pod
wzgldem psychicznym. Docza si do tego lk przed przypadkowymi
wydarzeniami, ktre mogy codziennie kadego spotka. Mg pa ofiar choroby epidemicznej, ktrej nie by w stanie fizycznie przetrzyma;
mg zosta nieoczekiwanie rozstrzelany albo powieszony jako zakadnik;
mg by nieoczekiwanie wezwany przed sd dorany i skazany na
mier w zwizku z ruchem oporu; mg by zlikwidowany w wyniku
represji; mg go spotka miertelny wypadek przy pracy spowodowany
przez kogo le mu yczcego; mg wreszcie umrze wskutek skatowania albo z powodu podobnych wypadkw, na ktre by nieustannie
naraony.
Pytanie napawajce go lkiem: czy zdoa przetrwa obz fizycznie
przy coraz gorszym odywianiu, w coraz bardziej przepenionych pomieszczeniach, pogarszajcych si warunkach higienicznych, czsto b80

Ten polski" charakter obozu utrzyma si do koca, mimo powanych zmian w skadnie osobowym obozu. Wprawdzie od 1942 r. ydzi z innych krajw stanowili ilociowo
gwny kontyngent winiw, zwaszcza w Brzezince i wszystkch podobozach. jednake
Polacy byli w Owicimiu na swojej ziemi i wrd swej ludnoci. Wynikajce z tego
moliwoci wykorzystywali Polacy w interesie ogu winiw w ramach demokratycznego
Ruchu Oporu, zorganizowanego na platformie midzynarodowej.

dc naraonym podczas cikiej pracy na wszelkiego rodzaju dziaania

atmosferyczne.
Do tego doczaa si staa troska o rodzin, o krewnych. Czy znajdowali si wci jeszcze na miejscu? Czy nie zostali rwnie aresztowani
lub zesani gdzie do pracy? Czy w ogle jeszcze yli?
Wielu ncia ucieczka, aby si wyrwa z tego ndznego bytowania.
W Owicimiu byo to nietrudne: istniay niezliczone moliwoci
ucieczki. Mona byo atwo stworzy sobie do tego odpowiednie warunki;
mona byo zmyli czujno stranikw, wystarczyo troch odwagi
i odrobina szczcia. Gdy si jednak stawia wszystko na jedn kart,
naley si rwnie liczy z moliwoci niepowodzenia, z tym, e moe
si to skoczy mierci.
Mylom o ucieczce stay jednak na przeszkodzie represje: aresztowanie rodzin, likwidowanie po dziesiciu albo i wicej towarzyszy niedoli.
Wielu uciekajcych nie troszczyo si zbytnio o represje ryzykowali
ucieczk mimo to. Gdy znajdowali si ju poza acuchem stray, pomagaa im okoliczna ludno. Potem wszystko ju szo gadko. Jeli mieli
pecha, wszystko si skoczyo. I tak, i tak zgin oto byo ich haso.81
Ich towarzysze niedoli, wspwiniowie musieli maszerowa w szeregach obok zwok winia zastrzelonego podczas ucieczki, aby wiedzieli,
czym moe si skoczy ucieczka. Widok ten wprawdzie wielu odstrasza, ale ludzie twardzi decydowali si na ryzyko mimo wszystko. Mogli
mie szczcie i nalee do tych 90%, ktrym si udawao uciec.
Co mogli odczuwa maszerujcy wwczas winiowie? Jeli potrafi
81

Pierwsz udan ucieczk z obozu owicimskiego bya ucieczka winia Tadeusza

Wiejowskiego w dniu 6. 7. 1940 r. W zwizku z t ucieczk Hss zada od przybyego
do obozu w dniu 18. 7. 1940 r. von dem Bacha zgody na przeprowadzenie akcji, ktra by
uwiadomia ludnoci polskiej, e obz koncentracyjny jest obiektem zarzdzanym przez SS
i nie moe by porwnywany z podobnymi obiektami zarzdzanymi przez Wehrmacht lub
policj. Potrzeb takiego uwiadomienia motywowa pisemnie tym, e ludno miejscowa
jest fanatycznie polska i jak ustalono w drodze wywiadu gotowa do kadego wystpienia przeciwko znienawidzonej zaodze obozowej SS. Kady wizie, ktremu uda si
ucieczka, moe liczy na wszelk pomoc, skoro tylko dotrze do pierwszej polskiej zagrody".
Mimo surowych represji ucieczki powtarzay si. W pniejszym okresie (od 1943 r.) przybray na sile. Hss czsto z wasnej inicjatywy zarzdza odwetowe i represyjne rozstrzeliwania za ucieczk, wykonywane razem z, egzekucjami nakazanymi przez Gestapo, zwaszcza
Gestapo z GG. Rwnie z jego rozkazu aresztowano rodzicw zbiegego winia. Stali oni
w widocznym miejscu obozu z tablic, na ktrej napisano, e rodzice pozostan tak dugo
w obozie, dopki ich zbiegy syn nie zostanie ujty (H. Langbein: Die Strkeren,
s. 121). Wreszcie Hss przy wspudziale innych SS-manw wybiera zakadnikw spord
winiw w odwet za ucieczk winia. Zakadnikw osadzano w bunkrze bloku 11, gdzia
nie otrzymywali adnego jedzenia ani picia. Z wpisw w ksice bunkra wynika, e pierwsze
tego rodzaju wydarzenie miao miejsce w dniu 23.4.1941 r., kiedy to osadzono w bunkrze
dziesiciu winiw wybranych przez Hssa z bloku 2. Nastpnych dziesiciu winiw
z tego samego bloku wybrano i osadzono w bunkrze w dniach 17 i 24. 6. 1941 r. W obu
przypadkach wszyscy winiowie zmarli w bunkrze mierci godow (F. Brol, G. Woch,
J. Pilecki: Ksika bunkra w bloku 11 hitlerowskiego obozu w Owicimiu, Zeszyty
Owicimskie" 1957, nr 1; T. Iwaszko: Ucieczki winiw z obozu koncentracyjnego Owicim, Zeszyty Owicimskie" 1963, nr 7).

czyta w twarzach, to widziaem w nich: osupienie wywoane losem

uciekiniera, wspczucie dla nieszczliwego i zapowied zemsty, odwetu,
gdy czas po temu nadejdzie. Takie same twarze widziaem podczas egzekucji przez powieszenie w obecnoci zebranych winiw; wwczas jednak jeszcze bardziej uwidaczniao si przeraenie, obawa przed podobnym losem.
Musz jeszcze wspomnie tutaj o sdzie doranym i likwidowaniu zakadnikw, poniewa wchodzili tu w gr wycznie polscy winiowie.
Zakadnicy siedzieli w obozie przewanie duszy czas; ani oni, ani kierownicy obozu nie wiedzieli o tym, e byli zakadnikami. Nagle przychodzi dalekopis z rozkazem dowdcy Policji Bezpieczestwa albo RSHA:
Niej wymienieni winiowie maj by rozstrzelani albo powieszeni
jako zakadnicy". W cigu paru godzin naleao zameldowa o wykonaniu egzekucji.
Winiw tych zabierano z miejsca pracy albo wycigano z szeregu
podczas apelu i prowadzono do aresztu. Ci, ktrzy siedzieli ju duszy
czas w obozie, wiedzieli wwczas, co ich czeka, lub przynajmniej przeczuwali swj los. W areszcie odczytywano im rozkaz egzekucji. W pierwszym okresie, tj. 19401941, zakadnikw rozstrzeliwa oddzia egzekucyjny, pniej wieszano ich lub zabijano pojedynczo z karabinu maokalibrowego wystrzaem w kark.82 Obonie chorych likwidowano w rewirze 83 za pomoc zastrzykw.
Sd dorany z Katowic przyjeda zazwyczaj co 46 tygodni do
Owicimia i odbywa rozprawy w areszcie. Winiw podlegych kompetencji sdu doranego sprowadzano przed sd, badano za porednictwem tumacza i pytano, czy przyznaj si do winy. Widziaem, jak
winiowie podczas przesuchania przyznawali si do swych czynw
szczerze i dobrowolnie; szczeglnie odwanie zachowyway si niektre
kobiety. W wikszoci wypadkw wydawano wyrok mierci, po czym
niezwocznie nastpowaa egzekucja.84 Wszyscy ci winiowie, podobnie jak i zakadnicy, szli na mier odwanie i spokojnie w przekonaniu, e skadaj ycie w ofierze ojczynie. Czsto widziaem w ich
oczach fanatyzm, ktry mi przypomina badaczy Pisma w. i ich zachowanie si przed mierci.
Inaczej umierali winiowie kryminalni, ktrzy zostali skazani przez
82

Egzekucje odbyway si pocztkowo w doach wirowni na terenie obozu macierzystego, pniej

na podwrzu bloku 11.
83
Rewir (skrt od Krankenrevler) szpital obozowy, okrelany w Owicimiu rwnie jako
Krankenbau (dla winiw).
84
W toku ledztwa w sprawie zbrodni popenionych w Owicimiu nie zdoano ustali
ani jednego przypadku, w ktrym sd" urzdujcy w bloku 11 wydaby wyrok uniewinniajcy Hss stwierdzi w swych ustnych wyjanieniach, e gestapowcy przywozili
gotowy wyrok, zatwierdzony ju do wykonania.

sd dorany za napady rabunkowe, kradziee dokonane w bandzie

albo zachowywali si z tp obojtnoci, albo jczeli, lamentowali
i ebrali o ask.
W Owicimiu wystpowao to samo zjawisko co podczas egzekucyj
w Sachsenhausen: ci, ktrzy umierali w imi pewnej idei, szli na mier
miao i spokojnie, aspoeczni za zachowywali si bd obojtnie, bd
bronili si przed mierci.
Chocia oglne warunki bytowania byy w Owicimiu naprawd ze,
to jednak aden polski wizie nie chcia by przeniesiony do innego
obozu. Z chwil, gdy winiowie dowiadywali si, e maj by przeniesieni, uywali wszelkich rodkw, aby mc pozosta w Owicimiu. Gdy
w 1943 r. przyszed oglny rozkaz, na mocy ktrego wszyscy Polacy
mieli by przeniesieni do obozw w Rzeszy, zostaem zasypany probami ze wszystkich placwek pracy, uzasadniajcymi nieodzown obecno Polakw. Trzeba byo zarzdzi przymusow wymian procentow. Nigdy nie syszaem o tym, aby jaki polski wizie zgosi si
dobrowolnie do innego obozu. Nie mogem si nigdy dowiedzie, jaki
by powd tego kurczowego trzymania si Owicimia.
Polscy winiowie dzielili si na trzy wielkie grupy polityczne, ktrych zwolennicy gwatownie si zwalczali. Najsilniejsza wrd nich bya
nacjonalistyczno-szowinistyczna. Walczyy one midzy sob o wpywowe stanowiska. Wizie, ktry osiga wane stanowisko w obozie,
szybko ciga do siebie tych winiw, ktrzy naleeli do jego grupy,
i usuwa z zasigu swojej wadzy czonkw innych grup, nierzadko przy
pomocy nikczemnych intryg. Nie waham si powiedzie, e niektre
przypadki tyfusu plamistego lub brzusznego ze miertelnym wynikiem
naley zapisa na konto tych walk o wadz. Nieraz syszaem od lekarzy, e wanie w rewirze stale odbyway si gwatowne walki o wpywy. To samo dziao si na terenie Oddziau Zatrudnienia. Szpital i Oddzia Zatrudnienia stanowiy przecie kluczowe pozycje w yciu obozowym; kto je umia opanowa, ten rzdzi. Rzdzono si tam, i to bynajmniej nie wstrzemiliwie. Zajmujc wane stanowiska, mona byo
umieszcza swoich przyjaci na takich placwkach, gdzie si chciao
ich mie. Mona byo take przenosi lub w ogle pozbywa si innych
winiw bdcych w nieasce. W Owicimiu wszystko to byo
moliwe.85
85

Wielu szczerze patriotycznych i demokratycznych winiw Polakw rozumiao znaczenie midzynarodowej solidarnoci w walce z faszyzmem niemieckim i rodzimym i pracowao ofiarnie w obozowym Ruchu Oporu. Celem tej walki nie by kawaek chleba, ale
midzy innymi izolowanie i likwidacja zielonego" (kryminalnego) pomocniczego aparatu
terroru w obozie. We wszystkich czerwonych" obozach szpital by w tej walce prawdziw
twierdz winiw politycznych. Podobnie szpital owicimski by siedzib wadz Ruchu
Oporu, miejscem wykonywania wyrokw na zdrajcach, central konspiracyjnych dostaw

Te walki polityczne o wadz toczyy si w Owicimiu nie tylko

midzy polskimi winiami. Antagonizmy polityczne istniay we wszystkich obozach i wrd wszystkich narodowoci. Nawet wrd czerwonych Hiszpanw w Mauthausen istniay dwie grupy zwalczajce si
gwatownie.
Nawet w czasie odsiadywania kary przeze mnie byem niegdy wiadkiem tego, jak zwalczali si wzajemnie winiowie nalecy do prawicy
i lewicy.
Kierownictwo obozu koncentracyjnego gorliwie popierao te antagonizmy, a nawet podjudzao, aby nie dopuci do trwaej jednoci
wszystkich winiw. Nie tylko polityczne, lecz jeszcze bardziej ,,kolorowe" antagonizmy odgryway tu du rol.
adnemu, nawet najsilniejszemu kierownictwu obozu nie udaoby si
utrzyma w karbach tysicy winiw i kierowa nimi, gdyby nie przychodziy mu z pomoc wzajemne antagonizmy winiw. Im liczniejsze
s antagonizmy i im gwatowniejsze tocz si walki o wadz pomidzy
winiami, tym atwiej mona kierowa obozem.
Divide et impera! ta zasada jest wana nie tylko w wielkiej polityce, ale i w obozie koncentracyjnym stanowi czynnik, ktry nie powinien by niedoceniany.
Drugi wikszy kontyngent stanowili radzieccy jecy, ktrzy mieli
duej iloci lekw, placwk ratujc zdrowie i ycie wsptowarzyszy. W Rezolucji winiw politycznych'' napisanej i wysanej z obozu owicimskiego w lecie 1914 r. przez
winia tego obozu Jzefa Cyrankiewicza czytamy ,,Chocia w obozach niewoli, to jednak
ludzie wolnoci lemy wolnemu wiatu wie o naszym istnieniu, o naszej nierwnej
walce o prawa winiw politycznych. Jestemy za drutami, jako onierze i jako czonkowie swoich narodw damy traktowania nas jako onierzy damy praw ludzkich,
praw jeca wojennego w niewoli. Wiemy, e tylko zdecydowana postawa wolnego wiata
moe nam takie prawa zapewni. damy takiej zdecydowanej postawy, bo bdzie ona
take wyrazem wsplnej walki o wolno narodw, o wolno wiata, o poszanowanie
czowieka. (...) Oczywicie nie chcemy, aby nasze woanie o akcj i interwencj byo
zrozumiane albo pizez kogo odczute jako zaprztanie gowy ludziom zajtym wojn przez
ludzi tak czy owak biernych w pewnym sensie bezuytecznych. Nie. My zagadnienie
winiw politycznych zagadnienie obozw koncentracyjnych staramy si traktowa
niezalenie od tego, e w nich siedzimy. (...) jako problem moralny w stosunku do czowieka,
jako jedno z zagadnie, o ktre toczy si wojna w swojej czci ideologicznej. To, e
w tych obozach siedzimy pozwala nam to zagadnienie uczyni czym plastycznym
pozwala nam po prostu jako wiadkom wyliczy wszystkie zbrodnie, ktrych obiektem jesl
czowiek. (...) Hitleryzm uwaamy we wszystkich jego przejawach w stosunku do narodw
i w stosunku do czowieka za najbardziej cyniczny, zbrodniczy i najlepiej zorganizowany
zamach na wszystko, co si nazywa czowieczestwem. W tym sensie my, winiowie
polityczni hitleryzmu, jestemy tylko sprawozdawcami z jednego odcinka, do wanego
zreszt rozprawy hitleryzmu z czowieczestwem. I dlatego pomoc dla nas traktujemy
nie tylko jako jak sum praktycznych dla nas korzyci w formie poprawy warunkw, ale
jako pewnego rodzaju egzamin postawy moralnej wolnego wiata. (...) Wanie chodzi nam
o to, aby z chwil, gdy mwi si o tym, co si dzieje w obozach koncentracyjnych
mwio si nie tylko dlatego, aby nam pomc, ale eby to bya sama w sobie cz walki
z hitleryzmem, w ktrej my, winiowie, nie jestemy jakim balastem, ale po prostu
odcinkiem frontu". Tom II Materiaw Pomocy Winiom Obozw Koncentracyjnych PWOK - k. 41 i n.

wybudowa obz dla jecw w Brzezince. Przywieziono ich z obozu

dla jecw w ambinowicach86 na Grnym lsku w stanie cakowitego
wyczerpania. W ambinowicach znaleli si po wielotygodniowych
marszach; po drodze nie otrzymywali prawie adnego wyywienia, podczas przerw w marszu prowadzono ich na najblisze pola i tam jedli
wszystko, co tylko byo jadalne. W obozie w ambinowicach byo podobno 200 000 radzieckich jecw wojennych. Mieszkali oni przewanie
w ziemiankach, ktre sami wykopali. Wyywienie otrzymywali zupenie niewystarczajce i nieregularnie. Gotowali sobie sami w doach
ziemnych. Wikszo poeraa" bo jedzeniem nie mona ju byo
tego nazwa swj przydzia zaraz na surowo.
Wehrmacht nie by przygotowany w 1941 r. na to, e takie masy
jecw wojennych znajd si w niewoli. Aparat zajmujcy si jecami wojennymi by zbyt sztywny i zbyt mao ruchliwy, aby potrafi
co szybko zaimprowizowa. Zreszt po klsce w maju 1945 r. niemieckim jecom wojennym take nie powodzio si lepiej. Z tym masowym
zjawiskiem take i alianci nie mogli sobie da rady. Jecw spdzano
po prostu na nadajcy si do tego kawaek pola, grodzono prowizorycznie drutem kolczastym i pozostawiano wasnemu losowi. Powodzio si
im dokadnie tak jak Rosjanom.87
Przy pomocy takich jecw, czsto ledwie si trzymajcych na nogach, miaem budowa obz dla jecw w Brzezince. Wedug zarzdzenia Reichsfhrera SS do Owicimia miano sprowadzi w tym celu tylko
takich jecw radzieckich, ktrzy byli szczeglnie silni i cakowicie nadawali si do pracy. Oficerowie konwoju mwili, e wybrali najlepszy
mlateria ludzki spord masy jecw, ktrymi dysponowali.
Jecy radzieccy byli chtni do pracy, lecz z powodu osabienia niczego nie mogli dokona. Wiem dokadnie, e dawalimy im, gdy byli
jeszcze w obozie macierzystym, stae dodatki ywnociowe, ale nie odnioso to adnego skutku wyniszczone organizmy nie mogy ju nic
strawi, organizm by ju niezdolny do funkcjonowania. Jecy wymierali
jak muchy z oglnego wycieczenia albo na skutek najlejszej choroby,
przed ktr organizm nie mg si ju broni. Widziaem, jak wielu umierao w czasie poykania burakw lub ziemniakw.
86

W ambinowicach w woj. wrocawskim (niemiecka nazwa: Lamsdorf) w 1939 r. zosta

zaoony obz jecw polskich, a pniej obz dla jecw narodowoci zachodnioeuropejskich (Stalag VIII B). W 1941 r. zaoony zosta oddzielny obz dla jecw radzieckich,
w ktrym warunki byy pod kadym wzgldem o wiele gorsze ni w obozach dla jecw
innych narodowoci. Zgino w nich z godu, wycieczenia i chorb okoo 40 000 jecw
radzieckich.
87
W rzeczywistoci zachodzia zasadnicza rnica midzy obu sytuacjami. Polegaa ora
na tym, e jecy radzieccy byli skazani na zagad, a jecy niemieccy, wrd nich take
i czonkowie formacji SS, przeyli te chwilowe, pocztkowe trudnoci i jeeli ich nie
skazano sdownie jako zbrodniarzy wojennych, zostali z niewoli zwolnieni.

Okoo 5 000 Rosjan zatrudniaem przez jaki czas prawie codziennie

przy wyadowywaniu wagonw brukwi. Cay tor kolejowy by ju zapchany, gry brukwi leay na szynach kolejowych i nie mona byo da
sobie z tym rady. Rosjanie nie byli ju w stanie nic robi. Chodzili
wkoo bez adnego celu i sensu albo chowali si w jak bezpieczn
dziur, aby przekn cokolwiek nadajcego si do jedzenia, albo szukali
jakiego cichego miejsca, gdzie mogliby spokojnie umrze.
Najgorzej byo w czasie odwily w zimie 19411942 r. Zimno znosili
lepiej ni wilgo, nieustanne moknicie. W prymitywnych, kamiennych
barakach na wp gotowych, naprdce skleconych w pierwszym okresie
Brzezinki, miertelno wci wzrastaa. Nawet spord tych jecw, ktrzy dotychczas wykazywali pewn odporno, z kadym dniem pozostawao coraz mniej. Nie pomagay ju dodatki ywnociowe; poykali
wszystko, co tylko mogli zdoby, lecz nigdy nie byli syci.
Kiedy widziaem, jak na drodze midzy Owicimiem a Brzezink
caa kompania jecw zoona z kilkuset ludzi nagle ucieka z drogi
w kierunku najbliej pooonych kopcw ziemniaczanych, a cakowicie
zaskoczona stra nie moga sobie da rady. Na szczcie wanie wwczas nadjechaem i opanowaem sytuacj. Jecy rozkopywali kopce i nie
dawali si od nich odpdzi; niektrzy z nich umarli podczas jedzenia,
trzymajc w doniach peno ziemniakw. Nie mieli ju dla siebie adnych
wzgldw; instynkt samozachowawczy w swej najjaskrawszej postaci nie
dopuszcza adnych ludzkich odruchw.
Wypadki ludoerstwa nie naleay w Brzezince do rzadkoci. Ja sam
natknem si na Rosjanina lecego pomidzy zwaami cegy, ktremu
rozpruto brzuch jakim tpym narzdziem i w ktrego zwokach brak
byo wtroby. Zabijali si nawzajem, aby zdoby co nadajcego si do
zjedzenia. Jadc konno zauwayem jakiego Rosjanina, jak drugiego,
skulonego za stert kamieni i ujcego kawaek chleba, uderzy ceg
w gow, aby mu porwa chleb. Zanim jednak dostaem si na miejsce
przez bram znajdowaem si bowiem poza ogrodzeniem lecy za
stert by ju nieywy: mia on rozbit czaszk. W kbicej si masie
Rosjan nie zdoaem, ju wykry sprawcy.
Podczas plantowania pierwszego odcinka budowlanego wielokrotnie
znajdowano przy kopaniu roww zwoki Rosjan, ktrzy zabici przez
innych i czciowo poarci znikali w jakim botnistym dole. W ten
sposb wyjanio nam si zagadkowe zniknicie wielu Rosjan.88
Z mojego mieszkania widziaem, jak jaki Rosjanin wlk kocio po
88

O wypadkach spoywania przez godzonych z premedytacj radzieckich jecw wojennych czci ciaa zmarych wsptowarzyszy wspomina take sprawozdanie radzieckiej Komisji do Badania Zbrodni Niemieckich Popenionych na Radzieckich Jecach Wojennych
w Twierdzy Dbliskiej z dnia 28. 8. 1944 r.

jedzeniu za blok przy komendzie i apczywie go wyskrobywa. Nagle zza

rogu ukaza si drugi, przystan na chwil, nastpnie rzuci si na wyskrobujcego kocio, pchn go na ogrodzenie naadowane prdem i znikn z kotem. Stranik na wiey take obserwowa to, ale nie zdy
strzeli do uciekajcego. Natychmiast zatelefonowaem do subowego
Blockfhrera, poleciem wyczy prd z ogrodzenia i poszedem do
obozu sam poszukiwa sprawcy. Pchnity na druty by martwy. Tego
drugiego nie udao si odszuka. To ju nie byli ludzie; zezwierzceli
w cigych poszukiwaniach jedzenia.
Z liczby przeszo 10 000 radzieckich jecw, ktrzy mieli stanowi
gwn si robocz przy budowie obozu jecw w Brzezince, pozostao
przy yciu do lata 1942 r. zaledwie kilkuset. T reszt stanowili najbardziej wytrzymali. Ci, ktrzy przetrwali, pracowali znakomicie i byli
zatrudnieni jako lotne druyny robocze wszdzie tam, gdzie naleao
szybko ukoczy prace. Nigdy jednak nie mogem si pozby uczucia,
e ci, ktrzy pozostali przy yciu, przetrwali tylko kosztem swych
wspwiniw, poniewa byli od nich bardziej bezwzgldni i twardsi.
W lecie 1942 r. o ile sobie przypominam udaa si tym jecom
masowa ucieczka. Wikszo z nich zostaa zastrzelona, wielu jednak
udao si uciec. Ci, ktrzy zostali schwytani, jako powd masowej ucieczki podawali lk przed zagazowaniem, ktry ich ogarn, gdy im oznajmiono, e zostan przeniesieni na nowy, wieo wykoczony odcinek
obozu. Nie wierzyli w przeniesienie, uwaali, e si ich oszukuje, chocia tych jecw nigdy nie zamierzano zagazowa. Zapewne wiedzieli
o likwidowaniu radzieckich politrukw" i komisarzy i dlatego obawiali
si, e i ich czeka podobny los. W ten sposb moe powsta masowa psychoza, ktra pociga za sob takie skutki.89
89

W zwizku z opisem przez Hssa losu jecw radzieckich w Owicimiu naley

nadmieni, e na podstawie wytycznych Hitlera z dnia 30.3. 1941 r. i opracowanych przez
OKW Zasad traktowania komisarzy politycznych" z dnia 6.6.1941 r. (Dok. Norymb.
NOKW-1076) szef RSHA, SS-Gruppenfhrer Reinhard Heydrich wyda w dniu 17. 7. 1941 r.
rozkaz nakazujcy zabijanie wszystkich radzieckich jecw, ktrzy s lub mog by niebezpieczni dla narodowego socjalizmu. Wedug rozkazu przede wszystkim dotyczyo to wszystkich wybitniejszych funkcjonariuszy pastwowych i partyjnych, a zwaszcza zawodowych
rewolucjonistw", wszystkich komisarzy ludowych Armii Radzieckiej, kierowniczych osobistoci
w yciu pastwowym, radzieckiej inteligencji, wszystkich ydw i tych wszystkich osb,
co do ktrych ustalono, e s agitatorami albo fanatycznymi komunistami".
W dniu 8. 9. 1941 r. genera Hermann Reinecke (szef Wydziau Jecw w OKW) wydal
rozkaz zawierajcy m.i. nastpujce przepisy: onierz bolszewicki utraci wszelkie prawo,
aby by traktowany jako honorowy onierz wedug konwencji genewskiej. Brak subordynacji oraz czynny lub bierny opr naley natychmiast zama przy uyciu broni. Kto do wykonania rozkazu nie uyje broni lub uyje jej nie do energicznie, bdzie karany. Do zbiegw naley strzela natychmiast i bez uprzedzenia. Nie wolno nigdy strzela na postrach.
Uycie broni przeciwko radzieckim jecom jest z zasady zgodne z prawem".
W poufnym rozkazie Glcksa z dnia 15.1.1942 r. jest mowa o selekcji radzieckich jecw kierowanych
do obozw koncentracyjnych na wyniszczenie.
Nawet Canaris sta na stanowisku, e wszystkie te rozkazy s sprzeczne z zasadami
prawa midzynarodowego, wedug ktrych zabijanie lub kaleczenie bezbronnych ludzi jest

Nastpny gwny kontyngent winiw stanowili Cyganie. Znaleli

si oni w obozach koncentracyjnych ju na dugo przed wojn, w ramach
akcji przeciwko aspoecznym. W Urzdzie Policji Kryminalnej Rzeszy
jedna placwka zajmowaa si wycznie nadzorowaniem Cyganw.
W obozach cygaskich wyszukiwano osoby niecygaskiego pochodzenia;
ktre przyczyy si do Cyganw, i umieszczano je w obozach koncentracyjnych jako jednostki wykazujce wstrt do pracy lub aspoeczne.
Poza tym w obozach cygaskich stale przeprowadzano selekcj wedug
kryteriw biologicznych.
Reichsfhrer SS chcia zachowa dwa gwne, wielkie szczepy cygaskie (nazw tych szczepw nie mog ju sobie przypomnie).90 Jego
zdaniem byli to w prostej linii potomkowie indogermaskich ludw pierwotnych i zachowali zarwno swj typ, jak i obyczaje w stanie stosunkowo czystym. Mieli oni sta si przedmiotem specjalnych bada, mieli
zosta dokadnie zarejestrowani i objci ochron. Zamierzano zebra ich
potem z caej Europy i przydzieli ograniczone obszary zamieszkania.
W 19371938 r. wszyscy wdrowni Cyganie zostali zgromadzeni w tak
zwanych obozach mieszkalnych pooonych przy wikszych miastach,
aby mona byo nad nimi lepiej sprawowa nadzr.
W 1942 r. wydany zosta rozkaz, w myl ktrego na obszarze Rzeszy
wszyscy Cyganie oraz cygascy mieszacy powinni by aresztowani
i wysani do Owicimia niezalenie od wieku i pci. Wyjtek stanowili tylko Cyganie uznani za czystych pod wzgldem rasowym,
nalecy do obu gwnych szczepw; tych miano osiedli w okrgu
Odenburg nad jeziorem Neusiedler. Cyganie przywiezieni do Owicimia
mieli pozosta na czas wojny w obozie rodzinnym.
Wytyczne jednak, na ktrych podstawie przeprowadzono aresztowania, nie byy dostatecznie dokadne. Poszczeglne placwki Policji Kryminalnej rnie je interpretoway i w ten sposb doszo do aresztowania osb, ktre nie powinny byy si znale wrd internowanych. Niejednokrotnie aresztowano onierzy urlopowanych z frontu, ktrzy mieli
sprzeczne z pogldami onierskimi, a sam Rosenberg okrela los radzieckich jecw w Niemczech jako najwiksz tragedi (eine Tragdie grssten Ausmasses). Szef Gwnego Dowdztwa
Si Zbrojnych (OKW) Wilhelm Keitel odpowiedzia na zastrzeenia Canarisa, e opieraj si
one na pogldach onierskich o wojnie rycerskiej. W wypadku jecw radzieckich chodzi natomiast o zniszczenie wiatopogldu i dlatego on, marszaek Keitel, zatwierdza wydane zarzdzenia i popiera je osobicie.
Patrz te zeznania obecnego dyrektora Pastwowego Muzeum w Owicimiu, K. Smolenia
z dnia 15. 12. 1947 r. (Dok. Norymb. NO-5849). M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 121 przyp. 2, dr J. Sehn: Obz koncentracyjny Owlcim-Brzezinka, s. 102 i n.
90
Wedug Broszata chodzio o Cyganw szczepw Sinte i Lallerie (Kommandant in
Auschwitz, s. 104, przyp. 4). Patrz rwnie W. Polzer: Gauner-Wrterbuch, s. 35,
S. A. Wolf: Wrterbuch des Rotwelschen, H. Eller: Die Zigeuner - ein Problem, Kriminalistik" 1954, nr 5 oraz J. Brandhuber: Jecy radzieccy w obozie koncentracyjnym
w Owicimiu, ,,Zeszyty Owicimskie" 1960, nr 4.

wysokie odznaczenia, byli kilkakrotnie ranni, a ktrych ojciec, matka

albo dziadek itd. byli Cyganami lub cygaskimi mieszacami. Znalaz si
midzy nimi nawet jeden z najstarszych towarzyszy partyjnych, ktrego
dziadek przywdrowa do Lipska jako Cygan; on sam mia wielkie przedsibiorstwo w Lipsku i by uczestnikiem wojny wiatowej wielokrotnie
odznaczonym orderami. Bya te midzy nimi studentka, przywdczyni
Zwizku Niemieckich Dziewczt w Berlinie. Zdarzyo si jeszcze wiele
innych podobnych wypadkw. Zoyem o tym raport do RKPA, wskutek
czego przeprowadzono badania w obozie cygaskim i zarzdzono wiele
zwolnie; jednake ledwie dao si to odczu w takiej masie uwizionych.
Nie pamitam ju, ilu Cyganw i cygaskich mieszacw byo w obozie owicimskim. Wiem tylko, e zapenili cakowicie odcinek obozu
obliczony na 10 000 osb.91 Oglne warunki egzystencji w Brzezince absolutnie nie pozwalay na urzdzenie obozu rodzinnego; brak podstawowych warunkw uniemoliwia zatrzymanie tam, Cyganw choby tylko
do koca wojny. Nawet naleyte odywianie dzieci byo zupenie niemoliwe, jakkolwiek przez pewien czas, powoujc si podstpnie na rozkaz Reichsfhrera SS, otrzymywaem w urzdach ywnociowych poywienie dla maych dzieci. Lecz i to wkrtce si skoczyo, gdy Ministerstwo Wyywienia odmwio obozom koncentracyjnym jakichkolwiek
specjalnych przydziaw dla dzieci.
W lipcu 1942 r. przyjecha do Owicimia Reichsfhrer SS. Pokazaem mu dokadnie obz cygaski. Obejrza wszystko gruntownie; widzia
przepenione baraki mieszkalne, niezadowalajce warunki higieniczne,
baraki szpitalne pene chorych, oddzia dla zakanie chorych, widzia
dzieci chore na nom,92 chorob, ktra mnie zawsze przejmowaa groz,
gdy przypominaa chorych na trd, nieszczsnych trdowatych, ktrych
widziaem niegdy w Palestynie te wymizerowane ciaka dziecice
z wielkimi dziurami w policzkach, ten powolny rozkad ywego ciaa!
Himmler wysucha liczb dotyczcych miertelnoci wrd Cyganw.
91

Obz cygaski mieci si na odcinku B IIe w Brzezince. W pierwszych miesicach

1942 r. przybyo do obozu okoo 14 000 Cyganw. Wkrtce liczba ta powikszya si do okoo
20 000. Na podstawie odnalezionych w 1947 r. obozowych ksig ewidencyjnych Cyganw (czciowo zniszczonych i nieczytelnych) mona stwierdzi, e w okresie od marca do wrzenia
1943 r. zmaro z chorb i z wycieczenia przeszo 7 000 Cyganw. L. Adelsberger podaje, e
na wiosn 1942 r. przebywao w Brzezince 16 000 Cyganw. Autorka ta od maja 1943 r. przez
przeszo rok pracowaa w obozie cygaskim jako winiarka-lekarka i na tej podstawie stwierdza, e w obozie tym bloki byy przepenione: 800, 1000 a nawet wicej ludzi w jednym bloku
byo regu [L. Adelsberger: Auschwitz, Ein Tatsachenbericht (cyt. dalej jako: Auschwitz). Berlin 1956, s. 54]. Los Cyganw w Owicimiu opisa J. Ficowski: Cyganie polscy,
1953, S. 173-181 i 231-233.
92
Noma, czyii rak wodny (Cancer aquaticus) najcisza forma wrzodowego schorzenia
bony luzowej jamy ustnej, wystpujca zwaszcza u dzieci na skutek wygodzenia i osabienia organizmu. Jest to najczciej choroba miertelna.

W zestawieniu z ogln miertelnoci w obozie bya ona stosunkowo

niska, natomiast miertelno wrd dzieci bya niezwykle wysoka; nie
sdz, eby spord noworodkw wiele yo duej ni kilka tygodni.
Himmler obejrza wszystko dokadnie i da mi rozkaz, eby zlikwidowa
Cyganw po uprzednim wybraniu zdolnych do pracy, podobnie jak to
robiono z ydami. Zwrciem mu wtedy uwag, e Cyganw kierowanych do obozu nie wybierano zgodnie z planem, ktry przewidywa on
dla Owicimia. Wwczas Himmler zarzdzi, aby RKPA jak najszybciej
przeprowadzi odpowiedni selekcj uwizionych.
Trwao to dwa lata. Cyganie zdolni do pracy zostali przeniesieni do
innych obozw. Do sierpnia 1944 r. pozostao w Owicimiu okoo
4000 Cyganw, ktrzy musieli i do komr gazowych. Do ostatniej
chwili nie wiedzieli, co ich czeka; zorientowali si dopiero wwczas,
gdy prowadzono ich do I krematorium. Nie byo rzecz atw wprowadzi ich do komr.93 Nie widziaem tego, lecz mwi mi Schwarzhuber,94
e adna akcja likwidacyjna ydw nie bya tak cika jak likwidacja
Cyganw. Dla niego bya ona szczeglnie cika, gdy dobrze zna prawie wszystkich Cyganw i pozostawa z nimi w dobrych stosunkach,
a cechowaa ich tak wielka ufno, jak spotyka si u dzieci.
O ile mogem zauway, wikszo Cyganw mimo cikich warunkw niezbyt cierpiaa psychicznie wskutek uwizienia, jeli pomin fakt,
e sparaliowany zosta ich popd do wczgostwa. Do ciasnoty pomieszcze, kiepskich warunkw higienicznych i czciowo take do skpego
poywienia byli przedtem przyzwyczajeni, prowadzc prymitywny tryb
ycia. Nie brali rwnie bardzo tragicznie choroby i wysokiej miertelnoci. W istocie swej pozostali dziemi: byli lekkomylni, bawili si chtnie take i przy pracy, ktrej nigdy nie brali zbyt powanie, w najgorszym nawet szukali dobrych stron, byli optymistami.
U Cyganw nie zauwayem nigdy ponurych, penych nienawici spojrze. Gdy si przychodzio do obozu, wychodzili zaraz z barakw, grali
na instrumentach, kazali dzieciom taczy, pokazywali zwyke swoje
sztuczki. By tam duy ogrdek dla dzieci, w ktrym mogy do woli bawi si wszelkimi zabawkami. Gdy si do nich mwio, odpowiadali swobodnie i ufnie, wypowiadali wszystkie swe yczenia. Zawsze miaem
wraenie, e niezupenie zdawali sobie spraw z tego, i s w wizieniu.
We wzajemnych stosunkach byli bardzo wojowniczy. Powodowaa to
rnorodno szczepw i rodw, a poza tym sama krew cygaska, gorca
93

Zagada ostatnich Cyganw w Brzezince nastpia w nocy z 31. 7. na 1. 8. 1944 r.

Opisuje j szczegowo L. Adelsberger, ktra zgodnie z Hssem podaje liczb zabitych tej
nocy w komorach gazowych na 3 500-4 000 Cyganw (L. Adelsberger: Auschwitz,
s. 109 i n.).
94
SS-Obersturmfhrer Johann Schwarzhuber byJ w 1944 r. Schutzhaftlagerfhrerem obozu
koncentracyjnego Owicim II Brzezinka (Dok. Norymb. DS-3686).

i skora do ktni. W obrbie poszczeglnych rodw byli jednak bardzo

zespoleni i przywizani do siebie. Gdy w obozie wybierano zdolnych do
pracy i wskutek tego konieczne byo rozdzielanie rodzin, dochodzio do
wzruszajcych scen, penych cierpienia i ez. Uspokajali si nieco i pocieszali, gdy mwiono im, e pniej bd znowu wszyscy razem.
Przez pewen czas zdolni do pracy Cyganie przebywali w macierzystym obozie w Owicimiu; robili wszystko, aby mc widywa rodziny,
choby tylko od czasu do czasu i nawet tylko z daleka. Czsto podczas
apelw musielimy szuka modszych Cyganw? wymykali si oni podstpnie do obozu cygaskiego z tsknoty za swoimi rodzinami.
Gdy byem ju w Oranienburgu, w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych, Cyganie, ktrzy znali mnie z Owicimia, pytali czsto o swoich krewnych jeszcze wtedy, kiedy tamci ju dawno byli zagazowani.
Trudno mi byo dawa wymijajce odpowiedzi dlatego wanie, e tak
bardzo mi ufali. Jakkolwiek w Owicimiu miaem z nimi duo kopotu,
byli jednak moimi ulubionymi winiami jeli w ogle mona si tak
wyrazi.
Nie potrafili dugo wytrzyma przy jednej pracy, chtnie wasali si
,,po cygasku". Najbardzej odpowiadaa im druyna transportowa; chodzili wtedy wszdzie, mogli zaspokaja sw ciekawo i mieli rwnie
okazj do kradziey. Popd do kradzey i wczgostwa jest u Cyganw
wrodzony i nie mona go wykorzeni. Maj take zupenie inne pogldy
na moralno. Kradzie nie jest dla nich niczym zym; nie mog poj,
jak mona za to kara.
Mwi to wszystko o wikszoci uwizionych Cyganw, o takich, ktrzy rzeczywicie stale si wczyli, a take o podobnych do nich mieszacach, ktrzy stali si Cyganami, a nie o osiadych Cyganach przebywajcych w miastach. Ci przejli ju zbyt wiele z cywilizacji, chocia
nie to, niestety, co jest w niej najlepszego.
Byoby rzecz interesujc przyglda si yciu i obyczajom Cyganw, gdyby nie przejmujcy groz rozkaz zniszczenia, ktry a do poowy
1944 r. znali w Owicimiu oprcz mnie jedynie lekarze. Lekarze w myl
rozkazu Reichsfhrera SS powinni byli likwidowa w dyskretny sposb chorych, a zwaszcza dzieci. One za miay wanie takie zaufanie do
lekarzy! Nie ma nic bardziej cikiego ni konieczno przechodzenia nad
tym do porzdku w sposb zimny, bezlitosny, pozbawiony wspczucia.95
A jak pozbawienie wolnoci oddziaywao na ydw, ktrzy od 1942 r.
stanowili w Owicimiu gwny kontyngent winiw? Jakie byo ich
zachowanie si?
95

Patrz L. Adelsberger:
Slrkeren, s. 122 i n.

Auschwitz;

Dok.

Norymb.

PS-3548;

H.

Langbein:

Die

ydzi od pocztku przebywali w obozach koncentracyjnych, byli mi

wic dobrze znani jeszcze z Dachau. Wwczas ydzi mieli jednak mono wyemigrowania, jeeli jakie pastwo udzielao im zezwolenia na
wjazd. Ich pobyt w obozie by tylko kwesti czasu albo pienidzy i zagranicznych kontaktw. Wielu ydw otrzymywao w cigu kilku tygodni potrzebne wizy i mogo wyj z wizienia. Tylko winni zhabienia
rasy96 albo ydzi, ktrzy w okresie przedhitlerowskim byli szczeglnie
aktywni politycznie lub odegrali pewn rol w skandalicznych procesach,
musieli nadal pozostawa w obozie.
Ci, ktrzy mieli mono wyemigrowania, myleli tylko o tym, aby
ich ycie w obozie upywao moliwie bez tar. Pracowali pilnie, jeli
tylko mogli wikszo ich nie bya przecie przyzwyczajona do pracy
fizycznej zachowywali si moliwie najspokojniej i skrupulatnie wypeniali swoje obowizki.
Egzystencja ydw w Dachau nie bya lekka. Musieli wykonywa
bardzo cikie prace fizyczne w wirowni. Stosunek do nich stranikw
by szczeglnie wrogi na skutek wpyww Eickego i Sturmera,97 wywieszonego wszdzie w koszarach i kantynach. Byli przeladowani jako
szkodnicy wywierajcy zgubny wpyw na nard niemiecki" take przez
wspwiniw.
Wpyw Strmera, wywieszonego take w obozie koncentracyjnym,
dawa si odczu rwnie wrd winiw, ktrzy nie byli antysemitami. ydzi bronili si przed tym przekupujc wspwiniw? mieli do
pienidzy, mogli wic w kantynie kupowa wszystko, co chcieli, a znajdowali wielu winiw nie majcych pienidzy, ktrzy za papierosy,
sodycze, kiebas itp. gotowi byli do usug. Lejsz prac wyjednywali
sobie przez kapo, pobyt w rewirze przez winiw spord personelu
pielgniarskiego. Pewien yd da sobie kiedy za wynagrodzeniem
w postaci jednego pudeka papierosw zedrze paznokcie z wielkich
palcw u ng, aby w ten sposb dosta si do rewiru.
Drczyli ich jednak najczciej ydzi winiowie zajmujcy stanowiska Vorarbeiterw lub sztubowych. Wyrni si przy tym ich blokowy Eschen (powiesi si pniej, obawiajc si kary, kiedy uwika si
96

W myl tzw. ustaw norymberskich, czyli ustawy z dnia 15.9.1935 r,, o ochronie
niemieckiej krwi i niemieckiej czci (RGBI I, s. 1146), pomidzy osobami narodowoci niemieckiej i ydowskiej byy zakazane maestwa ( 1), jak rwnie stosunki cielesne ( 2).
Za przekroczenje przepisu l przewidziana bya kara cikiego wizienia. Mczyzna, ktry
przekroczy przepis 2, podlega karze cikiego wizienia ub wizienia. Przestpstwa"
przewidziane w 1 i 2 wymienionej ustawy nazywano potocznie zhabieniem rasy (Rassenschande),
97
Der Strmer antysemicki tygodnik, ktrego redaktorem i wydawc by Julius
Streicher, jeden z pierwszych czonkw NSDAP. Streicher by jednym z gwnych rzecznikw narodowosocjalistycznej propagandy przeciwko ydom. Wyrokiem MTW zosta skazany
na kar mierci za zbrodnie przeciwko ludzkoci i stracony.

w afer homoseksualn.) Ten wanie blokowy drczy ich nie tylko

fizycznie wszelkiego rodzaju szykanami, lecz przede wszystkim psychicznie. Wywiera na nich nieustann presj; namawia do przekraczania regulaminu obozowego, a potem wnosi skargi; podburza do wzajemnych
agresywnych wystpie, aby mc skada meldunki. Na og jednak
nie robi doniesie, lecz utrzymywa ydw pod nieustann grob zameldowania. By wcieleniem za. W stosunku do SS-manw odznacza
si obrzydliw sualnoci, wobec wspwiniw tej samej rasy gotw
by popeni kad podo.
Chciaem go kilkakrotnie usun, ale okazao si to niemoliwe, gdy
Eicke osobicie obstawa przy pozostawieniu go.
Eicke wymyli dla ydw specjalnego rodzaju kar zbiorow. Gdy na
caym wiecie znowu rozpoczto akcj propagandow przeciwko obozom
koncentracyjnym, kaza ydom pozostawa w kach w cigu miesica,
a nawet caego kwartau; mogli wstawa i wychodzi poza blok tylko na
posiki i apele; pomieszczenia nie wolno byo wietrzy, a okna zostay
zarubowane. Bya to cika kara, wywierajca szczeglnie ujemny
wpyw na psychik. Wskutek nieustannego przymusowego leenia winiowie stawali si tak podnieceni, e jeden na drugiego nie mg ju
patrze; dochodzio do dzikich bjek.
Eicke by zdania, e nagonk propagandow mogli wszcz tylko
ydzi, ktrzy wyszli z Dachau, i e dlatego wszyscy ydzi powinni
ponie dotkliw kar.
Musz tu zaznaczy, e byem przeciwnikiem antysemickiego tygodnika Strmer wydawanego przez Streichera, z powodu jego obrzydliwych chwytw obliczonych na oddziaywanie na najnisze instynkty.
W dodatku to wysuwanie na plan pierwszy kwestii seksualnych, czsto
w obrzydliwej, pornograficznej formie. Pismo to narobio wiele zego;
powanie pojtemu antysemityzmowi nie pomogo, przeciwnie, przynioso mu ujm. Nic dziwnego, e po klsce okazao si, i pismo redagowa
yd i on pisa najobrzydliwsze artykuy podburzajce.98
Jako fanatyczny narodowy socjalista byem gboko przekonany, e
nasza idea, przeksztacajc si zgodnie z indywidualnymi waciwociami
poszczeglnych narodw, rozpowszechni si we wszystkich krajach i zapanuje w nich. W ten sposb zostaaby take usunita dominacja ydostwa. Antysemityzm nie by przecie niczym nowym na caym wiecie. Przejawia si on silnie zawsze wtedy, gdy ydzi pchali si zanadto
do wadzy, gdy ich ndzne sprawki staway si zbyt widoczne dla opinii
publicznej. Moim zdaniem nie suyo si antysemityzmowi przez upra98

M. Broszat podkrela e nie wiadomo, na czym Hss opiera to swoje twierdzenie,

dla ktrego nie mona znale adnego potwierdzenia (Kommandant in Auschwitz; s. 109
przyp. 1).

wianie dzikiego podjudzania, jak to robi Strmer. Chcc ideowo zwalcza ydw, naleao uywa lepszej broni. Wierzyem, i to, co jest
w naszej idei lepsze i mocniejsze, utoruje sobie drog.99
Nie spodziewaem si, aby kara zbiorowa zastosowana przez Eickego
moga odnie najmniejszy nawet efekt, jeli chodzio o zwalczanie wiadomoci o okropnociach obozw koncentracyjnych. Nagonka odbywaaby si dalej, gdyby nawet rozstrzelano z tego powodu setki i tysice ludzi.
Uwaaem jednak wwczas za rzecz suszn, aby ci ydzi, ktrzy znajdowali si w naszych rkach, zostali ukarani za szerzenie przez ich rodakw wiadomoci o okropnociach obozowych.
Nadesza ,,noc krysztaowa" zainscenizowana w listopadzie 1938 r.
przez Goebbelsa, kiedy to, w odwet za zastrzelenie von Ratha w Paryu
przez yda, zdemolowano w caej Rzeszy ydowskie sklepy (co najmniej
za wybito szyby), a we wszystkich synagogach wzniecono poary, ktrych nie pozwolono gasi stray ogniowej. Wszyscy ydzi, ktrzy odgrywali jeszcze jak rol w handlu lub przemyle, zostali aresztowani
i osadzeni prewencyjnie w obozie koncentracyjnym ,,dla zapewnienia im
ochrony przed gniewem ludu". 100
Dopiero wwczas poznaem ich w masie. Dotd w Sachsenhausen ydw niemal nie byo, teraz nagle nastpia ydowska inwazja. Dotychczas przekupstwo w Sachsenhausen prawie nie istniao, obecnie stao si
zjawiskiem masowym i przybierao najrozmaitsze formy. Winiowie
kryminalni powitali ydw radonie jako obiekt eksploatacji. Trzeba
byo zabroni ydom podejmowania pienidzy, w przeciwnym bowiem
razie wtargnoby do obozu rozprzenie niemoliwe do opanowania.
Szkodzili sobie nawzajem, gdzie tylko mogli. Kady stara si uzyska jak funkcyjk; co wicej korzystajc z pobaliwoci usunie
nastawionych kapo wymyla wci takie nowe funkcyjki, aby wykrci si od pracy. Dla zdobycia ,,spokojnego stanowiska" nie wahali
si usuwa wspwiniw przez faszywe oskarenie ich. Gdy ju stali
si czym", bezlitonie i chamsko drczyli swych wspplemiecw.
Pod kadym wzgldem przecigali zielonych". W tym czasie wielu ydw byo doprowadzonych takim traktowaniem do rozpaczy i w celu
99

Hss tumaczy antysemityzm jako antysemita. Hitleryzm uczyni z antysemityzmu

gwny or bestialskiego rasizmu. Uporczywie sugerowa on masom, e gwnym wrogiem
Niemiec jest wiatowe ydostwo, kierujc w ten sposb walk klasow na tory walki rasowej.
100
W dniu 7.11.1038r. w gmachu ambasady niemieckiej w Paryu sekretarz ambasady
Ernst von Rath zosta zastrzelony przez Herszela Grynszpana i w wyniku zamachu zmar
dnia 9.11. Wykorzystujc ten fakt jako pretekst, rzd III Rzeszy wyda szereg rozporzdze
eliminujcych ydw od udziau w yciu gospodarczym, kulturalnym itp. w Niemczech i jednoczenie na wszystkich ydw posiadajcych obywatelstwo III Rzeszy naoy kontrybucj w wysoko.ci 1 miliarda marek. Partia hitlerowska zorganizowaa szereg spontanicznych" ekscesw przeciwydowskich, a wadze policyjne otrzymay rozkaz nieprzeciwdziaania im.

uwolnienia si od tej udrki poszo na druty, podejmowao ucieczki,

aby ich zastrzelono, czy te powiesio si. Komendant meldowa Eickemu o mnoeniu si takich wypadkw. Eicke odpowiedzia: Tylko nie
przeszkadzajcie im, niech si ydzi sami nawzajem poeraj.
Chciabym tu jeszcze zaznaczy, e jeli o mnie chodzi, to osobicie
nigdy nie czuem nienawici do ydw. Uwaaem ich wprawdzie za
wrogw naszego narodu, ale dlatego wanie sdziem, e naley ich
traktowa na rwni z innymi winiami i tak samo z nimi postpowa.
Nigdy nie robiem adnych rnic pod tym wzgldem. Uczucie nienawici jest mi w ogle obce. Wiem jednak, co to jest nienawi i jak ona
wyglda. Widziaem j i odczuem jej skutki na sobie.
Gdy Reichsfhrer SS pierwotny swj rozkaz z 1941 r., wedug ktrego wszyscy bez wyjtku ydzi mieli zosta zniszczeni, zmieni o tyle,
e ydw zdolnych do pracy naleao zatrudnia w przemyle zbrojeniowym, wwczas Owicim sta si obozem ydowskim, ydowskim
obozem zbiorczym o nie znanych dotychczas rozmiarach.
Gdy w poprzednich latach uwizieni ydzi liczyli na to, e pewnego
dnia zostan zwolnieni, i wskutek tego ciar obozu by dla nich psychicznie o wiele lejszy, to w Owicimiu ydzi nie mieli adnej nadziei
co do tego. Wszyscy bez wyjtku wiedzieli, e s skazani na mier
i tylko tak dugo bd yli, jak dugo bd mogli pracowa. Wikszo
nie miaa adnych zudze co do zmiany swego smutnego losu. Byli fatalistami; cierpliwie i obojtnie znosili ndz i udrk obozu. Brak nadziei
na uniknicie przewidzianego koca powodowa u nich zupen obojtno wobec otaczajcego wiata. To zaamanie psychiczne przypieszao
koniec fizyczny. Nie mieli ju woli ycia, wszystko stawao si dla nich
obojtne; najlejsza choroba powodowaa zgon. Wczeniej czy pniej
czekaa ich pewna mier.
Na podstawie obserwacji twierdz stanowczo, e wysoka miertelno
ydw bya wynikiem nie tylko cikiej pracy, do ktrej wikszo nie
bya przyzwyczajona, nie tylko wynikiem niedostatecznego wyywienia,
zatoczonych pomieszcze i innych trudnoci i niedomaga obozowego
ycia, lecz e uwarunkowana bya przede wszystkim ich stanem psychicznym. miertelno ydw w innych miejscach pracy, w innych
obozach, gdzie o wiele korzystniejsze byy oglne warunki egzystencji,
nie bya przecie o wiele mniejsza; bya ona zawsze stosunkowo znacznie wysza ni miertelno innych winiw. W czasie moich podry
inspekcyjnych z ramienia D I do si na to napatrzyem i dostatecznie
wiele o tym syszaem.
Jeszcze wyraniej mona to byo zauway u kobiet ydowskich; giny znacznie szybciej ni mczyni, jakkolwiek na podstawie wasnych
spostrzee twierdz, e kobiety s na og o wiele bardziej odporne

i wytrzymae ni mczyni, zarwno pod wzgldem psychicznym, jak

i fizycznym.
To, co powiedziaem, odnosi si do wikszoci ydowskich winiw.
Inaczej zachowywali si ydzi inteligentniejsi, psychicznie silniejsi i majcy wicej woli ycia, pochodzcy przewanie z krajw zachodnich.
Wanie oni, zwaszcza jeli byli lekarzami, wiedzieli dobrze, jaki koniec
ich czeka; mieli jednak nadziej i liczyli na jaki szczliwy zbieg okolicznoci, ktry moe kiedy nastpi i uratuje im ycie. Liczyli wreszcie
na klsk Niemiec, poniewa nieprzyjacielska propaganda z atwoci
docieraa take i do nich.
Najwaniejsz dla nich rzecz byo zdobycie jakiej posady, jakiego
stanowiska, dziki ktremu mogliby wydosta si z masy winiw
i uzyska szczeglne korzyci, takiego stanowiska, ktre do pewnego
stopnia uchronioby ich przed przypadkow mierci i poprawio materialne warunki egzystencji. Aby zdoby tak pozycj yciow" w najprawdziwszym tego sowa znaczeniu, wysilali ca sw umiejtno
i uporczyw wol. Im bezpieczniejsze byo stanowisko, tym bardziej
go podano, tym gwatowniej o nie walczono. Nie zwaano na adne
wzgldy w walce tej chodzio o ycie. Nie cofano si przed uyciem wszelkich rodkw, aby spowodowa oprnienie dobrego stanowiska lub aby je mc otrzyma. Najczciej zwycia ten, ktrego
postpowanie odznaczao si wikszym brakiem skrupuw. Ustawicznie syszaem, o walkach w celu usunicia kogo. W rnych obozach
poznaem ju dostatecznie metody walk o wadz toczonych pomidzy
poszczeglnymi barwami i grupami politycznymi, walk i intryg o wysze stanowiska. Jednake od ydw w Owicimiu mogem si jeszcze
pod tym wzgldem wiele nauczy. Potrzeba jest matk wynalazkw" a tutaj naprawd szo o nagie ycie.
Zdarzao si nieraz, e liczba winiw zajmujcych bezpieczne
stanowiska nagle malaa; ludzie ci umierali po dowiedzeniu si
o mierci najbliszych czonkw rodziny, jakkolwiek nie byo adnego
fizycznego powodu ani choroby, ani zych warunkw ycia. ydzi
w ogle odznaczaj si silnym poczuciem rodzinnym i mier najbliszych krewnych sprawia, e ycie staje si dla nich czym bezwartociowym, czym o co nie warto ju walczy.
Ale widziaem take co zupenie innego podczas akcji masowej zagady; o tym jednak napisz pniej.
Wszystko, co powiedziaem powyej, odnosi si odpowiednio take
do kobiet,101 winiarek poszczeglnych kontyngentw, z t tylko r101

Obz dla wizionych kobiet mieci si pocztkowo w odgrodzonej murem czci

obozu macierzystego w Owicimiu, obejmujcej bloki 1-10. W dniu 26. 3. 1942 r. przywieziono
tam pierwszy transport z Ravensbrck w liczbie 999 winiarek i drugi rwnie w liczbie

nic, e dla kobiet wszystko byo o wiele cisze, o wiele bardziej

przytaczajce i dotkliwsze, gdy warunki ycia w obozie kobiecym
byy bez porwnania cisze. Kobiety miay o wiele mniej przestrzeni,
warunki higieniczne i sanitarne byy znacznie gorsze. W obozie kobiecym nigdy nie mona byo zaprowadzi naleytego porzdku wskutek
panujcego tam od samego pocztku przepenienia i jego skutkw. Tam
byo wszystko bardziej zmasowane ni u mczyzn. Gdy kobiety osigay pewien punkt zerowy, wwczas szybko nastpowa koniec. Snuy
si po terenie jak widma, cakowicie pozbawione woli, a wreszcie
pewnego dnia cicho umieray. Te chodzce zwoki stanowiy potworny
widok.
Zielone" winiarki (element kryminalny) byy szczeglnego rodzaju. Sdz, e w Ravensbrck wyszukano dla Owicimia naprawd
najgorszy element spord winiarek.102 Przewyszay one znacznie
winiw kryminalnych w podoci, chamstwie i nikczemnoci. Byy
to przewanie prostytutki wielokrotnie ju karane, czsto kobiety budzce wstrt. Byo do przewidzenia, e takie bestie bd maltretowa
podlege im winiarki, ale nie mona byo tego unikn. Reichsfhrer
SS podczas pobytu w Owicimiu w 1942 r. uwaa je za szczeglnie
odpowiednie na kapo dla ydwek. Niewiele spord nich umaro, poza
przypadkami chorb zakanych. Duchowe cierpienia byy im zupenie
obce.
Rze w Budach 103 dzi jeszcze stoi mi przed oczyma. ,,Zielone" wymordoway tam francuskie ydwki; rozryway je, dusiy, zabijay sie999 ydwek ze Sowacji. W czasie istnienia obozu dla kobiet w obozie macierzystym
zarejestrowano tam 17 316 winiarek. Dnia 16 sierpnia 1942 r. przeniesione winiarki do
nowego obozu eskiego na odcinku BI a w Brzezince, a dnia nastpnego przystpiono
w obozie macierzystym do dezynfekcji blokw i rozbirki murw, ktre otaczay obz
kobiecy. Obz eski w Brzezince sta si centralnym obozem dla kobiet niemieckich
i innych narodowoci. Ju w dniu 10 lipca 1942 r. ukazao si zarzdzenie RSHA, wedug
ktrego w przyszoci naley kierowa wszystkie winiarki do oddziau eskiego obozu
koncentracyjnego w Owicimiu (Oglny Zbir Zarzdze RSHA, 2 F a s. 18).
102
Himmler zarzdzi dnia 29. 9. 1942 r., e obz koncentracyjny Ravensbrck ma by
judenfrei" i wszystkie ydwki naley przenie do oddziau eskiego obozu owicimskiego (Pismo oklne RSHA z dnia 2. 10. 1942 r. Dok. Norymb. PS-2524). Ju przedtem przesiano
tam z Ravensbrck przede wszystkim kryminalne i asocjalne zaoycielki", ktre objy
w Owicimiu stanowiska funkcyjnych.
103
W czerwcu 1942 r. utworzono karn kompani kobiet we wsi Budy. Umieszczono tam
wwczas w budynku szkolnym 400 winiarek owicimskich: 200 Polek przybyych z Krakowa transportami dnia 27.4. i 28. 5. 1942 r., Niemki, ydwki ze Sowacji, a pniej ydwki
z Francji. Byy one zatrudnione przy oczyszczaniu i pogbianiu staww craz przy robotach
ziemnych nad Wis.
W Budach rzdy grozy sprawoway elementy kryminalne. Latem 1942 r. wybuch tam
bunt maltretowanych winiarek, krwawo stumiony przez kapo zawodowe przestpczynie.
W toku przesuchania w dniu 11. 11. 1946 r. Hss wyjani, e w czasie buntu winiarki
za pomoc kamieni i drgw prboway sterroryzowa kapo i wyama si z obozu.
Akcj kieroway ydwki francuskie, ktre w tym czasie stanowiy wikszo zaogi obozu.
W czasie bjki, ktra si wywizaa midzy winiarkami funkcyjnymi a winiarkami
francuskimi, zgino 90 winiarek francuskich. Akcja miaa miejsce pn noc. Po otrzy-

kierami. Byo to okropne. Nie sdz, aby mczyni mogli przeistoczy

si w takie bestie.
Na szczcie nie wszystkie ,,zielone" i czarne" winiarki byy takimi wykolejonymi istotami. Byo wrd nich take kilka takich kobiet, ktre okazyway serce wspwiniarkom, za co jednak przeladoway je ich towarzyszki. Take wikszo dozorczy nie miaa dla nich
zrozumienia.
Zupene przeciwiestwo, nader pomylne, stanowiy badaczki Pisma
w., zwane pszczoami biblijnymi", molami biblijnymi". Byo ich,
niestety, zbyt mao. Mimo swej mniej lub wicej fanatycznej postawy
byy elementem bardzo podanym; pracoway w domach SS-manw
majcych liczne dzieci, w oficerskim kasynie SS, a gwnie w gospodarstwach rolnych, jak np. w fermie drobiu na Harmach 104 i na rnych folwarkach. Nie trzeba byo ich nadzorowa, niepotrzebne byy
posterunki; pracoway pilnie i chtnie, gdy takie byo przykazanie
Jehowy. Byy to przewanie Niemki w starszym wieku, lecz rwnie
pewna liczba modych Holenderek.
Dwie starsze kobiety pracoway w moim gospodarstwie domowym
przeszo trzy lata. Moja ona mwia mi nieraz, e ona sama nie mogaby lepiej dba o wszystko ni te dwie badaczki Pisma w. Szczeglnie
wzruszajco troszczyy si o dzieci zarwno due, jak i mae. Dzieci
nasze byy do nich tak przywizane jak do osb nalecych do rodziny.
Pocztkowo obawialimy si, e kobiety zechc pozyska dzieci dla
Jehowy, okazao si jednak, e tego nie robiy; nigdy nie mwiy
z dziemi o sprawach religijnych. Byo to waciwie dziwne, gdy wzi
pod uwag ich fanatyczn postaw
Wrd badaczek Pisma w. znajdoway si take osobliwe istoty.
Jedna z nich pracowaa u oficera SS i staraa si z oczu odczytywa
wszystkie jego yczenia, ale odmawiaa z zasady czyszczenia munduru,
maniu wiadomoci udaem si zaraz do obozu i stwierdziem, e Francuzki zostay zabite
drgami, siekierami, niektre miay zupenie odernite gowy, inne poniosy mier wyrzucone przez okno z pitra. Z walki wyszy zwycisko funkcyjne zawodowe przestpczynie.
Byy to same Niemki. Kilka z nich odnioso rany. (...) W toku dochodze ustalono, e
stranicy przerzucali przez ogrodzenie funkcyjnym przestpczyniom zawodowym swoje paki.
Pozostae przy yciu winiarki Francuzki tumaczyy si, e do buntu porway si z rozpaczy, poniewa kapo maltretoway je i szykanoway" (tom 21 akt dochodze w sprawie
Hssa).
Dnia 16.8. 1942 r. przeniesiono do nowo utworzonego obozu eskiego w Brzezince 137
winiarek z Bud i umieszczono je w bloku nr 2. Dnia 24.10.1942 r. sanitariusz SS Josef Klehr
zabi dosercowymi zastrzykami fenolu 6 winiarek, ktre bray udzia w buncie, o czym
wspomina w swym pamitniku obozowy lekarz SS dr Johann Kremer.
104
W Harmach znajdowao si owicimskie Aussenkommando w zamku i w majtku
barona Gustawa Zwillinga. Winiowe pracowali przy hodowli drobnego inwentarza oraz
w zakadach przetworw rybnych. Patrz T. Borowski: Dzie na Harmach, Wybr
opowiada, Warszawa 1959, s. 59-89, A. Ziemba: Pajda chleba, Pozna 1957.

czapki, butw, tego wszystkiego, co miao zwizek z wojskiem; nie

chciaa nawet dotyka tych przedmiotw.
Na og badaczki Pisma w. byy zadowolone ze swego losu. Wierzyy, e cierpic w niewoli dla Jehowy, uzyskaj potem nalene im
miejsce w Jego krlestwie, ktre wkrtce nadejdzie. Dziwne, e byy
one wszystkie przekonane, i obecne cierpienia i mier ydw s
suszn kar za to, e ich przodkowie zdradzili Jehow. Badaczy Pisma
w. zawsze uwaaem za biednych obkacw, ktrzy jednak byli na
swj sposb szczliwi.
Pozostae winiarki narodowoci polskiej, czeskiej, ukraiskiej
i rosyjskiej byy uywane do pracy w rolnictwie, jeli tylko nadaway si do tych robt. W ten sposb unikay przebywania w przepenionym obozie i jego zych skutkw. W pomieszczeniach na folwarkach
i w Rajsku 105 byo im o wiele lepiej. Stale stwierdzaem, e winiowie,
ktrzy pracowali w gospodarstwie rolnym i mieli oddzielne pomieszczenia, sprawiali zupenie inne wraenie. Nie cierpieli tak na skutek psychicznego ucisku jak inni winiowie w obozach masowych. Gdyby
byo inaczej, nie wykonywaliby tak chtnie wymaganej od nich pracy.
Natoczony od samego pocztku obz kobiecy oznacza dla winiarek zagad psychiczn, po ktrej wczeniej czy pniej nastpowao
zaamanie si fizyczne. W obozie kobiecym panoway warunki najgorsze pod kadym wzgldem (i to od samego pocztku, gdy by jeszcze
czci obozu macierzystego). Z chwil przybycia transportw ydw
ze Sowacji106 baraki w cigu paru dni zostay zapenione a do strychu; instalacje wodne i klozetowe wystarczay, z trudnoci zaledwie
dla jednej trzeciej ogu kobiet.
Do utrzymania naleytego porzdku w tych rojcych si mrowiskach
potrzebne byy inne siy ni te nieliczne dozorczynie przydzielone mi
przez Ravensbrck. Musz zaznaczy, e znw nie przysano mi najlepszych dozorczy spord tamtejszego personelu. Dozorczynie w Ravensbrck byy przyzwyczajone do bardzo dobrych warunkw. Robiono dla
nich wszystko, aby je zatrzyma w obozie, a przez stworzenie szczeglnie korzystnych warunkw yciowych starano si pozyskiwa nowe
dozorczynie. Miay najlepsze mieszkania, byy opacane wedug stawek,
ktrych nie mogy osign gdzie indziej, nie przeciano ich obowizkami subowymi krtko mwic, Reichsfhrer SS, a szczeglnie
105

Majtek Rajsko stanowi wasne gospodarstwo rolne SS na obszarze interesw obozu

owicimskiego. Winiarki z tamtejszego podobozu pracoway na roli, w szczeglnoci przy
uprawie koksagizu (Teraxacum). jest to rolina z rodziny mieczowatych ktrej korzenie zawieraj kauczuk.
106
Deportacja rozpocza si z kocem marca, a najwiksze nasilenie osigna w kwietniu 1942 r. W miesicach tych zarejestrowano w Owicimiu 6 250 ydwek ze Sowacji.
Patrz R. Reitlinger. Die Endlsung, s. 440.

Pohl yczyli sobie, aby z dozorczyniami jak najbardziej si liczy. Obozowe warunki w Ravensbrck byy do tego czasu normalne; nie mona
byo jeszcze mwi o przepenieniu. Teraz te dozorczynie przybyy do
Owicimia przy czym adna z nich nie przyjechaa dobrowolnie
aby budowa od nowa obz w najciszych warunkach.
Ju na samym pocztku wikszo z nich chciaa uciec z powrotem
do spokojnego i wygodnego ycia w Ravensbrck.
wczesna Oberaufseherin, p. Langenfeld,107 mimo i nie miaa kwalifikacji, aby sprosta zadaniom w tej sytuacji, jednak uporczywie odrzucaa wszelkie wskazwki Schutzhaftlagerfhrera. Gdy przekonaem
si, e tego rodzaju nieporzdek nadal trwa nie moe, na wasn rk
podporzdkowaem obz kobiecy Schutzhaftlagerfhrerowi. Nie zdarzao si niemal, aby przy apelu zgadzaa si liczba winiarek. W tym
rozgardiaszu dozorczynie biegay jak rozdranione kwoki i nie wiedziay,
co pocz. Trzy czy cztery dobre zostay ogupione przez pozostae.
Oberaufseherin uwaaa si jednak za samodzieln kierowniczk obozu
i wniosa zaalenie przeciwko podporzdkowaniu jej komu innemu, kto
by jej rwny rang. W rezultacie musiaem odwoa swoje zarzdzenie.
W czasie odwiedzin Owicimia przez Reichsfhrera SS w lipcu
1942 r. przedstawiem mu w obecnoci Oberaufseherin wszystkie niedomagania i powiedziaem, e p. Langenfeld nigdy nie bdzie w stanie
naleycie kierowa obozem kobiecym i jego rozbudow, oraz prosiem
o podporzdkowanie jej Schutzhaftlagerfhrerowi obozu. Odmwi mi
mimo najbardziej przekonywajcych dowodw wiadczcych o nieprzydatnoci zarwno kierowniczki, jak i ogu dozorczy. Wyrazi yczenie,
eby obozem kobiecym kierowaa kobieta i aby przydzieli jej tylko do
pomocy jednego oficera SS. Ktry oficer chciaby si jednak podporzdkowa kobiecie? Kady oficer, z koniecznoci tam przydzielony, prosi
mnie, aby go moliwie jak najszybciej odwoa. Przy nadejciu wikszych transportw sam kierowaem akcj, jeli tylko miaem czas.
W ten sposb od samego pocztku obz kobiecy przeszed w rce
winiarek. W miar, jak obz stawa si wikszy i mniej dostpny dla
kontroli, coraz wyraniej zaczo wystpowa zjawisko samorzdu winiarek. Poniewa w samorzdzie przewaay ,,zielone" bardziej przebiege i bezwzgldne, one waciwie rzdziy w obozie kobiecym, mimo
e stanowisko starszej obozu" oraz inne najwaniejsze funkcje sprawoway czerwone". Jako kapo pracoway przewanie ,,zielone" lub
czarne". Tylko wskutek tego w obozie kobiecym panoway wci najbardziej opakane stosunki.
Dawne dozorczynie przewyszay jednak o cae niebo te, ktre przy107

Funkcja Oberaufseherin odpowiadaa funkcji Schutzhaftlagerfhrera w obozie mskim.

szy pniej. Dobrowolnie mimo gorliwej akcji werbunkowej prowadzonej przez narodowosocjalistyczne organizacje kobiece do suby
w obozach koncentracyjnych zgaszao si bardzo niewiele kandydatek.
Wzrastajce z kadym dniem zapotrzebowanie trzeba wic byo pokrywa w drodze przymusowej. Kade przedsibiorstwo zbrojeniowe,
ktremu miano przydzieli do pracy winiarki, musiao przeznaczy
pewien procent swoich pracownic do obozw w charakterze dozorczy.
Jest rzecz zrozumia, e w zwizku z wywoanym wojn powszechnym brakiem wykwalifikowanych si kobiecych firmy nie oddaway do
dyspozycji najlepszego materiau ludzkiego. Takie dozorczynie szkolono" przez kilka tygodni w Ravensbrck, po czym przydzielano do obozw. Poniewa wybr i przydziay dokonywane byy w Ravensbrck,
Owicim znowu znalaz si na samym kocu. Ravensbrck zatrzymywa
dla siebie siy, ktre wydaway si najlepsze, gdy miay tam powsta
nowe kobiece obozy pracy.
Tak wygldaa sprawa dozoru w kobiecym obozie koncentracyjnym
w Owicimiu. Poziom moralny dozorczy by z zasady niezmiernie
niski; wiele dozorczy stawao przed sdem SS za kradzie wartociowych przedmiotw uzyskanych podczas Akcji Reinhardt,108 lecz tylko
niektre spord nich zostay schwytane na gorcym uczynku. Mimo
najbardziej odstraszajcych kar krady nadal i w dalszym cigu posugiway si winiarkami jako poredniczkami.
Dla ilustracji jaskrawy przykad. Pewna dozorczyni upada tak nisko,
e utrzymywaa stosunki pciowe z winiami, przewanie zielonymi"
kapo, przy czym kazaa sobie dawa wynagrodzenie w postaci biuterii,
zota itp. Dla zamaskowania bezecnego procederu nawizaa stosunek
z pewnym Stabscharfhrerem, u ktrego przechowywaa ciko zapracowane" dochody. Ten gupi czowiek nie mia pojcia o sprawkach
swojej najdroszej i by bardzo zdziwiony, gdy znaleziono u niego skradzione przedmioty. Dozorczyni zostaa skazana przez Reichsfhrera SS
na doywotnie zamknicie w obozie koncentracyjnym i kar chosty
(dwa razy po 25 kijw).
Podobnie jak homoseksualizm ,w obozach mskich, grasowaa w obozie kobiecym epidemia mioci lesbijskiej. Nie mona byo jej zwalczy
nawet za pomoc najsurowszych kar czy wysyania do kompanii karnej. Wci donoszono mi o tego rodzaju stosunkach midzy dozorczyniami a winiarkami. Wszystko to wiadczy o poziomie dozorczy. Jest
rzecz oczywist, e nie przejmoway si one zbytnio sub i swymi
108

Kryptonim uywany na zakonspirowane oznaczanie zabierania i wykorzystywania

wszelkiego mienia ydw zabijanych masowo w komorach gazowych, cznie ze zotem z protez dentystycznych i wosami kobiecymi. W rnych dokumentach wystpuje rna pisownia,
najczciej Reinhard. Jest to waciwa pisownia tego imienia.

obowizkami, e najczciej nie mona byo na nich polega. Niewielkie

byy moliwoci ukarania ich za przestpstwa subowe. Areszt domowy
mona byo uwaa raczej za przywilej, poniewa nie musiay wwczas
wychodzi w czasie zej pogody. Wszystkie kary wymagay uprzedniego
zezwolenia inspektora obozw koncentracyjnych albo Pohla, przy czym
naleao stosowa moliwie jak najmniej kar; usterki miay by wyrwnywane przez dobrotliwe pouczenia i odpowiednie kierowanie. Dozorczynie wiedziay, oczywicie, o tym wszystkim i wikszo z nich odpowiednio si zachowywaa.
Zawsze miaem wielki szacunek dla kobiet. W Owicimiu zrozumiaem jednak, e zasadnicze moje stanowisko musi ulec ograniczeniu i e
naley najpierw dobrze obserwowa kobiet, zanim mona j bdzie
traktowa z caym szacunkiem.
To, co powiedziaem powyej, odnosi si do wikszoci dozorczy.
Byy jednak wrd nich take kobiety dobre, godne zaufania i wysoce
przyzwoite, jakkolwiek byo ich niewiele. Nie trzeba chyba podkrela,
e bardzo cierpiay, znajdujc si w takim otoczeniu i w takich warunkach. Nie mogy si z nich wydosta, gdy byy zobowizane do suby
wojskowej. Niektre z nich skaryy mi si a jeszcze czciej mojej
onie na sw niedol. Mona je byo pociesza jedynie w ten sposb,
e wojna si skoczy. Bya to naprawd saba pociecha.
Kobiece druyny robocze pracujce poza obozem byy nadzorowane
rwnie przez psy. Ju w Ravensbrck przydzielano dozorczyniom psy
w celu zmniejszenia personelu dozorujcego zewntrzne druyny robocze. Wprawdzie dozorczynie byy uzbrojone w pistolety, lecz Reichsfhrer SS spodziewa si, e psy podziaaj na winiarki odstraszajco.
Kobiety bowiem zazwyczaj bardzo si boj psw, gdy mczyni mniej
si z nimi licz.
W Owicimiu, gdzie byy takie masy winiw, nadzr nad druynami pracujcymi poza obozem by zawsze problematyczny, gdy liczebno zaogi bya stale niedostateczna. Przy dozorowaniu wikszych miejsc
pracy pomocny by acuch posterunkw. System ten nie mg jednak
znale zastosowania w rolnictwie, przy kopaniu roww itp. ze wzgldu
na wci zmieniajce si miejsca pracy, ktre nieraz przesuway si
w cigu tego samego dnia. Poniewa byo mao dozorczy, stao si niezbdne uycie moliwie licznych oddziaw z psami. Jednak nawet
150 psw okazao si liczb niewystarczajc. Reichsfhrer SS liczy,
e uycie jednego psa pozwoli zaoszczdzi dwch stranikw. Jeli
chodzi o druyny kobiece, byo to moliwe wskutek powszechnego lku
przed psami.
Owicimska ,,psia kompania" bya z pewnoci, jeli chodzi o o-

nierzy, czym najbardziej doborowym, co kiedykolwiek istniao ale

w ujemnym sensie. Gdy zaczto poszukiwa ochotnikw do przeszkolenia na przewodnikw psw, zgosia si a poowa batalionu. Kandydaci
spodziewali si, e bd mieli w tych druynach lejsz i bardziej urozmaicon sub. Poniewa nie mona byo uwzgldni zgosze wszystkich ochotnikw, kompanie znalazy szczeglnie chytrze pomylane wyjcie z sytuacji zgosiy wszystkich najgorszych onierzy, aby si ich
pozby z oddziaw. Niech si teraz inni martwi z ich powodu. Wrd
zgoszonych kandydatw mao byo takich onierzy, ktrzy by nie mieli
kar dyscyplinarnych. Gdyby dowdca oddziau dokadnie rozpatrzy
zgoszenia, to nie wysaby tych ludzi na przeszkolenie. W okresie szkolenia w specjalnym zakadzie w Oranienburgu odesano niektrych kandydatw jako cakowicie nie nadajcych si do pracy.
Przeszkoleni onierze wrcili do Owicimia i utworzono z nich ,,psi
kompani". Od razu byo wida, z jak wspania jednostk ma si do
czynienia. A c dopiero przy pracy! Albo bawili si z psami, albo leeli
w jakiej kryjwce i spali, pies przecie obudzi ich w razie zblienia
si nieprzyjaciela", albo te zabawiali si rozmow z dozorczyniami czy
winiarkami. Wielu spord nich miao regularne stosunki z ,,zielonymi" instruktorkami. Poniewa byli stale zatrudnieni w obozie kobiecym, stae przychodzenie do swojej" druyny nie stanowio dla nich
trudnoci.
Z nudw i dla zabawy szczuli psami winiarki. Jeli chwytano ich
na gorcym uczynku, tumaczyli si, e pies sam rzuci si na winiark
na skutek jej podejrzanego zachowania si, e zgubi smycz itp. Wymwki zawsze mieli w pogotowiu.
W myl regulaminu musieli pracowa codziennie nad dalszym wyszkoleniem psw. Ze wzgldu na to, e ksztacenie nowych specjalistw
byo bardzo uciliwe, przeszkolonych onierzy mona byo zwalnia
tylko z powodu szczeglnie cikich uchybie, jak na przykad w razie
ukarania przez sd SS, zego obchodzenia si z psami lub bardzo powanego zaniedbania obowizkw.
Stary wachmistrz policji opiekujcy si psami, ktry od przeszo
25 lat mia z nimi do czynienia, wpada czsto w rozpacz z powodu zachowania si onierzy nalecych do psiej druyny. Wiedzieli oni, e
nic powanego im nie grozi, e nie zostan tak atwo zwolnieni ze suby.
Inny dowdca i t band nauczyby rozumu, ale ci panowie mieli o wiele
waniejsze zadania. Ile zmartwie miaem z powodu tej psiej druyny,
ile star z dowdc zaogi.109 Glcks uwaa, e nie wykazywaem
nigdy zrozumienia dla rzeczywistych interesw zaogi i dlatego te nigdy
109

By nim SS-Obersturmbannfhrer Fritz Hartjenstein.

nie mogem doprosi si u niego zwolnienia ze suby oficera, ktry by

ju nie do zniesienia w obozie. Bardzo wiele zego daoby si unikn,
gdyby stosunek Glcksa do mnie by inny.
Reichsfhrer SS dy podczas wojny do coraz wikszego zastpowania personelu nadzorczego przez rne mechaniczne rodki przez
stosowanie atwo przenonych zapr z drutu, przez zabezpieczanie miejsc
pracy naadowanymi elektrycznoci zaporami z drutu, a nawet polami
minowymi, przez posugiwanie si w szerszym zakresie psami. Komendant, ktry by wynalaz rzeczywicie dobry sposb zmniejszenia personelu nadzorczego, mia otrzyma natychmiast awans. Nic jednak
z tego wszystkiego nie wyszo.
Reichsfhrer SS udzi si, e psy mona tak wytresowa, aby nieustannie otaczay winiw podobnie strzeg stada owiec i aby
w ten sposb udaremniay ucieczk. Sdzi, i jeden stranik z kilkoma
psami mgby wwczas spokojnie nadzorowa nawet stu winiw.
Prby tego rodzaju nie daway jednak adnych wynikw, ludzie to nie
bydo. Psy s i pozostan zawsze tylko zwierztami, nad ktrymi czowiek gruje nawet wwczas, gdy wpoi si psu najwiksze uczulenie na
strj i odr winiw, kiedy jak najdokadniej wytresuje si go w ten
sposb, aby nie pozwala winiom na jakiekolwiek zblianie si. Jeli
winiom udao si w jakim miejscu odwrci uwag psw, wwczas
pozostawiay one bez ochrony znaczny odcinek, ktry mona byo wykorzysta do ucieczki. Psy nie potrafiy rwnie przeszkodzi winiom
w ucieczce zbiorowej. Mogyby wprawdzie przysporzy wiele zego
kilku winiom, ale zostayby jednak zabite wraz ze swymi pasterzami".
Himmler chcia dalej, aby psy zastpiy posterunki na wieach straniczych. Psy miay kry na pewnych odcinkach wok obozu lub
staych miejsc pracy pomidzy zaporami z drutu i dawa zna o ewentualnym zblianiu si winiw oraz uniemoliwia przerywanie zapory.
I to jednak nie dao wynikw. Psy bd zasypiay w jakim miejscu,
bd daway si wprowadzi w bd przez winiw. Przy sprzyjajcym
wietrze przeciwnym pies w ogle nic nie zauway lub te jego szczekanie nie dochodzio do posterunkw podsuchowych.
Zaminowanie terenu byo broni obosieczn. Miny naleao dokadnie
ukada i precyzyjnie rozmieszcza na planie pola minowego, gdy po
upywie kwartau staway si bezuyteczne i trzeba je byo wymienia.
Czci tego terenu musiano z rnych powodw uywa i dlatego winiowie mogli zauway, ktre miejsca s wolne od min.
Globocnik zastosowa minowanie wok miejsc masowej zagady.
Mimo gruntownego zaminowania Sobiboru ydzi, znajc drogi wolne od

min, potrafili z niego uciec, zabili przy tym prawie wszystkich dozorcw.111 Wobec inteligencji czowieka bezsilne jest zarwno zwierz, jak
i technika. Nawet podwjnie zabezpieczon zapor naadowan elektrycznoci mona w okresie suszy pokona dziaajc rozwanie, z zimn
krwi i posugujc si najprostszymi rodkami. Wielokrotnie udaway
si takie prby. Natomiast onierze, ktrzy od zewntrz podchodzili
zbyt blisko do zapory, musieli nieraz przepaca t nieostrono yciem.
Mwiem ju w wielu miejscach o tym, e za swoje gwne zadanie
uwaaem rozbudow za pomoc wszelkich moliwych rodkw wszystkich zakadw nalecych do SS w zasigu obozu koncentracyjnego
w Owicimiu. Jeeli w jakim spokojniejszym okresie zdawao mi si,
e widz ju koniec zarzdze i zalece Reichsfhrera SS oraz zakoczenie robt budowlanych, wwczas nagle przychodziy znowu plany
i znw co innego byo gwatownie potrzebne.
Ten cigy popiech, to wieczne naglenie przez Reichsfhrera SS,
przez trudnoci wynike wskutek wojny, przez niemal codziennie powstajce niedomagania w obozach wynike z nieprzerwanego napywu winiw sprawiay, e mylaem wycznie o swej pracy, e patrzyem
na wszystko tylko z tego punktu widzenia. Bdc sam przynaglany do
dziaania, nie dawaem take wytchnienia ogowi moich podwadnych:
SS-manom,
cywilnym
funkcjonariuszom,
zainteresowanym
komrkom,
firmom i winiom. Istniao dla mnie ju tylko jedno: posuwa si
w pracy jak najszybciej naprzd, aby stworzy lepsze warunki i mc
wykona otrzymane rozkazy.
Reichsfhrer SS da od kadego, aby przy wypenianiu obowizkw dawa z siebie wszystko a do samozaparcia si. Kady czowiek
w Niemczech powinien by w caej peni wykorzystany, abymy mogli
wygra wojn. Zgodnie z wol Reichsfhrera SS obozy koncentracyjne
zostay wczone w dzieo wzmoenia zbroje. Temu zadaniu naleao
podporzdkowa wszystko z ca bezwzgldnoci. O stanowisku Himmlera wiadczyo wymownie jego wiadome przechodzenie do porzdku
nad stosunkami panujcymi w obozie, ktre staway si nie do zniesienia. Zbrojenia trway i naleao pokonywa wszystkie przeszkody.
111

W dniu 14. 10. 1943 r. w obozie zaglady w Sobiborze wybucho powstanie winiw.
Powstanie byo przygotowane przez tajn organizacj winiw, na ktrej czele sta Jeniec,
kapitan armii radzieckiej Sasza Pieczerski oraz yd Leon Feldhendler, pochodzcy z kiewki. Chodzio o okoo 150 ydw radzieckich, polskich i holenderskich. Moment wybuchu
powstania zosta przyspieszony, na skutek wstrzymania transportw ydw przeznaczonych
na zagad, co pozwalao przypuszcza, e obz zostanie w niedugim czasie zlikwidowany
wraz z reszt znajdujcych si w nim winiw. Winiowie zabili kilkunastu SS-manw
i kilku nacjonalistw ukraiskich nalecych do stray obozowej. Kilkunastu winiom
udao si przej bez szwanku pola minowe otaczajce obz i ukry si w lasach. Tylko
ci ocaleli, reszta zostaa wymordowana. Dnia 2 wrzenia 1943 r. mia miejsce podobny bunt
w Treblince. Patrz G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 160-161.

Nie wolno mi byo pozwoli sobie na adne uczucia, ktre by mogy

si temu przeciwstawi. Musiaem by jeszcze bardziej surowy, nieczuy
i coraz bardziej bezlitosny wobec niedoli winiw. Widziaem wszystko
zupenie dokadnie, czasem a nazbyt realnie, ale nie wolno mi si byo
temu podda. W obliczu ostatecznego celu koniecznoci wygrania
wojny wszystko, co gino po drodze, nie powinno mnie byo powstrzymywa od dziaania i musiao by uwaane za pozbawione znaczenia.
W taki wanie sposb pojmowaem wwczas swoje zadanie. Nie wolno mi byo pj na front, musiaem wic w ojczynie czyni dla frontu
wszystko, co byo w mojej mocy.
Dzisiaj widz, e take i moje wysiki nie mogy wpyn na wygranie wojny. Wwczas jednak gboko wierzyem w nasze zwycistwo,
dla ktrego, jak sdziem, powinienem pracowa i nie wolno mi niczego
zaniedba.
Zgodnie z wol Reichsfhrera SS Owicim sta si najwikszym
w dziejach zakadem umiercania ludzi. Gdy w lecie 1941 r. Himmler
osobicie wyda mi rozkaz przygotowania w Owicimiu miejsca masowej zagady ludzi, nie potrafiem sobie wwczas nawet w najmniejszym
stopniu wyobrazi jego rozmiarw ani skutkw. Wprawdzie rozkaz by
czym niesychanym i potwornym, ale jego uzasadnienie sprawio, e
akcja eksterminacyjna wydaa mi si suszna. Wwczas nie zastanawiaem si nad tym, otrzymaem rozkaz i miaem go wykona. Nie mogem
sobie pozwoli na sd o tym, czy masowe umiercanie ydw jest konieczne, czy nie; tak daleko patrze nie mogem. Jeli sam fhrer nakaza ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej", stary narodowy socjalista, a tym bardziej oficer SS nie mg si nad tym zastanawia.
fhrer rozkazuje, my jestemy posuszni" haso to bynajmniej nie
byo przez nas uwaane za frazes. Pojmowalimy je bardzo powanie.
Od czasu mojego uwizienia mwiono mi wiele razy, e mogem
sprzeciwi si temu rozkazowi, e nawet mogem zastrzeli Himmlera.
Nie sdz, aby wrd tysicy oficerw SS cho jeden pozwoli sobie na
sam myl o tym. Byo to po prostu niemoliwe. Wprawdzie wielu oficerw SS szemrao, a nawet urgao z powodu niejednego surowego rozkazu Reichsfhrera SS, ale wykonywali oni wszystkie rozkazy. Reichsfhrer bolenie dotkn wielu oficerw SS swoj nieubagan surowoci, lecz ani jeden spord nich nie odwayby si wedug mego
najgbszego przekonania targn na niego nawet w swych najskrytszych mylach. Osoba Reichsfhrera SS bya nietykalna. Jego zasadnicze rozkazy wydawane w imieniu fhrera byy wite. Nie byo moliwoci zastanawiania si nad nimi i interpretowania ich. Wykonywane

byy a do ostatecznych konsekwencji, a do wiadomego oddania ycia,

jak to uczynio niemao oficerw SS podczas wojny.
Nie na darmo w czasie szkolenia zwracano szczegln uwag SS-manw na przykady powicania si Japoczykw dla pastwa i cesarza,
ktry by zarazem ich bogiem. Szkolenie SS nie mijao bez ladu jak
wykady uniwersyteckie. Tkwio gboko w onierzach SS i Reichsfhrer SS dobrze wiedzia, czego mona da od swych sztafet ochronnych.
Osoby postronne nie mog zrozumie, e nie byo ani jednego oficera SS, ktry by mg odmwi wykonania rozkazu Reichsfhieia lub
zabi go z powodu wydania okrutnego rozkazu. Kady rozkaz fhrera,
a dla nas rwnie rozkaz Reichsfhieia SS, by zawsze suszny. Nawet
Anglicy wyznaj w sprawach pastwowych zasad right or wrong my
country, 112 ktr kieruje si kady Anglik majcy wyrobion wiadomo narodow.
Zanim zacza si masowa zagada ydw, w latach 19411942 prawie we wszystkich obozach koncentracyjnych zlikwidowano radzieckich
politrukw" i komisarzy politycznych.
Stosownie do tajnego zarzdzenia fhrera113 specjalne jednostki
Gestapo wyszukiway ,,politrukw" i komisarzy politycznych w obozach
jecw. Ci, ktrych znaleziono, byli przenoszeni do najbliszego obozu
koncentracyjnego i tam likwidowani. Jako przyczyn zastosowania tego
rodka podano do powszechnej wiadomoci, e Rosjanie zabijaj na
miejscu kadego niemieckiego onierza, ktry jest czonkiem partii
lub naley do jakiejkolwiek komrki NSDAP, szczeglnie czonkw SS,
oraz e funkcjonariusze polityczni Armii Radzieckiej maj polecenie
w razie dostania si do niewoli sia niepokj w obozach jecw i sabotowa prac.
Wybrani w ten sposb w obozach jecw funkcjonariusze polityczni
Armii Radzieckiej przysani zostali rwnie do Owicimia. Pierwsze,
mniejsze transporty zostay rozstrzelane przez oddziay egzekucyjne.114
W czasie mojej nieobecnoci spowodowanej podr subow mj zastpca Schutzhaftlagerfhrer Fritzsch zastosowa przy zabijaniu gaz,
preparat kwasu pruskiego cyklon B,115 uywany w obozie do niszcze-

nia robactwa. Zapas cyklonu znajdowa si zawsze na miejscu. Po moim

powrocie Fritzsch zameldowa mi o tym 116 i przy nastpnym transporcie
znw uyto tego gazu. Zagazowanie przeprowadzano w aresztach bloku
11. Ja sam, majc na twarzy mask gazow, przygldaem si umiercaniu. W zapchanych celach mier nastpowaa natychmiast po wrzuceniu cyklonu. Krtki, ju prawie zdawiony krzyk i ju byo po
wszystkim.
Pierwszy wypadek stracenia ludzi za pomoc gazu nie dotar naleycie do mojej wiadomoci, by moe dlatego, e byem pod silnym wraeniem caej procedury. Lepiej przypominam sobie zagazowanie 900 Rosjan; odbyo si ono wkrtce potem w starym krematorium, poniewa
korzystanie z bloku 11 wymagao zbyt wiele zachodu.
W czasie wyadowywania transportu zrobiono w suficie kostnicy kilka
dziur. Rosjanie musieli rozebra si w przedsionku, po czym wchodzili
zupenie spokojnie do kostnicy, powiedziano im bowiem, e maj by
odwszeni. Transport wypeni akurat ca kostnic. Nastpnie zamknito
drzwi, a przez otwory wsypano gaz. Nie wiem, jak dugo trwao umiercanie, ale przez duszy czas sycha byo jaki szmer. Przy wrzucaniu
gazu kilku jecw krzykno gaz, po czym rozlek si gony ryk i zado obozu owicimskiego bya spka dra Tescha i Stabenowa, znana pod firm Testa.
Z zachowanych dokumentw wynika, e cyklon przywoono do Owicimia samochodami
ciarowymi SS wprost ze skadw tej firmy w Dessau. Zestawienie obrotw firmy Degesch
i Testa dowodzi, e w 1942 r. dostarczyy one do Owicimia 7 478,6 kg, a w 1943 r.
12174,09 kg cyklonu B. Czysty zysk tych firm z handlu ludobjcz trucizn wzrs
z 45 735,78 marek w 1941 r. do 127 985,79 marek w 1943 r. Dr Bruno Tesch zosta po wojnie
skazany na kar mierci. Generalny dyrektor firmy Degesch, dr Gerhard Peters, osiem
razy stawa przed sdami niemieckimi. Tumaczy si on midzy innymi tym, e produkujc
cyklon B, dziaa w najlepszej wierze, i przynosi ulg ludziom i tak skazanym na mier".
Po raz ostatni zasiad Peters na lawie oskaronych w 1955 r. przed sdem przysigych we
Frankfurcie nad Menem, ktry uniewinni go z braku dowodw winy". W motywach
wyroku sd przysigych podkreli, ,,e wprawdzie Peters zgodzi si dobrowolnie dostarcza
trujcego gazu do obozu, ale dzisiaj nie mona bez zarzutu dowie, czy rzeczywicie przy
uyciu cyklonu B umiercano ludzi w Owicimiu".
116
Przygotowanie i wykonanie tego pierwszego masowego zabijania ludzi za pomoc
cyklonu B miao nastpujcy przebieg: Dnia 2.9.1941 r. Fritzsch w bunkrze bloku 11
pozostawi 10 winiw osadzonych tam dnia poprzedniego w zwizku z ucieczk winia
z karnej kompanii. Pozostali z tej grupy w liczbie 9 oraz inni winiowie karnej kompanii
wynieli na strych wszystkie ka z bloku 11. Ca karn kompani skierowano po pracy
do bloku 5 a. Dnia 3 wrzenia przeniesiono do bunkra 250 chorych winiw z blokw
szpitalnych i wpdzono tam okoo 600 radzieckich jecw, po czym zasypano okna bunkrw
ziemi. Gaz wsypywali SS-mani przez drzwi, ktre nastpnie zamknito. Dnia 4. 9. 1941 r.
Rapportfhrer Palitzsch w masce gazowej otworzy drzwi bunkrw. Okazao si, e niektrzy
ludzie jeszcze yj, wobec czego dosypano jeszcze cyklonu B i znw zamknito drzwi. Wieczorem dnia 5. 9. 1941 r. zabrano 20 winiw z karnej kompanii (blok 5 a) oraz pielgniarzy
z blokw szpitalnych i przeprowadzono ich na podwrze bloku 11, gdzie znajdowali si oficerowie SS Fritzsch, Meier, Palitzsch i lekarz dr Entress. Winiom wydano maski gazowe,
rozkazano wej do bunkrw i wynosi zwoki na podwrze, skd do pnej nocy przewoono je wozami do krematorium. Wrd zabitych znajdoway si zwoki 10 winiw osadzonych w bunkrze w zwizku z ucieczk winia z karnej kompanii. Patrz D. Czech: Kalendarz wydarze w obozie koncentracyjnym Owicim-Brzezinka, Zeszyty Owicimskie"
1959, nr 2.

czto napiera od wewntrz na drzwi. Jednake drzwi wytrzymay

napr. Dopiero po kilku godzinach otwarto i przewietrzono pomieszczenie.
Wtedy po raz pierwszy zobaczyem w takiej masie zwoki zagazowanych.
Jakkolwiek gorzej wyobraaem sobie mier wskutek zagazowania, to jednak
poczuem si nieswojo: ogarno mnie uczucie grozy. mier tak wyobraaem
sobie zawsze jako pene mczarni zaduszenie, tymczasem na zwokach nie byo
wida jakichkolwiek ladw skurczw. Jak mi wyjanili lekarze, kwas pruski
dziaa paraliujco na puca, lecz dziaanie jest tak szybkie i silne, e nie
wywouje objaww uduszenia, jak to jest na przykad przy gazie wietlnym lub
cakowitym braku tlenu. Nad sam kwesti zabijania radzieckich jecw nie
zastanawiaem si wwczas. Taki by rozkaz i musiaem go wykona. Otwarcie
jednak powiem, e zagazowanie tego transportu podziaao na mnie uspokajajco, wkrtce przecie trzeba byo rozpocz masowe umiercanie ydw, a
dotychczas ani ja, ani Eichmann 117 nie zdawalimy sobie sprawy z tego, w jaki
sposb bdzie si odbywa masowe zabijanie. Mia by uyty jaki gaz, ale nie
wiadomo byo, o jaki gaz chodzi i jak naley go uywa. Teraz znalelimy
zarwno gaz, jak i sposb postpowania. Zawsze ogarniaa mnie groza, gdy
mylaem o masowych rozstrzeliwaniach, zwaszcza kobiet i dzieci. Miaem ju
do egzekucji zakadnikw i innych masowych rozstrzeliwa nakazywanych
przez Reichsfhrera SS albo RSHA. Teraz byem spokojny, e rzezie omin nas
wszystkich i e ofiarom mona bdzie do ostatniej chwili oszczdzi cierpie.
To wanie byo moj najwiksz trosk, gdy mylaem o tym, co Eichmann
opowiada o rozstrzeliwaniach ydw przez oddziay operacyjne 118 za pomoc
karabinw maszynowych albo pistoletw maszynowych. Podobno rozgryway
si potworne sceny: postrzeleni uciekali, a rannych przede wszystkim
kobiety i dzieci dobijano. Czste samobjstwa w szeregach oddziaw
operacyjnych byy spowodowane tym, e cige nurzanie si we krwi stawao
si nie do zniesienia. Kilku czonkw tych oddziaw zwariowao, a wikszo
podtrzymywaa si alkoholem przy wykonywaniu swej strasznej roboty.
117

Patrz charakterystyka Adolfa Eichmanna na s. 247.

Oddziay operacyjne - Einsatzkommandos wchodziy w skad specjalnych formacji Sipo i SD
Einsatzgruppen. Zadaniem tych formacji byo likwidowanie na okupowanych terenach ZSRR
komisarzy politycznych, komunistw i ydw oraz zwalczanie partyzantw i ruchu oporu. Rozpoczynay
one dziaalno bezporednio po zajciu terenu przez frontowe oddziay Wehrmachtu. Wyrok
Amerykaskiego Trybunau Wojskowego w Norymberdze z dnia 8 -10.4. 1948 r. w sprawie przeciwko
dowdcom tych specjalnych formacji stwierdzi, e wymordoway one okoo 2 milionw mczyzn,
kobiet i dzieci spord niewinnej ludnoci cywilnej (Proces IX. Wyrok wraz z uzasadnieniem ogoszono
w polskim tumaczeniu w Biuletynie XIV GKEZH 1963 r.). Patrz rwnie G. Reitlinger: Die Endlsung,
s. 205 i n.
118

Wedug opowiada Hoeflego 119 ludzie z Globocnikowych zakadw

eksterminacji rwnie spoywali niesamowite iloci alkoholu.
Wiosn 1942 r. przybyy z Grnego lska pierwsze transporty ydw,120 ktrzy mieli by wszyscy zabici. Zaprowadzono ich z rampy do
bunkra I,121 urzdzonego w zagrodzie chopskiej, przez ki, na ktrych
pniej znajdowa si odcinek budowlany III. Prowadzili ich Aumeier
i Palitzsch oraz kilku Blockfhrerw; rozmawiali z nimi moliwie beztrosko, wypytujc o zawody i umiejtnoci, aby w ten sposb wprowadzi ich w bd.
Po przyjciu do zagrody kazano si ydom rozebra. Pocztkowo szli
spokojnie do izb, w ktrych miaa si odby dezynfekcja, ale niebawem
kilku z nich zaczo okazywa zaniepokojenie i mwi o mierci przez
uduszenie. Powstaa pewnego rodzaju panika. Natychmiast wszystkich
ydw znajdujcych si jeszcze na zewntrz wpdzono do komr i zamknito za nimi drzwi na ruby.
Przy nastpnych transportach od razu wyawiano niespokojne elementy i nie spuszczano ich z oczu. Jeeli zauwaono zaniepokojenie,
to tych, ktrzy je szerzyli, prowadzono niepostrzeenie poza budynek
i tam zabijano z karabinu maokalibrowego w taki sposb, aby inni nie
mogli zauway. Obecno Sonderkommando i jego spokojne zachowanie si zmniejszao zaniepokojenie tych, ktrzy przeczuwali co zego.
Uspokajajcy wpyw wywierao i to, e niektrzy czonkowie Sonderkommando wchodzili do pomieszcze i pozostawali w nich do ostatniego
momentu, a jeden z SS-manw sta do koca pod drzwiami.
Najwaniejsze jednak byo to, aby przy caej procedurze doprowadzania i rozbierania winiw panowa jak najwikszy spokj. Tylko bez
krzykw, bez popdzania! Jeeli kto nie chcia si sam rozebra, uciekano si do pomocy tych, ktrzy ju byli rozebrani, albo czonkw Sonderkommando. Nawet opornych uspokajano, przemawiajc do nich a119

SS-Hauptsturmfhrer Hans Hoefle (ur. 19.6. 1911 r.), czonek NSDAP i SS (nr 307469)
by Stabsfhrerem u Globocnika w Lublinie. Hss pozna si z nim bliej w 1944 r. podczas
swej pracy na stanowisku szefa urzdu D I WVHA w Oranienburgu.
120
wedug Danuty Czech akcja ta miaa si rozpocz ju w styczniu 1942 r. (D. Czech:
Kalendarz wydarze, Zeszyty Owicimskie" 1958, nr 3, s. 62). Broszat podaje np., e ydzi
z Bytomia zostali deportowani do Owicimia w dniu 15. 2. 1942 r.
121
Bunkrem I nazywano pierwsz komor gazow urzdzon w specjalnie do tego celu
przebudowanym domku wysiedlonego mieszkaca wsi Brzezinka. Zarwno tu, jak i nastpnie
przy bunkrze II wybudowano baraki-rozbieralnie. Ofiary rozbieray si w tych barakach "lub
pod goym niebem i szy nago do komr gazowych. Bunkier I mia dwie komory. Na zewntrznej stronie drzwi wejciowych znajdowa si napis ,,do ani", a na wewntrznej drzwi
wyjciowych napis do dezynfekcji". Za tymi drugimi drzwiami znajdowao si otwarte
pole, na ktre wyrzucano zwoki zagazowanych.

godnie, i w ten sposb skaniano ich do rozebrania si. Winiowie

z Sonderkommando dbali, aby rozbieranie odbywao si szybko i aby
ofiary nie miay zbyt duo czasu na zastanawianie si.
Gorliwa pomoc Sonderkommando przy rozbieraniu i wprowadzaniu
do komr gazowych bya czym jedynym w swoim rodzaju. Nigdy nie
byem wiadkiem ani nie syszaem, aby czonkowie tych druyn cho
jednym sowem napomknli osobom przeznaczonym do zagazowania
o tym, co je czeka. Przeciwnie, prbowali wszystkiego, aby je wprowadzi w bd, a szczeglnie, by uspokaja tych, ktrzy co przeczuwali.
Jeeli ydzi nie wierzyli SS-manom, to mieli zaufanie do winiw tej
samej rasy. Do Sonderkommando przeznaczano wycznie ydw pochodzcych z tych samych krajw, z ktrych przybywali objci dan
akcj przede wszystkim w tym celu, aby mogli si z nimi porozumiewa i uspokaja ich. Nowo przybyli kazali sobie opowiada o yciu
w obozie i pytali zazwyczaj o miejsce pobytu znajomych i krewnych
z wczeniejszych transportw. Ciekawe byo, jak czonkowie Sonderkommando okamywali ich, z jak si przekonania wmawiali w nich
rzeczy i jakimi gestami podkrelali swe opowiadania!122
Wiele kobiet ukrywao swe niemowlta pod stosami ubra. Czonkowie Sonderkommando zwracali na to szczegln uwag i tak dugo namawiali kobiet, a zabraa dziecko z sob. Kobiety ukryway dzieci
w obawie, e dezynfekcja moe im zaszkodzi. Mniejsze dzieci przewanie pakay przy rozbieraniu w takich niezwykych dla nich okolicznociach, gdy jednak matki lub czonkowie Sonderkommando przyjanie
do nich przemwili, uspokajay si i bawic si lub przekomarzajc
wchodziy do komr z zabawkami w rkach. Zauwayem, e kobiety,
ktre przeczuway lub wiedziay, co je czeka, zdobyway si na to, aby
mimo miertelnej trwogi w oczach artowa z dziemi lub agodnie je
przekonywa.
Pewna kobieta podesza do mnie i wskazujc na czworo swych dzieci,
ktre wziy si grzecznie za rce, aby prowadzi najmodsze przez nierwny teren, szepna mi: Jak moecie zdoby si na to, aby zamordowa te liczne, mie dzieci? Czy nie macie serc?"
Jaki starzec przechodzc obok mnie sykn: ,,Niemcy bd musiay
ciko odpokutowa za to masowe mordowanie ydw!" Oczy jego pony nienawici. Mimo to poszed odwanie do komory gazowej, nie
troszczc si o innych.
Pewna moda kobieta zwrcia na siebie moj uwag, gdy nadzwy122

Patrz T. Borowski: Prosz pastwa do gazu, Wybr opowiada, s. 90-112;

D. Lebovic A. Obrenovic: Himmelkommando. Przekad Z. Stoberskiego. Dialog" 1953, nr 1, s. 4095; M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant in Auschwitz". s. 18.

czaj gorliwie, biegajc tu i tam, pomagaa rozbiera si maym dzieciom

i starszym kobietom. Swym wygldem i podnieceniem zwrcia moj
uwag ju podczas selekcji transportu. Miaa wtedy przy sobie dwoje
maych dzieci. Nie wygldaa na ydwk. W tym czasie nie miaa ju
przy sobie dzieci. Krcia si do koca koo kobiet, ktre miay duo
dzieci i nie byy jeszcze rozebrane, przemawiaa do nich serdecznie,
uspokajaa dzieci. Jedna z ostatnich wesza do bunkra. W drzwiach zatrzymaa si i powiedziaa: Wiedziaam od pocztku, e do Owicimia
jedziemy na zagad; umknam zaliczenia mnie do zdolnych do pracy,
biorc do siebie dzieci. Chciaam przey to wszystko w peni i z caa
wiadomoci. Zapewne nie bdzie to dugo trwao. Bdcie zdrowi!"
Od czasu do czasu zdarzao si take, e kobiety przy rozbieraniu
wydaway nagle okrzyki wstrzsajce do szpiku koci, wyryway sobie
wosy, zachowyway si jak szalone. Wtedy szybko wyprowadzano je
i za budynkiem zabijano strzaem w kark z broni maokalibrowej.
Zdarzao si rwnie, e kobiety widzc, i czonkowie Sonderkommando wychodz z komory, i zdajc sobie spraw z tego, co si teraz
stanie, wykrzykiway wszelkie moliwe przeklestwa pod naszym
adresem.
Widziaem, jak jaka kobieta przy zamykaniu komory chciaa wypchn swe dzieci i woaa z paczem.: Zostawcie przy yciu przynajmniej moje drogie dzieci!"
Byo wiele takich wstrzsajcych scen, ktre robiy wraenie na
wszystkich obecnych.
Wiosn 1942 r. setki zdrowych ludzi przechodziy pod kwitncymi
drzewami owocowymi chopskiej zagrody i szy, najczciej nic nie przeczuwajc, do komr gazowych na mier. Ten obraz budzenia si ycia
i przemijania dzi jeszcze stoi mi przed oczami.
Ju przebieg selekcji transportw na rampie obfitowa w rne zajcia. Wskutek rozdzielania rodzin, mczyzn od kobiet i dzieci, powstawao w transporcie wielkie podniecenie i zaniepokojenie. Nastpnie oddzielanie zdolnych do pracy pogarszao jeszcze ten stan. Rodziny oczywicie chciay by razem. Ci, ktrych ju wybrano, wracali do rodzin,
a matki z dziemi usioway przedosta si do mw lub starszych
dzieci przeznaczonych do pracy.
Czsto powstawao takie zamieszanie, e trzeba byo ponownie przeprowadza selekcj. Brak miejsca nie pozwala na zastosowanie lepszych

spostrzee brakuje im poczucia wzajemnej przynalenoci. Mona by

myle, e w takiej sytuacji jeden powinien chroni drugiego. Nie, przeciwnie: czsto si z tym spotykaem i syszaem o tym, e ydzi szczeglnie z zachodu podawali adresy swych ukrywajcych si jeszcze
wspplemiecw. Jaka kobieta ju z komory gazowej krzykna do
podoficera jeszcze jeden adres jakiej ydowskiej rodziny. Jaki mczyzna, sdzc z ubrania i sposobu bycia nalecy do najlepszych
sfer, przy rozbieraniu si poda mi karteczk; znajdowao si na niej
wiele adresw rodzin holenderskich, u ktrych ukrywali si ydzi.
Nie mog sobie wytumaczy, co skaniao ydw do tych doniesie.
Czy pyno to z osobistej zemsty, czy z zawici, czy te z tego, e zazdrocili innym dalszego ycia.
Rwnie osobliwe byo cae zachowanie si czonkw Sonderkommando. Wszyscy oni wiedzieli, e po zakoczeniu akcji spotka ich taki los,
jaki spotka tysice ydw, przy ktrych umiercaniu byli tak bardzo
pomocni. Mimo to wykazywali gorliwo, ktra mnie zawsze zdumiewaa. Nie tylko nigdy nie mwili ofiarom o tym, co je czeka, nie tylko
troskliwie pomagali im przy rozbieraniu si, lecz nawet stosowali przemoc wobec opornych, wyprowadzajc ich za budynek i przytrzymujc
przy rozstrzeliwaniu. Prowadzili swoje ofiary w taki sposb, aby nie
mogy widzie podoficera czekajcego z broni w rku na moment, gdy
niepostrzeenie bdzie mg przyoy bro do tyu gowy ofiary. W ten
sposb postpowali rwnie z chorymi i uomnymi, ktrych nie mona
byo doprowadzi do komr gazowych. Wszystko to robili tak naturalnie, jak gdyby sami byli powoani do przeprowadzania akcji zagady.
To oni wycigali zwoki z komr, usuwali zote zby, obcinali wosy,
wJekli do dow czy piecw. Oni podtrzymywali ogie w doach, oni
polewali zwoki zebranym tuszczem, oni wreszcie rozgrzebywali ponce
gry zwok, aby zapewni dopyw powietrza.
Wszystkie te roboty wykonywali jakby z tp obojtnoci, jak
gdyby chodzio o jak powszedni czynno. Cignc zwoki jedli albo
palili. Nawet przy takiej okropnej robocie, jak spalanie zwok, ktre ju
przez duszy czas leay w masowych grobach, nie przestawali je.
Zdarzao si czsto, e ydzi z Sonderkommando znajdowali swoich
najbliszych wrd umierconych lub wrd tych, ktrzy szli do komr.
Zapewne byli przejci, mimo to jednak nie dochodzio do zaj. Byem
wiadkiem takiego wypadku.
Przy wyciganiu zwok z komory w przerobionej chaupie jeden
z czonkw Sonderkommando stan nagle jak wryty; sta przez chwil
niby urzeczony, potem wraz ze swym towarzyszem poszed dalej ze
zwokami. Na moje pytanie, co si stao, kapo odpowiedzia, e czowiek

ten odnalaz midzy zwokami wasn on. Obserwowaem go jeszcze

przez chwil, lecz nic szczeglnego nie zauwayem w jego zachowaniu
si. Jak przedtem,, tak i teraz cign za sob zwoki. Gdy w jaki czas
potem przyszedem znw do Sonderkommando, siedzia razem z innymi
przy jedzeniu, jak gdyby nic nie zaszo. Czy tak dobrze potrafi ukry
swe wzruszenie, czy te tak ju stpia, e nawet to przeycie nie mogo
go poruszy? .
Co dawao ydom z Sonderkommando siy do wykonywania dniem
i noc tej straszliwej roboty? Czy liczyli na jaki szczeglny przypadek,
ktry pozwoli im przelizn si tu obok mierci? Czy tak stpieli,
a moe osabli wskutek wszystkich okropnoci, e nie potrafili sami
skoczy z sob, aby unikn takiego istnienia"? 123
Obserwowaem ich bardzo uwanie, a jednak nie zdoaem zgbi ich
zachowania si. ycie i umieranie ydw postawio przede mn wiele
zagadek, ktrych nie byem w stanie rozwiza.
Wszystkie te przeycia, wszystkie wydarzenia, ktre tu przedstawiem, a do ktrych mgbym doda niezliczon ilo innych, tylko czciowo i niedostatecznie owietlaj cay przebieg akcji eksterminacyjnej.
Ci, ktrzy brali udzia w tym masowym niszczeniu i do ktrych
wiadomoci doszo ono wraz ze wszystkimi towarzyszcymi mu zjawiskami, nie mogli przej nad nim do porzdku.
Wszystkim poza nielicznymi wyjtkami odkomenderowanym do
tej potwornej roboty", do tej suby", a take i mnie, wypadki te
day duo do mylenia i pozostawiy gbokie wraenie. Bardzo wielu
biorcych udzia w akcji czsto podchodzio do mnie podczas moich obchodw kontrolnych przez miejsca zagady, aby pozby si wtpliwoci,
podzieli si swymi wraeniami; chcieli, abym ich uspokoi. Z ich poufnych rozmw dochodzio do mnie ustawiczne pytanie: czy to, co musimy robi, jest konieczne? Czy jest konieczne niszczenie setek tysicy
kobiet i dzieci? A ja, ktry sam w gbi duszy stawiaem sobie to pytanie niezliczon ilo razy, musiaem zbywa ich rozkazem fhrera, musiaem ich w ten sposb pociesza. Musiaem im mwi, e to niszczenie
ydostwa jest konieczne, aby Niemcy, aby naszych potomkw uwolni
po wieczne czasy od najzawzitszych przeciwnikw.
Wprawdzie dla nas rozkaz fhrera, jak i to, e musi go wykona
123

Hss nie wspomina o tym, e ydzi zmuszeni do pracy w Sonderkommando zorganizowali w dniu 7.10.1944 r. bunt i podpalili krematorium IV. Kilku SS-manw zostao
zabitych, jednake bunt szybko opanowano, mordujc wikszo czonkw Sonderkommando.
Zgino wwczas 455 winiw. Czonkowie Sonderkommando brali aktywny udzia w walce
prowadzonej przez obozowy Ruch Oporu, dostarczali szczegowych wiadomoci dla wywiadu,
wykonywali potajemnie zdjcia fotograficzne z akcji zagady, dostarczali rodkw materialnych na finansowanie ucieczek i niejednokrotnie wzywali do buntu ofiary z masowych transportw przeznaczonych na zagad. Patrz rwnie L. Adelsberger: Auschwitz, s. 102.

SS, byo czym niewzruszonym, ale jednak trawiy wszystkich skryte

wtpliwoci. Ja w adnym razie nie mogem przyzna si do podobnych
wtpliwoci. Chcc zmusi innych do psychicznego przetrwania, musiaem okazywa niezomne przewiadczenie o koniecznoci wykonania
tego twardego i okrutnego rozkazu.
Wszyscy patrzyli na mnie, chcc si przekona, jakie wraenie robi
na mnie opisane sceny, jak na nie reaguj. Z tego punktu widzenia dokadnie mnie obserwowano, omawiano kade moje odezwanie si. Musiaem bardzo panowa nad sob, aby pod wpywem wzburzenia spowodowanego tym, co widziaem, nie zdradzi swoich wtpliwoci. Musiaem
uchodzi za czowieka zimnego i pozbawionego serca w obliczu wypadkw, ktre u kadego jeszcze odczuwajcego, po ludzku powodoway
skurcz serca. Nie mogem si nawet odwrci, gdy ogarniao mnie naturalne, ludzkie wzburzenie. Musiaem przyglda si obojtnie, jak matki
ze miejcymi si lub paczcymi dziemi szy do komr gazowych.
Pewnego razu dwoje maych dzieci tak pogryo si w zabawie, e
matka nie moga ich od niej oderwa. Nawet ydzi z Sonderkommando
nie chcieli zabra dzieci. Nigdy nie zapomn bagajcego o zmiowanie
spojrzenia matki, ktra wiedziaa, o co chodzi. Ci, ktrzy ju byli w komorze, zaczynali si niepokoi musiaem dziaa. Wszyscy patrzyli na
mnie. Skinem na podoficera subowego, a ten wzi opierajce si
dzieci na rce i zanis je do komory wrd rozdzierajcego serce paczu
matki idcej za nimi. Najchtniej zapadbym si pod ziemi pod wpywem wspczucia, ale nie wolno mi byo okaza najmniejszego wzruszenia.
Musiaem na wszystko patrze. Dniem i noc byem obecny przy wyciganiu i spalaniu zwok; godzinami przygldaem si wyrywaniu zbw, obcinaniu wosw i wszelkim innym okropnociom. Przebywaem
godzinami wrd odraajcego odoru wydobywajcego si przy rozkopywaniu masowych grobw i spalaniu zwok.124 Na skutek zwrconej mi
przez lekarzy uwagi ja sam musiaem przez okienko komory gazowej
przyglda si mierci. Musiaem to robi, poniewa na mnie byy zwrcone oczy wszystkich, poniewa musiaem wszystkim pokaza, e nie
tylko wydaj rozkazy i zarzdzenia, lecz take jestem osobicie przy ich
wykonywaniu, tak jak wymagaem tego od innych.
124

Do dnia 30.11.1942 r. wykopano i spalono 107 000 zwok. Liczba ta obejmowaa zwoki
ydw z pocztkowego okresu masowego Ich zabijania za pomoc gazu, zwoki winiw,
ktrzy zginli w Owicimiu w okresie zimowym 1941-1942 r., kiedy krematorium I byo
nieczynne, a krematoria w Brzezince nie zostay jeszcze uruchomione, oraz zwoki winiw,
ktrzy zginli w Brzezince. Prac wykonao Sonderkommando. W dniu 3.12.1942 r. przepdzono je w liczbie okoo 300 winiw z Brzezinki do obozu w Owicimiu, wprowadzono
do komory gazowej przy krematorium I i zabito za pomoc gazu. Likwidacj Sonderkommando przeprowadzano nastpnie co pewien okres. Patrz D. Czech: Kalendarz wydarze, Zeszyty Owicimskie" 1958, nr 3, s. 118 i n.

Reichsfhrer SS przysya od czasu do czasu rozmaitych dygnitarzy

NSDAP i SS do Owicimia, aby si przyjrzeli zagadzie ydw. Na
wszystkich wywara ona wielkie wraenie. Nieraz ci, ktrzy przedtem
bardzo gorliwie rozprawiali o koniecznoci zagady, stawali si milczcy
i cisi na widok ,,ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej". Zapytywano mnie, jak ja i moi ludzie moemy nieustannie patrze na to, jak
moemy wytrzyma. Odpowiadaem zawsze, e rozkaz fhrera musi by
wykonany z elazn konsekwencj i wobec tego wszystkie ludzkie odruchy powinny znikn. Kady z tych panw mwi, e nie chciaby wykonywa takiego zadania. Nawet Mildner 125 i Eichmann, z pewnoci
dostatecznie gruboskrni, wcale nie mieli ochoty zamieni si ze mn.
Tego zadania nikt mi nie zazdroci.
Wielokrotnie i szczegowo rozmawiaem z Eichmannem o wszystkim,
co czyo si z ostatecznym rozwizaniem kwestii ydowskiej", nie
ujawniajc jednak swej wewntrznej udrki. Wszelkimi rodkami usiowaem wybada go, jak naprawd w gbi duszy zapatruje si na ostateczne rozwizanie". Jednake Eichmann wystpowa wprost optaczo
za cakowit zagad wszystkich ydw, ktrych mona dosta w rce,
i nie zmienia zdania nawet wtedy, kiedy by zupenie oszoomiony alkoholem i kiedy bylimy z nim sam na sam. ,,Musimy jak najszybciej, bez
miosierdzia i z zimn obojtnoci przeprowadzi zagad. Okazywanie
jakichkolwiek wzgldw gorzko by si pniej na nas zemcio". Wobec
tak bezwzgldnej konsekwencji musiaem jak najgbiej pogrzeba swoje
ludzkie hamulce".
Tak, musz otwarcie przyzna, e te ludzkie odruchy wydaway mi
si po takich rozmowach z Eichmannem niemal zdrad fhrera.
Nie mogem znale wyjcia z tej rozterki duchowej. Musiaem nadal
przeprowadza proces zagady, masowe mordy i nadal to przeywa,
nadal obojtnie przyglda si temu, co mnie wewntrznie najgbiej
poruszao. Musiaem ustosunkowa si na zimno do wszystkich wydarze. Chocia nawet mniejsze przeycia, ktre moe wcale nie dochodziy do wiadomoci innych, nie zacieray si w mojej pamici. A przecie w Owicimiu doprawdy nie mogem uskara si na nudy.
Jeeli jakie zajcie bardzo mnie wzburzyo, to nie mogem wraca do domu, do mojej rodziny. Dosiadaem, konia i w tej szalonej
125

SS-Standarlenfhrer dr Rudolf Mildner (ur. 10. 7. 1902 r.) czonek NSDAP (nr 614080)
i SS (nr 275741) by szefem Stapoleitstelle w Katowicach, do ktrej okrgu nalea Owicim.
W listopadzie 1941 r. przewodniczy komisji, ktra przeprowadzia selekcj jecw radzieckich
i uznanych za fanatycznych komunistw" oraz politycznie obcionych" skazaa na zagad.
Mildner przewodniczy czsto kompletom policyjnego sdu doranego, odbywajcego posiedzenia w bloku 11 w Owicimiu. W procesie przed MTW w Norymberdze wystpowa
w charakterze wiadka. W 1949 r. zosta zwolniony i nie stawa ju wicej przed sdem.
Patrz Dok. Norymb. NO-5849 i IMT, t. XI, s. 252; G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 123
i 537.

jedzie odganiaem straszliwe obrazy. Czsto w nocy szedem do stajni

i tam znajdowaem uspokojenie wrd moich ulubiecw.
Zdarzao si, e kiedy byem w domu, myli moje nagle zwracay si
ku jakim szczegom akcji eksterminacyjnej. Musiaem wtedy wychodzi z domu. Nie mogem wytrzyma w serdecznej atmosferze rodzinnej. Gdy widziaem, jak nasze dzieci wesoo si bawiy i jak bardzo
szczliwa bya moja ona, majc przy sobie najmodsz creczk, przychodzio mi nieraz na myl: jak dugo jeszcze bdzie trwao wasze szczcie? ona moja nigdy nie moga wytumaczy sobie moich pospnych
nastrojw i przypisywaa je kopotom zwizanym ze sub.
Stojc noc przy transportach, przy komorach gazowych, przy pomieniach mylaem czsto o swojej onie i dzieciach, nie wic tych
myli bliej z tym wszystkim, co si dziao dokoa. Nieraz syszaem to
samo od ludzi onatych penicych sub w krematoriach. Gdy si widzi, jak kobiety z dziemi id do komr gazowych, mimo woli myli si
o wasnej rodzime.
Nie znalazem ju szczcia, odkd w Owicimiu zaczo si masowe
zabijanie. Byem, niezadowolony z siebie. Nie byo .wida, kiedy si ta
praca skoczy i kiedy gwne zadanie zostanie wykonane; nie mona te
byo polega na wsppracownikach. Przeoeni nie rozumieli mnie i nie
chcieli wysucha, kiedy si do nich zwracaem. Sytuacja, w ktrej si
znajdowaem, nie bya ani przyjemna, ani godna pozazdroszczenia. A jednak wszyscy w Owicimiu sdzili, e komendant dobrze sobie yje.
Prawda, e mojej rodzinie byo dobrze w Owicimiu. Speniano kade yczenie ony i dzieci. Dzieci mogy szale do woli, ona miaa tyle
ulubionych kwiatw, e czua si wrd nich jak w raju.
Winiowie starali si, jak mogli, aby zrobi co przyjemnego mojej
onie i dzieciom, aby wywiadczy im jak przysug. aden byy wizie nie mgby prawdopodobnie powiedzie, e go w naszym domu pod
jakimkolwiek wzgldem le potraktowano. Moja ona najchtniej podarowaaby co kademu winiowi, ktry u nas pracowa, a dzieci cigle
ebray u mnie o papierosy dla winiw. Szczeglnie byy one przywizane do ogrodnikw.
Caa nasza rodzina odznaczaa si uderzajcym zamiowaniem do rolnictwa, szczeglnie lubia zwierzta. Co niedziela musiaem z rodzin
objeda pola i chodzi po stajniach; nawet psiarni nie mona byo pomin. Najwikszymi wzgldami cieszyy si oba nasze konie i rebak.
Dzieci zawsze miay w ogrodzie jakie osobliwe zwierzaki, ktre im znosili winiowie: to wie, to znw kuny, koty lub jaszczurki. Cigle
byo w ogrodzie co nowego i interesujcego. W lecie dzieci pluskay
si albo w basenie kpielowym w ogrodzie, albo w Sole. Najwiksz

rado sprawiao im, gdy tatu kpa si razem z nimi. On jednak mia
tak mao czasu na te wszystkie zabawy dziecice.
Dzi gorzko auj, e nie powiciem wicej czasu mojej rodzinie,
ale zawsze uwaaem, e musz by stale na subie. Przez to przesadne
poczucie obowizku sam czyniem swe ycie jeszcze ciszym, ni byo
ono ju samo przez si. ona moja wci mnie ostrzegaa mwic: Nie
myl tak cigle o subie, myl take o swojej rodzinie". Lecz co moja
ona moga wiedzie o tym, co mnie gnbio. Nigdy si o tym nie dowiedziaa.126
NA STANOWISKU SZEFA URZDU D I (19431945)

Gdy na wniosek Pohla Owicim zosta podzielony,127 pozwoli mi

Pohl wybiera midzy stanowiskiem, komendanta w Sachsenhausen
a stanowiskiem szefa urzdu D I. U Pohla byo to czym niezwykym, e
pozwoli oficerowi wybiera stanowisko; w dodatku da mi jeszcze dwadziecia cztery godziny do namysu. By to z jego strony tylko yczliwy
gest, aby mnie pocieszy po odejciu z Owicimia. W pierwszej chwili
rozstanie byo dla mnie bolesne wanie dlatego, e zrosem si z Owicimiem ze wzgldu na te wszystkie trudnoci i braki, na wiele cikich moich zada. Potem byem zadowolony, e si uwolni od tego
wszystkiego.
W adnym razie nie chciaem, by duej komendantem obozu. Tego
126

podobnie jak poprzednio w autobiografii (s. 63 i 83) i nastpnie w licie do ony,

tak i tutaj Hss podkrela ukrywanie wobec otoczenia wasnych przey wewntrznych.
Kwesti, czy ona Hssa wiedziaa o faktach, o ktrych tu Hss pisze, wyjania nastpujcy fragment zezna Hssa zoonych przez niego przed Midzynarodowym Trybunaem
Wojskowym w Norymberdze. W toku przesuchania na rozprawie w dniu 15.4.1946 r.
w charakterze wiadka obrony oskaronego Kaltenbrunnera, Hss na zapytanie obrocy
dotyczce zachowania w tajemnicy akcji masowej zagady ydw wyjani, e Himmler
zobowiza go osobicie do traktowania tej sprawy jako cile tajnej. Na dalsze pytania
Hss odpowiedzia nastpujco:
Pytanie: Czy pan wobec nie wtajemniczonych osb trzecich naruszy kiedykolwiek woony na pana
obowizek?
Odpowied: Nie. Do koca 1942 r. nie.
Pytanie: Dlaczego podaje pan ten termin? Czy po tym terminie opowiedzia pan o tym osobom
trzecim?
Odpowied: W kocu 1942 r. wypowiedzi byego Gauleitera Grnego lska zwrciy
uwag mojej ony na wydarzenia, ktre zachodziy w naszym obozie. ona moja zapytaa
si mnie pniej, czy to jest prawda. Potwierdziem to mojej onie. By to jedyny wypadek
zamania przyrzeczenia danego Reichsfhrerowi. Z nikim innym na ten temat nigdy nie
rozmawiaem (IMT, t. XI, s. 441).
127
W listopadzie 1942 r. obz owicimski wraz ze wszystkimi podlegymi mu obozami
zosta podzielony na trzy samodzielne obozy: obz koncentracyjny Owicim I (obz
macierzysty), obz koncentracyjny Owicim II (Brzezinka) i obz koncentracyjny Owicim III (Buna oraz wszystkie obozy pracy). Od 25. 11. 1944 r. obozy Owicim I i II zostay
poczone. Owicim III przemianowano na obz Monowice (rozkazy garnizonowe nr 53/43
i 29/44 oraz Dok. Norymb. NO-2736).

miaem ju naprawd dosy po dziewiciu latach pracy w obozach, a po

trzech i p w Owicimiu. Wybraem wic stanowisko szefa urzdu D I.
Zreszt nie pozostawao mi nic innego. Na front i nie mogem:
Reichsfhrer SS dwukrotnie odmwi mi tego bezwarunkowo.128
Praca biurowa zupenie mi nie odpowiadaa, jednak Pohl powiedzia
mi, e mog urzd tak przeksztaci, jak bd uwaa za stosowne.
Glcks rwnie pozostawi mi cakowicie woln rk, gdy objem urzd
w dniu l grudnia 1943 r. Glck nie by zadowolony z mojej nominacji
na to stanowisko i z tego, e wanie ja miaem si znale w jego najbliszym otoczeniu. Pogodzi si jednak z tym, bo Pohl tak chcia.
Uwaaem za swoje zadanie nie chcc traktowa urzdowania
tylko jako przyjemne i spokojne zajcie okazywanie przede wszystkim pomocy komendantom i rozpatrywanie wszystkich spraw pod ktem
widzenia potrzeb obozu. Chciaem postpowa przeciwnie, ni byo to
dotychczas w zwyczaju D I.129 Przede wszystkim chciaem, by w cigym
kontakcie z obozami, aby dziki osobistemu wgldowi mc naleycie
oceni trudnoci i niedomagania i wydoby od wyszych instancji
wszystko, co si jeszcze da.
Na podstawie przechowywanych w moim urzdzie akt, rozkazw
i korespondencji mogem teraz zaznajomi si z rozwojem obozw od
czasu, kiedy Eicke by inspektorem, i wyrobi sobie o nich zdanie.
Wielu obozw jeszcze nie znaem osobicie. W D I znajdowa si rejestr
korespondencji Inspektoratu z obozami, z wyjtkiem spraw czysto administracyjnych, sanitarnych lub zwizanych z zatrudnieniem, winiw.
Mona wic byo na miejscu wyrobi sobie pogld o kadym obozie.
Nic wicej jednak nie mona si byo dowiedzie, siedzc stale w urzdzie. Ani z korespondencji, ani z akt nie powstawa obraz tego, co si
dziao w obozach i jak naprawd wyglday. W tym celu naleao osobicie objecha obozy, majc oczy szeroko otwarte. Do tego wanie
dyem.
Odbywaem wiele podry subowych, najczciej na yczenie Pohla,
ktry widzia we mnie specjalist od wewntrznych spraw obozowych.
Zobaczyem wic, jak obozy naprawd wyglday: ukryte braki i niedomagania. Udao mi si wsplnie z Maurerem 130 z D II, ktry by zastpc Glcksa i waciwym, inspektorem, usun wiele zego.
129

Odmowa spowodowana bya tym. e Hss by wtajemniczony" (Geheimnistrager),

e znany mu by szereg spraw traktowanych jako cile tajne sprawy pastwowe. Chodzio
tu przee wszystkim o spraw masowej zagady ydw. Takich wtajemniczonych" nie
wysyano na front, gdy zachodzio niebezpieczestwo, e mog si dosta w rce nieprzyjaciela i ujawni tajemnice.
129
poprzednikiem Hssa na stanowisku szefa urzdu D I by SS-Obersturmbannfhrer
Artur Liebehenschel, ktry przyszed na miejsce Hssa jako komendant do Owicimia.
130
Gerhard Maurer

Jednake w 1944 r. niewiele dao si ju zmieni. Obozy przepeniay

si coraz bardziej, co pocigao za sob zwyke w tych razach, ze
skutki. Z Owicimia wycofano wprawdzie dziesitki tysicy ydw
w celu uycia ich w nowych zakadach zbrojeniowych, ale wpadli
z deszczu pod rynn. Baraki pozbijane w najwikszym, popiechu, wrd
trudnoci nie do wiary przedstawiay beznadziejny widok w swej
kracowej
prymitywnoci,
odpowiadajcej
wytycznym
penomocnika
Rzeszy do spraw budownictwa. Do tego dochodzia cika praca, do ktrej ydzi nie byli przyzwyczajeni, i coraz skpsze wyywienie. Gdyby
winiw zaprowadzono w Owicimiu wprost do komr gazowych,
oszczdzono by im wiele mczarni. Umierali po krtkim czasie bez wielkiej, a czsto bez adnej korzyci dla spraw dozbrojenia.
Wskazywaem na to wielokrotnie w swoich raportach, jednake nacisk Reichsfhrera SS, ktry domaga si wicej winiw dla zbroje,
by silniejszy. Oszoamia si on wzrastajcymi z tygodnia na tydzie
liczbami zatrudnionych winiw, a nie zwraca uwagi na liczby dotyczce miertelnoci. W ubiegych latach by wcieky, gdy wzrastaa
miertelno, teraz nic o tym, nie mwi.
Moim zdaniem, ktremu niejednokrotnie dawaem wyraz, naleao
w Owicimiu wyszukiwa tylko najzdrowszych i najsilniejszych ydw.
Wtedy wprawdzie nie mona by byo podawa w sprawozdaniach duej
liczby osb zdolnych do pracy, ale za to miaoby si ludzi rzeczywicie
zdolnych do pracy przez dugi czas. Na papierze byy wprawdzie wysokie liczby, ale w rzeczywistoci mona byo od razu odliczy od nich
powany odsetek. Tacy robotnicy obciali tylko obozy, zabierali miejsce i jedzenie zdolnym do pracy. Niczego nie dokonali, a przez swoj
obecno powodowali, e wielu ludzi zdolnych jeszcze do pracy stawao
si niezdolnymi. Ostateczny rezultat mona byo obliczy bez pomocy
suwaka. O tym jednak mwiem ju do, a krelc charakterystyki
osb opisaem to wszystko szczegowo.131
Dziki memu stanowisku nawizaem bliszy i bardziej bezporedni
kontakt z RSHA. Poznaem wszystkie urzdy, ktre miay do czynienia
z obozami koncentracyjnymi i byy dla nich miarodajne, wraz z ich
kierowniczym personelem. Poznaem rwnie pogldy RSHA na zadania
obozw koncentracyjnych. Pogldy te byy rozmaite, zalenie od postawy kierownika danej komrki. Szefa Urzdu IV 132 opisaem, szczegowo; jego pogldw nie mogem nigdy dobrze pozna, poniewa kry si
za Reichsfhrerem SS.
131

Chodzi o zeznania ustne w charakterze wiadka, a nastpnie oskaronego oraz o pisemne relacje i
charakterystyki ogoszone w niniejszej publikacji. Patrz Wstp.
132
By nim Heinnch Muller.

Referat Aresztw Ochronnych IV C133 hodowa starym, przedwojennym zasadom, powicajc wiele uwagi pisaninie. Nie zwracano dostatecznej uwagi na wymagania, ktre stawiaa wojna, w przeciwnym bowiem razie musiano by zwalnia wicej winiw. Bdem byo, moim
zdaniem, aresztowanie w chwili wybuchu wojny byych dziaaczy opozycyjnych. Przysporzono przez to pastwu wicej wrogw. Niepewne
elementy mona byo wyapa wczeniej byo na to do czasu w latach pokoju. Jednake dla Referatu Aresztw Ochronnych miarodajny
by raport organu skierowujcego. Czsto wykcaem si z tym referatem, mimo dobrych stosunkw koleeskich czcych mnie z jego kierownikiem.
Pracownicy Referatu Obszarw Zachodnich i Pnocnych, zajmujcego si rwnie winiami specjalnymi z tych terenw, byli bardzo uczuleni, poniewa na zachd i pnoc szczegln uwag zwraca Reichsfhrer SS. Wskazana wic bya jak najwiksza ostrono. Winiom
pochodzcym stamtd naleao dawa w miar monoci prac nie wyczerpujc.
W Referacie Obszarw Wschodnich nie chodzio o to. Winiowie
z obszarw wschodnich stanowili, nie liczc ydw, gwny kontyngent
wszystkich obozw i dlatego musieli by wykorzystani gwnie do robt
masowych przy zbrojeniach.
Rozkazy egzekucyjne napyway nieprzerwanym strumieniem. Dzi
widz janiej. RSHA skada do akt moje proby o wstrzymanie nowych
transportw winiw, poniewa dla Polakw nie trzeba byo mie adnych wzgldw, a moe nawet nie chciao si ich mie. Najwaniejsze
byo to, aby Policja Bezpieczestwa moga przeprowadza swoje akcje.
Dla RSHA byo obojtne, co si potem dziao z winiami; Reichsfhrer
SS nie przywizywa do tego istotnego znaczenia.
Stanowisko Referatu ydowskiego Eichmann, Gnther 134 byo
zupenie jasne. Zgodnie z rozkazem Reichsfhrera SS z lata 1941 r.
wszyscy ydzi mieli zosta wytpieni. RSHA wysuwa bardzo powane
zastrzeenia, gdy Reichsfhrer SS na wniosek Pohla wyda rozkaz wybierania ydw zdolnych do pracy. RSHA by zawsze zdania, e naley
cakowicie usun wszystkich ydw. W kadym nowym obozie pracy,
w kadym tysicu ydw zdolnych do pracy widzia niebezpieczestwo,
133

Chodzi o referat 2 wydziau C urzdu IV (IVC2) w RSHA. Kierownikiem lego referatu

by SS-Obersturmbannfhrer dr Emil Berndorff (Dok. Norymb. L-213). Broszat odczyta
blednie IV b i powici temu rzekomemu bdowi Hssa obszerny przypis wyjaniajcy
(Kommandant in Auschwitz" s. 133).
134
Chodzi o referat IVB4 w RSHA i o SS-Sturmbannfhrera Hansa Gnthera, czonka
NSDAP (nr 119925) i SS (nr 290129), dugoletniego wsppracownika i staego zastpc
Eichmanna. G. Reitlinger podaje wersj, wedug ktrej Gnther mia zosta zabity
w Pradze dnia 10. 5. 1945 r., sam jednak przypuszcza, e moe on dotychczas y na wolnoci
(G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 533).

e wskutek jakiego zbiegu okolicznoci utrzymaj si przy yciu i odzyskaj wolno. aden urzd nie by bardziej zainteresowany we wzrocie liczb miertelnoci ydw ni Referat ydowski RSHA.
Pohl natomiast otrzyma od Reichsfhrera SS polecenie zatrudnienia jak najwikszej liczby ydw w przemyle zbrojeniowym. Wobec
tego przywizywa wag do dostarczania moliwie wielu winiw,
a wic take ydw zdolnych do pracy z transportw przeznaczonych
na zagad. Stara si rwnie cho bez wielkiego powodzenia
o utrzymanie tych si roboczych.
Tak wic zapatrywania RSHA i WVHA byy ze sob sprzeczne.
Zdawao si, e przewaga jest po stronie Pohla, poniewa za nim sta
Reichsfhrer SS, coraz usilniej domagajcy si dostarczania winiw
dla przemysu zbrojeniowego zmuszony przyrzeczeniem, ktre da
fhrerowi. Z drugiej jednak strony Reichsfhrer SS chcia rwnie, aby
wytpiono jak najwicej ydw.
Od 1941 r., to znaczy od czasu, kiedy Pohl przej obozy koncentracyjne, zostay one wczone do programu zbroje Reichsfhrera SS. Im
zacitsza stawaa si wojna, tym bezwzgldniej Reichsfhrer SS domaga si zatrudniania winiw. Podstawow mas stanowili winiowie pochodzcy ze wschodu, nastpn ydzi. Powicono ich gwnie
dla zbroje.
Obozy koncentracyjne stay pomidzy RSHA a WVHA.
Ostatecznym celem RSHA bya zagada winiw, natomiast byo
dla obojtne, czy zagada nastpi natychmiast w drodze egzekucji lub
w komorach gazowych, czy te nieco pniej, na skutek chorb powodowanych przez nieznone warunki, ktrych umylnie nie chciano poprawia.
WVHA chcia mie winiw dla zbroje. Pohl jednak da si wprowadzi w bd wskutek domagania si przez Reichsfhrera SS zatrudniania coraz wikszych liczb winiw; mimo woli szed w ten sposb
na rk zamiarom RSHA. Stara si wykona wszystko, czego od niego
dano, a wskutek tego tysice winiw musiao umiera przy pracy,
gdy takim masom nie mona byo zapewni najprymitywniejszych
nawet warunkw ycia.
Wwczas domylaem si wprawdzie, jaki zwizek zachodzi midzy
tymi sprawami, ale nie mogem i nie chciaem da temu wiary. Dzi
dokadnie zdaj sobie z tego spraw. Tak, a nie inaczej wyglday prawdziwe kulisy obozw koncentracyjnych, tak wyglday wielkie cienie,
ktre stay za nimi. W ten sposb obozy koncentracyjne byy wiadomie a niekiedy niewiadomie zamieniane na potne miejsca
zagady.

Do moich obowizkw jako szefa Urzdu D I naleao midzy innymi

cige przeprowadzanie nieprzyjemnych dochodze w rozmaitych obozach koncentracyjnych, a jeszcze czciej w obozach pracy. Dochodzenia nie zawsze byy przyjemne take dla komendantw obozw. Do
mnie naleay zwolnienia i nominacje, w obozach.
Jeeli chodzi o obz w Bergen-Belsen, to inspektor obozw koncentracyjnych wcale si o niego nie troszczy. RSHA przeznaczy go dla
tzw. delikatnych ydw". Bergen-Belsen by pomylany jako obz
przejciowy.135 Komendant jego, ponury, zamknity w sobie SS-Sturmbannfhrer Haas,136 rzdzi si, jak mu si podobao. W 1939 r. by on
wprawdzie przez jaki czas Schutzhaftlagerfhrerem w Sachsenhausen,
przedtem jednak suy w oglnej SS i mia sabe pojcie o obozach koncentracyjnych. Nie wprowadzi w Bergen-Belsen adnych zmian ani
w stanie pomieszcze, ani w opakanych warunkach sanitarnych, zreszt
wcale si o to nie stara. W tym obozie pierwotnie przebywali jecy.
Na jesieni 1944 r. udaem si do Bergen-Belsen, aby wprowadzi
w urzdowanie Krmera,137 dotychczasowego komendanta obozu Owicim II. Haasa, ktry sta si nie do zniesienia, zaniedba obz i mia
cigle jakie sprawki z kobietami, trzeba byo wreszcie zwolni.
Obz przedstawia aosny widok. Pomieszczenia dla winiw, baraki gospodarcze, pomieszczenia dla zaogi byy zapuszczone; warunki
sanitarne przedstawiay si o wiele gorzej ni w Owicimiu. Teraz jednak, pod koniec 1944 r., niewiele dao si zrobi, jakkolwiek dziki
cigym jazdom do Kammlera 138 udao mi si od niego dosta energicznego budowniczego. Trzeba byo ata i improwizowa. Kramer nie mg
ju naprawi grzechw Haasa, chocia nie szczdzi wysikw w tym
kierunku.
135

Obz w Bergen-Belsen zosta zaoony na wiosn 1943 r. Jako obz koncentracyjny dla
uprzywilejowanych ydw. Zaliczano do nich ydw majcych obywatelstwo angielskie
lub amerykaskie albo posiadajcych paszporty krajw neutralnych, jak i ydw, co do
ktrych sdzono, e mog oni stanowi jeszcze obiekt jakiej transakcji. Liczba tych ydw
do koca 1944 r. dochodzia do 15 000. W okresie ewakuacji w zimie 1944-1945 r. liczba
winiw tego obozu przekroczla 50 000, a miertelno dzienna wynosia 200-300 ludzi.
Oswobodzenie tego strasznego obozu ndzy i rozpaczy nastpio przez oddziay angielskie
w dniu 15.4.1945 r. Patrz G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 385 i n.
136
SS-Obersturmbannfhrer, Adolf Haas, zwolniony ze stanowiska komendanta w Bergen-Belsen w
padzierniku 1944 r.
137
SS-Hauptsturmfhrer Josef Kramer (ur. 10. 11. 1906 r.), czonek NSDAP (nr 733597)
i SS (nr 32217), nalea do Oddziaw Trupich Czaszek i pracowa w obozach koncentracyjnych od 1934 r. W Owicimiu by ju w 1940 r. przez 5 miesicy adiutantem komendanta
Hssa. Pniej przeszed do obozu w Natzweiler, a stamtd w maju 1944 r. na komendanta
obozu Owicim n, na miejsce przeniesionego do Natzweiler Hartjensteina. Z dniem 1.12.1944 r.
zosta powoany na komendanta do Bergen-Belsen i by nim a do oswobodzenia tego
obozu. Wyrokiem brytyjskiego sdu wojskowego w Lneburgu z dnia 17.11.1945 r. zosta
skazany na kar mierci i stracony.
138
Dr Heinz Kammler

Kiedy po ewakuacji Owicimia 139 znaczna cz tamtejszych winiw przybya do Bergen-Belsen, obz zaludni si do niemoliwoci
i wytworzyy si warunki, ktre musiaem okreli jako straszne, cho
przyzwyczaiem si w Owicimiu do rozmaitych rzeczy. Kramer by
bezsilny. Nawet Pohl by wstrznity, gdy przekona si o stanie obozu
podczas naszego bardzo krtkotrwaego objazdu wszystkich obozw
koncentracyjnych, dokonanego na rozkaz Reichsfhrera SS.140
Pohl zabra wojsku przylegy obz, aby uzyska wicej miejsca, ale
i ten nowy obz nie by w lepszym stanie. Wody niemal nie byo, cieki
spyway wprost na ssiednie pola, i to w okresie epidemii tyfusu brzusznego i plamistego. Przystpiono do budowy lepianek, aby zmniejszy
przeludnienie barakw. Wszystkie te zarzdzenia byy jednak niewystarczajce i spnione. Po paru tygodniach przybyli jeszcze winiowie
z Mittelbau.141 W tych warunkach nie naley si dziwi, e Anglicy po
zajciu Bergen-Belsen zastali tam tylko trupy, umierajcych i chorych
na choroby zakane; zdrowych winiw byo tylko niewielu. Nie
mona byo sobie wyobrazi obozu w gorszym stanie!
Wojna, a szczeglnie wojna lotnicza, odbijaa si w coraz wikszym
stopniu na wszystkich obozach. Niezbdne ograniczenia jeszcze bardziej
pogarszay ogln sytuacj. Gwnie cierpiay z tego powodu nowe
obozy pracy, w popiechu budowane przy najwaniejszych zakadach
zbrojeniowych.
Wojna powietrzna i ataki bombowe na zakady zbrojeniowe pocigay niezliczone ofiary wrd winiw, chocia alianci nigdy nie
atakowali waciwych obozw koncentracyjnych. Jednake we wszystkich waniejszych zakadach zbrojeniowych byli zatrudnieni winiowie ginli wic zupenie tak samo jak ludno cywilna. Od chwili
139

Ewakuacja Owicimia nastpia w dniu 18. 1. 1945 r.

Inspekcja ta odbya si w marcu 1945 r. (Dok. Norymb. NO-4728).
141
Nazw Mittelbau oznaczano budowy i zakady produkcyjne wznoszone i prowadzone
od. lata 1943 r. przez firm Mittelwerke GmbH, przede wszystkim obok miejscowoci Salza
w okrgu Nordhausen, ale take i w innych miejscowociach Harcu. Urzdzenia te suyy
przede wszystkim do zabezpieczonej przed nalotami bombowymi produkcji broni V. Zatrudniano w nich du liczb winiw, dostarczanych jako druyny robocze przez obz koncentracyjny Buchenwald. Z druyn tych powsta przy przedsibiorstwie Dorawerk obok Salza
obz Dora, nazywany rwnie Mittelbau. Winiowie tego obozu musieli najczciej dzie
i noc przebywa w podziemnych sztolniach. Warunki panujce w obozie Dora byy ju
w 1943 r. katastrofalne. Dnia 28. 10. 1944 r. utworzono z wszystkich druyn winiarskich
zatrudnionych w przedsibiorstwach wspomnianej firmy w grach Harcu samodzielny obz
koncentracyjny Dora. Gwny obz Dora obok Salza liczy wwczas 24 000, a pozostae
druyny robocze okoo 8 000 winiw. Do wiosny 1945 r. liczba winiw, mimo bardzo
wysokiej miertelnoci, wzrosa do 50 000. Gdy w kwietniu 1945 r. Amerykanie zbliali si
do poudniowego Harcu, Hlmmler rozkaza zagazowa wszystkich winiw tego obozu
w podziemnej sztolni. Jedynie dziki zbiegowi rnych przypadkowych okolicznoci rozkaz
ten nie zosta wykonany i winiowie obozu Mittelbau zostali ewakuowani do Bergen-Belsen.
Pptrz M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 136137 przyp. 5; Dok.
Norymb. NO-1564, 1948, 2317, 2326, 2619 i 2631.
140

rozpoczcia w 1944 r. wzmoonej ofensywy lotniczej nie byo dnia, eby

z obozw nie nadchodziy meldunki o stratach wskutek atakw lotniczych. Nie potrafibym jednak nawet w przyblieniu poda oglnej liczby strat: wynosiy one w kadym, razie wiele tysicy.
Przeyem duo atakw lotniczych najczciej nie w bezpiecznym
schronie dla bohaterw" atakw o niesychanej gwatownoci, skierowanych na fabryki, w ktrych pracowali winiowie. Widziaem, jak
si zachowywali winiowie, widziaem, jak stranicy i winiowie ginli
razem, skuleni czsto jeden obok drugiego w jakiej dziurze, i jak winiowie odcigali na bok rannych stranikw. W obliczu gwatownych
atakw zacieray si wszelkie rnice: nie byo wtedy dozorcw i dozorowanych, istnieli tylko ludzie usiujcy uj przed gradem bomb.
Wyszedem nietknity z niezliczonych atakw lotniczych, jakkolwiek
i ja byem czsto zasypywany. W Hamburgu, Drenie i Berlinie yem
ustawicznie pod gradem bomb. W Wiedniu uszedem mierci tylko przez
przypadek. W czasie podry subowej przeyem ataki samolotw nurkujcych na mj pocig i wagon. A jak czsto obrzucano bombami
WVHA i RSHA, ktre wci trzeba byo naprdce naprawia. Mimo to
jednak ani Mller, ani Pohl nie dali si przepdzi.
Cay kraj, a przynajmniej wiksze miasta zamieniy si w lini frontu. Oglna liczba strat wskutek wojny lotniczej nigdy zapewne nie
bdzie ustalona. Wedug mojej oceny straty wynosz z pewnoci wiele
milionw.142 Liczby nie byy znane, gdy trzymano je w cisej tajemnicy.
Spotykam si wci z zarzutem, e nie odmwiem wykonania rozkazu zagady tego potwornego mordu popenionego na kobietach
i dzieciach. Odpowiedziaem ju na to w Norymberdze.143 Co staoby
si z dowdc eskadry, ktry by odmwi wykonania ataku lotniczego
na miasto, poniewa wiedzia na pewno, e nie ma tam zakadw zbrojeniowych ani wanych obiektw wojskowych, poniewa wiedzia rwnie, e zrzucone bomby zabijaj gwnie kobiety i dzieci? Z pewnoci
zostaby oddany pod sd wojenny.
Nie chciano uzna tego porwnania. Ja jednak jestem zdania, e obie
sytuacje mona porwna z sob. Byem takim samym onierzem i oficerem jak
w lotnik. Dzi nie chce si uzna SS za wojsko, lecz uwaa
si j tylko za rodzaj milicji partyjnej. W rzeczywistoci bylimy onierzami tak samo jak trzy pozostae czci skadowe armii.
142

M. Broszat przytacza opublikowane materiay, wedug ktrych na skutek nalotw

lotniczych zgino od 410 000 do 500 000 Niemcw spord ludnoci cywilnej (Kommandant
in Auschwitz, s. 137 przyp. 2).
143
Na pytanie obrocy Kaltenbrunnera skierowane w toku procesu przed MTW do Hssa:
,,Jak pan mg przeprowadzi t akcj?" Hss odpowiedzia: Przy wszystkich trapicych
mnie wtpliwociach jedynym i decydujcym argumentem by bezwzgldny rozkaz i jego
motywy podane przez Reichsfhrera Himmlera" (IMT, t. XI, s. 444).

Te nieustanne ataki lotnicze ciko si odbijay na ludnoci cywilnej, szczeglnie na kobietach. Dzieci zostay umieszczone w odlegych
okolicach grskich nie zagroonych nalotami. Najbardziej dotkliwe byy
nie tyle skutki materialne cho w wielkich miastach cae ycie byo
zdezorganizowane ile wanie psychiczne. Kto obserwowa twarze
i zachowanie si kobiet w publicznych schronach przeciwlotniczych
i schronach domowych, kiedy puap bombowy zblia si coraz bardziej,
a pociski zaczynay pada dokoa, ten mg wyczyta mniej lub wicej
starannie ukrywane podniecenie i strach przed mierci. Jak te kobiety
cisny si nawzajem do siebie, jak szukay obrony u mczyzn, gdy
cay budynek si chwia, a nawet wali czciowo!
Nawet berliczycy, ktrzy nie poddaj si tak atwo, z czasem upadli
na duchu pod wpywem przesiadywania w piwnicach po caych dniach
i nocach, co wystawiao ich nerwy na straszn prb. Nard niemiecki
take nie wytrzymaby dugo takiej wojny nerww, takiego obcienia
psychicznego.
Podajc charakterystyki szefw dziaw w rnych urzdach oraz
szefw poszczeglnych urzdw, przedstawiem jednoczenie szczegowo dziaalno Urzdu D, Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych. Nie
mam w tej sprawie nic wicej do dodania.
Czy obozy koncentracyjne wygldayby inaczej, gdyby inspektorem
by kto inny? Sdz, e chyba nie. aden bowiem czowiek, nawet obdarzony nadzwyczajn energi i si woli, nie byby w stanie oprze si
wpywowi wojny, aden nie potrafiby sprzeciwi si nieugitej woli
Reichsfhrera SS. aden oficer SS nie powayby si pokrzyowa albo
obej zamiary Reichsfhrera.
Kiedy Eicke, czowiek o wielkiej sile woli, tworzy i urzdza obozy
koncentracyjne, staa za nim twarda wola Reichsfhrera SS. To, co si
stao z obozami koncentracyjnymi w czasie wojny, wyniko jedynie
i wycznie z woli Reichsfhrera. SS. On bowiem by tym, ktry dawa
dyrektywy RSHA, i tylko on mg je dawa. Przecie RSHA by tylko
organem wykonawczym. Jestem gboko przekonany, e adna wiksza
i powaniejsza akcja Policji Bezpieczestwa nie zostaa wszczta bez
porozumienia z Reichsfhrerem SS. W wikszoci wypadkw on sam
by ich sprawc. Caa SS bya narzdziem, za pomoc ktrego Heinrich
Himmler, Reichsfhrer SS, urzeczywistnia swoj wol. Nie zmienia
bynajmniej faktycznego stanu rzeczy to, e od 1944 r. by on miadony
przez mocniejszego od siebie przeciwnika, mianowicie przez wojn.
W czasie swoich podry subowych do zakadw zbrojeniowych,
w ktrych pracowali winiowie, mogem przyjrze si naszym zbrojeniom. Widziaem i syszaem od kierownikw zakadw rzeczy, ktre

wprawiay mnie w wielkie zdumienie, szczeglnie jeeli chodzio o przemys lotniczy.

Syszaem od Maurera, ktry czsto musia si porozumiewa z Ministerstwem Zbroje, o opnieniach nie dajcych si nadrobi, o wypadkach psucia si maszyn, o bdach w zamwieniach, skutkiem, ktrych byo konieczne dokonywanie przerbek trwajcych cae miesice.
Wiedziaem o aresztowaniach i nawet egzekucjach znanych kierownikw gospodarki wojennej, ktrzy zawiedli. To dawao mi przecie co
do mylenia.
Jakkolwiek kierownictwo wci mwio o nowych wynalazkach,
o nowej broni, to jednak w toku dziaa wojennych nic takiego nie dao
si zauway. Mimo naszych nowych myliwcw odrzutowych ofensywa
lotnicza dawaa si odczu coraz silniej. Przeciwko falom bombowcw
skadajcym si z 221/2 tysicy najciszych maszyn powinny byy wystpowa cae tuziny naszych eskadr myliwskich.
Zaczto wprawdzie wytwarza now bro i przeprowadza z ni
prby na froncie, ale akcja zbrojeniowa musiaaby dawa inne wyniki,
aby mona byo wygra wojn. Jeeli gdzie jaka fabryka produkowaa
ca par sprzt wojenny, to rwnano j z ziemi w cigu paru minut.
Przeniesienie pod ziemi fabryk dla zbroje rozstrzygajcych o zwycistwie" mona byo przeprowadzi najwczeniej w 1946 r. Nic by to
jednak nie pomogo, poniewa zarwno dowz materiaw, jak i transport gotowych fabrykatw byby nadal wystawiony na nieustanne ataki
nieprzyjacielskiego lotnictwa. Najlepszym przykadem tego bya fabryka pociskw V w Mittelbau. Bombowce rozwaliy wszystkie tory kolejowe dokoa warsztatw pooonych w grach. Caa mudna praca wielu
miesicy posza na marne. Cikie pociski V 1 i V 2 zostay zamknite
w grach. Zaledwie pooono prowizoryczne szyny, a ju byy zniszczone.
Taki stan panowa prawie wszdzie w kocu 1944 r. Wschodni front
coraz bardziej cigano do tyu". Niemiecki onierz na wschodzie nie
stawia ju oporu. Zachodni front rwnie cofa si pod naporem wroga.
fhrer wci jednak mwi o przetrzymaniu za wszelk cen, a Goebbels mwi i pisa o wierze w cud. Niemcy zwyci!
We mnie budziy si powane wtpliwoci, czy bdziemy mogli wygra wojn. Widziaem i syszaem zbyt wiele rzeczy, ktre temu przeczyy. W tych warunkach nie moglimy wygra wojny.
Nie wolno mi jednak byo wtpi o ostatecznym zwycistwie, musiaem w nie wierzy, cho zdrowy rozsdek mwi jasno i wyranie, e
musimy przegra.
Caym sercem byem przywizany do fhrera, do idei: to wszystko

nie mogo zgin! Wiosn 1945 r., gdy kady ju widzia, e wszystko
ma si ku kocowi, ona moja zapytywaa mnie czsto, w jaki sposb
moemy jeszcze wygra t wojn. Czy rzeczywicie mamy jeszcze co
rozstrzygajcego w zapasie? Musiaem z cikim sercem pociesza j
nadziej. Nie mogem powiedzie jej tego, co wiedziaem. Nie mogem
przecie z nikim mwi o tym, o czym si dowiedziaem, co widziaem
i syszaem.
Jestem gboko przekonany, e take Pohl i Maurer, ktrzy przecie
widzieli wicej ode mnie, myleli to samo. Nikt jednak nie way si
mwi z innymi. Nie odgrywaa tu roli obawa przed pocigniciem do
odpowiedzialnoci za defetyzm, ale nikt nie chcia wprost w to uwierzy. Nie do pomylenia byo, aby nasz wikt mg zgin. Musielimy
zwyciy.
Kady z nas pracowa nadal z ca zaciekoci tak, jak gdyby zwycistwo zaleao od naszej pracy. Nawet gdy w kwietniu zaama si
front nad Odr, podejmowalimy jak najwiksze wysiki, aby utrzyma
w penym ruchu zakady zbrojeniowe, ktre jeszcze pozostay i nie przestay funkcjonowa dziki pracy winiw. Nie wolno byo niczego zaniedba. Zastanawialimy si nawet, czy nie daoby si pracowa dla
celw uzbrojenia w prymitywnych obozach przejciowych. Jeeli wpada nam w rce kto, kto dopuci si zaniedbania, kto mwi, e na nic
si to ju nie zda, dostawa porzdn nauczk. Maurer chcia jeszcze
z tego powodu postawi jakiego czonka sztabu przed sdem wojennym SS, cho Berlin by ju wtedy otoczony, a my przygotowywalimy
si do ewakuacji.
Niejednokrotnie pisaem, o wariackiej ewakuacji obozw koncentracyjnych,144 jednake te sceny, ktre widziaem, a ktre byy skutkiem
rozkazu ewakuacyjnego,145 wywary na mnie tak wielkie wraenie, e
nigdy ich nie zapomn.
Gdy Pohl w czasie ewakuacji Owicimia przesta otrzymywa meldunki od Baera,146 pchn mnie na lsk w celu dopilnowania porzdku.
W Gross Rosen 147 spotkaem jako pierwszego wanie Baera, ktry przy114

O ewakuacji obozw koncentracyjnych Hss pisze w charakterystykach Himmlera,

Hartjensteina, Schwarza i Baera.
145
Z treci protokow zezna Pohla oraz innych dokumentw norymberskich wynika,
e Himmler wyda w poowie stycznia 1945 r. rozkaz, i w czasie zbliania si nieprzyjaciela
miejscowo waciwi wysi dowdcy SS i policji obejmuj wadz nad obozami koncentracyjnymi i s odpowiedzialni za ich terminow ewakuacj. Co do Owicimia, to ju podczas
inspekcji w jesieni 1944 r. wczesny komendant Baer przedoy Pohlowi plany ewakuacji
opracowane wsplnie z SS-Obergruppenfhrerem Schmauserem. Patrz Dok. Norymb. NO-1565,
1876, 2736.
116
Richard Baer patrz charakterystyka na s. 334.
117
W Gross Rosen (Rogono) istnia od maja 1941 r. obz koncentracyjny, ktry w 1944 r.
liczy okoo 12 000 winiw. Wedug planu ewakuacyjnego Gross Rosen i jego liczne obozy
poboczne na Dolnym lsku, we wschodniej Saksonii i w Sudetach miay przyj winiw

gotowywa si do przyjcia w tym miejscu ewakuowanych. Nie wiedzia

on, dokd zawdrowa jego obz. Pierwotny plan zosta jakoby udaremniony przez uderzenie Armii Radzieckiej od poudnia. Pojechaem
natychmiast dalej, aby dosta si jeszcze do Owicimia i osobicie
przekona si, czy wszystko, co wane, zostao zniszczone zgodnie z rozkazem. Dojechaem jednak tylko do Odry w pobliu Raciborza; po drugiej stronie kryy ju radzieckie czowki pancerne.
Na wszystkich drogach i szosach Grnego lska na zachd od Odry
spotykaem kolumny winiw z trudem przebijajce si przez gboki
nieg. Winiowie nie mieli ywnoci. Podoficerowie prowadzcy te kolumny szkieletw 148 przewanie nie mieli pojcia, dokd waciwie maj
si z nimi uda. Znany by im tylko etap kocowy: Gross Rosen. Dla
wszystkich byo jednak zagadk, w jaki sposb maj si tam dosta.
Rekwirowali na wasn rk ywno po wsiach, przez ktre przecigali; odpoczywali par godzin i znw cignli dalej. O przenocowaniu
w szopach albo w szkoach nie mona byo nawet myle: wszystko byo
zapchane uciekinierami.
atwo mona byo przeledzi drogi tego pochodu mczestwa: co kilkaset metrw lea wyczerpany wizie albo trup zastrzelonego czowieka. Wszystkie grupy, do ktrych mogem dotrze, kieroway si na
Sudety, aby nie wpa w przepeniony ponad wszelk miar przesmyk
nad Nys. Wszystkim konwojujcym kolumny zabroniem jak najsurowiej zabijania winiw niezdolnych do marszu. Mieli oddawa ich po
wsiach pospolitemu ruszeniu.149
W cigu pierwszej nocy wci natrafiaem na szosie w pobliu Gubczyc 150 na trupy winiw, ktre jeszcze krwawiy, a wic widocznie
winiowie dopiero co zostali zastrzeleni. Gdy wysiadem z wozu przy
jakim trupie, usyszaem w pobliu strzay pistoletowe. Pobiegem
w kierunku strzaw i zdyem, zobaczy, jak jaki onierz na motocyklu zastrzeli winia opierajcego si o drzewo. Zawoaem na niego
i zapytaem, dlaczego to zrobi i co go obchodz winiowie. Rozemia
mi si bezczelnie w twarz i zapyta, jakim prawem zwracam mu uwag.
Wycignem pistolet i zastrzeliem go na miejscu. By to starszy sierant lotnictwa.
Spotykaem niekiedy oficerw z Owicimia, ktrzy nadjedali, korzystajc z rozmaitych rodkw lokomocji. Porozstawiaem ich na skrzyewakuowanych z Owicimia. Ju jednak w dniu 21. 3. 1945 r. obz w Gross Rosen musia
by rwnie ewakuowany. Jego winiw ewakuowano do Reichenau w Czechosowacji,
gdzie zostali oni oswobodzeni w dniu 5.5.1945 r. (M. Broszat w edycji: Kommandant
in Auschwitz, s. 141 przyp. 2).
148
W oryginale: Leichenzge.
149
Volkssturm.
150
Niemiecka nazwa: Leobschtz.

owaniach drg w celu gromadzenia wasajcych si grup winiw

i wysyania ich na zachd, ewentualnie drog kolejow.
Widziaem take transporty winiw zaadowane na otwarte wglarki, transporty skadajce si z ludzi zupenie zamarznitych, byle
gdzie porzucone. Bez moliwoci zaprowiantowania tkwiy one gdzie
na bocznicach pod goym niebem. Trafiay si rwnie grupy winiw
bez adnego nadzoru, ktre wyruszyy w drog na wasn rk, porzucone przez stranikw; one take cigny spokojnie na zachd. Spotykaem oddziay angielskich jecw wojennych idce bez konwoju, nie
chcieli w adnym razie wpa w rce Rosjan. Spotykaem SS-manw
i winiw uwieszonych przy pojazdach wiozcych uciekinierw. Trafiay si grupki pracownikw urzdw budownictwa i rolnictwa; nikt
z nich nie wiedzia, dokd ma si uda; kady zna tylko etap kocowy:
Gross Rosen.
Panoway wwczas wielkie mrozy i wszdzie lea gboki nieg.
Drogi byy zapchane kolumnami wojska i uciekinierami. Zdarzay si
masowe wypadki samochodowe wskutek lizgawicy na drogach.
Na skrajach drg leay nie tylko trupy winiw, lecz rwnie liczne trupy uciekinierw kobiet i dzieci. Przy wejciu do jakiej wsi
widziaem siedzc na pniu kobiet, ktra koysaa dziecko i piewaa.
Dziecko ju od dawna byo martwe, a kobieta dostaa pomieszania
zmysw.
Wci si widziao, jak kobiety brny przez nieg, pchajc przed
sob wzki dziecice naadowane po brzegi najpotrzebniejszymi rzeczami. Byle dalej, byle nie wpa w rce Rosjan.
W Gross Rosen wszystkie pomieszczenia byy przepenione. Dlatego
Schmauser 151 ogosi pogotowie ewakuacyjne. Pojechaem do Wrocawia,
aby mu przedstawi wszystko, co widziaem, i skoni do odstpienia od
ewakuacji Gross Rosen. Schmauser pokaza mi rozkaz radiowy Reichsfhrera SS, ktry czyni go odpowiedzialnym za to, eby w podlegych
mu obozach nie pozosta ani jeden zdrowy wizie.
Transporty przybywajce na dworzec w Gross Rosen odsyano natychmiast dalej. Bardzo niewiele z nich mogo otrzyma, poywienie,
gdy Gross Rosen samo nie miao ju nic. Na otwartych ciarwkach
nieywi SS-mani leeli spokojnie wrd nieywych winiw. Na nich
siedzieli yjcy, gryzc kawaek chleba. Byy to straszne sceny, ktrych
mona byo unikn.
Przeyem ewakuacj Sachsenhausen i Ravensbrck, gdzie powtarzay
151

SS-Obergruppenfhrer Heinrich Schmauser (ur. 18.11.1890 r.), czonek NSDAP (nr 215704)
i SS (nr 3359), by po von dem Bachu dowdc poludniowo-wschodniego okrgu SS we
Wrocawiu i wyszym dowdc SS i policji tego okrgu. Na podstawie wspomnianego
poprzednio rozkazu Himmlera by on odpowiedzialny za ewakuacj obozu owicimskiego.

si te same sceny. Byo ju wtedy na szczcie cieplej i sucho, tak e

kolumny mogy nocowa pod goym niebem. Po 23 dniach marszu
brakowao jednak ywnoci. Czerwony Krzy okazywa pomoc, rozdzielajc paczki z darami. Ze wsi nie mona byo nic wycisn, gdy
od tygodni przecigay przez nie pochody uciekinierw. Do tego dochodzio jeszcze stae niebezpieczestwo ze strony samolotw, ktre nie
pozostawiay adnej drogi poza swoj kontrol.
Do ostatniej chwili staraem si wszelkimi sposobami przywrci porzdek w tym chaosie. Daremnie. Sami musielimy ucieka. Rodzina
moja mieszkaa od koca 1944 r. w bezporednim pobliu Ravensbrck,
mogem wic j zabra, gdy Inspektorat Obozw Koncentracyjnych
"odrywa si od nieprzyjaciela", udajc si najpierw na pnoc do
Darss, a po dwch dniach dalej do Szlezwika-Holsztynu, zgodnie
z rozkazem dc zawsze za Reichsfhrerem SS. Nikt z nas nie mg
zrozumie, co mamy jeszcze robi przy nim i jak w ogle sub mamy
peni. W dodatku musiaem opiekowa si pani Eicke, jej crk
i dziemi oraz paroma innymi rodzinami, ktre nie powinny byy wpa
w rce nieprzyjaciela.
Ucieczka ta bya czym potwornym. Jechalimy nocami bez wiate
po zatoczonych drogach, przy czym musiaem cigle pamita, aby
wszystkie wozy trzymay si razem; byem przecie odpowiedzialny za
ca kolumn. Glcks i Maurer jechali inn drog, przez Warnemunde.
Dwa wielkie wozy ciarowe wiozce aparatur radiow utkny w Rostocku. Zepsuy si w drodze, a gdy je naprawiono, zapory przeciwczogowe byy ju zamknite, tak e oba znalazy si w puapce. W cigu
dnia przemykalimy si od jednego lasku do drugiego, poniewa nurkowce nieustannie kieroway ogie na t gwn drog odwrotu.
W Wismarze sta na drodze sam Keitel i stara si wyapywa dezerterw z frontu.
Po drodze, w jakiej zagrodzie chopskiej, usyszelimy, e fhrer
nie yje. Na t wie i ja, i moja ona pomylelimy jednoczenie, e
teraz kolej na nas! Wraz z fhrerem zgin take nasz wiat. Czy dalsze
ycie miao dla nas jeszcze jaki sens? Bdziemy przypuszczalnie wszdzie tropieni i przeladowani.
Chcielimy zay trucizn. Postaraem si o ni dla ony, aby
w razie jakiego niespodziewanego natarcia Rosjan nie wpada wraz
z dziemi ywa w ich rce. Nie zrobilimy tego przez wzgld na nasze
dzieci. Tylko dla nich chcielimy podda si wszystkiemu, co przyszo
miaa przynie. Powinnimy byli jednak otru si. Pniej nieraz tego
aowaem. Oszczdzioby to nam wielu nieszcz, przede wszystkim
mojej onie i dzieciom. A co bd one jeszcze musiay przej?

odesaem z powrotem do ony. Poniewa znaem si troch na yciu

marynarskim, nie zwracaem na siebie niczyjej uwagi. Nie penio si
ju tak dokadnie suby, miaem wic do czasu, aby gruntownie przemyle to, co si stao.
Pewnego dnia usyszaem przypadkowo wiadomo radiow o uwizieniu Himmlera i o jego mierci przez otrucie si. Ja rwnie miaem
przy sobie ampuk z trucizn. Chciaem zaryzykowa.
Szko cznoci marynarki odtransportowano do strefy internowania midzy kanaem Morza Pnocnego a zatok Schlei. Anglicy umiecili SS-manw ze swojej strefy w tej wanie szkole i na Wyspach
Fryzyjskich. W ten sposb znalazem si w pobliu swojej rodziny,
z ktr mogem si widzie jeszcze kilka razy. Mj najstarszy chopiec
odwiedza mnie co par dni.
Jako zawodowy rolnik zostaem zwolniony przed terminem, przeszedem bez trudnoci przez wszystkie angielskie kontrole i zostaem
przez urzd pracy skierowany jako sia robocza do gospodarstwa chopskiego pod Flensburgiem. Praca podobaa mi si; byem zupenie samodzielny, gdy gospodarz znajdowa si jeszcze w niewoli amerykaskiej.
Pozostaem na tym miejscu przez osiem miesicy. Utrzymywaem kontakt z on za porednictwem jej brata, ktry pracowa we Flensburgu.
Wiedziaem od szwagra, e angielska Polowa Policja Bezpieczestwa
poszukuje mnie i e moja rodzina jest pilnie ledzona, a w domu przeprowadzane s stale rewizje.
ARESZTOWANIE I PROCES (19461947)

11 marca 1946 r. o godz. 23 zostaem aresztowany. Moja ampuka

z trucizn stuka si przed dwoma dniami. Aresztowanie udao si, poniewa wyrwany nagle ze snu, sdziem w pierwszej chwili, e jest to
napad bandycki, jeden z tych, ktre czsto si tam zdarzay. Field Security Police 153 daa mi si dobrze we znaki.
Zawleczono mnie do Heide, do tych samych koszar, z ktrych An glicy zwolnili
mnie przed 8 miesicami.
Moje pierwsze przesuchanie odbyo si przy pomocy bijcych" dowodw. Nie wiem, co zawiera protok, chocia go podpisaem.154 Alkohol i pejcz to byo nawet dla mnie za wiele. Pejcz by mj wasny,
a dosta si przypadkowo do bagau mojej ony. Nie biem nim prawie
153

Angielska Polowa Policja Bezpieczestwa, ktra dziaaa w brytyjskiej strefie okupacyjnej

Niemiec.
154
Chodzi o powoany we wstpie i cytowany tam protok obejmujcy 8 stron maszynopisu, podpisany przez Hssa dnia 14. 3. 1946 r. o godz. 2,30 (Dok. Norymb. NO-1210).

z Bargsdorffem158 i Buhlerem159 na lotnisko i przekazano oficerom

polskim. Amerykask maszyn lecielimy przez Berlin do Warszawy.
Cho w drodze obchodzono si z nami bardzo uprzejmie, to jednak
mylc o przeyciach w strefie angielskiej i o wzmiankach na temat
traktowania na wschodzie obawiaem si jak najgorszych nastpstw.
Miny i gesty widzw w chwili naszego przybycia na lotnisko w Warszawie nie wzbudzay rwnie wielkiego zaufania.
W wizieniu wpado na mnie kilku funkcjonariuszy, pokazujc mi
wytatuowane w Owicimiu numery. Nie mogem zrozumie tego, co
mwili na przywitanie; w kadym razie nie byy to pobone yczenia.
Nie bito mnie jednak.
Areszt by bardzo surowy i zupenie odosobniony. Czsto przeprowadzano u mnie inspekcje. Spdziem tam dziewi tygodni; ciko
byo mi je przey, poniewa nie miaem adnej rozrywki ani nic do
czytania, ani nie wolno mi byo pisa.
30 lipca przybyem wraz z siedmioma innymi Niemcami do Krakowa.
Na dworcu musielimy przez dusz chwil czeka na samochd. W tym
czasie zgromadzio si koo nas sporo ludzi, ktrzy nam zoliwie urgali. Gtha 160 zaraz poznano. Gdyby samochd nie nadjecha zaraz,
obrzucono by nas kamieniami.
W pierwszych tygodniach wizienie byo cakiem znone, lecz nagle
kalifaktorzy jakby si odmienili. Z zachowania i z rozmw, ktrych
wprawdzie nie rozumiaem, lecz domylaem si, mogem wywnioskowa, e chciano mnie wykoczy". Z zasady dawano mi najmniejszy
kawaek chleba i niepen chochl cienkiej zupy. Nigdy drugiej porcji,
mimo e prawie codziennie jedzenie zostawao i rozdzielano je po celach obok mnie. Gdy raz jaki funkcjonariusz chcia po to otworzy
rnoj cel, natychmiast cofn si wygwizdany.
Tu mogem pozna wadz kalifaktorw. Oni opanowali wszystko.
Znowu potwierdzili mi w sposb oczywisty moje twierdzenia o niesychanej, czsto wrcz zowrogiej wadzy, jak winiowie funkcyjni
158

Kurt Ludwig Ehrenrtich Burgsdorff (ur. 16. 12. 1886 r.) by czonkiem NSDAP od
1933 r. Od 1 grudnia 1943 r. do stycznia 1945 r. by gubernatorem dystryktu krakowskiego.
Wyrokiem Sdu Okrgowego w Krakowie z dnia 6. 12. 1948 r. zosta skazany na 3 lata
wizienia i po odbyciu tej kary reekstradowany do Niemiec zachodnich.
159
Dr praw Josef Bhler (ur. 16.2. 1904 r.) by czonkiem NSDAP od 19S3 r. By szefem
rzdu Generalnego Gubernatorstwa i zastpc generalnego gubernatora Hansa Franka.
Wyrokiem Najwyszego Trybunau Narodowego z dnia 10. 8. 1943 r. zosta skazany na kar
mierci i stracony.
160
SS-Stnrmbannfhrer Amon Leopold Gth (ur. 11. 12.1908 r.), czonek NSDAP od
1930 r. i SS od 1932 r., by od lutego 1943 r. do wrzenia 1944 r. komendantem obozu pracy
przymusowej w Paszowie pod Krakowem, przeksztaconego w 1944 r. na obz koncentracyjny. Gth przeprowadzi w 1943 r. ostateczn likwidacj gett w Krakowie i w Tarnowie. Wyrokiem Najwyszego Trybunau Narodowego z dnia 5. 9. 1946 r. zcsta skazany na
kar mierci i stracony.

mog sprawowa nad swymi wsptowarzyszami. Take i tu poznaem

dokadnie trzy rodzaje dozorcw.
Gdyby nie wdaa si w to prokuratura, byliby mnie wykoczyli
nie tylko fizycznie, lecz przede wszystkim psychicznie. Byem ju cakiem bliski tego. To nie bya histeria z jakiej saboci wtedy niewiele
mi ju brakowao. Potrafi niejedno wytrzyma ycie ju nieraz
twardo si ze mn obeszo. A jednak psychiczne drczenie przez tych
trzech szatanw, to ju byo zbyt wiele. A ja nie byem jedynym, ktrego tak gnbili. Wrd polskich winiw mieli rwnie kilku takich,
ktrych podobnie drczyli. Teraz ju od dawna nie ma ich na tym oddziale i pod tym wzgldem panuje miy spokj.
Musz szczerze powiedzie, e nigdy nie spodziewaem si, e bd
w polskim wizieniu traktowany tak przyzwoicie i uprzejmie, jak to
si dziao od czasu objcia sprawy przez prokuratur.
Jak si zapatruj dzisiaj na Trzeci Rzesz? Jak si zapatruj na
Himmlera, na SS, na obozy koncentracyjne i Policj Bezpieczestwa?
Jak si zapatruj na to wszystko, co si wydarzyo na odcinku, na ktrym yem?
Jeeli chodzi o pojmowanie ycia, to jestem nadal narodowym
socjalist. Idei i pogldw, ktre si wyznawao przez blisko 25 lat,
z ktrymi si wzroso i z ktrymi byo si zwizanym dusz i ciaem,
nie porzuca si tak atwo dlatego tylko, e ucielenienie tej idei narodowosocjalistyczne pastwo i jego przywdcy postpowali faszywie, a nawet zbrodniczo i e wskutek tych bdw, wskutek takiego
postpowania wiat ten rozpad si, a cay nard niemiecki na dziesitki
lat zosta wtrcony w bezprzykadn ndz. Ja tego nie potrafi.
Z ogoszonych dokumentw procesu w Norymberdze widz, e kierownictwo Trzeciej Rzeszy wskutek stosowania polityki gwatu ponosi
win za rozptanie tej straszliwej wojny wraz ze wszystkimi jej skutkami, e kierownictwo to za pomoc nadzwyczaj skutecznej propagandy
i bezgranicznego terroru podporzdkowao sobie cay nard, ktry
z bardzo nielicznymi wyjtkami szed bezkrytycznie i bezwolnie kad wskazan mu drog.
Moim zdaniem niezbdne rozszerzenie niemieckiej przestrzeni yciowej mona byo osign rwnie i na drodze pokojowej, jakkolwiek
jestem gboko przekonany, e wojen nie da si unikn i e bd one
istnie w przyszoci.
Chcc zatuszowa polityk gwatu, musiano posugiwa si propagand, aby przez zrczne przekrcanie wszystkich faktw uczyni po-

lityk i zarzdzenia wadz pastwowych atwiej strawnymi. Aby z gry

zapobiec wtpliwociom i nie dopuci do sprzeciww, musiano zastosowa terror. Moim, zdaniem powanych przeciwnikw zwalcza si postpujc lepiej ni oni.
Himmler by najbardziej jaskrawym przedstawicielem zasady wodzostwa. Kady Niemiec powinien by bezkrytycznie podporzdkowa
si kierownictwu pastwowemu; tylko ono byo zdolne broni istotnych interesw narodu, tylko ono mogo naleycie kierowa narodem.
Kady, kto nie podporzdkowywa si tej zasadzie, musia by wyczony z ycia publicznego. Postpujc w myl tej zasady, Himmler
stworzy i wychowa swoj SS, stworzy obozy koncentracyjne, policj
niemieck i RSHA.
Dla Himmlera Niemcy byy jedynym pastwem, ktre miao prawo
przewodzi Europie. Wszystkie inne narody byy narodami drugiej klasy. Te, w ktrych przewaa krew nordycka, miay by faworyzowane
z myl, aby je wcieli do Niemiec. Narody o krwi wschodniej miay
by rozczonkowane, doprowadzone do zupenej utraty swego znaczenia, miay sta si helotami.161
Przed wojn musiano w obozach koncentracyjnych internowa wrogw pastwa. Proces oczyszczania spoeczestwa z wszelkiego rodzaju
elementw aspoecznych doprowadzi w dalszym rozwoju do tego, e
obozy stay si zakadami wychowawczymi dla tych elementw, speniajc w ten sposb zadanie poyteczne dla caego narodu. Obozy stay
si rwnie konieczne dla zapobiegawczego zwalczania przestpczoci.162
Z chwil wybuchu wojny, pod wpywem wydarze wojennych obozy
koncentracyjne stay si miejscami zagady bezporedniej lub pored161

Hss oddaje tu trafnie sens tego, co Himmler napisa w wytycznych zatytuowanych

Kilka uwag o traktowaniu obcoplemiennych na Wschodzie", dnia 15. 5. 1940 r. Himmler pisze
tam midzy innymi, co nastpuje: Przy traktowaniu obcoplemiennych na Wschodzie musimy
stara si uznawa i podtrzyma jak najwicej odrbnych narodowoci, a wic obok Polakw
i ydw take Ukraicw, Biaorusinw, Grali, emkw i Kaszubw (...). Chc przez to powiedzie, e mamy najwikszy interes nie tylko w tym, aeby ludnoci Wschodu nie jednoczy, lecz przeciwnie, aeby j rozbija na moliwie wiele czci i odamw. Nie ley take w naszym interesie, aby w ramach tych samych narodowoci prowadzi je do jednoci i wielkoci,
aby w nich moe stopniowo budzi wiadomo narodow i narodow kultur, lecz przeciwnie by rozbi je na niezliczone mae odamy i szcztki" (patrz J. Sehn: Hitlerowski plan
walki biologicznej z narodem polskim, Biuletyn IV GKBZH, 1948, s. 107).
162
Zapobiegawcze zwalczanie przestpczoci" (w oryginale: vorbeugende Verbrechensbekmplung), ktre Hss przedstawia bezkrytycznie jako instytucj konieczn", byo
jednym z owych narodowosocjalistycznych tytuw, ktrymi mona byo si z atwoci
posugiwa jako wygodnym pretekstem do stosowania pozaustawowych, policyjnych rodkw
przymusu. Z powoaniem si na zapobiegawcze zwalczanie przestpczoci" mona byo
aresztowa nie tylko tzw. asocjalnych, ale pod pojcie to podpadao rwnie stosowanie
aresztu ochronnego" przeciwko osobom uniewinnionym przez sdy. Pod tym pretekstem
policja wkiaczaa w kompetencje organw wymiaru sprawiedliwoci. Patrz M. Broszat:
Zur Perversion der Strafjustiz im III Reich.

niej dla tych odamw narodw, ktre wystpoway przeciwko zdobywcom i ciemiycielom.
Mwiem ju niejednokrotnie o mojej postawie wobec wrogw
pastwa". Tpienie znacznych czci narodw nieprzyjacielskich byo
w kadym razie bdem. Dobrze i rozsdnie traktujc ludno podbitych krajw, mona byo sprowadzi ruch oporu do nic nie znaczcych
rozmiarw. W ten sposb pozostaoby niewielu rzeczywicie powanych
przeciwnikw. Dzisiaj widz rwnie, e i wyniszczenie ydw byo
bdem, zasadniczym bdem. Wanie przez to masowe niszczenie
Niemcy cigny na siebie nienawi caego wiata. Antysemityzmowi
bynajmniej nie przysuyo si to, przeciwnie, ydostwo wskutek tego
znacznie si przybliyo do swego ostatecznego celu.
RSHA by tylko egzekutyw, przeduonym ramieniem policyjnym
Himmlera. RSHA i obozy koncentracyjne byy tylko organami, ktre
przeprowadzay to, czego chcia Himmler lub co zamierza Adolf Hitler.
W charakterystykach rnych osb wyjaniem szczegowo, w jaki
sposb w obozach koncentracyjnych mogo doj do tych okropnoci.
Jeeli o mnie chodzi, nigdy ich nie aprobowaem. Sam nie maltretowaem nigdy winiw, a ju z pewnoci adnego nie zabiem. Nie tolerowaem rwnie nigdy zncania si moich podwadnych.
Zimno mi si robi, gdy w czasie ledztwa musz sucha, jakie potworne wypadki zncania si zdarzay si w Owicimiu i w innych
obozach. Wiedziaem wprawdzie, e w Owicimiu winiowie byli maltretowani przez SS, przez cywilnych funkcjonariuszy i w pewnym
stopniu nie mniejszym przez wspwiniw. Przeciwdziaaem zncaniu si wszelkimi rodkami, jakimi rozporzdzaem, ale nie mogem
go wykorzeni. Nie udao si to rwnie innym komendantom obozw
o zapatrywaniach podobnych do moich, ktrzy prbowali tego w obozach o wiele mniejszych i dajcych si atwiej nadzorowa. Na zoliwo, niegodziwo i okruciestwo poszczeglnych dozorcw nie mona
nic poradzi, chyba e ma si ich bezustannie na oku. Im gorszy jest
cay personel straniczy i nadzorczy, tym czciej zdarzaj si wypadki
naduycia wadzy w stosunku do winiw.
Obecny mj areszt dostarczy mi do dowodw, e ten mj pogld
jest suszny. W angielskiej strefie znajdowaem si stale pod jak najcilejszym nadzorem, mogem wic dokadnie przestudiowa wszystkie
trzy kategorie dozorcw. W Norymberdze indywidualne traktowanie"
byo niemoliwe, poniewa tam wszyscy winiowie znajdowali si stale
pod dozorem dyurnych oficerw wiziennych. W Berlinie nawet przy
przejciowym ldowaniu uniknem zego traktowania w czasie pobytu w ustpie tylko dziki przypadkowemu zjawieniu si postronnych osb.

W wizieniu w Warszawie, ktre o ile to mogem zaobserwowa

i oceni ze swojej celi byo prowadzone surowo i skrupulatnie, by
midzy dozorcami jeden jeden jedyny, ktry natychmiast po objciu
suby na naszym oddziale biega od celi do celi wszdzie tam, gdzie
byli Niemcy i bez wyboru pra. Z wyjtkim Burgsdorffa, u ktrego
koczyo si na policzkach, kady Niemiec dostawa od niego cigi. By
to mody czowiek lat 1820 (mwi, e jest polskim ydem, lecz wcale
na to nie wyglda); w jego oczach pona zimna nienawi. Bicie nigdy
go nie mczyo. Czynno t przerywa tylko przy ukazaniu si osb
trzecich na ostrzegawczy znak kolegi, ktry wraz z nim peni sub.
Jestem przekonany, e aden z wyszych urzdnikw ani naczelnik
wizienia nie pochwalali takiego postpowania. Par razy odwiedzajcy
urzdnicy pytali mnie o to, jak jestem traktowany; zawsze jednak przemilczaem jego postpowanie dlatego, e byo to odosobnione. Inni dozorcy zachowywali si mniej lub wicej surowo i nieprzystpnie, aden
jednak nie dotkn mnie. A wic nawet w maym wizieniu przeoony
nie mg przeszkodzi takiemu postpowaniu, o ile mniej moliwe byo
to w obozie koncentracyjnym o rozmiarach Owicimia.
Tak, byem twardy i surowy. Dzi widz, e czsto byem zbyt twardy i zbyt surowy. Pod wpywem, rozdranienia z powodu napotykanych
zaniedba nieraz wyryway mi si prawdopodobnie takie sowa, takie
zdania, do ktrych nie powinienem by dopuci, ale nigdy nie byem
okrutny, nigdy nie pozwoliem sobie posun si a do zncania si.
W Owicimiu dziao si rzekomo w moim imieniu, z mego polecenia, na mj rozkaz wiele takich rzeczy, o ktrych nie wiedziaem,
ktrych nie aprobowabym ani nie tolerowa. Wszystko to jednak istotnie miao miejsce, a ja jestem za to odpowiedzialny. Nawet regulamin
obozowy mwi: Komendant obozu ponosi cakowit odpowiedzialno
za wszystko, co si dzieje na terenie obozu".
Stoj teraz u kresu swego ycia. W mniejszych zapiskach ujem
wszystko istotne, co mnie w yciu spotkao, co wywaro na mnie silne
wraenie, co mnie szczeglnie obeszo. Pisaem zgodnie z prawd i rzeczywistoci tak, jak widziaem, jak przeywaem. Wiele rzeczy niewanych opuciem, niektre zapomniaem, a wiele przypominam sobie
nie do dokadnie. Nie jestem poza tym pisarzem, nigdy nie byem
zbyt mocny w pirze. Z pewnoci czsto powtarzaem si, przypuszczalnie te czsto wyraaem si nie do zrozumiale. Brakowao mi rwnie wewntrznego spokoju i rwnowagi potrzebnej do skupienia si
przy tego rodzaju pracy. Pisaem tak, jak mi przychodzio do gowy,

czsto chaotycznie, ale bez adnych sztucznych upiksze. Napisaem

tak, jaki byem, jaki jestem.
ycie moje byo barwne i rnorodne. Los prowadzi mnie przez
wszystkie wyyny i niziny. ycie byo dla mnie czsto twarde i cikie, ale zawsze dawaem sobie rad. Nie traciem nigdy odwagi.
Miaem dwie gwiazdy przewodnie, ktre nadaway kierunek memu
yciu, odkd jako dorosy czowiek powrciem z wojny, na ktr wyruszyem jako chopiec w wieku szkolnym: moj ojczyzn, a pniej
moj rodzin.
Moja bezgraniczna mio ojczyzny, moja wiadomo narodowa
zaprowadziy mnie do NSDAP i SS. Uwaaem, e tylko narodowosocjalistyczny wiatopogld jest odpowiedni dla narodu niemieckiego. SS bya
moim zdaniem najenergiczniejszym szermierzem tej idei i tylko ona
bya zdolna doprowadzi stopniowo cay nard niemiecki do ycia odpowiadajcego jego naturze.
Moja rodzina bya drug moj witoci. Jest ona dla mnie mocnym oparciem. Jej przyszo bya przedmiotem mojej staej troski;
zagroda chopska miaa by nam domem. I ona moja, i ja widzielimy
cel ycia w naszych dzieciach. Zadaniem naszego ycia byo da im
dobre wychowanie na przyszo, stworzy dla nich mocne gniazdo rodzinne. Rwnie i teraz myli moje obracaj si gwnie wok mojej
rodziny. Co si z ni stanie?
Ta niepewno o los rodziny sprawia, e obecne wizienie jest dla
mnie tak cikie. Moj osob wyczyem od samego pocztku o to
si ju nie troszcz, z tym ju skoczyem. Ale moja ona, moje dzieci?
Los dziwnie obchodzi si ze mn. Jake czsto zdarzao si, e o wos
tylko uniknem mierci! Tak byo w poprzedniej wojnie, w walkach
korpusu ochotniczego, w wypadkach przy pracy. W 1941.r. miaem
wypadek samochodowy na autostradzie: najechaem na nie owietlon
kolumn samochodw ciarowych, a zorientowawszy si w cigu
uamka sekundy, zdoaem jeszcze poderwa wz i skrci w bok. Zderzenie nastpio z boku, tak e przednia cz wozu zostaa zgnieciona
jak harmonijka, ale my, trzej pasaerowie, wyszlimy tylko ze skaleczeniami i potuczeniami. W 1942 r. jadc konno zwaliem si razem
z koniem i tylko kamie, obok ktrego upadem, ocali mnie, kiedy
ciki ogier run na mnie; dziki tej osonie skoczyo si na zamaniu
paru eber.
Jake czsto przy atakach lotniczych nie dawaem zamanego grosza
za swoje ycie, a jednak zawsze wychodziem cao. Na krtko przed
ewakuacj Ravensbrck ulegem wypadkowi samochodowemu. Wszyscy
uwaali mnie ju za zabitego; nie powinienem by pozosta przy yciu,

a jednak nie byo mi sdzone umrze wtedy. A stuczenie si ampuki

z trucizn przed aresztowaniem! Los chroni mnie wszdzie przed mierci, aby teraz da mi zgin w tak haniebny sposb. Jake zazdroszcz
moim kolegom, ktrym dane byo umrze zaszczytn mierci oniersk.
Staem si niewiadomie kkiem wielkiej maszyny niszczycielskiej
Trzeciej Rzeszy. Maszyna zostaa rozbita, motor zniszczony i ja musz
zgin wraz z nimi. wiat da tego!
Nigdy nie zdecydowabym si na to wynurzenie, na to obnaanie
mojego najskrytszego ja, gdyby nie to, e spotkaem si tu z ludzkim
stosunkiem, ze zrozumieniem, ktre mnie zupenie rozbroiy, ktrych
przenigdy nie miaem prawa si spodziewa. To ludzkie zrozumienie
wkada na mnie obowizek dooenia wszelkich stara, aby w miar
monoci owietli nie wyjanione okolicznoci.
Prosz jednak przy wykorzystywaniu tych notatek nie wyciga na
widok publiczny tego, co wie si z moj on i moj rodzin, wszystkich moich odruchw agodnoci i najskrytszych wtpliwoci.163
Niechaj opinia publiczna nadal widzi we mnie krwioercz besti,
okrutnego sadyst, morderc milionw. Inaczej bowiem szerokie rzesze
nie mog sobie nawet wyobrazi komendanta Owicimia. Nigdy tego
nie zrozumiej, e on take mia serce, e nie by zy.
Niniejsze notatki obejmuj 114 kart.
Wszystko to spisaem z wasnej woli i bez przymusu.
Rudolf Hss
Krakw, w lutym 1947 r.

163

M. Broszat podkrela, e uwzgldnienie tej proby w jej werbalnej wykadni oznaczaoby zrezygnowanie z opublikowania i wykorzystania autobiografii. To byoby jednak
-sprzeczne z intencj i wywodami samego Hssa, ktry przecie chce odsoni dusz"
(Psyche) autora autobiografii. Z drugiej strony jest jasne, e wydawcom nie chodzi o prywatn osob Hssa, lecz o historyczn tre wspomnie z jego ycia i o to, co w postaci
Hssa, jako typowe i reprezentatywne, zasuguje na utrwalenie. Dlatego te zaniechano
komentowania wszystkich wypowiedzi Hssa, ktre odnosz si do jego rodziny (Kommandant in Auschwitz, s. 151 przyp. 1).