Historia staroytnych Grekw tom I

I. Wstp
1. Charakterystyka rodowiska geograficznego
Pnocna Grecja przecita wysokim acuchem gr Pindos biegncym z pnocy na poudnie.
Grecja bya podzielona na naturalne krainy, za spraw acuchw grskich.
2. Krainy geograficzne:
Macedonia, Tesalia, Epir, Fokida, Etolia, Beocja, Attyka, Megaryda, Przesmyk Koryncki, Achaja,
Arkadia, Elida, Mesenia, Lakonia... + Eolida, Jonia, Doryda na zachodnim wybrzeu Azji
Mniejszej.
[Polecam od razu bra atlas i wkuwa, gdzie s poszczeglne krainy :)]
3. Rolnictwo

w staroytnoci dominowa system dwupolwki

uprawa przede wszystkim oliwek
w mniejszym stopniu zboa, wysiewane byo ono midzy oliwkami
uprawa winoroli (ogromna ilo winnic)

4. Hodowla
przede wszystkim owce i kozy
mniejsz uwag przywizywano do byda rogatego, ktre suyo gwnie jako sia
pocigowa
marginaln rol odgryway winie
brak dobrych pastwisk ogranicza hodowl koni (rda podaj, e dobrymi komi
dysponowali mieszkacy Tesalii)
5. Transport i komunikacja
transport ldowy przy pomocy osw i muw (drogi i bardzo powolny)
transport morski (o wiele szybszy i taszy od ldowego, acz uzaleniony od pory roku)
drogi budowano jedynie na ma skal, z powodu trudnych warunkw terenowych
6. Poywienie

podstawowa ywno: chleb, oliwki, ser, jarzyny (gwnie w okresie letnim)

ryby: suszone i marynowane
miso: spoywane rzadko, zazwyczaj podczas praktyk religijnych
podstawowym tuszczem bya oliwa z oliwek (zarwno do potraw jak i nacierania ciaa)
powszechnie pito wod zmieszan z winem w proporcji 5 jednostek wody na 2 jednostki
wina
due miasta sprowadzay zboe gwnie z poudniowej Italii i Egiptu

7. Jzyk grecki
uformowanie si jzyka greckiego w wyniku ewolucji nieznanego nam jzyka nalecego
do rodziny indoeuropejskiej, ktrzy przynieli ze sob najedcy pod koniec III tysiclecia 1
jeyk grecki powiadczony jest przez spor liczb jednorodnych, ubogich tekstw,
napisanych pismem linearnym B na tabliczkach glinianych, pochodzcych z pocztku XIV i
koca XIII wieku
od VIII wieku pojawiaj si powiadczenia napisane pismem alfabetycznym
teksty II poowy II tysiclecia nazwane zostay umownie dialektem achajskim
badania jzykoznawcze pozwalaj nam stwierdzi, e nie bya to jedyna posta jzyka
greckiego istniaa inna posta, od ktrej bd wywodzi si pniejsze dialekty doryckie i
zblione do doryckich oraz tworzca si w Tesalii odmiana dialektu achajskiego, z ktrego
w przyszoci bdzie wywodzi si dialekt eolski
teksty I tysiclecia wskazuj wielk rozmaito form dialektycznych, ktre dziel si w
gwnej mierze na dwie grupy: zachodnie i pnocno-zachodnie oraz wschodnie, ktra
obejmuje dialekty: attycko-joski, eolski, arkado-cypryjski
Rozmieszczenie dialektw:
a) Pnocno-zachodnie Akarnania, Lokryda, Fokida, Doryda, Elida
b) Doryckie Peloponez z wyjtkiem Elidy, Arkadii; ponadto wystpuj w Megarze, na wyspach
poudniowych Morza Egejskiego (najwaniejsze z nich to: Melos, Thera, Kos, Rodos) oraz na
Kreci, na poudniowej czci zachodniego wybrzea Azji Mniejszej, jak i w miastach zaoonych
przez poleis doryckie podczas Wielkiej Kolonizacji (VIII VI wiek)
c) Attycki Attyka, podone do niego dialekty joskie wystpuj na Eubei i innych wyspach Morza
Egejskiego z wyjtkiem poudniowych oraz eolskiej Lesbos; ponadto w rodkowej czci wybrzey
zachodnich Azji Mniejszej oraz mieszkacw zaoonych przez te miasta w toku Wielkiej
Kolonizacji (VIII- VI wiek)
d) Eolski Tesalia, Beocja, Lesbos, pnocno-zachodnie wybrzee Azji Mniejszej
e) Arkadyjski Arkadia
f) Cypryjski (zbliony do Arkadyjskiego) Cypr
teksty literackie byy tworzone w jzyku poetyckim, ktrego podstaw byy dialekty joskie
Hezjod, mimo i pochodzi z Beocji, w ktrej mwiono w dialekcie eolskim, pisa swe
dziea w dialekcie joskim (!)
najwikszy wpyw na jzyk poetycki tekstw, ktre powstaway po VIII wieku wywar
Homer (nie bez powodu nazywa si go wychowawc Hellady)
poeci pisali w dialekcie joskim, attyckim, eolskim (lesbijskim) i doryckim, zalenie od
gatunku literackiego inne nie wchodziy w gr
pierwsze utwory proz rwnie byy spisane w dialekcie joskim; Herodot pisa w tym
dialekcie; wyama si Tukidydes, ktry napisa Wojn Peloponesk w dialekcie attyckim
(Ateny miay wwczas centraln rol w yciu umysowym Hellady); dialekt attycki zacz
odtd peni kluczow rol (acz posiada elementy dialektu joskiego)
dialekt ten stanie si podstaw pniejszego jzyka uywanego przez szerokie masy po
podbojach A. Wielkiego

Wszelkie daty odnosz si do czasw przed nasz er chyba, e zaznaczono inaczej.

II. Dzieje basenu Morza Egejskiego do VIII wieku.

1. Epoka Kamienia
a) Obecno czowieka potwierdzona jest od redniego paleolitu.
b) W grnym paleolicie doszo do przedostawania si ludzi na niektre wyspy
c) Zabytki archeologiczne wiadcz, e mieszkacy Tesalii sporzdzali swe narzdzia z obsydianu
(wydobywany na wyspie Melos wiadczy to o tym, e opanowali technik obrbki tego materiau
oraz umieli pywa po morzu)
d) Podstaw bytu bya uprawa roli; resztki kostne wiadcz o hodowli zwierzt
e) Znali ceramik (znaleziska w Macedonii); prawdopodobnie za spraw Anatolii
2. Epoka brzu

wczesny

redni

pny

Kreta okres minojski

Ld grecki okres
helladzki

Cyklady okres
cykladzki

3000-2600

2900-2600

2900-2600

II

2600-2300

2600-2300

2600-2300

III

2300-2000

2300-1900

2300-1900

I A 2000-1900
I B 1900-1800

I 1900-1800

1900-1800

II

II A 1800-1750
II B 1750-1700

II 1800-1700

1800-1700

III

III A 1700-1650
III B 1650-1580

III 1700-1580

1700-1580

IA 1580-1500
IB 1500-1450

I 1580-1500

1580-1500

II

1450-1400

II A 1500-1400
II B 1450-1400

1450-1400

III

III A 1400-1300
III B 1300-1200
III C 1200-1100

1400-1300
1300-1200
1200-1100

1400-1300
1300-1200
1200-1100

rda:
- gwnie archeologiczne
- od XIV wieku tabliczki z pismem linearnym B
- pewnych informacji dostarcza jzyk: nazwy geograficzne, rozmieszczenie i stosunki midzy
dialektami
- mity
3. Kreta
przeom III i II tys. - formowanie si nowej, oryginalnej kultury na Krecie, ktra bdzie
miaa ogromny wpyw na przysze formowanie si kultury mykeskiej

 kultura kreteska (minojska) posiadaa liczne zapoyczenia ze Wschodu, lecz mimo tego
bya bardzo oryginalna, rnia si rwnoczenie od kultury Grecji kontynentalnej
a) Charakterystyka rodowiska
znaczna cz wyspy zajta jest przez pasma bardzo wysokich gr
nieliczne grunty do uprawy zb
Rwnina Mesara: poudniowo-rodkowa cz wyspy, jedyne grunty, ktre nadaway si do
uprawy zb
uprawa oliwek, winnej latoroli i figowcw
b) Kreta w mitach greckich
mity dotyczce Minosa (syn Zeusa i Europy), wadcy Krety
s dwie kategorie mitw jedne uznaj Minosa za wadc sprawiedliwego (np. w Odysei),
inne za przedstawia go nam w zupenie innym wietle (ojciec Minotaura)
c) Informacje:
najstarsze lady osadnictwa przypadaj na pocztki epoki neolitu (6100)
ludno z udomowionymi zwierztami i gatunkami rolin przywdrowaa najpewniej z Azji
Mniejszej bd Syrio-Palestyny (nie ma zgodnoci co do miejsca, skd przybya ta ludno)
neolit trwa na Krecie do ok. 3000 roku
pocztki III tysiclecia odznaczaj si intensywnym rozwojem metalurgii
powstaway mae osady, o silnych wizach midzyludzkich
due nadwyki materiaowe
wyksztacenie si silnych grup rzemielnikw pocztek podziaw klasowych
przypuszczenie polityka pokojowa brak dowodw prowadzenia wojen
d) Rozwj paacw:
2000 1700: powstaj wielkie kompleksy budynkw zwane paacami
trzy zespoy paacowe Knossos, Fajstos, Malia (czwarty, odkryty w Kato Zakro pochodzi z
okresu 1650 1450)

Paac:
znajdowa si wrd miejskiej zabudowy
nie posiada obwarowa
znaczn jego cz zajmoway magazyny i warsztaty
posiada obszerny dziedziniec
ciany pokryte freskami
moliwe, e na ksztat paacw wpyw miay wzorce wschodnie
paac jako orodek wadzy politycznej

1700: zniszczenie paacw w Knossos i Fajstos moliwe, e zniszczyo je trzsienie

ziemi; inna hipoteza to najazd zbrojny paace odbudowano
XVII XV wiek: najwikszy rozkwit kultury kreteskiej
ok. 1500 - wybuch wulkanu na wyspie Therze

 zapadnicie si rodka wyspy

niekorzystne oddziaywanie wybuchu na Kret: opad gazw i pyw wulkanicznych,
tsunami, zniszczenie upraw, skaenie rodowiska
oddziaywanie Krety na mieszkacw ldu staego
1550: podbj Krety przez mieszkacw Grecji ldowej, nowi wadcy osiedlili si w
Knossos
zniszczeniu ulegy orodki w Zakro, Mochlos i Psirze
1380: Paac w Knossos uleg ponownemu zniszczeniu, ale w tym wypadku nie zosta
odbudowany (Druga inwazja Grekw? Rewolta miejscowej ludnoci? Nie wiadomo)
e) Pismo linearne A:
pismo sylabiczne, utworzone w pocztkach II tysiclecia i nieodszyfrowane do dnia
dzisiejszego
znane gwnie z glinianych tabliczek i metalowych naczy
uywane rwnie poza Kret, np. na Cyprze, gdzie powstao pismo cypryjsko-minojskie
prawdopodobnie suyo do prowadzenia archiww paacowych i witynnych
brak w nim informacji na temat stosunkw politycznych, gospodarki i instytucji
pastwowych
na podstawie tabliczek z pismem lin. A. mona stwierdzi, e istniaa rozwinita ksigowo
w yciu paacowym aktywnie uczestniczyy kobiety (uroczystoci publiczne, czynnoci
sakralne)
istnieje moliwo, e na Krecie istnia matriarchat (to jedynie przypuszczenie!)
kobiety byy chtnie przedstawiane przez artystw ;-)
f) Niewolnictwo na Krecie:
Istnienie niewolnictwa jest pewne. Istnieje jednak moliwo, e bya to jedynie forma
niewolnictwa paacowego.
g) Stosunki Krety ze wiatem zewntrznym:
Stosunki z:

Cyklady ceramika cykladzka na Krecie

Cypr sprowadzano z niego mied, ktrej brakowao na Krecie
Wyspa Rodos i wybrzea Azji Mniejszej wystpowaa tam ceramika wyprodukowana na
Krecie
Ugarit, Byblos (tereny Fenicji) znajdoway si tam grupy kreteskich osadnikw
Egipt wystpowanie niewielkich iloci ceramiki w delcie Nilu oraz egipskich
przedmiotw na Krecie; freski egipskie przedstawiajce posw kreteskich

h) Towary: Import i eksport.

Z Krety do Egiptu ceramika, naczynia metalowe, drzewo, tekstylia

Z Egiptu na Kret ko soniowa, papirus, zoto, kamienie pszlachetne

handel odbywa si prawdopodobnie jedynie za porednictwem paacu

 nie wszystkie towary trafiay na wysp poprzez handel; zdobywano je za spraw: wymian
darw pomidzy wadcami, opat za usugi, piractwa i wojen
zakadano faktorie handlowe prawdopodobnie za przyzwoleniem ludnoci
Kreta wg Herodota i Tukidydesa zdobya thalassokracj (panowanie nad morzami).
Teza ta budzi wtpliwoci, gdy:
a) tezy Tukidydesa opieraj si gwnie na mitach
b) w I poowie II tysiclecia nie istniay okrty cile wojenne
c) w czasach Tukidydesa brakowao rde pisanych dotyczcych tego zagadnienia; jedynym
rdem bya tradycja ustna
i) Wierzenia i Kult:
Miejsca sprawowania kultu:
poza osadami
wok drzew, supw lub kamieni (nad brzegami morza lub rzeki)
tereny wite byy oddzielane murem
w osadach i paacach wydzielano niewielkie pomieszczenia zwane salami kultu
skadano ofiary: pody rolne, kwiaty, cenne przedmioty
w czasie wanych uroczystoci urzdzano procesje
w obrzdach uczestniczyy kobiety
wiara w ycie po mierci (zmary udawa si na Wyspy Bogosawionych)
paace speniay funkcje wityni
4. Grecja ldowa i wyspy:
a) Pocztki kultury mykeskiej:
koniec XVI w. - radykalne zmiany na terenie Grecji kontynentalnej, w wyniku ktrych
powstaje bardzo jednolita kultura mykeska
gwny orodek Mykeny
rdem wiedzy na temat przeksztace spoecznych s dwa zespoy grobowe w Mykenach
grobowce byy bogato wyposaone, skadana do nich biuteria bya wykonana kunsztownie,
skadano w nich ponad to bro i ozdobne naczynia (surowce do ich produkcji pozyskiwano
z Mezopotamii, Nubii, Krety, Syrii, Azji Mniejszej)
brak rde dotyczcych paacw, osad dla suby oraz wadcw grzebicych przodkw w
grobach szybowych
Przypuszczalne (!) pochodzenie bogactw z komnat grobowych:
a) rabunek
b) zapata za sub najemn
c) handel
b) Orodki kultury mykeskiej:
Pierwsza faza istnienia: (1580-1500 | 1500-1450) silne wpywy kreteskie jedynie w odniesieniu
do sztuki (ceramika i freski), brak dominacji politycznej.

Najwaniejszy orodek Mykeny (okazay kompleks ruin twierdzy), fortyfikacje, paac ok.

1400
Inne orodki:
Turyns XIV XIII wiek, kilkanacie km od Myken.
Pylos XIII wiek kompleks paacowy; zniszczony ok. 1200, dua ilo tabliczek z pismem
linearnym B, rda dostarczaj informacji a temat wadcw panujcych w Pylos
Gla - na terenie Beocji, orodek mieszczcy si na wyspie, na jeziorze Kopais, lady
ogromnej twierdzy, 10-cio krotnie wikszej od tej w Turynsie
Teby - informacje czerpiemy z mitw (zwaszcza z cyklu o Edypie)

Poowa XV wieku najazd Achajw na Kret, zdobycie Knossos, wczenie Krety do wiata
achajskiego.
c) Pismo linearne B i jzyk tabliczek:

nie wiadomo czy powstao na Krecie czy na Peloponezie

najstarsza tabliczka jest datowana na 1380
odczytano je w 1953 r. n.e.
dotycz dokumentacji biur paacowych
teksty te s istotne do badania stosunkw ludnociowych i kulturalnych w Grecji w II
tysicleciu
odszyfrowanie pisma otworzyo nowe moliwoci badania struktury spoecznej i ustroju
politycznego
d) Obraz spoeczestwa w tabliczkach:
analizujc tre tabliczek dochodzi si do wniosku, e mamy do czynienia z trybem ycia
spoecznego i gospodarczego, w ktrym podstawow rol odgrywa wadca i jego urzdnicy
wiksza cz ludnoci ya w spoecznociach wiejskich i bya zobowizana do speniania
powinnoci wobec paacu
wadca nosi tytu WANAKS
caa ziemia bya krlewska nie istniaa kategoria wasnoci ziemskiej (wadca mg
zrezygnowa z ziemi, ale tylko na pewien czas)
e) Kategorie ziemi:
a) Kotona=Ktoina termin oznaczajcy dziak ziemi
b) Ktoina kitimena dziaka ziemi prywatnej, ale w bardzo ograniczonym sensie, przeznaczona
jedynie dla dostojnikw i ludzi dworu
c) Ktoina kekemena ziemia publiczna w bezporednim wadaniu krla
tabliczki z Pylos zawieraj informacje na temat obrbki brzu
tabliczki z Knossos zawieraj informacje na temat wytwarzania tkanin
- rzemielnicy, a zwaszcza kowale podlegali bezporednio pod paace (z paacu pobierali surowce
do produkcji i tam zwracali gotowe wyroby)
- paac by organizatorem handlu ze wiatem zewntrznym oraz gwnym odbiorc i
dystrybutorem towarw importowanych

hequetai grupa osb zrzeszona wok krla; mogli liczy na opiek ze strony wadcy; byli

dowdcami oddziaw wojskowych; wadcy przydziela im due dziay ziemi

telestai uytkownicy duych dziaek oraz rzemielnicy; byli obcieni wypenianiem
suby zleconej przez dwr (od usug rzemielniczych po sub wojskow i inne funkcje
militarne)
niewolnicy kobiety i mczyni, mogli dziery ziemi publiczn; ich sytuacja rnia si
od tej w czasach pniejszych nie byo wida podziau pomidzy ludmi wolnymi, a
niewolnymi

f) Armia:
Podzia na wojska ldowe Knossos ok. 200 rydwanw i wojska morskie Pylos 600-700
wiolarzy (ok. 20 okrtw).
Kultura Mykeska bya nastawiona militarystyczne ogromne iloci broni, sceny walki na
malowidach, motywy rydwanw w ikonografii.
g) Wierzenia i Kult:

wpywy kreteskie na religi mykesk:

- Bogowie Greccy z I tysicleciu:

Zeus
Posejdon
Hera
Ares
Artemida
Hermes
Dionizos
Pajawon (odpowiednik Apollona)

- Dwie boginie: Posidaeja i Diwija s eskimi odpowiednikami Posejdona i Zeusa.

Ofiary: oliwa, zboe, wino, sery, mid, wena

w Pylos take owce i byki
ponadto skada si rwnie kosztowne naczynia i niewolnikw

- Miejsca kultu:
sanktuaria wiejskie
kult paacowy sprawowany w pomieszczeniach, z ktrych najwaniejszym by megaron ze
swoim ogniskiem
- Pochwki:
w latach 2000 1600 dominuj groby jamowe i skrzynkowe
groby szybowe przeznaczone dla arystokracji, byy bardzo bogato wyposaone
brak informacji na temat wierze w ycie pozagrobowe
h) Stosunki ze wiatem zewntrznym. Osadnictwo mykeskie poza Grecj:

 XV wiek: inwazja Grecji kontynentalnej na Krecie

Scoglio del Tonno, odkryto ogromne iloci ceramiki mykeskiej, co wiadczy o obecnoci
faktorii handlowej
Sycylia wpywy mykeskie na dekoracje ceramiki i obyczaje grobowe
Tarent ogromne iloci ceramiki mykeskiej, w tym figurki (zabytki, ktre wiadcz o
duszym pobycie)
Cypr pocztkowo stosunki ograniczone do kontaktw handlowych i wypadw
rabunkowych; po okresie migracji Ludw Morza, rozszerzenie osadnictwa mykeskiego
Syria i Palestyna 25 stanowisk wystpowania ceramiki mykeskiej; Achajowie byli stale
obecni w miejscowoci Ugarit (miasto tranzytowe); miejsce wymiany handlowej pomidzy
pnocn Syri i poudniowym wybrzeem Azji Mniejszej, Cyprem i wiatem Egejskim.
Egipt jedno stanowisko wystpowania ceramiki w Tell-el-Amarna
Azja Mniejsza bardzo ywe kontakty, osady mykeskie w Milecie, na Jasos i Musgebi.
Kontakty z Troj.
i) Handel:
importowanie metalu z Cypru i z pnocnej Syrii
Poszukiwane metale:
Cyna cakiem brak w Grecji. Najpewniej nabywana w Syrii.
Zoto moliwe drogi pozyskiwania: Egipt, Azja Mniejsza.
sprowadzano bursztyn, ko soniow, przedmioty luksusowe
eksportowano malowan ceramik, oliw, zboe, wino
handlowano niewolnikami
j) Koniec wiata mykeskiego:
przeom XIII i XII wieku, za spraw tzw. Ludw Morza2
tereny dotknite ekspansj Ludw Morza to: Egipt, Cypr, Syria, Palestyna, PoudniowoWschodnie wybrzee Azji Mniejszej
w cigu stu lat wydarzyy si trzy katastrofy, ktre zrujnoway kultur mykesk;
zniszczeniu ulegy paace, monumentalna architektura, osady si wyludniy
nastpia migracja ludnoci achajskiej na Cypr, Chios, Cylicj i Azj Mniejsz
upadek kultury mykeskiej jest utosamiany z migracjami nowych grup ludnoci
(prawdopodobnie Dorw) UWAGA, twierdzenie nie jest pewne.
zanik grobw kopuowych wiadczy o zaamaniu elity spoecznej
skromniejsze groby skrzynkowe = zuboenie spoeczestwa
upowszechnienie si zwyczaju palenia zwok
nastpuje oglne zuboenie
k) Sprawa dyskusyjna: Najazd Dorw.
Upadek kultury mykeskiej nie mg najprawdopodobniej nastpi pod wpywem najazdu Dorw.
Tworzyli oni kultur mniej rozwinit od mykeskiej. Najprawdopodobniej upadek nastpi
wskutek konfliktw wewntrznych spowodowanych starciami midzy wadcami paacw i
2

Ludy Morza federacja plemion yjcych na wschodnich wybrzeach Morza rdziemnego.

znacznym uciskiem spoeczestwa przez wadcw

l) Wojna Trojaska.

ok. 1300 upadek Troi

dla Troi przyjto zasad numerowania warstw od I do VII C
brak rde dotyczcych wojny trojaskiej (nie moemy bazowa na Iliadzie i Odysei)
mao prawdopodobne, eby to Achajowie zniszczyli Troj (w Grecji panoway wwczas
niepokoje; mao prawdopodobne, eby w czasie spi wewntrznych wysyali na wojn
wszystkie swoje wojska).
Zniszczenie Troi prawdopodobnie zostao dokonane przez Ludy Morza
moliwy jest udzia Achajw w wojnie z Troj nie mona jednak nic powiedzie ani o
dacie, ani o przebiegu
5. Cyklady:

Pocztek osadnictwa prawdopodobnie w ostatniej fazie neolitu

Ksztatowanie wasnej kultury Cyklad w poowie III tysiclecia
dogodne warunki do uprawy ziemi
wystpowanie rud metali
obecno marmurw (Paros, Melos)
wystpowanie obsydianu
stosunki handlowe z Grecj i z Azj Mniejsz
brak najazdw najwikszym zagroeniem byy trzsienia ziemi

III. Wieki Ciemne:

1100 750: okres po wielkim zniszczeniu

brak materiaw rdowych dla tego okresu (jedynym s wyposaenia grobowcw)
XIII X wiek powane wyludnienie si Grecji (wojny, epidemie, klski ywioowe)
IX wiek stopniowa poprawa sytuacji w Grecji

a) Wieki Ciemne Trzy okresy zostay wyrnione na podstawie typw dekoracji ceramiki:
a) Protogeometryczny (do ok. 1000)
b) Geometryczny (X i IX wiek)
c) Geometryczny dojrzay (dipyloski) (I poowa VIII wieku)
Wiodcy orodek: Attyka (nie zniszczona w czasie najazdu Dorw lub dotknita nim w niewielkim
stopniu, zachowaa cigo osadnictwa)
Kolonizacja zachodnich wybrzey Azji Mniejszej ok. 1000 roku (mieszkacy Tesalii i Beocji)
b) Pocztki elaza w Grecji:
koniec wiata mykeskiego jest uwaany za koniec epoki brzu
stopniowo pojawia si elazo
upowszechnienie elaza przypada na VIII VII wiek

3 fazy upowszechniania si elaza:

I. Okres, w ktrym przedmioty elazne nie s rzadkoci. Uywa si ich jednak niezgodnie z
ich waciwym przeznaczeniem (uywano go przede wszystkim do produkcji wyrobw
prestiowych)
II. Okres, w ktrym elazo byo czsto uywane do produkcji przedmiotw zgodnych z jego
waciwociami, lecz wci powszechniejszy by brz
III. Okres, w ktrym elazo byo uywane czciej ni brz
Opanowanie techniki odlewania elaza nastpio bardzo pno
Przyczyny wprowadzenia elaza w produkcji:
trudnoci w zdobywaniu miedzi i cyny
elazo byo atwe w obrbce i wystpowao w wielu miejscach Grecji
Obalono tezy, e orodkami przemysowej eksploatacji elaza byy pnocne obszary pwyspu
Bakaskiego i tereny Imperium Hetyckiego.

IV. Grecja Archaiczna:

pocztek epoki VIII wiek (do koca nie wiadomo, czy to pocztek, czy jej rodek)
wielkie zmiany:
- pismo alfabetyczne
- powstanie literatury pisanej czynnik odbijajcy i ksztatujcy mentalno
- nowa organizacja polityczna poleis
- Wielka Kolonizacja
koniec epoki nastpi w latach 60-tych V wieku
1. Powstanie alfabetu greckiego:
pismo pochodzio z Fenicji, wg. Herodota; wedug dzisiejszych ustale termin fenicki
naley zmieni na zachodniosemicki Syria, Palestyna
przejcie pisma w miecie syryjskim bd fenickim, gdzie ya dua liczba Grekw (AlMina w Syrii)
najstarsze znane zabytki pisma 750. - czara Nestora znaleziona w Pithekussaj (obecnie
Ischia nieopodal Neapolu)
2. Poematy Homera: Iliada i Odyseja:
najstarsze utwory, napisane heksametrem, znacznych rozmiarw, zachoway si do naszych
czasw
poematy do tzw. piewanej recytacji
styl poematw podniosy, heroiczna atmosfera
opowie o sporze Achillesa z Agamemnonem i konsekwencjach tego sporu
a) Spr o Homera:

spory unitarystw i pluralistw odnonie autorstwa Iliady i Odysei

unitaryci obrocy spjnoci artystycznej poematw
pluralici przeciwnicy spjnoci artystycznej poematw
poematy powstay na terenie z dialektem joskim

b) Datowanie poematw:
Midzy wynalezieniem pisma w IX wieku, a twrczoci Achilocha 680-640 (poety, ktry z
ca pewnoci zna ju utwory Homera)
powstanie Iliady poowa VIII wieku
powstanie Odysei koniec wieku VIII bd pocztek VII
w poematach zmieszana zostaa fikcja z faktami z Wiekw Ciemnych i wspczesnych
autorowi
poematy stworzono dla elity spoecznej (arystokracji)
ich gwnym celem byo podtrzymywanie tradycji i nauczanie zachowa moralnych
3. Spoeczestwo czasw archaicznych:
Do badania sytuacji spoecznej Grecji Archaicznej mona wykorzysta wiele rde:
a) poematy homeryckie
b) dokumenty w formie inskrypcji
c) pniejsze prace i dokumenty traktujce o przeszoci
d) rda archeologiczne
formowanie si instytucji politycznych i kulturowych
a) Miasta epoki archaicznej:
epoka archaiczna zapocztkowaa urbanizacj
elementy typowe dla miasta to: mur, agora i znajdujce si na niej miejsce kultu bstwa
opiekuczego
powstanie zrnicowania ekonomicznego w miastach
terminy okrelajce miasto: asty, polis
b) Struktury spoeczne polis. Podstawowy podzia spoeczny:
a) Ludzie niewolni
b) Ludzie wolni czonkowie wsplnot politycznych
tworz wsplnot polityczn (mieszkacy miast)
okrelani jako politai
due podziay wewntrzne politai
esthloi, agathoi, aristoi ludzie bogaci i wpywowi
kakoi, deiloi ludzie pracujcy na swoje utrzymanie
moliwo awansu spoecznego bd spadku
zarwno bogaci jak i biedni uznawali te same wartoci i czcili tych samych bogw
podzia obywateli na 3 lub 4 fyle; podzia ten suy celom wojskowym, politycznym,
administracyjnym
fratria podgrupa fyli wszystkie fratrie danej polis czciy jednego boga, przodka
wszystkich mieszkacw polis
c) Funkcje Fratrii:

 przyjmowanie dzieci do grona obywateli

przyjmowanie modziecw, ktrzy osignli penoletno do grona obywateli
podzia na rodziny wpywowe (dobre) i biedniejsze (pode); rodziny wpywowe gromadziy
wok siebie rodziny sabsze
rodzina wpywowa wraz z podlegymi jej rodzinami biedniejszymi tworzyy PARTIE
Fratria skadaa si z kilku lub kilkunastu Partii
proces powstawania partii wi si z procesem powstawania fyli
d) Elementy charakterystyczne dla polis:
suwerenna wsplnota obywateli, sami si rzdz, nie tworzc odrbnych struktur
pastwowych
posiadanie spisanych praw
formalne procedury powoywania wadz
okrelony zakres dziaania Zgromadzenia Ludowego
e) Powstanie poleis:
Moliwe, e poleis powstay na najbardziej rozwinitych terenach ju w VIII wieku. wiadcz o
tym poematy Homerowe, w ktrych odnale mona elementy charakterystyczne dla greckiej polis.
terminy aristoi, politai o krelenie grupy, z ktr czowiek jest zwizany
przymiotnik demios, wskazujcy na istnieje rzeczownika demos
f) Model greckiej polis:
wszystkie wane decyzje dotyczce polis podejmowao Zgromadzenie Ludowe
urzdnicy byli wybierani spord wsplnoty na okres jednego roku
ludzie sprawujcy wadz stanowili bardzo wski krg (selekcjonowani wedug: urodzenia,
bogactwa, popularnoci)
Rada grupa ludzi wybierana spord czonkw Zgromadzenia (rne kryteria wyboru);
Rada przygotowywaa i opracowywaa dziaalno Zgromadzenia
istotn rol odgrywali mwcy, ktrzy przemawiali na Zgromadzeniu
dobry polityk = dobry mwca
g) Cudzoziemcy:
metoikowie:
cudzoziemcy stale zamieszkujcy polis
mogli liczy na opiek prawn
musieli paci podatki
pocigani do suby wojskowej
nie mogli nabywa ziemi
xenos:
cudzoziemiec przebywajcy przez okrelony czas na terenie polis
h) Finanse:
nie byo obowizku systematycznego pacenia podatkw; nakadano je tylko w
wyjtkowych okolicznociach, takich jak: wojna, budowa wityni etc.
i) Liturgie:
wiadczenia ludzi najbogatszych na rzecz obywateli
przykadami liturgii byy:

- wystawianie sztuk i spektakli

- budowa obiektw pastwowych
- trierarchia budowa, wyposaenie i dbanie o trier w czasie wyprawy wojennej
liturgie byy powodem do dumy i rywalizacji
ludzie speniajcy liturgi byli otaczani wielkim szacunkiem
midzy poleis dochodzio do konfliktw, rzadko jednak koczyo si to wojn
typowym zjawiskiem byo denie do hegemoni (przewodnictwa)
j) Polis u progu czasw archaicznych:
przewodniczy krl lub krlowe (w poleis takich jak: Sparta, Argos czy Kyrene)
okrelenie krla - wanat ulego przemianie; zaczo funkcjonowa okrelenie basileus
na pocztku epoki nie ma silnej wadzy monarszej: tytu basileus przechodzi na
przywdcw najsilniejszych rodzin arystokratycznych danej polis
Aristoi:
waciciele majtkw ziemskich; zatrudniali zarwno niewolnikw, jak i ludzi wolnych,
ktrzy nie mieli rodkw do ycia
byli w wielkim stopniu zwizani z miastem
dyli do zdobycia jak najwikszej iloci ziemi
posiadali ogromne stada
ich bogactwo w gwnej mierze pochodzio z wojen
organizowali wyprawy kolonizacyjne
posiadali sub niewoln i sub ze stanu ludzi wolnych
dyli do podporzdkowania sobie jak najwikszej iloci ludzi, gdy byo to wskanikiem
potgi
zawierali maestwa zarwno z kobietami z polis macierzystej, jak i tymi z odleglejszych
poleis
przewodzili na wojnach (kadra dowdcza)
jako jedyna grupa spoeczna posiadali konie mogli dziki temu szkoli si w jedziectwie
cenili odwag i heroizm (skutek wychowania homeryckiego)
w VIII wieku zajmowali si piractwem [sic!]
chtnie przywoywali swoj genealogi (zazwyczaj wywodzili swj rd od jakiego
boga/herosa)
przejawiali zamiowanie do szeroko pojtej sztuki i pikna
uprawianie sportu (zwycistwo w zawodach to tak jakby zwycistwo na wojnie; gwnym
celem bya rywalizacja i growanie nad innymi)
k) Wolni czonkowie wsplnot nie nalecy do aristoi:
Politai:
ludzie wolni, chopi
mogli w atwy sposb powikszy swj stan posiadania, lecz rwnoczenie a atwy sposb
wszystko straci
mogli posiada niewolnikw (by jeden prosty warunek musieli posiada wystarczajcy
dobytek, eby ich opaca)
w razie trudnoci materialnych mogli zacign poyczk
w razie niemonoci spaty dugw mogli zastawi gospodarstwa, grunty lub cae osady ze
swojego otoczenia

 czsto z niemonoci spaty dugw sami stawali si niewolnikami

brali udzia w handlu i kolonizacji, co stwarzao okazj do zdobycia wikszego majtku
modzi mczyni byli najmowanie do obcych armii (stosowali bowiem falang, co w
tamtych czasach byo najskuteczniejsze)
Demioergoi:
rzemielnicy, nic nie wiadomo o ich yciu, acz znane s nam efekty ich pracy; pracowali w
maych warsztatach kilku pracownikw i waciciele
obok rzemielnikw do teje grupy nale: aojdowie, wieszczowie, heroldowie i lekarze)
Thetes:
grupa nie posiadajca majtku
moliwe, e byli poza organizacjami spoecznymi
najmowali si do pracy na roli
nie byli zabezpieczeni przed godem, gwatami, staroci
l) Stan ludzi niewolnych (duloi lub demos):

ludzie wyczeni ze wsplnoty obywatelskiej; podlegali konkretnym czonkom wsplnoty

musieli pracowa na roli
oddawali cz swoich upraw (ilo zalena od polis)
mogli zostawi dla siebie nadwyki produkcji
w razie klski ywioowej, godu, choroby, klski nieurodzaju mogli liczy na wsparcie
swojego waciciela
musieli towarzyszy swym panom na wojnie (byli giermkami, brali udzia w walce)
nie wolno ich byo sprzedawa za granic
normy prawne strzegy ich prywatnej wasnoci
od V wieku mogli wystpowa w sdzie i otrzymywa odszkodowanie
mogli zawiera zwizki maeskie z kobietami wolnymi (ich dzieci z takiego zwizku byy
wolne)
mieli wasne kulty i obyczaje

m) Okrelenia dla niewolnikw pracujcych na roli:

a) perioikoi Ci, ktrzy mieszkaj na okoo na Krecie
b) hektemoroi szecioczciowcy w Atenach
c) gymnetes - nadzy w Argos
d) Korynepharoi uzbrojeni w maczug Sykion
(str. 147)
n) Sytuacja innych niewolnikw:

pracowali w posiadociach swoich panw

mczyni uprawiali pola i zajmowali si ciszymi zajciami
kobiety zajmoway si pracami domowymi; suyy te swemu panu jako naonice
dzieci z takich zwizkw czsto wchodziy w skad rodziny, lecz na gorszych prawach ni
ich rodzestwo

rda niewolnikw:
a) z wojen
b) uprowadzona ludno np. podczas piractwa
c) nabyci drog kupna :)
Po reformach Solona sytuacja niewolnikw ulega zmianie:
cz chopw przesza ze stanu niewolnych chopw do stanu obywatelskiego (nie
wszyscy, nie od razu, zajo to wiele czasu)
uwolnieni czsto dalej pracowali dla swoich byych panw (dobrowolnie)
4. Kolonizacja dobry archaicznej:
a) Wielka Kolonizacja ruch kolonizacyjny okresu archaicznego; kolonizacje byy kierowane przez
cae poleis; pomidzy polis, a koloni wystpowa bardzo silny zwizek.
Apoikia okrelenie koloni
Zaoenie kolonii stosunki z tubylcami:
Dwa typy osad:
niezalene od metropolii (nowe wsplnoty obywatelskie)
faktorie handlowe (niedue miejscowoci, miejsca wymiany towarowej)

zaoenie faktorii na mocy decyzji spoecznoci

Oikistes kierownik wyprawy
wyprawy najczciej kilka statkw, ok. 200-300 osb (prawdopodobnie sami mczyni)
oikistesowie wybierani byli spord najwaniejszych rodzin metropolii
osady byy zakadane w miejscach dobrze zaopatrzonych w wod i yzne ziemie
wane byo dogodne miejsce na zaoenie portu
stosunki z tubylcami zazwyczaj starano si z nimi dogada pokojowo, acz czasem
konieczne byo zbrojne podporzdkowanie
w koloniach nastpowaa parcelacja dziaek
silne oddziaywanie na tubylcw w dziedzinie techniki produkcyjnych i form ycia
spoecznego

b) Przyczyny kolonizacji:

klski dotykajce rolnictwo zmuszay do szukania nowych ziem uprawnych

walki wewntrzne poraka zmuszaa do emigracji
poszukiwanie surowcw i towarw luksusowych
znaczny wzrost demograficzny

c) Gwne poleis organizujce wyprawy kolonizacyjne:

Chalkis
Eretria
Korynt
Megara
Fokaja
Milet

 w stosunkach pomidzy faktori, a metropoli zazwyczaj panowa spokj; walki zdarzay

si bardzo rzadko i byy uznawane za czyn haniebny
d) Greckie osady w poudniowej Italii i na Sycylii:

na tych terenach najczciej rozwiny si ruchy osadnicze

najstarsza kolonia to PITHEKUSSAJ zaoona przez Chalkis i Eretri ok. 770
z osady na Pithekussaj powstaa osada Kyme silna polis prowadzca kolonizacj, ktra
odgrywaa rwnie powan rol w kontaktach z Etruskami
kolonie poudniowej Italii nazywane Wielk Grecj; byy yzne i bogate
stosunki z mieszkacami na tym obszarze byy bardzo ze
od VI wieku istniao stae zagroenie ze strony Lukanw
II poowa VIII wieku kolonizacja Sycylii
teren zdobywano si
zachd Sycylii kolonie fenickie: Motye, Panormos, Solunt pod panowaniem Kartaginy
tereny Wielkiej Grecji i Sycylii dziki ich niesamowitej yznoci produkoway nadwyki
zboa, ktre nastpnie wywoono do Grecji waciwej
e) Greckie osady na wschodzie:
nie zakadano polis; silna kontrola terenu przez istniejce, obce struktury pastwowe
zakadano osady na specjalnych prawach nadawanych przez miejscowych wadcw
Al-Mina jedna z osad greckich, ; na szlaku od Mezopotamii i pnocno wschodniej Azji
Mniejszej
Grecy kupowali w Syrii przedmioty metalowe bd metal w sztabach
Tell Sukas kolejna osada z ogromn iloci greckiej ludnoci
Naukratis jedyna grecka osada w Egipcie VII wieku
VII wiek wzrosa ilo Grekw w Egipcie. Hoplici licznie zacigali si do egipskiej armii.
Wikszo z nich przebywaa w Memfis w dzielnicy Hellenion.
Naukratis jedynie w tym orodku (konkretniej porcie handlowym) moliwa bya wymiana
pomidzy Grekami, a Egipcjanami; osada powstaa po zezwoleniu wadcy
Egipcjanie byli nieprzychylnie nastawieni do Grekw
Z Egiptu importowano:
* tkaniny lniane
* biuteri
* wonne olejki
* pszenic
* lekarstwa
* papirus
Egipt eksportowa:
* wino
* oliw
* malowan ceramik
* srebro, nadzwyczaj cenione w Egipcie
f) Greckie osady na dalekim zachodzie:

VI wiek - najwiksza fala greckich kolonistw uciekinierzy z polis Fokai (wyemigrowali

po perskiej agresji)
zakadanie kolonii w poudniowej Hiszpanii i Francji, kontakty z Kartagin
stosunki z Kartagin byy wrogie
ok. 600 zaoenie Massali (dzisiejsza Marsylia)
zaoenie Alali na Korsyce ok. 570/565; uprawianie piractwa, ktre sprowokowao wojn z
Etruskami
535 bitwa w pobliu Alalii zwycistwo Grekw nad etrusk flot
pojawienie si na zachodnich brzegach Fokijczykw, ktrzy pywali okrtami wojennymi
wyprawy po hiszpaskie metale: cyn, srebro, mied
kontakty z pastwem Tartessos w poudniowej Hiszpanii sprowadzano srebro
silne oddziaywanie kultury greckiej na miejscowe ludy; sztuka iberyjska ksztatowaa si
pod wpywem sztuki greckiej

g) Greckie osady na pnocnych. wybrzeach Moza Egejskiego:

trudnoci z powodu wrogo nastawionych plemion trackich
tereny atrakcyjne obfitoway w lasy z drewnem idealnym do produkcji statkw
najstarsza kolonia Mende (730), zaoona przez Eretri (miasto Eubeiskie)
Torone zaoona przez Chalkis (rwnie miasto Eubeiskie)
h) Kolonie na wybrzeach Morza Czarnego:
bardzo yzne gleby, wielka obfito ryb
klimat typowo kontynentalny (mrone zimy, suche lata)
najwczeniej skolonizowane byy wybrzea anatolijskie
Najstarsze anatolijskie kolonie:
(brak zgodnoci historykw w kwestii datowania)

Synopa ok. 770

Trapezunt 756
Amisos koniec VIII w.

Synopa zaoona na szlaku prowadzcym do Syrii (tereny obfite w rudy metali, yzne ziemie i
dobre miejsce na port)
Trapezunt zaoony przez Synop na obszarze, na ktrym znajdoway si kopalnie; pocztkowo
faktoria handlowa, ktra z czasem przeksztacia si w polis
i) Zach i pn. wybrzea Morza Czarnego

kolonie zakadane w VII w.

szczyt dziaalnoci VI w.
gowni zaoyciele osad: Milet, Megara
due nadwyki pszenicy (od koca VI w. teren ten nazywano spichlerzem Grecji)
ryby solone i suszone drugi wany produkt handlu z Grecj waciw
miasta tych terenw byy ludne i zamone, ale jednoczenie peryferyjne

j) Koniec Wielkiej Kolonizacji.

580 osabienie wypraw kolonizacyjnych

Przyczyny:
Konflikty z Etruskami i Kartagin
konflikty z tubylcami
sytuacja wewntrzna Grecji powstawao wicej warsztatw, rozszerzy si handel, a
greccy rolnicy nie musieli ju szuka nowych ziem pod upraw
zmiana mentalnoci ludzie byli bardziej zwizani ze swoj rodzinn polis (szczeglnie
arystokracja)
k) Skutki Wielkiej Kolonizacji:
znaczny wzrost bogactwa Grecji
rozwj handlu na szeroki tereny = wzrost potgi miast (due miasta bazoway na
sprowadzanej ywnoci)
wiksza ruchliwoci ludnoci (zwikszenie atwoci wzbogacenia si)
rozwj ludw yjcych na terenie kolonii i w jej ssiedztwie
zmiana sposobu mylenia poprzez podre i poznawanie nowych ludw, i obyczajw
poszerzenie ludzkich horyzontw
Silny zwizek midzy koloni, a ziemi (kolonie zakadano w miejscach z yznymi glebami eby
ludno bya w stanie samodzielnie si wyywi).
5. Nowe zjawiska w yciu spoecznym w systemie sprawowanie wadzy:
I. Powstanie falangi
VII wiek (dokadniej nie wiadomo)
przeomowy styl walki
cikozbrojna piechota stojca ciasno obok siebie
szyk liczy najczciej osiem szeregw
szyk majcy na celu odparcie frontalnego ataku
rola dowdcy:
- przed bitw dba o morale; skada ofiary; dobiera i szkoli onierzy
Wojownicy musieli posiada takie same uzbrojenie:
pancerz wzorowany na ksztacie ludzkiego ciaa
hem
tarcza (drewniana, wzmacniana blach)
nagolenniki wymodelowane w taki sposb, e trzymay si bez rzemieni
wcznia, ok. 2-3 m
krtki, obosieczny miecz
Falanga system walki kompletnie niedopasowany militarnie do warunkw panujcych w Grecji.
Skuteczno falangi przejawiaa si na duym i paskim terenie, nie za na grzystym i ciasnym.
Datowanie powstania falangi:
brak rde
wiadomo, e musiaa istnie w 650 przedstawienie falangi na naczyniach
II. Strony w konfliktach spoecznych doby archaicznej

konflikty wewntrzne midzy arystokracj

arystokracja zrzeszaa wok siebie ludzi z niszych warstw
czsto biedniejsze lub mniej wpywowe rody skupiay si wok jednego, silniejszego rodu;
w ten sposb powstaway due ugrupowania (STASIS)
protesty przeciwko dziaalnoci sdowniczej arystokracji (uwaano j za niesprawiedliw)
zawizyway si sojusze pomidzy obywatelami niebdcymi arystokracj, a niewolnymi
chopami

Podsumowanie:
a) arystokracja walczya o zachowanie pozycji
b) nie arystokracja i chopi niewolni walczyli o godziwy byt
III. Spisanie prawa

na prawo skaday si normy obyczajowe

u progu epoki archaicznej gwnym sdzi by krl
po znikniciu monarchii wadz sdownicz sprawowali arystokratyczni urzdnicy
aristoi czsto naginali przepisy prawne na korzy wasn lub swojej grupy
wydawali niesprawiedliwe wyroki, co sprowokowao spisanie praw
spisanie prawa przyczyni si do tego proces kolonizacji (stare prawa nie miay
odpowiedniej mocy w koloniach)

Greccy prawodawcy:
a) Zaleukos 650 z italskiej kolonii w Lokrach Epizefyryjskich
b) Charondas z Katany VI wiek
c) Drakon 621 Ateny (niezwykle surowe prawa; rozrnienie pomidzy zabjstwem, a
nieumylnym zabiciem)
Tyrania:

rozpowszechnienie si tyranii w VII wieku

w V i IV wiek okrelenie jednostek sprawujcy wadz wbrew prawom i obyczajom
tyrani wywodzili si z arystokracji
arystokracja bya zawsze przeciwna tyrani, gdy tracia wadz na rzecz jednostki
tyrani szukali zazwyczaj oparcia w obywatelach niearystokratycznych
tyrani nie likwidowali starych instytucji politycznych, a jedynie obsadzali w nich swoich
ludzi
rodzia si gwnie w polis rozwinitych i bogatych, otwartych na wiat i handel; w tych
poleis rodziy si bowiem najatwiej podziay i konflikty spoeczne, co byo tyranom jak
najbardziej na rk
dbali o opini publiczn
otaczali si ludmi kultury i sztuki
inicjowali wielkie prace budowlane
wyprawiali wielkie uroczystoci rodzinne
dbali o stref sakraln (budowali witynie, rozwijali formy kultu)
utrzymywali dobre stosunki z wyroczni delifck (sponsorowali bowiem wyroczni)

Ajsyment:
tyran wybierany przez wsplnot obywateli
przywoywany na czas okrelony w celu:
* przeprowadzenia reform
* obrona pastwa
* usunicie wewntrznych sporw
tyrania okazaa si systemem niestabilnym i krtkotrwaym
problemy z zachowaniem dynastii tyrania koczya si najczciej na drugim lub trzeim
pokoleniu
tyrani byli zazwyczaj usuwani przez arystokracj
na skutek rzdw tyranw wiele rodzin arystokratycznych stracio na znaczeniu
Tyrania Koryntu:

pierwsze greckie miasto, w ktrym pojawia si tyrania

pocztkowo wadz stanowili tzw. Bakchiadzi (Bakchiadowie) grupa zrzeszonych rodzin
arystokratycznych
co roku rzdzi jeden z Bakchiadw tytuowa si krlem
pierwszy tyran Kypselos wywodzi si z Bakchiadw
posiada oparcie ludu
wygna arystokratw i skonfiskowa grunty
wprowadzi od dochodu 1/10
rzdzi 30 lat
Periander drugi tyran, syn Kypselosa kapryny i brutalny, silnie atakowa arystokracj
intensywna dziaalno kolonizacyjna
zakadanie kolonii u wejcia do Adriatyku (s. 204)

Powstanie pienidza:
przed wprowadzeniem monety handel wymienny, pacenie kruszcami szlachetnymi
bicie monety prywatnej (niewielka, spaszczona bryka metalu z wykutym znakiem rodziny
arystokratycznej wypuszczajcej monet)
najstarsze monety znalezione na wybrzeach Azji Mniejszej (bite z elektronu tj. stopu zota i
srebra)
datowane na ok. 680-600
pomys bicia monety ze srebra i zota jest przypisywany Krezusowi 560-545
upowszechnienie monety koniec VI wieku
od VI wieku bicie monety staje si powszechne we wszystkich poleis; dominuje moneta
srebrna
od IV wieku upowszechnia si moneta brzowa
monety nie byy stosowane w handlu detalicznym (przynajmniej do koca VI wieku)
pocztkowo pienidz suy do regulowania patnoci pastwa
6. SPARTA

posiadamy bardzo mao rde dotyczcych Sparty

pierwotnie 1100 km2 ; rozcigaa si pomidzy pasami Parnonu i Tajgetu w dolinie Eurotasu
po podboju Mesenii 4100 km2 (powierzchnia 3 x wiksza ni Attyka)
Spartiaci penoprawni obywatele Sparty
Lacedemoczycy oficjalna nazwa (Spartiaci + periojkowie)
Lakonia dolina Eurotasu

XII XI wiek spadek liczby zatrudnienia, pojawienie si Dorw

VIII VII wiek szybki rozwj
handel ceramik lakosk
najsynniejsze wyroby z brzu (czarne kratery)
VI wiek stopniowy upadek ceramiki i brzw

IX w. - zjednoczenie 4 osad w dolinie Eurotasu

ekspansja na poudnie Eurotasu, podbj kilku osad, przyczenie osady Amyklaj
poowa VIII wieku - ekspansja na zachd (podbj Mesenii)
koniec VIII wieku zaoenie Tarentu (jedyna kolonia Sparty)
ekspansja na pnoc, walki z Arkadyjczykami i Argos, 669 bitwa pod Itysiaj, wygrana wojsk
Argiwskich
II poowa VII w. - druga wojna z Meseczykami, przegrana Mesenii
VI w. - kolejne walki z Arkadyjczykami wygrana Sparty
formowanie si systemu sojuszy z podbitymi ssiadami - Zwizek Peloponeski

a) Kiedy Sparta staje si Spart?

panowao przekonanie, e reformy pastwowe zostay przeprowadzone w VI wieku przez
Likurga; nie posiadamy jednak danych rdowych na temat Likurga, przez co jest postaci
niewiarygodn
VII wiek reforma hoplicka pocztek przemian ustrojowych
* ustalenie stosunkw midzy Rad, krlami i Zgromadzeniem
* wymuszenie na arystokracji rwnego podziau ziemi midzy obywateli
* uprawa ziemi w caoci spoczywaa na niewolnych chopach
* usunicie wszelkich rnic majtkowych
b) Spartanie:

spoeczno spartaska liczya ok. 40 tysicy osb

rezygnacja z dziaania na polu gospodarczym
warstwa zawodowego wojska hoplickiego
podstawa bytu - terytorium obywatelskie - przydzia najlepszej ziemi z doliny Eurotasu
uprawianej przez helotw
Spartanie mogli posiada ziemi poza terytorium obywatelskim
bardzo surowe ycie, potpienie luksusu, zakaz posiadania zotych i srebrnych monet
ograniczenie ycia rodzinnego na rzecz ycia spoecznego
AGOGE system wychowania spartaskiego
- poddawani niemu byli chopcy od 7 roku ycia
- ycie obozowe
- zniechcanie do rywalizacji i walki
- powszechny staje si homoseksualizm [Kiebanictwo! uwaga B.M. ;P]

- skpe odzienie, braki w racjach ywnociowych, szkolenie odpornoci na bl

20 rok ycia modzieniec wchodzi do grona obywatelskiego
aby wej do grona obywateli modzieniec musia by przyjty do grupy kilkunastu
mczyzn (SYSSYTIA)
obywatel jada, polowa i walczy tylko w gronie syssytii
obowizek wnoszenia skadek do syssystii skadka miesiczna 50 l. mki, 30 l. wina,
2 kg. sera, 1 kg fig
Spartanie mwili o sobie homoioi (jednakowi)
hippeis grupa 300 jedcw wybieranych z najlepszych modziecw podczas Agoge (byli
gwardi przyboczn krlw i elit armii)
hyppomeiones grupa niszej kategorii ludnoci spadao si do niej np. z powodu ubstwa
tresantes najnisza kategoria poza helotami; ludzie, ktrzy stchrzyli w czasie dziaa
militarnych
pastwo ograniczao ruch cudzoziemcw
odrzucono sztuk wygaszania przemwie wypowiadano si lakonicznie
c) Kobiety:
a) podlegay edukacji
b) bray udzia w zawodach sportowych i uroczystociach publicznych
d) Heloci:
niewolni chopi
obowizek uprawy ziemi homoioi (jednakowych)
zwizani z dziakami i rodzinami wacicieli
Spartanin nie mg ani wyzwoli, ani sprzeda helota
towarzyszyli Spartanom w wyprawach wojennych
wykonywali roboty rzemielnicze i roboty publiczne
suba armii spartaskiej jako lekkozbrojni
mogli uzyska wyzwolenie (synowie Spartan i helotek), gdy zasuyli si na wojnie
nazywano ich MOTHAKES
Spartanie silnie bali si buntw helotw
Kryptoi mczyni po agoge, nadzy, pozbawieni ywnoci, posiadali jedynie sztylet.
Musieli przey w grach i lasach. Co roku zabijali helotw, przy czym co jaki czas
wypowiadano im wojn, aby miao to prawne odzwierciedlenie.
e) Periojkowie - mieszkajcy wkoo (Lacedemoczycy)
tworzyli oni 100 gmin, gwnie w Lakonii
podstaw ich bytu byo rzemioso i uprawa ziemi
zajmowali si produkcj broni dla armii, budow budynkw uytecznoci publicznej i
wity
musieli wystawi okrelon liczb hoplitw
nie brali udziau w Zgromadzeniach, nie mieli dostpu do Spartaskich urzdw
publicznych
Spartaskie panowanie dawao periojkom ochron i spokj
f) Ustrj polityczny:
* Dwch krlw z rodzin Agiadw i Eurypontydw:

a) dowodzili w czasie wojen

b) posiadali gwardi osobist
c) sprawowali funkcj kapanw Zeusa
* Zgromadzenie Ludowe:
a) 8-9 tysicy ludzi (na pocztku czasw archaicznych)
b) tylko obywatele z uprawnieniami politycznymi (po agoge i syssytiach)
c) uprawnienia spisane w akcie Wielka Retra
* Gerusia (Rada Starszych):

28 czonkw wybieranych spord obywateli po 60 roku ycia

funkcje penione doywotnie
debatowanie nad sprawami pastwowymi, funkcje sdownicze

zgaszali wnioski i zwoywali posiedzenia

zwoywane systematycznie w ustalonych terminach
wybierano na nim czonkw Rady i urzdnikw
decydowao o wojnie lub pokoju
gosowanie przez aklamacj (gone okrzyki)
od VI wieku zmniejszao si znaczenie Zgromadzenia

* eforowie:

bardzo rozlege kompetencje

sprawowali nadzr nad panowaniem krlw (mogli chociaby naoy areszt na wadc)
nadzorowali przebieg agoge
przyjmowali posw z innych poleis i pastw
zwoywali Zgromadzenia i przedstawiali mu wnioski
zajmowali si sdownictwem
nadzorowali helotw i periojkw

* Podsumowanie:
Wadza w Sparcie bya dostpna wszystkim obywatelom. Istniay jednak bardzo silne tendencje do
obejmowania wadzy przez przedstawicieli dziedzicznej elity.
7. ATENY:

Attyka ok. 1600 km2

Pasma grskie Hymet, Pentelikon, Parnes
bogata w zoa srebra i oowiu
Attyka nie bya zniszczona w toku najazdu i migracji
wikszo osad Attyki zjednoczya si u kresu Wiekw Ciemnych
gwnym orodkiem politycznym byy Ateny
brak wojen na terytorium Aten

Ateny nie bray udziau w Wielkiej Kolonizacji

a) Spisanie praw Drakona.

Sytuacja Aten w przededniu reform Solona:
Ateny VII w. - wadza w rkach eupatrydw (dobrze urodzonych)
Archont (archont sensu stricto) urzdnik wybierany na okres jednego roku, sprawowa
wadz w Atenach
Basileus krl sprawujcy wadz obok archonta
Polemarchos dowdca wojsk
thesmothetai szczciu tworzcych prawo
W sumie 9 archontw sprawujcych wadz.
Archontw powoywaa Rada zoona z byych archontw. Nazywaa si Areopagiem.
Hektamoroi, pelatai:
niewolni chopi
uprawiali ziemi eupatrydw
oddawali 1/6 swoich plonw
Majtki arystokracji:
cz majtkw bya dziedziczna (podobnie jak niewolni chopi)
gwatem zagarniano majtki od sabszych
ziemi przejmowano czsto jako rekompensat za dugi
Panowaa oglna niech do arystokracji. Zarwno ze strony niewolnych chopw, jak i uboszych
obywateli.
Eupatrydzi byli oskarani o chciwo, nieuczciwo i monopolizowanie wadzy.
W obliczu nieuniknionego buntu spoecznego, arystokracja zdecydowaa si na przeprowadzenie
reform.
b) Reformy Solona:
594/593 Solon otrzyma funkcj Archonta oraz upowanienie do przeprowadzenia reform.

jednorazowe umorzenie dugw (SEISACHTHEIA)

zabroni niewoli za dugi nie mona byo poycza pienidzy pod zastaw osoby
wykupi z niewoli spor ilo Ateczykw sprzedanych do innych krajw
zmieni status niewolnym chopom od tej pory nie byli zniewoleni: otrzymywali dziaki
ziemi, mogli opuszcza Attyk, mogli szuka sobie innego zatrudnienia
podzia obywateli na grupy, wedle posiadanego majtku:

a) Pentakosiomedimnoi najbogatsi (500)

b) Hippeis jedcy (300)
c) Zeugitai hoplici
d) Wszyscy pozostali mieszkacy byli zaliczani do grupy thetw.

uprawnienia polityczne byy zwizane ze stanem majtkowym

Archonci wywodzili si z najbogatszych grup.
wszyscy obywatele wchodzili w skad Zgromadzenia Ludowego
stworzenie sdw przysigych (heliaia)
stworzenie Rady Czterystu (100 ludkw z kadej z 4 fyl)
wprowadzono graphe kady obywatel mg wytoczy proces sdowy, jeeli uzna, e
zosta skrzywdzony lub ponis strat, bd gdy stwierdzi, e jaka inna osoba doznaa
krzywd
zakaza wywoenia produktw rolnych z Attyki (jedynym wyjtkiem bya oliwa)

Reformy Solona nie zdoay zadowoli arystokracji i ludzi biedniejszych. Wprowadziy jednak ad i
wzgldny spokj. Reformy umoliwiy ponadto awans do grupy najbogatszych jednostkom szybko
si bogaccym.

przypuszcza si, e Solon dokona rwnie reformy monetarnej, jednak jest mao
prawdopodobne, aby w Atenach bito monet ju za jego czasw

c)Attyka od reform Solona do objcia wadzy przez Pizystrata:

Porzdek wprowadzony przez Solona okaza si niestabilny. Powstay 3 zwalczajce si
stronnictwa:
a) pediakoi mieszkacy rwniny na czele z Likurgiem
b) paraloi mieszkacy wybrzea na czele z Megaklesem
c) diakrioi Ci, ktrzy yj za grami na czele Pizystrat
terytorialny podzia Attyki pomidzy trzy frakcje skupiajce w swoich szeregach
arystokracj i wielu klientw
Pizystrat uzyska najwiksze poparcie spoeczne. Skupia drobnych rolnikw z rnych
stron Attyki oraz obywateli odsunitych od ycia politycznego, jak i arystokracj
d) Historia tyranii Pizystrata i jego synw:
rzdy Pizystrata dziel si na 3 fazy

I 561/560 zapanowanie nad przeciwnikami

- popularno z powodu sukcesw wojskowych, penienie funkcji polemarcha
sabe oparcie wadzy
zjednoczenie wrogich frakcji Megaklesa i Likurga w wyniku tego Pizystrat ustpi

II porozumienie z Megaklesem
ponowne objcie wadzy (krtkotrwae)
ponownie ustpienie po zaamaniu si sojuszu z Alkmeonidami

III opuszczenie Attyki; zaoenie kolonii nad zatok Termajsk

zdobycie terenw w pobliu Pangajonu (tereny bogate w szlachetne kruszce)
pozyskanie rodkw i najemnikw na wypraw przeciwko Atenom
utworzenie bazy w Eretrii na Eubei
ldowanie z wojskiem w pobliu Maratonu, pozyskanie poplecznikw
zdobycie Aten i wygnanie Alkmeonidw
528/527 mier Pizystrata (naturalna)

przejcie wadzy przez Hippiasza i Hipparcha (synw Pizystrata)

514 zamordowanie Hipparcha przez arystokratw Hormodiosa i Arystogejtona
po zamachu zaostrzono polityk wewntrzn i zamordowano zamachowcw
usunicie tyranii w Atenach poprzez interwencj Sparty (Kleomenes I), zaproszonej przez
Alkmeonidw popartych opini wyroczni delfickiej

e) Dzieo tyranii w Atenach:

Pizystrat:
jego rzdy byy postrzegane jako rzdy dobrego obywatela, a nie tyrana
nie narusza podstaw instytucji publicznych, politycznych
osadza wysze urzdy wasnymi ludmi (zwaszcza archontw)
stosunki z arystokracj byy raczej poprawne, acz nie pozbawione napi
tyrani oscylowali midzy rodzinami arystokratycznymi (poszukiwanie poparcia wrd
monych rodw)
udziela poyczek chopom
powoywa sdziw objazdowych
narzuci 5 % podatku
jego czasy byy czasami duego dobrobytu
* rozwijao si rzemioso
* eksploatowano kopalnie w grach Laurion
* bito monet (srebrna tetradrachma)
prowadzi intensywn dziaalno budowlan:
* witynia Ateny Parthenos
* okrg Zeusa Olimpijskiego
* budowa monumentalnej fontanny miejskiej
* wytyczenie nowej Agory
Tyrani cigali na dwr wielu poetw i rzebiarzy. Za panowania Pizystrata spisano Iliad i
Odysej.
Polityka tyranw bya raczej pokojowa (utrzymywano dobre stosunki zarwno z Atenami jak i z
Argos).
Tyrania ateska potrafia pogodzi dziaanie organw pastwowych z siln wadz jednostki.
f) Ustrj polityczny stworzony przez Klejstenesa: demy i fyle

Fyle:

ograniczenie dziaalnoci starych fratrii i fyl do strefy kultu

powoanie nowych jednostek o charakterze terytorialnym: demy i 10 nowych fyl
podstaw tworzenia demw bya sie osadnicza (wsie + podlege terytoria)
przynaleno do demu bya dziedziczna
obywatela przypisywano do demu po skoczeniu 18 roku ycia
okrelano obywatela poprzez podanie nazwy demu obok imienia ojca
Demarchos urzdnik, ktry przewodniczy demowi
dem posiada wasne zgromadzenie, kulty i dobra, delegowa swoich przedstawicieli do
Rady

10 nowych fyl
nie dopuszczano, aby doszo do dominacji jednej grupy obywateli nad innymi
doprowadzono do zmieszania obywateli poprzez podzia Attyki na 3 czci:

a) Asty (miasto)
b) Paralia (wybrzee)
c) Mesogeia (wntrze)
Kady z trzech regionw zosta podzielony na dziesi czci (trittyes); nowy fyle powstay
poprzez wzicie trzech trittyes z trzech rnych stref
fyle oddano w opiek herosom; wybr herosa odbywa si za porednictwem Delf
w fylach dokonywano wyboru urzdnikw
byy podstaw tworzenia obozw wojskowych
Rada Piciuset:
Kluczowa instytucja systemu Klejstenesa
przygotowywaa obrady Zgromadzenia
czonkowie Rady przewodniczyli obradom Zgromadzenia i zajmowali si kontrol
urzdnikw
wprowadzono nowy kalendarz w yciu politycznym, ktry by podzielony na 10 pytanii
Zgromadzenie Ludowe:
organ sprawujcy najwysz wadz
naleay do niego wszystkie najwaniejsze decyzje
isegoria zasada dopuszczajca wszystkich do przemawiania na Zgromadzeniu
Ostracyzm pierwsze zastosowanie 487/486
system majcy na celu usuwanie osb wpywowych, ktre mogy si pokusi o przejcie
wadzy tyraskiej
procedura bya przeprowadzana co roku, jeeli wikszo Zgromadzenia opowiedziaa si
za koniecznoci przeprowadzenia procedury
w gosowaniu musiao wzi udzia co najmniej 6000 obywateli
gosy skadano na ceramicznych skorupkach (ostrakonach)
wskazany przez wikszo musia opuci miasto na 10 lat
po powrocie zachowywa swoj pozycj i dobra; rodzina wygnanego nie tracia majtku,
anie nie bya przeladowana
Charakterystyka dziea Klejstenesa:

ograniczenie wadzy arystokracji

zerwanie raz na zawsze z wadz tyranw
wprowadzenie demokracji (wolno sowa, dopuszczenie wszystkich do gosu, rwno
obywateli)

8. Epoka Wojen Perskich: 480 rok

Sztuka wojenna w dobie konfliktw z Persami.
A: Flota
Wprowadzenie innowacji w dziedzinie budowy okrtw:
zastosowanie tarana
wzmocnienie kadubw
lokowanie wiolarzy w dwch rzdach (zwikszenie szybkoci okrtu bez koniecznoci
wyduania go)
wysoko umieszczony pokad dla onierzy, ktry uatwia walk w czasie abordau
Podzia okrtw na 3 typy:
dwudziestowiosowiec statki o 20 wiosach ok. 15 m
triakontery statki o 30 wiosach ok. 22 m
pentekontery statki o 50 wiosach ok. 38 m
triakontery wiolarze siedzieli w trzech rzdach (upowszechnione w Jonii w II po. VI wieku)
Podstawowy typ okrtu w V w. triera szybka w budowie, ale nie odporna na wiksze fale i
trudne warunki atmosferyczne. Zaoga liczya 200 ludzi.
Taktyka walki morskiej 3 fazy:
a) taranowanie
b) amanie wiose
c) aborda
w tej epoce do suby we flocie nie byli zacigani niewolnicy
do marynarki wcielano najczciej najuboszych obywatelu (thetw)
B: Podbj Persji w Azji Mniejszej:
559 objcie wadzy w Persji przez Cyrusa, ktry pokona i narzuci zwierzchnictwo Medom
546 bitwa pod Sardes pomidzy Cyrusem, a Krezusem; usunicie pastwa lidyjskiego; stopniowy
podbj greckich poleis przez Cyrusa
539 Cyrus zajmuje Babilon
525 syn Cyrusa, Kambizes podbija Egipt
W cigu dwch pokole Pastwo Perskie siga od Libii po granice Indii.
Wyprawy Dariusza przeciwko Tracji i Scytom.

przekroczenie Dunaju przez Dariusza wraz z wojskami stanowicymi korpus ekspedycyjny

celem wyprawy moga by pacyfikacja plemion koczowniczych z pn. granic Iranu
pierwsza faza wyprawy podporzdkowanie Tracji
wyprawa generalnie zakoczya si niepowodzeniem; przyniosa jednak nabytki
terytorialne: nowa satrapia Tracja; uzyskanie podlegoci Macedonii.

Konsekwencje podboju perskiego dla miast Azji Mniejszej:

panowanie perskie nie sprawiao wielkich uciliwoci

Persowie na ogl nie ingerowali w sprawy wewntrzne danej spoecznoci
pastwo perskie byo wymagajce ekonomicznie
dao dostarczania wojska (w tej sytuacji Grecy czsto musieli walczy przeciwko sobie)
silna ingerencja w sprawy wewntrzne poleis narzdziem tej ingerencji byli popierani
przez Persw tyrani
w wielu poleis Persowie zdobywali zwolennikw wrd arystokracji poprzez przekupstwa
w przypadku Jonii narzucony trybut wynosi 400 talentw srebra
otworzyy si nowe moliwoci podrowania w obrbi Imperium Perskiego
Grecy korzystali z moliwoci penienia suby na dworze perskich wadcw

C: Powstanie joskie:
500 rozpoczcie rewolty
przywdc byy tytan Miletu Aristagoras
498 wyprawa Aristogorasa do Grecji waciwej (Sparta, Ateny); nie uzyska pomocy od
Sparty; Ateny przysay skromne wsparcie 25 okrtw (20 trjrzdowcw + 5 okrtw z
Erutrii)
przeksztacenie amfiktionii joskiej w sojusz militarny z rad i wspln monet
chwilowe zajcie Sardes
rozszerzenie powstania na tereny po Bizancjum; na pd. Przycz si Cypr i cz
Karyjczykw
atak perski na Cypr (upadek 497/496) i miasta cieniny Propontydy
mier Arostogorasa podczas akcji dywersyjnej na terenie Tracji
494 rozpoczscie likwidacji powstania, bitwa morska pod Lade (353 okrty joskie 600
perskich); przegrana Grekw; szturm i zniszczenie Miletu
brak wikszych represji ze strony Persw
Persowie zrezygnowali z popierania tyranw, co leao u podstaw rewolty
D: Przyczyny wojen perskich:

wojna odwetowa za pomoc udzielon przez Ateny dla Joczykw

narzucenie Grekom formy zalenoci byo konieczne w celu utrzymania panowania w Azji
Mniejszej

Dziaania wojenne do bitwy pod Maratonem:

492 stumienie powstania joskiego i ekspedycja wojsk perskich do Tracji w celu umocnienia
wadzy. Na czele wyprawy sta Mardonis. Wyprawa mimo pewnych strat zakoczya si sukcesem.
Macedonia uznaa perskie zwierzchnictwo.
491 Dariusz kieruje wezwanie do uznania zwierzchnictwa Persji nad Grecj do wszystkich
greckich poleis Grecji waciwej
E: Sytuacja wewntrzna Aten od reform Klejstenesa do bitwy pod Maratonem:
reformy Klejstenesa 508/507

stosunki z innymi poleis:

Eubei wroga postawa Chalkis

Egina (w Zwizku Peloponeskim) stan toczcej si wojny
Megara niechtna w stosunku do Aten
Teby, Sparta, Zwizek Tesalski przygotowania do ataku

Rok 506:
atak Zwizku Peloponeskiego na Attyk pod dowdztwem krlw spartaskich Kleomenesa
i Damaratosa oraz wojsk Teb i Chalkis
odejcie Koryntyjczykw z obozu spartaskiego
spartanie opuszczaj Attyk
Ateczycy osigaj sukcesy atakujc Teban i Chalkidyjczykw
zwycistwo w walkach z Tebanami do Aten przyczono okrg Oropos
Bitwa pod Maratonem:
Militiades zebra wok siebie przeciwnikw powrotu Hippiasza, przekona Zgromadzenie Ludowe
o koniecznoci podjcia dziaa zbrojnych oraz posa o pomoc do Sparty. Sparta wysaa
kontyngenty z opnieniem z uwagi na trwanie wit ku czci Apollona Karnejskiego.

oczekiwanie Ateczykw i Platejczykw na przybycie Spartan

Ateczycy ok. 9 tysicy onierzy, Platejczycy ok. 900
Persowie pospiesznie si wycofali w stron okrtw, walka na plaach
zajcie siedmiu okrtw, szybkie przegrupowanie i marsz powrotny w kierunku Aten
dla Persw poraka nie bya istotna
dla Ateczykw zwycistwo miao decydujce znaczenie (przewaga psychologiczna)
po przegranej pod Maratonem Persowie przez duszy czas nie przypuszczali atakw na
Grekw

487 wybuch powstania w Egipcie i Babilonie

486 mier Dariusza
F: Grecy w latach midzy Maratonem, a Termopilami:

kryzys wewntrzny w Sparcie, odsunicie od wadzy krla Kleomenesa i Domantosa

489 wyprawa Militiadesa na Parros klska, cel prawdopodobnie opanowanie
zotononych terenw
walki wewntrzne w Atenach, zastosowanie ostracyzmu wobec Hipparcha, Megaklesa,
Ksantypa
zmiany w penieniu urzdu archonta (losowanie spord kandydatw wybranych przez
demy)
odkrycie nowych y srebra w grach Laurion (dochd ok. 100 talentw rocznie)

Dwie idee podziau rodkw:

a) Arystydes podzia midzy obywateli
b) Temistokles budowa nowej floty 200 trier wygrana

dania ze strony Persji do poleis greckich (poza Atenami i Spart) o danie ziemi i wod
(czyli podporzdkowanie si); postaw poddacz (nie uczestnictwa w oporze) popary
Delfy

481 przygotowania do wojny z Persj

Utworzenie Zwizku Helleskiego poczone siy pastw greckich zdecydowanych na
opr przeciwko Persji. Przewodzia mu Sparta.
Proba o pomoc skierowana do:
* Argos
* Krety
* Gelona tyrana Syrakuz
Wszyscy odmwili (!).
Wojna 480 roku:
wspdziaanie armii Kserksesa z siami morskimi (skoordynowanie dziaa wojsk
ldowych i morskich)
przekroczenie Hellespontu
miejsce obrony przed Persami Termopile dowodzi Leonidas (krl Sparty)
siy greckie ok. 4 tysice hoplitw w tym ok. 300 spartan
pocztkowo obrona bya skuteczna; z czasem Persowie odkryli przejcie na tyy wwozu i
zmasakrowali obrocw
w tym samym czasie rozgrywaa si bitwa morska pod Artemizjon jej wynik pozosta
nierozstrzygnity
flota grecka wycofaa si przez cienin Euripos
ludno i dobytek Aten ewakuowano na Salamin
flota grecka schronia si w Zatoce Salamiskiej, gdzie zostaa uzupeniona
Persowie zajli Attyk, zdobyli m.in. Akropol, ktry by broniony przez garstk obrocw

G: Bitwa pod Salamin:

flota grecka ok. 380 trier

flota perska stan jak przed bitw pod Artemizjon (doczyy posiki z poleis greckich
uznajcych zwierzchnictwo Persji)

prba cichego okrenia floty greckiej zostaa udaremniona przez Arystydesa

bitwa toczya si nad ranem stoczenie floty perskiej uniemoliwiao manewrowanie
decydowao wyszkolenie i wola walki
bitwa wygrana przez Grekw
flota perska wycofaa si z powodu zakoczenia sezonu eglugi na morzu, koniecznoci
naprawy trier, niemonoci uzupenienia strat
bitwa pod Salamin nie przesdzia wyniku wojny; istniaa przecie ogromna armia Persw
wycofanie si Persw do Tesalii na okres zimowy
wybuch powstania w Babilonii Kserkses wycofa si, eby je stumi
H: Kampania roku 479

Propozycja skierowana do Aten za rezygnacj z dziaa wojennych i uznanie zwierzchnictwa

Persw gwarantowano autonomi Atenom, odbudow wszystkich wity i poszerzenie terytorium
Aten.
Mardoniusz (gwnodowodzcy si perskich) po raz drugi najecha Attyk i ponowi swoj
propozycj
w konsekwencji Sparta wyruszya z odsiecz, aby wspomc Attyk
Mardoniusz wycofa si z Attyki i zaoy obz na granicy midzy Platejami, a Tebami
armia grecka wraz z wojskami sojuszniczymi liczya 40 tysicy hoplitw suba i
lekkozbrojni ok. drugie tyle
Bitwa pod Platejami:
atak Persw na przegrupowujce si wojska greckie; gwny ciar walk spad na Spartan,
ktrzy zwyciyli w bitwie (wygrana na prawym skrzydle, zabicie Mardoniusza)
ostateczne rozbicie armii perskiej; Persowie uciekli na pnoc
bitwa na przyldku Mykale Grecy i powstacy z Jonii dokonali masakry perskiego
garnizonu i zniszczenia floty perskiej
atak floty ateskiej na Sestos, zdobycie miasta po kilkumiesicznym obleniu
zorganizowanie wyprawy przeciwko Persom na Cypr i do Bizancjum; oswobodzenie
Bizancjum i czciowe zdobycie Cypru; dowodzi pochodzcy ze Sparty Pauzaniasz
odwoanie Pauzaniasza z funkcji dowdcy floty, przekazanie flotylli pod kierownictwo
ateskie
I: Powstanie symmachii ateskiej:

data powstania: 478/477

poleis wchodzce w skad nowego przymierza: Samos, Chios, Lesbos, Potidia i inne miasta
Chalkidyki
sojusz o charakterze obronnym
sojusznicy musieli wnosi wsplne opaty (phoros)
powoano koine syndos Rada pastw sojuszniczych zbierajca si na Delos
kady czonek przymierza musia bra na siebie cz ciaru zwizanego z budow floty
(jedni dostarczali statki, inni opat pienin)
naczelne dowdztwo przypado Atenom
Bitwy: pod Platejami i Mykale, bunt Samos, uwolnienie polis nad Hellespontem decydujce fazy
wojen perskich.
J: Znaczenie i skutki wojen perskich:
hegemonia na Morzu Egejskim w rkach Aten
gwny port morza egejskiego = Pireus
Ateny stay si najwaniejszym gospodarczo miastem Grecji i stolic kulturaln

Symmachia ateska okazaa si nie trwaa:

- podczas prby opuszczenia symmachii przez Naksos, Ateny zmusiy polis do poddania si

466/465 bitwa pod Eurymendon midzy Grekami, a Persami; bitwa ldowo-morska;

zwycistwo Grekw
465 bunt Thasos przeciwko symmachii; bunt dotyczy punktw handlowych wybrzea trackiego i
kopalni

trzyletnie oblenie Thasos ostatecznie klska obrocw

w konsekwencji zburzenie murw, redukcja floty, utrata posiadoci na kontynencie,
pacenie kontrybucji

Sparta lata 70-te i 60-te; sprawy wewntrzne:

szereg niepokoi wewntrznych

znaczne straty ludnociowe oraz niski przyrost naturalny
powszechne apwkarstwo
walki z Argos, sprzymierzecami i Zwizkiem Arkadyjczykw
bunt; powstanie helotw
schronienie si powstacw na grze Ithome
nakonienie powstacw do poddanie si, a nastpnie wygnanie ich

Ateny lata 70-te, 60-te sprawy wewntrzne:

odbudowa po zniszczeniach wojennych

budowa murw obronnych
protest Sparty przeciwko budowie tyche
wygnanie Temistoklesa (ostracyzm)
dojcie do wadzy Kimona, ktry by zwolennikiem rozwijania morskiej potgi Aten
denie do podziau wpyww midzy Spart i Ateny
Kimon utraci wadz w wyniku reform Efialtesa i zerwania sojuszu ze Spart

Reformy Efialtesa:
462 zmiana uprawnie Areopagu Efialtes odebra Areopagowi uprawnienia nadzoru nad
ustrojem i odda je Radzie Piciuset, Zgromadzeniu Ludowemu i Sdom (heliai)
Areopag pozosta trybunaem sdzcym przestpstwa na tle religijnym, zabjstwa i umylne
zranienia

V. Religia
wanym rdem jest Teogonia Hezjoda*
Cechy podstawowe religii greckiej:

religia grecka skada si z wierze wielu ludw, ktre napyway na tereny pw.
Bakaskiego na przeomie III/II tys. p.n.e., a take z czasw jeszcze wczeniejszych
zapoyczenia od ludw, z ktrymi Grecy stykali si na przeomie wiekw
brak spisania wyobrae religijnych; kadli nacisk na kult, a nie wizerunki bogw
miara pobonoci skrupulatno wypeniania obrzdku

asebia publiczne zniewaenie tradycyjnych bogw bardzo surowo karane w polis;

stanowiy zagroenie dla caej wsplnoty, ktr mg dosign gniew bogw

Pojcie bstwa:
silna antropomorfizacja bstw
dopatrywanie si boskiej obecnoci w kadym aspekcie ycia
* wszystko co wychodzio poza normalno i przychodzio nagle byo natchnione przez bogw
* pikno, sia, odwaga
* zjawiska pogodowe
podzia na bogw i boginie
pogld, e kosmos jest miejscem walki i rywalizacji midzy bogami
bogowie pojmowani jako siy, a nie osoby
czyy ich wsplne cechy: niemiertelno, potga, ludzka posta
rniy ich strefy dziaania
bstwa byy wielopostaciowe np. Zeus
Grecy byli przekonani, e bstwo jest rwnoczenie wielopostaciowe i jednopostaciowe
bstwa dzielono na strefy: chtoniczn i uraniczn
bogowie chtoniczni dziaali we wntrzu ziemi
bogowie uraniczni dziaali w powietrzu i na niebie
przenikani nowych bstw do wiata greckiego
Demony:
okrelano tak grup bstw, ktre nie przyjy okrelonej ludzkiej postaci
przykadami demonw byy: centaury, harpie, nimfy, meduzy, kery, bstwa rzek
Demony dzieliy si na dobre i ze, za kady czowiek posiada swojego demona.

Herosi:
ludzie, ktrzy po mierci uznawani byli za herosw
Podzia herosw:

stare, zmitologizowane bstwa

bohaterowie, np. zaoyciele kolonii, ktrych biografie byy znane
herosa wizano z konkretnym terytorium
by opiekunem niewielkiej grupy osb (wsi, danej okolicy)
orodkami kultu byy grobowce, relikwie
przy grobach herosw powstaway wyrocznie
skadano im ofiary niekrwawe (chleb, ziarna, oliwki etc.)
nie istniaa wyrana granica midzy kultem bogw i herosw

Bogowie i ludzie:

bogowie s obecni w wiecie ludzkim, ingeruj w sprawy ludzi (bieg wydarze, uczucia,
myli)

cig rzeczy wiata jest wynikiem decyzji ludzkich i boskich

bogowie nie s od narzucania ludziom swojej woli, tylko od udzielania wskazwek i prb
perswazji
bstwo moe by wrogie czowiekowi, jeeli bdzie chcia wykroczy poza swj ludzki stan

Mity:

Grecy traktowali mity jako fikcj, nie wierzyli w mityczne przekazy tak jak chrzecijanie w
bibli
mity byy rnorodne, wiele miao zwizek ze sfer sakraln (wrd nich tzw. opowiadania
wite przekazywane przez kapanw

Kult:

czysto rytualna w celu nawizania kontaktu z bogami trzeba byo by wolnym od

zmazy
osoba, ktra dotyka czowieka nieczystego sama staje si nieczysta; czysto mona byo
odzyska poprzez obmywanie i okadzanie
konsekwencj zerwania rytualnej czystoci moga by obraza bogw, ktra dotyczya nie
tylko jednostek, ale caego ludu
przecitny Grek nie przejmowa si nazbyt zachowywaniem rytualnej czystoci, a nawet
uznawa takie zachowanie za patologiczne

Ofiary:

byy to najwaniejsze akty kultu

ofiary dzieliy si na krwawe i bezkrwawe

Ofiary krwawe zwierzta hodowane przez czowieka; kult okrela jaki rodzaj zwierzcia ma by
zoony w ofierze (zazwyczaj woy, byki)
wybranie zdrowego zwierzcia nigdy nie pracujcego, dokonanie ogldzin przez ekspertw
od rytuau
rytualne zabjstwo zwierzcia, zebranie krwi lub uoenie zwierzcia tak, aby krew tryskaa
na otarz
spalenie tuszczu i koci na ofiar dla bogw
wrzucenie resztek zwierzcia na ofiar dla bogw
uczta i libacja po spenionej ofierze
Ofiary dla bstw chtonicznych:
zabijano tak, aby krew wsikaa w ziemi
wrzucanie zwierzcia w d lub rozpadlin
Ofiary skadane najczciej w sanktuariach, przy otarzach
na ofiar mona patrze z perspektywy darw dla bstwa; wedug greckiej tradycji dar jest
gestem zobowizujcym drug stron do zrewanowania si
skadanie ofiar moe by te postrzegane jako wsplna uczta bogw i ludzi miertelnych
skadano take bro, klejnoty, szaty, naczynia przedmioty te skadano w wityniach

Modlitwy i wita:

akt kultowy
zwracano si okrelan formu do modlitwy do danego bstwa wymieniajc je imiennie
oraz z jego przydomkw
do bogw zwracano si czsto swobodnie bez okrelonej procedury
do bogw zwracano si gono, czsto w duych skupiskach ludzkich intonowano hymny
podstaw wsplnego dziaania sakralnego bya procesja wyruszajce ze znamienitego
punktu miasta do sanktuarium podczas uroczystoci odbyway si piewy i tace
ludzie sprawowali kult najczciej razem (wrd wasnej fyli, fratrii lub demu)
cudzoziemcy mogli skada ofiary, gdy zostali dopuszczeni do praktyk poprzez zrobienie
miejsce musieli mie jednak swojego przedstawiciela z grona obywateli

Kultu domowe:

w domu ceremonie odprawiali pan i pani domu wraz z pozostaymi mieszkacami przy
domowym ognisku
Hestia bstwo ogniska domowego
na dziedzicu domu znajdowa si otarz Zeusa Herkejosa
kult wa (bstwo chtoniczne) przynosi demowi dostatek i podno
kult zmarych najwaniejszy obowizek yjcych

Kulty fratrii:
wasne miejsca kultowe
wicono Apaturie (wito tych, ktrzy maj wsplnego ojca)
Sprawowanie kultu w polis:

gwny cel zapewnienie przetrwania i trwaoci kultu oraz pomylnoci wsplnoty

czczenie wsplnie okrelonych bogw
w imieniu ludu ofiary skadali urzdnicy
Zgromadzenie Ludowe decydowao o rodzaju skadanych ofiar
polis bya organizatorem wit powtarzanych cyklicznie
do polis naleao dbanie o miejsca kultu i budowanie wity

Miejsca kultu:
hieron wydzielony wity obszar
przy wyborze miejsca kultu kierowano si radami wieszczw i wyroczni
obszary wybierane na wite miejsca: gaje, szczyty grskie, jaskinie, skrzyowania drg,
rda, strumienie
Miejsce wite musiao by wyranie odgrodzone w tym celu stawiano kamienie lub mur.

aby wej do miejsca witego naleao oczyci si ze zmazy

w miejscu witym znajdowa si otarz

witynie:

budowane wewntrz witej przestrzeni

wewntrz znajdowa si posg bstwa lub postacie anikoniczne (supy drewniane lub
kamienne)
do wityni mogli wchodzi wszyscy wierni
adyton - pomieszczenie, do ktrego wstp miay tylko osoby z personelu witynnego i
tylko w okrelone dni

w Grecji istniao duo wity i miejsc witych.

Kapani:

kapani tak na dobr spraw nie istnieli w Grecji; funkcje kultowe sprawowali gowni
urzdnicy
brak stanu kapaskiego okrelonego w granicach i interesach
funkcje kapaskie byy sprawowane gwnie w wielkich sanktuariach przez ludzi, ktrzy
musieli posiada wiedz rytualn
czynnoci kapaskie czsto sprawoway kobiety
kapani posiadali wiedz niedostpn dla zwykych ludzi odnonie sprawowania kultu i
rytuaw religijnych zajmowali si utrzymywaniem porzdku w sanktuariach, zarzdzali
mieniem boga etc.
kapani dziaali najczciej przez rok, cho zdarzay si te urzdy doywotnie
kapani cieszyli si ogromnym prestiem
odrniali si strojem biae lub purpurowe szaty, specjalny pas, diadem lub wieniec

Kult zmarych:

po mierci czowiek stawa si niemiertelnym cieniem

umarli mogli ywym zarwno pomaga jak i szkodzi
ramy kultu zmarych stanowi dom
polis zajmowaa si kultem i pochwkiem jedynie polegych na wojnie
zmarego naleao koniecznie pochowa, eby jego duch nie stanowi zagroenie dla
ywych
dwa typy pochwkw: grzebanie i palenie zwok
po mierci domownika nastpowa okres opakiwania (brali w nim udzia rodzina oraz dalsi
i blisi ssiedzi)
ze zmarym chowano jego prywatne przedmioty suce mu za ycia
nad grobem skadano ofiary ze zwierzt, wylewano wod i mid, a nastpnie przystpowano
do uczty, w ktrej brali udzia ywi jak i umarli
dziewitego dnia po pogrzebie skadano zmaremu ofiary; nastpnie powtarzano to
cyklicznie

Wyrocznie:
wieszczkowie
w pocztkach epoki archaicznej interpretowali wol bogw
naleeli do grupy Demiurgw
byli na usugach (zwaszcza) rodzin arystokratycznych

 w pniejszych latach ustpuj pierwszestwa wyroczniom

Wyrocznie: najwaniejsze w Delfach, Dodonie (Epir), Didymie (Azja Mniejsza), Epiauros
(Peloponez)
Gwnie zadawane im pytanie dotyczyo tego, jak odmieni bieg losu na swoj korzy
dwa rodzaje wieszczenia:
* ze znakw
* przemowa medium natchnionego przez boga
wieszczenie ze znakw:

z zachowania zwierzt (zwaszcza ptakw)

z trzewi zwierzt
nagych dwikw
z obserwacji ognia, dymu, powierzchni wody

ponadto wyrocznie posugiway si metod losowania (zdajc si na los boga)

wieszczenie poprzez przemwienie medium:

stosowane, gdy aden z wyej wymienionych sposobw nie mg by zastosowany

Najsynniejsze wyrocznie:
Wyrocznia w Dodonie najstarsza w Helladzie; bogowie przemawiali w szumie lici dbw;
interpretacja naley do kapanek Dione; wieszczenie z dwiku otukujcych si o siebie brzowych
naczy; wieszczenie poprzez cignicie losw
Wyrocznia w Delfach siga VII wieku; najsynniejsza grecka wyrocznia; posugiwano si
rnymi technikami wieszczenia; na najwaniejsze pytania odpowiadaa pytia, ktra przyjmowaa
interesantw w nieliczne dni w roku; najwiksze wpywy teje wyroczni przypadaj na VI wiek
Agony zawody majce na celu sprawi przyjemno bstwu; podczas agon organizowano zawody
sportowe, konkursy recytatorskie, konkursy poezji, konkursy chrw piewanych; do ogoszenia
zwycizcy powoywano specjaln komisj; zawsze miay zwizek ze stref kultu
Kult Dionizosa: kult orgiastyczny; wierni osigali stan ekstazy poprzez taniec, wino, muzyk
alusw; tem dla obrzdw bya noc rozjaniona blaskiem pochodni; wierni tworzyli okresowe
grupy przemierzajce lasy i pastwiska; chwytano i rozrywano napotkane zwierzta, a nastpnie
jedzono je na surowo; by to kult wyzwalajcy, nie kierujcy si okrelonymi zasadami; zrzesza
ludzi, ktrzy nie mogli znale sobie miejsca w polis kobiety, niewolnych chopw, ludzi z
marginesu; okres kultu Dionizosa przypad na okres archaiczny, czyli okres wielu niepokoi.
Misteria eleuzyskie:
mysterion kult, do ktrego maj dostp ludzie, ktrzy poddali si specjalnym, tajnym inicjacjom;
najbardziej popularne odbyway si w osadzie Eleusis (20 km od Aten); w misteriach nie mogy
bra udziau osoby splamione zabjstwem bd nie znajce jzyka greckiego

bardzo liczne rzesze uczestnikw

wrd wtajemniczonych przybysze z rnych miast, niewolnicy, kobiety
polis rozcigaa na nie patronat, mimo e nie byy czci oficjalnej religii
kult sprawowany przez przedstawicieli rodzin arystokratycznych
obrzdy byy czci kultu Demeter i odwoyway si do porwania jej crki Kory
Persefony do Hadesu
kult siga czasw mykeskich
uczestnicy misteriw musieli przestrzega postw walor oczyszczajcy
w czasie uroczystoci w wityni dochodzio do zalubin midzy kierujcym misteriami
kapanem, a kapank symbol zgody Zeusa i Demeter
istota misteriw obejrzenie przedstawienia, wysuchanie i powtarzanie formuek po
kapanie

Orficy: sekta powstaa w VI wieku; zrzeszaa ludzi przystpujcych do niej z wasnej woli; miaa
swoich kapanw kierowaa yciem i praktykami wiernych; stworzyli wasn literatur religijn
(hymny, opisy wiata podziemnego; zalecenia rytualne)' wg orfikw los czowieka jest zaleny od
postpowania na wiecie; w sektach do czsto szukano oczyszczenia ze zmazy; zakazy dotyczce
poywienia nie jedli misa.

VI. Kultura Grecji archaicznej:

Sympozja: jedna z najwaniejszych form ycia towarzyskiego; zaczynay si od aktw religijnych,
piewania, peanw; wsplny posiek, po ktrym nastpowaa libacja (pito wino mieszane w
kraterach, zakszano serami, oliwkami i owocami; w sympozjach brao udzia kilkanacie osb z
warstwy arystokratycznej; usugiwali niewolnicy (najczciej modzi chopcy); wybierano
przywdc sympozjonu, ktry kierowa ca uroczystoci; w czasie trwania uroczystoci poza
piciem i debatowaniem grano w gry towarzyskie np. kottabos (pryskanie ostatnimi kropelkami wina
w dany cel); sympozja zacieniay wi midzyludzk, integroway grup.
Pozycja kobiety w spoeczestwie doby archaicznej:

spoeczno Grekw jest spoecznoci mczyzn

miejsce kobiety byo w domu (dogldanie kobiecej suby, wychowywanie dzieci)
nie mogy same chodzi po miecie
maestwo byo efektem decyzji rodzicw i ekonomicznych kalkulacji
przyszli maonkowie nie miel si okazji ani spotka, ani pozna
kobiety mogy bra udzia w chrach dziewczcych (pieway pieni, taczyy)
kobiety z niektrych domw arystokratycznych tworzyy wasne rodowiska kulturowe

Rola homoseksualizmu w spoecznoci mczyzn:

w okresie archaicznym najbardziej wysublimowana i najwaniejsza forma erotycznych pasji
wolna kobieta nie moga by przedmiotem erotycznym
dogodne warunki dla rozwoju homoseksualizmu stwarzay igrzyska i instytucje gimnazjonu,
w ktrej mczyni spdzali ze sob wiele czasu
najczstsze zwizki mczyzna + mody chopiec; poza czynnociami seksualnymi
mczyzna mia wprowadzi modego chopca w wiat dorosych peni wan funkcj
wychowawcz
wedle ideay chopiec powinien by skromny i powcigliwy

Sport i igrzyska

zwycistwo w igrzyskach miao rwn wag co wyczyny wojenne

zwizek midzy sportem, a religi (zawody ku czci bogw)
nagrody przyznawano tylko zwyciscy
zawody urzdzano take ku czci zmarych arystokratw
geneza greckich zawodw siga II tysiclecia
w czasach archaicznych sport by domen arystokracji
od schyku czasw archaicznych uprawianie sportu upowszechnia si rwnie w warstwie
redniozamonych

Najwaniejsze agony:
Igrzyska Olimpijskie 776
Igrzyska Pytyjskie w Delfach 582
Igrzyska Istmijskie w Koryncie 581
Igrzyska Nemejskie w Argolidzie 573
przeom VI i V wieku powstaj urzdzenia sportowe: gimnazjony, palestry z terenami do
skokw i zapasw, bienie
okazja do obdarowywania innych i w ten sposb manifestowania swego bogactwa
wszystkie konkurencje byy indywidualne
najstarsze konkurencje sportowe:
a) biegi 192 m i 4614 m
b) skoki
c) rzut dyskiem
d) rzut oszczepem
e) zapasy
f) piciarstwo

Literatura:
Epika:

rozwija si przez cay okres archaiczny

najsynniejsze dziea Iliada i Odyseja
poezja zajmujca si tradycyjnymi tematami
pod tradycyjnym tytuem przetrway hymny homerowe - zbir kilkudziesiciu utworw
pochwalnych ku czci wybranych bstw
w tradycji poezji epickiej mieci si poezja Hezjoda, zachowaa si Teogonia Narodziny
bogw teogonia wykorzystuje i przetwarza wiele mitw
inne wane dziea epickie: Katalog niewiast, Tarcza Heraklesa, Prace i Dni

Liryka:

charakteryzuje si wielk rozmaitoci treci i form

liryka rni si od epiki: pod wzgldem merytorycznym; opowiadania s o wiele krtsze;
zwizane s z jednorazow sytuacj ycia spoecznego; poeta bardzo czsto przemawia jako

konkretna indywidualno w tekcie

najczciej pisane dla grupy mczyzn biorcych udzia w sympozjonie
Safona pisaa utwory dla swoich wychowanek
do liryki zaliczay si jedynie utwory przeznaczone do piewania: dzielimy je na solowe i
chralne
najstarsza liryka powstaa w miastach doryckich; w nastpnych wiekach kultywowano t
tradycj i tworzono utwory o zabarwieniu doryckim

Najsynniejsi przedstawiciele:
Pindar, Bakchylides, Safona (Lesbos VI wiek, poezja miosna), Anakreont, Symonides, Stesichoros,
Ibykos, Alkaios (Lesbos VI wiek, tre walki polityczne w Mitylenie), Alkman (pieni ku czci
bogw dla chrw dziewczcych, Sparta VII wiek)

Najstarszy z poetw lirycznych Archiloch z Paros (680-640)

koniec VI wieku powstaj pieni chralne ku czci ludzi (zwycizcw igrzysk) Pindar i
Symonides z Keos

Dramat:
powsta w okresie archaicznym
oprcz dramatu powstaj jeszcze: tragedia i komedia
w 534 roku tragedie wczono do Wielkich Dionizjw
powstay agony (igrzyska) tragedii (nie wiadomo kiedy dokadnie)
- kady autor zgasza dwie tragedie i jeden dramat satyrowy (tetralogia)
- autor kademu autorowi przydziela chry z 15 obywateli ateskich
- jury konkursu stanowio 10 wylosowanych obywateli
zawody komediopisarzy od roku 486 zwane Lenajami
nie zachowaa si adna komedia archaiczna
zachowao si siedem tragedii archaicznych Aischylosa , powst. W l. 472-458
wg Arystotelesa tragedia wywodzi si z pieni chralnej (dytyrambu) zwizanej z kultem
Dionizosa lub herosw
sowo komoidia znaczyo pierwotnie pie kosmosu
kosmos swawolny karnawaowy pochd nalecy do kultu Dionizosa
komedia powstaa z poczenia pieni kosmosu i farsy
farsa krtka, improwizowana scena z aktorami w rolach komicznych
w czasach odlegych do przedstawienia sztuk teatralnych nalea okrg Dionizosa
Eleutereusa (pd. Zbocze Akropolu) znajdowa si tam okrgy plac, na ktrym piewa i
taczy chr, dla aktorw ustawiono podwyszenie
sztuki wystawiano rwnie na agorze
Pocztki filozofii i nauki:

pojedyncze przypadki odnajdujce kierunek mylenia filozoficznego pojawiaj si ju w VI

wieku
od IV wieku kierunek ten zaczto nazywa filozofi (umiowanie mdroci)
pierwszych filozofw zwaszcza z Miletu VI wieku Aristoteles nazywa fizykami bd
fizidogami

A. najstarszy z pierwszych filozofw Tales z Miletu (pocztek VI wieku) uwaa wod za

podstaw wszechwiata (mwic o wod mia na myli pewn si jako, przeciwstawia si ziemi
czyli twardoci i bezwadnoci)
B. Anaksymander z Miletu napisa swe dzieo proz (w przeciwiestwie do Talesa, ktry nie
napisa niczego), twierdzi e pocztkiem wiata jest to co nieograniczone-nieokrelone i jako
pierwszy Grek narysowa map powierzchni ziemi
C. Anaksymenes z Miletu wedug niego pocztkiem wszystkiego jest nieograniczone powietrze,
jego teoria bya kompromisem pomidzy pogldami Talesa i Anaksymandra
D. Pitagoras z Samos V wiek czy dyscyplin ycia, zakazy i nakazy rytualne, medytacje
metafizyczn, badania matematyczne. Zaoy sekt (od po. V w. osigna due wpywy
polityczne w pd. Italii); jego nauki nie zostay spisane, lecz przekazane ustnie
Pogldy zasad wszechwiata s liczby i figury geometryczne, i relacje matematyczne; dusze
wcielaj si w rne istoty ywe; poprzez intensywne wiczenia czowiek moe sobie przypomnie
co jego dusza przeywaa w poprzednich wcieleniach
E. Inni filozofowie
Ksenofanes z Kdofanu (570-475); Parmenides z Elei (VI/V w.); Heraklit z Efezu napisa ksig
filozoficzn, a wiat pojmowa jako nieustann walk, zwalczajce si przeciwstawnie bieguny
filozofowie nie bior pod uwag tradycji, ani autorytetw
kady z nich ma swoje wasne, indywidualne spojrzenie na wiat
Filozofia archaiczna:

krytykuje tradycje
uwalnia si od autorytetw
ufa w indywidualny rozum, rzeczowo i trzewo

Alkmeon pocztek V wieku, lekarz, twierdzi, e rwnowaga si (isonomia); wilgo

sucho;gorzko sodko etc. maj za skutek zachowanie zdrowia; jedynowadztwo (monarchia)
ktrej z tych si powoduje chorob; poczenie myli politycznej z filozofi
Sztuka:
najwaniejszy odbiorcy: polis i arystokracja
pojawienie si okazaych wity, posgw i kolumn ku czci bstw
powolny rozwj budownictwa publicznego
pojawienie si warstw wyspecjalizowanych rzemielnikw pracujcych dla arystokratw i
tyranw (tyrani i arystokraci byli najbardziej zainteresowani usugami rzemielnikw,
poniewa poprzez propagowanie sztuki, wspieranie jej i finansowanie nowych inwestycji
publicznych manifestowali swoj potg)
od wieku VII na sztuk greck silnie oddziaywaj wpywy wschodnie (tendencja ta utrzyma
si z rnym nateniem a do czasw klasycznych)
wschd dla Grekw to przede wszystkim Syria i Fenicja
Architektura:
pocztki architektury greckiej zaczynaj si formowa wraz z rozwojem miast VII wiek

VII wiek utrwala si witynia

VII Grecy ucz si stawiania budynkw z ciosanych blokw kamiennych (czone bez
zaprawy)
powszechne jest czenie materiaw budowlanych np. drewna i kamienia
pojawia si kolumnada, szczeglnie charakterystyczna dla wity greckich
schyek VII wieku formuj si style dorycki i joski

Najstarsze witynie w stylu doryckim:

witynia Apollona (620-610) Thermos Etolia

witynia Hery (600) Olimpia

W VI wieku w stylu doryckim wznoszono nie ma wszystkie budynki kultowe:

Najsynniejsze witynie:

witynia Hery na Samos IX/VIII wiek zniszczona ok. 670 (Herajon I)

Herajon III 570-560 zniszczona kilka lat po zakoczeniu prac
sanktuarium Artemidy w Efezie (Artemizjon) wzniesiona przy pomocy Krezusa, krla Lidii

Od pocztku VI wieku powstaj take:

baseny
fontanny
akwedukty (na Samos z inicjatywy tyrana Polikratesa)

Rzeba:
rzeba posgowa powstaje w VII wieku (wczeniej jedynie mae figurki ceramiczne bd z koci
soniowej)
VII wiek powstaj posgi kamiennie o rozmiarach naturalnych
VI wiek silne wpywy sztuki wschodu (zwaszcza Egiptu)
VI wiek udoskonalona zostaje technika odlewania z brzu; brz staje si ulubionym
materiaem rzebiarskim
ulubiony temat rzebiarski Kuros (nagi mczyzna, stojcy nieruchomo)
Ceramika:

po wiek IV zajmowaa w wytwrczoci Grekw bardzo wane miejsce

koniec VII wieku narodzi si attycki styl czarnofigurowy
ok. 530 narodzi si attucki styl czerwonofigurowy

Autorstwo:
K.P. na podstawie notatek Bartomieja Mikulskiego i I tomu Historii Staroytnych Grekw.