Notatki do wykadu

z rwna rniczkowych czstkowych 1

dla IV roku matematyki (30 godzin)
rok akademicki 2012/2013
Joanna Orewczyk
ostatnia aktualizacja: 23 stycznia 2013

Spis treci
1 Wiadomoci wstpne

1.1

Podstawowe pojcia

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2

Twierdzenie Kowalewskiej

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 Rwnania pierwszego rzdu

4
6

2.1

Rwnanie transportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2

Metoda charakterystyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10

3 Klasykacja rrcz liniowych II rzdu

18

3.1

Zamiana zmiennych

3.2

Sprowadzanie dwuwymiarowego rrcz liniowego II rzdu do postaci kanonicznej

3.3

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

Oglna klasykacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22

4 Metody energetyczne

24

4.1

Wzory Greena i krzywoliniowe twierdzenie Fubiniego

. . . . . . . . .

24

4.2

Jednoznaczno zagadnienia pocztkowo-brzegowego

. . . . . . . . .

26

4.3

Jednoznaczno dla problemu kocowego rwnania dyfuzji . . . . . .

28

4.4

Zasada Dirichleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29

5 Metoda rozdzielania zmiennych

31

5.1

Otrzymanie wzoru na rozwizanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31

5.2

Sprawdzenie, e otrzymany wzr daje rozwizanie . . . . . . . . . . .

35

5.3

Wibrujca membrana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

38

5.4

Zagadnienie niejednorodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.1

5.4.2

40

Sprowadzenie zagadnienia o niejednorodnych warunkach brzegowych do warunkw jednorodnych . . . . . . . . . . . . . . .

40

Zagadnienie dla niejednorodnego rwnania . . . . . . . . . . .

41

6 Transformata Fouriera

42

6.1

Denicja i wasnoci

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.2

Zastosowanie transformaty Fouriera do rwnania dyfuzji

. . . . . . .

7 Rozwizanie podstawowe

42
46

48

7.1

Pojcie dystrybucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

48

7.2

Dziaania na dystrybucjach

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

49

7.3

Splot dystrybucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

51

7.4

Rozwizanie podstawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53

8 Krtki przegld trzech podstawowych rwna drugiego rzdu

8.1

8.2

8.3

58

Rwnanie Laplace'a/Poissona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

58

8.1.1

Wasnoci funkcji harmonicznych . . . . . . . . . . . . . . . .

58

8.1.2

Rwnanie Poissona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61

Rwnanie falowe

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63

8.2.1

Wyprowadzenie rwnania struny drgajcej . . . . . . . . . . .

63

8.2.2

Jednowymiarowe zagadnienie pocztkowe dla rwnania falowego 64

Rwnanie dyfuzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

66

8.3.1

Wyprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

66

8.3.2

Zagadnienie pocztkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

67

8.3.3

Zagadnienie pocztkowo-brzegowe

69

. . . . . . . . . . . . . . .

Literatura
[1] Bicadze,

Rwnania zyki matematycznej.

[2] Bicadze, Kaliniczenko,

[3] P.Biler (red),

Zbir zada z rwna zyki matematycznej.

Warsztaty z Rwna Rniczkowych Czstkowych, Centrum Bada

Nieliniowych im. J.Schaudera, 2003

[4] Evans,

Rwnania rniczkowe czstkowe.

[5] K.E. Gustafson,

Partial Diferntial Equations and Hilbert Space Methods.

Elementary Applied Partial Dierential Equations with Fourier

Series and Boundary Values Problems.

[6] R. Haberman,

Wykady z rwna rniczkowych.

[7] J. Ombach,

[8] M. Renardy, R. C. Rogers,

An Introduction to Partial Dierential Equations,

Springer-Verlag 1992
[9] P. Strzelecki,

Krtkie wprowadzenie do rwna rniczkowych czstkowych,

WUW 2006
[10] Z. Szmydt,

Transformacja Fouriera i rwnania rniczkowe liniowe

[11] S. Wadymirow (redakcja),

[12] E. Zauderer,

Zbir zada z metod matematycznych zyki

Partial dierential equations of applied mathematics, 1989.

Wykad pierwszy
5.10.2012

1 Wiadomoci wstpne
1.1 Podstawowe pojcia
Rwnania rniczkowe czstkowe (RRCz) to rwnania funkcyjne, w ktrych niewiadom jest funkcja wielu zmiennych, a w samym rwnaniu wystpuje ona wraz ze
swoimi pochodnymi czstkowymi. RRCz stanowi dziedzin, ktra do powanie
rni si od innych gazi matematyki.
Po pierwsze jest to dziedzina niezwykle obszerna, wykorzystujca (bardzo intensywnie) wiele partii analizy (take funkcjonalnej), geometrii rniczkowej a take, w
o wiele mniejszym stopniu, rachunku prawdopodobiestwa. Jest to w kocu dziedzina, w ktrej rozumowania (np. szacowania) i rachunki s szczeglnie dugie i
mozolne.
Po drugie, nie istnieje co takiego jak oglna teoria RRCz.
twierdze, ktre odnosiyby si do wszystkich RRCz.

Nie ma waciwie

Wyjtkiem, wymagajcym

jednak bardzo mocnych zaoe, jest twierdzenie Cauchy'ego-Kowalewskiej. Istniej

przykady (czsto bardzo rozbudowane) i twierdzenia (trudne, cho dotycz tylko
jednego rwnania) i na tym koniec.
Po trzecie, w RRCz czsto warto si odwoa do motywacji zycznej. Od zykw
matematycy mog dowiedzie si, ktrymi rwnaniami warto si zajmowa.
Podobnie jak w teorii rwna zwyczajnych pewne rwnania s atwiejsze do
badania od innych. Tak grup rwna, ktra wydaje si by atwiejsza, cho wcale
nie atwa, s rwnania liniowe.

Denicja 1.1.
X

RRCz jest liniowe jeli jest postaci

a (x)D u(x) = f (x)

||k
dla danych

a , f .

Jeli

f 0, to rwnanie jest jednorodne, a jeli f 6 0, to rwnanie

jest niejednorodne.

Komentarz.

Stosujemy tu konwencj zapisu pochodnych odpowiedni dla funkcji o cigych pochodnych najwyszego rzdu. Ot niech n N. Wektor = (1 , . . . , 2 ) o nieujemnych wsprzdnych cakowitych nazywamy wielowskanikiem dugoci || = 1 + . . . + n . Przy jego pomocy
deniujemy
D u(x) :=

|| u(x)
n
. . . x
n

1
x
1

Z drugiej strony, niech k N, wtedy

Dk u(x) := {D u(x) : || = k }

Ustalajc pewn kolejno w powyszym zbiorze mona przyj, e Dk u(x) RN , gdzie N jest
iloci wielowskanikw dugoci k. W szczeglnoci: gradientem funkcji u jest
Du(x) = (

u
u
,...,
)
x1
xn
4

cho my bdziemy raczej stosowali oznaczenie u, a macierz hesjanu

2u

2
u
,
. . . , x1 x
x2
n
1

D2 u(x) =
:
:

2
2
u
u
,
.
.
.
,
2
xn x1
x
n

Pozostae rwnania s nieliniowe.

Jednak take wrd nieliniowych s brzyd-

sze i adniejsze (co zobaczymy przy metodzie charakterystyk).

Z tego wzgldu

wyrnia si np.

Denicja 1.2.
X

RRCz jest semiliniowe jeli jest postaci

a (x)D u(x) + a0 (x, u(x), Du(x), . . . , Dk1 u(x)) = 0.

||=k

Denicja 1.3.
X

RRCz jest quasiliniowe jeli jest postaci

a (x, u(x), Du(x), . . . , Dk1 u(x))D u(x)+

||=k

+a0 (x, u(x), Du(x), . . . , Dk1 u(x)) = 0.

RRCz moemy nazwa silnie nieliniowym, gdy nie jest quasiliniowe.
W przypadku rrcz wane jest aby kadorazowo doprecyzowa co rozumiemy przez
jego rozwizanie. Istnieje wiele rnych sposobw deniowania rozwiza. Maj te
rozwizania, rozumiane w rozmaitym sensie, rozmaite nazwy, jednak i tu w literaturze nie ma absolutnie zgodnej nomenklatury.
Umwmy si, e jeli tylko nie zostanie to osobno zaznaczone, bdziemy zajmowali si klasycznymi rozwizaniami rrcz.

Denicja 1.4.

Przez rozwizanie klasyczne rrcz rzdu

F (x, u(x), . . . , Dk u(x)) = 0

rozumiemy funkcj

klasy

Ck

speniajc to rwnanie.

Podobnie jak w przypadku rrz, aby mie szans uzyskania jednoznacznoci rozwiza potrzebujemy, oprcz rozwaanego rwnania postawi dodatkowe warunki.
Mamy trzy rodzaje warunkw jakie bywaj stawiane:

warunki brzegowe, np. rozwaamy

u : R, a dana
(
u = f
u| = 0.

jest
w

f : R.

otwarty podzbir Rn , szukan funkcj jest

Zagadnienie brzegowe ma wtedy posta

warunki pocztkowe np. szukana jest funkcja u = u(t, x) taka, e u : [0, )

R R, dana natomiast g : R R. Zagadnienie pocztkowe ma posta
(
ut uxx = 0
t > 0, x R
u(0, x) = g(x) x R

zagadnienie wasne (dotyczce badania wartoci i wektorw wasnych - nie

wchodmy teraz w szczegy)

Gdy rozwaamy ju jakie zagadnienie (rwnanie + warunek (lub warunki)), to

podstawowe trzy pytania jakie sobie zadajemy, to pytania o:

istnienie rozwizania;

jego jednoznaczno (jedyno);

jego stabilno (rozumian jako cig zaleno od danych).

Z powyszymi trzema warunkami cz si trzy nastpne:

pytanie o konstrukcj rozwizania (wzr);

pytanie o jego regularno;

pytanie o jego aproksymacj (szczeglnie gdy jego konstrukcja jest niemoliwa

lub nieznana).

Denicja 1.5.

Mwimy, e zagadnienie dla rrcz jest

dobrze postawione, gdy istnieje

jego jedyne rozwizanie, ktre jest stabilne.

1.2 Twierdzenie Kowalewskiej

Rozwamy zagadnienie poczatkowe dla rwnania w postaci normalnej

P
mu
j u
jm1,||+jm aj (t, x) x tj (t, x)
tm (t, x) =
k u
(0, x) = k (x)
tk

+ F (t, x)

dla

x Rn , t R

dla

k = 0, . . . , m 1, x Rn .
(1)

Zauwamy, e powysze rwnanie charakteryzuje si tym, e pochodna funkcji

ze

m i znajduje si po lewej stronie, a po prawej

m, przy czym pochodne po czasie s silnie mniejsze

wzgldu na zmienn czasow wynosi

wszystkie pochodne maj rzd
od

m.

Twierdzenie 1.1 (Kowalewskiej). Jeeli funkcje aj , F oraz k s R-analityczne,

to dla kadego R > 0 istnieje takie > 0, e problem (1) ma w zbiorze
{(t, x) : t (, ), |x| R}

dokadnie jedno rozwizanie analityczne.

Dowd opuszczamy.

Wykad drugi
12.10.2012

Przykad 1.1.

Zaobserwujmy, e wiedza, na podstawie twierdzenia Kowalewskiej,

e istnieje jedyne rozwizanie analityczne pozwala szuka wanie rozwiza analitycznych. Rozwamy zagadnienie pocztkowe

(
ut (t, x) = ux (t, x) + 2u(t, x) t > 0, x R
u(0, x) = x2
xR
Bdziemy szuka rozwizania w postaci szeregu Taylora rozwinitego wzgldem zmiennej

w punkcie

t0 = 0,

czyli

1
1
u(t, x) = u(0, x) + ut (0, x)t + utt (0, x)t2 + . . .
2
3!
Skoro

u(0, x) = x2 ,

wic

ux (0, x) = 2x.

Z postaci rwnania

ut (0, x) = ux (0, x) + 2u(0, x) = 2x + 2x2 .

I dalej

utt (0, x) = uxt (0, x) + 2ut (0, x)

ale skoro

ut (0, x) = 2x + 2x2 ,

wic

utx (0, x) = 2 + 4x,

co daje

utt (0, x) = uxt (0, x) + 2ut (0, x) = 2 + 4x + 4x2 .

Postpujc tak dalej moemy znale rozwizanie.
Zobaczmy jeszcze, e zaoenie o tym e rwnanie jest w postaci normalnej jest
konieczne.

Przykad 1.2.

Rozpatrzmy rwnanie dyfuzji

2u
u
=
,
t
x2
z warunkiem pocztkowym

u(0, x) =

1
.
1 + x2

Zaobserwujmy, e to rwnanie w adnym otoczeniu zera nie ma rozwizania analitycznego. Zamy, dla dowodu nie wprost, e

jest takim rozwizaniem. Wprost z

denicji rwnania otrzymujemy, e

2n u
nu
=
.
tn
x2n
Poniewa

u(0, x) =

1
= 1 x2 + x4 x6 + . . . ,
1 + x2
7

otrzymujemy, e

2n u
(0, 0) = (1)n (2n)!
x2n
czyli

nu
(0, 0) = (1)n (2n)!
tn

co oznaczaoby z analitycznoci, e dla odpowiednio maych

u(t, 0) =

(1)n

n=0
Otrzymalimy sprzeczno, gdy dla dowolnych

wiczenie 1.

mielibymy

(2n)! n
t .
n!
t 6= 0 powyszy szereg jest rozbieny.

Rozpatrzmy problem

2u
t2

= xu2 + u
t
1
u(x, 0) = 1+x
2 , ut (x, 0) = 0.
4 (wzgldem
(0, x) R2 .

Prosz policzy pochodne do rzdu

rozwizania w dowolnym punkcie

czasu i zmiennej przestrzennej)

2 Rwnania pierwszego rzdu

2.1 Rwnanie transportu
Zacznijmy od wyprowadzenia rwnania transportu nazywanego te rwnaniem Boltzmana. Rozwamy najprostsz sytuacj w ktrej interesuje nas ruch grupy czstek
(cieczy?) w pewnym orodku bez dziaania siy zewntrznej. Zamy, e czstki te
przesuwaj si w przestrzeni

Rn

z prdkoci

b = (b1 , . . . , bn ).

u(t, x) oznacza gsto rozkadu pooenia grupy czstek w chwili t i w

x. Bdziemy si starali znale rwnanie czstkowe ktre spenia u. Przed-

Niech
miejscu

stawione podejcie oznacza, e

u(t + h, x) u(t, x hb).

u(t + h, x) = u(t, x) + hut (t, x) + O(h2 ), natomiast u(t, x hb) = u(t, x)
(hb)x u(t, x)+O(h2 ), wic w przyblieniu (pomijajc czony rzdu O(h2 )) w przej-

Ale

ciu granicznym otrzymujemy rwnanie

ut = bx u.
b = (b1 , . . . , bn ) Rn oraz funkcja g : Rn R. Bdziemy
u : [0, ) Rn Rn klasy C 1 bdcej rozwizaniem zagadnienia

Niech bdzie wic dane

szukali funkcji

pocztkowego dla rwnania transportu

u
t (t, x)

+ b x u(t, x) = 0,
u(0, x) = g(x)

(t, x) (0, ) Rn
x Rn

(2)

Wyznaczenie rozwizania tego rwnania polega na zauwaeniu, e pewna pochodna

kierunkowa rozwizania znika.

Niech

C1

bdzie funkcj klasy

speniajc (2). Ustalmy

(t, x) (0, ) Rn .

Kadziemy

z : s 7 u(t + s, x + sb).
Wtedy

u
(t + s, x + sb) + b x u(t + s, x + sb) = 0
t
z(s) = z(0) to znaczy

z 0 (s) =
z (2), czyli

u(t, x) = u(t + s, x + sb) s R.

Prosta

s 7 (t + s, x + sb)

przecina prost

s 7 0

s = t,

dla

czyli

u(t, x) = u(t t, x tb) = u(0, x tb) = g(x tb)

u

a wic jeli
jeli

jest rozwizaniem klasy

1
jest funkcj klasy C , to

Gdy

C1,

(3)

to musi by postaci (3). Z drugiej strony,

u dane wzorem (3) jest rozwizaniem klasycznym (2).

C1,

nie jest funkcj klasy

to mona nadal funkcj

zada wzorem (3)

nazywajc j sabym rozwizaniem (2).

wiczenie 2.

Prosz sprawdzi, e jeeli dana funkcja

jest klasy

C1,

to funkcja

dana wzorem (3) jest rozwizaniem klasycznym (2).

Rozwamy jeszcze zagadnienie niejednorodne dla rwnania transportu:

u
t (t, x)

+ b x u(t, x) = f (t, x), (t, x) (0, ) Rn

u(0, x) = g(x),
x Rn

gdzie dana jest oprcz

f : (0, )

Rn

R.

b Rn

oraz funkcji

Jak wczeniej ustalmy

(4)

g : Rn R klasy C 1 funkcja ciga

(t, x) (0, ) Rn . Kadziemy

z : s 7 u(t + s, x + sb) R.
Wtedy

z 0 (s) =

u
(t + s, x + sb) + b x u(t + s, x + sb) = f (t + s, x + sb)
t

Zatem

u(t, x) g(x tb) = z(0) z(t) =

z 0 (s)ds =

Z
f (t + s, x tb)ds =

=
t

f (s, x + (s t)b)ds
0

czyli

Z
u(t, x) = g(x tb) +

f (s, x + (s t)b)ds.

(5)

0
W ten sposb wiemy, e jeli

jest rozwizaniem (4), to musi by postaci (5), czyli

mamy jednoznaczno.

wiczenie 3. Pokaza, e jeeli f i g s klasy C 1 , to funkcja u zadana wzorem (5) jest

rozwizaniem klasycznym zagadnienia (4), czyli udowodni istnienie rozwizania.

2.2 Metoda charakterystyk

Niech

Rn o brzegu klasy C 1 . Niech . Niech

3 (x, z, q) 7 F (x, z, q) R klasy C 1 oraz g : R

bdzie otwartym podzbiorem

dane bd funkcje

F :

RRn

ciga. Rozwamy zagadnienie

F (x, u(x), u(x)) = 0 dla x

(6)

u(x) = g(x) dla x .

(7)

Przypumy, e

klasy

C2

tak, eby zna wartoci

spenia (6), (7). Naszym celem jest znale krzyw

na

i eby

x 6= .

Wprowadmy oznaczenia

x : s 7 x(s) = (x1 (s), . . . , xn (s)), s R

z(s) := u(x(s)), q(s) := u(x(s)).
Rozpocznijmy wyprowadzenie rwna charakterystyk. Zauwamy, e

qj0 (s) =

n
X
i=1

2
(x(s)) x0i (s)
xj xi

(8)

ale

F (x, u(x), u(x)) = 0

wic

F
u
F
(x, u(x), u(x))
(x, u(x), u(x)) +
(x)+
xi
z
xi
n
X
2u
F
+
(x, u(x), u(x))
(x) = 0.
qj
xi xj

(9)

j=1

Jeli wic pooymy

x0j (s) =

F
(x(s), z(s), q(s)), j = 1, . . . , n
qj

to w (9) mamy dla krzywej

F
F
(x(s), z(s), q(s)) +
(x(s), z(s), q(s))qi (s)+
xi
z
+

n
X
F
2u
(x(s), z(s), q(s))
(x(s)) = 0
qj
xi xj
j=1

czyli

qj0 (s) =

F
F
(x(s), z(s), q(s))
(x(s), z(s), q(s))qi (s)
xi
z
10

(10)

wstawiajc (8). W kocu rniczkujemy

dostajc

n
n
X
X
u
F
0
z (s) =
(x(s))xj (s) =
(x(s), z(s), q(s)).
qj (s)
xj
qj
0

j=1

j=1

Otrzymalimy ukad rwna

x0 (s) = q F (x(s), z(s), q(s))

z 0 (s) = q F (x(s), z(s), q(s)) q(s)
q 0 (s) = x F (x(s), z(s), q(s))

F
(x(s), z(s), q(s))q(s)
z

2n + 1 rwna rniczkowych zwyczajnych pierwszego rzdu stanowi rwx(), z(), q() nazywamy charakterystykami. Mwi si czasem, e x() jest zrzutowan charakterystyk, bo jest to rzut
n
penej charakterystyki (x(), z(), q()) na zbir zmiennych niezalenych R .
Ten ukad

nania charakterystyk dla RRCz (6). Funkcje

wiczenie 4.
na

oraz

Pokaza, e dla rwnania quasiliniowego rwnania charakterystyk

tworz zamknity ukad, czyli nie potrzeba rwna charakterystyk na

pochodne.

Wykad trzeci
19.10.2012

Przykad 2.1.

Rozwamy zagadnienie

(
ux1 ux2 = u
u(0, x2 ) = x22
Skoro w tym przypadku

F (x, z, q) = q1 q2 z,

posta

x1 (s) = q2 (s)

x2 (s) = q1 (s)
z 0 (s) = 2q1 (s)q2 (s) = 2z(s)

q10 (s) = q1 (s)

0
q2 (s) = q2 (s)
Po rozwizaniu dostajemy

q1 (s) = Aes

q2 (s) = Bes

z(s) = Ce2s

x1 (s) = Bes + D

x2 (s) = Aes + E.
11

wic ukad rwna charakterystyk ma

Ustalmy, e w chwili

s=0

jestemy na brzegu tzn.

B + D = x1 (0) = 0,
wtedy

C = z(0) = u(x1 (0), x2 (0)) = u(0, A + E) = (A + E)2 .

Ponadto, skoro

u(0, x2 ) = x22 ,

wic

u
(0, x2 ) = 2x2
x2
czyli

B = q2 (0) =

u
(0, x2 (0)) = 2x2 (0) = 2(A + E).
x2

Ale take

ux1 (x1 , x2 ) ux2 (x1 , x2 ) = u(x1 , x2 ),

wic take wzdu kadej krzywej

ux1 (x1 (s), x2 (s)) ux2 (x1 (s), x2 (s)) = u(x1 (s), x2 (s))
i zamy, e a do brzegu czyli

ux1 (x1 (0), x2 (0)) ux2 (x1 (0), x2 (0)) = u(x1 (0), x2 (0))
wic

AB = q1 (0)q2 (0) = z(0) = C.

Std dostalimy ukad

B+D =0

C = (A + E)2

B = 2(A + E)

AB = C
z ktrego cztery z nich moemy wyrazi przy pomocy pitej np.

B = 4A, C = 4A2 , D = 4A, E = A.

W ten sposb dostalimy rodzin krzywych (indeksowan sta

A):

x1 (s) = 4Ae 4A
x2 (s) = Aes + A

z(s) = 4A2 e2s .

Ustalmy punkt
krzywej (tzn.

(x1 , x2 ). Naszym celem jest znalezienie u(x1 , x2 ). Poszukajmy

A), ktra przechodzi przez punkt (x1 , x2 ) oraz chwili s, w

indeksu

ktrej to si stanie:

(
s 4A = x1
4Ae
s + A = x2 .
Ae
12

Dostajemy

1
4x2 + x1
A = (4x2 x1 ), es =
.
8
4x2 x1
A std

x2 (
= z(
= 4A2 e2s = 1 (x1 + 4x2 )2 .
u(x1 , x2 ) = u(x1 (
s, A),
s, A))
s, A)
16

Przykad 2.2. Przyjrzyjmy si na przykadzie innego zagadnienia jak do znalezienia

rozwizania mona uy caek pierwszych. Rozwamy

(
x1 ux1 + x2 u2x2 = u
u(x1 , x1 ) = x1
Rwnania charakterystyk jakie dostajemy to

x01 (s) = x1 (s)

x02 (s) = 2x2 (s)q2 (s)

z 0 (s) = z(s) + x2 (s)q22 (s)

q1 (s) = 0

0
q2 (s) = q2 (s) + q22 (s).

(11)

z warunkami pocztkowymi, ktre dostajemy podobnie jak wczeniej.

ustalmy, e na brzegu bdziemy w chwili

x1 (0) = x2 (0) =

s = 0,

x0 . Wtedy

z(0) = u(x0 , x0 ) = x0 .
Rniczkujc warunek

u(x1 , x1 ) = x1

dostajemy

ux1 (x1 , x1 ) + ux2 (x1 , x1 ) = 1,

wic

ux1 (x1 (0), x2 (0)) + ux2 (x1 (0), x2 (0)) = 1,

czyli

q1 (0) + q2 (0) = 1
oraz

x1 (0)q1 (0) + x2 (0)q22 (0) = z(0)

wic

q1 (0) + q22 (0) = 1.

13

Najpierw

a wsprzdn oznaczmy

x0

tzn.

A std

q1 (0) = 1, q2 (0) = 0

lub

q1 (0) = 0, q2 (0) = 1.

Moemy wic np. rozway

warunki pocztkowe

x1 (0) = x0

x2 (0) = x
z(0) = x0

q1 (0) = 1

q2 (0) = 0

Dygresja.
Denicja 2.1.

Niech U bdzie otwartym podzbiorem Rn . Zakadamy, e v = (v1 , . . . , vn ) : U Rn

i : U R s klasy C 1 .
Funkcj nazywamy cak pierwsz rwnania rniczkowego
x = v(x) dla x U

(12)

wtedy i tylko wtedy, gdy jej pochodna w kierunku pola v znika:

dx [v(x)] = (x) v(x) = v1 (x)

+ . . . + vn (x)
= 0.
x1
xn

Oczywicie, jest cak pierwsz dla (12) wtedy i tylko wtedy gdy funkcja t 7 (x(t)) jest
staa dla kadego rozwizania x : I U rwnania (12).

Twierdzenie 2.1.

Niech U bdzie obszarem w R , x0 U bdzie taki, e v(x0 ) 6= 0 (nieosobliwy).

Wtedy istnieje takie otoczenie V punktu x0 , e rwnanie ma n 1 caek pierwszych 1 , . . . , n1
(okrelonych na V czyli tzw. lokalnych caek pierwszych) takich, e kada inna caka pierwsza w V
jest funkcj 1 , . . . , n1 (tzn. niezalenych caek pierwszych).
i
Funkcje 1 , . . . , n1 bd niezalenymi calkami pierwszymi, gdy macierz Jacobiego (
) bxj
dzie nieosobliwa.

Przyjrzyjmy si na czym moe polega metoda szukania caek pierwszych. Rozpatrujemy rwnanie (12). Niech x0 , bdzie taki, e v(x0 ) = (v1 (x0 ), . . . , vn (x0 )) 6= 0. Zakadamy, dla prostoty, e
v1 (x0 ) 6= 0 (wszystko tutaj dzieje si w pewnym otoczeniu punktu x0 ).
Rozpatrzmy ukad
dxk
vk
=
dla k = 2, . . . , n.
dx1
v1

(13)

[Zauwamy, e w tym ukadzie mamy o jedn zmienn mniej ni w (12).]

Niech : Rn R bdzie funkcj sta wzdu rozwiza (13) tzn.:
(x1 , x2 (x1 ), . . . , xn (x1 )) = const,

dla dowolnego rozwizania (x2 , . . . , xn ) : I Rn1 rwnania (13).

Wtedy jest cak pierwsz naszego podstawowego rwnania (12). Rzeczywicie, rniczkujc
powysze rwnanie ze wzgldu na x1 dostajemy:

dx2
dxn
+
+ ... +
= 0,
x1
x2 dx1
xn dx1

czyli z (13) dostajemy

v2
vn
+
+ ... +
= 0,
x1
x2 v1
xn v1
czyli przemnaajc przez v1 dostajemy, e jest cak pierwsz.

14

Przykad 2.3.

Rozwamy rwnanie
x01 = x2 , x02 = x1

Wtedy dostajemy rwnanie

dx2 /dx1 = x1 /x2 ,

czyli

x21

x22

= const, czyli cak pierwsz naszego ukadu jest (x1 , x2 ) = x21 x22 .

Poszukajmy czterech caek pierwszych jakie moe mie rwnanie (11). W tym
celu rozwizujemy rwnania

dq1

dx1 = 0,

dq2 = q2 +q22 ,
dx1
x1
2x2 q2
dx2

dx1
x1 ,

dz
z+x2 q22
dx1 =
x1 ,
ktrych rozwizania daj nam cztery caki pierwsze

1 , 2 , 3 , 4 .

Kada caka pierwsza jest staa na chcarakterystykach, wic teraz moemy postpi tak: niech punkt

(x1 , x2 )

bdzie ustalony. Oznaczmy

1 = ux1 (x1 , x2 ), q
2 = ux1 (x1 , x2 ).
z = u(x1 , x2 ), q
Wtedy punkt

1 , q
2 ) ley na ktrej trajektorii.
(x1 , x2 , z, q
(x0 , x0 , x0 , 1, 0). Porwnujc wartoci

Ley na niej te pewien

punkt brzegowy

1 , q
2 ) = i (x0 , x0 , x0 , 1, 0), i = 1, 2, 3, 4
i (x1 , x2 , z, q
moemy znale warto

z wyliczon

przy pomocy

(x1 , x2 ),

co byo naszym celem.

Przykad 2.4.

Niech

:= {(x1 , x2 ) R2 : x1 > 0, x2 > 0 }

:= {(x1 , x2 ) R2 : x1 > 0, x2 = 0 }
Rozwamy zagadnienie

(
u
u
x1 x
x2 x
=u w
2
1
u(x1 , 0) = g(x1 )
x1 > 0

(14)

u(x1 , 0) = g(x1 )
Skoro tutaj

F (x1 , x2 , z, q1 , q2 ) = x1 q2 x2 q1 z,
wic dostajemy rwnania charakterystyk

x01 (s) = x2 (s), x02 (s) = x1 (s), z 0 (s) = x2 (s)p1 (s) + x1 (s)p2 (s)

15

ale z (14) wiemy, e dla dowolnego

x1

(x1 , x2 )

u
u
(x1 , x2 ) x2
(x1 , x2 ) = u(x1 , x2 )
x2
x1

czyli take dla

(x1 , x2 ) = (x1 (s), x2 (s))

dla pewnego

czyli

x1 (s)p2 (s) x2 (s)p1 (s) = z(s)

wic rwnanie charakterystyk na

ma posta

z 0 (s) = z(s)
i rwna na

ju nie potrzeba. Po rozwizaniu

x1 (s) = A sin s + B cos s,

x2 (s) = A cos s + B sin s,

z(s) = Ces
Umocujmy krzyw w chwili

na brzegu:

x(0) = (x1 (0), 0) = (B, A)

a std

A = 0,

czyli

x1 (s) = B cos s, x2 (s) = B sin s,

i

C = z(0) = g(B).
Ustalmy

(x1 , x2 ) .

s = arctg
w chwili

Wtedy krzywa

przechodzca przez ten punkt w chwili

x2
x1

przechodzi przez punkt brzegowy

q
(B, 0) = ( x21 + x22 , 0).
Std

q
x2
u(x1 , x2 ) = g( x21 + x22 )exp(arctg ).
x1

Przykad 2.5.

Rozwamy to samo rwnanie co poprzednio, ale bez warunku brze-

gowego (na razie):

x1

u
u
x2
= u, x R2
x2
x1

(15)

Podobnie jak wczeniej rwnania charakterystyk maj posta

x01 (s) = x2 (s), x02 (s) = x1 (s), z 0 (s) = z(s).

16

(16)

Jednak tym razem sprbujmy w trakcie stosowania charakterystyk zastanowi si

nad warunkiem brzegowym jaki moe tu da nam zagadnienie dobrze postawione.
W tym celu zastanwmy si jak bdzie wygldaa trajekoria krzywej

x.

Poszukajmy

caki pierwszej:

dx2
x1
=
dx1
x2
czyli

x22 + x21 = C.
Trajektoriami s wic okrgi wsprodkowe (o rodku w pocztku ukdu wsprzdnych), wic moemy zada warunek na kadej krzywej przecinajcej kad trajektori
w dokadnie jednym punkcie np.

u(x1 , 2 2x1 ) = g(x1 ), x1 > 0

dla zadanej funkcji

g.

Skoro ju zaczlimy prowadzi rozumowanie przy pomocy caek pierwszych to

skoczmy je t sam metod. Dla caego ukadu (16) moemy znale dwie caki
pierwsze rozwizujc np. ukad rwna

dx2
dx1
dz
dx1

= xx12
= xz2

Wiemy ju, e z pierwszego mamy cak pierwsz

1 (x1 , x2 , z) = x21 + x22

i oznaczylimy

x22 + x21 = C.
wic jeli zawzimy si do pierwszej i drugiej wiartki ukadu wsprzdnych, to

x2 =

q
C x21

wic

dz
z
= p
dx1
C x21
czyli

arcsin

ze

x21

x1 +x2
2

=B

wic druga caka pierwsza ma posta

arcsin

2 (x1 , x2 , z) = ze

x21

x1 +x2
2

17

Uwzgldnijmy teraz warunki brzegowe.

u(x0 , 2 2x0 ) = g(x0 )

x1 (0) = x ,
x2 (0) = 2 2x0 ,

z(0) = g(x0 ).

Wtedy

Ustalmy teraz punkt

oraz

(x1 , x2 , z)

Wemy punkt brzegowy

(x0 , 2 2x0 ).

czyli dla ukadu (16) mamy warunki pocztkowe

(x1 , x2 )

i oznaczmy

z := u(x1 , x2 ).

Punkty

(x0 , 2 2x0 , g(x0 ))

le na tych samych cakach pierwszych wic

(x0 )2 + (2 2x0 )2 = x21 + x22

oraz

arcsin

g(x )e

x0

(x0 )2 +(2 2x0 )2

arcsin

= ze

x21

x1 +
x2
2

czyli

1
u(x1 , x2 ) = z = g(
3

x
q
arcsin 31 arcsin 1

x2
x2
2
2
2.
1 +
x1 + x2 )e

Wykad czwarty
26.10.2012

3 Klasykacja rrcz liniowych II rzdu

3.1 Zamiana zmiennych
Teraz zajmiemy si nastpujcym problemem:
Niech

u:R

bdzie funkcj ktra spenia rwnanie

Lu = f,
gdzie

L jest jakimkolwiek operatorem rniczkowym.

Niech teraz

: 0 bdzie

dyfeomorzmem i niech

v := u .
Pytamy si teraz jakie rwnanie bdzie speniaa funkcja

v?

Komentarz.

Jeli uda si nam to zrobi, to zazwyczaj jest atwiej rozwiza rwnanie ktre spenia
funkcja v , i nastpnie wyliczy u z wzoru u = v 1 .
Bdziemy stosowa nastpujc konwencj:
przez

x = (x1 , . . . , xn )

a zmienne w

przez

u = v 1 , co oznacza, e
X
=
vj (1 (x)) (1 )jxi (x),

zmienne w

bdziemy oznacza

= (1 , . . . , n ).

Wiemy, e

uxi

18

(17)

gdzie uywam oznaczenia

d(1 )

1 = ((1 )1 , . . . , (1 )n ).

Teraz macierz

[(1 )jxi ]i,j =

dostajemy korzystajc z twierdzenia o pochodnej funkcji odwrotnej:

dx (1 ) = [d1 (x) ]1 .

(18)

Komentarz.

Czsto spotykamy si z sytuacj, gdy w sposb naturalny mamy zdeniowane nie

: 0 lecz = 1 : 0 . Wtedy oczywicie nie musimy korzysta z tw. o pochodnej
funkcji odwrotnej.
Jest to o tyle wane, i w wikszoci podrcznikw uywa si tej samej litery na oznaczenie u i
v (w pewnym sensie je si utosamia)  prosz na to zwrci uwag.

wiczenie 5.

Prosz, stosujc zamian zmiennych

= x t, = x + t

rozwiza

zagadnienie pocztkowe dla rwnania falowego

t > 0, x R
utt uxx = 0
u(0, x) = g(x) x R

ut (0, x) = h(x) x R
dla danych funkcji

oraz

h.

Uwaga: w wyniku powinnicie Pastwo uzyska tzw.

u(t, x) =

wiczenie 6.

1
1
g(x t) + g(x + t) +
2
2

wzr d'Alemberta

x+t

h(s)ds
xt

Prosz znale wzr na dwuwymiarowy laplasjan we wsprzdnych

biegunowych tzn. niech

bdzie rozwizaniem rwnania

uxx + uyy = 0
i zrbmy zamian zmiennych

x = r cos ,
y = r sin .

Wtedy oczywicie

(r, ) = (r cos , r sin ),

v(r, ) := u(r cos , r sin )

p
1 (x, y) = ( x2 + y 2 , arctg y )
natomiast
x

czyli

czyli

p
y
u(x, y) = v(( x2 + y 2 , arctg )
x
i tak najatwiej postpi aby dosta laplasjan we wsprzdnych biegunowych.

3.2 Sprowadzanie dwuwymiarowego rrcz liniowego II rzdu do postaci kanonicznej

Przez cay przyszy wykad bdziemy gwnie zajmowa si trzema rwnaniami:

19

rwnaniem Laplace'a (bd jego wersj niejednorodn - rwnaniem Poissona)

u(x) = 0;

rwnaniem dyfuzji (przewodnictwa ciepa)

rwnaniem falowym

ut (t, x) = x u(t, x)

lub

utt (t, x) = x u(t, x).

Jest tak nie tylko dlatego, e same te rwnania s wane, ale take dlatego, bo
okazuje si, e kade liniowe rwnanie rzdu drugiego jest podobne do ktrego
z powyszych tzn. mona sprowadzi do prawie ktrego z powyszych poprzez
pewn zamian zmiennych.
Przeledmy to najpierw w przypadku 2-wymiarowym. Rozwamy ogln posta
dwuwymiarowego liniowego rrcz 2 rzdu (dla funkcji

u = u(x, y)):

A(x, y)uxx +2B(x, y)uxy +C(x, y)uyy +D(x, y)ux +E(x, y)uy +F (x, y)u = G(x, y).
(19)
Czci gwn tego rwnania nazywamy

A(x, y)uxx (x, y) + 2B(x, y)uxy (x, y) + C(x, y)uyy (x, y)

i wanie ta cz stanie si po zamianie zmiennych taka, jak w rwnaniu Laplace'a,
dyfuzji lub falowym (cho w wyjciowym rwnaniu bdzie do tego dodana jeszcze
pewna reszta rzdu 1).
Ustalmy pewien punkt i zajmijmy si zachowaniem czci gwnej w pobliu
tego punktu. Bez straty oglnoci moemy zaoy, e
punktu (monaby te

C 6= 0,

w otoczeniu pewnego

A C 0 w pewnym zbiorze otwartym, to

uxy + reszta z ktrego przez zamian zmiennych
do v v + reszta ).

bo gdyby

tam mamy od razu rwnanie typu

= x + y = x y

A 6= 0

dochodzimy

Wprowadzajc oznaczenia

x :=

,
x

y :=

,
y

cze gwn moemy zapisa jako

x2 + (

C
2B
)x y + ( )y2 =
A
A

(x + (x, y)y )(x (x, y)y ) + (

+
)y ,
x
y

gdzie

+ + =
czyli

2B + C
, = ,
A
A

jest rozwizaniem rwnania

A 2 + 2B + C = 0.
Teraz mona zapisa (19) jako ukad dwch rwna rzdu pierwszego, co przeledzimy w nastpujcym wiczeniu.

20

wiczenie 7.

Prosz rozwiza zagadnienie pocztkowe dla rwnania falowego

t > 0, x R
utt uxx = 0
u(0, x) = g(x) x R

ut (0, x) = h(x) x R
dla danych funkcji

oraz

h,

poprzez zamian tego zagadnienia na zagadnienie po-

cztkowe dla ukadu dwch rwna pierwszego rzdu.

x2 y2 = (x y )(x + y ), wic biorc v := (x + y )u

rwna na funkcje u oraz v pierwszego rzdu.

Uwaga: skoro
dosta ukad

moemy

Wrmy do szukania zamiany zmiennych, ktra doprowadzi nas do jednego z

wyrnionych rwna. Interesuj nas rozwizania rzeczywiste, wic wszystko zaley
od tego czy funkcje

s rzeczywiste (i rne) czy nie, czyli od znaku

Odtd zamy, e w pewnym obszarze

funkcja

B 2 AC

B 2 AC .

jest staego znaku.

Rozwamy przypadki.

B 2 AC > 0

(mwimy, e w tym obszarze rwnanie jest typu

hiperbolicznego). Wtedy funkcje

s rnymi funkcjami rzeczywistymi, a operator

Niech

x y

mona potraktowa jako rniczkowanie wzdu krzywej zadanej przez

dy
= (x, y)
dx

(20)

bo wtedy dla dowolnej funkcji rniczkowalnej

w = w(x, y)

d
w dy w
w
w
w(x, y(x)) =
+
=

.
dx
x
dx y
x
y
Rodziny krzywych zadanych przez (20) nazywami krzywymi charakterystycznymi.
Tworz one dwie niezalene rodziny krzywych w przestrzeni

(x, y)

tzn. przecinaj

si transwersalnie (czyli ich jacobian jest niezerowy). Oznaczmy je = (x, y) oraz

= (x, y) tzn. (x, y) = const opisuje rozwizanie rwnania y 0 + + = 0, a (x, y) =
const opisuje rozwizanie rwnania y 0 + = 0.
Wtedy zamiana zmiennych

(
= (x, y)
= (x, y)
dla

v((x, y), (x, y)) = u(x, y)

daje nam rwnanie

v + reszta = 0
co po zamianie zmiennych

x
= + , y =

doprowadza do rwnania

vxx vyy + reszta = 0.

Zwrmy jeszcze uwag na pewien fakt: w literaturze czsto jako rwnanie charakterystyk zapisuje si rwnanie

A2x + 2Bx y + C2y = 0.

(21)

21

Dlaczego? Ot, zauwamy, e na charakterystyce

(x, y) = const

mamy

0 = x + y 0 y = x + y
a na charakterystyce

(x, y) = const

0 = x + y 0 y = x y = 0
po wymnoeniu wic wida, e zarwno funkcja

II Niech teraz B 2 AC

=0

jak i

s rozwizaniami (21).

(typ paraboliczny), wtedy

:= + =

te jest

funkcj rzeczywist. Mamy wtedy jedno rwnanie

y 0 =
= (x, y). Aby mie zamian zmiennych potrze = (x, y), ktr wybieramy waciwie dowolnie,
tzn. jakobian odwzorowania (, ) by niezerowy. Po

ktre zadaje rodzin krzywych

bujemy drugiej rodziny krzywych

ale tak, by byy niezalene

przeksztaceniu dostajemy rwnanie

v + reszta = 0.

III Jeeli natomiast B 2 AC < 0 (typ eliptyczny), to + i s funkcjami zespolonymi. Postpujemy jak w przypadku I dostajc rodziny zespolonych krzywych
= (x, y)

oraz

= (x, y)

(wzajemnie sprzonych). Zamiana zmiennych

= (x, y) := re(x, y),

= (x, y) := im(x, y)

doprowadza do rwnania postaci

v + v + reszta = 0.

3.3 Oglna klasykacja

Rwnanie liniowe drugiego rzdu w oglnej postaci mona zapisa tak

n
X

aik (x)

i,k=1

X
2u
u
+
bk (x)
+ c(x)u = f (x),
xi xk
xk

(22)

k=1

ale dla klasykacji lepiej rozwaa go w postaci dywergencyjnej

n
n
X
X

u
u
(aik (x) ) + bk (x)
+ c(x)u = f (x),
xi
xk
xk

i,k=1

k=1

dla pewnych nowych (odpowiednich) funkcji

A(x) := (aik (x))i,k

x1

x := ...
xn

y, e macierz

Bez straty oglnoci moemy zao-

jest symetryczna. Przy oznaczeniu

mamy wtedy

n
X

bk .

xi (aik (x)xk ) = (x> Ax ).

i,k=1

22

Wykad pity
9.11.2012
A Rnn jest symetryczna (tzn. A> = A), to
wszystkie jej wartoci wasne 1 , . . . , n (liczone wraz z krotnociami) s rzeczywiste;
Przypomnijmy, e jeeli macierz

kada z nich ma tyle liniowo niezalenych wektorw wasnych ile wynosi jej krotno.

r1 , . . . , rn mona dobra tak, aby tworzyy baz ortonormaln Rn .

nn tak, e jej kolejnymi kolumnami s wektory wasne
macierz R R
>
1 ) tak, e
Wtedy R jest macierz ortogonaln (tzn. R = R

Te wektory wasne
Zbudujmy

r1 , . . . , rn .

R> AR = D
gdzie

jest macierz diagonaln majc na przektnej wartoci wasne

(mona zdiagonalizowa

przy pomocy

1 , . . . , n

R).

Okrelmy, jak wczeniej operator rniczkowy w kierunkach

rk :

= R> x .

Komentarz.

Nawiasemm mwic, zauwamy, e jeeli wszytkie aik s stae, czyli macierz A

const, to R const i nasze podstawienie, to

x = R, czyli = R1 x = R> x.
Wtedy mamy

x> Ax = (R )> A(R ) = > R> AR = > D =

i 2i ,

i
wic przez analogi z przypadkiem dwuwymiarowym deniujemy typy rwna

Denicja 3.1.
1.

Rwnanie (22) nazywamy

parabolicznym,

gdy cho jedna (ale nie wszystkie) warto wasna jest rwna

zero;
2.

eliptycznym, gdy wszystkie wartoci wasne s niezerowe i tego samego znaku;

3.

ultrahiperbolicznym, gdy wszystkie wartoci wasne s niezerowe i rnych znakw;

4. w szczeglnoci

hiperbolicznym,

gdy wszystkie wartoci wasne s niezerowe i

dokadnie jedna z nich jest przeciwnego znaku ni pozostae.

Zauwamy, e w

Dygresja.

R2

R3

ultrahiperboliczno i hiperboliczno to to samo.

Przypomnijmy, e macierz symetryczn A Rnn nazywamy dodatnio okrelon, gdy

A > 0 Rn .

Natomiast ujemnie okrelon, gdy macierz A jest dodatnio okrelona.

Minorem gwnym stopnia k {1, . . . , n} nazywamy wyznacznik macierzy powstaej przez
skrelenie wszystkich wierszy i kolumn poczynajc od k + 1 do koca.
Macierz A jest dodatnio okrelona, gdy wszystkie jej minory s dodatnie. Macierz A jest
ujemnie okrelona, gdy (1)k Mk > 0 dla dowolnego k = 1, . . . , n.
Prawdziwe jest twierdzenie:
23

Twierdzenie 3.1.

Niech bdzie dana symetryczna macierz A. Wtedy

a) macierz A ma wszystkie wartoci wasne rne od zer i jednakowego znaku A jest dodatnio
lub ujemnie okrelona;
b) macierz A ma wszystkie wartoci wasne rne od zer i nie jednakowego znaku A nie jest
ani dodatnio ani ujemnie okrelona oraz det(A) 6= 0;
c) macierz A ma przynajmniej jedn warto wasn rwny zero det(A) = 0.

4 Metody energetyczne
4.1 Wzory Greena i krzywoliniowe twierdzenie Fubiniego
Metody energetyczne s metodami jakociowymi. Czsto doprowadzaj nas do twierdze o jednoznacznoci rozwiza (cho nie tylko), a opieraj si o wzory Greena.
Przypomnijmy je sobie.

jest
1 . Ponisze
C
R
0
twierdzenie jest tak naprawd naturalnym uoglnieniem wzoru
[a,b] u (x)dx = u(b)
u(a):
S to szczeglne przypadki twierdzenia Stoksa.

ograniczonym podzbiorem otwartym w przestrzeni

Twierdzenie 4.1

Zakadamy poniej, e

Rn

o brzegu klasy

, to
. Jeeli u C 1 ()

(Twierdzenie Greena-Gaussa)

Z
uxi (x)dx =

u(x)ni (x)d(x)

dla i = 1, . . . , n

gdzie n(x) = (n1 (x), . . . , nn (x)) oznacza wektor normalny zewntrzny w punkcie x
do .
Rwnowane powyszemu jest tzw. twierdzenie o dywergencji

Twierdzenie 4.2 (Twierdzenie o dywergencji). Jeeli u : Rn jest klasy C 1 ()

(u = (u1 , . . . , un )), to
Z

Z
u(x) n(x)d(x).

divu(x)dx =

gdzie n(x) = (n1 (x), . . . , nn (x)) oznacza wektor normalny zewntrzny w punkcie x
do , a
divu(x) :=

n
X
ui
i=1

xi

Stosujc powysze twierdzenie do funkcji

uv

(gdzie

u, v

klasy

C 1)

dostajemy

wzr na cakowanie przez czci

Z
uxi (x) v(x)dx =

Z
u(x) vxi (x)dx +

u(x)v(x)ni (x)d(x)

Najwaniejsze za bd dla nas ponisze konsekwencje:

24

dla

i = 1, . . . , n.

Twierdzenie 4.3
1.

2.

3.

u(x)dx
u(x)

. Wwczas
. Zamy, e u, v C 2 ()

(Wzory Greena)

u
n (x)d(x)

v(x)dx =

u(x)v(x)

u(x)v(x)dx

u(x)v(x)dx =

v
u(x) n (x)d(x)

v
u(x) n (x)

;
;

u
n (x)v(x)d(x)

u
(x) oznacza pochodn kierunkow funkcji u w punkcie x w kierunku
gdzie n
wektora normalnego zewntrznego n(x) (czyli = u(x) n(x)).

wiczenie 8.

Prosz samemu udowodni wzory Greena korzystajc ze wzoru na

cakowanie przez czci oraz tw. Greena-Gaussa.

Udowodnijmy przydatn wasno bdc odpowiednikiem twierdzenia Fubiniego,

Rn

ale pozwalajc zapisywa caki po obszarach w

nie wzgldem kolejnych wsp-

rzdnych (caki iterowane), ale poprzez odlego od zera i miejsce na sferze na ktrej
si znajduj.
Zacznijmy od

Lemat 4.4. Niech

ustalone. Niech

u : Rn R

bdzie funkcj klasy C 2 i niech x Rn bdzie

Z

(r) :=

u(y)dy.
B(x,r)

Wtedy jest rniczkowalna oraz

Z

(r) =

u(y)d(y).
B(x,r)

Dowd. Pokaemy dowd korzystajcy z wzorw Greena. Mamy

(r) = r

Z
u(x + rz)dz,
B(0,1)

z czego wynika, e

(r) = nr

n1

Z
u(x + rz)dz + r

B(0,1)

n
r

Z
B(0,1)

u(y)dy + rn

B(x,r)

Z
B(0,1)

d
(r 7 u(x + rz))dz
dr

d
(r 7 u(x + rz))dz.
dr

Oczywicie,

d
(r 7 u(x + rz)) = u(x + rz) z,
dr
mamy wic

1
u(x + rz) z dz = n
r
B(0,1)

Zastosujemy drugi wzr Greena biorc

(y x)/r

oraz

v = n/r,

v(z) =

u(y)
B(x,r)
1
2r (y

x) (y x).

czyli dostajemy

1
rn

Z
u(y) v(y) dy =
B(x,r)
25

yx
dy
r
Wtedy

v(y) =

Z
n
yx
1
u(y) dy + n
u(y)(v(y)
) dy
r
r
r
B(x,r)
B(x,y)
Z
Z
1
n
u(y) dy + n
u(y)d(y).
= n+1
r
r B(x,y)
B(x,r)

1
= n
r

Wstawiajc to do wzoru na

0 (r)

z pocztku dowodu dostajemy tez.

Wykad szsty
16.11.2012
Tutaj moemy te doprecyzowa: jeli przez
kuli jednostkowej w

Rn ,

n oznaczmy objto n-wymiarowej

to stosujc nasze twierdzenie do funkcji stale rwnej jeden

dostajemy automatycznie, e

n (B(x, r)) = n rn ,

n1 (B(x, r)) = nn rn1 .

Moemy z powyszego lematu wycign wniosek.

Twierdzenie 4.5 (Krzywoliniowe twierdzenie Fubiniego). Niech u : Rn R bdzie

funkcj cig i niech x Rn bdzie ustalone. Wtedy
Z

u(y)d(y) ds

u(y) dy =
0

B(x,r)

B(x,s)

dla r > 0.
R r u0 klasy
0 (s) ds,

Dowd. Najpierw pokaemy, e powysze twierdzenie zachodzi dla funkcji

C 2 . Wynika
R to bezporednio z Lematu 4.4 oraz z faktu,
a (0) =
B(x,0) u(y) dy = 0.
Niech teraz

(r) (0) =

u bdzie dowoln funkcj cig. Wtedy istnieje cig funkcji u klasy

u, i w konsekwencji mamy dla dowolnego r > 0
Z
Z
u(y) dy = lim
u (y) dy

C 2 niemal jednostajnie zbienych do

B(x,r)

B(x,r)

= lim

u (y)d(y) ds =

B(x,s)

Z
(

u(y)d(y))ds.

B(x,s)

4.2 Jednoznaczno zagadnienia pocztkowo-brzegowego

Twierdzenie 4.6. Niech bdzie otwartym, ograniczonym podzbiorem Rn o brzegu
klasy C 1 . Niech f : (0, ) R, g, h : R, : [0, ) R. Wtedy istnieje co najwyej jedno rozwizanie zagadnienia pocztkowo-brzegowego dla rwnania
falowego

utt (t, x) = x u(t, x) + f (t, x)

u(0, x) = g(x)

ut (0, x) = h(x)

u(t, x) = (t, x)

t > 0, x
x
x
t 0, x
26

Dowd: Zamy, dla dowodu nie wprost, e istniej dwa rne rozwizania
oraz

u2

powyszego problemu. Okrelmy

w := u1 u2 .

Wtedy

u1

jest rozwizaniem

problemu

wtt (t, x) = x w(t, x)

w(0, x) = 0
wt (0, x) = 0

w(t, x) = 0

t > 0, x
x
x
t 0, x

Okrelmy funkcjona energii wzorem

1
E(t) :=
2

|wt (t, x)|2 + |x w(t, x)|2 dx.

Wtedy

E (t) =

wt wtt +

n
X

Z
wt wtt x w) dx = 0

wxk wxk t dx =

k=1

dziki twierdzeniu o cakowaniu przez czci i temu, e skoro

wt (t, x) = 0

to take

dla

x .

Wida wic, e

w(t, x) = 0 dla x ,
E(0) = 0,

jest funkcj sta, ale

czyli

|wt (t, x)|2 + |x w(t, x)|2 dx = 0

dla dowolnego

t0

Std, oczywicie, wynika, e

wt (t, x) = wxk (t, x) = 0

dla dowolnych

t, x, k ,

wic

jest funkcj sta w kadej ze swych skadowych spjnych, ale poniewa na brzegu
jest rwna zeru, wic

musi by funkcj zerow.

wiczenie 9.

Wykaza metodami energetycznymi, e jedynym rozwizaniem za-

gadnienia

(
u(x) = 0 x
u = 0,
gdzie

jest otwartym podzbiorem

wiczenie 10.

Rn

o brzegu klasy

C1,

jest rozwizanie zerowe.

Wykaza metodami energetycznymi, e jedynym rozwizaniem za-

gadnienia

ut (t, x) u(t, x) = 0 t > 0, x

u(t, x) = 0,
t 0, x

u(0, x) = 0
x
gdzie

jest otwartym podzbiorem

Rn

o brzegu klasy

27

C1,

jest rozwizanie zerowe.

4.3 Jednoznaczno dla problemu kocowego rwnania dyfuzji

Metodami energetycznymi mona pokaza te inne wasnoci. Zobaczmy to na przykadzie.

Twierdzenie 4.7. Niech bdzie otwartym, ograniczonym podzbiorem Rn o brzegu

klasy C 1 . Niech T > 0. Niech : [0, T ] R. Rozwamy dwa rozwizania u1 i
u2 klasy C 2 ([0, T ] ) zagadnienia
(
ut (t, x) = x u(t, x)
u(t, x) = (t, x)

t > 0, x
t 0, x

Wtedy jeeli u1 (T, x) = u2 (T, x) dla x , to u1 (t, x) = u2 (t, x) dla wszystkich

t [0, T ], x .
w := u1 u2

Dowd: Niech

i pomy

w2 (t, x) dx.

E(t) :=

E(t) = 0 dla dowolnego t [0, T ].

Z
wwt dx = 2 wx w dx =

Wystarczy pokaza, e

E 0 (t) = 2

Mamy wic

w
d(x) = 2
2 |x w| dx +
w
n

|x w|2 dx,

wic

00

E (t) = 4

x w x wt dx = 4

x wwt dx 4

Z
=4

w
d(x) =
n

(x w)2 dx.

x wwt dx = 4

wt

Ale

wx w dx

E (t) = 2

w dx

1
2

Z
2

(x w)2 dx

1

wic

(E (t))

w dx 4

(x w)2 dx = E(t)E 00 (t)

Dla dowodu nie wprost, zamy, e istnieje przedzia

E(t) > 0

dla

t [t1 , t2 )

oraz

E(t2 ) = 0.

Okrelmy

F (t) := ln E(t)

dla

t [t1 , t2 ).

Wtedy

F 00 (t) =

dla

t [0, T ].

(23)

E(t)E 00 (t) (E 0 (t))2

0
E(t)2
28

[t1 , t2 ] [0, T ]

taki, e
(24)

F jest wypuka w (t1 , t2 ). Skoro

(0, 1)


F (1 )t1 + t (1 )F (t1 ) + F (t),

dziki (23), wic

tak, to dla dowolnego

t (t1 , t2 )

dla dowolnego

czyli

E (1 )t1 + t E(t1 )1 E(t)
wic

0 E (1 )t1 + t2 E(t1 )1 E(t2 )

dla dowolnego

(0, 1),

ale to jest sprzeczne z (24) i koczy dowd.

Wykad sidmy
23.11.2012

4.4 Zasada Dirichleta

Niech

bdzie otwartym ograniczonym podzbiorem

Rn

o brzegu klasy

C 1.

Zaj-

miemy si teraz pokazaniem, e rozwizanie zagadnienia brzegowego dla rwnania

Poissona

u = f, u| = g

(25)

jest rwnowane znalezieniu minimum pewnego funkcjonau. Fizycznie to jest bardzo

rozsdne, gdy powysze rwnanie opisuje (niecile mwic) bak mydlan rozpit

na drucie o ksztacie zadanym przez

grawitacji)

f.

na ktre dziaa sia zewntrzna (na przykad

I ta baka mydlana znajduje swj ksztat minimalizujc energi.

Rozpatrzmy

A := {w C 2 ()|w
=g

na

}.

Czyli jest to zbir moliwych ksztatw jakie moe przyj baka rozpita na drucie

g.

Jak mona atwo policzy, przy sile zewntrznej

Z
E(w) =

energia takiej baki wynosi

1
|w|2 + w f dx.
2

Jestemy teraz gotowi do zdeniowania

Twierdzenie 4.8
(25) wtw. gdy

. Niech

(Zasada Dirichleta)

u A.

Wtedy u jest rozwizaniem

E(u) = inf E(w).

wA

Dowd: () Niech
tem

A.

spenia zaoenie implikacji, a

Z (25) wynika, e

Z
(u f )(u w) dx.

0=

29

bdzie dowolnym elemen-

Cakujc przez czci i korzystajc z tego, e

uw

znika na brzegu obszaru, otrzy-

mujemy

Z
u (u w) f (u w) dx.

0=

Std

|u| + uf dx =
u w + wf dx

Z
1
1

|u|2 + |w|2 + wf dx,

2
2

|u w| |u|R |w| 12 |u|2 + 21 |w|2 .

1
2
powyszej nierwnoci
2 |u| dx dostajemy

gdzie korzystamy z nierwnoci

mujc teraz od obu stron

Odej-

E(u) E(w).
() Zamy, e u minimalizuje energi.
Wybierzmy
D() = {v C () : suppv := {v 6= 0} i suppv jest
funkcj e : R R wzorem

e(r) := E(u + rw)

Wida oczywicie, e skoro
mie minimum w zerze.
Policzmy wic

dowoln funkcj

}.

zwarty

Zdeniujmy

r R.

dla

przyjmuje najmniejsz warto dla

u, to funkcja e musi
e0 (0) = 0.

Gdyby bya rniczkowalna, to znaczyoby, e

e(r):
Z

1
|u + rw|2 + (u + rw)f dx
2

Z
Z
Z
Z
Z
r2
1
2
2
|u| dx + r
u w dx +
|w| dx +
uf dx + r
wf dx.
=
2

2
Wida wic, e e jako funkcja kwadratowa jest rniczkowalna, i jej pochodna wynosi
Z
Z
Z
0
2
e (r) =
u w dx + r
|w| dx +
wf dx.
e(r) =

Czyli

Z
u w dx +

0 = e (0) =

Z
u w dx +

wf dx =

wf dx

Z
=

(u f )w dx.

Z dowolnoci wyboru

w D()

i wiczenia 11 dostajemy tez.

wiczenie 11.

Niech

bdzie otwartym podzbiorem

sumowalna na kadym zwartym podzbiorze

Rn ,

u L1loc ()

(tzn. jest

Prosz pokaza, e jeeli

Z
u(x)(x)dx = 0

dla dowolnej

D(),

to

u=0

prawie wszdzie.

Jeeli dowd sprawia trudnoci, wystarczy zrobi przy zaoeniu, e

30

jest ciga.

5 Metoda rozdzielania zmiennych

5.1 Otrzymanie wzoru na rozwizanie
Zajmijmy si przedstawieniem metody rozdzielania zmiennych na konkretnym przykadzie. Rozwamy zagadnienie brzegowe dla rwnania Laplace'a w

R2 :

(x, y) := (0, ) (0, )

uxx (x, y) + uyy (x, y) = 0,
u(x, 0) = f (x), u(x, ) = 0 x [0, ]

u(0, y) = u(, y) = 0
y [0, ]
Bdziemy szuka rozwiza postaci

u(x, y) = X(x)Y (y).

(26)

W powyszym zagadnieniu

rwnanie jest jednorodne, warunki na czci brzegu te, ale nie na caoci tego brzegu.
Ucilijmy

Denicja 5.1.

Rwnanie lub warunek nazywamy jednorodnym, gdy funkcja tosa-

mociowo rwna zeru go spenia.

Metoda rozdzielania zmiennych sprawdza si, gdy zagadnienie brzegowe otrzymane wzgldem ktrej zmiennej jest jednorodne.
Okae si, e funkcja

u(x, y) = X(x)Y (y)

speniajca rwnanie i warunki jed-

norodne, rzadko spenia warunek niejednorodny. Najczciej nie spenia, wic tym
warunkiem si na razie nie zajmujemy. Wstawiajc funkcj

u(x, y) = X(x)Y (y)

do

(26) dostajemy

X 00 (x)
Y 00 (y)
=
=
X(x)
Y (y)

bo jak wida funkcje po obu stronach tej rwnoci zale od innych zmiennych,
wic musi istnie staa

X(x)Y (y)

ktrej te ilorazy s rwne. Wstawiajc funkcj

u(x, y) =

do jednorodnych warunkw brzegowych dostajemy

X(0)Y (y) = X()Y (y) = 0.

Naszym celem jest znalezienie niezerowej funkcji

speniajcej rwnanie i warunki

jednorodne (bo funkcja zerowa nie ma szans na spenianie warunku niejednorodnego)

wic z powyszego dostajemy

X(0) = X() = 0.

Dostajemy wic zagadnienie

(
X 00 (x) + X(x) = 0 x (0, )
X(0) = X() = 0,

(27)

ktre jest przykadem zagadnienia brzegowego dla rwnania zwyczajnego.

Zagadnienie (27) to zagadnienie wasne dla operatora Laplace'a z jednorodnymi
warunkami brzegowymi. Mwic cilej rozwaamy przestrze
strzeni deniujemy operator

A.

L2 (0, ) i na tej prze-

Najpierw okrelamy jego dziedzin

D(A) := {w C 2 (0, ) : w(0) = w() = 0}

Dla dowolnej funkcji
operatorze

Aw := w. Przy tak okrelonym

C takich, dla ktrych istnieje

z tej dziedziny okrelamy

zagadnienie znalezienia wartoci

31

niezerowe rozwizanie (27) przybiera posta zagadnienia znalezienia liczb

odpowiadajcych im niezerowych funkcji

bdcych rozwizaniem

Aw = w.
C

Takie wanie liczby

nazywamy wartociami wasnymi operatora

(lub war-

tociami wasnymi zagadnienia (27); a odpowiadajce im funkcje - wektorami (lub

funkcjami) wasnymi operatora

(lub funkcjami wasnymi zagadnienia (27)).

Dygresja.

Powyej sformuowaam zagadnienia w jzyku operatorowym, bo wtedy lepiej wida

podobiestwo do sytuacji skoczenie wymiarowej. Powyej mamy nieskoczenie wymiarow przestrze L2 (0, ) i okrelony na niej operator liniowy. W przypadku skoczenie wymiarowym operator
liniowy jest tosamy z macierz A Rnn . Wtedy wartoci wasn A jest taka liczba C dla
ktrej istnieje w 6= 0 bdce rozwizaniem Aw = w. Czemu su wartoci i wektory wasne?
Daj jedn z metod rozwizania rwnania Aw = f , przy danym ustalonym f Rn . Zamy, dla
prostoty, e mamy do czynienia z sytuacj, gdy macierz A jest symetryczna, a wszystkie wartoci
wasne s rzeczywiste i rne. Oznaczmy je 1 , . . . , n . Niech Avk = k vk . Wtedy vk s wzajemnie
ortogonalne (dlaczego?),
wic tworz baz przestrzeni Rn . Dziki
temu szukajc w takiego, e
P
P
Aw = f , gdzie f =
dk vk moemy zapisa w w postaci w =
k vk i wtedy dostajemy
X
X
X
X
dk vk = A
k vk =
k Avk =
k k vk
wic k = dk /k (dlaczego?). Rozumowanie stojce za metod rozdzielania zmiennych jest podobne. Tyle, e przestrze jest nieskoczenie wymiarowa, wic mamy do czynienia z innego rodzaju
baz.
Wracamy do rozwizania zagadnienia wasnego (27). Powinnimy rozway przypadki:

C\R
<0
=0
>0

1)
2)
3)
4)

Zacznijmy od pokazania, e nasze zagadnienie nie moe mie wartoci wasnych,

ktre nie s liczbami rzeczywistymi.
wartoci wasn, a

Zauwamy, e jeeli liczba zespolona

odpowiadajc jej funkcj wasn, to

wasn, a odpowiadajc mu funkcj wasn jest

w(x)w(x)dx =

w00 (x)w(x)dx =

w.
Z

w(x)w00 (x)dx =

jest

take jest wartoci

Ponadto zauwamy, e

|w0 (x)|2 dx =

w(x)w(x)dx,
0

0
czyli

|w(x)|2 dx = 0

0
a wic

= .

Przypadki drugi i trzeci daj jedynie rozwizania zerowe. Natomiast przypadek

czwarty daje wartoci wasne

n = n2

n = 1, 2, . . .
32

i odpowiadajce im funkcje wasne

Xn (x) = sin nx

n = 1, 2, . . .

Przejdmy do analizy zagadnienia

(
Y 00 (y) n2 Y (y) = 0 y (0, )
Y () = 0.

(28)

Rozwizaniem oglnym jest funkcja

Y (y) = Ceny + Deny

lub rwnowanie, uywajc innego jzyka

Y (y) = C sinh ny + D cosh ny.

Dygresja.

Przypomnijmy, e

sinh z =

ez ez
ez + ez
, cosh z =
.
2
2

Ale te funkcje bd niewygodne dla warunku

Y () = 0

(gdyby ten warunek by w

zerze byoby wygodniej), ale zauwamy, e translacja argumentu nie zmienia faktu,
e funkcja nadal jest rozwizaniem. Wygodniej wic wzi

Y (y) = C sinh n( y) + D cosh n( y).

Uwzgldniajc warunek

Y () = 0

dostajemy

Y (y) = C sinh n( y).

Dostalimy w ten sposb rodzin rozwiza

un (x, y) = an sin nx sinh n( y).

Jeli da si dobra

n oraz an tak, aby speniony by niejednorodny warunek brzegowy,

to dostalimy rozwizanie.
funkcji

Czasami w tym celu naley wzi kombinacj liniow

un .

Wykad smy
30 listopada 2012
Dla bardziej oglnej sytuacji poszukajmy funkcji

u(x, y) =

w postaci

an sin nx sinh n( y)

n=1
i korzystamy z tego, e funkcje
Musimy teraz dobra

an

sin nx

tworz zupeny ukad w przestrzeni

L2 (0, ).

tak, aby speniony by niejednorodny warunek brzegowy.

Aby tego dokona, korzystamy z tego, e funkcje wasne s ortogonalne w przestrzeni

33

L2 (0, )

(teraz wida dlaczego w tej przestrzeni okrelalimy operator Laplace'a).

Skoro tak, to chcc dobra

an

tak, aby

an sin nx = f (x)

n=1
mnoymy skalarnie (w sensie przestrzeni

Xk ,

L2 (0, ))

rwnanie przez ustalon funkcj

co skutkuje tym, e po lewej stronie zostaje tylko jeden skadnik.

Ostatnim etapem jest sprawdzenie czy funkcja, ktr dostalimy w postaci szeregu Fouriera spenia zagadnienie (26).
Jeeli zamiast rwnania Laplace'a bdziemy rozwaa rwnanie falowe lub rwnanie dufuzji, a take wtedy, gdy zamiast warunkw typu Dirichleta rozwaymy
(jednorodne) warunki typu Neumanna lub typu Robina, to postpujemy analogicznie.

Komentarz.

Warunek brzegowy typu Dirichleta polega na zadaniu wartoci funkcji na brzegu;

a warunek brzegowy typu Neumanna polega na zadaniu wartoci pochodnej normalnej funkcji na
brzegu. Warunek brzegowy typu Robina (nazywany te warunkiem trzeciego rodzaju, lub warunkiem mieszanym) polega na zadaniu wartoci wyraenia
n
X

i (x)uxi + (x)u

i=1

dla punktw z brzegu obszaru, gdzie funkcje i , s zadane.

wiczenie 12.

Rozwiza metod rozdzielania zmiennych zagadnienie brzegowe dla

rwnania dyfuzji:

t > 0, x (0, L)
ut (t, x) = uxx (t, x)
u(t, 0) = ux (t, L) = 0 t 0

u(0, x) = f (x)
x [0, L]

wiczenie 13.

(29)

Rozwiza metod rozdzielania zmiennych zagadnienie brzegowe

okresowe dla rwnania dyfuzji:

ut (t, x) = uxx (t, x)

u(t, ) = u(t, )
u (t, ) = ux (t, )

x
u(0, x) = f (x)

wiczenie 14.

t > 0, x (, )
t0
t0
x [, ]

(30)

Rozwiza metod rozdzielania zmiennych zagadnienie brzegowe dla

rwnania dyfuzji:

t > 0, x, y (0, )
ut (t, x, y) = uxx (t, x, y) + uyy (t, x, y)
u(t, 0, y) = u(t, , y) = u(t, x, 0) = u(t, x, ) = 0 t 0

u(0, x, y) = f (x, y)
x, y [0, ]

wiczenie 15.

(31)

Rozwiza metod rozdzielania zmiennych zagadnienie dla rwnania

Helmholza, tzn. zagadnienie wasne dla rwnania Laplace'a z jednorodnymi warunkami brzegowymi

(
u = u
u| = 0

:= (0, ) (0, )

Oczywicie chodzi o znalezienie wartoci

(32)

dla ktrych istnieje niezerowe rozwizanie

powyszego zagadnienia.

34

W wiczeniu 15, posugujc si metod rozdzielania zmiennych szukamy niezerowych rozwiza w szczeglnej postaci. Nie daje nam to pewnoci, e s to wszystkie
wartoci i funkcje wasne.

Uwaga 5.1. W przypadku, gdy obszar w zagadnieniu wasnym jest np. nieograniczony mona si spotka z sytuacj, gdy ukad funkcji wasnych odpowiadajcych kolejnym wartociom wasnym nie jest ukadem zupenym tzn. nie wystarcza, aby kad
funkcj mona byo rozwin w szereg wzgldem tego ukadu funkcji wasnych. Jednym ze sposobw rozwizania tego problemu jest rozwaanie funkcji wasnych wzgldem cigego zbioru i zapisanie funkcji jako caki zamiast jako szeregu funkcyjnego.
Wtedy mamy do czynienia np. z tzw. transformat Fouriera.

5.2 Sprawdzenie, e otrzymany wzr daje rozwizanie

Przypominam, e mamy pewno, e rozwizanie istnieje dopiero wtedy, gdy sprawdzimy, e otrzymany przez nas szereg jest zbieny, a uzyskana w ten sposb funkcja
spenia wyjciowe zagadnienie. Wiemy ju, e rozwizaniem zagadnienia (26) jest

u(x, y) =

an sin nx sinh n( y)

gdzie

n=1

2
an =
sinh n

f (s) sin ns ds.

0

Oznaczmy

un (x, y) = an sin nx sinh n( y)

oraz

sN (x, y) =

N
X

an sin nx sinh n( y).

n=1
Aby uzyska z kryterium Weierstrassa jednostajn zbieno szeregu musimy

Mn

znale takie

aby

|un (x, y)| Mn

oraz

Mn

by zbieny.

Aby mc wej z

rniczkowaniem do rodka szeregu musimy wiedzie, e szeregi odpowiednich pochodnych s zbiene jednostajnie. Pierwsze oszacowanie jakie atwo dosta, to

2
|un (x, y)| |an || sinh n( y)|

gdzie staa

M=

|f (s)|ds |
0

sinh n( y)
| M eny ,
sinh n

jest rwna

2
(1 e2 )

|f (s)| ds,
0

przy zaoeniu, e funkcja

1, 2, 3, . . .

jest sumowalna. Oszacowanie dostalimy, bo dla

n=

mamy

sinh n( y)
en eny en eny
en (1 e2n e2ny )
=
= eny
=
n
n
sinh n
e e
en (1 e2n )
= eny

1 e2n(y)
1

eny .
2n
1e
1 e2
y0 (0, ) i rozwamy obszar
ny
0
Me
mamy dla dowolnego (x, y) y0

Ustalmy ma warto
Kadc

Mn =

|un (x, y)| Mn

35

y0 := (0, ) (y0 , ).

czyli zgodnie z kryterium Weierstrassa szereg

obszarze

un (x, y) jest zbieny jednostajnie w

y0 .

Potrzebujemy teraz oszacowa

un
(x, y)| An ,
x

2 un
(x, y)| Bn ,
x2

un
(x, y)| Cn ,
y

2 un
(x, y)| Dn .
y 2

ale skoro

un
2 un
(x, y) = nan cos nx sinh n( y),
(x, y) = n2 an sin nx sinh n( y)
x
x2
P
2
wic mona przyj An = nMn oraz Bn = n Mn i poniewa zarwno
An jaki
P
Bn s zbiene, wic szeregi pochdnych wzgldem x s zbiene jednostajnie i wolno
wej z rniczkowaniem pod znak szeregu. Std dla (x, y) y0
X 2
2 X
un (x, y) =
un (x, y).
2
x n
x2
n
y.

Podobnie postpujemy rniczkujc wzgldem

Skoro

un
2 un
(x, y) = nan sin nx cosh n( y),
(x, y) = n2 an sin nx sinh n( y)
y
y 2
wic mona przyj
wzorze na

Cn

Cn = 2nMn , Dn = n2 Mn

i postpowa jak wyej. Dwjka we

wynika z szacowania:

2
cosh n( y)
1 + e2n(y)
= eny

eny .
sinh n
1 e2n
1 e2
Widzimy wic, e jeeli
dowolno wyboru

f L2 (0, ),

to

Pokazalimy powyej, e dla dowolnego

u = 0

(0, ) (0, )

(ze wzgldu na

y0 ).

an sin nx sinh n( y)

gdzie

n=1

y0 > 0

szereg

2
an =
sinh n

f (s) sin ns ds
0

y0 . Skoro wic kade un jest rwne 0 na zbiorze

:= ({0, } (0, ]) ([0, ] {}), wic take u spenia ten warunek. Ponadto,

jest zbieny jednostajnie na

skoro granica jednostajnie zbienego cigu funkcji cigych jest funkcj cig, wic

u C 2 ()

(bo

u C 2 (y0 )

dla dowolnego

y0 > 0 )

oraz

u(x, y) 0, (x, y) .

rzeczywistoci, wida, e tego rodzaju rniczkowanie mona powtarza w nieskoczono, co pokazuje, e

u C ().

Pozostaje sprawdzi regularno i zachowanie

kryterium Diniego:

36

na

(0, ) {0}.

Skorzystamy z

Twierdzenie 5.2 (Kryterium Diniego). (i) Szereg Fouriera funkcji f kawakami

klasy C 1 o okresie 2 jest zbieny punktowo do funkcji f w kadym punkcie jej cigoci, a w punktach niecigoci do redniej arytmetycznej granic jednostronnych.
(ii) Szereg Fouriera funkcji f cigej i kawakami klasy C 1 o okresie 2 jest zbieny
jednostajnie do funkcji f na caym przedziale okrelonoci.
(iii) Jeli f jest sumowalna na przedziale [, ] i ciga hlderowsko w punkcie x,
to jej szereg Fouriera jest zbieny do f w tym punkcie.
(iv) Szereg Fouriera funkcji sumowalnej z kwadratem jest zbieny do tej funkcji w
sensie przestrzeni L2 (, ).
Przypomnijmy, e jeeli rozwaamy tylko przedzia

[0, ],

to w szeregu Fouriera

[0, ]

oraz

wystarczaj nam same sinusy lub same cosinusy.

Zamy o funkcji
(warunek zgodnoci).

f,

e jest klasy

C1

na przedziale

f (0) = f () = 0

Wtedy na podstawie kryterium Diniego mamy jednostajn

zbieno szeregu

un (x, 0)

(33)

n=1
do funkcji

na przedziale

Czy funkcja
jednostajnie do

[0, ].

u jest ciga na ? Ustalmy > 0. Skoro

f , wic z warunku Cauchy'ego wynika, e

szereg (33) jest zbieny

n0 M, N n0 : |sM (x, 0) sN (x, 0)| < .

wiemy te, e dla dowolnych

M > N n0

(sM (x, y) sN (x, y)) = (

M
X

mamy

un (x, y)) =

N +1
czyli funkcja

M
X

un (x, y) = 0,

N +1

v(x, y) := sM (x, y) sN (x, y)

jest funkcj harmoniczn. Skorzystajmy

z tzw. zasady ekstremum dla funkcji harmonicznych (dowd pojawi si pniej):

Twierdzenie 5.3 (zasada ekstremum dla funkcji harmonicznych). Jeeli Rn

jest zbiorem otwartym, a funkcja v C 2 () C() jest harmoniczna w zbiorze , to
max |v(x, y)| = max |v(x, y)|.

Dziki temu twierdzeniu mamy wic, e

(x, y) : |sM (x, y) sN (x, y)| < .

To znaczy, e cig

sN (x, y)

jest zbieny jednostajnie na

jednostajnie zbienego cigu funkcji cigych

(x, y) (x0 , 0),

to

Podsumowujc,

C 2 () C()

sN (x, y)

u(x, y) jako granica

, czyli jeeli

jest ciga na

u(x, y) u(x0 , 0) = f (x0 ).

u

jest klasycznym rozwizaniem zagadnienia (26), tzn.

spenia zarwno rwnanie jak i wszystkie warunki zagadnienia (26).

Zastanwmy si, co by byo, gdybymy o

zaoyli mniej np. e

f (0) 6= 0.

Wtedy

od razu nie mamy szansy na rozwizanie klasyczne naszego zagadnienia, ale funkcja

37

nadal byaby klasy

C2

w kwadracie otwartym, na brzegu

nadal warunek byby

speniony, cigo do tego brzegu te bymy mieli; warunek na

byby poza

x = 0

y = 0

speniony

i poza nim mielibymy te cigo; wic funkcja cho ju nie

rozwizaniem klasycznym, ale jakim (w sensie sabszym) nadal by bya. Podobnie

gdybymy zaoenia jeszcze bardziej osabili; jeli tylko szereg jest w ogle zbieny,
prawie zawsze mona wymyli jak denicj sabego rozwiznia ktr nasza funkcja
spenia.

Wykad dziewity
7 grudnia 2012

5.3 Wibrujca membrana

Nastpnego przykadu nie przeanalizujemy do koca. Celem pokazania go jest zauwaenie, e metoda rozdzielania zmiennych nie musi doprowadzi nas do szeregw
Fouriera, ale take do innej bazy pewnej przestrzeni Hilberta, zazwyczaj bazy danej
przez rodzin tzw. funkcji specjalnych.
Przyjrzyjmy si sytuacji w ktrej interesuje nas rwnanie falowe dwch zmiennych przestrzennych.

Niech

bdzie otwartym i ograniczonym obszarem w

R2 .

Rozwamy

utt = uxx + uyy

u(0, x, y) = (x, y)

ut (0, x, y) = (x, y)

u(t, x, y) = 0

t > 0, (x, y)
(x, y)
(x, y)
t > 0, (x, y)

Oczywicie znowu szukamy rozwiza postaci

u(t, x, y) = T (t)(x, y)
dostajc rwnania

T 00 (t) = T (t)
oraz

(x, y) = (x, y)
przy czym to ostatnie z jednorodnymi warunkami brzegowymi.
Dalsze postpowanie zaley od geometrii obszaru

Rozwamy sytuacj gdy

jest koem o rodku w pocztku ukadu wsprzdnych i promieniu

dokonujemy zamiany zmiennych

x = r cos ,

y = r sin

okrelajc

(r, ) := (r cos , r sin )

38

a > 0.

Najpierw

 (dla laplasjanu we wsplrzdnych biegu-

wtedy zagadnienie jakie otrzymujemy na

nowych), to

1r r
(r
r )
(a, ) = 0

1 2
r2 2

= 0 < r < a, < <

< <

(34)

W ten sposb mamy ju rwnanie na prostokcie, ale brakuje nam warunkw brzegowych (mamy tylko dla

r = a).

Warunki na funkcj

przy

oraz

s do oczywiste. Aby zapewni sobie odpowiedni gadko rozwizania musimy

zada, aby

(r, ) = (r, )

oraz

(r, ) =
(r, )

Takie warunki nazywane s warunkami okresowymi.

Dla

r=0

przyjmuje si warunek innego rodzaju. Tym razem damy, aby

|(0, )| < +
Chodzi o wyeliminowanie osobliwoci dla

r = 0.

Rozwizania szukamy w postaci

(r, ) = R(r)g().
Po wstawieniu do rwnania dostajemy

r
g 00 ()
=
(rR0 (r))0 + r2 = ,
g()
R(r)
musi istnie staa skoro obie strony zale

bo

od innych zmiennych.

W ten sposb mamy dwa zagadnienia wasne z jednostajnymi warunkami brzegowymi

00

g () = g() < <

g() = g()

0
g () = g 0 ()

(35)

(
d
2
(r dR(r)
r dr
dr ) + (r )R(r) = 0 0 < r < a
R(a) = 0, |R(0)| <

(36)

oraz

Wartociami wasnymi zagadanienia (35) s liczby

m = m2 , m = 0, 1, 2, . . .
a odpowiadajcymi im funkcjami wasnymi

1
gm
() = sin m,

2
gm
() = cos m.

Skupmy si wic na rozwizaniu zagadnienia (36). Dokonajmy zamiany zmiennych

(pomimy rozumowanie uzasadniajce, e

z=

r,

Uwzgldniajc, e

0):

z
h(z) := R( ) = R(r).

2
= m dostajemy rwnanie

z 2 h00 (z) + zh0 (z) + (z 2 m2 )h(z) = 0.

Jest to tzw. rwnanie Bessela. Jego rozwizaniami s tzw. funkcje Bessela, ktre
te tworz baz pewnej przestrzeni typu

L2 .
39

5.4 Zagadnienie niejednorodne

Dotd zajmowalimy si sytuacj w ktrej zarwno rwnanie jak i warunki brzegowe
s jednorodne. Zobaczmy, e take sytuacja, gdy zarwno rwnanie, jak i warunki
brzegowe nie s jednorodne moe by rozwizywana t metod.

Zobaczmy to na

przykadzie. Rozwamy nastpujce zagadnienie

utt (t, x) uxx (t, x) = f (t, x)

u(t, 0) = (t)
u(t, ) = (t)

u(0, x) = g(x)

ut (0, x) = h(x)

t > 0, x (0, )
t0
t0
x (0, )
x (0, )

(37)

Rozwiemy to zagadnienie w dwch etapach.

5.4.1 Sprowadzenie zagadnienia o niejednorodnych warunkach brzegowych do warunkw jednorodnych

W pierwszym etapie zastpmy zagadnienie na funkcj
przez zagadnienie na pewn funkcj
rodne. Znajdmy rozkad funkcji

bdc rozwizaniem (37)

dla ktrej warunki brzegowe bd ju jedno-

na sum dwch

u(t, x) = v(t, x) + w(t, x),

tak, aby funkcja

postaci

w(t, x) = (A1 x + B1 )(t) + (A2 x + B2 )(t)

spowodowaa, e warunki brzegowe na

A1 , A2 , B1 , B2

byy jednorodne.

Dobieramy wic liczby

tak, aby

(t) = u(t, 0) = w(t, 0) = B1 (t) + B2 (t)

oraz

(t) = u(t, ) = w(t, ) = (A1 + B1 )(t) + (A2 + B2 )(t)

Czasami moe by potrzeba szukania funkcji

przy pomocy wielomianw stopnia

drugiego.

w.

vtt (t, x) vxx (t, x) = F (t, x)

v(t, 0) = v(t, ) = 0

v(0, x) = G(x)

v (0, x) = H(x)
t

Zamy, e znamy ju funkcj

Zagadnienie na funkcj

t > 0, x (0, )
t0
x (0, )
x (0, )

gdzie

F (t, x) := f (t, x) wtt (t, x) + wxx (t, x),

natomiast

G(x) := g(x) w(0, x),

H(x) := h(x) wt (0, x).

Pozostaje zaj si rozwizaniem tego zagadnienia.

40

przyjmuje posta

5.4.2 Zagadnienie dla niejednorodnego rwnania

Rozwamy zagadnienie

vtt (t, x) vxx (t, x) = F (t, x)

v(t, 0) = v(t, ) = 0
v(0, x) = G(x)

v (0, x) = H(x)
t

t > 0, x (0, )
t0
x (0, )
x (0, )

(38)

Podobnie jak w przypadku rwna liniowych zwyczajnych zaczynamy od rozwizania rwnania jednorodnego (wraz z warunkami brzegowymi jednorodnymi).
Szukanie rozwizania w postaci

v(t, x) = T (t)X(x)

prowadzi do zagadnienia jedno-

rodnego

(
X 00 (x) = X(x)
X(0) = X() = 0
a to do wniosku, e wartociami wasnymi s

n = n2 ,

n = 1, 2, . . .

a funkcjami wasnymi

Xn (x) = sin nx,

n = 1, 2, . . .

Funkcje wasne stanowi baz przestrzeni Hilberta

funkcje

F, G

oraz

F (t, x) =

L2 (0, ),

wic mona rozwin

w szeregi Fouriera wzgldem tej bazy. Oznaczmy

dn (t)Xn (x),

n=1

G(x) =

en Xn (x), H(x) =

n=1

kn Xn (x).

n=1

Szukamy rozwizania zagadnienia (38) postaci

u(t, x) =

Tn (t)Xn (x)

n=1
Aby znale funkcje

Tn

Tn00 (t)Xn (x)

n=1
ale

Tn (t)Xn00 (x) =

n=1

Xn00 (x) = n Xn (x)

wstawmy to do rwnania

dn (t)Xn (x),

n=1

wic

(Tn00 (t) + n Tn (t) dn (t))Xn (x) = 0.

n=1
Na mocy liniowej niezalenoci funkcji

Xn

(lub nawet ich ortogonalnoci) dostajemy

rwnanie

Tn00 (t) + n2 Tn (t) = dn (t).

41

Podobnie postpujemy z warunkami pocztkowymi:

Tn (0)Xn (x) =

n=1

en Xn (x)

n=1

oraz

Tn0 (0)Xn (x)

n=1

kn Xn (x)

n=1

a std

Tn0 (0) = kn

Tn (0) = en ,

co daje warunki pocztkowe na

Tn .

W ostatnim etapie pozostaje wic rozwiza zagadnienia pocztkowe dla rwnania zwyczajnego

00
2

Tn (t) + n Tn (t) = dn (t) t > 0

Tn (0) = en

0
Tn (0) = kn
.

wiczenie 16.

Prosz rozwiza nastpujce zagadnienie

t > 0, x (0, )
utt uxx = 2xe
u(t, 0) = u(t, ) = 0
t>0

u(0, x) = ut (0, x) = 0 x (0, )

6 Transformata Fouriera
6.1 Denicja i wasnoci
Postawimy denicj transformaty Fouriera dla funkcji o argumentach wektorowych.
Dla danej funkcji

jej transformat Fouriera deniujemy jako

f() := (2)n/2

f (x)eix dx

Rn
Oznaczmy odwzorowanie
jak i

f 7 f symbolem F .

Czyli moliwy jest zarwno zapis

F(f ).

Komentarz. Naley bardzo uwaa, jak w danej pracy/ksice jest zdeniowana transformata
Fouriera. Moliwe jest kilka wersji tej denicji np.
Z
Z
Z
Z
f (x)eix dx,
f (x)eix dx,
(2)n/2
f (x)eix dx,
(2)n
f (x)eix dx.
Rn

Rn

Rn

Rn

W zalenoci od wersji wzory mog si nieco rni - trzeba uwaa.

Zastanwmy si dla jakiej funkcji powysza denicja jest poprawnie okrelona.
Oczywicie funkcja
wtedy, gdy

x 7 f (x)eix

powinna by sumowalna.

Tak jest np. zawsze

L1 (Rn ). Dla takiej funkcji na pewno postawienie denicji transfor-

maty Fouriera ma sens.

42

Denicja 6.1.

f L1 (Rn ).

Niech

Wtedy transformat Fouriera funkcji

nazy-

wamy funkcj

f() := (2)n/2

f (x)eix dx

(39)

Rn
Odwzorowanie

F : L1 (Rn ) 3 f 7 f
nazywamy transformacj Fouriera.
Zauwamy jednak, e transformacja Fouriera nie przeksztaca przestrzeni

L1 (Rn )

w siebie.

wiczenie 17.

Prosz poszuka przykadu takiej funkcji sumowalnej, ktrej trans-

formata nie byaby sumowalna.

Wykad dziesity
14 grudnia 2012
Mona jednak transformat okreli na przestrzeni, ktr przeksztaca w siebie.
Bdzie to przestrze

L2 .

Tyle, e nie jest ju to denicja tylko poprzez wzr (39).

Aby postawi powysz denicj zauwamy najpierw, e przestrze

L2 (Rn ).

jest gsta w przestrzeni

wiczenie 18.

L1 (Rn ) L2 (Rn )

L1 (Rn ) L2 (Rn ) jest gsta w L2 (Rn ).

g : Rn R i liczby R > 0 okrelamy funkcj gR

Prosz pokaza, e

Wskazwka: dla dowolnej funkcji

wzorem

(
g(x) |x| R
gR (x) =
0
|x| R
g L2 (Rn ), to
0, R .

Mona pokaza, e jeeli

L2 (Rn )

oraz

kfR f kL2

dla dowolnego

funkcja

gR L1 (Rn )

Drug istotn wasnoci jest to, e jest ona izometri w sensie normy

Twierdzenie 6.1. Jeeli f

L1 (Rn ) L2 (Rn ),

L2 :

to

kf kL2 = kfkL2 ,

gdzie k kL2 oznacza standardow norm w L2 (Rn , C).

Konsekwencj tej wasnoci jest moliwo rozszerzenia transformacji Fouriera na
ca przestrze

L2 (Rn ).

Ot, zauwamy, e transformacj Fouriera mona zapisa

jako operator okrelony na przestrzeni

L2 (Rn )

(o dziedzinie

L1 (Rn ) L2 (Rn ))

i o

wartociach w tej samej przestrzeni:

F : L2 (Rn ) L1 (Rn ) L2 (Rn ) L2 (Rn ).

Rozumiany w ten sposb operator jest gsto okrelon liniow izometri (czyli jest
cigy) w sensie normy

L2 (Rn ).
43

wiczenie 19.

Prosz udowodni nastpujc wasno: Niech

ni Hilberta (lub oglniej Banacha), niech

niech

A:H DH
oraz

bdzie przestrze-

bdzie gst podprzestrzeni

bdzie operatorem liniowym i cigym. Wtedy istnieje do-

kadnie jeden operator liniowy i cigy

uD

DH

A:HH

taki, e

Au = Au

dla wszystkich

kAk = kAk.

Na podstawie powyszych faktw i wiczenia 19 istnieje dokadnie jedno rozszerzenie

L2 (Rn ).

na przestrze

Oznacza si je zazwyczaj tymi samymi sym-

bolami i nadal nazywa transformacj Fouriera (ale czasem te (cilej) transformat/transformacj Fouriera - Plancherela). Te informacje mona zebra w twierdzeniu

Twierdzenie 6.2 (Plancherela). Istnieje izometria liniowa F przestrzeni L2 (Rn ) na

przestrze L2 (Rn ), ktra jest jednoznacznie wyznaczona przez warunek
f L1 (Rn ) L2 (Rn ).

Ff = Ff,

Przyjrzyjmy si jakim wzorem jest wyraona transformata Fouriera - Plancherela

funkcji z

L2 (Rn ) \ L1 (Rn ).

Przy oznaczeniu z wiczenia (18)

Twierdzenie 6.3. Jeeli f

f() = (2)n/2

L2 (Rn ), to
Z
lim
f (x)eix dx

R B(0,R)

przy czym granic rozumiemy w sensie L2 tzn.

kf fR kL2 0, R
Dowd: Zauwamy, e bez wzgldu na to czy
dla kadego

R>0

funkcja

fR () = (2)n/2

fR

jest czy nie jest sumowalna, to

L1 (Rn ), wic

f (x)eix dx.

B(0,R)
Oczywicie take

fR L2 (Rn )

oraz

kf fR kL2 0, R .
Wiemy, e transformacja Fouriera - Plancherela

F : L2 (Rn ) L2 (Rn )

jest ciga,

wic

kf fR kL2 0, R
co koczy dowd.

wiczenie 20.

Prosz pokaza, e

f() = (2)n/2 lim

R [R,R]n

f (x)eix dx

przy czym granic rozumiemy w sensie

L2 .
44

Zdeniujmy jeszcze inn transformat

Denicja 6.2.

f L1 (Rn ). Okrelamy
Z
n/2

f (x)eix dx
f () := (2)
Niech

transformat

Rn
Ta transformata jest take gsto okrelon izometri na

L2 (Rn ),

wic zupenie

analogicznie okrelamy transformat

L2 (Rn ) 3 f 7 f L2 (Rn ).
Odpowied na pytanie po co nam ta druga transformata mieci si w nastpnym

Twierdzenie 6.4. Dla dowolnego g L2 (Rn ) mamy

g = g
=g
czyli transformacja

L2 (Rn ) 3 g 7 g L2 (Rn )
jest transformacj odwrotn do transformacji Fouriera, dlatego odtd bdziemy j
oznacza

F 1

(czyli moemy pisa

F 1 (g).)

lub

Podajmy pewne wasnoci transformat.

Zacznijmy od kluczowej, szczeglnie

przydatnej w zastosowaniach:

Twierdzenie 6.5 (o rniczkowaniu). Niech Nn , g L2 (Rn ) C || (Rn ). Wtedy

g(x)], (D

\
\
D g = [(ix)
.
x g) = (i) g

Dygresja. Przypomnijmy pewne minimum dotyczce splotu funkcji. Dla dwch funkcji mierzalnych f, g deniujemy
Z
(f g)(x) :=
f (x y)g(y) dy
dla x dom(f g),
Rn

gdzie dom(f g) := {x R :
n

Rn

|f (x y)g(y)|dy < }. Wida, e f g = g f .

Na przykad dla f L , g L1 mamy

Z
|(f g)(x)|
|f (x y)| |g(y)| dy kf k kgk1 .

Rn

W konsekwencji wtedy dom(f g) = Rn .

wiczenie 21.

Prosz pokaza, e jeeli

f, g L1 (Rn ),

to

dom(f g)

jest zbiorem

penej miary i

kf gkL1 kf kL1 kgkL1 .

Splot jest tu tak istotny, bo transformacja Fouriera zmienia splot na iloczyn i
vice versa:

Twierdzenie 6.6. Jeeli f, g L2 (Rn ), to

\
\
(f
g) = (2)n/2 f g, (f
g) = (2)n/2 f g.

Analogiczne twierdzenie jest te prawdziwe dla transformaty odwrotnej.

45

6.2 Zastosowanie transformaty Fouriera do rwnania dyfuzji

Rozwimy zagadnienie

(
n
ut u = 0
w (0, ) R
u(0, x) = f (x) x Rn
Zamy, e
cj

f.

(40)

u jest rozwizaniem powyszego zagadnienia z odpowiednio gadk funku jest dostatecznie regularna, ale jak zwykle, teraz si tym nie

Nie wiemy czy

przejmujemy - przejmiemy si potem. Transformat Fouriera zastosujemy wzgldem

zmiennych

przy ustalonej (na razie) zmiennej

u
(t, ) := (2)n/2

t:

eix u(t, x) dx.

Rn
Przyjrzyjmy si co mona powiedzie o pochodnej funkcji

wzgldem

t.

Ot

u
(t, ) = (2)n/2
eix u(t, x) dx =
t
t Rn
Z

n/2
= (2)
eix u(t, x) dx = (Fut )(t, ).
t
Rn
czyli

(Fu)(t, ) = (Fut )(t, ).

t
Obmy rwnanie

ut (t, x) = x u(t, x)

obustronnie transformat Fouriera

u
(t, ) = u
t (t, ) = F(x u(t, x)) = ||2 u
(t, ),
t
poniewa jak ju wiemy

2u
d
= (ik )2 u
.
x2k
Dostajemy wic zagadnienie

(t, )
t u

+ ||2 u
(t, ) = 0 w (0, ) Rn
u
(0, ) = f()
Rn

czyli zagadnienie Cauchy'ego dla rwnania zwyczajnego. Rozwizaniem jest

2
u
(t, ) = et|| f(),

wic
2
u(t, x) = F 1 (et|| f)

czyli

u(t, x) = (2)n/2 (f gt ),
46

gdzie
2

gt () = et|| .
Czyli

n/2

eixt|| d.

gt (x) = (2)

Rn
i pozostaje wyliczy cak

Z
I=

eixt|| d

Rn
Zastosujmy podstawienie

ix
1
+ y
2t
t

z ktrego mamy

d = tn/2 dy

oraz

ix t||2 =

|x|2
|y|2
4t

dziki czemu

Z
I=

tn/2 e

|x|2
|y|2
4t

dy = tn/2 e

|x|2
4t

Z
Rn

Rn

e|y| dy = (

n/2 |x|2
) e 4t .
t

Ostatecznie wic

gt (x) = (2t)n/2 e

|x|2
4t

czyli

n/2

u(t, x) = (4t)

|xy|2
4t

f (y)dy,

(41)

Rn
co daje nam rozwizanie postaci

u(t, x) = ((t) f )(x)

dla

(t) : Rn 3 x 7 (4t)n/2 e

|x|2
4t

W kocu, formalnie, czci tej metody rozwizywania powinno by sprawdzenie,

e przy odpowiednich zaoeniach o

funkcja dana wzorem (41) jest rozwizaniem

zagadnienia (40). Zrobimy to jednak pniej.

47

Wykad jedenasty
21 grudnia 2012

7 Rozwizanie podstawowe
7.1 Pojcie dystrybucji
Motywacja do wprowadzenia dystrybucji bya zyczna  w wielu problemach bya
potrzeba rniczkowania funkcji, ktre potencjalnie nie s wcale rniczkowalne. Dirac potrzebowa za funkcji takiej, ktrej caka wynosi 1, a ktra poza zerem jest
rwna zero (funkcja delta Diraca). W klasie zwykych funkcji taki obiekt oczywicie
nie istnieje. Teoria dystrybucji pozwolia na uywanie tego typu funkcji.
Niech

bdzie otwartym podzbiorem

cakowalnych na

Rd .

Rozwaamy klas funkcji lokalnie

L1loc () := {u : R : u|K L1 (K)

dla kadego

zwartego}.

W zasadzie wszystkie normalne funkcje si w tym mieszcz (w szczeglnoci cige

p-t

i cakowalne z

wiczenie 22.

potg):

Prosz pokaza, e dla kadego

p1

mamy

Lp () L1loc ().

wiczenie 23.

Prosz pokaza, e funkcja

Kadej takiej funkcji

u L1loc ()

1/x 6 L1loc (R).

moemy przyporzdkowa funkcjona

Z
u = [u] : D() 3

u(x)(x) dx R.

gdzie przestrze funkcji prbnych oznacza

D() := { C (, R) | supp := {x : (x) 6= 0}

jest zwarty }

Komentarz.

Na podstawie wiczenia 11 wiemy, e odwzorowanie u 7 [u] jest iniekcj, co pozwala utosamia u z (dystrybucj regularn) [u], a to jest jedn z waniejszych idei stojcych za
konstrukcj teorii dystrybucji.
Na przestrzeni
(i zupen).

D() wprowadza si niemetryzowaln topologi lokalnie wypuk

Jest jednak ona niewygodna do uywania.

Topologi t bdziemy

potrzebowali, aby zdeniowa cigo operatora na przestrzeni funkcji prbnych,

ale tu moe nam wystarczy denicja cigoci Heinego, wic wystarczy wiedzie co
znaczy, e cig jest zbieny w

D().

Denicja 7.1 (zbienoci w D()).

K

zwarty

: n N

Mwimy, e

suppn K ;

NN : D n D , n .
48

n , n

D()

wtw, gdy

Majc teraz nasz przestrze

D() moemy ju zbudowa przestrze dystrybucji:

Denicja 7.2 (dystrybucji). Niech T

gdy

: D() R.

Mwimy, e

jest

dystrybucj,

T jest odwzorowaniem liniowym cigym, tzn. jeeli n 0 w D(), to T (n )

R. Piszemy wtedy T D0 ().

Przykad 7.1.
bucj regularn

Kada lokalnie sumowalna funkcja

u L1loc ()

zadaje tzw.

dystry-

Z
u(x)(x) dx.

[u]() =

Przykad 7.2.

Kada miara

na

skoczona na zbiorach zwartych zadaje dys-

trybucj wzorem

Z
T () =

(x) d(x).

Przykad 7.3. Szczeglnym przypadkiem dystrybucji zadanej przez miar jest tzw.
delta Diraca skoncentrowana w punkcie a Rd dana wzorem
a () := (a)

7.2 Dziaania na dystrybucjach

Heureza.

Sprbujmy przyjrze si w jaki sposb okrela si dziaania na dystry-

bucjach. Oczywicie robimy to tak, aby dziaanie dystrybucyjne zgadzao si ze

zwykym w przypadku dystrybucji regularnych. Zobaczmy to na przykadzie deni-

u : R R jest rniczkowalna.
Z
Z
0
0
[u ]() = u = u0 = [u](0 ).

cji rniczkowania. Zamy, e

Wtedy

Widzimy ju wic jak postawi denicj rniczkowania dystrybucji:

Denicja 7.3

(rniczkowanie dystrybucji)

Niech

Nd .

Niech

T D0 ().

Okrelamy

D T () := (1)|| T (D )

wiczenie 24.

Prosz pokaza, e kada dystrybucja jest nieskoczenie wiele razy

rniczkowalna, to znaczy pochodna dystrybucji jest dystrybucj.

Twierdzenie 7.1. Niech u C k (). Niech Nd , || k. Wtedy

D [u] = [D u].
Sprbujemy teraz wyprowadzi jak powinna wyglda denicja mnoenia dystrybucji przez funkcj

klasy

C.

Dla

u L1loc

mamy

Z
[f u]() =

f u = [u](f ).
RN

Na podstawie powyszego rozumowania kadziemy

49

Denicja 7.4
Niech

(mnoenie dystrybucji przez funkcje klasy

C ). Niech T D0 ().
f T wzorem

C (). Deniujemy dystrybucj bdc iloczynem

(f T )() := T (f ).

Przykad 7.4.

Rozwimy rwnanie

xT =0

na

R.

c0 speniaj to rwnanie. Pokaemy, e to s jedyne rozwizania.

D(R) takie, e (0) = 1. Dla D(R) istnieje jedyne D(R)
= (0) + i spenia (0) = 0. Teraz funkcja
(
(x)/x dla x 6= 0,
(x) :=
0 (0)
dla x = 0,

Oczywicie
Wybierzmy
takie, e

naley do

D(R)

[bo

(x) =

R1
0

0 (tx) dt].

Oczywicie te

(x) = x (x).

Wtedy mamy

T () = T ((0) + ) = (0)T () + T (x )
= c(0) + T (x ) = c0 () + (x T )() = c0 (),
gdzie

c := T ().

Uwaga 7.2 (schemat Leibniza). Niech f

(f T )

(k)

C (R), T D0 (R).

Wtedy

k  
X
k (l) (kl)
=
f T
.
l
l=0

W przestrzeni dystrybucji mamy okrelon topologi, w ktrej zbieno odpowiada tej z poniszej denicji:

Denicja 7.5.

Niech

T, Tk D0 () (k N).

Mwimy, e

Tk T , k

wtw,

gdy

Tk () T ()

dla

D().

Twierdzenie 7.3. Niech Tk D0 () (k N) bdzie takim cigiem, e dla dowolnego

D() istnieje
lim Tk () =: T ()

Wtedy T D0 () oraz dla dowolnego Nd

lim D Tk = D T.

wiczenie 25.

Deniujemy operacj

Z
[P.V.1/x]() := lim

n R\(1/n,1/n)
50

(x)
dx.
x

Prosz pokaza, e powysze odwzorowanie jest dystrybucj.

Wskazwka: mona to zrobi albo korzystajc z twierdzenia 7.3 albo korzystajc z
tego, e

Z
[P.V.1/x]() =
[1,1]

(x) (0)
dx +
x

Z
R\[1,1]

(x)
dx.
x

albo korzystajc z tego, e ta dystrybucja jest pochodn dystrybucji regularnej.

Mona pokaza, e powysza dystrybucja nie jest regularna (powodem jest to, e
funkcja

1/x

nie naley do

L1loc ).

Wykad dwunasty
4 stycznia 2013

7.3 Splot dystrybucji

Postaramy si teraz zdeniowa splot dystrybucji z funkcj prbn. Znowu mona
przeprowadzi heurez, ktra doprowadzi nas do:

Denicja 7.6.

Niech

T D0 (Rd ), D(Rd ).

Wtedy okrelamy

(T )(x) := T (y 7 (x y))

wiczenie 26.

Prosz sprawdzi, e

0 =

dla

x Rd .

dla dowolnej funkcji prbnej

Zauwamy, e

Uwaga 7.4. Niech f

L1loc (Rd ), D(Rd ).

Wtedy

[f ] = f .
Pokaemy, e powysza funkcja jest klasy

Twierdzenie 7.5. Niech T

C (Rd ).

D0 (Rd ), D(Rd ).

D (T ) = (D T ) = T (D )

Wtedy T C oraz

dla Nd .

T jest funkcj cig.

xn x, to cig funkcji y 7 (xn y) zmierza w
y 7 (x y) (a T jest dystrybucj).

Dowd (a waciwie jego idea) Zauwamy najpierw, e

Wynika to z faktu, e jeeli
przestrzeni

D(Rn )

do funkcji

Pokaemy teraz, e

T C 1 (Rd )

oraz, e

(T ) = (
T) = T (
)
xk
xk
xk

dla

k = 1, . . . , d.

Wtedy teza twierdzenia wynika indukcyjnie z powyszego.

k {1, . . . , n}. Aby sprawdzi, czy funkcja T

zmiennej xk , musimy zbada, czy istnieje granica

Ustalmy wic
wzgldem

ma pochodn

1
(x + hek y) (x y)
[(T )(x + hek ) (T )(x)] = lim T (y 7
).
h0 h
h0
h
lim

51

Rozwamy teraz dla ustalonego

funkcj

(x + hek y) (x y)
.
h

h (y) :=
Wida, e

lim h = [y 7

h0
Poniewa

(x y)]
xk

D(Rd ).

jest dystrybucj dostajemy

(T )(x) = T (y 7
(x y)) = (T
)(x).
xk
xk
xk
Poniewa prawa strona jest funkcj cig

(jako splot dystrybucji z funkcj, patrz

pocztek dowodu), wic lewa strona automatycznie te.

Czyli

T C 1 (Rd ).

Wprost z denicji pochodnej dystrybucji dostaje si trywialnie, e

T
=
.
xk
xk

Splot jest szczeglnie wany dziki moliwoci splatania z tzw. aproksymatywn

jedynk.

Denicja 7.7.
h D(Rd )

Przez aproksymatywn jedynk rozumiemy dowolny cig funkcji

takich, e

h 0,

h = 1

oraz

lim sup{|x| : h (x) 6= 0} = 0.

Podstawowym przykadem jest nastpujcy cig:

h (x) = d h(x)
gdzie

h D(Rd )

spenia warunki

h 0,

h = 1.

atwo wida, e

[h ] 0

D0 (Rd ).

Mona pokaza, e

Twierdzenie 7.6. Niech T bdzie dowoln dystrybucj i niech cig

bdzie aproksymatywn jedynk. Pomy

(h ) D(Rd )

f := T h .

Wtedy
[f ] = [T h ] T.
To troch jest tak dlatego, e

T 0 = T ,

podobnie jak to byo dla splotu delty

Diraca z funkcj (i to pomimo tego, e nie znamy pojcia splotu dwch dystrybucji).
Widzimy wic, e kad dystrybucj mona przybliy w przestrzeni

D0 (Rd ) przez

(a precyzyjniej za pomoc dystrybucji regularnej pochodzcej od

funkcj klasy C

funkcji klasy C ).

52

7.4 Rozwizanie podstawowe

Jednym z waniejszych zastosowa teorii dystrybucji w rwnaniach czstkowych jest
oglne spojrzenie na rozwizanie podstawowe.

Denicja 7.8.

Rozwamy operator rniczkowy (o staych wspczynnikach)

P (D) =

a D .

||m
Funkcj

L1loc

nazywamy

rozwizaniem podstawowym operatora P (D) jeeli

P (D)[] = 0 .

Podstawow rol rozwizania podstawowego w teorii rwna rniczkowych o

staych wspczynnikach wyjania nastpujce twierdzenie:

Twierdzenie 7.7. Niech bdzie rozwizaniem podstawowym operatora

niech f bdzie funkcj prbn. Wtedy funkcja u = f jest rozwizaniem

P (D)

P (D)u = f.
Dowd: Mamy:

P (D)u = P (D)( f ) = P (D)([] f ) =

a D ([] f ) =

||m

a D [] f = P (D)[] f = 0 f = f.

||m

Przykad 7.5.

Znajdmy rozwizanie podstawowe operatora rniczkowania w

tzn. musimy znale tak funkcj

atwo sprawdzi, e

funkcja

L1loc (R),

R,

d
[] = 0 .
dx
Heaviside'a H
(
1 gdy x 0,
H(x) :=
0 dla x < 0,

jest rozwizaniem powyszego rwnania.

Zobaczmy, e to pozwala nam rozwiza rwnanie

u0 = f
dla dowolnej funkcji

f D(Rn ).

Na podstawie naszego twierdzenia wiemy, e

u := H f
spenia to rwnanie. Czyli

Z
u(x) = (H f )(x) =

H(x y)f (y) dy =

f (y) dy.

I rzeczywicie otrzymalimy funkcj ktra jest rozwizaniem naszego rwnania! Wida, e a taka regularno funkcji

bya zbdna.

53

Rozwamy jeszcze jeden, moe nieco bardziej rozbudowany przykad rozwizania podstawowego dla operatora Laplace'a. Najpierw znajdziemy pewne szczeglne
rozwizanie rwnania Laplace'a, a potem pokaemy, e jest ono rozwizaniem podstawowym.
Czsto, gdy nie wiadomo, jak zacz rozwizywa rwnanie, warto poszuka
rozwiza szczeglnej postaci. Ma to sens, gdy zwrcimy uwag na pewne symetrie
charakterystyczne dla danego rwnania. W przypadku laplasjanu, atwo sprawdzi,
e jest on niezmienniczy na obroty.

wiczenie 27.
O
v = u.

jeeli

Prosz pokaza, e laplasjan jest niezmienniczy na obroty, tzn.

Rnn jest ortogonalna (tzn.

O1

O> ), natomiast

v(x) := u(Ox),

e
to

Wasno niezmienniczoci na obroty nasuwa pomys szukania rozwizania radialnego rwnania Laplace'a.

wiczenie 28.

Prosz znale rozwizanie radialne rwnania Laplace'a tzn. funkcj

harmoniczn postaci

u(x) = (|x|)

dla pewnej funkcji

Powysze wiczenie doprowadza nas do funkcji

: R R.
(stae dobrane tak, aby byo

to rozwizanie podstawowe operatora Laplace'a).

Twierdzenie 7.8
(
(x) :=

1
2

. Funkcja

(rozwizanie podstawowe operatora Laplace'a)

ln |x|,

1
,
n(n2)n |x|n2

n=2
n3

jest rozwizaniem podstawowym rwnania Laplace'a, gdzie n oznacza objto kuli

jednostkowej w Rn .
Dowd: Oczywicie

L1loc (Rn ),

1Z

n3

|x|2n d(x) dr = C

(x)dx = C
B(0,1)

bo np. dla

B(0,r)

rn1 r2n dr = C

rdr < ,
0

przy czym skorzystalimy z krzywoliniowego twierdzenia Fubiniego 4.5.

Pozostaje sprawdzi, czy

[] = 0 ?
D(Rn ).

Niech

Wtedy

Z
[]() = []() =

(x)(x) dx =
Rn

w zerze osobno rozwamy t cak w pobliu zera i zdala

dowolnego > 0 mamy wic dalej
Z
(x)(x) dx +
(x)(x) dx =: I1 + I2 .

ze wzgldu na osobliwo
od niego, dla

Z
=

B(0,)

Rn \B(0,)

54

Teraz skoro

jest funkcj prbn wic jest ograniczona, czyli istnieje staa

C>0

taka, e

(
2 ln n = 2
|I1 | C
(x) dx C
2
n3
B(0,)
Z

wic

I1 0, 0+ .

Wykad trzynasty
11 stycznia 2013
Natomiast cak

I2

przeksztamy przy pomocy wzoru Greena

I2 =
(x)(x) dx +
d
Rn \B(0,)
B(0,) n
gdzie

B(0,)

d =: I3 + I4 + I5 ,
n

oznacza normaln wewntrzn dla kuli. Poniewa zdala od zera funkcja

jest harmoniczna, wic

I3 = 0.

Natomiast

(
C ln n = 2
|I4 | C
||d
C
n3
B(0,)
Z

czyli

I4 0,

gdy

0+ .

Pozostaje znale t granic dla caki

n(x) =

I5 .

Zauwamy, e jeeli

x B(0, ),

to

x
x
, (x) =
,

nn |x|n

wic

|x|2
1

(x) =
=
.
n
n
nn |x|
nn n1
Std

1
I5 =

d =
nn n1
B(0,) n
ze wzgldu na cigo

Z
(x)d(x) (0),
B(0,)

w zerze.

W przypadku rwna ewolucyjnych mona te mwi o rozwizaniu podstawowym zagadnienia pocztkowego dla rwnania jednorodnego. Powiedzmy o sytuacji
bardzo szczeglnej.

Denicja 7.9.

Rozwamy operator rniczkowy (o staych wspczynnikach)

P (Dx ) =

X
||m

55

a Dx .

Funkcj

: [0, ) Rn R

klasy

C1

wzgldem

Cm

oraz

wzgldem

rozwizaniem podstawowym zagadnienia pocztkowego dla operatora

x nazywamy
P (Dx ), gdy

jest rozwizaniem rwnania

t (t, x) = P (Dx )(t, x), t > 0, x Rn

wraz z warunkiem pocztkowym

[(0)] = 0 ,
gdzie

(t) : Rn 3 x 7 (t, x) R.

Zdarza si, e funkcja

nie

jest okrelona dla

t = 0,

wtedy warunek pocztkowy

rozumiemy jako

lim [(t)] = 0 .

t0+

Zauwamy, e wtedy

u(t, ) = (t) f ,

gdy np.

f D(Rn ),

jest rozwizaniem

zagadnienia

(
ut (t, x) = P (Dx )u(t, x) t > 0, x Rn
u(0, x) = f (x)
x Rn
Spenianie rwnania jest oczywiste, a warunek pocztkowy jest speniony, bo

u(0, ) = (0) f = [(0)] f = 0 f = f.

Jako przykad przyjrzyjmy si rozwizaniu jakie otrzymalimy metod transformaty Fouriera.

Twierdzenie 7.9. Funkcja

(t) : Rn 3 x 7 (4t)n/2 e

|x|2
4t

jest rozwizaniem podstawowym zagadnienia pocztkowego dla rwnania dyfuzji.

Dowd. Skoro jest to funkcja gadka, wic spenia wymagane zaoenia regular-

D(Rn ).
n
dowolnych x, y R

nociowe. Rwnanie te oczywicie spenia. Niech

D(Rn ), to istnieje

K>0

takie, e dla

Oczywicie, skoro

|(x) (y)| K|x y|

K = supx ||. Zatem
Z
Z
|
(t, x)(x)dx (0)| = |

bo np.

Rn

Z
(t, x)(x)dy

Rn

(t, x)dx(0)|
Rn

(t, x)|(x) (0)|dx

(4t)n/2
Rn
Z
2K
2
=
t
e|y| |y|dy 0, t 0
n/2
(4)
Rn
56

Z
Rn

|x|2
4t

|x|dx =

po podstawieniu

x = 2 ty ,

co naleao dowie.


Tak naprawd mona udowodni, i to bardzo atwo, wicej

Twierdzenie 7.10. Jeeli funkcja g : Rn R jest ciga i ograniczona, to funkcja

u(t, x) = ((t) g)(x)

jest rozwizaniem jednorodnego rwnania dyfuzji oraz

lim u(t, x) = g(x)

t0+

Warto zauway, ze rozwizanie podstawowe zagadnienia pocztkowego daje nam

moliwo rozwizania zagadnienia pocztkowego dla rwnania niejednorodnego.

Uwaga 7.11. Niech f : (0, )Rn R bdzie funkcj wystarczajco regularn, a

rozwizaniem podstawowym zagadnienia pocztkowego dla operatora P (Dx ). Wtedy
funkcja
Z

Z
(t s, x y)f (s, y)dy ds

u(t, x) :=
0

Rn

jest rozwizaniem
(
ut (t, x) = P (Dx )u(t, x) + f (t, x),
u(0, x) = 0

t > 0, x Rn
x Rn

Szkic dowodu. Warunek pocztkowy jest oczywicie speniony. Rozwamy

P (Dx ) u(t, x) =
t
Z tZ
(0, xy)f (t, y)dy+

Z
=
Rn

Rn

P (Dx ) (ts, xy)f (s, y)dy ds = f (t, x).

t


Ponadto

Uwaga 7.12. Niech f : (0, ) Rn R oraz g : Rn R bd funkcjami wystarczajco regularnymi, a rozwizaniem podstawowym zagadnienia pocztkowego dla
operatora P (Dx ). Wtedy funkcja
Z

(0, x y)g(y)dy +

u(t, x) :=
Rn

(t s, x y)f (s, y)dy ds

Rn

jest rozwizaniem
(
ut (t, x) = P (Dx )u(t, x) + f (t, x),
u(0, x) = g(x)

t > 0, x Rn
x Rn
57

8 Krtki przegld trzech podstawowych rwna drugiego

rzdu
8.1 Rwnanie Laplace'a/Poissona
8.1.1 Wasnoci funkcji harmonicznych
Jeeli rozpatrujemy rozwizania rwnania ciepa lub rwnania falowego, ktre s
niezalene od czasu, to otrzymujemy rwnanie

u = 0.
Kade rozwizanie tego rwnania nazywamy

funkcj harmoniczn.

Inna motywacja pochodzi z analizy zespolonej. Jeeli

f = u + iv : C C

jest

funkcj holomorczn, to jak wiemy zachodz rwnania Cauchy'ego-Riemanna

ux = vy , uy = vx ,
i wtedy dostajemy, e zarwno
nie, jeli mamy harmoniczn
zespolona, taka, e

jak i

s funkcjami harmonicznymi.

I odwrot-

na jednospjnym obszarze, to wtedy istnieje funkcja

ref = u.

Okazuje si, e funkcje harmoniczne powielaj bardzo duo wasnoci funkcji

analitycznych.
Dla dowolnego otwartego podzbioru
nych na tym zbiorze.

Rn

moemy mwi o funkcjach harmonicz-

Maj one wiele rnych lokalnych wasnoci.

Od nich za-

cznijmy.
Zauwamy, po pierwsze, e z pierwszego ze wzorw Greena z twierdzenia 4.3
wynika

Uwaga 8.1. Jeli u C 2 () jest harmoniczna w , to dla dowolnego podzbioru

G o gadkim brzegu
Z
G

u
(x) d(x) = 0.
n

Bezporednim wnioskiem z tej uwagi s twierdzenia o wartoci redniej.

Twierdzenie 8.2 (o wartoci redniej). Niech u C 2 () bdzie harmoniczna. Wtedy

dla dowolnego x i dla dowolnego promienia R > 0 takiego, by B(x, R)
spenione s wasnoci wartoci redniej
(i)

(ii)

Z
1
u(y) d(y),
nn Rn1 B(x,R)
Z
1
u(x) =
u(y) dy,
n Rn B(x,R)

u(x) =

gdzie n niech oznacza miar jednostkowej kuli w Rn .

58

Dowd: Niech

R > 0

i niech

bdzie taki, by

B(x, R) .

Okrelmy

funkcj

1
nn rn1

: (0, R] 3 r 7

Z
u(y) d(y).
B(x,r)

Wtedy

lim (r) = u(x),

r0+

bo ustalmy

> 0,

wtedy

Z
Z
1
1
|(r) u(x)| = |
d(y)|
u(y)d(y)
u(x)
nn rn1 B(x,r)
nn rn1
B(x,r)
Z
1

|u(y) u(x)| d(y) . . .

nn rn1 B(x,r)
C 2 , to istnieje dodatnie r0 < R takie, e dla dowolnego y
to |u(y) u(x)| < . Wemy wic dowolne r r0 i wtedy
Z
1
...
d(y) ,
nn rn1 B(x,r)

u jest
|x y| < r0 ,
Skoro

klasy

jeli

co naleao wykaza.
Pozostaje nam zobaczy, e

1
nn

1
(r) =
nn

(r) =

0 (r) = 0,

ale

u(x + rz)d(z),
B(0,1)

wic

1
u(x + rz) z d(z) =
nn
B(0,1)

na podstawie uwagi 8.1, co koczy dowd punktu

Z
B(0,1)

u
(x + rz) d(z) = 0,
n

(i).

Dla dowodu punktu drugiego, wanie otrzyman rwno

nn r

n1

Z
u(x) =

u(y) d(y)
B(x,r)

scakujmy po

od

do

1
nn u(x) Rn =
n

R.

Dostajemy

RZ

Z
u(y) d(y) dr =

B(x,r)

u(y) dy,
B(x,R)

na podstawie krzywoliniowego twierdzenia Fubiniego 4.5.

59

Wykad czternasty
18 stycznia 2013

Twierdzenie 8.3 (odwrotna wasno wartoci redniej). Niech u C 2 (). Wtedy

jeeli dla dowolnego punktu x i dla dowolnego promienia R > 0 takiego, e
B(x, R) speniona jest wasno wartoci redniej
u(x) =

1
nn Rn1

u(y)d(y),
B(0,R)

to u jest harmoniczna.
Dowd: Zamy wic, e

u(x) 6= 0,

np.

u(x) > 0.

Skoro

2
jest klasy C , czyli laplasjan

cig, wic musi istnie jaki taki promie

u(y) > 0

R > 0,

dla ktrego

y B(x, R).

dla wszystkich

Rozwamy funkcj

x taki, e
u jest funkcj
B(x, R) oraz

nie jest harmoniczna, tzn. istnieje

z dowodu poprzedniego twierdzenia.

Z zaoenia jest to

r<R
Z
u
1
(x + rz) d(z) =
u(x + rz) dz > 0,
n
nn B(0,1)

funkcja staa, wic z wzoru Greena, dla dowolnego

0 = 0 (r) =

1
nn

Z
B(0,1)

co daje sprzeczno.

Bezporednim wnioskiem z wasnoci wartoci redniej jest zasada ekstremum

(udowodnimy zasad maksimum, ale atwo bdzie zauway jakie sformuowanie i
dowd bdzie miaa zasada minimum).
tzn. dotyczce caego

Wydaje si to by twierdzenie globalne

ale czsto korzysta si z niego lokalnie.

Twierdzenie 8.4 (Zasada maximum). Niech u C 2 () C() bdzie harmoniczna

w . Wtedy
(i) Jeli jest spjny i istnieje x0 takie, e
u(x0 ) = max u(x)
x

to u jest staa na ;
(ii) max u(x) = max u(x).
x

Dowd: Wasno
pokazaniu czci

(i)

(ii)

jest bezporednim wnioskiem z

zasady maksimum. Oznaczmy

M := max u(x).
x
Zamy, nie wprost, e

x0 : u(x0 ) = M.
Okrelmy zbir

O := {x : u(x) = M }
60

(i),

wic skupmy si na

O 6 = ,
u1 ({M }).

Wtedy

x0 O . O

bo

Pokamy, e

jest zbiorem domknitym, bo

jest otwarty. Niech

M = u(y0 ) =

1
n r n

y0 O .

Niech

jest ciga, a

0 < r < dist (y0 , ).

Wtedy

Z
u(y)dy M
B(y0 ,r)

przy czym w ostatniej nierwnoci mamy rwno, wtedy i tylko wtedy, gdy
na

O =

uM

B(y0 , r).
Std zbir

O jest otwarty, domknity i niepusty, wic ze spjnoci wynika teza.


Zauwamy, e biorc zamiast

funkcj

otrzymujemy tzw. zasad minimum.

Zauwamy, e funkcja harmoniczna jest nie tylko klasy

klasy C , a nawet

R-analityczna.

C2,

ale w rzeczywistoci

Z braku czasu nie bdziemy tych faktw dowodzi.

Sformuujmy twierdzenie dotyczce klasy

C.

Twierdzenie 8.5 (Regularno). Jeli u C() ma wasno wartoci redniej dla

dowolnej kuli B(x, r) , to u C ().
Dowd pomijamy.

8.1.2 Rwnanie Poissona

Zacznijmy od przypadku, w ktrym szukamy rozwizania

u(x) = f (x)

x Rn .

Przypomnijmy, e istnienie (a take wzr na rozwizanie) mona uzyska dziki

rozwizaniu podstawowemu. Pojawia si pytanie o jednoznaczno rozwiza. Nie
ma o niej mowy, cho co w jej stylu mona uzyska.

Twierdzenie 8.6 (Reprezentacja rozwiza rwnania Poissona). Zamy, e

D(Rn ), n 3. Wtedy kade ograniczone rozwizanie rwnania

w Rn

u = f,

ma posta
Z
u(x) =
Rn

(x y)f (y)dy + C, x Rn

dla pewnej staej C R.

Dowd pomijamy.
Zajmijmy si teraz sytuacj, w ktrej

jest otwartym, ograniczonym podzbiorem

Rn . Rozwamy zagadnienie brzegowe dla rwnania Poissona na

(
u = f
u=g

na
w

(42)

O jednoznacznoci rozwiza tego zagadnienia ju mwilimy, ale udowodnijmy

sobie to jeszcze raz wykorzystujc zasad maksimum.

61

Twierdzenie 8.7 (Jednoznaczno). Niech f C(), g C(). Wtedy zagadnienie (42) ma co najwyej jedno rozwizanie u C 2 () C().
Dowd: Jeli

s rozwizaniami (42), to funkcja

w(x) := u(x) u
(x)

jest

rozwizaniem zagadnienia

(
w = 0
w=0

na .
w

Zastosowanie zasady maximum dla

w i w

daje tez.

Na podobnej zasadzie moemy uzyska stabilno rozwiza zagadnienia brzegowego dla rwnania Poissona.

Twierdzenie 8.8. Niech u1 oraz u2 bd rozwizaniami zagadniena (42) z t sam

funkcj f ale z rnymi funkcjami brzegowymi g1 oraz g2 . Wtedy jeeli funkcje gi s
sobie bliskie (w sensie maksimum wartoci), to rozwizania take (stabilno wzgldem zmiany warunkw brzegowych).
u := u1 u2 wtedy u jest funkcj harmoniczn na speniajc
warunek brzegowy u(x) = g1 (x) g2 (x) dla x . Z zasady maximum wynika, e


max u(x) = max u(x) = max g1 (x) g2 (x)
Dowd: Niech

oraz

min u(x) = min u(x) = min g1 (x) g2 (x) .
x

Czyli dla dowolnego

u(x) max g1 (x) g2 (x) max |g1 (x) g2 (x)|
x

oraz

u(x) min g1 (x) g2 (x) max |g1 (x) g2 (x)|
x

wic

|u(x)| max |g1 (x) g2 (x)|.

x


W ten prosty sposb odpowiedzielimy na dwa z trzech podstawowych pyta
zawartych w denicji zagadnienia dobrze postawionego. W przypadku tych zagadnienie jeli chodzi o istnienie jest najtrudniej. Oczywicie, jeeli geometria obszaru
jest adna moemy posuy si metod rozdzielania zmiennych. Jednak w oglnoci moemy uzyska twierdzenie o istnieniu tzw. sabych rozwiza (wykracza to
poza ramy tego wykadu) i potem, ewentualnie, pokaza ich wysz regularno. Moemy te sprbowa stworzy dla obszaru

odpowiednik rozwizania podstawowego

- tzw. funkcj Greena. Z braku czasu o tym te nie bdziemy mwi.

62

8.2 Rwnanie falowe

8.2.1 Wyprowadzenie rwnania struny drgajcej
Drganie struny jest skomplikowanym zjawiskiem zycznym. Zaprezentujemy maksymalnie uproszone wyprowadzenie rwnania dla tego zjawiska. Struna drga tylko
gdy jest mocno nacignita. Rozwamy (nieskoczon) strun poziomo mocno nacignit w pooeniu rwnowagi.
na strunie. Niech

Bdziemy opisywa ruch kadej czstki lecej

oznacza wsprzdn ustalonej (dowolnej) czstki struny, gdy

znajduje si ona w pooeniu rwnowagi (poziomo).

Niech

u(t, x)

opisuje pooenie czstki w chwili

Struna porusza si w czasie.

w miejscu

x.

Dokonamy szeregu upraszczajcych zaoe:

struna jest idealnie sprysta (wiotka) tzn. naprenie struny w kadym punkcie jest styczne do struny; dodatkowo zakadamy (dla uproszczenia), e jest
stae i wynosi

(oczywicie rozwaa si zmienne naprenie);

siy wystpujce w ukadzie bd wycznie siami sprystoci (pomijamy si

cienia), cho znowu jeli jej nie pominiemy, to tylko rwnanie jakie dostajemy
jest nieco bardziej skomplikowane;

dla prostoty rozwaamy przypadek struny o staej gstoci

zakadamy, e wychylenie strunu jest mae, co pozwala nam funkcje kta przy-

blia za pomoc rozwinicia we wzr Taylora pierwszego rzdu, tzn.

sin ' ,

tg ' , cos ' 1.

Rozwamy nieskoczenie may odcinek mieszczcy si pomidzy ustalonym

x + h.

punktem

Skorzystajmy z prawa Newtona:

F = ma
gdzie

oznacza si dziaajc na ten kawaek struny (bdcej sum dwch si:

tej przyoonej w punkcie

natomiast

i tej w punkcie

x + h), m

mas tego kawaka struny,

przyspieszenie.

(x + h, u(t, x + h)) jest styczna do wykresu i wynosi T . Jej

skadowa x-owa wynosi T cos (x + h), a y -owa wynosi T sin (x + h), gdzie (x + h)
jest ktem nachylenia wykresu funkcji u w punkcie x + h. Poniewa wychylenie jest
Sia w punkcie

mae, wic

cos (x + h) ' 1, sin (x + h) ' (x + h), ux (t, x + h) = tg(x + h) ' (x + h),

czyli mona przyj, e

x-owa

skadowa siy w

x+h

wynosi

T,

y -owa

wynosi

T ux (t, x + h).
Analogicznie mamy w punkcie
ciwnie, wic
skadow

x-owa

y -ow

x,

skadowa wynosi

tyle, e tam wektor siy jest przyoony prze-

T ,

i wynosi

T (ux (t, x + h) ux (t, x)).

63

y -owa T ux (t, x).

Std sia ma tylko

a = utt (t, x), natomiast

Z x+h p
m=
1 + u2x (t, y)dy ' h

Ponadto

x
bo zaoylimy, e wychylenie jest mae. Dostajemy wic rwno

utt =

T ux (t, x + h) ux (t, x)

a po przejciu z

utt (t, x) =

h0

mamy

T
uxx (t, x).

Poniewa wspczynnik

T /

jest dodatni, wic przyjmujemy sta

c2

i mamy rw-

nanie postaci

utt (t, x) = c2 uxx (t, x).

Czsto oprcz tego rwnania rozwaa si warunki pocztkowe:

u(0, x) = g(x), ut (0, x) = h(x)

gdzie z zycznego punktu widzenia

jest pooeniem pocztkowym, a

prdkoci

pocztkow.

wiczenie 29.

Niech u spenia zagadnienie

utt (t, x) = c uxx (t, x) t > 0, x R

u(0, x) = g(x)
xR

ut (0, x) = h(x)
x R.

Prosz pokaza, e zamiana zmiennych

pocztkowe

s = t, x = x

nie zmienia rwnania. Jakie

warunki spenia funkcja po podstawieniu?

8.2.2 Jednowymiarowe zagadnienie pocztkowe dla rwnania falowego

Przypomnijmy, e rozwaalimy ju zagadnienie pocztkowe dla jednowymiarowego
rwnania nieskoczonej struny drgajcej. Moemy sformuowa twierdzenie na ten
temat.

Twierdzenie 8.9. Zamy, e g C 2 (R) oraz h C 1 (R). Wtedy jedynym klasycznym rozwizaniem zagadnienia

utt (t, x) uxx (t, x) = 0

u(0, x) = g(x)

ut (0, x) = h(x)

t > 0, x R
xR
xR

(43)

jest funkcja dana wzorem d'Alemberta

1
1
u(t, x) = (g(x t) + g(x + t)) +
2
2

64

x+t

h(s)ds.
xt

(44)

Dowd. Przypomnijmy, e pokazalimy ju (i to dwoma metodami w wiczeniach

5 i 7), e jeeli funkcja

jest klasycznym rozwizaniem zagadnienia (43), to dana

jest wzorem d'Alemberta (44).

Mamy wic jednoznaczno rozwiza.

Pozostaje

wykaza istnienie rozwizania, co zostawiam Pastwu jako nastpne wiczenie.

wiczenie 30.

Prosz pokaza, e jeeli

g C 2 (R), h C 1 (R),

to funkcja

dana

wzorem d'Alemberta spenia (43).

Zauwamy, e liczba

[xt, x+t].

u(t, x)

zaley wycznie od wartoci

w punktach

Zobaczmy, e ze wzoru d'Alemberta moemy wycign jeszcze wniosek

dotyczcy stabilnoci.

Uwaga 8.10. Jeli

sup |g1 (s) g2 (s)| <
sR

oraz sup |h1 (s) h2 (s)| < ,

sR

to odpowiednie rozwizania u1 i u2 zagadnienia Cauchy'ego speniaj nierwno

|u1 (t, x) u2 (t, x)| (1 + T ),
Dowd. Oczywicie

u1 u2

dla x R, t [0, T ].

dane jest wzorem

1
1
u1 (t, x)u2 (t, x) = (g1 (xt)+g1 (x+t)g2 (xt)g2 (x+t))+
2
2

x+t

h1 (s)h2 (s)ds,
xt

wic

Z
1
1 x+t
|u1 (t, x)u2 (t, x)| |g1 (xt)g2 (xt)|+|g1 (x+t)g2 (x+t)|+
|h1 (s)h2 (s)|ds
2
2 xt
Z x+t
1
1
sup |g1 (s) g2 (s)| + sup |h1 (s) h2 (s)|
ds + 2t (1 + T ).
2 sR
2
sR
xt

Wykad pitnasty
25 stycznia 2013
Rozwamy zagadnienie pocztkowe dla niejednorodnego rwnania falowego

utt (t, x) uxx (t, x) = f (t, x) t > 0, x R

u(0, x) = g(x)
xR

ut (0, x) = h(x)
xR
gdzie dane s funkcje

wiczenie 31.

f C 1 ((0, ) R), g C 2 (R)

(45)

oraz

h C 1 (R).

Prosz pokaza, e dowolne rozwizanie zagadnienia (45) jest sum

rozwizania zagadnienia (43) oraz zagadnienia

utt (t, x) uxx (t, x) = f (t, x) t > 0, x R

u(0, x) = 0
xR

ut (0, x) = 0
xR

65

(46)

Omwimy sposb uzyskania rozwizania problemu Cauchy'ego dla rwnania niejednorodnego od razu w przypadku wielowymiarowym. Rozwamy

utt (t, x) x u(t, x) = f (t, x) t > 0, x R

u(0, x) = 0

ut (0, x) = 0
Niech

v = v(t, x; s)

bdzie rozwizaniem (zmienna

(47)

jest tu pewnym parametrem)

zagadnienia

vtt (t, x; s) x v(t, x; s) = 0 t > 0, x R

v(0, x; s) = 0

vt (0, x; s) = f (s, x)
Okrelmy funkcj

wzorem

v(t s, x; s)ds.

u(t, x) :=
0
Wtedy

jest rozwizaniem (47). Rzeczywicie

x v(t s, x; s)ds.

x u(t, x) =
0
Natomiast

Z
vt (t s, x; s)ds =

ut (t, x) = v(0, x; t) +

vt (t s, x; s)ds

oraz

vtt (t s, x; s)ds,

utt (t, x) = vt (0, x; t) +

0

wic OK. Metoda ta, nazywana metod Duhamela jest dobra dla wielu innych rwna (np. rwnania ciepa).

8.3 Rwnanie dyfuzji

8.3.1 Wyprowadzenie
Rwnanie dyfuzji (take (i czciej) nazywane rwnaniem przewodnictwa ciepa, lub
krcej:

rwnaniem ciepa) opisuje m.in. dwa podstawowe zjawiska.

Po pierwsze

opisuje jak zmienia si rozkad temperatury, po drugie opisuje zjawisko dyfuzji. Na

nim si skupmy.
Skupmy si na przypadku jednowymiarowym. Opiszmy zjawisko dyfuzji w nastpujcy sposb: zamy, e mamy nieruchom ciecz (np. wod) wypeniajc cienk
rurk, do ktrej wprowadzono pewn substancj (np. barwnik).
dotyczy rozchodzenia si barwnika w wodzie.

Zjawisko dyfuzji

Do tego samego rwnania moemy

doj analizujc to zjawisko z dwch stron: poprzez opis makro i mikroskopowy.

Zacznijmy od opisu makroskopowego.
fuzji:

Nastpujce prawo opisuje zjawisko dy-

barwnik przechodzi z obszaru o wyszej koncentracji do obszaru o niszej

66

koncentracji. Dodatkowo, prawo Ficka mwi, e prdko przechodzenia jest proporcjonalna do gradientu koncentracji. Niech
jednostk dugoci) barwnika w chwili

u(t, x)

opisuje koncentracj (tj. mas na

i punkcie

rurki (koncentracja nazywana

jest te gstoci masy).

Masa barwnika w chwili

i w odcinku rurki pomidzy

oraz

x+h

wynosi

x+h

u(t, z) dz

m(t) =
x
czyli

m0 (t) =

x+h

ut (t, z) dz.
x

Masa barwnika w tym odcinku rurki moe si zmienia tylko wpywajc lub wypywajc przez jej koce, wic z prawa Ficka

m0 (t) = wpywanie wypywanie = kux (t, x + h) kux (t, x)

gdzie

k>0

jest wspczynnikiem proporcjonalnoci. Mamy wic

x+h

ut (t, z) dz = kux (t, x + h) kux (t, x)

x
wic

1
h

x+h

ut (t, z) dz = k
x

i po przejciu z

ux (t, x + h) ux (t, x)
h

h0

ut (t, x) = kuxx (t, x).


Podobnie mona postpi w przypadku wielowymiarowym, posugujc si wzorem Greena-Gausa i dostajc rwnanie

ut (t, x) = kx u(t, x).

Co ciekawe mona to samo rwnanie wyprowadzi z opisu mikroskopowego w
oparciu o rachunek prawdopodobiestwa. Z braku czasu pomijamy to wyprowadzenie.

8.3.2 Zagadnienie pocztkowe

Rozwamy zagadnienie pocztkowe dla rwnania dyfuzji

(
ut (t, x) = x u(t, x) + f (t, x) t > 0, x Rn
u(0, x) = g(x)
x Rn

67

(48)

Wiemy ju, e funkcja

(t, x) = (4t)n/2 e

|x|2
4t

jest rozwizaniem podstawowym rwnania dyfuzji, wic dzieki niej mamy istnienie
rozwiza (i wzr) przy odpowiednich zaoeniach o
zaoy, e

(tak naprawd wystarczy

jest ciga i ograniczona).

Ponadto wida, e funkcja

Z
((t) g)(x) :=

(t, x y)g(y)dy
Rn

jest klasy

B,

C.

Co wicej, jeeli

jest funkcj nieujemn oraz

g>0

w pewnej kuli

to

Z
(t, x y)g(y)dy > 0

u(t, x) := ((t) g)(x)

B
wic nawet dla bardzo maych
nika

i nawet dla tych

temperatura jest od razu dodatnia.

ktre le bardzo daleko no-

Tzn. e ciepo rozprzestrzenia si z

nieskoczon prdkoci (to oczywicie bardzo niezyczne).

Nie ma tu mowy o jednoznacznoci rozwiza. Co ciekawe, w klasie funkcji nieujemnych jednoznaczno mamy (tzw. jednoznaczno rozwiza zycznych). Moemy rozwaa te inne klasy funkcji w ktrych t jednoznaczno mona osign.
Suy temu np. zasada maximum.

Twierdzenie 8.11 (zasada maksimum). Ustalmy T

Rn . Jeeli funkcja

>0

i oznaczmy UT := (0, T )

u C 2 (UT ) C(UT ) L (UT )

spenia w UT rwnanie ut = x u, to
sup u(t, x) = sup u(0, x)
xRn

(t,x)UT

oraz

inf
(t,x)UT

u(t, x) = infn u(0, x).

xR

Dowd pomijamy.
Z lematu tego wynika jednoznaczno rozwiza

Twierdzenie 8.12
klasie funkcji

. Rozwizanie zagadnienia

(Jednoznaczno)

(48)

jest jedyne w

C 2 ((0, ) Rn ) C([0, ) Rn ) L ((0, ) Rn ).

Dowd polega na zastosowaniu zasady maksimum dla rnicy rozwiza.

68

8.3.3 Zagadnienie pocztkowo-brzegowe

Rozwamy zagadnienie pocztkowo-brzegowe dla rwnania dyfuzji. Niech

Rn

n
bdzie otwartym podzbiorem R . Rozwamy

ut (t, x) = x u(t, x) + f (t, x) t > 0, x

u(0, x) = g(x)
x

u(t, x) = k(t, x)
t 0, x
O jednoznacznoci w przypadku, gdy

(49)

by ograniczony mwilimy ju przy

metodach energetycznych. Mona jednak zastosowa tutaj take zasad maksimum.

Ustalmy

T >0

i oznaczmy

T := (0, T )
oraz tzw. brzeg paraboliczny

T := {(t, x) T : t = 0

lub

x }.

Twierdzenie 8.13 (zasada maksimum). Zamy, ze funkcja

spenia nierwno rniczkow
u ut

u C 2 (T ) C(T )

w walcu T .

Wtedy
max u(t, x) = max u(t, x).
(t,x)T

(t,x)T
Dowd pomijamy.

Bezporednim wnioskiem jest tu

Twierdzenie 8.14 (zasada minimum). Zamy, ze funkcja

spenia nierwno rniczkow
u ut

u C 2 (T ) C(T )

w walcu T .

Wtedy
min u(t, x) = min u(t, x).
(t,x)T

(t,x)T

Oczywicie rozwizania rwnania dyfuzji speniaj obie nierwnoci rniczkowe,

co pozwala pokaza jednoznaczno i stabilno rozwiza.

Twierdzenie 8.15 (Jednoznaczno). Zagadnienie poczatkowo-brzegowe

mie co najwyej jedno rozwizanie u C 2 ((0, ) ) C([0, ) ).

(49)

moe

Zastosowanie zasad maksimum i minimum do rnicy rozwiza (49) daje tez.

Mona powiedziec te co o stabilnoci rozwiza.

69

Twierdzenie 8.16

(Stabilno). Niech ui (dla i = 1, 2)

C 2 ((0, ) ) C([0, ) ) zagadnieni

(ui )t (t, x) = x ui (t, x) + f (t, x) t > 0, x

ui (0, x) = gi (x)
x

ui (t, x) = k(t, x)
t 0, x

bd rozwizaniami klasy

Wtedy
max |u1 (t, x) u2 (t, x)| max |g1 (x) g2 (x)|
x

Dowd. Okrelmy

u := u1 u2 .

Wtedy

dla kadego t > 0.

jest rozwizaniem zagadnienia

t > 0, x
ut (t, x) = x u(t, x)
u(0, x) = g1 (x) g2 (x) x

u(t, x) = 0
t 0, x
wic z zasady maksimum

u1 (t, y) u2 (t, y) max g1 (x) g2 (x) max |g1 (x) g2 (x)|

x

a z zasady minimum

u1 (t, y) u2 (t, y) min |g1 (x) g2 (x)|.

x

Zatem dla kadego

t>0

max |u1 (t, x) u2 (t, x)| max |g1 (x) g2 (x)|.

x


Okazuje si, e tym razem najbardziej skomplikowane jest istnienie rozwiza.
Oczywicie, jeli geometria obszaru jest adna (np. prostokt) mona posuy si
np. metod rozdzielania zmiennych.

Oglnie jednak istnienie daj metody prze-

strzeni Hilberta, w tym tzw. teoria pgrup.

70