Theodor W.

Adorno
Minima Moralia
Sakatlanm Yaamdan Yansmalar
T heodor W. Adorno (1903-69) "Frankfurt Okulu" ya
da "Eletirel Kuram" olarak anlan dnce hareketinin
en nemli yelerindendir. Babas, Protestanla gemi
Yahudi kkenli bir arap imalats, annesi Fransz/Kor
sika kkenli bir opera sanatsyd. Katolik bir aileden
gelen annesi tarafndan nfus ktne W iesengrundAdorno olarak kaydettirilen Adorno, 1943'ten itibaren
sadece anne soyadn kullanmtr.
Frankfurt'ta mzik ve felsefe renimi grd. Sieg
fried Kracauer, Gyrgy Lukacs, Ernst Bloch ve W alter
Benjamin gibi dnem in radikal yazarlannn etkisi altn
d a Marksizme yaklat, ancak herhangi bir siyasal par
tiye katlmad. Dncesinin oluum unda asl nemli
oian figrler, besteci Arnold Schnberg ile Frankfurt
Toplumsal Aratrmalar Enstits'nn yneticisi Max
Horkheimerdi. Adorno da 1930'larn banda Enstit
ye katld. Nazilerin Alm anya'da iktidan almalarndan
sonra Ingiltere'ye, ardndan ABD'ye g etti. Burada,
kendi ynetimindeki bir alma grubuyla, sonradan
ayn balkla yaymlanacak olan Otoriter Kiilik (The
Authoritarian Personality, 1950) arabrmasn ynetti.
Savatan sonra Frankfurt'a dnerek Horkheimer'le bir
likte Enstit'y yeniden kurdu. Dier nemli yapttan,
Philosophie derneuen Musik (1949; M odem Mziin
Felsefesi), Dialektik der Aufklaerung (Horkheimer ile,
1947; Aydnlanmann Diyalektii, Kabala), Negative
Dialektik (1960; Negatif Diyalektik) ve sthetische
Theorie'dk (1970; Estetik Kuram).
M etis'te eletiri dizisinde yazann bir makale sekisi
ne de yer verdik: Edebiyat Yazlar, 2004.

Metis Yaynlan
pek Sokak No. 9, 34433 Beyolu, stanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www. metiskitap. com
Minima Moralia
Sakatlanm Yaamdan Yansmalar
Theodor W. Adorno
z g n Ad: Minima Moralia
Reflexionen aus dem beschdigten Leben
Suhrkamp Verlag, Frankfurt/M ., 1951
Metis Yaynlan, 2005
lk Basm: Ekim 1998
Drdnc Basm: Mays 2005
Die H erausgabe dieses W erkes w urde
aus Mitteln von Inter Nationes, Bonn, gefrdert.
Bu eser Inter Nationes'in (Bonn)
katklanyla yaymlanmtr.
Yayma Hazrlayanlar: Garo Antikacolu,
M ge Grsoy Skmen
Kapak Resmi: kinci Dnya Sava srasnda
Nazi subaylan eliinde G etto'dan kanlan
Yahudiler, 1943.
Kapak Tasanm: Emine Bora
Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: M etis Yaynclk Ltd.
Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.

ISBN 975-342-207-5

Theodor W. Adorno

Minima Moralia
SAKATLANMI YAAMDAN YANSIMALAR

evirenler:

Orhan Koak
Ahmet Doukan

metis

NDEKLER

SUNU

BRNC

13

BLM

1944
Marcel P ro u st iin 2 1
im en li t m s e k
Suda balk

22

23

S onund a h u z u r 25
A llah sizden raz olsun D o k to r Bey 2 5
A n tite z 2 7
T h ey, th e p e o p le 28
S ah te li in e k ic ili i 29
H er eyden nce, oc u u m

30

A y rlm - b irle m i 31
B t n m a lm ve m l k m l e

32

Incer pares 3 3
K o ru m a , y a rd m ve tavsiye 34
Le bourg eo is re ve n a n t 35
Le n o u v e l avare 3 6
n ce li in d iy a le k ti i ze rine
M lk iy e t hak lar

39

Evsizlere s n a k 39
K apy v u rm ad a n g ir in 41

37

Scruwwelpecer 42
G eri alnm az, d e i tir ilm e z 44
K u r u n u n yannda ya da 45
P lurale cancum 47
T o u g h ba b y 47
Z ih n im iz d e onlara yer yok 48
E n g lish sp o k en 49
O n p a rle franais 5 0
Peyzaj

50

Cce meyve 5 1
Pro d o m o nostra 5 2
Baklay karm ak

53

V ahiler daha soylu d e i ld ir 54

A te h a t tn d a n uzakta 5 5
B a n d a -k a v ak -y elleri-ese n -H a n s

59

K lt r e dn 5 9
l m e G t r e n S alk 60
Haz ilk e sin in berisin d e 62
D ansa davet 64
Ego id d ir 65
O n d a n hep sz e t, am a hi d n m e 67
erde ve da rd a 69
Serbest d nc e 7 0
H aksz y ld rm a 72
P o st-S o k ra tik le r iin 7 3
"Nasl da h a s ta lk l g r n y o r b y yen her ey" 7 4
D n m e n in ah lak st n e 76
D e g u s tib u s esc d isp u c a n d u m

77

A n a to le France iin 7 8
A hlak ve zamansal sralan 81
B olu klar 83

KNC

BLM

1945
A ynann arkasna 87
Leylek de bebekleri o radan g e t ir iy o r 90
A k lln n a h m a k l 90
H a y d u tla r 91
C r e tk r l m b a layn 93
Soyaac ara trm a s 94
Kaz 94
H e d d a G a b le r 'in g er ek yaam 96
O n u ilk g r d m a n d a n beri 98
A hlak iin ksa n o t 99
T em yiz m a h k em e si

100

D aha ksa s u n u m l a r

101

l m s z l n l m
AhJak ve s lu p

102

1 04

K arn zil a lm a k

105

M ela n g e 105
l s zl e l s zl k

106

n sanla r sana b ak y o r 108

K k insa n la r

108

B ilgisiz kan

110

P seudom enos
k in c i hasat

1 11
112

S apm a

117

M amut

1 18

Souk k o n u k se v e rlik

120

G ala yem ei

122

Ak a r t r m a

123

T ep e lerin z e rin d e

125

In te lle c c u s sa c rific iu m in te lle c c u s

Tan

127

B yk ve k k

128

126

Mesafeyi k o r u m a k

130

Bakan Y ardm cs

132

Z am an izelgesi
M uayene

134

135

KiiUk H ans

136

G re k u l b
Saf olan

138

1 39

antaj

140

Sar ve d ilsizler o k u lu
V anda lla r

141

143

Resim siz resim k ita b

145

A m a llk ve o a ltm

146

Velvele

148

T itr e im ayar

150

J a n u s 'u n saray

152

M onad

154

V a s iy tt

156

A ltn ayar
S u r l'eau

NC

157
161

BLM

1946-1947

Sera b itk is i

165

Acele ie eytan karr

166

F u n d a lk ta n geen olan

167

G o ld en G ate 169
Gz ap kapayncaya kadar
B t n k k iekler

169

170

N e eherehea,p lu s m o n coeur 17 1
Prenses K ercenkele

173

L 'In u cile beauce 17 5

C onstanze

176

P hilem o n ve B aukis

177

E r dona fe re n te s 17 8
O y u n b o za n

179

G nednen

182

Su k a tlm a m arap

183

D uy im d i, nasl k t k alpli o ld u u n u o n u n
II servo p a d ro n e 1 8 7
A aya, hep dah a aaya
Fazilet tim sa li

189

190

R o sen k a va lier 192

O d e tt e iin r eq u ie m
M o n o g ra m la r
K t yolda
B ulm aca

194

196
198

199

O le t

201

I.Q .

202

W is h fu l T h in k in g 20 3
G e r ile m e le r 205
M teriye h iz m e t 206
M on o to n 208
B yka n ne olarak k u r t 209
Pahal r p ro d k siy o n

213

E n te le k t e l ta rih e k a tk

214

J u v e n a lis 'in yanl 216

K u rb a n lk k uzu

219

Tehirci 220
K k aclar, b y k arklar 221
W h o is w ho 222
G n d e rile n b ili n m iy o r 224
Consecucio te m p o r u m

22 5

La nuance / en co r' 226

A lm a n arks da b u n u yapar 229

184

In n u ce 2 30
S ih irli F l t 232
Sanat nesnesi 23 3
O y un ca k d k k n 235
N o v is s im u m O rganum

2 37

S a k atat lk 2 39
A b a r tm a y n 242
Son bask 244
G iz lic ili e kar tezler 247
S u istim ale kar uyar
Son olarak 257

N O TL A R

259

2 54

M a x iin,
kran ve Vaatle

SUNU

Burada dostum a baz paralarn sunabildiim kederli bilim, en eski

alardan beri felsefenin asl alan olarak grlm am a onun ynte
me dnm esiyle birlikte dnsel ihmale, veciz keyfiliklere ve so
nunda unutulua terk edilmi bir blgeyle ilikilidir: Doru yaam
retisi. Felsefecilerin bir zam anlar yaam olarak bildikleri ey, nce
zel yaam n, sonra da sadece tketimin alan haline gelmitir: Maddi
retim srecinin bir eklentisi olarak onun peinden srklenip giden,
zerklikten veya kendine ait bir tzden yoksun bir eklenti. Yaamn
en dolaysz hakikatini anlamak isteyen kii, onun yabanclam bii
mini incelemek, bireysel varoluu en gizli, en gzden rak noktalarn
da bile belirleyen nesnel gleri aratrmak zorundadr. Dolaysz
olandan dolaysz biimde sz etmek, yarattklar kuklalar geip git
mi tutkularn ucuz m cevher benzeri taklitleriyle ssleyen o roman
clar gibi davranm ak olur. Bir makinenin paralarndan baka bir ey
olmayan insanlar, byle romanlarda, hl zne olarak davranma ka
pasitesine sahip kiiler gibi sunulm aktadr bize - sanki hl onlarn ey
lemine bal olan bir ey varm gibi. Y aam a bakmz, artk yaam
olmad gereini gizleyen bir ideolojiye dnmtr.
Yaam la retim arasndaki -ilkini kincinin anlk bir grnne
indirgeyen- bu iliki tmyle samadr. Aralarla amalar yer dei
tirmitir. Ancak, bu ahmak quid pro gwo'nun [bir eye karlk bir ba
ka ey; alveri] farknda olan clz bir sezgi de henz yaamdan bs
btn silinm i deildir, indirgenm i ve alaltlm z, kendisini bir
yzeye dntren byye kar inatla direnm ektedir. retim ilikile
rindeki deimenin kendisi de, byk lde, sadece retimin yans
ma biimi ve gerek yaamn karikatr olan "tketim alannda" olup
bitenlere, demek insanlarn bilincinde ve bilindnda meydana ge
len deim elere baldr. nsanlar, ancak retim e kar durarak, bu d
13

zenin iinde bsbtn erim eyi reddederek insana daha yakan bir
dnyann domasn salayabilirler. Tketim alannn kendi kt
am alan iin savunduu yaam grn de tm yle silinecek olursa,
mutlak retim btn vahetiyle egemen olur.
Yine de, yaam grne dnt lde, zneden yola kan
bir dn de yanllardan kurtulamayacaktr. Tarihsel devinimin
bugnk evresinde kazand kar konulm az nesnellik imdilik sade
ce znenin zlm esine yol at ve onun yerini de henz bir yenisi
almad iin, bireysel deneyim u anda eski zneye dayanmak zorun
da kalmaktadr. Tarihsel olarak bitmi, mahkm olm utur bu eski z
ne: Hl kendi-iindir, am a artk kendinde deildir.1 zne hl kendi
zerkliinden em indir, ama toplam a kamplarnn zneye aka gs
terdii hileme imdi znellik biiminin kendisini de etkisi altna al
maya balamtr. znel dnte, kendine kar eletirel bir uyank
lk gelitirdii anlarda bile, duygusal ve ad bir yn vardr: D n
yann seyriyle ilgili bir yaknmay andnyordur - reddedilmesi gere
ken bir yaknma, ama samimi olmad iin deil, yaknan znenin bu
yaknma halinde tutulup kalmas 've bylece dnyann seyrine kendi
payyla katlmas tehlikesine yol at iin. Kiinin kendi bilin duru
muna ve deneyim ine sadakati, bireyseli aan ve yaplm olduu m ad
denin adn koyan o sezii inkr ettii lde, her an sadakatsizlie
dnme olaslyla ykldr.
te, yntemi M inima A/ora/a'nnkini de belirlemi olan Hegel de
her dzeydeki znelliin srf kendi-iin-varoluuna kar gelitiriyor
du savlarn. Yaltlm her eyden nefret eden diyalektik teori, aforizmay da dpedz benimseyemez. En fazla, Tinin Fenomenolojisi'nn
nsznden alnm a bir deyimle, birer "sylei" olarak ho grebilir
byle zdeyisel biimleri. A m a bunun zaman gemitir. Yine de, bu
kitap ne sistemin darda hibir eyin kalmasna izin veremeyen b
tnsellik iddiasn unutacaktr, ne de yine sistemin kendisinin bu iddi
ay elmelediini. Hegel, baka her durum da tutkuyla savunduu il
keye zneyle ilikisinde hi sayg gstermemitir: Konunun iinde ol
mak ve "hep tesinde olm am ak", "konunun ikin ieriine nfuz et
mek." Eer bugn zne kayboluyorsa, aforizm alar da "uucu ve gei
ci olandaki zsel ve zorunlu olan grme" grevini stlenmek duru
mundadrlar. Hegelin pratiine kar ama dncesine uygun olarak,
negatiflik zerinde srar eder aforizmalar: "Tinin yaam, ancak ken
dini mutlak paralanm lkta kefettiinde kendi hakikatine eriir.
14

Tin, bir eyin bo, geersiz ya da sahte olduunu syleyip baka bir
eye geen, bir pozitif olarak negatiften yz eviren bir g deildir.
Tin ancak negatifin yzne dim dik baktnda, yuvasn orada kurdu
unda bir g haline g e lir."2
Hegel'in kendi seziine ters dmek pahasna bireyi kmseyii,
bir paradoks gibi grnse de, liberal dnle zorunlu iieliinden
kaynaklanyordur aslnda. Btn kartlklar boyunca i uyumunu
koruyan bir btnlk anlay, srecin yneltici uraklarndan biri
olarak grd bireylemeye, btnn kuruluunda yine de daha
nemsiz bir rol vermeye zorlamtr onu. Tarih-ncesinde2 nesnel ei
limin insanlar aarak, hatta bireysel nitelikleri ortadan kaldrarak
kendini ortaya koymasnn ve genelle tikel arasndaki barn dncede kurguland h ald e-tarih te im diye dein hibir zaman
gereklemeyiinin bilinci Hegel'de bir arplm aya urar: Huzurlu bir
aldrszlkla bir kez daha tikelin tasfiyesi lehinde kullanyordur oyu
nu. Y aptnn hibir noktasnda btnn nceliine kukuyla yakla
maz. Hegel'in mantnda olduu gibi tarihte de kendi zerinde d
nen yaltlm lktan yceltilmi btne geiin tartmal nitelii ne
kadar artarsa, varolann merulatrlmas olarak felsefe de nesnel ei
limin zafer alayna o kadar byk bir evkle katlr. Bireyleme denen
toplumsal ilkenin sonunda yazgsalln zaferine dnmesi de felse
feye bu adan yeterli vesile sunuyordur. Hegel, hem bujuva toplumunu hem de onun temel kategorisi olan bireyi hipostazlatnrken,4
ikisi arasndaki diyalektii yeterince altrm am tr. Btnln
kendini retmek ve yeniden-retm ek iin tam da yelerinin birbirine
kart karlar arasndaki balantlar kullandn klasik iktisatn
yardm yla grebilm ektedir elbet. Ama birey kategorisinin kendisi,
Hegel iin ou zaman indirgenmez bir veridir: Tam da bilgi teorisin
de zd, ayrtrd ey. Oysa bireyci bir toplumda geerli olan,
genelin kendini tikellerin karlkl etkileimi araclyla gerekle
tirmesinden ibaret deildir; birey de znde toplum dan yaplmtr.
Bu yzden, toplumsal analizin bireysel deneyim den renecei
ok ey vardr, Hegel'in teslim ettiiyle karlatrlamayacak kadar
ok; te yandan, byk tarihsel kategoriler de, ilenmesine yardmc
olduklar onca sutan sonra, sahtekrlk aibesinden m uaf saylamaz
lar artk. Hegel'in felsefesinin ekillenm esinden bu yana geen yz el
li yl iinde, kar k gcnn bir ksm yeniden bireye gemitir.
Bireyin deneyim zenginlii, i farkllamas ve canll, Hegelde
15

karlat o ataerkil ve kmseyici ilgiye samayacak kadar b

yktr bugn: Toplumun toplumsallamas bireyi ne kadar zayflat
m ve temellerini rtmse bu zenginlik ve canllk da o kadar art
mtr. Bireyin rme dnem indeki z-deneyimi ve karlatklar,
bir kez daha bilginin kaynaklarndan biridir imdi - o birey ki, hi tn
madan kendini pozitif bir biim de egem en kategori olarak kurgulad
btn bir dnem boyunca bu bilgiyi sadece karartmak ve bulandr
makla kalmt. Farklln silinm esinin bal bana bir ama ilan
edildii bu totaliter korolar dnem inde, kurtuluun toplumsal gc
nn bile bir ksm geici olarak bireysel alana ekilmi olabilir. Eer
eletirel teori orada oyalanyorsa, sadece sulu bir vicdanla yapmyordur bunu.
Ama byle bir denemenin tartmal bir yn olduunu da inkr
edemem. Bu kitabn byk ksm sava srasnda, dnm enin zorun
lu olarak dncelere dalm ak ve seyretm ek anlamna geldii bir d
nemde yazlmt. Beni kovan iddet, bylece kendisini tam olarak
anlamam da engellem i oluyordu. Sz edilemeyecek kadar korkun
kolektif olaylar karsnda bireysel konulardan hl sz aabilmenin
de bir su ortakl ierdiini kendim e itiraf edememitim henz.
blmde de k noktas en dar haliyle zel alandr: Gmen
aydnn zel alan. Buradan toplum sal ve antropolojik boyutlar daha
belirgin olan dncelere geilir; bunlar, psikoloji, estetik ve zneyle
ilikisi iinde bilimle ilgilidir. Her blmn sonundaki aforizm alar
da, bu dnceleri felsefeye doru gelitirir, kesin ve kapsayc olma
iddias tamadan: Hepsinin amac, kurcalanmas gereken baz nokta
lar belirtmek veya daha sonraki bir zorlu dnme abas iin kk
m odeller sunmaktr.
Bu kitabn yazlm asnn dolaysz vesilesi, Max Horkheimer'in 14
ubat 1945'te kutlanan ellinci ya gnyd. Kompozisyon, d koul
lar nedeniyle ortak alm alarm za ara vermek zorunda kaldm z
bir dnemde yapld. kran ve sadakati, bu kesintiyi yok sayarak
gstermeyi am alyor kitap. Bir i diyaloga tanklk ediyor: H ibir
dnce yok ki burada, onu kda geirm eye vakit bulmu adam ka
dar Horkheimer'e de ait olmasn.
M inima M oralia'nn zgl yaklam, paylatmz felsefenin ki
mi ynlerini znel deneyim asndan sunma abas, paralarn, par
as olduklar felsefenin taleplerini tam olarak yerine getirmemelerini
de zorunlu klyor. Biimin balayc olmayan ve balantsz nitelii,
16

belirtik teorik tutarlln reddedilmesi, bunun bir ifadesidir. Ayn za

manda, bu azla yetini, ancak iki kii tarafndan gerekletirilebilecek
bir iin sadece biri tarafndan inatla srdrlmesinin dourduu hak
szl da bir lde hafifletebilecektir belki. te yandan, bu ortak a
badan bugn de vazgem i deiliz.

17

BRNC

BLM

1944

Yaam yaamyor.
Ferdinand Krnberger

1
M a rc e l P ro u st iin . Yeteneklerinden ya da zayflklarndan t
r, sanat ya da dnr olarak "entelektel" uralara dalan zengin
aile ocuklar, "meslekta" gibi tatsz bir szckle anlan kiilerle ge
inmenin hi de kolay olmadn greceklerdir. Sorun sadece bam
szlklarnn kskanlm as, niyetlerinin ciddiyetinden kukulanlmas
ya da egem en glerin gizli temsilcisi olarak grlmeleri deildir.
ok kkl bir hnc yanstsalar da, bu tr kukularn ou zaman hi
de temelsiz olmad ortaya kar sonuta. Am a direncin asl kayna
baka yerdedir. Bugn zihinsel konularla uramann kendisi de "pra
tiklemi", departm anlar ve giri kstlamalaryla kat bir iblm
nn geerli olduu bir ticari faaliyet haline gelmitir. Para kazanma
nn getirdii alalmadan tiksindii iin zihinsel ura seen varlkl
kii, bu gerei kabul etm eye yatkn olm ayacaktr. Bunun iin de ce
zalandrlr. B ir "profesyonel" deildir; bu yzden, kendi konusunu
ne kadar iyi bilirse bilsin, hevesli am atrler snfna yerletirilir reka
beti hiyerari iinde; ve kariyer yapmak iin de at gzl takmak,
en kat, en duyarsz uzmandan bile daha uzmanca davranarak kendi
konusunun iine hapsolm ak zorunda kalr. En ok fke uyandran
ey, ekonom ik durumu sayesinde bir lye kadar gerekletirebildi
i iblmn askya alm a isteidir: Toplumun dayatt ilemleri
onaylamaya ok yatkn olmadn sezdirir bu istek, oysa otoriter ye
terlilik anlay da bu trden tuhaflklara izin vermez. Resmi bir sz
lemeye bal olm adan alan zihni ortadan kaldrmann yollarndan
biridir dncenin departm anlatnlm as. stelik hi zor deildir bu
nu yapmak, nk srf yapt iten zevk alm akla bile iblmn
yadsm olan kii, bu alm ann standartlan asndan birtakm ak21

lar vermi olacaktr, kendi stnlyle balantsz olmayan aklar.

Bylece korunur dzen: Bazlar baka trl yaayam ayacaklar iin
; oyuna katlmak zorunda kalr, baka trl yaayabilecek olanlar da
oyuna katlmak istemedikleri iin darda braklr. Bamsz aydnla
rn terk ettii snf, kendi taleplerini tam da kaaklarn snd alann
iinden ortaya srerek cn alm aktadr sanki.

2
im en li t m se k .' A nababalanm zla ilikilerimiz, skntl bir d
nm geiriyor. Ekonomik iktidarszlk, bir zam anlar sahip oldukla
r o heybetli, rktc otoriteyi de ald onlardan. Bize zorla benimset
meye altklar gereklik ilkesine,2 kolay vazgem eyenler karsn
da her zaman gazaba dnebilen o ciddiyet ve aykla isyan etm i
tik. Oysa imdi gen olduunu iddia eden ama btn tepkilerinde es
kilerden ok daha yetikin, ok daha kaarlanm olduunu grd
mz bir kuak var karmzda - o ask yzl, otoriter ve sarslm az g
cn, hibir atm aya girmeksizin kendi isteiyle teslim olmu, fera
gat etmi olmasndan alan bir kuak. Belki tarihin her dnem inde his
settii bir eydir insanlarn: Babalar kuann fiziksel gc azaldka
iktidar da anp zararszlar, ama ayn anda gen kuak da daha
genlerin soluunu duym aya balar ensesinde: Dmanca kartlk
larla blnm bir toplumda, kuaklar arasndaki iliki, dipteki kaba
gcn varln gizleyem eyen bir rekabet ilikisidir hep. Ama bu, Oidipus karmaasndan deil, dpedz baba katilliinden esinlenm i bir
modele doru geriliyor bugn. Nazilerin simgesel canavarlklarndan
birinde, ok yallar ldrlmt. Byle bir ortam, anababalanm zla
aramzda, ge varlm am a artk aldantan uzak bir karlkl anlay
n domasn salar, tpk m ahkm lar arasnda olduu gibi. Bu ge
cikmi anlay glgeleyen tek ey, gemite henz ellerinde bir ey
ler varken bize yaptktan yardmn, gsterdikleri efkatin bir benzeri
ni, imdi kendim iz de gsz olduum uz iin, onlara gsterem eyece
imizden duyduumuz korkudur. Onlara uygulanan iddet, onlann
uygulad iddeti unutmam za yol aar. Bavurduklar ussallatnnalar, kendi zel karlarn genel kar olarak aklamak iin bavurduk
lar o ok nefret ettiim iz yalanlar bile, onlarda hakikate uzanmak is
22

teyen bir eilim olduunu, her trl kukuya kar alanm ocukla
rnn byk bir i rahatlyla yadsd bir kartl zm eye abala
dklarn ortaya koyar. Yal kuan eskim i, tutarsz, gvensiz d-1
nceleri bile, sonrakilerin parltl budalalndan daha verimli bir di
yalog zemini sunar bize. htiyarlarm zn o nrotik tuhaflklar, ruhsal
sakatlklar bile, bu hasta salkla, bu kural haline getirilmi ocuksu
lukla karlatrldnda, bir kiilik salaml, insanca abalar sonu
cunda elde edilm i bir zellik olarak grnr. O zaman dehetle fark
na varrz: Gem ite, dnyay temsil ettii iin ailem izle atrken,
ou kez, kt bir dnyaya kar daha d a ktsnn gizli szcl
n yapm zdr aslnda. Bujuva ailesini amaya ynelen siyaset d
abalar, ok zaman, onun daha da dallanp budaklanmasn salamak
l a kalr; ve bazen de, toplumun lanetliiirem e hcresi olan aile, ayn
zamanda bir baka topluma ulamak iin verilebilecek en dnsz a
balarn da besleyici hcresiym i gibi grnr bize. Aile tarihe karr
ama sistem ayakta kalrken, aileyle birlikte sadece burjuvazinin en et
kili organ deil, bireyi bask altnda tutsa bile onu glendiren, hatta
belki onu yaratan diren de ortadan kayboluyor. Ailenin bitii, muha
lefet glerini de felce uratyor. Ykselen kolektivist dzen, snfsz
toplumun bir karikatrdr: Burjuvaziyle birlikte, bir zam anlar anne
sevgisinden g alan topyay da tasfiye etmektedir.

3
Suda b a lk. Tekelci sanayinin her eyi kuatan datm aygtnca
yerinden edilen dolam alan, bu iflastan sonra, tuhaf bir ikinci yaa
ma kavutu. Arac mesleklerin ekonom ik temelleri yok olurken, mil
yonlarca insann zel yaam da acentelerin ve araclarn yaamna
dnyor; tm zel alan, ortada balanacak hibir i olmad halde,
her bakmdan ticari faaliyeti andran bir srecin iine ekiliyor. si
zinden memuruna, yatrmlarn temsil ettii kiilerin her an gazabna
hedef olabilecek kamu grevlisine kadar, btn bu tedirgin insanlar,
her yerde hazr ve nazr olduunu sandklan yrtm e gcne ancak
duygudalkla, gayretkelikle, ie yarayarak ve bezirganca davranarak
yaranabileceklerine inanyorlar: Bir "balant" olarak grlmeyen
hibir iliki kalmayacak yaknda, ilkin "m uteber olup olmadna ba
23

klmayan hibir arzu kalmayacak. Bir dolaym ve dolam kategorisi

olan balantlar kavram, gerekte dolamn asl zemini olan pazar
dan ok, kapal ve tekelci hiyerariler iinde bulmutur gelime orta
mn. Am a imdi btn toplum hiyerarikietii iin, gemite zgr
ln hi deilse grntsnn varolduu her yerde bu kirli balant
larn redii grlyor. Sistem in akldl, bireyin ekonom ik yazg
s kadar asalak psikolojisinde de ifadesini buluyor. Eskiden, mesleki
ve zel yaam arasndaki o ok sulanan burjuva iblmne benzer
bir eylerin hl varolabildii bir dnem de -b ir iblm ki kaybolu
una sevinelim mi zlelim mi bilem iyoruz im d i- zel alanda pratik
am alar gden adama yontulm am bir sonradan grme olarak bak
lrd. Bugnse, belirgin bir art niyet sahibi olmadan zel faaliyetlere
dalmann bir terbiyesizlik, "ecnebilik", hatta kstahlk olduu d
nlyor. Sulanan bir tutum haline geldi bir eyin peinde olmamak:
Bu yamada bakalanna yardm edilm esine de ancak karlnda bir
eyin istenmesi kouluyla izin veriliyor. Saysz insan, mesleklerin
tasfiyesinden bir m eslek yaratyor kendine. yi insanlar bunlar, her
kesle kaynaan, herkesin sevdii makul insanlar, btn rezillikleri in
sanca bir hogryle balayan ve standartlamam her trl drt
y de derhal duygusal olarak dam galayan saduyulu insanlar, iktida
rn btn koridorlarn, btn girdisini ktsn bilirler, en gizli niyet
lerini sezerler ve gnll propagandistliini stlenirler, geimlerini de
bundan karrlar. Btn siyasal kamplarda rastlanr onlara, hatta sis
temin yadsnmasnn fazlaca veri alnd ve bu yzden de kendine
zg bir konformizmin, gevek am a incelikli bir konformizmin serpildii m uhalif kampta bile. Belli bir iyi kalplilikle sempati toplarlar,
bakalarnn ilerine gsterdikleri o sevecen ilgiyle - speklasyon ha
line gelmi dierkmlk! Zekidirler, akacdrlar, duyarl tepkileri var
dr: Eski bezirgann zihniyetini, bir gn ncesinin psikolojik keifle
riyle sslemilerdir. Her konuda yeteneklidirler, akta bile, ama inan
madan. Aldatrlar, ama igdsel bir tepkiyle deil, ilke gerei alda
trlar: Kendilerini de bakalanna kaptrmak istemedikleri bir kr ola
rak deerlendirdikleri iin aldatrlar. Bir ekme-itme ilikisi vardr
zekyla aralannda, bir dostluk-nefret balants: Dnceliler iin
hem kkrtc bir konudurlar, hem de onlarn en byk dmandrlar.
nk direncin son snaklarna da gizlice szarak, aygtn taleple
rinden hl m uaf kalabilmi saatleri kirletenlerde onlardr. Gecikmi
bireycilikleri, bireyin son kalntlann da zehirlemektedir.
24

4
S o n u n d a h u zu r. Gazetelerin birinde bir iadamnn lmnn ar
dndan yazlm bir anma yazsnda u cm le gze arpyordu: "Vic
dannn rahatl, kalbinin iyiliiyle yarrd." Kederli dostlann byle
durum larda kullanlan o atafatl slupla yaptklar bu gaf, iyi kalpli
merhumun vicdani kaygdan yoksun olduunun byle bir dil srme
siyle azdan karlm as, cenaze alayn en ksa yoldan hakikatin ala
nna ulatryor. E er ya ilerlemi bir insan son yllarnda eritii
olaanst huzurlu ruh halinden tr vlme.kteyse, yaamnn biri
alaklklar dizisi olarak getiine hkmedebiliriz. Heyecanlanma hu-'
yundan kurtulmutur. Vicdan rahatl, yce gnlllk olarak sunu
lur: Her eyi balayan nk her eyi fazlaca iyi anlayan birinin y
ce gnlll. Kiinin kendi sularyla bakalannnkiler arasndaki
alacak verecek hesab, yar daha nde bitirenin lehine bir sonula
kapatlr, tnsan bu kadar uzun bir yaam dan sonra kimin kime nasl
bir ktlk yaptn ayrt etme yeteneini de yitirmitir. Evrensel
yanllk gibi soyut bir kavramn nda her trl som ut sorumluluk
da silinir. A lakln cisim lemi hali olan adam, kendini adaletsizli
in kurban olarak gsterir: Ah delikanl ah, toysun, dnyay daha hi
tanmyorsun... A m a sakinlie ve sevecen tavrlara daha orta yalarn
da erienlerde genellikle byle bir huzurdan avans alyorlardr. Habis
olmayan kiinin yaam nda grdm z ey sakinlik deildir; tam
tersine, zellikle yaln ve bakir bir katlk ve hogrszlktr. Doru
nesneyi bulam ayan sevgisi, ancak yanl nesneye duyduu nefretle
ifade edebilir kendini ve bu da onun nefret ettii eye benzemesine
yol aar. Burjuvazi hogrldr oysa: nsanlar olduklar gibi sever,
nk onlarn olabileceklerinden nefret etm ektedir.

5
A lla h s iz d e n ra z o lsu n D o k to r B e y .' Zararsz hibir ey kal
mad. Kk zevkler, dnme ykm llnden vareste tutulduu
nu sandm z btn o yaam belirtileri, artk yalnz dikkafal bir bn
l, inat b ir krl yanstm akla kalm yor, kendi kartlarna da
25

hizmet ediyorlar. ieklerin zerine den dehet glgesi alglanm a

d anda bahar dal bile yalana dnr; "ne kadar ho!" gibi masum
bir nlem bile mide bulandracak kadar naho bir varoluun mazereti
olur. Artk gzellik ve avunu y o k tu r-k o rk u n olan gren, ona daya
nabilen ve olumsuzluun avunusuz bilinci iinde yine de daha iyi bir
dnya olaslna bal kalan baktan baka. Btn doal, kendiliin
den davranlardan, her trl tezcanllktan kukulanmak gerekir,
nk varolann daha stn gc karsnda fazlaca bklgen bir tavr
anlamna gelir bu. Eskiden yalnz kadeh tokuturma sahnelerinde
kendini gsteren rahatlk ve serbestliin dipte yatan o ktcl anlam,
daha dostane duygulara da bulam tr artk. Trendeki rastlansal sy
leide, varaca anlamn cinayet olduunu bildiimiz halde tartm a
dan kanmak iin onayladm z birka sz bile oktan ihanetin iine
ekm itir bizi: Hibir dnce iletiimin dnda duramaz, onu yanl
yerde, yanl bir uzlama iinde dile getirm ek, doruluunu da yok et
mek olur. Gittiim her film, btn uyanklm a karn, biraz daha ap
tallatryor beni, biraz daha ktletiriyor. Kolay kaynam a yetenei
de, bu souk dnyada hl birbirim izle konuabileceimiz yanlsam a
sn beslemekle adaletsizliin suorta oluyor. ylesine sylenip ge
ilmi tatl szler ve geliigzel cevaplar, seslenilen kiiye verilen
dnlerle onun seslenende bir kez daha alaltlm asna yol aarak, sus
kunluun srmesine hizm et ediyor. Tatl szlln ve sokulganln
iinde gizil bir boyut olarak hep varolan o habis ilke, asl vahetini
eitliki zihniyette aa vurur. Alakgnlllk ve tenezzl birdir.
Ezilenlerin zaaflarna ayak uydururken, aslnda bu zaaflarda iktidarn
nkoulunu onaylam ve egem enliin uygulanabilmesi iin zorunlu
olan kabal, duyarszl ve iddeti kendim izde de gelitirm i olu
ruz. Eer bugn tenezzl jesti bir yana braklm sa ve ortada grnen
sadece uyum ve kaynamaysa, bunun bir tek nedeni vardr: ktidarn
bu kusursuz gizlenii, yadsd snf ilikisinin daha da amanszca
srmesine hizm et ediyordur. Aydn iin, biraz olsun dayanm a gste
rebilmenin tek yolu kat bir yalnzlktr imdi. H er trl ibirlii, top
lumsal katlm a ve kaynam ann btn insanca deeri, insanlk d ko
ullarn sessizce onaylanmasn rten bir m askedir yalnzca. nsanla
rn ektikleri aclardr asl paylalmas gereken: Onlarn haz ve e
lencelerine doru atlm en kk adm, aclarnn daha da iddetlen
mesine yol aacaktr.

26

6
A n tite z. nsanlara mesafeli davranan kiiyi bekleyen bir tehlike
vardr: Kendisinin bakalarndan daha iyi olduunu sanmak ve toplu
ma ynelttii eletiriyi de kendi zel karn gizleyen bir ideoloji ola
rak istism ar etmek. Kendi yaamn doru bir varoluun elimsiz ve
krlgan imgesine uygun olarak kurm aya abalarken, imgenin hem k
rlganln hem de hibir zaman gerek yaam n yerini tutamayaca
n aklndan karm am as gerekir. Ama iindeki burjuvann arl,
byle bir bilince bal kalmasn zorlatrr. Mesafeli gzlemci de ak
tif katlmc kadar dolanm tr dnyaya; ilkinin tek avantaj, bunu bil
mesinden ve b ird e her eit bilginin verebilecei o ok kk, ok s
nrl zgrlkten ibarettir. dnyasndan uzakl da ancak yine o
dnyann sunduu bir lkstr. ekilm e ve uzaklama jestinin tam da
yadsd dnyann baz zelliklerini tam asnn nedeni de budur.
Kendisinde de burjuvannkinden ayrt edilem eyecek bir soukluk ge
litirmek zorunda kalr. M onadolojik ilke,1- protesto ederken bile ege
men evrenseli iinde tamaktadr. Proust, fotoraflarda, bir dkn
bykbabasyla orta snftan bir Yahudininkinin, aralarndaki toplum
sal stat farklarn unutturacak kadar birbirini andrdn sylemiti;
bu gzlem aslnda ok daha geni bir alanda da geerlidir: Bir an
birlii, bireysel varoluun mutluluunu, hatta manevi tzn olutu
ran btn ayrmlar nesnel olarak siler, ortadan kaldrr. Eitimin geri
lemesinden sz ediyoruz, oysa G rim m 'inkiyle ya da Bachofen'inkiyle2 karlatrldnda, kendi dzyazmza da kltr endstrisininkini
ok andran baz syleyi zelliklerinin bizden habersiz szm oldu
unu grebiliriz. Latince ve Yunanca'ya da W olf ya da Kirchhoff3 ka
dar hkim deilizdir artk. Uygarln yeniden cehalete dntn
belirtiriz, am a kendim iz de mektup yazm a sanatn unutur, Jean Paul'dan4 bir metni, yazarn kendi dnem inde okunm u olabilecei gibi
okuma yeteneini yitiririz. Yaamn kabalamasna, hunharlamasna
bakarak rpeririz, am a nesnel olarak balayc bir ahlaktan yoksun ol
duumuz iin de, her admda, insani ller asndan barbarca olan,
hatta iyi ailelerin o ok pheli deerleri asndan bile densizlik sa
ylmas gereken davranlarn, konumalarn ve hesaplarn iinde bu
luruz kendimizi. Liberalizmin zlyle birlikte, burjuvazinin asl
ilkesi olan rekabet de, almak yle dursun, toplumsal srecin nes27

nelliinden taarak, bu srecin arpan ve itien atomlarnn bilei

mine ve bylece de bir bakma onun antropolojisine szmtr. Yaa
mn retim srecine baml klnmas, bizim kendi stn irade ve se
iimizin sonucu sanm aya pek yatkn olduumuz o yalnzlk ve yaltlmlm bir benzerini zaten herkese bir aalanm a olarak tattr
maktadr. Kendi tikel karlar sz konusu olunca her bireyin kendini
btn tekilerden daha iyi saymas da, bakalarna btn mterilerin
toplam olarak kendinden daha ok deer vermesi kadar eski bir bile
enidir bujuva ideolojisinin. Eski burjuva snfnn iflasndan beri bu
iki dnce de, hem bujuvazinin son dm anlan hem de son burjuva
lar olan aydnlarn zihninde bir tr ikinci yaam srdrmtr. Aydn
lar, varoluun plak yeniden-retimi karsnda hl dnmeye yel
tenmekle, ayncalkl bir grup olarak davranrlar; ama ii orada brak
m akla da bu ayrcaln boluunu ilan etmi olurlar. zel varolu, in
sana yarar bir varolua benzemeye alm akla ona ihanet eder, n
k benzeyii genel gerekleme imknndan yoksun brakyordur ve
stelik bu gereklem enin kendisi de bamsz dnceye her zaman
kinden daha ok muhtatr. Kurtulmak im knszdr bu elikiden.
Tek sorumlu davran biimi u olabilir: Kendi bireysel varoluumu
zu bir ideolojiye dntrmekten kanmak ve zel yaammz da en
alakgnll, en iddiasz ve en grltsz biim de srdrmek ama
artk iyi yetimi olmann bir gerei olarak deil, bu cehennem de hl
soluyabilecek havay bulabiliyor olm ann utancndan tr.

7
They, the p e o p le .1 Aydnlar daha ok birbirleriyle ekitikleri
iin, kendilerinin insanln geri kalan ksmndan daha kt olduu
sansna kaplabilirler; bu bir yanlgdr oysa. Birbirlerini tandklar
ortam, ortamlarn en utan vericisi, en alaltcsdr: Rekabet iindeki
ricaclarn ortam. Bu yzden en tiksindirici yanlarn gsterm ek zo
runda kalrlar birbirlerine. Baka insanlar, en bata da aydnn hep
hayranlkla sz ettii sade vatandalar, satacak bir eyi olan ama m
terilerin de kendi yasak blgesine girebileceinden hi endielenme
yen bir kii konumundayken bulurlar onu. Araba tamircisi ya da gar
son kz, kstahlktan kanmakta fazla zorluk ekmezler: Nezaket za
28

ten ilerinin gereidir, mecburdurlar kibar davranmaya. te yandan,

cahil insanlar da mektuplarn yazdrmak iin aydnlara bavurdukla
rnda olduka iyi bir izlenim edinebilirler. Ama sade vatandalar top
lumsal rnden paylarn alabilmek iin kendi aralarnda kavgaya girimeyegrsnler, edebiyatlarn ya da mzik ynetmenlerininkini
kat kat aan bir haset ve garez egemen olacaktr davranlarna. aha
ne mazlumlarn yceltilmesi, sonuta, onlar mazlumlatran ahane
sistemin yceltilm esinden baka bir ey deildir. Kol emeinden ba
k olanlarn hakl sululuk duygulan, "krsal yaamn budalal"2
iin bir mazeret haline gelmemelidir. Aydnlar hakknda yazan ve d
rstlk adna onlar sulayarak kt hretlerini kazandran da yine
aydnlardr - ama bylece yalan da pekitirm i olurlar. Bugnk anti-entelektalizm ve irrasyonalizmin byk ksm, ta Huxley'ye ka
dar, ileyiini anlam akszn rekabetten yaknan ve bylece onun ana
den aydnlarca balatlmtr. En asli alm a alanlarnda, tat twam
asP bilgeliine uzak kalmlardr. Sonradan Hint tapnaklarna dolu
malarnn nedeni de budur.

8
S a h te li in e k ic ili i. M utfak personeline duyulan bir am or intellectualis [dnsel ak] vardr, kendilerini kuramsal alm alara ya
da sanatlara adam kiileri hep bekleyen bir tehlike, bir tr gnaha
ar: Kendilerine ynelik tinsel taleplerini gevetm e, standartlarn
drme ve hem konularnda hem de ifade biim lerinde, salim zihinle
reddetmi olduklar her trden kt alkanla yeniden dnm e ar
s. Aydn iin, kltr alannda bile artk hibir sabit, garantili kategori
kalmamtr, gnn hayhuyu da binlerce talebiyle zihinsel younla
maya mdahale etmektedir, bu yzden bugn biraz olsun kaydadeer
bir eyler ortaya koyabilmek iin harcanmas gereken aba nerdeyse
hi kimsenin altndan kalkamayaca kadar arlamtr. Uyumlulu
un btn reticilerce hissedilen basnc da aydnn kendi standartla
rn drm esine yol aan bir baka etmendir. En genel anlamyla zi
hinsel z-disiplinin merkezidir bugn zlm e srecine giren. Kii
nin dnsel yeterliliini oluturan tabular, btn o yaanm deney
birikintileri ve aka dile getirilmemi seziler, her zaman birtakm
29

i drtlere kar mcadele halindedirler; mahkm etmeyi rendii

miz ama ancak sorm ayan ve sorgulanmayan bir otorite tarafndan
kontrol altnda tutulabilecek kadar gl drtlerdir bunlar. gdsel
'yaam iin geerli olan, zihinsel yaam iin de geerlidir: Belirli bir
renk ya da ses bileimini baya ve yavan bularak kullanmaktan ka
nan ressam ya da besteci de, baz basmakalp ya da bilgie ifade bi
imlerinden ac duyan yazar da, aslnda kendi iindeki bir blgenin
bunlara doru aktn bildii iin bu kadar iddetli bir tepki gsteriyordur. Bugnk kltrel amuru yadsyabilmek iin, parmak ular
mzda uyandrd o rahatsz edici kanty duyabilecek kadar ona
bulam, am a ayn zam anda onu reddedebilecek gc de yine bu bu
lama iinde kazanm olm ak gerekir. Bu g kendini bireysel diren
olarak ortaya koysa da sadece bireysel bir olgu deildir: Gl bir d
nsel vicdann iinde, aldaki sperego kadar, toplumsallk nnn da
pay vardr. yi toplum ve iyi yurttaa ilikin bir anlaytan doar by
le bir vicdan. Bu anlay snmeye, silinmeye yz tutarsa -k im hl
krce inanabiliyor ki o n a !- zihnin alalma drts de frensiz kalr ve
barbar kltrn getirip bireyin iine yd btn tortu yze kar:
Yarm eitim, geveklik, teklifsizlik, kabalk. Genellikle "insanlk"
olarak, bakalarnca anlalm a istei ya da dnyevi sorumluluk olarak
gerekelendirilir bu. Am a zihinsel z-disiplinden vazgei fazla kolay
bir fedakrlktr: Bu fedakrla "katlanan" kiinin kendine duyduu
gveni ciddiye almam z mmkn olmaz. En arpc rnek de maddi
durum lan deimi aydnlardr: Sadece yazyla para kazanmann do
ru olacana kendilerini szm ona zorla inandrdklar anda, gemite
tantanal szlerle reddettikleri ucuz eylerden zerre kadar farkl olm a
yan bayalklar retm eye koyulurlar. Tpk eski-zengin mltecilerin
kendi lkelerinde yapm ak isteyip de gze alamadklar o bencil cim ri
lie yabanc topraklarda balamalar gibi, ruhsal ynden yoksullaan
lard a kendi cennetleri olan o cehennem e sevinle dalarlar.

9
H er e y d en nce, o c u u m . 1 Yalann ahlak d olmasnn nede
ni, kutsal ve dokunulm az hakikati inemesi deildir. O nlan daha da
keye sktrp yok etm ek am acyla yelerinin azndan ikenceyl
30

laf alan bir toplum, hakikat zerinde hak iddia edemez. Tmel haki
katsizlik tikel hakikat zerinde srar ederse, onu kendi kartna d
ntrm olur. Yine de, her yalann iinde itici bir ey vardr ve bu
nun bilinci, krbala alanm olsa bile, zindanclarn daha iyi tann
masn salayacaktr. Asl yanllk, ar drstlktr. Yalan syle
yen adam utan duyar, nk her yalan, hakikat ve drstle vgler
dzerken bir yandan da yaam ak iin insan yalan sylem eye zorla
yan bir dnyann alaltclm retir ona. Bu utan, daha incelmi,
daha karmak kiiliklerin yalanlarnda gedikler aar. Beceriksizce
yalan sylerler; kardaki kii asndan yalan bir ayba, bir kabahate
dntren de bu beceriksizliktir. Yalan syleyenin onu aptal sand
n gsterir bu, bir horgr belirtisidir. Bugnn usta pratisyenlerinin
elinde, gereklii arptmaktan ibaret olan eski drst ve masum ile
vini yitirm itir yalan. Kimse kimseye inanmamakta, herkes her eyin
iyzn bilmektedir. Y alan syleyen adamn asl sylemek istedii,
karsndaki insana da onun kendisi hakkndaki dncelerine de ka
ytsz olduunu hissettirmektir. B ir zam anlar liberal bir iletiim arac
olan yalan, her bireyin, kendi evresinde buz gibi bir atm osfer olutu
rarak bu atm osferin sma iinde semirmesini salayan kstahlk
yntemlerinden biri haline gelm itir bugn.

10

A y r lm - b irle m i. nsanca gerekelerini yitirm i olduu bir

ada yine de yaam aya devam eden evlilik kurumu, bugn genellik
le bir sakalm a hilesi olarak kullanlyor: ki suorta, aslnda koku
mu bir bataklkta birlikte yaarken, birbirlerine yaptklar ktln
sorumluluunu da darya yneltiyorlar. Kirden uzak tek evlilik tar
z, iki ein de bam sz bir yaam srdrd, cebri bir ekonomik
kar ortaklna katlanm ak yerine birbirlerine kar sorumluluklarn
zgrce kabullendikleri bir evlilik olurdu. Bir kar ortakl olarak
evlilik, ilgili taraflarn alalmas anlamna gelir her zaman; ve yle
hain bir dnyadr ki bu, farknda olanlar bile kanam az byle bir al
altan. Bu nedenle, ahlakszlktan uzak bir evliliin ancak zel
karlarnn peinde kom ak zorunda olmayanlara, dem ek zenginlere
zg bir imkn olduu da sylenebilir. Ne var ki sadece biimsel, ii
31

bo bir im kndr bu, nk kar peinde komak tam da bu ayrcalk

l kesimlerde bir ikinci doa haline gelm itir - mutluluk da dahil hi
bir ayrcala tutunmaya almazlard eer byle olmasayd.

11
Btn m a lm ve m lk m le . Boanma, iyi huylu, yum uak bal,
eitimli insanlar arasnda gerekletiinde bile, dedii her eyi kap
layan ve solduran bir toz bulutu kaldrr ou kez. M ahremiyetin ala
n, paylalm yaam n o biraz dalgn, korunmasz gveni, iliki koparld anda ldrc bir zehire dnm tr sanki. nsanlar arasn
daki yaknlk, sabrdr, hogrdr, saplantlar ve tuhaf huylar iin bir
snaktr. Aa karldnda iindeki zaaf nn da belli eder ve bo
yanm ada da byle bir aa km a kanlmazdr. Gvenin btn en
vanterine el koyar boanm a. Daha nce sevgi ve zenin gstergeleri
olan eyler, barn ve karlkl uzlamann imgeleri, bam sz deer
ler olarak serbest kalrken, ktcl, souk, habis ynlerini de gsterir
ler. Profesrler, ayrldktan sonra, kanlarnn dairelerine gizlice gire
rek yaz masalarnn ekm ecelerinden bir eyler anrlar ve hali vakti
yerinde kadnlar da eski kocalannn vergi kaaks olduunu ifa
ederler. Evliliin u evrensel efkatsizlik iinde insanca hcreler kur
mann son imknlarndan biri olduu sylenebilir belki; am a evrensel
de evliliin bozulm asyla kendi cn alr: Kural d kaldn sand
mz eye el koyarak onu haklarn ve mlkiyetin yabanclam ta
leplerine baml klar, hayali bir gvenlik iinde yaam olanlar
alaya alr. Tam da en korunm u olan ey hunharca meydana karla
rak tehir edilir. Ayrlm ift daha nce ne kadar "cmertse", mlki
yet ve ykmllk gibi eylere ne kadar az kafa yorm usa, alal da
o kadar sefilce olur. nk ekim enin, svgnn ve sonu gelmeyen
kar atmalarnn asl gelim e ortam, tam da bu hukuksal olarak
belirsiz, tanm lanm am alandr. Evlilik kurumunun altndaki btn o
karanlk temel; karsnn em ei ve mlkiyeti zerinde kocann o bar
barca iktidar; bir erkei yatmaktan vaktiyle zevk duyduu bir kadnla
evlenmeye zorlayabilen ve bir ncekinden daha az barbarca olmayan
o cinsel bask - ev yklnca btn bunlar da mahzenlerden ve tem el
lerin arasndan srnerek gn na karlar. Daha nce iyi evrense
32

li1 kapal ve kstlayc bir balln iinde bulm u olanlar, imdi top
lumun basks altnda, dardaki kstlanm am ktln evrensel
dzeninden hi farkl olmayan alaklar olarak grmek zorunda kalr
lar kendilerini. Evrensel, evlilikte tikelin utan lekesi olarak aa vu
rur kendini, nk bu toplum da tikelin, dem ek evliliin, doru evren
seli gerekletirmesi imknszdr.

12
In te r p a r e s .1 Erotik nitelikler alannda btn deerlerin tersyz
oluu nerdeyse tamamlanm ak zere. Liberalizm de, bizim zamanm
za gelinceye kadar, varlkl kesimlerden evli erkekler, kapal bir or
tamda yetim i mazbut elerinden alam adklar doyum u, arkc kz
larda, bohem kadnlarda, Viyanal ssse M aderde ["tatl dilberler"]
ve cocotte'larda ["hafifmerep kadnlar"] aram a alkanlndaydtlar.
Toplumun rasyonellem esiyle birlikte, bu kaam ak mutluluk imkn
da ortadan kalkt. Cocotte'\ar ortadan kayboldu, ssse Madel'in de
Anglo-Sakson lkelerinde ve teknik bir uygarla sahip teki toplumlarda belki de zaten hibir karl yoktu. Buna karlk, bugn birer
asalak gibi kitle kltrne yapan arkc kzlar ve bohem kadnlarn
da bu kltrn mantna smsk balandklarn grebiliyoruz; o ka
dar ki, btn ehvetiyle bunlarn anarisine, kendi mbadele deerle
rini zgrce belirleyilerine koan adam , ertesi sabah, kadn asistan
olarak kendi yanna almasa bile, hi deilse tand bir film patronu
na ya da senariste tavsiye etm eye sz verm i olarak uyanma riskini
gze almak zorunda kalyor. Bugn, hesapsz ak andran bir eylere
hl istek duyan kadnlar, tatl kaam aklar uruna kocalarnca ihmal
edilmi olan o hanmefendilerin arasndan kyor sadece. Kocalar
nn kusurian yznden onlarn gznde anneleri kadar skc olmaya
devam etseler bile, kendilerinden esirgenen eyi onlar bakalarna ve
rebiliyorlar hi deilse. oktan frijitlem i hafifm erep kadn i dn
yasn tem sil ederken, iyi yetitirilm i m azbut e zlemle dolu ama
hi de rom antik olmayan bir cinsellii stleniyor. Demek sosyete ha
nmlar da kendi onursuzluklarnn onuruna eriiyorlar sonunda - or
tada ne sosyetenin, ne de hanmlarn kald bir anda.

33

13

K orum a, y a rd m ve ta v siy e . Btn mlteci aydnlar sakat kal

m insanlardr ve kendi gururlarnn kapal odasnda bu gerei bir
denbire anlayarak daha da sarslmak istemiyorlarsa eer, zayflklar
n en bata kendi kendilerine itiraf etmeleri yerinde olur. Sendikalarn
ya da otomobil trafiinin yapsn ne kadar iyi bilirse bilsin, kendisi
iin her zaman anlalm az kalacak bir ortam iinde yayordur mlte
ci aydn; yanlmaya, yolunu armaya yargldr hep. Kitle kltr
nn tekelci ortamnda kendi bireysel varoluunu srdrmek iin giri
tii abalarla nesnel ve sorumlu bir alm a arasnda almas im kn
sz bir uurum vardr. Kendi dili elinden alnm, bilgisini besleyen ta
rihsel boyut da budanmtr. Bu tecrit durumu, yelerine gvenm e
yen, farkl olarak damgalananlara dmanca davranan kapal siyasal
gruplarn olum asyla daha da arlar. Toplumsal rnn yabanc
uyruklularn payna den ksm her zaman yetersizdir ve bu yzden
de genel rekabetin iinde kendi aralarnda umutsuz bir ikincil eki
meye girmek zorunda brakr-onlar. Kiide izi kalmamas imknsz
dr bunun. Dolaysz gdmn alalndan m uaf kalabilmi adam bi
le, zel bir leke olarak tar bu muafiyeti; Toplumun yaam sreci
iinde, geree demeyen, hayali bir varolu. Yurtsuzlar arasndaki
ilikiler, toplumun yerleik yeleri arasndakilerden bile daha zehirli
dir. Btn vurgular yanltr, btn perspektifler arpk. zel yaam,
bir vampir gibi, her zam ankinden daha hrsl, daha gz dnm bir
halde ne kar: Artk varolmad iin, hl canl olduunu kantla
maya abalam aktadr. Kamu yaam, telaffuz edilmeyen bir ballk
yeminine indirgenir - genel platforma ballk. Yakalamann, el koy
mann ve hrsla yiyip bitirmenin manik am a souk bak yerleir gz
lere. Tek are, kendimizle ve bakalaryla ilgili tanlar yapmay sr
drmektir: Gzlerimizi amak, olup bitenleri anlamak ve bylece k
yametten kanamasak bile onu o korkun iddetinden, demek kr
lkten arndrmaya almak. ok ihtiyatl olmak gerekir bu noktada,
zellikle de kiisel dostlarn seilmesinde - seim diye bir ey hl
mmknse tabii. Kudret sahiplerine yanamaktan ve onlardan "bir
eyler beklemekten" zellikle kanmak gerekir. M uhtemel avantajla
ra dikilmi gz, btn insan ilikilerinin lmcl dm andr, bu ili
kilerden dayanm a ve ballk doabilir, ama pratik kar kayglarn
dan asla. Kudretlilerinin ayna imgeleri de daha tehlikesiz deildir:
34

Uaklar, yaltaklar, dilenciler: Kendilerinden daha iyi durumda olan

lara, ancak mlteci ekonomisinin koullarnda gelime imkn bulabi
len bir eski zaman rindliiyle yaranmaya alanlar. Bunlar kendi ko
ruyucularna baz kk avantajlar salayabilirler, ama bu avantajlar
kabul ettii anda da onu aa ekerler - o da buna ok yatkndr za
ten, yabanc bir lkede kendisi de aresiz olduu iin, her gn bu tr
den avantajlar kollamaktadr. A vrupa'da batini jest ou zaman en ka
ba kiisel kar iin bir bahaneydi belki; yine de bugnn mltecilik
koullarnda, zahitlik dncesi, kendisi de birok yerinden su alan
pejmrde bir kavram olsa bile, hl en kabul edilebilir can filikas ola
rak grnyor. Ama pek az kiinin nnde denize dayankl bir rnek
olduunu da teslim etmek gerekir. Yolcularn ou iin, alktan l
mek ya da ldrm ak tehlikesi dem ektir byle bir kurtulu.

14
Le b o u r g e o is r e v e n a n t.1 Yirminci yzyln ilk yarsnn Faist
rejimleri, eskim i bir ekonomik biimi pekitirirken, onu srdrmek
iin gerekli olan terr de artrdlar; dzenin akld nitelii artk bs
btn gze batar hale gelmiti nk. zel yaam da payn ald bun
dan. O kapal, havasz zel alan, tikel karlarn partizanl, oktan
miadn doldurm u aile biimi, m lkiyet hakk ve kiilikte yansmas
-d s a l otoritenin glendirilm esiyle birlikte btn bunlarn da vade
si uzad. A m a rahatsz bir vicdan da elik etti buna, yanllk ve sahte
liin artk hi bastrlamayan bilinci de elik etti. Burjuva deerlerin
de bir zam anlar iyi ve temiz olan her ey, bamszlk, sebat, basiret,
ihtiyatllk gibi zellikler btnyle rd, kirlendi. nk burjuva
varolu biimleri hunharca korunurken, ekonom ik nkoullar anp
gitmiti. M ahremiyet, aslnda gizliden gizliye zaten zde olduu
mahrumiyete brakt yerini btnyle. Tikel karlara o inat ball
a imdi bir fke de karyor: Daha farkl, daha iyi bir dnyay artk
tasarlayamamamn fkesi. M asumluklarn yitirdikleri anda_habilei-1
yor burjuvalar. Kk baheyi sanki epeydir bir "emlak" haline gel
memi gibi u anda bile efkatle sulayan am a girm ek isteyebilecek ya
bancy da korkuyla geri eviren el, siyasal mltecinin snma talebi
ni de reddetm itir oktan. imdi nesnel olarak tehdit altnda olduu
35

iin, yneticilerin ve asalaklarnn znellii dc tm yle insanlk d

bir ierik kazanmaktadr. Bylece gerekletirir kendini snf: Dnya
nn gidiine yn veren tahripkr iradeyi stlenerek, kyamet habercisi
hortlaklar gibi yaam aya devam etm ektedir burjuvalar.

15
Le n o u v e l a v a r e .1 tki eit tamahkrlk vardr. Birincisi, kadim
olandr: Kiinin hem kendinden hem de bakalarndan her eyi esir
gemesine yol aan tutku. Bu tipin fizyonomik zelliklerini Moliere
lmszletirmi, Freud da onu makatsal karakter2 kavramyla akla
mtr. nl cimride, masallarn o klk deitirmi halifesinin sofu
luk maskesini andran gizli m ilyoner dilencide buluruz bu tipin en m
kemmel rneini. Onun koleksiyoncuyla, manik kiilikle ve nihayet
byk kla ilikisi, Gobseck'in Esther'le ilikisi gibidir.3 Gazetelerin
yerel haberlerle ilgili stunlarnda, hl zaman zaman rastlanabilecek
bir tr antikadr. Zam anm zn cim risiyse kendisine hibir eyi, ba
kalarna her eyi pahal gren kiidir. Edeerlik hesaplaryla dnr
ve btn zel yaamn o yasaya, kiinin aldndan azn vermesini
ama yine de bir eyler almasn salayacak kadarn vermesini ng
ren yasaya baml klmtr. Btn iyi davranlarna apak bir "ge
rekli mi, zorunda mym?" sorusu elik eder. Bu tip, grd bir iyili
in "cn almak" iin gsterdii telala ele verir kendini: H er m asra
fn karlnn alnd m badele zincirinde hibir kayp halkaya ta
hamml yoktur. Btn ilerini akta ve rasyonel bir tarzda yrtt
iin de, Harpagon ve Scrooge'dan farkl olarak, sulanmas ya da
aklnn elinmesi imknszdr.4 nsafsz olduu kadar da dost canls
dr. Gerektii zaman, yadsnmaz bir biimde dorunun yanna geer
ve doruyu yanla dntrr. Eski cimrinin o sefil agzllnn
kurtarc bir yan vard: Kasadaki altnlar zorunlu olarak hrszlar da
ekiyordu. Hatta u da sylenebilir: Tpk erotik bir sahip olm a arzu
sunun ancak kiinin kendini teslim etmesiyle tatmin edilebilmesi gibi,
eski pintiliin tutkusu da ancak fedakrlk ve kaypla dindirilebiliyordu. Yeni cimriler zahitliklerini artk bir gnah gibi deil, bir erdem gi
bi yayorlar oysa. Sigortalarn yaptntlar.

36

16
n c e li in d iy a le k ti i z e r in e .1 D om akta olan sanayi toplumunda her trl insani ilikinin im knszlaacan sezen Goethe, Wil
helm M eister'in Yolculuk Yllar'nda, incelii, yabanclam insanlar
arasndaki kurtarc uyarlanm a olarak sunm aya alm t. Vazgei
ten ayrlam ayacak bir ey olarak grnyordu bu uyarlanma ona; b
tnsel temastan, tutkudan ve katksz mutluluktan el ekilecekti. n
sani olan, Goethe iin, tarihin sorgulanm az akn, ilerlemenin insan
lk d niteliini, znenin snm leniini kendi davas gibi olumiayan
bir z-snrlam a anlam na geliyordu. G elgelelim o dnemden bu yana
olup bitenler, Goethe'vari bir vazgeiin doyum olarak grnmesine
yol aacak trdendir. Bu arada incelik ve insanlk da -b u n lar ayn
eydi onun i in - Goethe'ye gre bizi gitm ekten alkoyacaklar nokta
ya kendileri gitmilerdir. nk artk bildiim iz gibi kesin bir tarihsel
n vardr inceliin. Burjuva bireyinin kendini mutlakiyeti zorun sul
tasndan kurtard andr bu. zgr ve tek bana, sadece kendine he
sap verm ektedir birey; te yandan, m utlakiyetin gelitirdii hiyerar
ik sayg ve dncelilik de eski ekonom ik temelinden ve korkutucu
gcnden syrlm tr ama imtiyazl gruplar iinde bir arada yaamay
katlanlabilir klacak kadar da varln korum aktadr henz. Mutlakiyet ile liberallik arasnda bu ilk bakta paradoks gibi grnen etkile
im, sadece Wilhelm Meister'de deil, Beethoven'in geleneksel kom
pozisyon rglerine kar tavrnda, hatta m antkta Kant'n nesnel ola
rak balayc fikirleri znel olarak kurgulam asnda bile gsterir ken
dini. Beethoven'in dinam ik ve patlayc sergilemeleri izleyen dzenli
zetlemelerinde, Kant'n skolastik kategorileri bilincin birliinden
karsamasnda aka "incelikli" olan bir yn vardr. nceliin koulu,
eski salamln ve yekpareliini oktan yitirmi ama yine de srp
giden konvansiyondur. Onarlm az bir yknt halinde, sadece biim le
rin parodisinde yaayp gidiyordur: Cahillerin yararlanmas iin keyfi
olarak dzenlenmi veya gemiten derlenm i bir grg kurallar de
meti, gazetelerin gnll "grg danmanlarnn" hep tledii tr
den - eref saatlerinde bu konvansiyonlara can vermi olan anlamay
sa imdi araba sahiplerinin ve radyo dinleyicilerinin gz kapal konformizmine brakm ur yerini. Trensel nn g, ilk bakta ince
lie yarayacak gibidir. zerk olmayan ve zarar verecek lde dsal
37

kalan her eyden kurtulduunda incelikli davrann da artk sadece

her insani durumun kendi zgl gereklerini dikkate almas beklenir.
Ama byle bir zgrlem i incelik, nominalizmin her balamda kar
lat zorluklarn ortasna decektir. ncelik dpedz trensel kon
vansiyonlara boyun em ek anlamna gelmiyordu: Daha sonraki h
manistlerin ironikletirdii de tam bu trden konvansiyonlard. nce
likli tavr, kendi tarihsel zemini kadar paradoksald aslnda. K onvan
siyonun yetkisiz kalm iddialaryla bireyin babozuk ynelileri ara
snda bir uzlama -gerekte imknsz bir uzlam a- istiyordu. ncelik
li davrann konvansiyondan baka ls yoktu. Konvansiyon, ne
kadar kuruyup solmu bir halde olursa olsun, bireysel hak iddiasnn
tzn oluturan evrenseli temsil ediyordu. Farklarn ayrtnlm asdr
incelik. Bilinli sapmalardan oluur. A m a zgrlemi -a y n tn la ca bir evrensel kalm am - incelik, bir mutlak olarak karsna dikildi
i bireyi cezbetmeyi de baaramaz ve sonunda mutlaka hakszlk eder
ona. Neyin tartlp neyin tartlm ayacan belirleyen hibir kuraln
kalmad bir dnyada, artk iyi yetimenin doal gerei saylmayan
"salnz nasl" sorusu mtecessislik ya da kt niyetlilie, nazik
konular karsnda suskunluksa bombo bir aldrszla dnr.
Bylece birey de incelie kar dmanlk -sebepsiz de olmayan bir
dm anlk- beslem eye balar: Szgelimi belli bir kibarlk biimi,
kendisiyle bir insan olarak konuulduu duygusunu vermekten ok,
insanlk d durumunu sezdiriyordur ona ve kibar kii de srf kibarl
srdrd, bu alm ayrcal devam ettirdii iin nezaketsiz g
rnme riskiyle kar karyadr. zgrlemi ve tmyle bireyselle
mi incelik sonunda sadece bir yalan haline gelir. Bugn inceliin bi
reydeki sahici ilkesi, hakknda konumay sahiden reddettii eyde
sakldr: Her bireyde cisimleen fiili ve daha ok da potansiyel g.
Kiilere teklifsiz davranm a ve onlar olduklar gibi kabul etm e neri
sinin ardnda gayretke bir "yerine oturtma" istei yatyordur aslnda:
Bireyi ve nndeki olaslklar, azndan kan her szn ierdii
zmni kabulleniler araclyla, gittike katlaan evrensel hiyerari
iindeki yerine yerletirm e istei. nceliin nominalizmi, en evrensel
olann, demek kaba dsal gcn, en mahrem durumlarda bile galip
gelmesine yardm eder. Konvansiyonu yararsz, gn gemi ve d
sal bir ss olarak bir yana atmak, her eyin en dsal olann, bir dolay
sz egem enlik dnyasn olum lam ak anlamna gelir. Bu incelik kari
katrnn bile bugnn laubali ahbapavuluu -k i zgrln kt
38

bir akaya dnm esidir- sonucunda ortadan kalkm asnn yaam da

ha da katlanlm az klmas, insanlarn bugnk koullarda birlikte ya
amasnn ne kadar imknszlatn gsteren rneklerden sadece bir
tanesidir.

17
M lk iy e t h a k la r. Gemite, pazar ilikilerini hesaplayabilen ki
inin kendi yaamn belirlemesi bir lde mmknd. Bugnse
byle bir ey iin anlaml bir ereve yok. stelik herkes iin geerli
bu. Ne kadar gl olursa olsun, ilke olarak herkes bir nesne duru
munda imdi. Generallik meslei bile artk yeterli korunm a salaya
myor. Faist ada hibir anlama genel kurm ay kararghn hava
saldrlarna kar gvenceye alacak kadar balayc deil; geleneksel
ihtiyatllklarna bal kalan generalleri ise H itler ipe ektiriyor, an
Kay ek kuruna dizdiriyor. Btn bunlara bakarak u sonuca varabi
liriz: Sa km ak isteyen kii -sakalm ann tuhaf, sama bir yan da
var, o arl dleri and ryor biraz, dnyann sonunu yaayp da son
radan bir evin bodrum katndan srne srne ktm z dleri- her
an kendi yaam na son vermeye de hazr olm aldr. Zerdtn "z
grce seilmi lm" ngren o cokulu, en doktrininin vard
kasvetli hakikat budur. zgrlk daralp bzlerek sa f olumsuzlua
dnm, art nouveau gnlerinde "gzel lm" olarak bilinen ey
de, lmden ok daha korkun eylerin olduu bir dnyada, yaama
nn sonsuz alalyla lmenin sonsuz azabn ksa kesme isteine in
dirgenmitir. - nsanln nesnel sonu, sadece baka bir addr bunun:
Birey olarak bireyin, insan trn temsil ederken, tr gerekletir
mesini salayabilecek zerklii yitirdiini anlatm aktadr.

18
E vsizle re s n a k . zel yaamn dt durum u, sahnesine ba
karak anlayabiliriz. Szcn allm anlam yla barnak, artk im
knszdr. inde bydmz geleneksel evler ekilmezlemitir:
39

Orada yaanan her konforun bedeli bilgiye ihanettir bugn, en kk

snma duygusuna bile aile karlarnn kfl kokusu karmaktadr.
Bir tabda rasa zerinde ina edilen o modem, ilevsel konutlarsa, uz
manlarn zevksizler iin imal ettii, ilerinde yaayanlarla hibir ba
lants olmayan yaama kutulardr, ya da yolunu ararak tketim
alanna girmi fabrika tesisleri - zaten snp gitmi olan bamsz va
rolu zlemine taban tabana zttr btn bunlar. Modern insan tpk
hayvanlar gibi yerde uyumak istiyor, demiti bir Alman dergisi, Hitler'den nce, kahince bir mazohizmle: Yatakla birlikte, dle uyank
lk arasndaki eii de ortadan kaldryor. U ykusuzlar her an greve
arlabilirler, her eye hazr ve dirensizdirler, ayn anda hem dik
katli hem bilinsiz. Sahici ama satn alnm bir eski konakta snak
arayan kii kendini diri diri mumyalam olur. Bir otel ya da pansiyo
na tanarak kendi ikametghmzn sorumluluundan kama abas
da mlteciliin dardan dayatlm koullarnn bilgece bir seim ola
rak grnmesini salar. En ar darbeyi yiyenlerse, her yerde olduu
gibi, seme imknna sahip olmayanlardr. Kentin knt blgele
rinde deilse bile, yarn yerini kmeslere, arabalara, vagonlara, kam p
lara ya da dpedz ak havaya brakabilecek kulbelerde yaam akta
drlar. Ev, gemite kalmtr. alma ve toplama kamplar kadar,
Avrupa kentlerinin bombalanmas da, teknolojinin ikin gelimesiyle
eve oktan biilmi olan hkmn sonunda infaz edilm esidir sadece.
Evler eski konserve kutulan gibi kullanlp atlacak eylerdir artk.
Gerekletirilme frsat bir kez karldktan sonra sadece burjuva ya
amnn kklerini rtmekle kalan sosyalist toplum da sahici bir ba
rnak imknn yok etmektedir. Bu srece hi kimse direnemez. Kii,
dar anlamyla zanaate ne kadar kar olursa olsun, mobilya tasarm
ve i dekorasyona ilgi duym aya balad anda bir kitap koleksiyon
cusunun o fazla ssl zevklerini de benim semeye baladn fark
eder. Belli bir uzaklktan bakldnda, V iyana Atlyeleri ile Bauhaus
arasndaki fark o kadar byk deildir.1 Saf ilevsel izgiler, ilev ve
amalarndan kurtularak, Kbizmin temel yaplar kadar sslemeci
olmaya balam lardr bugn. Btn bunlarn karsnda, balanm a
m, askda brakan bir tavr hl en doru davran biimi olarak g
rnmektedir: Toplumsal dzenle kendi ihtiyalarmz elverdii sre
ce zel yaammz srdrm ek, am a onun hl toplumsal bir dayana
ve bireysel bir anlam olduu yanlsam asna kaplmamak. "Ev sahibi
olmamam, iyi talihimin bir paras bile saylabilir," diyordu Nietzs40

che en Bilim'dc. Bugn eklem em iz gerekir: Kendi evimizi ev olarak

grmemek, orada kendimizi "evimizde" hissetmem ek, ahlakn bir par
asdr. Bugn bireyin kendi mlk karsnda dt zor durumu bi
raz olsun gsterir bu - hl herhangi bir m lk kalmsa tabii. Oyna
m ak zorunda olduum uz oyun udur: A rtk zel m lkiyetin kimseye
ait olm adn, nk tketim mallarnn bu kadar bollat koullar
da hi kim senin bunlann kstlanmas ilkesine tutunmaya hakk olma
dn, ama yine de srf mlkiyet ilikilerinin krce srdrlmesine
hizmet eden o bamllk ve m uhtalk durum una dmemek iin bile
kiinin baz eylere sahip olmak zorunda olduunu grm ek ve dile ge
tirmek. A m a bu paradoksun tezinin varaca y er ykmdr: Nesneler
karsnda, sonunda insanlara da ynelen sevgisiz bir umursamazlk.
Antitez ise, telaffuz edildii anda, rahatsz b ir vicdanla sahip oldukla
r eylere tutunm ak isteyenlerin ideolojisine dnr. Yanl yaam,
doru yaanamaz.

19
K apy vu rm a d a n g irin . Teknoloji, jestlerle birlikte insanlarn
dadakiklem esine, kesinlem esine ve hunharlam asna yol ayor, in
san hareketlerini her trl duraksam adan, dncelilikten ve edepten
arndryor. Onlar nesnelerin am ansz ve denebilirse tarih d taleple
rine baml klyor. Bylece, szgelimi bir kapy yavaa, sessizce
ama skca kapatma yetenei de yitiriliyor. Arabalarn ve buzdolaplannnkiler arplarak kapatlmak zorunda; kimi kaplarsa kendiliklerin
den kapanyor, ieri girenleri arkalarna bakm am a ve kendilerini ka-;
bul eden evi korum am a gibi nezaketsizliklere mahkm ederek. Yeni
insan tipini anlam ak istiyorsak, onu evresindeki nesneler dnyasnn
srekli etkisine maruz kalan, sisteminin en derin noktalarnda bile ora
dan izler tayan bir varlk olarak dnm em iz gerekir. Artk ieri
doru alacak pencerelerin yerinde sadece saa sola itilecek srgl
camlarn olm as zne iin ne dem ektir? Y um uak kap mandallarnn
yerinde dner tokmaklarn olmas, avlulann ortadan kalkmas, sokak
kapsnn nndeki birka basaman ve bahe duvarnn yokolmas
acaba nasl etkilem itir onu? Srf motorunun gcnden tr, sokakla
rn haaratn, yayalar, ocuklar ve bisikletlileri ezip gem e isteini
41

bir kez olsun iinde duym am src var m dr? M akinelerin kendi
kullanclarndan talep ettikleri hareketler de Faist zorbalkta grd
mz o vahi, sert, huzursuz savrukluk ve dengesizlii ierm itir o
u zaman. Yaantnn kuruyup gitmesinin bir nedeni de u olmal:
Nesnelerin saf ilevsellik yasasnn buyruuna girmekle aldklar bi
im, onlarla temas sadece ileticilie indirgemekte ve gerek insanla
rn hareket zgrlnde gerekse nesnelerin zerkliinde herhangi bir
fazlala, eylem nnn iinde tketilm eyecek ve yaantnn ekirdei
olarak varln srdrecek herhangi bir arta izin vermemektedir.

20
S tr u w w e lp e te r .1 Hume, kendisinden daha dnyevi yurttalarnn
karsnda, epistem olojik dn, kibar beylerin hibir zaman ilti
fat etmedii o "saf felsefeyi" savunmak zorunda kaldnda, u muha
kemeye bavurmutu: "Titizlik ve kesinlik her zaman gzellie yarar
ldr, doru akl yrtme de ince duygulara."2 Bu szn kendisi de bir
pragmatizm ieriyordu geri, yine de pratiklik konusunda btn sy
lenmesi gerekenleri rtk bir biimde ve tersten giderek sylyor.
Yaamn pratik dzenleri, insana yararl gibi grnseler de, bir kr
ekonomisinde ancak insani niteliklerin kreltilmesine hizmet edebilirler ve yaygnlatka da btn efkatli ilikilerin paralanp kopma
sna yol aarlar. nk insanlar aras efkat, amasz ilikilerin de
olabileceini bilmek dem ektir aslnda: Amalarn kavgasna batm
kiilerin hl sezebildii bir avunu kayna, eski imtiyazlardan miras
alnm ama imtiyazsz bir dzen vaadini de ieren bir sezi. mtiya
zn bujuva aklnca ortadan kaldrlmas, sonunda bu vaadi de yok
ediyor. Eer zaman para demekse, zamandan, en ok da kendi zama
nmzdan tasarruf etm ek ahlakl bir davran olarak grnr ve byle
bir tutumluluk da bakalarna kar dncelilik olarak aklanr: Akszl davranm, hibir eyi gizlememiizdir. Birbirleriyle alveri
lerinde insanlar arasna sokulan her trl rt, sadece nesnel olarak
btnlemekle kalmayp bundan gnen de duyduklar aygtn ileyi
inde bir arza olarak grlr. Karlkl apka karmak yerine bir
"meraba"nn aina kaytszlyla selamlamak, mektup yazmak yeri
ne hitapsz ve imzasz ofis ii yazm alar gndermek, insani temasta
42

bagsterm i bir hastaln rastgele belirtileridir sadece. Yabancla

ma tam da insanlar arasndaki m esafenin kaldrlmasnda gsterir
kendini. nk ancak birbirlerini alverile, tartm a ve uygulamay
la, denetim ve ilevle usandrm aktan kanabildikleri srece insanlar
arasnda dsal biim lerin o hassas telkari balantlar oluabilir ve i
sel olan d a ancak bu d biim lerde billurlaabilir. Jung'un izleyicileri
gibi kim i gericiler bunu b ir lde sezm ilerdir. G. R. Heyer'in3 Eranos denem elerinden birinde u cm leye rastlyoruz: Uygarln e
killendirici etkisine henz fazlaca m aruz kalm am topluluklarn ayrt
edici zelliklerinden biri, konuya dolayszca yaklamamalar, hatta
ondan sz etm ekten b ir sre kanm alardr; sohbet, byle insanlar
arasnda, asl konusuna sarm allar izerek adeta kendiliinden vanr."
Bugnse d z izgi, iki nokta arasnda olduu gibi iki insan arasnda
da en ksa yol saylm aktadr. Tpk son zam anlarda prefabrik ev du
varlarnn tek para olarak imal edilmesi gibi, insanlar arasndaki du
varn harc da onlar birbirinden ayr tutm ann basncyla ortadan kal
drlm aktadr. Farkl olan h ib irey artk anlalam am akta, e f garson
eli dem i bir V iyana spesiyalitesi olarak deilse bile, ocuksu birgven ya da yersiz b ir yaknlam a olarak grlm ektedir. Faydac dzen,
i yem einin balangcnda hal hatr sorm ak iin sylenen birka
cm leyle, kendi kartn bile devralp soutm utur. nsanlarn birbiri
leriyle konum a yeteneini yitirm eleriyle iten sz etm enin ayp sa
ylm as aslnda ayn eydir. H er ey zaten i olduu iin, "i" szc
n aza alm ak d a yasaktr - aslm bir insann evinde "ip" szc
nn telaffu z edilem em esi gibi tpk. M erasim in, eski tarz nezaketin,
bo gevezelik olduundan -k im i zaman hakl da o la ra k - kukulanlan
am asz sohbetin o szde dem okratik tasfiyesiyle birlikte, insan ili
kilerinin artk hibir eyi tanm sz brakm ayan o szde netleme ve
saydam lam asyla birlikte, plak vahet de yaam a egemen olmakta
dr. H i duraksam adan, uzun boylu dnm eden ve yan konulara sap
madan sylenen dolam basz szde, Faist ynetim de dilsizlerin sus
kunlara verdii kom utun biim ve tnsn bandan beri andran bir
eyler vardr. nsanlar arasndaki ilikilerde h er trl ideolojik ssle
meyi kaldran yalnln kendisi de insanlara nesne gibi davranmann
ideolojisine dnm tr oktan.

43

21
G eri a ln m a z, d e i tir ilm e z . Hediye verme detini unutuyoruz.
M badele ilkesinin ineniinde anlam sz ve inanlmas g bir ey
var; zaman zaman ocuklar bile kukuyla bakyor hediye verene, san
ki hediye onlara sadece fra ya da sabun satmak iin bavurulan bir
hileymi gibi. Bunun yerine hayr dem eklerim iz var artk, resmi ltuf
krlklarmz ve toplumun grnrdeki yaralarn gzlerden saklamak
iin yaptmz planl alm alarm z var. Bu trden rgtl alm a
larda insanca drtlere yer yoktur; ve zaten bata her zam an aala
yc bir ey vardr: Datlr, haka bltrlr, ksaca onu alan bir
1 nesne durumuna drr. Kiisel hediyenin bile, ngrlm bteye
titizlikle bal kalarak, kardaki insan iyice tartarak ve mmkn olan
en az abay harcayarak gerekletirilen bir toplumsal ilev durum una
dt, aklc bir nezaketsizlie dnt sylenebilir. Vermenin
asl sevinci, alann da sevincini hayal edebilmekten geliyordu. Semek, zaman ayrmak, zahmete katlanmak, tekini bir zne olarak gr' mek dem ektir bu: Savrukluun ve geliigzelliin tam tersi, ite bunu
kimse yapam yor gibi imdi. Olsa olsa, kendilerinin de sevebilecei
eyleri veriyorlar, am a tabii birka derece daha ktsn. Vermenin
yozlamas, o i karartc icattan, "hediyelik eya'1 diye retilen ey
lerden de anlalabiliyor; kiinin ne vereceini bilmedii nk asln
da vermek istemedii varsaymna dayanyor bu yeni icat. Bu rnler
de alclar kadar balantsz. Bandan beri birer uyuturucuydular
pazarda. Verilen hediyeyi deitirme hakknnsa undan baka anlam
yok: "Al bunu, sana ait, ne istersen yap onunla, eer houna gitmediyse geri verip yerine baka bir ey al, benim iin hi fark etmez." ste
lik normal hediyeler vermenin yol at skntl m ahcubiyetle kar
latrldnda, satlabilirlik ilkesinin bu mutlaklatrlmas bile daha
insanca seenei temsil ediyor, nk hi deilse alcnn kendi ken
dine bir hediye alm asna imkn veriyor - byle bir ey hediyenin do
asna aykr olsa bile.
rnleri yoksullarn bile eriebilecei bir yaknla getiren retim
patlamas yannda, hediye vermenin yozlamas nemsiz, bu konuda
dnmek de duygusallk saylabilir. Ne var ki, bir bolluk ortamnda
hediye gereksizlese bile - stelik, bu da bir yalandr, hem zel hem
de toplumsal bir yalan, nk bugn bile hayalgcmz biraz al44

trmakla m thi sevindirem eyeceim iz hi kim se y o k tu r- insanlarda

vermemenin yaratt bir boluk olacaktr. Vermeyen insann en vaz
geilmez yetileri dum ura urar; nk katksz iselliin tecrit hc
resinde deil, ancak darda, nesnelerle canl bir temas iinde gelie
bilir bu yetiler. Vermeyen insanlarn yaptklar her eyden bir souk
luk yaylr: Gereken efkat szc sylenmemi, beklenen dnceli
davran gsterilmemitir. Bu soukluk, kaynakland kiileri de rpertm eye balar sonunda. Btn efkatli, iyi ilikiler, hatta belki de
organik doann bir paras olan o barma bile, bir hediyedir. Fazla ,
mantkl dnd iin bu yeteneini yitiren kii, kendini de eylelirir ve donar.

22
K uru n u n y a n n d a y a da. Kltrel eletirinin en eski ve en mer
kezi m otiflerinden biri, yalan konusudur: Kltr, insana yaraan bir^
toplumda yaand yanlsamasn yaratmakta, btn insan rnleri-:
nin tem elinde yatan maddi koullan gzlerden saklam akta ve rahatla
tp uyuturarak, varoluun kt ekonom ik belirlenim inin srp gitme
sine hizmet etmektedir. Kltrn de bir ideoloji olduu dncesidir
bu ve ilk bakta hem burjuva iddet doktrinince hem de onun muarznca paylald, demek hem N ietzsche hem de Marx tarafndan sa
vunulduu sanlr. Ama ite, insan yalana kar uyaran btn nasihat
ler gibi bu dncenin kendisi de ideolojiye dnm eye pek yatkn
dr. zel yaam alannda grebiliriz bunu. Para dncesi ve pein
den getirdii btn atmalar, kanlm az biim de, en efkatli, en
erotik, en yceltilm i ruhsal ilikilere bile szar. Bu yzden, kltrel
eletiri de, tutarllk mantna ve doruluk ruhuna bal kalmak ad
na, btn ilikilerin aka ve am anszca kendi maddi kkenlerine in
dirgenmesini, taraflarn karlarna gre olum u bir maddi balant
ya eitlenm esini talep edebilir. nk anlam, bildiim iz gibi, kken
den bam sz deildir ve maddi olan rten ya da dolaymlandran her
eyde sam imiyetsizliin, duygusalln, demek gizli ve bu yzden
ok daha zehirli olan karn izini sem ek de hi zor deildir. Gelgelelim, davranlarm zda bu ilkeye radikal bir biimde bal kalrsak
eer, yanl olanla birlikte doru olan da silmi, evrensel pratiin d
n a-g s zce de o lsa - tama abalaryla daha soylu bir dnyaya ili
45

kin btn o hayalci tasarlar da yok saym ve bylece kltrn do

layl olarak hizm et ettii sylenen o barbarl en dolaysz biimde
arm oluruz. Nietzsche'den sonraki kltr eletirm enlerinde bu
kayma aka grlr; Spengler en iyi rnektir. Am a M arksistler de
pek kanamam lardr bu tutumdan. Kltrel ilerlemeye duyulan o
Sosyal Demokratik inantan arnp da barbarln gleniiyle kar
karya kaldklarnda, "nesnel eilim" adna o barbarl savunma
noktasna savrulabilmekte ve kendi can dmanlarn kurtarc olarak
grmeye balamaktadrlar - bu dm an, "antitez" olduu iin, kendisi
istemese de yknn iyi bir sonla noktalanm asna gizemli bir biimde
hizmet edecektir! Bu bir yana, bir yalan olarak grlen tine kar
maddi enin vurgulanmas da, daha nce bir ikin eletiriden geiril
mi olan o siyasal iktisatla tuhaf, kukulu bir akrabaln domasna
yol aar: Yeralt dnyasyla polis arasndaki yaknl andran bir ak
rabalk. topya bir yana brakldktan ve teori-pratik birlii art ko
ulduktan sonra hepimiz fazla pratikletik. Teorinin iktidarszlndan
duyulan kayg, her eye kadir retim srecinin nnde eilm ek ve
bylece de sonunda teorinin sahiden iktidarsz olduunu kabullen
mek iin bir gereke salar. Bu garezin belirtilerine en has M arksist
sylemde bile rastlanabilir; bugn de ticari zihniyetle ciddi eletirel
yargnn, kaba maddecilikle kaba olm ayannn gittike birbirini andr
m aya balad grlmektedir, o kadar ki zneyle nesneyi ayrt etmek
iyice zorlamtr. - Kltrn gerekten de tmyle yalana dnm e
ye balad bugnn koullarnda, bu ikisini birbiriyle zdeletirme
abas daha da uursuzlam akta ve her trl m uhalif dnceyi zayf
drmekten baka bir am aca hizm et etmemektedir. Maddi gerekli
in sadece mbadele deerleri dnyasndan, kltrnse bu dnyann
egemenliini yadsyan her eyden olutuu sylenirse, varolan varol
maya devam ettii srece byle bir yadsmann da bir yanlsamadan
ibaret kalaca dorudur elbet. Ancak, zgr ve adil mbadelenin
kendisi de bir yalan olduu iin, onu yadsmak ayn zamanda hakikat
adna da konumak demektir: M et dnyasnn yalannn karsnda,
onu yadsyan yalan bile bir tr dzeltici haline gelir. Kltrn im di
ye kadar baarsz kalm olmas, kurunun yannda ya da ocaa atarcasna bu baarszl srdrmenin gerekesi olamaz. Ayn yazgy
paylaan insanlar, kendi maddi karlar konusunu geitirmek ya da
bu karlarn dzeyine inmek yerine, kendi ilikileri zerinde dne
rek karlar zmlemeli ve bylece amaldrlar.
46

23

P lu ra le ta n tu m .' Toplum, ada bir kuram da ne srld gi

bi, eitli dolaplar"dan oluuyorsa eer, onu en iyi temsil eden model
de kolektifin tam tersi olan eydir: M onad olarak birey. H er bireyin
kesinlikle tikel olan karlarnn izini srm ekle, sahte bir toplumda
kolektifin doasn da incelem i oluruz. Farkl drtlerin gereklik il
kesine cevap veren bir ego'nun nderlii altnda rgtleniini de isel
letirilmi bir haydut etesi olarak dnm ek mmkndr: efiyle,
adamlaryla, trenleriyle, ballk yeminleriyle, ihanetleriyle, kar
atmalaryla, entrikalaryla ve btn girdi ktsyla bir haydut ete
sinin iselletirilm i biimi. Bunu anlam ak iin, bireyin evresine ha
raretle kafa tuttuu o patlam a anlarn, fke nbetlerini gz nne ge
tirmek yeter: fkeli insan kendi benliinin ete efi olarak belirir hep:
Tongaya basm am a emrini verm itir bilindna, iindeki grup adna
konumann gveniyle gzleri parldam aktadr. Kii kendi saldrgan
ln ne kadar benim serse, toplumun baskc ilkesini de o kadar iyi
temsil eder. Belki de asl bu anlam da dorudur u ilke: En bireysel
olan, en genel olandr.

24
Tough b a b y .1 Belli bir erkeklik jesti vardr ki, ister kendimizde
fark edelim ister bakalarnda, kukuyla karlam am z gerekir. Ba
mszln, ynetm e gcne gvenin ifadesidir - btn erkeklerin
gizli suortakl. Eskiden, efendinin kaprisi denirdi buna, korkulu bit
saygyla; bugnse dem okratikletirilm itir ve en sradan banka me
muru bile nasl yapldn film kahram anlarndan renmektedir.
Byk model, gece ge vakit bekr dairesine dnen ve g'zli klan
drmay aarak hem en kendine bir viski soda hazrlayan, smokinli,
yakkl erkektir: Kstah dudaklarn telaffuz etm ekten kandn,
maden suyunun dikkatle kaydedilmi kprm e sesi syler bize: Siga
ra duman, deri ve tra kremi kokmayan her eyi, zellikle de kadnla
r kk grm ektedir - onlar da tam bu yzden dayanlm az lde e
kici bulurlar onu. nsan ilikilerinin ideal biimi bir erkek kulbd
47

ona gre: O ok zenli vicdanszln arenas. Byle adamlarn -d ah a

dorusu modellerinin; nk gerek yaamda pek az bire bir karl
bulunur bu tipin: insanlar bugn bile kendi kltrlerinden daha iyi
d ir- hazlarnda, elencelerinde gizil bir iddet sezilir her zaman. Ba
kalarn hedef alan bir tehdit olarak grnr bu iddet, koltuuna ya
ylm adamn oktandr ihtiya duymad kiilere ynelmi bir teh
dide benzer. Gemite kendisine ynelttii iddettir aslnda. H er hazzn eski bir acy kendinde koruduu ve srdrd doruysa eer,
burada da ac, ona dayanabilm i olmann gururu biiminde, dorudan
doruya, dntrlm em i bir kalp olarak, hazza ykseltilmitir: a
raptan farkl olarak, her viski yudumu, her puro nefesi, organizmann
bu kadar sert uyarmlara alm ak iin bastrmak zorunda kald tik
sinmeyi anmsatr hl ve haz olarak kaydedilen de sadece budur. Sert
erkek, sahiden de film lerde sunulduu gibidir demek ki: Bir mazohist. Sadizminin temelinde bir yalan yatar ve ancak yalan syleyerek
gerek sadiste, basknn ajanna dnebilir. Ama bu yalan da, kendi
ni ztcinselliin onaylanabilecek tek biimi olarak sunan bastrlm
ecinsellikten baka bir ey deildir. Oxfordda iki tip renci sivrilir:
Sert erkekler ve entelekteller; kinciler, srf bu kartlktan tr,
otomatik olarak kadnslkla zdeletirilir. Ynetici katmann, dikta
trle yol alrken, bu iki uca doru kutuplatna inanmak gerekir.
Bu blnme, btnlemesinin de srrdr: Sevinsizlikte birlemi ol
mann sevinci. Sonuta asl kadns olanlar sert erkeklerdir, onlar gibi
olduklarn kabul etm em ek iin hanmevlad kurbanlara ihtiya du
yarlar. Totalitarizm ve ecinsellik birlikte yrr. zne, kerken, ken
di cinsinden olmayan her'eyi de yadsmaktadr. Gl erkek ile uysal
ocuk kartlar, tahakkmn eril ilkesini en katksz biim iyle uy
gulayan bir dzende kaynarlar. stisnasz her eyi, szmona zne
leri bile, kendi nesnelerine dntrm ekle, bu ilke de btnyle edilginleir, kadnslktan ayrt edilm ez olur.

25
Z ih n im izd e o n la ra y e r yo k. M ltecilerin eski yaamlarnn si
lindiini biliriz. Eskiden tutuklam a emriydi, bugnse zihinsel yaant
dr lkeden lkeye tanam ayan. eylememi olann, saylp lle48

meyenin yaam da son bulmaktadr. Ancak, eylem e bununla da ye

tinmeyerek kendi kartna, dolayszca fiilileemeyen yaama da ya
ylyor: Sadece dnce ve anmsama olarak srp giden eylere.
Bunlar iin zel bir terim de icat edildi: "zgemi". Soru formunda,
cinsiyet, ya ve m eslein altnda grlebilir. Yaam, ihlali tamamlan
sn diye, birlem i istatistikilerin zafer otom obiline balanp srk
lenmektedir ve artk gemi bile korunam am aktadr bugnden, onu
anmsamakla bir kez daha unutulua teslim eden bugnden.

26
E n g lish s p o k e n .' ocukluumda, ailemin ahbaplk ettii baz
yalca ngiliz hanmlar sk sk kitap armaan ederlerdi bana: Gen
ler iin hazrlanm, renkli, resimli kitaplar, b ird e maroken kapl, k
k, yeil bir ncil. Armaan verenlerin dilinde yazlmt hepsi:
Okuyup okuyam ayacam hibiri dnm emiti. G z alc resimleri,
balklar, vinyetleri ve deifre edilmesi im knsz metinleriyle bu ki
taplarn zel eriilm ezlii, byle nesnelerin kitap deil de reklam ol
duunu dndrrd bana; amcam n Londra'daki fabrikasnda ret
tii trden makineleri tantan reklam lar belki de... Anglo-Sakson lke
lerinde yaam aya ve ngilizce'yi anlam aya baladktan sonra da bu iz
lenimim silinmedi, tersine glendi. Brahms'n bir arks vardr, sz
leri Heyse'nin bir iirinden alnm: O Herzeleid, du Ewigkeit! / Selbander n ur ist Seligkeit [Ey yrek yaras, ey sen sonraszlk! / Bentekidir ancak bahtiyarlk]. En yaygn Amerikan basm nda yle ol
mu bu dizeler: "O misery, eternity! / But two in one were ecstasy" [Ey
ac, sonsuzluk! / ki gnl bir olunca ancak m utluluk]. Asl metindeki
kadim, tutkulu adlar, popler bir parann slogan szlerine dnt
rlmtr, parlatp sslem ek amacyla. Bu szcklerin yayd neon
klar altnda, kltr de reklamdan baka bir ey olmadn ortaya
koymaktadr.

49

27

On p a r le fra n a is.* Cinsellikle dilin ne kadar i ie gemi oldu

unu yabanc dilde pornografi okuyarak anlayabiliriz. De Sade' ken
di dilinden okurken szle gerek duyulmaz. gdsel olarak anla
lr, hibir okuldan, hibir evden, hibir edebi deneyimden renilm e
yecek olan o karanlk, kaygan mstehcen deyim ler; tpk ocuklukta
cinsellikle ilgili en dolayl sz ve gzlemlerin bile zihinde gereki
bir temsil halinde hemen billurlamas gibi. Hapsedilmi tutkular, bu
deyim lerle gerek adlarna kavutuklar anda, kendi bastnlm lklannn barajndan taar gibi kr dilin bariyerlerini amakta ve kar ko
nulmaz bir iddetle anlamn en irek hcresine kadar szmaktadrlar
sanki: Orada yine kendi benzerleriyle karlamak zere.

28
P eyza j. Amerikan manzarasnn kusuru, romantik yanlsamann
ne srd gibi tarihsel anlarn eksiklii deil, insan elinin hibir
izini tamamasdr. Sadece ekilebilir topran yetersizliiyle, ou
zaman bodur allardan yksek olmayan ilenmemi ormanlarla da s
nrl deildir bu durum, asl yollarda belli eder kendini. Manzarann
iine ylece yerletirilm i gibidir yollar; dzgnlk ve genilikleri ne
kadar etkiliyse, parltl izleri de o yabanl ve zengin bitkisel evre
karsnda o kadar ilgisiz ve hunhar grnr. fadesizdirler. Ayak ya
da tekerlek izini bilmezler, otlaklara ya da aalklara geii salaya
cak yumuak patikalar yoktur kenarlarnda; demek insan elinin ya da
en yakn aletlerinin dokunuunu hissetmi eylerin o yumuam, ya
ttrc, batmayan dokusundan da yoksundurlar. Sanki hi kimse ok
amamtr manzarann salarn. Rahatlatlmamtr, rahatlatmaz. Al
glan da byledir. Hzla giden arabann iinden grd eyi kay
detm ez gz nk; silinen manzara da kendi tadndan daha fazla
iz brakmaz.

50

29
C ce m eyve. Proust nazikti: Kendini yazardan daha zeki sanma
mahcubiyetinden kurtaryordu okuru.
On dokuzuncu yzylda A lm anlar dlerinin resmini yaptlar; sonu
her zaman sebzeydi. Franszlannsa bir sebze resmi yapmalar bile ye
tiyordu, ortaya kann bir d olm as iin.
Anglo-Sakson lkelerinde fahieler, gnahla birlikte, getirecei ce
hennem azabn da ikram ediyor gibi grnrler.
Amerikan m anzarasnn gzellii: En kk dilim inde bile, ifade ola
rak, tm lkenin usuz bucakszl belirir.
M lteciliin anlarnda, av eti rostolarnn belli bir tad vardr: Hay
van sanki Freischtz'n1 tlsml kurunlaryla vurulm u gibi bir tat.
Psikanalizde sadece abartlar dorudur.
Mutlu olup olm admz rzgrn sesinden anlayabiliriz. M utsuz in
sana evinin korunakszlm anmsatr bu ses, onu ku uykularndan,
huzursuz dlerinden uyandrarak. Mutlu adam iinse korunmuiuunun arksdr: fkeli uultusunda, artk ona kar etkisiz olduunu
itiraf eden fslty da iitir,
Dlerimizden tandmz o sessiz grlt, uyank saatlerimizde ga
zete balklarndan saldrr bize.
Efsanenin kyam et habercisi, radyoda yayor bugn. Zorunlu olarak
duyurulan nemli olaylar her zaman felaketlerdir. Solemn szc,
ngilizce'de hem trensel hem de tehlikeli anlam na gelir. Spikerin ge
risindeki toplum un gc, kendiliinden dinleyicilere ynelmekte, on
lar hedef almaktadr.
Yakn gem i her zaman felaketlerden artakalm bir yknt olarak
grnr bize.
51

Tarihin eyada beliren ifadesi, gem i azabn davurum udur sadece.

H egel'dez-bilin, kendi benliinden emin olm ann hakikatiydi: "Ha
kikatin doal topra", Fenomenoloji'nin szckleriyle. Bunu artk an
layamaz hale geldiklerinde de burjuvalarda hi deilse servet sahipli
inin gururundan doan bir z-bilin vard. Bugnse z-bilincin tek
anlam, ego zerinde dnmenin mahcubiyeti ve iktidarszlnn
fark edilmesidir: Kendinin bir hi olduunu bilmek.
"Ben" dem ek birok insan iin daha imdiden bir kstahlk haline gel
mitir.
Gznzdeki kymk en iyi bytetir.
En baya insan, en ycesinin zaaflarn sezebilir; en aptal da en zeki
sinin dnndeki hatalar.
Cinsel ahlakn ilk ve tek illcesi: Sulayan her zaman suludur.
Btn, yanltr.2

30
P ro d o in o n o s tr a ' Geen savata2 -k i hepsi gibi o da kendinden
sonrakilere kyasla sakin, huzurlu gr n r- eitli lkelerin senfoni
orkestralarnn amatac sesleri susturulduunda, okla sakatlanm
seyrek bir oda topluluu iin Askerin yks'n yazd Stravinski. En
iyi yapt olacakt bu, tek inandrc gerekstc manifesto: O dsel,
sarsntl, dipten vuran iddet, mzii bir negatif hakikatin dolaylarna
da ulatryordu. Yoksulluktu parann nkoulu: Resmi kltr pa
rampara edebilmiti nk onun maddi zenginliklerine ulamas ya
saklandndan kltr hep zehirleyen gsteriilikten de uzak kala
biliyordu. kinci savatan sonraki dnsel retim iin de bir ders
kar buradan - bir sava ki A vrupa'da brakt ykm n derecesini o
mziin boluklar bile ngrememitir. lerleme ve barbarlk kitle
kltrnde yle i iedir ki bugn, ancak o kltre ve teknik aralar
52

daki ilerlemeye kar barbarca bir perhiz geri getirebilir barbarlk d

koullar. Sahte zenginlikleri ve pahal retimi reddetmeyen, renkli
filmleri ve televizyonu, m ilyoner dergilerini ve Toscanini'yi3 geri e
virmeyen hibir sanat yaptnn, hibir dncenin sakalma ans
yoktur. Kitlesel retim iin tasarlanmam olan eski medya yeni bir
deer kazanyor bu koullarda: Bakln ve doalamann deeri.
Ancak byle bir m edya aabilir trstlerin ve teknolojinin birleik cep
hesini. Kitaplarn oktandr kitaba benzemekten kt bir dnyada,
gerek kitap da bir kitap olam az artk. Burjuva an balatan, matba
ann icadysa eer, imdi ona mimeografla, yaynn bu tek kibirsiz bi
imiyle son vermenin zamandr.

31
B a kla y k a rm a k . Sosyalizmin en onurlu davran biimi olan
dayanma da hasta. Eskiden, kardelik sylem ini geree dntr
mekti dayanmann amac: Onu bir ideoloji olduu genelliin iin
den karm ak ve sadece tikele, dm anca kartlklarla belirlenmi bir
genellik dnyasnn iinde dayanmann tek tem silcisi olan Parti'ye
zg bir gereklik olarak srdrmek. Kendi yaam larn beraberce
tehlikeye atan bir grup insan temsil ederdi dayanm ay; elle tutulur
bir imkn karsnda kendi kiisel tasalarn daha nem siz sayan in
sanlar, bylece soyut bir dncenin buyruuna girm eden am a kiisel
bir umut da beslem eden yaam larn birbirleri iin feda edebiliyorlar
d. z-korunum dan byle feragat edilm esinin nkoulu, bilgi ve karar
verme zgrlyd: Bunlar yoksa, o kr tikel kar yeniden ortaya
kar hemen. Ancak, dayanm a zamanla Parti'nin binlerce gz oldu
u inancna, gl olduu dnlen ii m frezelerine -b u n la r da
oktandr niform allam tr- kaydolmaya, tarihin akntsna katl
maya dnm tr. Bylece kazanlan herhangi bir geici gvenliin
bedeli de srekli korku, dalkavukluk, kvrtm a ve karndan konuma
dr: Dmann zaafn snam akta kullanlabilecek enerji, kiinin kendi
liderinin kaprislerini, olas tepkilerini tahmin etm e abalarnda har
canmaktadr; bu lider, eski dmandan daha ok korku salyordur y
reklere, nk iki tarafn liderlerinin de kendi astlarna hi danm a
dan aralarnda anlaabileceklerini gizliden gizliye sezebilm ektedir ki
53

i. Bunun baka bir yansmas da fark edilebilir insanlar arasndaki

ilikilerde. Gerek mminleri -bunlar, jestlerinin ve konumalarnn
tanmlanmas g bir zelliiyle tanrlar birbirlerini, parola yerine ge
en bir tr tok szl teslim iyetilikle- birletirdii grlen o hayali
bildiriyi imzalamad halde bugn geerli olan ablonlara gre pei
nen ilerici olarak snflandrlan kii hep ayn deneyi yaayacaktr. Ortodokslar da onlara fazlaca benzeyen sapmalar da bir dayanm a bek
lentisi iinde yaklarlar ona. Aka ve gizlice, ilerici antlamay
anmsatrlar. Ama ayn dayanm ann en kk bir kantn onlardan
bekledii ya da toplumsal acdan kendi payna den ksma hi deil
se sem patiyle yaklamalarn istedii anda, kendisine srt evirdikleri
ni grr: Kilise ulularnn eski itibarlarna yeniden kavutuu bir a
da m addecilikten ve ateizm den geriye kalan budur. Bu rgt adam la
r, drst entelektelin aa kp onlar iin kendini tehlikeye atmas
n isterler; ama kendilerinin de aa kabileceini sezer sezmez onu
bir kapitalist, ok gvendikleri ve kullanmay umduklar o drstl
de gln bir duygusallk ve budalalk olarak grmeye balarlar. Ku
tuplayor dayanma: B ir ta kaacak yerleri olmayanlarn umutsuz
sadakati, br uta zindanclardan uzak durmak ama hrszlan da kz
drmak istemeyenlere uygulanan fiili antaj.

32
V a h ile r daha so y lu d e ild ir. Afrikal ekonomi politik ren
cilerinde, Oxford'daki Siam llarda ve daha genel olarak kk bujuva kkenli alkan sanat tarihi ve mzikologlarda bir eilim gr
lr: Yeni malzemenin zm leniini, yerleik, kabullenilmi ve onay
lanm olan her eye kar lsz bir saygyla birletirmeye pek he
veslidirler. Uzlam asz bir kafa, ilkelciliin, ge kalmln ya da
"kapitalist olmayan diinya"nn tam tersidir: Deneyim vardr temelin
de, tarihsel bir bellek, titiz bir zek ve en nemlisi de belli bir doygun
luk. Radikal gruplara sonradan katlan o deneysiz genlerin bir kez
gelenein gcn hissettikten sonra kamp deitirdikleri ok grl
mtr. Gelenekten nefret edebilmek iin ona sahip olm ak gerekir.
Avant-garde sanat hareketlerine proleterlerden ok zppelerin yatkn
oluu, siyaset iin de anlaml bir ipucu verebilir bize. Ge kalanlarn
54

ve yeni gelenlerin rktc bir yatknl vardr pozitivizme Hindistandaki Cam ap mritlerinden Alman ustalar M atthias Grne
wald ve Heinrich Schtz'n inanl hayranlarna kadar hepsinde gr
lr bu.1 Psikolojiden hi anlam ayanlarn ne srebilecei bir eydir,
dta kalmann sadece nefret ve hn uyandrd; fazla sahiplenici ve
hogrsz bir ak da doabilir buradan ve baskc kltrn uzakta
tuttuu insanlar kolayca onun en inat savunucular kesilebilirler. Bir
Sosyalist olarak "bir eyler renmek", kltrel miras denen eyden
pay almak isteyen iide bile bir yanks iitilebilir bunun; ve Bebel'lerin2 zevksiz bilirbilmezlii de kltr anlam amalarndan ok, onu g
rnrdeki deeriyle kabul etmeye, onunla zdelemeye tene olula
rnda -v e bylece anlamn da arptm alarnda- belli eder kendini.
Sosyalizmin ne byle bir dnm e ne de teorik olarak pozitivizme
dmeye kar genel bir muafiyeti vardr. Uzakdou'da Marx kolaylk
la Driesch ve Rickert'in igal etmedii yeri alabilir.3 Bat d toplumlarn sanayi toplum unun atm alarnn iine ekilmesinin -k i ok da
ha nce yaplmas g erekirdi- asl kazanlsnn, yaam standardnda
beklenebilecek hafif bir ykselii bir yana brakrsak, bamszlna
kavumu halkn kendisinden ok, rasyonel olarak gelitirilm i re
tim ve iletiim olm asndan korkulur. Daha yal uluslar, kapitalizm
ncesi halklardan m ucizeler beklemek yerine, onlarn onaylanm her
eye ve Bat'nn baarlarna duyduklar o ksa grl, enge itaha
kar uyank olmaldrlar.

33
A te h a ttn d a n u za kta . Hava taarruzlaryla ilgili haberlerde,
uaklar reten firmalarn da ad geiyor ou zaman: Focke-W ulff,
Heinkel, Lancaster - imdi bunlar ald konumalarda bir zamanlar
Hussar svarilerinin, mzrakl birliklerin, zrhl valyelerin tuttuu
yeri. Yaam yeniden-retm enin, ona tahakkm etmenin ve onu yok
etmenin mekanizmalar birdir ve bu yzden sanayi, devlet ve reklam
clk i ie gemitir. O zaman abartm a saylm t, ama "sava ticaret-,
tir diyen kukucu Liberallerin hakl kt grlyor bugn: Devlet,
kr dnyasnn tikel karlarndan grnte bile bam sz deil artk;
aslnda her zaman onlarn hizm etindeydi, imdi ideolojik olarak da
oraya yerleti. Kentlerin ykmndaki ba mteahhitin adnn heranl55

, her alk, imar zamannda da en iyi komisyonlar almasn salaya

cak itibar kazandryor ona.
Otuz Yl Savalar' gibi bu sava da -b ir sava ki son bulduunda hi
kimse balangcn anm sam ayacak- bombo aralklarla birbirinden
ayrlm kesintili harektlardan oluuyor: Polonya seferi, Norve ha
rekt, Fransa'nn igali, Rusya ve Tunus harektlar, stila. Bu ritmde,
corafi olarak ulalabilecek dman bulunmad anlarn mutlak kprtszl ile apansz eylem ler arasndaki bu gidi gelite, askeri
aralarn kendilerini anmsatan bir mekaniklik var. Savan Liberalizm-ncesi biimini hortlaian da bu olmal. Ama bu mekanik ritm, in
sann savala ilikisini de btnyle belirliyor - sadece bireysel bede
nin gcyle makinelerin enetjisi arasnda arpc bir oranszlk yarata
rak deil, deneyimin en gizli hcrelerine de szarak. Daha bundan bir
nceki atm ada bile, bedenin mekanik sava teknikleriyle uyum suz
luu, gerek deneyimi imknszlatrmt. Bu sava hi kimse T op
u Generali Napolyon'un bir muharebesini anlatr gibi anlatamyordu,
anlatmasna imkn yoktu. Bar ilan ile sava anlarnn yazl ara
snda uzun bir sre bulunmas da rastlansal deildir: Anlarn canlan
drlmas ve bellein kurulmasnn ne kadar sancl bir sre olduunu
gsterir. Ve yazarlarn yaad dehet ne kadar tyler rpertici olursa
olsun, btn kitaplarda bir yetersizlik, gszlk, halta sahtelik duy
gusu karm tr bu anmsamaya. Ama ikinci Sava bsbtn kopuk
tur deneyimden, tpk bir makinenin ileyiinin insan gvdesinin ha
reketlerinden uzak oluu gibi (ancak patolojik durum larda makineyi
andrmaya balar bu hareketler). Sreklilikten, tarihten, bir "epik"
eden yoksundur bu sava, her evresinde sfrdan balar gibidir: Bel
lekte bilinsizce korunmu, kalc bir an da brakmayacaktr. Her yer
de, her patlamayla, uyarm engelini delip gemitir; oysa deneyim , sa
altc unutula saaltc anm sama arasndaki sre, bu engelle koru
nan bir alanda oluur. Kprtsz, bombo aralklarla kesilen, zaman
d bir sarslm alar dizisine dnm tr yaam. Ama gelecek iin
belki de asl rktc olan, yaknda btn bunlarn zerinde dn
lebilecek eyler olm aktan kacadr; nk cepheden dnen sava
larn yaad her travma, isel olarak zmlenm emi her sarslma,
gelecein ykmlarnn da mayasdr. Karl Kraus hakl olarak insanl
n Son Gnleri adn vermiti yazd oyuna. imdi oynanan oyunun
balysa "Kyametten Sonra" olmal.
56

Savan enform asyonla, propagandayla ve medya yorumlaryla g

rnmez klnmas, ilk tanklarn zerindeki kam eram anlar ve kahra
manca len gazeteciler, kamuoyunu ekip evirm eye ynelik aydn
latma tekniklerinin hercmerci ve btn o aldrsz, unutkan hareket
lilik: Deneyimin, insanlarla yazglar arasndaki boluktan baka bir
ey olmayan deneyim in -k i insanlarn gerek yazglar da bu bolu
un iinde ekillenir- kuruyup bzmesinin bir baka ifadesidir bun
larn hepsi. Olaylarn eylemi, katlam, aldan kalplan, olayla
rn yerini alm tr sanki, insanlar, seyircisi olmayan nk herkesin
kk bir rolle de olsa ekrana kt bir belgesel canavar filminin figranlanna indirgenmektedir. O herkesin tepkisini eken "sahte sa
va" deyim inin altnda yatan da budur. Deyimin kaynanda, yaanan
dehetle ilgili sylentileri "propagandadan ibaret" sayan -v e bylece
vahetlerini daha da pervaszca srdrebileceini dnen- Faist al
drmazln yatt dorudur elbet. A m a btn Faist eilimler gibi
bunun kklerinde de gerein baz eleri vardr; ve bu gerekler de
ancak Faist tavrn onlar habise sezdirm esiyle kendilerini gstere
bilmektedir. Sava gerekten sahtedir, am a btn dehetlerden daha
tyler rpertici bir sahteliktir bu ve onunla elenenler de ykma asl
katky yapanlardr.
Hegel'in tarih felsefesi bu a ierebilm i olsayd, Hitler'in robotbom balan da, dnya-tininin kendini sim geler araclyla dorudan
doruya aa kard o seilmi ajpirik olgulardan biri olarak, s
kender'in erken lm nn ve benzeri imgelerin yannda yerini alrd.
Faizmin kendisi gibi robotlar da znesiz alyorlar. Tpk onun gibi
robotlar da m thi bir teknik kusursuzluu mutlak krlkle birletiri
yorlar. Ve yine Faizm gibi onlar da lmcl bir korku yaratyorlar ve
tamamiyle etkisizler. "Dnya tinini grdm ", am a at zerinde deildi,
kanatlanmt ve baszd - ki bu da ayn anda Hegel'in tarih felsefesi
ni rtr.
Bu savatan sonra yaam n "normal seyrini" srdreceini, hatta kl
trn "yeniden kurulabileceini" -san k i kltrn yeniden kurulmas
daha en batan onun yadsnmas deilm i g ib i- ne sren btn d
nceler ahm akadr. M ilyonlarca Yahudi katledildi; ve bu da felake
tin kendisi deil, sadece bir perdesi. D aha neyi bekliyor bu kltr? Sa
ysz insann hl bekleyecek zaman olsa bile, A vrupa'da yaananla57

n n hibir sonucu olmayacan dnmek mmkn mdr? Srf kur

banlarn niceliinin bile toplumun yeni bir niteliine -b arb a rl a - d
nmeyeceini nereden biliyoruz? Darbeyi kar-darbe izledike fela
ket de srer gider. K atledilenlerin cnn alndn dnm ek bile
yeter bunu grm ek iin. Kar taraftan da ayn sayda insan ldrld
nde dehet de kurumsallaacak ve en eski alardan beri uzak da
lk blgelere hapsolm u olan kapitalizm-ncesi kan davalar daha ge
ni bir lekte yeniden ortaya kacaktr - ve artk koca koca uluslar
dr bu davalarn znesiz zneleri. Ama llerin cnn alnmamas
ve yaplanlarn balanmas halinde de Faizmin zaferi yanna kr
kalacak ve bu kadar kolay olduu grldkten sonra baka yerlerde
srdrlmesi zor olmayacaktr. Tarihin m ant, n plana kard insanlar kadar ykcdr: Ald hz onu nereye srklerse gemi bela
larn bir eini orada retir. Normallik lmdr.*
Yenik Alm anya'ya ne yaplaca sorusuna yant olarak ancak iki ey
syleyebilirim. Bir: Cellat olmay ya da cellatlara meruluk salam a
y hibir zaman hibir koulda kabul edemem, tki: Gem i ktlkle
rin cn alm aya girien adama engel olmak -zellikle yasal cihaz
kullanarak engel o lm ak - istemem. Tmyle yetersiz ve eliik bir ya
nt, ilkeyi de uygulann da glnletiren. Am a belki de kabahat
yalnz bende deil, sorunun kendisindedir.
Sinem ada haftalk dnya haberleri: Mariana adalarnn igali, Guam
da dahil. Verdii izlenim, savaa deil inaat mhendisliine ve son
suz bir ciddiyet ve younlam ayla stlenilen bir yol-hafriyat alm a
sna ilikin. B ird e buharl dezenfeksiyona, yerkre leinde balatl
m bir bcek ldrm e operasyonuna. Operasyon srdrlecektir, top
rakta hi ot bitmeyene kadar. Dman burada hasta ve ceset rolnde.
Tpk Faist devletteki Yahudiler gibi o da sadece teknik ve idari i
lemlerin nesnesi olarak hesaba katlyor imdi; ve savunm aya geecek
olduunda kendi davranlar da hemen ayn zellii kazanyor. eyta
nn oyunlarn anmsatan bir ey var btn bunlarda: Eski tarz savala
ra gre ok daha byk inisiyatif gerektiriyor bu tr operasyonlar: znesizlik haline ulamak iin znenin btn enerjisini kullanmas gere
kiyor. M kemm ellem i insanszlk, Edward G rey'in2 pek insanca d
nn gereklemesidir: Nefretsiz sava.
Gz 1944
58

34
B a d a -k a v a k -y e lle r i-e s e n -H a n s .* Bilginin iktidarla ilikisi
sadece uaklkla deil, hakikatle de ilgilidir. ou bilgi, eer gler
ilikisiyle orantl deilse, biimsel adan ne kadar doru olursa ol
sun, geersizdir. "Hitler benim iin patolojik bir vakadr" - bir mlte
ci doktorun bu szleri sonuta klinik bulgularla dorulanabilir, ama o
paranoyak adna dnyann bana sarlan nesnel belayla orantszl
bu tany glnletirm ekte, sadece mesleki bir lafazanla indirge
mektedir. H itler belki "kendinde" bir patolojik vakadr, ama hi ku
kusuz "kendi iin" deildir. Mltecilerin Faizme kar demelerinin
ounda grlen kibirli ikinlik ve zavalllk da bununla ilgilidir. z
gr, mesafeli ve karsz deerlendirm e kalplaryla dnen insanlar,
aslnda bu tr dnceyi geersizletiren iddet deneyimini bu kalp
larn iine yerletirem ediler. udur nerdeyse imknsz olan grev:
Bakalarnn iktidarnn da kendi iktidarszlmzn da bizi aptalla
trmasna izin vermemek.

35
K ltre d n . Hitler'in Alman kltrn yokettii iddias, onu
telefonlu masalarndan kurm ak isteyenlerin kulland bir reklam tek
niinden baka bir ey deildir. Hitler'in imha ettii sanat ve dnce
zaten uzun sredir kopuk ve dlanm bir yaam sryordu, son s
naklarn da Faizm temizledi. Oyuna katlmayanlar, daha nc
Reich'tan yllarca nce, kendi ilerine iltica etmilerdi: Alman mark
nn istikrar kazanyla Davurumculuun sonu ayn tarihe rastlar.
En ge bu tarihten itibaren Alm an kltr de kendine resimli Berlin
magazinlerinin ruhuna ok uygun bir istikrar kazandryordu - o m a
gazinler ki Nazilerin "Neeli Kuvvet"inden, Reich otobanlarndan ve
sergi salonlarnn tuzu kuru Klasisizminden aa kalr yan yoktur.
Alman kltrnn tamam, stelik de en liberal olduu yerde, hazla
gevemi bir halde kendi Hitler'inin yolunu gzlyordu: M osse ve
Ullsteinn1 editrlerini ya da Frankfurter Zeitung'un yeni yneticile
rini Nazizm e uaklk etm ekle sulamak onlara hakszlk etmek olur.
59

Onlar her zaman byleydiler; rettikleri dnsel metlarda benim se

dikleri asgari direni izgisi, hi yolundan sapmadan, aptallar tarafn
dan anlalmann -F hrer'in kendisinin de belirttii g ib i- en deerli
ideolojik yntem sayld bir siyasal rejim karsnda asgari direni
izgisine dnmtr. lmcl bir kafa karklna yol aan da budur. Hitler kltr yoketm itir. Hitler Bay X'i srgne yollamtr, y
leyse Bay X kltrdr. Evet, yledir aslnda. Hem alkanlklaryla
hem de nfuz alanlarnn kesin olarak ayrmas sayesinde yurtdnda Alman zihnini temsil etme maharetini gsteren m ltecilerin edebi
rnlerine ksa bir bak bile mutlu bir yeniden inadan ne beklenebi
leceini ortaya koyuyor: Broadway yntemlerinin Kurfrstendam m 'a
ithali - ama yirmili yllarda da bu ikisi arasndaki fark, kincisinin ni
yetlerinin iyilii deil, aralarnn yetersizliiydi sadece. e W eimar'
dan balamak zorundadr kltrel Faizme kar olanlar, "M onte Carlonun Bombalan"ndan ve Basn Balosundan - Hitler Almanyasnda Fallada2 gibi kaygan ve aibeli tiplerin szlerinin, kendi prestijleri
ni baka topraklara tamay becerebilen o pek salam ve namuslu
hretlerin sylediklerindel daha fazla doru ierdiini kefetme du
rumunda kalmak istem iyorlarsa eer.

36
lm e G t ren S a lk J Bugnn prototipik kltrnn psika
nalizi diye bir ey mmkn olsayd eer; eer ekonom inin mutlak
egemenlii, koullan kendi kurbanlannn ruhsal yaamyla aklam a
ya ynelik btn abalarn iini boaltm olmasayd; ve psikanalist
ler de oktan o koullara ballk yemini etm em i olsalard - byle bir
aratrma, an zgl hastaln normallik olarak tanm lam ak zorun
da kalrd. Bugn, bireyin bedence ve ruha salkl olduunu kantla
mak iin gstermesi gereken libidinal performans, ancak en derin d
zeyde sakatlanm a pahasna, da dnklerde de isellemi hadmlama pahasna elde edilebiliyor. Bu sakatlanmann yannda, babayla z
delemenin sonucu olan o eski vazgei bile sadece bir ocuk oyunu
dur, zaten bandan beri oyun olduu bilinen bir oyun... Dzgn adam
ve tatl kzn bastrmas gereken sadece arzular ve igrleri deildir
imdi; burjuva alarnda o bastrmann sonucu olarak ortaya kan
60

sem ptomlar da bastrmak zorundadrlar. Tpk n, tem iz havann

ve salkl yaam n m srife sergilenm esiyle o eski adaletsizliin or->
tadan kalkm am as, hatta rasyonellem i byk sermayenin panltl\
saydaml altnda daha da grlm ez olmas gibi, zamanmzn isel
sal da hastaln nedenlerini ve oluum unu hi deitirmeksizin
hastala ka yollarnn tkanm asyla elde ediliyor. Gereksiz bir yer
israf olarak grlen karanlk sandk odalar yklp banyoya dahil
edildi. Kendi de salkl yaamn bir paras haline gelmezden nce
psikanalizin phelendii ey bugn dorulanm tr artk. En aydnlk
odalar dknn gizli malikaneleridir. "Sefalet sryor. Grld ki /
mknsz onu yoketmek. / O zaman st rtlyor" dizeleri, gittike
artan maddi eitsizliin mal bolluuyla geici olarak gizlendii alan
dan ok, ruhsal ekonomi iin geerlidir. Sonradan gn yzne neeli
lik, aklk, sosyallik, zorunlu olana uyarlanm a yetenei ve dengeli,
pratik bir kafa yaps olarak kan arplm a ve ekilsizlemelerin ilk
ilendii cehennem odasn hibir bilim aratrm am tr bugne ka
dar. Bu zelliklerin temellerinin, nevrozlar hazrlayan ocukluk d
neminden bile daha eski evrelerde atldn dnm ek ok yanl ol
maz: Eer nevroz igdnn yenilgiye urad bir atmann r
nyse, andrd sakatlanm toplum kadar normal olan bu yeni du
rum da atan gleri daha birbiriyle kapm adan nce iktidarszlatran bir tr tarih-ncesi cerrahi m dahalenin rndr. Bu yzden
daha sonraki atm aszlk da bilgiyle gerekletirilen bir iyilemeyi
deil, ok nceden belirlenm i bir sonucu, kolektif mercinin nsel za
ferini yanstr. Daha imdiden m racaatlarn yksek cretli grevle
re atanm alarnn koulu haline gelm i olan o kendinden emin sakin
lik, sonradan iverenlerle personel m drnn siyasal olarak dayata
ca zorunlu suskunluun imgesidir. Salklnn hastaln tehis et
menin tek nesnel yolu, rasyonel varolularyla yaamlarnn akln yar
dm yla alabilecei muhtemel yol arasndaki uyumazl ortaya koy
maktr. Yine de hastaln izleri ele verir onlar: Derileri, dzenli de
senlerden oluan bir dknt tabakasyla kaplanm gibidir - bir tr
inorganik kamuflaj. Tam da cokulu bir canlln ve grkemli bir g
cn belirtileriyle dolup taan kiilerin aslnda tahnit edilmi cesetler
olduunu ve tam gerekleemeyen vefatlarna ilikin haberin de sade
ce nfus politikasnn gerekleri yznden onlardan esirgendiini bile
dnebiliriz. lm yatyor bugnn geerli salnn altnda. Sal
n btn kprdanlan kalpleri oktan durm u varlklarn refleks de61

vinimlerini andryor. M utsuz krklaryla oktan unutulmu kor

kun rpnlara tanklk eden biraln, m antn dzgn akn sekte
ye uratan anlk bir budalalk veya yersiz, gln bir hareket - ancak
byle eyler koruyor kaybolmu bir yaamn izlerini, belki onlar bile
deil. nk toplumsal olarak belirlenmi o fedakrlk, o kurbanlk
yaants, bireyde deil de ancak toplumun tmnde aa kabile
cek kadar evrensellem itir. Toplum btn bireylerin hastaln keni di stne alm tr sanki ve bireyde gml duran znel yazg da an
cak orada, Faist eylem lerin tkanm lgnlnda ve bu eylemleri
haber veren veya kkrtan saysz olayda, kendi nesnel ve grlebilir
karlyla btnlemektedir. - Ama kimi rahatlatabilir ki normalin
hastalnn m utlaka hastann salkl olmas anlam na gelmediini
ve onun da ok zaman ayn felaketin baka bir ifadesi olduunu d
nmek.

37
H az ilk e s in in b e ris in d e 3 Freuddaki baskc eilimlerin cinsel
lik kuramnda ibilir revizyonistlerin iaret ettii katlkla ve insanca
scaklk eksikliiyle hi ilikisi yoktur. Profesyonel scaklk, kr am a
c gtt iin, insanlar arasnda uurumlara karn yaknlk ve dolay
szlk retmeye kalkr. Kurbann aldatr, nk onun zaafn onay
larken aslnda onu o hale getiren dnyay onaylam aktadr; hakikatten
uzaklat lde de ona hakszlk eder. Freud'da byle bir insanca
scakla pek rastlanm yorsa eer, bu onun hi deilse bu adan siya
sal iktisadn eletirm enlerinin yannda yer almas demektir ki bu da
Tagorela ya da W erfel'le birlikte anlmaktan iyidir.2 Asl talihsizlii
uydu: B ir yandan, burjuva ideolojisinin basncna karn, bilinli
edim lerin bilind igdsel temelini maddeci bir biimde aratr
yor, ama ayn zam anda igd karsndaki burjuva horgrsn de
benimsiyordu; oysa bu horgr de tastamam Freud'un zm eye ve
ykmaya alt rasyonalizasyonlar bir rnyd. Freud, Giri
K onferanslar'nda aka belirttii gibi, "toplumsal hedefleri temelde
bencil olan cinsel amalardan stn gren... genel deerlendirmeye"
btnyle katlmaktadr. Bir psikoloji uzman olarak, toplumsal olan
la bencil olan arasndaki kartl duraan haliyle ve hi snamaks62

zn benimser. Bu kartln olum asnda baskc toplumun payn

grmedii gibi, kendi betimledii ykc srelerin izini de grmez.
Daha dorusu, teorisizlii ve nyarglaryla iki u arasnda salnp du
rur: gdnn yadsnna gereklie aykr bir bastrm a olarak kar
kmak zereyken, bir anda br uca savrularak bu yadsmay kltr
iin yararl b ir yceltim olarak alklar. Bu elikide, kltrn kendi
Janus-doasnn3 da pay vardr ve salkl cinsellik vgleriyle savturulamayacak bir ikiliktir bu. Ama Freud'da, analizin hedefini be
lirleyen eletirel standardn sulandrlm asna yol aar. Freud'un aydn
lanmam aydnlanm as, sonunda burjuva dbozum unun karlarna
hizmet etmektedir. kiyzlln ge dnem m uarzlarndan biri ola
rak, bir yanda bastrlm olann apak zgrlem e isteiyle te yan
da apak bastrm aya mazaret arayan bir tavr arasnda ikircikli bir ko
num alm tr Freud. Akl sadece bir styapdr onun iin; ama bunun
nedeni, resmi felsefenin ne srd gibi, Freud'un psikolojizmi de
ildir - bu psikolojizm , tarihsel hakikat nna yeterince nfuz edebil
mitir; asl neden, Freud'un akl denen araca makul olm a imknn ve
rebilecek olan amac reddetmesidir. H azdr bu ama, anlamn uzan
da, akln nfuz edemedii bir yerde durur. A m a hazzn doa hizmet
krln aan yn bir kez unutulduunda ve bylece kmsenerek
trn devamn salayan oyunlar repertuarna dahil edilip kendisi de
akln bir hilesi olarak sunulduunda ratio4 da bayalaarak rasyonalizasyon durum una der. Hakikat grecelie ve insanlar da iktidara
teslim edilmitir. A ncak topyay kr bedensel hazda -nihai amac
tatmin ettii lde kendisi amasz olan h az d a - konumlandrabilen
kiinin hakikat hakknda salam ve geerli bir fikri olabilir. Am a Fre
ud'un alm as, zihne ve hazza kar duyulan ifte dm anlkla ma
luldr (Freud pek farknda deildir bunun) ve stelik bu ifte dm an
ln ortak kkenlerini anlama imknn da bize yine psikanaliz ver
mektedir. B ir Yanlsamann Gelecei'nde, gezgin tccarn semavi
dnyay m eleklere ve serelere brakmak gerektii yolundaki hkm
n5 yal ve klyutmaz bir beyefendinin beyhude bilgeliiyle aktard
pasaj, Konferanslar'dz. hazc toplumun sapk pratiklerini sofuca bir
dehet iinde lanetledii pasajn yanna konulmaldr. Haz ve cennet
karsnda eit lde tiksinti duyanlar aslnda nesne durumuna d
meye en yatkn olanlardr: Baarl bir analizden gem i olanlarn o
unda grlebilen o kof ve mekanik nitelik sadece hastalklarnn de
il, zgrletirdii eyi balamndan koparan tedavilerinin de hanesi63

ne yazlmaldr. Terapinin en etkili yntemi olarak grlen ve zl

mesi de bouna analitik tedavinin candam an saylmayan aktarm,6 bir
zamanlar znenin kendini erotik eilim lerine brakmasyla kendili
inden biimde gerekleen ve kiiyi de zenginletiren ama imdi z
nenin yapay bir ortamda gnll olarak ve ykm pahasna gerekle
tirdii o benlik ilgas, bugn her trl zekyla birlikte ona ihanet et
mi olan analistleri de tasfiye eden ve sadece baz reflekslerden olu
an o liderimi-izlerim davrannn modelini oktan izmitir.

38
D a n sa d a v e t.1 Psikanaliz, nevrozlarla kstlanan haz duym a yete
neini eski haline getirm ekle vnr. Sanki srf bu haz-duyma-yetenei kavram bile byle bir eyi -e e r gerekten varsa- epeyce deersizletirmeye yetmezm i gibi. Sanki m utluluk zerine speklasyonla
gerekleen bir mutluluk bu szcn anlatt eyin tam kart de
ilmi, sanki byle bir mutluluk, kurumsal olarak planlanan davran
modellerinin zaten srekli klen yaant alanna yeni bir tecavz
deilmi gibi. Egemen bilin ne hale gelmi olmal ki gem ite sade
ce M acar operetlerindeki ataelere uygun grlen o am panya akrak
l ve zorlanmal m sriflik gsterisinin doru yaama dsturlarndan biri olduuna ciddi ciddi inanlyor bugn. Reeteli mutluluk tam da
adna benziyor; bu mutluluktan pay alacak nevrozlunun bastrm a ve
gerilemenin2 onda brakt son akl krntlarndan da arnmas ve
analistini memnun etm ek iin de btn baya filmleri grm e konu
sunda son derece hevesli davranmas, Fransz restoranndaki pahal
ama kt yemekten, ar ikiden ve "seks" ad altnda bir ila olarak
kullanlan sevimeden mthi zevk almas gerekiyor. "Yaam her e
ye karn iyidir" - Schiller'in daha sylendii anda bile kof bir ses ve
ren bu nermesi, bugn, her yere yaylm reklamclkla ayn koroda
yer ald lde, dpedz ahm aklk haline gelmitir; ve psikanaliz
de, daha iyi imknlarna karn, yangna krkle gitmektedir, insanla
rn yaad ketlenm elerin says ok fazla deil ok azdr bugn; s
telik bunun onlan bir nebze daha salkl kld bile sylenemez. y
leyse uyum yetenei ve ekonom ik baardan farkl ltlere ynel
mek isteyen bir katharsis yntemi de insanlarn genel v e-ay rlm az bi
64

imde ona b a l- kiisel mutsuzluun farkna varmalarn salamak

ve bu iren dzenin sanki onlar dardan tutsaklatrmas yetmez
mi gibi ilerindeki yaam zerinde de bir ikinci boyunduruk kurma
sna yol aan doyum yanlsamalarndan yoksun kalmalar iin al
mak zorundadr, insan, ancak sahte hazza doyup da kendisine sunulan
eylerden tiksindii ve sadece mutluluun pozitif vekilinin deil -b u
vekile kar gsterdii szmona marazi direnten vazgetiinde
mutluluu satn alabilecei sylenm ektedir o n a - gerekten adna la
yk bir m utluluun bile yetersizliini sezdii anda deneyimin potansi
yel boyutlarn anlam aya balayabilir. Bilimsel epikrc sanatoryum
yneticisi ile elence endstrisinin asabi propaganda eflerinin bir
azdan seslendirdikleri "mutlu ol!" nasihatnda, iten huzursuz bir
halde dnp de kapda kendisini neeli glcklerle karlamadklar
iin ocuklarn halayan babann fkesini andran bir ey vardr. Ege
menlik m ekanizm as, yol at aclarn grlmesini de nler: M utlu
luk vaazlaryla balayp srf yurttalarmz ac lklarn iitmedikle
rine kendilerini inandrabilsin diye Polonya'nn en uzak kelerinde
kurulan insan m ezbahalarna varan geliim izgisi hi dolambal de
ildir. Budur ketlenmem i bir mutluluk yeteneinin modeli. Btn bu
balonu patlatan kiiye psikanalizin verdii cevapsa bunlarn kendi Oidipus kompleksinden ibaret olduudur.

39
E go iddir. Psikolojinin gelim esiyle burjuva bireyinin hem Antik
adaki hem de Rnesans'tan sonraki ykselii arasnda ou zaman
bir ba kurulur. Bu, psikolojiyle burjuva snfnn yine paylat ve
bugn btn tekileri darda brakmak pahasna gelimi olan kart
bir eilimin gzden kamasna yol amamal: Bireyin bastrl ve
zl ki, bilgi de tastamam o bireye hizmet etsin diye kendi zne
sine geri balanyordu. Her trl psikoloji, Protagoras'tan beri, insan
her eyin ls yaparak yceltm itir ama, bylece onu bandan beri
bir nesne olarak, bir tahlil malzemesi olarak ele alm ve bir kez arala
rna kattktan sonra eylerin canszlk ve boluunu ona da aktarm
tr. zne adna nesnel hakikatin yadsnmas, znenin de inkr anla
mna gelir: H er eyin ls iin hibir l kalm az ortada; olumsall
6S

a den zne, hakikatsizlik haline gelir. Ama bu da toplumun gerek

yaam srecine iaret ediyordur. nsan egemenlii ilkesi, m utlaklaa
rak, sivri ucunu mutlak nesne haline gelen insana evirmi ve psikolo
ji de bu ucun daha da sivriltilmesi iin ibirliini esirgememitir. Ben
lik, psikolojinin ynlendirici idesi ve nsel nesnesi, onun mercei al
tnda, her zaman geersizlem ekte ve gerekte varolmayan bir eye
dnmektedir. Psikoloji, bir mbadele toplum unda znenin aslnda
zne deil de bir toplumsal nesne olduu gereine mracaat etm ek
le, toplum a bunun byle olmasn ve byle kalmasn salayan silah
lan da hediye etmitir. Yetilerine ayntrlm insan, iblm olgu
sunun kendi szde znelerine de yanstlm halidir ve bu da onlan
daha krl biimde kullanma ve ekip evirme abasnn aynlm az bir
parasdr. Psikolojinin yozlam bir biimi olarak grlemez psikoteknik; en bandan beri onun temel ilkesinin ikin bir boyutudur.
Gerek bir hm anist olan ve bunu yaptnn her cm lesinde sezdiren
Hume, bir yandan da benliin bir nyargdan ibaret olduunu syl
yordu - bu eliki, genel olarak psikolojiyi de tanmlar. stelik bu
noktada hakikat de Hume'un yanndadr, nk kendini "Ben" olarak
ortaya koyan ey gerekten de bir nyargdr, soyut tahakkm mer
kezlerinin ideolojik bir hipostazlatnlm asdr; ve bu hipostazlatrmann eletirisi de "kiilik" ideolojisinin yklmasn gerektirir. Gel
g eldim , bu ykm, kalntlar zerinde tahakkm kurulmash daha da
kolaylatracaktr. Psikanalizde apak grlen de budur. Kiilii, ya
amak iin gerekli bir yalan olarak katar teorik sistemine. Psikanalize
gre kiilik, bireyin igdsel feragatini ve gereklik ilkesine uyar
lanmasn salayan saysz rasyonalizasyonlar bir arada tutan o en
byk ve kuatc rasyonalizasyondur. Ama srf bunu kantlamakla
insann yokluunu da onaylam olur psikanaliz. Onu kendine yaban
clatrarak, i btnlyle birlikte zerkliini de yadsyarak, kiiyi
tmyle rasyonalizasyon dzeneine, uyarlanma dzeneine tutsak
eder. Bylece egonun gzn budaktan saknmayan zeletirisinin
yerini bakasnn egosuna yneltilen "teslim ol" talebi alr. Psikanalis
tin bilgelii de, resimli korku magazinlerinin Faist bilindndaki
"psikanaliz" resmine indirgenir sonunda: Her meslein bir "tezgh"
gibi grnd bir ortamda, bu "tezghlardan" birine, ac eken ve
aresiz insanlar dnszce kendine balama ve bylece onlan de
netleme ve sm rm e imkn veren bir teknik. Psikanalizin bir sahtelik
olarak dlad telkin ve hipnoz, panayrda gelip geenleri kendi a66

dnna ekm eye alan arlatan byc, onun azametli sistemi iinde
bir kez daha boy gsterirler - tpk sessiz filmin Hollywood epik'lerinde yeniden ortaya kmas gibi. G em ite yardm olan ey, daha
byk bir bilgi sayesinde yardm etme imkn, bugn dogmatik ayr
calk yoluyla bakalarnn aalanmasna dnm tr. Bujuva bi
lincinin eletirisinden geriye kalan tek ey, doktorlarn her zaman
lmle gizli suortaklklann aa vurduklar o om uz silkme jestidir.
Psikolojide, saf isellik denen o dipsiz sahtelikte (insanlarn "zel
likleriyle"1 ilgilenmesi de rastlant deildir), burjuva toplumunun d
sal mal-mlk alanndaki btn pratii yansr. Bu mallar, toplumsal
m badele sonucunda artmtr, ama her burjuvann alttan alta sezdii
bir provizoyla birlikte. Bireyin sahip olduu, snfn ona em anet ettii
bir m lktr sadece; ve denetimi ellerinde tutanlar da, mlkiyetin ev
rensellemesi sonucunda yine mlkiyetin kendi ilkesi (esirgemekten
ibaret olan bir ilke) tehlikeye dt anda bu mlk ondan geri al
maya hazrdrlar. Psikoloji de m lkiyete yaplan zellikler bahsinde
tekrarlar. Bireye kendi mutluluk payn balayarak onu mlkszletirir.

40
O ndan h ep s z et, am a h i d n m e .' Bugn derinlik psikolo
jisi, filmlerin, ackl TV dizilerinin ve H orney'nin2 de yardmyla en
kuytu kelere bile nfuz ettiine gre, insanlarn kendileriyle yzyze kalmalarnn ve kendilerini yaamalarnn son olana da rgtlen
mi kltr tarafndan ortadan kaldrlm demektir. Paketlenmi ay
dnlanma, sadece doalam a dnceleri deil, (gleri, mal oldukla
r acya ve em ee denk olan) analitik igrleri de fabrika rnlerine
dntrr - tpk, ortodoks yntem in3 form llere indirgemeye zaten
yatkn olduu bireysel tarihin acl srlarn birtakm orta mal davra
n kalplarna dntrd gibi. Rasyonalizasyonlardan arnmann
kendisi bylece bir rasyonalizasyon haline gelir. Cam ia yeliine ka
bul edilenler, bir z-bilin kazanm aya alm ak yerine, btn igd
sel atklar aalk kompleksi, anne taknts, da dnklk ve ie
dnklk gibi kavram lar altnda toplam akta ustalarlar; oysa bu kav
ramlarn szkonusu atklara ulamas imknszdr. Artirit ya da si
67

nzit dertlerinden pek farkl olmayan bir sorunla urald dnce

si, benlik uurumu karsnda duyulan dehetin savuturulmasn! sa
lar. Bylece atklarn tehdidi de hafifletilmi olur. Yaplan, bu a
tklarn tedavisi deil, kabullenilmesidir sadece: Standartlatrlm
yaamn yzeyine, kanlmaz bir e gibi dahil edilirler. Ayn za
manda, genel bir ktlk olarak, bireyi dorudan doruya toplumsal
merciyle zdeletiren mekanizmann da paras oluyordur bu at
klar (normal saylan btn davranlar oktandr bu merciye balan
mtr). Bylece, baar ans zaten kesin olmayan katharsis'in yerini,
kiinin btn zaaflaryla birlikte ounluun tipik bir temsilcisi ol
maktan duyduu haz alr. Kii, eski sanatoryum sakinleri gibi, ilgin
bir patolojik vaka olmann prestijini kazanmak yerine, srf kendi zaaf
larna dayanarak ounlua dahil olduunu kantlamaya ve bylece
kolektifin gcn ve enginliini kendine aktarmaya ynelmitir. Ben
liin ryyle kendi libidina nesnesinden yoksun kalan narsisizm
de artk bir benlik olm amann mazohist hazzna brakr yerini: Benliksizlik, ykselen kuan gz gibi koruduu belki tek maldr, komnal ve dayankl bir mal. eyleme ve standartlamalarn lemi byle
ce kendi nihai elikisini -anorm al ve kaotik saylan-^ ierecek kadar
geniler. llmez ve kyaslanmaz olan, tam da bu niteliiyle, l
len ve kyaslanabilen bir ey haline gelir; birey, kamusal olarak tan
nan u veya bu kalbn iinde snflandramad her trl tepki ve
drtden nerdeyse bsbtn yoksundur imdi. Ancak, bu dsal ola
rak benimsenen ve sanki kiinin kendi dinamiinin tesinde gerekle
en zdeleme, sonunda drtnn sadece bilincini deil kendisini de
ortadan kaldrr. Drt, standart uyarmlar karsnda standart atom la
rn verdii reflekstir artk, istee bal olarak balatlp durduruluyordur. Dahas, psikanalizin kendisini de etkisizletirip gereksizletirir
bu kalplama: Ksmen reddedilip ksmen onaylanan cinsel saikler,
bylece n'imyle zararsz ama bir o kadar da nemsiz hale gelirler.
Uyandrdklar korkuyla birlikte verebilecekleri haz da siliniyordun
Bylece psikanaliz tam da bize anlatm aya alt o ikame ileminin,
kiiye uygun bir sperego yerine dsal ve zorla kabullenilmi bir speregoyu geiren o srecin kurban olur. Burjuva zeletirisinin b
yk vizyonlu son teoremi de, bu nihai evresinde, burjuva zyabanclamasn mutlaklatrrken, daha iyi bir gelecek umudunun kayna
olan o eski yarann soluk ansn da silen bir cihaza dnmtr.

68

41
erd e ve darda. Taassup, tembellik ve kar hesaplar, felsefe
nin gittike daralan bir akademik hendekte de kalka ilerlemesine
hl imkn tanyor; am a orada bile onun yerine rgtlenm i totolojiyi
koyma abalarnn arttn grmek zor deil. M aal derinlik arkna
girenler, tpk yz yl nce olduu gibi, kariyerlerini borlu olduklar
meslektalar kadar safdil olmak zorunda kalyorlar. Ancak, byle bir
zorunluluktan -v e bunun sonucunda azametli konularla kubeyinli ic
ra arasnda beliren elikiden- kanmak isteyen akademid dn
cenin yzyze olduu tehlike de daha hafif deil: Pazarn basnc, Av
rupa'daki akadem isyenlerin hi deilse bir lde m uaf olduu o eko
nomik bask. Yazarlkla geinm ek isteyen felsefecinin her an ar de
erli ve nadir bir ey sunmas ve krs tekeline kar sekinlik tekelini
karmas gerekiyor. Allamelerin kard o iren "entelektel veci
ze" pratiinin, m uarzlarna da yayldn gryoruz imdi. Kendisin
den srekli parlak bulular bekleyen yayn ynetm eninin taleplerini
karlamaya abalayan ilkesiz gazete yazarnn1 yapt, Kozmogonik
Eros ve benzeri gizem ykleriyle,2 tanrlarn metam orfozuyla ve Yuhanna'ya Gre Incil'in srryla ilgili btn yaptlarn altnda yatan o
sessiz yasay aka seslendirm ekten baka bir ey deildir. Akademid felsefecinin yaam tarz olarak benimsemek zorunda kald o ge
cikmi bohemlik bile, srf kendi bana, antikacln, szde marjinal
dinselliin ve yan-tahsilli tekkeciliin dnyasyla felsefeci arasnda
lmcl bir yaknln domas iin yeterlidir. Birinci Dnya Sava
ncesinde belli bir tinselliin seras olmutu Mnih: Bu tinselliin
akademik rasyonalizm e kar protestosuyla balayp karnavallardan
geerek Faizm e varan yol, belki de ihtiyar Rickert'in ruhsuz siste
miyle Hitler arasndaki yoldan bile ksayd. Dncenin gittike artan
rgtleniinin gc o kadar byk ki, srecin dnda kalmak isteyen
ler de hnl bir kibre, giderek kendi reklamlarn yapm aya srkleni
yor ve sonunda iyice yenik dtklerinde de dpedz sahtekrla
bavurmak zorunda kalyorlar. Akademisyenlerin sum ergo cogito il
kesini savunm alarna ve ak sistemde agorafobiye. Dnyada-Varlk'
>n Atlmlnda da rksal toplulua kaplm alarna karlk, muarzlar
da -eer olaanst uyank deillerse- grafolojiye ve ritmik cimnastie srkleniyorlar.3 lkinde hkim figr saplantl tipse eer, ikinci69

sinde de paranoyak karakterle karlayoruz. Olgusal aratrmalara

kar iddetli bir dmanlk, bilimselciliin en deerli eyleri gzden
kardna ilikin ok da meru bir eletiri, safdil kald lde, s
kntsn duyduu blnmeyi daha da arlatrr. Bu tavr, tekilerin
kendilerine siper olarak kullandklar olgulan kavramak yerine ace
leyle eline geirebildii olgulara sarlm akla ve apokrifal bilgiyle,4
balamlarndan koparlp m utlaklatrlm birka kategoriyle ve ken
di kendisiyle oyunlar oynam aya kalkrken o kadar eletirisiz ve gz
kapal davranm aktadr ki, sadece baz su gtrmez olgular gstermek
bile onu m at etmek iin yeterli olmaktadr. Szmona bamsz d
ncede eksik olan da bu eletirellik esidir. D kabuun iinde giz
lenen kozmik srrn vurgulanmas, ikisi arasndaki ilikinin saptanm a
sna yanalmad lde, kabuun da sorgusuz sualsiz kabullenilmesine yol aar. Gncel entelektel ortam, boluktan alman zevkle
doluluk yalan arasnda bir nc yola izin vermemektedir.
Yine de, denenm i yoldan kanan bak, hunharlktan nefret, he
nz genel emann iine ahnm am taze kavramlar bulma abas, d
ncenin de son umut kapsdr. Herkesi sorumlu ve emre amade k
lan bir entelektel hiyeraride, ancak sorumsuz ve bana buyruk tavr
hiyerarinin hiyerari olduunu dolam balara sapmadan syleyebilir.
Entelektel marjinalleri yara bere iinde brakan dolam alan, satl
a kard zihne son bir snak ayor - tam da sman aslnda
mmkn olmad bir anda. Hi kimsenin almak istemedii em salsiz
eyi sata sunan kii, bunu istememi olsa bile, mbadele yasasndan
zgrlemi omay temsil etmektedir.

42
S e rb e st d n c e .' Bilimin felsefeyi yerinden etmesi, Hegel'e g
re felsefeye ancak birlik halindeyken hayat verebilecek olan iki e
nin birbirinden kopmasna yol amtr: Dnme ve speklasyon.
Hakikat dnyas, hayalden arnm souk bir tavrla dncenin belir
lenimlerine teslim edilm ekte ve bu geni alan iinde speklasyona sa
dece hipotezler oluturm asna yetecek ufack bir yer ayrlmaktadr;
stelik bu hipotezler de i saatleri dnda tasarlanmal ve bir an nce
sonu vermelidir. Ne var ki, speklatif alann, bu bilimd biiminde,
70

evrense] istatistiin hrgrnden uzakta, hi zedelenmeden korunmu

olduunu sanmak da byk gaflet olur. Dnceden kopmann bedeli
ardr speklasyon iin. Ya geleneksel felsefi emalarn pek uysal bir
yanks durum una der, ya da krlemi olgulardan uzak kalmaya
alrken bir zel dnya grnn suya sabuna bulamayan geveze
liine sapar. Ama bununla bile tatmin olm ayan bilim , speklasyonu
kendi am alarna alet edecektir. Psikanalizin balca kamusal ilevle
rinden biri de burada ortaya kar. Ortam ve arac serbest arm
dr. Hastann bilindna giden yol, onu dnm e sorumluluundan
vazgemeye ikna ederek alr. Analitik teorinin oluum unda da ayn
yol izlenmitir: ster teori kendi bulgularn bu armlarn ilerleme
ve tkanm alaryla test etsin, isterse analistlerin (stelik Groddeck2 gi
bi en yeteneklilerini kastediyorum burada) sadece kendi arm lar
na gvenm elerine izin versin, durum deimez. Bir zam anlar krsde
Schelling ve Hegel'in mthi bir zihinsel younlam ayla yaptklar
eyin bu kez divanda gerekletirilen daha gevek bir performans sunuluyordur bize: Grngnn deifre edilmesi. Ama bu gerilim azal
mas dncenin kalitesini de etkiler: Fark, vahiy felsefesi3 ile kayna
na dedikodusu arasndakinden az deildir. Eskiden "malzemesini"
kavram dzeyine karm a ykmlln tayan o dnce devini
mi bugn kendisi bir kavramsal dzenlem enin malzemesi durumuna
drlmtr. Kiinin fikirleri, uzmanlarn ona "zorlantl karakter",
"azsal tip" veya "histerik" tans koymasna yaram aktadr sadece.
Sistemli dnceden ve rasyonel denetim den uzaklamasnn sonucu
olan o sorumluluk kayb yznden speklasyon da imdi bir inceleme
nesnesi olarak bilime teslim edilmekte, ama bylece kendi znelliiy
le birlikte biliminki de snp gitmektedir. Dnce, analizin idari me
kanizmasnn kendisine bilind kkenlerini anm satm asna izin ver
dii iin, dnce olmay da unutur. Doru yarg iken ntr maddeye
dnr bylece. Kavramlatrm a grevini yerine getirerek kendi
zerinde denetim kuracana, acizce doktora teslim olur; doktor da
zaten her eyi biliyordur. Bylece ezilir speklasyon: Snflandrlm
departmanlardan birinde yerini alr, hibir eyin deimediini kant
layan bir olgudur artk.

71

43
H a ksz y ld rm a . Nesnel dorunun ne olduuna karar vermek
kolay deildir, evet; yine de insanlarla ilikilerimizde bu gerein g
zmz korkutm asna izin vermemeliyiz. Kiiyi byle yldrmak iin,
ilk bakta inandrc da gelen birtakm ltler kullanlr. En sk ba
vurulanlardan biri, sylediiniz eyin "fazla znel" olduu sulamas
dr. Makul insanlar topluluunun fkeli korosunun da yankland bu
sert uyan, bir an iin, uyary yapana bir tatmin duygusu da verebilir.
znel ve nesnel kavramlar tmyle yer deitirm itir oysa. Nesnelle
kast edilen, olgularn tartm a yaratmayan yndr; sorgulam ad
mz izlenime, snflandrlm verilerden oluan yzeye, demek asln
da znel olana nesnel deniliyordur imdi; znel dedikleriyse, bu yze
yi delen, konunun zgl deneyim ini stlenen, btn hazr yarglan bir
yana atan ve nesnenin kendisiyle balanty -hakknda dnmek y
le dursun- yzne bile bakm ayanlann ounluk mutabakatna yele
yen, demek aslnda nesnel olan her eydir. znel grecelie ynelti
len biimsel itirazn kofluunu anlamak iin onun kendi zgl alan
na, estetik yarg alanna bakmak yeter. Bir sanat yaptnn onda brak
t izlenimi tam olarak tanmlayabilen kii, bu izlenimden ald g
le yaptn disiplinine, ikin biim yasasna, yapsnn zorlayclna
gnll olarak boyun emeyi baardnda, yaad deneyimin znel
niteliiyle ilgili itirazn da acnas bir yanlsama gibi bir anda silinip
gittiini grecektir: ok znel bir tutkuyla konunun merkezine doru
att her adm, ancak byle deneyimleri ldrmek pahasna bilim sel
lik statsne zenebilen "slup" gibi eylerin o pek kapsaml ve pek
destekli analizleriyle karlatrlam ayacak kadar byk bir nesnel
g ierir. N esnelliin onu yneten zneler tarafndan hesapland
u pozitivizm ve kltr endstrisi anda bsbtn geerlidir bu. Bu
ortamda, akl da penceresiz bir m izalar hcresine kapam tr kendi
ni. ktidar sahipleriyse ok keyfi bir biimde keyfilikle sulam aktadr
bu davran. stedikleri, znenin gsz kalmasdr; nk sadece bu
'znelerde kendisine bir korunak bulan nesnellikten lm ne korkuyorlardr.

72

44
P o s t-S o k r a tik le r iin. Eskiden adna felsefe dedikleri eyi sr
drmek isteyen entelektel iin tartm alarda-hatta kendi akl yrt
m elerinde- hakl kmay istemek kadar yakksz bir davran ola
maz. Hakl olm a istei, en incelikli mantksal dnm e biimlerinde
bile, o sa kalm a ilkesinin ifadesidir; oysa felsefe de tastamam bu il
kenin yenik drlmesini amalamtr. B ir adam tanrdm; episte
m olojiyle doa ve insan bilim lerindeki btn hretleri pepee davet
edip hepsiyle kendi sistemini tartyor ve hibiri bu sistemin forma
lizmine daha fazla itiraz edecek cesareti bulam adnda da savnn
yzde yz salam olduuna inanyordu. Felsefenin ikna sanatnn
jestlerini ok uzaktan bile olsa andrd her durum da byle bir safdil
lik vardr. kna jestleri, bir universitas literarum varsaymna, birbiriyle ba kurabilen zihinler arasnda bir nsel anlam a olduu dn
cesine, dem ek apak bir konformizrrie dayanr. Susm a haklarn hi
kullanmam akla nl felsefeciler, katldklar syleilerde, tartmay
hep kaybetm eye alm aldrlar - ama m uarzlarnn savnn da yanl
olduunu ortaya koyacak bir biimde. Ama, rtlm esi imknsz
mutlak dorulara ulamak olmamaldr, nk bunlar sonuta totolojiye indirgenir; asl hedef, ne srlen dncelerin doruluunu sor
gulayan sorunun kendi kendini de yarglamasn salayacak seziler
gelitirmektir. Bunu sylemekle, akldn ycelten hir felsefeyi,
meruluunu sadece vahye duyulan sezgisel bir inantan alan birta
km keyfi postlalar savunmu da olmayz. Aksine, tez ve akl yrt
me arasndaki farkn ortadan kaldrlm asdr hedeflenen. Diyalektik
dn, bu adan, akl yrtmenin bir tez keskinlii kazanmas ve
tezin de gerideki mantn tamam na sahip kmas anlamna gelir.
Konunun kendisine ait olmayan her trl birletirici kavram, her trl
balant ve yardmc mantksal ilem bir yana braklm al, nesnenin
deneyimiyle dolu olm ayan btn ikincil gelitirm eler dlanmaldr.
Bir felsefe m etninde her nermenin m erkeze eit uzaklkta durmas
gerekir. Hegel hi byle bir ey sylemem itir, am a alm a tarznn
tamam byle bir niyete iaret eder. Bu trden bir alm a tarz, her
hangi bir balang ilkesi tanmadna gre, ikincil veya karsanm
olan hibir eye de gnl indirm em ek durum undadr; yleyse dola
ym kavramn da biim sel balantlardan nesnenin kendi tzne ak73

taryor ve bylece nesneyle onu dardan dolaym lam aya ynelen d

nce arasndaki farklln stesinden gelm eye alyordun Hegel'in
felsefesinde byle bir niyetin tam olarak yerine getirilmesini nleyen
snrlar, bu felsefenin doruluunun da snrlardr: Prima philosop//a'nn1 kalntlar: znenin, her eye ramen, "ilksel" ve "ncelikli"
olduu varsaym. Diyalektik mantn grevlerinden biri, dnce
nin her trl savunmac jestiyle birlikte, karsamac bir sistemin son
izlerini de silmektir.

45
"N a sl da h a sta lk l g r n y o r b y yen h e r e y " .1 Diyalektik
dncenin eyleme eletirisinin bir baka boyutu daha var: Bireysel
olgular kendi yaltlm lklan ve ayrlklar iinde olumlamay redde
der: Yaltlmann kendisini de evrenselin bir rn olarak gryordur.
Bylece hem manik sabitlem eye kar, hem de mutlak yarglarnn
bedelini konusunun zgl deneyimini yitirm ekle deyen paranoid zih
nin bo bir kabuk gibi dirensizce srkleniine kar bir panzehir
olur. Diyalektiin ngiliz Hegelcilerinin elinde ve daha ok da Dew eynin gayretke pragm atizm inde dnt eye indirgenemeyecei anlamna da gelir bu: Bir l ve oran duygusu deildir diyalektik,
her eyin perspektif iine yerlemesini salayan inat ve kunt bir sa
duyu felsefesi deildir. Geri Hegel'in de Goethe'yle konumalarnda,
kendi dncesini stadn Platonizm ine kar savunurken ("[diyalek
tik] temelde her insann doasnda bulunan bir muhalefet yeteneinin,
doruyu yanltan ayrmamz salayan bir yetenein dzenlenm esin
den ve yntemli bir biim de gelitirilmesinden baka bir ey deil
dir"2) byle bir gre yaklat sanlabilir. Am a kendi kendini elen
bir hnzrlk da sezilir nerdii formln rtl anlamnda, nk
"herkesin doasnda bulunan" eylerden biri tam da saduyunun reddidir; insann en derin zelliklerinden biridir saduyulu davranmaktan
kanmak, hatta ona m uhalefet etmek. Saduyu, belli bir durumda ko
ullarn doru deerlendirilmesi dem ektir ve pazarn terbiyesinden
gemi bu dnyevi gzn diyalektikle baz ortak ynleri yok deildir:
Dogmalardan, dar kafallktan ve nyarglardan azadelik. Saduyu
nun aykl hi kukusuz eletirel akln bir nn oluturur. Ama onu
bu akln yeminli dman yapan bir zellii de vardr: Tutkulu balan
74

malardan uzak durmak. nk btn genelliiyle "kanaat" denen ey

her zaman toplumun o andaki haline aittir ve som ut ierii de zorunlu
olarak karlkl anlama ve kabullenilerden oluur. On dokuzuncu
yzylda saduyudan yardm isteyenin hep Aydnlanm a karsnda bir
vicdan rahatszl yaayan bayat dogm atizm olm as ve J. S. Mili gibi
yaman bir pozitivistin bile saduyuya atm ak zorunda kalmas bir
rastlant saylamaz. l duygusu, kiiyi sadece yerleik ller ve
deerler asndan dnmeye de gtrr. Akla davetin ou zaman
akldnn ilk bavurduu m azeret olduunu grm ek iin, bir egemen
klik yesinin "ama bu hi nemli deil" deyiine bir kez bile tank ol
mak veya bujuvann arlktan, histeriden, lgnlktan tam ne zaman
sz am aya baladna dikkat etm ek yeterlidir. Hegel, kudretli feodal
beyin vergisine ve srek avlarna katlanmay yzyllar iinde ren
mi olan kylnn inatlyla vurguluyordu eliki ilkesinin salk
lln. Daha sonraki egem enlerin "devrann deimezliiyle" ilgili
pek salkl grlerine dil karm ak ve onlarn "llerinde" o muaz
zam lszlk ve oranszln kltlm bir im geyle yansdn
deifre etm ek de diyalektiin grevidir. D iyalektik akl, karsnda '
egemen akl durduu srece, akld olan eydir: Ancak bu akl ier
mek ve iptal etm ekle kendisi de makulleebilir. Banazlk, hatta so
fistlik deil miydi, iinin harcad em ek sresiyle kendi yaamn
yeniden-retmesi iin gerekli olan sre arasndaki fark tam da mba
dele ekonom isinin orta yerinde gzlere sokm ak? Eletirilerini ykle
dii arabay atn nne komam myd N ietzsche? Karl Kraus, Kaf
ka, hatta Proust, her biri kendi tarznda, sahtelik ve nyargy silkip at
mak iin dnya im gesine nyargyla yaklam adlar m, onu arptma
dlar m? Diyalektik de salk ve hastalk kavramlarnn nnde eli ko
lu bal kalam az - onlarn yavrusu olan akl ve akld kavramlarnn
nnde de. Egem en evrensel dzenin ve ne srd llerin hasta
olduunu -szcn en dz anlam nda paranoya ile, "marazi dayanstma" ile mall o ld u u n u - bir kez grdkten sonra, iyiletirici
hcrelerin de ancak o dzenin ltleri asndan hasta, egzantrik, pa
ranoid, hatta "deli" olan eylerde yaayabileceini anlar. Ortaada ol
duu gibi bugn de krala doruyu syleyebilecek tek insan sarayn bu
dalasdr. Diyalektikinin grevi de budalann hakikatinin kendi man
tn bulmasna, kendi snrlarna ulam asna yardmc olm aktr - ak
si halde o hakikat de tekilerin salkl saduyusunun amanszca da
yatt hastalk uurumunda yitip gider.
75

46
D n m e n in a h la k st n e. Safdillik ile incelikli dnm e ye
tenei o kadar snrszca birbirine dolanm tr ki, birini tekine kar
kullanmann hibir yarar olamaz. Akldna tapanlarn ve her trden
entelektel madde koleksiyoncusunun yapt gibi, sistemsiz ve rastlansal bir mahareti yanstan her eyi gklere karmak bayalktr.
Safdillii savunan dnce ise kendini mahkm etmi olur: Kurnazlk
ve hurafe olduklar yerde kalrlar. Dolayszl -kendi iinde dolaymlanm bir ey olarak grm ek y erin e- dolay imli bir biimde olumlamak, dnceyi kendi kartnn mazeretine, dolaysz yalana dn
trmektir. Byle bir arptma, "hayat byledir" vecizesinde dile gelen
kiisel kuntluk ve aymazlktan tutun da toplumsal adaletsizliin bir
doa yasas olarak merulatrlmasna kadar her trden kt amaca
hizmet eder. Ama buna dayanarak kart ilkeyi yceltmek ve -b en im
de vaktiyle yaptm g ib i- felsefeyi bir incelikli dnme ykm ll
olarak tanmlamak da daha yelenir bir tutum saylmaz. Sorun,
grm geirmi ve klyutmaz bir zekilik anlamnda sofistikasyonun
bilgi asndan gvenilm ez bir ara olmasndan ibaret deildir. Byle
bir zekilik, yaamn pratik dzenlerine yaanl ve teoriye kar ku
kucu tutumuyla, her zaman kendisi de faydac amalarn arl altn
da ezilmi bir safdillie dnebilir, evet - yine de tek sorun bu deil
dir. Sofistikasyonu teorik olarak daha benim senebilir anlamyla alp
da onu ufuk genileten, tekil olgularn tesine geen ve btn hesaba
katan bir dnme biimi olarak tanmladmzda bile gkyznde
bir kara bulut kalr. Sorun da bu teye geitedir zaten: Bu gei, tu
tunma ve oyalanmay bilemeyi, genelin tikel zerindeki egem enlii
nin byle sessizce onaylan: idealizm in hem kavramlar hiposlazlatran aldatclnn hem de gaddarlnn kaynanda bu yatyordur.
Daha tikeli kavrad anda onu geilecek bir duraa indirgemitir ide
alizm ve sonunda da sadece dnm e plannda gerekleen bir bar
ma adna ac ve lmle kolayca uzlaacaktr: Kanlmaza imza atm a
ya her zaman fazlasyla hazr olan o burjuva insafszl, son tahlilde.
Bilgi, ancak tikelde uzun sre kalarak onun yaltlmln giderebi
lir; ufuk amasnn baka yolu yoktur. Bu da genelle bir iliki dem ek
tir, doru; ama burada szkonusu olan, bir kapsama ilikisi d e ild irbelki tam tersinin geerli olduu bile sylenebilir. Diyalektik dola76

ymlama, daha soyut olana bavurmak anlamna deil, somutun kendi

iinde alp zlm esi anlam na gelir. Kendi de sk sk fazlaca geni
ufuklar iinde dnm olan N ietszche yine de farkndayd bunun:
"ki gzkara dnr arasnda dolaym kurmaya, araclk etm eye a
lan kii, diyor en B ilim de, "kendi kendini bayalatnr: Benzer
sizi grecek gzler yoktur onda: Her yerde benzerlikler grmek, her
eyi ayn klmak, zayf gzlerin iaretidir." Dnmenin ahlakn ne
bir noktada sabitlem i ne de fazla mesafeli kalan bir alm a tarz
temsil eder: Ne krdr, ne ii bo; ne atomistiktir, ne de i tutarllk
tan ibaret. M akul insanlar arasnda Hegel'in Fenomenoloji'sine bir
"dipsiz uurum" hreti kazandran o iki az da keskin yntem, bu
ahlak en dolaysz biim de ve elikisinin btn derinliiyle ifade
eder: Olgularn d m dahaleden bamsz olarak kendi balarna "saf bir seyirin altn d a"- konumalarn talep ederken, ayn anda zne
olarak, dnm e olarak bilinle ilikilerinin de her an korunmasn
ngren yntem dir bu. Gelgelelim, byle bir ahlaka bal kalmak
imdi daha da gtr, nk kiinin kendini zne ile nesnenin zdeli
ine inandrmas artk im k n sz d r-o y sa Hegel'in gzlem le yorumun
elien taleplerini gizleyebilmesini salayan da bu zdelik varsay
myd. Bugn dnrden beklenen, eylerin hem iinde hem dnda
olm asdr-M n ch h au sen 'in 1 kendi salanndan tutarak kendini batak
lktan ekip kar, bir yanda dorulam a te yanda speklasyon se
enekleriyle yetinm ek istemeyen her trl bilginin m odelidir artk.
Ama bu noktada maal filozof sesini ykseltiyor ve belirgin bir bak
asna sahip olm am akla suluyor bizi.

47
De g u stib u s e s t d isp u ta n d u n .] Sanat yaptlarnn karlatrla
mayacan bildiini sanan kii bile, sk sk, yaptlarn, hem de en st
dzeyde yer alan ve bu yzden kyaslanmas daha da g olanlarn
birbiriyle tartld ve deerlendirildii tartmalarn iinde bulur ken
dini. Genellikle zaptedilm ez bir takmtllkla gndem e getirilen bu
trden tartm alarn her eyi endazeyle len bir ticari igdden do
duu yolundaki itiraz, aslnda sanattan daha akld bir ey grem e
yen akl banda vatandan ciddi dnm e abasn ve hakikat aray
77

n yaptta harcamamak isteinin ifadesinden ibarettir ou kez. G el

g eldim , bu deerlendirm e takntsnn kayna da yaptn kendisidir.
u kadar dorudur: Karlatrlmay reddederler. Birbirlerini silmek
isterler. Antik an, uyumlu eyler panteonunu sadece Tanrlara ve
ya dealara ayrp da hepsi birbirinin lmcl dman olan sanat ya
ptlarn agon'a girm ek zorunda brakmas bouna deildir. Kierkegaard'n hl inanabildii trden bir "klasikler panteonu" kavram, nt
ralize edilm i kltrn bir kurmacasdr. Gzellik deasnn ancak e
itli yaptlara dalm bir halde ortaya kabildiine inansak bile, bun
larn her biri yine de uzlamaz bir tavrla gzelliin btnn tek ba
na ifade etm eye ynelecektir: Btn zerindeki hakkndan vazgee
rek onun dalm olduunu kabullendii anda kendini de iptal etmi
olur. Gzellik, baka hibir eye yer brakmayan, doru, grnten
ve tekillikten kurtulmu haliyle gzellik, kendini btn yaptlarn sen
tezinde, sanatlarn ve sanatn birliinde deil, ancak fiziksel bir ger
eklik olarak ortaya k o y a b ilir- bu da tastamam sanatn ykldr. B
tn sanat yaptlarnn am acdr bu ykm nk her biri btn tekile
rin sonunu getirmek istiyordur. Sanatn amacnn sanata son vermek
olduunu sylemekle bunu baka bir ekilde ifade etm i oluruz sade
ce. Bize ok bo, ok beyhude gelen estetik tartmalarn ateleyip
duran da, sanat yaptlarna ikin olan bu kendini yoketme gds, g
rnten kurtulmu bir gzellie ynelme abasdr. Byle tartm a
lar, inatla estetik hakikati saptamaya abalar ve bylece kendilerini
zmsz bir diyalektiin tuzana srklerken, farknda olmadan
asl hakikate de dokunurlar: Sanat yaptlarn kendilerine ait klmak ve
onlar kavram katna ykseltmekle aslnda hepsini kstlyor ve byle
ce sanatn sonunun gelmesine, sanatn kurtuluu demek olan bu sonun
gelmesine hizm et ediyorlardr. Sanat yaptlarnn kstlln krmaya
ynelmeyen ve onlar bu kstllk iinde ylece kabullenen estetik
hogryse onlan ancak sahte bir ykma gtrebilir: H er birinin b
lnmez hakikat zerindeki hak iddiasn inkr eden biryanyanalk.

48
A n a to le F ra n c e iin. Yaama ak olm ak, en sradan yerlerde bir
gzellik bulm ak ve hepsinden tad almak gibi erdem ler bile pheli bir
78

grnm kazanm aya balyor. Eskiden, znelliin o takn bolluk a

nda, nesne seimi konusunda estetik bir kaytszlkla birlikte her
trl deneyim den anlam karabilme yetenei, nesnel dnyayla ba
lantl olunm asn salyordu; bu dnya, paralarnda bile, znenin
karsna elbet bir hasm gibi ama yine de dolaysz ve anlaml bir ey
olarak kyordu. A m a eyann yabanclam egem enlii karsnda
znenin teslim bayran ekm eye yneldii b ir evrede, her yerde de
er ya da gzellik bulm a hevesi, znenin hem eletirel yetilerini hem
de bunlarn ayrlm az bir yn olan yorum layc hayalgcn bir yana
braktn gsterir. H er eyi gzel bulanlar imdi hibir eyi gzel
bulamama tehlikesiyle kar karyadrlar. G zelliin evrensellii, an
cak tikele m hlanm zneye gsterir kendini. Seyredilen nesnenin d
ndaki her eye kar aldrszlkla, hatta km sem eyle dolu olm a
yan bakn gzellie erimesi imknszdr. V e varolann hakkn ve
rebilen de sadece karasevdadr: V arolan her eye kar gsterilen o
haksz horgr. Varolan benimsendii lde, btn tek-yanllyla,
olduu gibi kabul edildii lde, bu tek-yanllktan kurtarlarak b
tnle bartrlm olur. Grebildii tek gzellikte kendini yitiren gz,
aba ve zorunluluun boyunduruundan bir an iin kurtulmu gz
dr. Yaratld gne ait bir dinginlii de koruyordur nesnesinde.
Ama tek-yanllk dardan dayatlan bir evrensellik bilinciyle iptal
edilirse eer, eer tikel o vecd halinden apansz uyandrlp da baka
eylerle tartlp deitoku edilebilen bir eye dntrlrse, btn
selliin adaletli bak da her eyi birbiriyle m badele ve ikame edile
bilir klan o evrensel adaletsizliin safna gem i olur. Byle bir ada
let, mit'in yaratla verdii cezay infaz ediyordur. phesiz, hibir
dnce byle balantlardan m uaf deildir; hibiri srekli kendi nes
nesine m hlanp kalamaz. Am a geiin tarzna baldr her ey. fhlle
dnm dnceden gelir bela, evrensele ksa yoldan ulamak am a
cyla nfuz edilm ez olan ineyen dnceden - oysa evrensel de
ieriini sadece o nfuz edilm ezlikte buluyordur, deiik nesneler
arasndaki soyut denkliklerde deil. u bile sylenebilir: Hakikatin
kendisi de tikelde oyalanm ann temposuna, sabrna ve sranna bal
dr: nce kendini orada tmyle yitirm eden tikelin tesine geen,
seyrine dalm a suunu ilemeksizin yarglam aya girien dnce, so
nunda kendini bolukta yitirir. Hi ayrm gzetm eden hak datan bir
liberallik yokolula sonulanr - tpk aznlk haklarn ineyen ve
bylece ilkelerine uygun davrand dem okrasinin iini boaltan bir
79

ounluk iradesi gibi. H er eye kar ayrm sz bir efkat, her birine
kar soukluk ve yabanclk tehlikesini de getirir ve sonunda btn
karsnda da ayn aldnszln benim senmesine yol aar. Gerek
adaletin ortam adaletsizliktir. Snrsz hayrseverlik her trl errin
de onaylanm asna dnr, nk iyiliin izleriyle ktlk arasndaki
fark km syor ve onu bir genellik iinde eritiyordur - bir genellik
ki varaca tek sonu, u um utsuz burjuva-mefistofelyen bilgelikten
ibarettir: Gn yz gren her ey yok olm aya yargldr.1 En sradan
ve baya eylerde bile gzelliin tadna varmak, inat bir eletiri ve
ayrm dknlne oranla ok daha soylu grnecektir herkese, n
k aslnda yaantn dzeniyle daha byk bir uyum iindedir.
Byle bir savlamaya, yaamn kutsallnn tam da en irkin ve en
arpk eyde dm belirterek kar kmak mmkndr. Ne ki do
layszca deil krlmaya uram olarak gelir bu k bize: Sadece ya
ad iin gzel bulmak zorunda kaldmz her ey, ite srf bu zo
runluluk yznden irkindir. Burada bavurulan soyutlanm yaam
anlay, baskc ve insafsz olandan, gerekten lmcl ve tahripkr
olandan ayrlamaz. Yaam bal bana bir ama olarak gren ve ona
tapnan anlay, varolan baskc glere tapnmaya indirgenmitir
hep. Genellikle yaamn ifadesi olarak grlen eyler, o grbz do
urganlk, ocuklarn grltl koumalar, ortaya deerli bir ey
koyanlarn abas, ve itahn en katksz cisimlenii olduu iin tap
nlan anlk hislerinin gdmndeki kadn - btn bu dirim belirtileri,
mutlak biimde anlaldnda, kendini krce ne srerken baka bir
imknn da snp gitmesine yol ayordun Takn bir salk, kendi
bana, hastalk da dem ektir her zaman. Panzehiri, kendinin ne olduu
bilen bir hastalktr: Yaamn biraz snrlanm as. Gzellik de byle
iyiletirici bir hastalktr. Hayat dondururken ryn de durdu
rur. Ama yaam adna hastalk reddedilecek olursa, kendi kart ura
ndan yoksun braklan ve bylece hipostazlatrlan yaam da bu
karta dnr: Ykclk ve ktlk, saygszlk ve yksekten atma.
' Ykclktan nefret etmek iin insann yaamdan da nefret etmesi ge
rekir: arptlm am yaamn lmden baka imgesi yoktur. Anatole
France, o kendine zg aydnlanm acl iinde, farkndayd bu eli
kinin. O yumuak bal M. Bergeret'den2 bakas deildir, "Hayr
inanmyorum," diyen: "Hayr. Organik yaamn u bizim sevimsiz ge
zegenimize zg bir hastalk olduunu dnmeyi yelerim. D ayanl
maz bir ey olurdu, bu sonsuz evrende yemekten ve yenilm ekten ba
80

ka bir ey olm adna inanmak." Burada dile gelen nihilist tiksinti, bir
topya olarak insanln sadece psikolojik deil nesnel kouludur da.

49
A h la k ve z a m a n s a l s r a la n . Erotik atm ann btn psikolo
jik ynleri edebiyatta ilendii halde, atm ann en basit dsal kay
na srf aikrlm dan tr dikkatlerden kamtr. Daha nce ba
ka birine balanm olm a durumundan sz ediyorum: Sevilen kii, ba
z isel atk ve ketlenm eler yznden deil, fazla souk olduu ya
da scak duygularn bastrd iin deil, daha nceden baka bir ba
lants olduu iin, nc bir kiiye yer brakm ayan bir ilikisi oldu
u iin reddediyordur bizi. Kiinin aslnda bir duygular hiyerarisine
verecei rol soyut zamansal sralan kapar hep. D aha nce szlenmi olmakta, sem e ve karar verme zgrlnn yan sra, zgrl
n iddialaryla aka elien bir rastlant esi de vardr. M et reti
minin anarisinden kurtarlm bir toplum da bile, hatta asl o toplum
da, kiinin bakalaryla tanm a srasn belirleyen kurallar olam az byle bir dzenlem e, kii zgrlne yaplm en dayanlm az m da
hale anlam na gelir. yleyse rastlansal olann nceliini destekleyen
gl savlar da var demektir: Yeni gelen biri tarafndan yerinden edi
len kii her zaman harcanm, gem ite paylalan bir yaam iptal
edilmi ve deneyimin kendisi silinmitir. Zaman geriye dndrmenin
imknszl, nesnel bir ahlak lt de oluturur. A m a tpk soyut za
mann kendisi gibi, bu lt de mit'le skca ilikilidir. Zamann bir
boyutu olan dlayclk, kendi ikin yasas gereince, kaplarn da
rya smsk kapam gruplarn ve sonunda byk sermayenin tekelci
egemenliine yol aar. Yaad ak ve efkati yeni gelen birine kap
trma korkusu iinde yaayan bir ktan daha dokunakl bir ey yok
tur: En deerli m lk olan nk aslnda mlk edinilemeyen sevgiyi
yeni birine srf yeni olduu iin brakmak zorunda kalacaktr ve raki
bine bu yenilii veren de kendisinin daha eski olm asndan baka bir
ey deildir. A m a ite bu dokunakl duygu - stelik bu yoksa her trl
scaklk ve korunm a da ortadan k alk ar- bir kez baladnda geri d
nlmesi im knsz gibi duran bir yolun da k noktasdr: Kk er
kek ocuun kendinden kk kardeine yz vermemesi ve yal
okul rencisinin "efemine" arkadan horlam asyla balayp Ari rk
81

tan olmayan insanlar Sosyal Demokrat Avustralya'nn dnda bra

kan g yasalarna ve Faist ynetim lerin de rksal aznlklar her tr
l scaklk ve korunma duygularyla birlikte imha etmelerine kadar
uzanan bir yol. Nietzsche sadece btn iyi eylerin bir zam anlar kt
eyler olduunu biliyordu: A m a en iyi, en yumuak eyler de, bir kez
kendi arlklaryla yol almaya baladktan sonra, akllara smaz bir
hunharlkla sonulanm a eilimindedirler.
Bu dolantdan bir k yolu bulmaya almann kimseye pek ya
rar olmaz. Am a btn diyalektiin ilemeye balad o lmcl n
elbette tanmlayabiliriz. nce gelenin dlayc niteliidir her eyi
balatan. lk iliki, basit dolaym szl iinde, soyut zamansal ard
kl oktan varsayyordur. Tarihsel olarak, zaman kavramnn ken
disi de bir eyin mlk edinili sralamas temelinde olumutur. Ama
sahip olma arzusu, zaman bir yitirm e korkusu olarak, geri alnam aya
cak her ey karsnda duyulan bir korku olarak yanstr. Varolan her
ey, olas yokluu asndan grlr ve yaanr. Onun tam olarak
mlk edinilmesini ve bylece dondurulduktan sonra baka edeerli
mlklerle deiilebilecek ilevsel bir ey olmasn salayan da sadece
budur. Tam bir mlk haline geldikten sonra sevilen kiinin artk yz
ne baklmaz. Akta soyutlama, dlaycln tam amlaycsdr; bu
dlayclk da, aldatc biimde, soyutun kart olarak, bu tek ve esiz
varla ballk olarak gsterir kendini. Ama ite byle bir sahiplen
me, srf onu bir nesne haline getirdii iin nesnesine olan balln
da yitirir ve "benim" durum una drd kiiyi yar yolda brakr.
Eer insanlar mlk olm asayd, bakalaryla deitirilmeleri de mm
kn olmazd. Sahici ak zgl olarak tekine seslenir ve sahipliin
yansm imgesi olan kiilik putuna deil, sadece sevilen izgi ve
zelliklere balanr. zgllk dlayclk anlamna gelmez: Btn
lk hrs yoktur onda. Am a bir baka anlamda yine de dlaycdr:
Onunla zlmez bir biimde balantl olan deneyim, kiilerin dei
tirilmesini yasaklamasa da, ilikinin z byle bir eyi im knszlat
rr. Somut ve zgl olan koruyan ey onui yinelenemez oluudur;
farkl olan hogrmesinin nedeni de budur. nsanlarla mlk ilikileri
kurulmasnn ve nce gelenin dlam a hakk kazanmasnn temelinde
u pek derin bilgelik yatyordur aslnda: Hepsi de nihayet insandr ve
hangisi olaca nemli deildir. Byle bilgeliklere gnl indirmeyen
bir sevginin sadakatsizlikten korkm asna da gerek kalmaz, nk ve
faszla kar gvencesi yine kendisidir.
82

50
B o lu k la r. Dnsel namus ars ou zaman dncenin sabo
te edilmesi anlam na gelir. Kendisini vard sonuca gtren btn
admlar aka gsterm eye zorlanm aktadr yazar. Bylece her okur o
sreci izleyebilecek ve m m knse -akadem ik end strid e- taklit ede
cektir. Her dncenin evrensel iletilebilirliine ilikin o liberal kurmacaya dayanan byle bir talep, dncelerin nesnel olarak uygun
ifadelerini ketler; am a bunun tesinde, bir sunu ilkesi olarak da yan
ltr. nk bir dncenin deeri, bilinenin devam llna olan'
uzaklyla llr. Bu m esafe kapandka dnce de nesnel olarak
deer yitirir; varolan standarda ne kadar yaklarsa antitez oluturma
ilevi de o kadar azalr - oysa dnceyi dnce yapan ey de kendi
yaltlm varl deil, kartyla kurduu bu balantdr. Telala her
adm kaydetm eye alan m etinler sonunda bayala ve sadece
okurda yarattklar gerginlikten deil, daha ok kendi tzlerinden ge
len bir m onotonlua derler. rnein Sim m el'in yazlarnn zaaf, srad konularyla bktrc lde ak anlatm lar arasndaki oransz
lktr.1 M ulak derinlikle sradanlk arasndaki ittifak da aa vurur
bu m etinler - Sim m el'in, aklalmaz bir yanlgyla, G oethe'de bulduu
nu sand bir ittifak. A m a hepsi bir yana, dnsel namus talebinin
kendisi namuslu deildir. Bu ok aibeli arya bir kez olsun uyarak,
dnme srecini sunua da yanstmaya altk diyelim: Bilginin
Tanr katndan iniinde ne kadar adm adm ilerleme varsa bunda da o
kadar olacaktr. Bilgi, aslnda, nyarglardan, kanlardan, apansz ce
saretlenmelerden, kendi kendini dzeltmelerden, n varsaym ve abar
tlardan oluan bir an iinden gelir bize; youn, skk, kkl, ama
yine de her an saydam olmayan o deneyim sreci iinden gelir. "Zihni
mizin eriebilecei o ak ve su gtrmez bilgiye ulamak iin" sadece
nesnelere ynelmem izin yeterli olduu syleyen Kartezyen kural, var
sayd btn dzenlilik ve hedeflilikle, bu deneyim srecinin ok ya
nltc bir resmini sunm utur bize - tpk karsnda yer alan am a asln
da onunla ok derinden ilikili olan zlerin grlenm esi doktrini gi
bi.2 Eer bu doktrin her eye karn btn dncelerde etkisini his
settiren mantn hakkn vermiyorsa, Kartezyen kural da mant, bi
len znenin bilinli yaam nn tm iinden dolaym lam ak yerine,
her tekil dnce edim inde belirebilecek bir dolayszlk hali olarak
83

alyordur. Am a burada derin bir yetersizliin itiraf da gizlidir. nk

namuslu ve drst dnceler sonuta basit tekrardan baka bir ey de
ilse eer, ister daha nceden zaten ortada olann tekrar olsunlar ister
kategorik biimlerin, o zaman nesnesiyle balantl kalmak adna ken
di mantksal srecinin mutlak saydamlndan fedakrlk yapan d
nce de hep bir sululuk duygusu tayacak demektir. Mantksal yar
g biimini kabullenm ekle girilmi olan taahhte ihanet ediyordur. Bu
yetersizlik, yaam izgisinin kendi yetersizliini andrr: Sk sk du
raksayan ve saa sola savrulan bir izgi, k noktasna oranla hayal
krkl yaratan, olabileceinden hep daha az olan, ama boyunduruksuz bir yaam da varoluun verili koullarnda ancak katetmi olduu
bu gerek yolla temsil edebilecek bir izgi. Eer bir yaam kendi m is
yonunu dolayszca gerekletirseydi, onu karm olurdu. Qe yata
ve grnte lekesiz bir baarya sahip olduu bilinciyle len kii, sr
tnda grnm ez bir antayla yaamn btn aamalarndan hi boluk
brakmadan ve hibir eyi ihmal etmeden syrlan o m ek renciyi
anmsatr. Buna karlk, kof ve beyhude olmayan her dnce, tam
olarak m erulatrlm asnn imknszlm, bir yara izi gibi tayacak
tr zerinde: Tpk, yatakta geireceim iz mutlu bir sabah adna kar
dmz o matematik dersinin hibir zaman telafi edilemeyeceini bi
ze syleyen dlerim iz gibi. Dnce, bir sabah karlm olann an
syla uyandrlmay b ek lerve bylece retiye dnmeyi.

84

KNC

BLM

1945
m

H er eyin kr olduu yerde

en kry b ilm e k iy i olmal.

F. H. Bradley

51
A y n a n n a rk a sn a . Yazarlar iin bir ilk uyar: H er metinde, her
parada, her paragrafta, ana motifin aka ortaya kp kmadna
baklmal. Bir ey anlatm ak isteyen kii anlatmak istedii eye kaplp
gider ve zerinde dnm ez olur. N iyetine fazlaca yakn durduu,
"dncelere dalm olduu iin, sylem ek istedii eyi unutmutur.
Hibir dzeltme, denenm eye dem eyecek kadar kk veya nemsiz
deildir. Yaplacak yz deiikliin her biri, kendi bana, ar titiz
lenme ve kl krk yarm a abas gibi grnebilir; topluca, metni bam
baka bir dzeye karm alar mmkndr.
Metni ksaltm aktan kanmamak, atlan cm lelere hi acmamak ge
rekir. Yaptn uzunluu nemsizdir, kda dklenlerin miktarnn
yetersiz olduu kaygs da ocuka. H ibir ey, srf varolduu iin,
srf yazlm olduu iin deerli olam az. Ayn dncenin eitleme
leri gibi duran cm leler, ou zaman, yazarn henz tam hkim ola
mad bir eyi kavram aya ynelik farkl abalann anlatmdr. O za
man en iyi form l sem ek ve daha da gelitirmek gerekir. Kurgunun
gerektirdii durum larda dnceleri, hatta dourgan olanlar bile bir
yana atmak yaz tekniinin nemli bir yndr. Bunlarn zenginlik ve
canll, o srada yze kam am olan baka dncelere yarayacak
tr. Tpk sofradayken son krntlar yem ekten ve bardan dibini i
mekten kanm aya benzer bu. Aksi halde insann yoksul olduunu
dnrler.
Klielerden kanm a abas, baya b ir ivebazla dm ek istemiyor
sak eer, sadece szcklerle snrl tutulm am aldr. On dokuzuncu
yzyln byk Fransz dzyazs bu trden bayalklara kar ok
duyarlyd. Tek szck nadiren kaba veya sradandr - tpk mzikte
87

de tek tek notalarn anm a veya bayatlamadan m uaf olmas gibi. En

irkin klieler, Kari Kraus'un terih masasna yatrd o szck bile
imleridir: Tayir ve tebdil etm ek; afiyet eker bal olsun; hayrl uur
lu olsun. Bu trden szlerde, bayat dilin arlam, bulank aknts,
yazarn cmlelerinin kesinlik ve hassaslyla bir noktada durdurulup
szlmek yerine, am aszca saa sola yaylp durur. Sadece szck
bileimleri iin deil, daha byk biim btnlklerinin kurgusu iin
de geerlidir bu. rnein bir diyalektiki, dnce silsilesinin dnm
noktalarn belirtmek iin her durgudan sonra "Ama" szcne ba
vuruyorsa eer, yazsnn edebi emas dncesinin ematik olm a
yan k noktasnn hakkn verem iyor demektir.
allk, girilm ez hasbahe deildir. Sadece kendi kendini anlamann
rahatlndan doan btn karmaklklar tem izlemek gibi bir y
kmll vardr yazarn. Konunun derinliine uygun den sk r
gl bir slup yaratma isteini bulank ve zentili bir savruklua ka
plma eiliminden ayran ok belirgin bir izgi yoktur: Kukucu son
dajlara her zaman yer olacaktr. zellikle kalplam saduyuya
dn vermek istemeyen yazarn aslnda ok sradan olan dnceleri
slubun dantelleriyle rtmekten kanmas gerekir. Locke'un yavan
lklar, Ham annn bulanklklarnn mazereti o la m a z .1
Bitmi metnin, ister uzun ister ksa, uyandrd en hafif kuku ve tat
szlk duygusu bile grnteki nem iyle orantsz bir biim de ciddi
ye alnmal. M etne duygusal ballk ve kibir ou zaman her trl il
ke ve tartnn unutulm asna yol aar. M inicik bir kuku diye kafam z
dan savdmz ey, btnn nesnel deersizliinin belirtisidir belki
de.
Echternach dans alay, Dnya Tininin yry deildir;2 diyalektii
temsil etmenin yolu da snrllk ve temkinlilik olamaz. Tersine, ar
lklar araclyla ilerler diyalektik; Dnceyi snrlandrmak yerine,
gzkara bir tutarllkla kendi kartna dnt u noktaya kadar
gtrmekle ilerler. Bir cmle iinde fazla risk almaktan bizi alkoyan
ey genellikle sadece birtoplum sal kontrol etkenidir: Aptallatrcdr.
Bir metne, bir ifadeye "fazla gzel" olduu gerekesiyle sk sk ynel
tilen itirazlar da kukuyla karlanmal. Anlatlan konuya duyulan
88

sayg, hatta ac karsnda duyulan sayg, ola ki insanln maruz bra

kld alalmann eylem i dildeki izlerine katlanamayan bir yazar
karsnda duyulan kzgnlk ve hasetin de klf ve rasyonalizasyonudur. Utansz bir varolu hayali de -k i dil tutkusu da hl bu hayale
tutunmaktadr, onu ierik olarak resmetmesi imknsz bile o lsa - hun
harca boazlanr bylece. Yazarn gzel ve yeterli anlatm arasnda
hibir ayrm yapmamas gerekir; byle bir aynm ne kendi dnsel
dnyasnda ho grm eli, ne de eletirm enden byle bir yardm ummaldr. Ne demek istediini tam olarak anlatabilm ise gzel yazmtr.
Gzellikten baka amac olm ayan gzel anlatm hi de "fazla gzel"
deildir: Dekoratiftir, sanatkranedir, irkindir. Ama ilenen konuya
dierkm ca hizm et etm ek gerekesiyle anlatmn anln ihmal eden
kii m utlaka konuya da ihanet etmi demektir.
Gerektii gibi yazlm metin rm cek ana benzer: Gergin, emerkezli, saydam, sk rgl. Uuan her eyi kendine eker. Arasn
dan gem eye alrken aa yapp kalan metaforlar, onu besleyen
avlardr. Konu ve m alzem e kendiliinden ona doru kanat rpyor
dun Bir tasarmn gc ve doruluu, bir alntnn baka bir alnty
davet etmesini salayp salayam adyla llebilir. Eer dnce
tek bir gereklik hcresini bile aabilmise, znenin dtan mdahale
sine gerek kalmadan, br hcrelere de nfuz etmesi beklenir. Nesne.. siyle gerekten iliki kurabilmi olduunun ilk kant, ok gemeden
evresinde baka nesnelerin de billurlamasdr. Kendi zgl konusu
na ynelttii k altnda baka baka konular da parldam aya balar.
Yazar, bir ev kurar metninde. Ktlar, kitaplar, kalemleri ve evrak
lar bir odadan tekine tayp dururken yol at kargaann aynsn
dncelerinde de yaratr. Kh memnun kh huzursuz, iine gml
d eyalardr bu dnceler. Onlar efkatle okar, kullanr, eskitir,
kartrr, yerlerini deitirir, tahrip eder. Artk bir yurdu kalmam ki-^
i iin yaanacak bir yer olur yaz. Orada, tpk vaktiyle baba evindeki
gibi, p ve lzumsuz eyann da birikmesi kanlmazdr. Ama imdi
bir kilerden veya sandk odasndan yoksundur ve zaten bu artklardan
ayrlmak da kolay deildir. O da, sonunda sayfalarn hep vr zvrla
doldurmak pahasna, odadan odaya srkleyip durur bunlar. Kii,
kendine acma duygusuna yenik dm em ek iin bir teknik zorunlulu
a da dikkat etmelidir: Zihinsel gerilim in gevem e olaslna kar
89

her zaman uyank olmak ve yaptn zerinde kabuk balamaya veya

hedefsizce oraya buraya srklenm eye balam her eyi atm ak - s
telik, imdi yavan ve cansz biim de ortalkta dolaan bu artklarn
gemite, bir tatl dedikodu gibi, bymeyi kolaylatran o scak at
mosferi beslem i olduunu bile bile. Sonunda, yazara kendi yazlarn
da bile yaanacak yer kalmamtr.

52
L e yle k de b e b e k le ri o ra d a n g e tiriy o r. M asallarda her insan
iin bir ilksel imge vardr, yeterince aranrsa bulunur. u dilber, tpk
Pamuk Prenses'teki Kralie gibi, en gzel ben m iyim diye soruyordur
aynaya.1 mrnde bir an bile huysuzluk ve titizlenmekten vazgee
meyen cadaloz, boyuna "o kadar tokum ki, tek yaprak istemem, mee,
mee" diye meleyen keinin burnundan dm gibidir. Gailelerden
beli bklm ama yine de neesi kamam u yal adam, orm anda
odun toplarken tyi Prense raslayp da tanyamayan am a ona yardm
ettii iin cm erte dllendirilen ihtiyar kadn anmsatr. Bir baka
s da talihini aramak iin delikanllk anda evinden ayrlm, pek
ok devin srtn yere getirmi, ama sonunda New York'ta belasn
bulmutur. Bir gen kz tpk Krmz apkal Kz gibi bykannesine
bir para kek ve bir ie arap getirm ek iin ehrin beton ormanna da
lar, bir teki de ayn yldzl gm paralan olan kzn m asumluuyla
soyunup erkeklerin yatana girer. Ayn zam anda gl hayvan ruhu
da tadn sezen zeki bir adam, arkadalanyla birlikte onu da bekle
yen kt kaderden kamak ister, Bremen mzik topluluunu kurar,
onlar haramilerin m aarasna gtrr, orada kurnazlyla sahtekr
larn stesinden gelir ama tam o noktada eve dnme isteine yenilir.
Kurbaa Kral, iflah olm az bir zppe, zlem dolu gzlerini Prenses'e
dikmi, kendisini kurtaraca gn bouna bekliyor.

53
A k lln n a h m a kl . Schillerin dil tavr, alt snflardan gelip de
ilk kez girdii kibar topluluk iinde ne yapacan aran ve sesini
90

duyurmak iin avaz avaz baran gencin durum unu getirir akla: G
cn ve saygszln karm. A lm anlar tumturakl sylevcilii Franszlardan alm lar am a provay birahanede yapm lardr. Snrsz ve
giderilmesi im knsz talepleriyle bir horoz gibi kabaran kk burju
va, sahip olmad b ir iktidarla kendini zdeletirirken, mutlak tin ve
mutlak dehete varacak kadar ileri gider. Btn idealistlerin ortak
zellii olan ve insanln tm n ierm eye ynelen fazlaca grkemli
ycelikle -y a y o r olm aktan baka zellii olm ayan kk eyleri ca
navarca ezm eye her zam an hazr bir y celik - burjuva iddet adamla
rnn kaba gsteriilii arasnda ok yakn bir ibirlii vardr. Tinsel
devlerin vakur duruu, bo kahkahaya, patlam aya ve vurup krmaya
yatkndr. Byk harfle Y arat derken, benliklerini iirm eye ve b
tn sorunlar kltm eye yarayan o zorlayc istenci kast ediyordur
bunlar: Pratik akim nceliinden teori nefretine giden yol her zaman
bir admlkt. D ncenin btn idealist devinim lerine ikin bir dina
miktir bu: Hegel'in dinam ii yine kendisiyle dzeltm e yolundaki s
nrsz abas bile o dinam ie yenik dmt. Dnyay bir ilkeden
karsama istei, iktidara direnm ek yerine onu gaspetm ek isteyen kii
nin tutumudur. Nitekim Schiller de ncelikle gasplarla ilgiliydi.
Klasik bir tanrlatrm a rnei olan doa zerinde egem enlik dn
cesi, kaba ve aa olann kendine tuttuu bir aynadr, onu zorlu bir
olumuzlama iinden kendine gsteren bir ayna. dealin hemen arka
snda hayat durur. Elysium un gl bahelerinin kokusunu anlatan sz
ler, tek bir gln kokusundan alnan zevke indirgenemeyecek kadar
ihtiamldr am a daha ok bir mstear odasnn sigara kokusunu a
rtrr. Arka planda duran ok duygulu dolunayn asl modeliyse s
navlara alan rencinin clz gaz lambasdr. Kudrete zenen zaaf,
ykseldii sylenen burjuvazinin dncesini ideolojiye teslim etm i
ti - daha snfn istibdata kar esip yad dnemde bile. Hmaniz
min en gizli, en i odasnda, onun asl ruhunu oluturan kudurmu bir
mahpus dnenir durur: Sonradan Faist adn alarak dnyay da bir
hapisaneye evirecektir.

54
H a ydutla r. O Kant Schiller, Goethe'ye oranla hem ok daha
saduyusuzdur, hem ok daha duyusal: Hem ok daha soyut, hem de
91

cinselliin elinde oyuncak. Seks, hemen karlanmas gereken bir is

tek olarak, her eyi bir eylem nesnesine indirger ve bylece birbirine
eitler. "Amalia, etenindir!" - Louise de bu yzden sade suya tirit bir
orba gibi yavan kalacaktr.1 Casanova'nn kadnlar -k i ou zaman
adlar yerine sadece harflerle anlmalar nedensiz d eildir- birbirin
den ayrt edilemez; Saden mekanik aletinin namelerine uygun ola
rak eitli piram itler oluturan kadn figrleri de yle. Bu cinsel kaba
lkla, ayrm yapmay engelleyen bu hamlkla ilintili bir ey, dealiz
min byk speklatif sistemlerinin de eneji kaynadr: Btn zorun
luluklara meydan okurken Alman zihniyle Alman barbarizmini birbi
rine zincirlemitir. Ancak papazlarn tehditleriyle kontrol altnda tutu
labilen kyl agzll, tpk askerlerin ele geirdikleri kyn ka
dnlarna yaptklar gibi, yoluna kan her eyi hoyrata en asgari z
ne indirgemeye hakk olduunu metafizikle ilan etmektedir. Hibir
dnce izi tamayan o saf eylem istenci,2 tecavzn yukardaki yl
dzl gkyzne yanstlm imgesi olabilir ancak. O ysa insanlarn ve
eyann kendilerini tam olarak ortaya koymalarn salayan o uzun,
dnceli ve dalgn bakta, nesneye ynelen ihtiras her zaman bir k
rlmaya uramtr. Hakikatin verdii sevincin kayna, iddetsiz bir
seyredi ve dntr ve bakan kiinin nesneyi tm yle kendi iine
almadn varsayar: Mesafeli bir yaknlk. Adelheid, Klrchen ve
Gretchen, onlar el dem emi bir tarihin imgelerine dntren o dup
duru ve zorlanmam dille konuabilmilerse, bunun tek nedeni, psi
kanalizin herhalde "ykc bir karakter" olarak tanmlayaca Tasso
nun prensesten korkmas ve dolaysz temas imknszlnn uygar bir
kurban olm asdr.3 Goethe'nin kadnlarndan yaylan o dirimsel duy
gunun bedeli, geri ekilm e ve kaak davranlard; stelik sadece d
zenin zaferi karsnda teslimiyeti bir tavra da indirgenemez bu.
Mutlak kart, ehvetle soyutlam ann birliini simgeleyen Don Juan'dr. Kierkegaard, Don Juan'da ehvetin bir ilke olarak kavrandn
sylerken, ehvetin srrna da dokunm u oluyordu. ehvetin sabit ba
knda, kendi zerinde dnm eye balayana kadar, kendi negatifi
olan dncenin mutlak egem enliinde de uursuzca ortaya kan o
anonimlik ve mutsuz genellik vardr.

92

55
C re tk rl m b a la y n . Schnitzler'in A tl K arnca1 adl
oyununda, yum uak ve efkatli hareketlerle yanam aya alt cil
veli yosmadan u cevab alr air: "Hadi ordan! Oturup biraz piyano
alsana sen!" Yaplan teklifi pekl anlyor, am a ar bir diren de
gsterm iyordun Toplum sal ya da psikolojik ketlenm elerden daha de
rindedir tepkisinin kayna. ok eski bir soukluu aa vurur: Dii
hayvann, ona acdan baka bir ey vermeyen iftlem e ediminden
duyduu korku. Grece ge bir kazanm dr haz, bilinten pek eski de
ildir. Hayvanlarn yle efsunlanm gibi kar konulmaz hareketlerle
iftlemesini izleyen kii, "mutluluk solucanndr" sznn idealist
bir yalan olduunu hemen anlar; en azndan diiler iin byledir bu,
esir gibi maruz kalrlar aka, bir iddet eylem inin nesnesidirler. Bu
nun silik de olsa bir ans, kadnlarn, en ok da kk burjuva kadn
larn bilincinde, ge endstriyel aa kadar srp gelmitir. Uygarla
ma srecinde Fiziksel ac ve korkunun dolaysz biimi alm olsa da
eski yaralanmann ans silinem iyordur. Toplum , kadnn teslimiyeti
ni bir kurban ayini olm aktan karp zgrletirirken bir yandan da
her defasnda yine ayn deneyim e mahkm eder onu. Eer tmyle
duyars? deilse hibir erkek, ksesine drmeye alt aresiz k
zn direncindeki o belli belirsiz hakllk nn grmezden gelemez:
Ataerkil1toplum un kadna brakt tek imtiyaz: Reddetmenin anlk
zaferini yaadktan sonra, ikna olup faturay dem ekten baka aresi
yoktur. Kadn, verici olarak, bandan beri "aldatlan" durumunda ol
duunu biliyordur. Ama kendini vermekten kandnda daha da k
t duruma decektir. W edekind'in bir oyununda, genelev sahibesinin
yeni kzlardan birine verdii t de bunu anlatr: "Bu dnyada mutlu
olmann tek yolu vardr: Bakalarn olabildiince mutlu klmaya a
lmak."2 M utluluk deneyiminin koulu, kiinin kendini snrszca sa
vurmaya hazr olm asdr ki, buna da ne kadnn arkaik korkusu, ne de
erkein kibri ve kstahl izin verir. Mutluluun yalnz nesnel imk
n deil, znel hazrl da ancak zgrlk iinde elde edilebilir.

93

56
S o y a a c a ra trm a s. Ibsen ile Struwwelpeter arasnda derin
bir ba vardr. On dokuzuncu yzyln fotoraf albmlerinde bir aile
nin btn yeleri arasndaki donmu benzerlii anmsatan bir yakn
lktr bu .1 Rahat-durm ayan-Philipp aslnda Hortlaklar'm ta kendisi
deil midir: Bir aile dram. Ve o "Sofrada annenin sessiz bak / s
tndeydi herkesin dizeleri, tam da banka mdrnn kars Frau
Borkmann'n yzndeki ifadeyi anlatm az m? orbac-Kaspar'n eri
yip gitmesinin nedeni, atalarndan kalan gnahlar ve sululuk duygu
lar deil de nedir? O halk dm an Dr. Stockmann, Kt-kalpliFriederiche ac ama etkili bir ila veriyor ve o da kazcierini kpein
yemesine ses karm yordun Elinde-kibritlerle-danseden-Pauline, de
nizden gelen kadnn kz H ilde W angel'in rtulu bir fotorafdr,
vey annenin kz evde tek bana brakt gn ekilmi bir fotoraf;
ve kilise kulesinin stne konm u olan Uan-Robert de imdi onun
yap ustasdr. Banda-kavak-yelleri-esen-Hans'm gneten baka bir
istei var mdr? Onu suya girm eye raz eden de Kk E yolfun Elimakasl-Terzi'yle akraba olan Fare-Kadm deil midir? Oysa bug
nn ciddi airi, resimli ocuk kitaplarn kendi kocaman mrekkep
hokkasna daldran ve bylece kararttktan sonra da uyarlm kukla
lara dntrd bu imgeleri yarglam aya girien Koca-Nikolas' r
nek alyor kendine.

57
K az. Ibsen'in izleklerinin artk gnn doldurm u ve eskimi ol
duu syleniyor. Altm yl nceyse ayn seslerin Nora ve Hortlaklar'm modernist yozluuna ve ahlak d arlna ynelttii itirazlar
iitilmekteydi. Ibsen, o sert ve ykc burjuva, fkesini toplum a kusu
yordu - stelik kendi uzlam azl ve idealleri de o toplumun kurucu
ilkesinden tremiti. Tantanal am a kalc bir ant yaratt: Halk d
mann yuhalayan salkl ounluu betimleyen bir ant; ama bu tab
loyu hl tatsz buluyor o ounluk ve stnde ok durmadan gnn
acil ilerine geiyor. Makul insanlarn bakalarnn davranlarn m a
kul bulm am akta birletii her durumda, zlmeksizin ertelenm i bir
sorunun, acl bir yara izinin bulunduundan em in olabiliriz. Kadnla94

rn durum unda da geerlidir bu. "Eril" liberal rekabeti ekonominin

zlmesi, kadnlarn erkeklerden ne daha fazla ne daha ok bam
szla sahip olduklar maal iler sektrne katlmalar, ailenin b
yl aylasnn silinm esi ve cinsel tabularn gevemesi sonucunda bu
sorun, en azndan grnrde, eski "acilliini" gerekten yitirmitir
bugn. te yandan, geleneksel toplumun srp gitmesi de kadnlann
zgrlemesini iten ie arptan bir etkendir, ii hareketinin yaad
rmenin en ak belirtilerinden biridir, bunun farkna varamama
s. Kadnlarn gzetim altndaki btn etkinliklere kabul edilmesi, s
rp giden insanlktan kanlm alanm gizlemektedir. Byk sermaye
nin denetim indeki rgtl i alanlarnda da devam ediyordur ailedeki
konumlar: Birer nesnedirler. Kadnlarn sadece sefil i gnlerini ve
endstriyel bir dnyann ortasndaki ev-ii emein koullaryla an
lamszca kstlanm ev yaamlarn deil, kendilerini de dnmemiz
gerekir. Gnll olarak, kart ynde herhangi bir drt tamakszn,
egemenlii yanstm akta ve onunla zdelemektedirler. Erkek toplu
mu, kadnlarn ezilmesi sorununu zm ek yle dursun, kurbanlarn
artk soruyu bile ortaya atamayaca lde yaym tr kendi ilkesini.
Yeterli miktarda metya kavuturulm ak kouluyla, yazglarna da raz
olmakta, dnm eyi erkeklere brakmakta, her trl sk dn
kltr endstrisinin ortaya srd diilik idealine bir saldn olarak
nitelemekte ve cinsiyetlerinin gereinin yerine getirilmesi olarak gr
dkleri b esaret durum unu byk bir gnl rahatlyla kabullenmek
tedirler. ^Teslimiyetin bedeli olan kusurlar, en bata da o nevrotik bu
dalalk, durumun srp gitm esine yardmc olmaktadr. Ibsen'in za
mannda bile, bujuva toplum unda belli bir yere ulam kadnlann
ou, toplumsal zindann drt duvarn onlann yerine umutsuzca yk
maya uraan histerik kzkardelerinin gzlerini oym aya hazrdlar.
Ama o hanm lann torunlar olan kzlar, kendilerini hi iin iine kat
madan ve sorum luluk duygusu tamadan, hogryle glm syor bu
histeriklere ve onlar hayrsever sosyal yardm a havale ediyor. M uci
zevi olan isteyen histeriin yerine de ykmn zaferi iin sabrszla
nan ebleh geiyor bylece. - Ama belki de her trl eskim iilik ve g
n gemiliin yazgsdr bu. Sadece aradan geen zaman deil, tari
hin verdii hkm de rol oynar burada. Bu hkm n dnyadaki ifade
si. olgunlatrmay ihmal ettii daha eski bir im knla karlatnda
ahfadn yzn kaplayan o utan yalmdr. G em ite baarlm olan
eyin unutulmas da korunmas da m m kndr. Eskim ilikse sadece
95

baarlarmm olan ey iin geerlidir: Boa karlm bir yeni ba

lang vaadi iin. Nedensiz deildir Ibsen'in kadnlarna "modern" de
nilmesi. M odernlikten nefretle eskimilikten nefret birdir.

58
H ed d a G a b le r'in g e r e k ya a m . On dokuzuncu yzyln estetizmi, dnce tarihinin isel bir konusu olarak deil, toplumsal at
malar iindeki gerek temeline bakarak kavranabilir ancak. Ahlak di
iliin tem elinde rahatsz bir vicdan yatyordu. Eletirmenler, burjuva
toplumuna sadece ekonom i alannda deil, ahlak alannda da o toplu
mun kendi kurallaryla kar kmlard. Bu da ynetici tabakann sa
vunma seeneklerini kstlad: Eer saray airleri ve devlet rom ancla
r gibi iktidarsz bir yalancla raz olm ayacaklarsa, toplumun yarg
lanmasn salayan ilkenin kendisini, dem ek kendi ahlakn reddet
mekten baka are yoktu. Ne var ki, radikal burjuva dncesinin ona
saldrmak iin benimsedii yeni konum, ideolojik yanlsamann yeri
ne kendi kendini tahrip eden ve sonunda teslim olan fkeli bir isyann
benimsenmesinin de tesine gemiti. Gzelliin burjuva "iyi" kavra
mna kar ayaklan, iyilie kar da bir ayaklanmayd. yilik, iyinin
arptlmasdr: Ahlaki ilkeyi toplumsaldan ayrmak ve kiisel vicdan
alanna kaydrmakla onu iki bakmdan kstlam olur. Ahlak ilkesi
nin ngrd biimde insanlara .yakr bir dzeni gerekletirme
ykmllnden bylece syrln.yiliin btn eylem lerinde belli
bir kabulleni ve avunm a vardr: Hastaln tedavisini deil de hafif
letilmesini am alyordur ve tedavinin imknszlnn bilinci de so
nunda bu imknszln safna geirir onu. Bylece iyilik kendi iinde
de kstlanm olur. Suu, mahremiyettir. nsanlar arasnda dolaysz
ilikiler kurulabilecei sansn yaratr ve evrenselin tecavzlerine
kar bireyin tek savunmas olan mesafeyi yok sayar. Birey, gideril
memi farklln en acl bilincini tam da en yakn ilikiler iindey
ken duyar. Yabanclamann tek panzehiri, yabancln korunmas
dr. yiliin rehavetle benimsedii o pek ksa mrl uyum imgesi,
budalaca yadsd uzlamazln acsn daha da iddetlendirir. nce
zevke ve hak gzeten dncelilie saygszlk etmeyecek hibir iyi
lik edimi yoktur; ve bu saygszlk da o gsz gzellik topyasnn
96

kar durm aya alt dzlemeyi tamamlar. Bylece, ktlk re

tisi, sanayilemi toplum un balarndan beri, sadece barbarizmin ha
bercisi deil, iyinin de maskesidir. yide deerli olan ne varsa ktye
aktarlm tr - o kt ki, ktln tam bir gnl rahatlyla yapa
bilmek iin iyiyi de kendi saflarna katm bir dzenin btn nefretini
kendi stne ekiyordur imdi. Hedda Gabler, Julle Teyze'nin genera
lin kz onuruna satn ald gln apkann aslnda hizm etiye ait ol
duunu kastl biim de iddia ederek o ok iyi niyetli teyzenin kalbin
de onulm az bir yara aar; ama tatm insiz kadnn bylece yapt, ac
nas evliliinin acsn savunm asz bir kurbandan karm a sadistlii
deildir sadece: Kendi yaamndaki en iyi eylere kar da su ile
mekte, nk en iyiyi iyinin alaltlmas olarak grm ektedir: Becerik
siz yeenini taparcasna seven yal kadna kar, bilinsizce ve sama
bir biimde, mutlak tem sil ediyordur. Heddadr kurban, Julle deil.
Hedda'nn sabit fikri olan gzelliin ahlaka kar k, onu alaya al
ndan bile ncedir. nk genel olan her eyden uzak durur ve yal
nzca varoluun belirledii btn farklar -u n u deil de bunu kayr
m olan rastlanty- b ir m utlak olarak grr. G zellikte, inat ve n
fuz edilmez tikellik, norm olarak ne srer kendini: Sadece o genel
dir, nk normal genellik fazla saydam hale gelmitir. Bylece mey
dan okur o normal genellie, zgr olmayan her eyin eitliine. Ama
bunu yaparken kendisi de sulu durumuna der: Genelle ilikisini
koparrken, o olumsal varoluu ama imknlarn da tmyle bir yana
atmtr 4- oysa tikel varoluun nfuz edilm ezliinden yansyan da as
lnda sadece kt genelliin hakikatsizliidir. Bylece doruya kar
yanln yannda bulur kendini gzellik: Doruya kar haklyken bile.
Gzellikte, narin gelecek, imdinin M olok'una1 kendi kurbann veri
yordun imdinin evreninde iyi diye bir ey olamayaca iin, kendini
kt klar; bylece kendi yenilgisiyle yargc da mahkm etm i olur.
Gzelliin iyiye kar isyan, trajik kahramann aldanlarnn laik bur
juva biimidir. Toplum un her trl aknln berisinde kalan bugn
k hali, kendi olum suzluunun bilincini de engelledii iin, ancak so
yut olum suzlam a hakikatin yerini tutabilir. Anti-ahlak, ahlakta ahlak
sz olan eyi, basky, reddederken, ahlakn en derin tasasn da dev
ralmtr: Her trl snrlanm ayla birlikte btn iddet ve tecavzn
de ortadan kaldrlmas. dnsz burjuva z-eletirisinin itici gleri
nin materyalizm inkilerle rtm esinin nedeni de budur - birincisi
kendi bilincine ancak kincisine geerek ulaabilir.
97

59
O nu ilk g rd m a n d a n b e ri9 Diil kiilik ve model ald ka
dnlk ideali, erkek toplumunun rnleridir. arptlmam doa im
gesi, ancak arptlm bir halde, kendi kart olarak ortaya kabilir.
Eril toplum, insani olduunu iddia ettii noktada, kadnlar kendi d
zelticisine dntrm ekte ve kendini byle snrlarken aslnda efendi
nin yine kendisi olduunu aa vurmaktadr. Diil kiilik, tahakk
mn bir negatif kopyasdr. A m a bu yzden de ayn lde ktdr.
Burjuva yanlsamasnn erevesi iinde "doa" olarak adlandrlan
her ey, toplumsal sakatlann izidir sadece: B ir yara dokusu. K adn
larn kendi fiziksel doalarn bir hadmlk hali gibi yaadklarn ne
sren psikanalitik teori doruysa eer, m aruz kaldklar nevroz da on
lara hakikatin hi deilse bir ucunu gsteriyor demektir. Kanadnda
kendini bir yara gibi hisseden kadn, kocasnn iine yle geldii iin
kendini bir iek olarak gren kadndan daha ok ey biliyordur kendi
hakknda. Yalan olan, doann, varlna izin verildii ve uyarland
yerde yaam aya devam ettii iddias deildir sadece; uygarlkta doa
saylan her ey, srf kendi tz gerei, doadan en uzak eydir: Uy
garln kendine nesne olarak setii ey. gdy temel alan diilik,
tastamam her kadnn iddetle -erk ek iddetiyle- kendini olmaya zor
lad eydir her zaman: Bir kadn-adam. Zeknn zedelemedii o ko
runakl bilindnn gerek durumunu anlam ak iin, byle dii kadn
larn kadnlklarn nasl da parm ak ularnda tadklarn -n asl, gz
szerek ve kaprisli bir kar konulmazlkla, tam da gerektii yerde
kullandklarn- kskan bir erkek olarak bir kez bile grmek yeterlidir. Tam da egonun, sansrn, zeknn rndr bu zedelenmemi
doa; rasyonel dzenin gereklik ilkesine o kadar dirensizce teslim
olmasnn nedeni de budur. stisnasz btn diil kiilikler konformisttir. Nietzsche'nin her eyi inceden inceye tarayan eletirisinin bu
noktadan teye geememesi, her zaman o kadar derin bir kukuyla
karlad Hristiyanln diil doa imgesini hi eletirmeden dev
ralmas, sonunda dncesini de burjuva toplum unun em rine sokmu
tur. Kadnlardan sz ederken "Dii" dem ek gafletine dmt o da.
"Kamy hi elden brakm ayn d bunun doal uzantsdr: Dii
liin kendisi de kamnn rn deil midir, bir kam efekti deil mi
dir? Doann kurtuluu, onun kendi kendini imal etmesine son ver98

mekten geer. Diil karakterin yceltilmesiyse onu tayan herkesin

alaltlmas demektir.

60
A h la k iin k sa not. Nietzsche'nin o eski yalann ipliini pazara
karmak iin bavurduu ahlak diiliin kendisi de imdi tarihin hk
mne boyun eiyor. Dinle birlikte onun maddi dnyaya zg felsefi
laik biimleri rrken, kstlayc yasaklar da ikin otoritelerini ve
tzselliklerini yitirdiler. Ancak, ilk bata maddi retim henz o kadar
azgelimi bir durum dayd ki, dnyada herkese yetecek kadar eyin
bulunmad ne srlebiliyordu. Siyasal iktisadn ta kendisini ele
tirmeyen kii, kstlayc ilkeye balanmak zorundayd ve bu ilke de
zayflarn srtndan edinilen am a rasyonelletirilm em i bir biimde
edinilen zenginlikte buluyordu ifadesini. Oysa nesnel koullar dei
mitir bugn. Bolluun hemen eriilebilecek bir imkn haline geldii
bir dnyada, kstlamay gereksiz bulanlar, sadece toplumsal uyum
suzlardan, hatta dar kafal burjuvalardan ibaret olamaz. Efendi ahlak
nn asl anlamn veren u "yaamak isteyen herkes kendi bann a
resine bakmaldr" nerm esi on dokuzuncu yzylda vaizlerin nerdi
i ahlaktan bile daha zavall bir yalana dnmtr. A lm anya'da s
radan vatanda aslnda bir sarn canavar olduunu ortaya koymusa
eer, bunun temelinde birtakm ulusal zellikler deil, sarn cana
varln kendisinin, toplumsal etoburluun, apak bolluk koullarn
da o taralnn, o aldanm filistenin1 normal tavn haline gelmesi yaty o rd u r - stelik efendi ahlak tam da bu "madurluk" tavryla m ca
dele etsin diye icad edilmitir. E er Cesare Borgia bugn dirilseydi
David Friedrich Straussa2 benzerdi ve ad da A dolf H itler olurdu. Ah
lak diilik ilkesini N ietzsche'nin pek kmsedii D arw inistler de sa
vunmutur: O barbarca varolm a-m cadelesi iarna, bu trden bir m
cadele artk gereksizlem i olduu iin daha da gzkara biim de sa
hip kyorlard. Bugn gerek soyluluun gstergesi, aslan payn
kendine ayrmak deildir artk; tersine, almaya doymu olm ak ve Nietzsche'de sadece zihinsel bir erdem olan vericilii gnlk pratik iin
de uygulamaktr. Bugn ileke ideallerin kr ekonomisinin lgnl
na kar sunduu siper, altm yl nce hazc yaamn liberal bask
ya kar salad korunmadan ok daha salamdr. Ahlaka isyan
99

eden kii, Nietzsche'nin daha o zaman bile olduu kadar yumuak,

efkatli, cmert ve ak kalpli olm a imknna sonunda sahiptir bugn.
Eksilmeyen direncinin gvencesiyse, bu abada bugn de tpk dn
yaya kendi normunun sapkln gstermek am acyla ktln mas
kesine brnd o gnlerdeki kadar yalnz olmasdr.

61
T em yiz m a h kem esi. Nietzsche D eccarde yalnz teolojiye kar
deil, metafizie kar da en gl sav ne srmt: Umudu hakikat
sanyorsunuz, diyordu; bir mutlak dncesi tamadan mutlu yaa
mann, hatta dpedz yaamann imknszl, o dncenin m erulu
unun kant olamazd. Hristiyanln "etkinlik kantn" -in an do
rudur nk mutluluk getirm ektedir- rtr Nietzsche: "M utluluk,
ya da teknik adyla haz, herhangi bir biim de hakikatin kant olabilir
mi? Brakn bunu kantlamay, tam kartnn kant bile saylabilir; ne
olursa olsun, ne zaman haz duygular ie karmsa, 'hakikat'ten ku
kulanmak iin salam nedenler de var demektir. Haz kant... haz iin
bir kanttr, o kadar. Doru yarglarn yanllardan daha ok zevk ver
mesi ve nsel bir uyum gerei tatl duygulara yol amas iin herhan
gi bir neden olabilir m i?"1 u var ki a m orfati'yi, "yazgn seveceksin"
doktrinini savunan da yine Nietzsche'ydi. Bunun kendi kiisel doas
nn en nemli esi olduunu sylyordu Putlarn Alacakaranl'nu
"Sonsz" blmnde. yleyse unu da sorabiliriz: Um duum uz eyin
doru olduuna inanmak iin salam bir nedenimiz yoktur da, bam
za gelen eyi sevmek iin, varolan srf varoluyor diye olumlamak iin
daha salam bir nedenimiz mi vardr? Bu da, tpk umuttan hakikate
doru kendi eletirdii o sram ada olduu gibi, talam gereklerin
varlndan bu gereklerin en yksek deer olarak yceltilm esine do
ru yaplm yanl bir karsam a deil m idir? Eer Nietzsche'ye gre
"sabit fikir yoluyla mutluluk" fikri tmarhane klysa, am o rfa ti'nin
kkeni de hapishanede aranabilir. Ta duvarlar ve dem ir ubuklu pen
cereler, grecek ve sevecek baka bir eyi olmayan kiinin son sna
dr. "Umut, yleyse hakikat" karsamas da a m o rfa ti de, dnyann
dehetine dayanabilm ek iin dileklere gereklik ve akld zorunlulu
a da anlam yaktran o alaltc uyarlanmann rnekleridir. Credo
100

quia absrdm [inanyorum nk sama] ilkesi kadar, en sam a e

yin yceltilmesi olan am or/af/'deki vazgei de han egem enlii kar
snda diz kmek anlam na gelir. Yine de, gereklii olumsuzlad
iin ondan kopmu olan umut, sonuta hakikatin grnm ek iin b
rnd tek biimdir. U m ut olm asayd, hakikat fikrinin dnlmesi
bile imkanszlard: Varoluun kt olduunu grdkten sonra srf
grlm olduu iin onu hakikat ilan etmekse en byk hakikatsiz
liktir. Ve Nietzsche'nin hibir zaman son yarg m akamna kmadan
sulad teolojinin asl suu da burada yatyordur, kartnda deil.
Eletirisinin en gl pasajlarndan birinde, Hristiyanl bir mitoloji
olmakla sular: "Sua karlk kurban, hem de en tiksindirici ve bar
barca biimiyle: Sulunun gnahlar iin susuzun kurban edilmesi!
Nasl da dehet verici bir putperestlik!"2 A m a yazgnn sevilmesi de
bundan baka bir ey midir: Byle kurban ayinlerinin sonsuza dek
srmesinin mutlak onaylan. Nietzsche'nin mit eletirisinin hakikate
erimesini yine mit nlemitir.

62
D aha k sa su n u m la r. A natole France'n Jardin d'picure [Epikuros'un Bahesi] gibi derin dnceli kitaplarn yeniden okurken,
sunulan aydnlanm aya kran borcuyla birlikte belli bir rahatszlk da
duyuyor insan: Ne dnek Fransz irrasyonalistlerin o kadar evkle be
nimsedikleri o modas gem i pozla, ne de kiisel kibirle tam olarak
aklanabilecek bir rahatszlk. H er zek kendini temsil etm eye balar
balamaz zorunlu bir kibir nn da aa vurur. Ama kibir hasetin ge
rekesine dntnde sz konusu rahatszln nedeni de belli olur:
Dnme srecinin o fazla dingin, acelesiz seyrinden kaynaklanyor
dur, zaman zaman beliren o vaiz tavrndan, o sevecenlikle kaldrlm
iaret parmandan. Daha nm zde dnecek ve konuacak ok za
man olduunu ima eden ve statko profesrlerinden bildiim iz o pek
sakin yaklam, dncenin eletirel ieriini yalanlamakta, beyhudeletirmekte; ve bu Voltaire taklitisinin kitabn balk sayfasnda Academie Franaise yesi olduunu itiraf ederken sergiledii ironi de d
np kendi nkteli yazann vurmaktadr. Sunum tarznda, ok dengeli
bir insaniliin altnda, gizli bir ihlal de vardr: Byle konuabilm ekte
dir, nk hi kim se ustann szn kesemiyordur. H er trl syle
101

vin, hatta her trl sesli okumann doasnda bulunan gasp esi,
France'n cmlelerindeki noktalarn yerletirilm esine de szmtr: En
huzursuz edici eylere bile sarslmaz bir dinginlik pay kazandrr bu
noktalar, insan haysiyetinin bu son szcsnde insanlara kar duyu
lan rtk kmsemenin en am az iareti, en baya klieleri hi tn
madan nm ze srm esidir - sanki bayatlklarn fark edebilecek hi
kimse yokmu gibi: "L'artiste doit aim er la vie et nous montrer qu'elle
est belle. Sans lui, rous en douterions." [Sanat, yaam sevmeli ve
bize onun gzel olduunu gstermelidir. O olmazsa, bundan kuku
duyarz.) Ama France'n eskim i bir sluplatrma abasn yanstan
tefekkrlerinde insana o kadar batan ey, dolaysz amalardan azade
olduunu ne sren her dnceye daha da incelikli bir biimde yer
lemitir. Amal acelecilik oktan bir yalana dntyse eer, din
ginliin kendisi de imdi ayn yalann paras olmaktadr. Bir dn
ce, ieriiyle, dehet dalgasnn kar konulmaz ykseliine direniyor
olabilir; ama sinirler, tarihsel bilincin hassas duyargalar, o dnce
nin biiminde, hatta hl bir dnce olmaya aba gsteriinde, dn
yann sularna gz yummann izini bulabileceklerdir: Kii, dnyay
bir felsefe nesnesi haline getirm eye yetecek lde geri ekildii an
da ona bir dn vermitir. Her trl dnce iin zorunlu olan m esa
fede, muafiyete izin veren ayrcalk da srtr. Bunun dourduu tiksinmeyse bugn teorinin nndeki en byk engeldir: Ona kaplan ki
i susacak, ama tiksinmeyi reddedip hl dnce retmeye alan
kii de kendi kltrnn srda durum una derek kabalaacak ve alalacaktr. Konumann bir yanda mesleki syleiler te yarca all
m sohbetler gibi iren bir iblmne uramas bile, saygszlk et
meden, bakalarnn zamanm almadan birtakm szler edem eyecei
mizi iten ie sezdiimizin iaretidir. Hi deilse dayankl olmak is
teyen her trl sunumun ncelikli grevi, bu tr deneyimleri hep akl
da tutmak ve temposuyla, sklyla, younluuyla, ama ayn zaman
da balayclktan kanm asyla onlara ifade kazandrmaktr.

63
l m s zl n l m . - Flaubert, sylentiye gre, elde etmek iin
btn yaamn yatrd nden tiksindiini ne srermi; ama bu tr
1 02

elikilerin bilinci, M adam e Bovaryyi yazan o tuzukuru bujuvannki

kadar kunt bir gnl rahatl iinde yaamaktan alkoym am tr onu.
Kari Krausla ayn tepkiyi gsterdii yozlam kamuoyu ve basn
karsnda gelecee gveniyor, aptallktan kurtulmu bir burjuvazinin
kendi sahici eletirm enine sonunda apka karacana inanmak isti
yordu. Ama aptall fazla kk grmt: Temsil ettii toplum bu
gn kendi adn bile telaffuz edem em ektedir ve toplum topyeknlatka tpk zek gibi aptallk da mutlaklamtr. Aydnn g ald
kaynaklan kemiren bir gelim edir bu. Ancak konform izme gml
mek pahasna -b u konfornizm , byk dnrlerle anlamaktan iba
ret olsa bile yine de konform izm dir-gelecee gvenebilir artk. Ama
byle um utlan bir yana brakt anda kendi yaptna da belli bir kr
lk ve dogm atiklik szar: Onu teki uca, sinik ve ikiyzl teslimiyete
savuracak bir dogm atiklik. Piyasa toplumundaki nesnel srelerin
rn olan n - h e r zaman rastlansal ve ou zaman hedeflenmemi,
ama yine de belli b ir hakllk ve zgr sei aylas tayan n - tasfiye
edilmitir. Artk sadece cretli propagandaclarn abasna baldr ve
bir adn sahibinin veya onun ardndaki kar grubunun gze ald ya
trmla llm ektedir. D aum ier'nin1 dk olarak grd kiralk al
k, aradan yz yl bile gem eden, kltrel sistem in resmi grevlisi
olarak saygnla kavumutur. M eslekte ilerlemeye kararl yazarlar,
tpk daha eskilerin yaynclarndan sz edii gibi, son derece doal
hir tavrla ajanlarndan sz etm ektedirler bugn (am a eskilerin de bir
ayaklarnn daha o zamandan reklam sektrnde olduunu unutam a
yz). nl olmay ve bylece bir bakma ldkten sonra da yaamay
-nk tmyle rgtlenm i toplumda ancak u anda tannan eylerin
gelecekte de anm sanm a ans o lab ilir- bir kiisel sorumluluk gibi
stlenmekte ve gem ite K iliseden dilenen lm szlk vaadini trst
lerin uaklarndan satn alm aya gitmektedirler. Ne ki bunun getirdii
bir kutsanma yoktur. Tpk iradi bellekle mutlak unutuun her zaman
birlikte gitmesi gibi, rgtl n ve anmsama da kanlm az biimde
hilie, bir nsezisini hretlerin o ok dolu ve telal gndemlerinde
bulabileceimiz yoklua mahkmdurlar. nller mutlu deildir. Bir
tnarka olmulardr, kendilerinin de anlayamad yabanc bir met; ve
kendi yaayan imgelerine dntkleri lde de ldrler. evrele
rinde oluan aylay korum akla urarken, kalcln tek kayna
olan karsz enejiyi boa harcarlar. Kltr endstrisinin yklm
Putlarnn annda karlat o souk kaytszlk ve horgr, nlerinin
103

hakikatini de ortaya k o y a r - a m a bu n kmseyenlere daha gl

bir kalclk umudu da salamakszn. yleyse abalarnn ardndaki
gizli saikin gayri meru olduunu kefeden aydnn da bu kefi kayda
geirmekten baka k yolu yoktur.

64
A h la k ve slup. Yazar, kendini ne kadar dikkatli, kesin, drst ve
nesnesine uygun bir biim de dile getirirse ortaya kan metnin de o
kadar karanlk bulunduunu, oysa gevek ve sorum suz ifadelerin he
men anlalmakla dllendirildiini grecektir. ileke bir tavrla b
tn teknik deyim lerden ve artk varolmayan kltr alanlarna yaplan
gndermelerden kanmann bir yarar yoktur bu noktada. Szckleri
bir araya getirirken gsterilen kesinlik ve katkszlk abas, sonu
ne kadar basit olursa olsun, bir boluk yaratr. Kulaklara tandk gelen
szlerin akntsna kaplp gitmi alakalem bir bayalk, herkesi ie
recek bir anlamllk ve temasn gstergesi saylmaktadr: Kii, baka
snn ne istediini bildii iin kendisinin de ne istediini biliyordur.
letiim yerine konunun kendisine dikkat etm e abas her trl yazda
en ok kuku uyandran zelliktir bugn: Varolan m alzeme ve kurgu
lardan alnmam her trl zgllk, saygszlk olarak grlyor, egzantriklik, hatta bulanklk belirtisi saylyordur. Berraklyla v
nen gnn mant, gndelik konumann bu saptrlm tanmn hi
tartmadan benimsemitir. Bulank anlatm, dinleyenin kendine uygun
bulduu ve zaten dnm ekte olduu eyi hayal etmesini salar. Oysa
kesinlii amalayan sk ifade, geveklie prim vermeyen kesin bir
kavray ve bir kavramsal aba gerektirir -h e r ey bizi bu abadan
vazgeirmeye yeminli gibidir b u g n - ve insanlara herhangi bir ierik
sunmaktan da nce btn hazr kanlar bir yana atm a sorum luluuy
la, demek iddetle kar durduklar bir yalnzlkla yzyze brakr. Sa
dece nce anlamak zorunda olmadklar ey anlalr geliyordur onla
ra; sadece ticaretin dnyasnda ekillenmi ve aslnda tmyle yaban
clam olan szler tandk geliyordur. Baka hibir ey aydnlarn
cesaretini bu kadar kramaz. Bu cesaretsizlie kaplm ak istemeyenler,
iletiimin szclerini iletecekleri eye ihanet eden kiiler olarak gr
melidirler.
104

65
K arn z il n lm a k . ilerin konum a tarzlarn yazl dile kar
ne srmek gericiliktir. Bo zaman, hatta gurur ve kibir, st snflarn
diline belli bir bam szlk ve z-denetim kazandrm ve bylece
kendi toplumsal alanna kar gelmesini salamtr. Onu sadece bir
buyurma ve ynetm e aracna indirgeyerek ktye kullanan efendile
rin karlarna hizm et etmeyi reddeder bu dil. Oysa ynetilenlerin dili
sadece tahakkmn izini tar ve bu yzden de sakatlanmam, zerk
szn onu hn duym adan kullanacak kadar zgr olan herkese vaat
ettii adaletten bsbtn yoksun brakr onlar. A lk belirlemitir
proleter dilini. Y oksullar karnlarn doldurm ak iin szckleri iner
ler. Dilin nesnel ruhundan bekliyorlardr toplumun kendilerine verme
dii gl besini; azlan szle dolu olanlarn dilerinin arasnda ba
ka bir ey yoktur. Bylece dilden almaya ynelirler. Onu sevmeleri
yasaklanm olduu iin dilin gvdesini zedelemeye ynelir ve byle
ce kendi maruz kaldklan sakatlanm ay iktidarsz bir kuvvetle tekrar
lam olurlar. Kuzey Berlin veya Dou Londra aznn en iyi zellik
leri bile - o hazrcevaplk, o gevrek nktedanlk- um utsuz durum lara
um utsuzlua kaplm adan katlanabilm ek amacyla, kendini dm anla
birlikte alaya alm a ve bylece dnyann seyrini onaylam a ihtiyacyla
zedelenmitir. Yazl dil snflarn yabanclam asnn kodlanm ifa
desi olabilir; am a bunu onarm ann yolu konuma diline dpnm ek de
il, en kesin dilsel nesnellii tutarlca srdrmektir. Sadece yazy
zmleyerek aan bir konum a, insan dilini daha im diden insani ol
duu yalanndan kurtarabilir.

66
M e la n g e.' Btn insanlarn ve btn rklarn eit olduunu ne
sren u en tandk hogr sav bir bumerangdr. Duyularn en basit
tanklyla rtlm eye kar yapabilecei hibir ey yoktur; stelik,
Yahudilerin bir rk olm adn gsteren en sk antropolojik kantlar
bile, bir pogrom durum unda, totaliterlerin kimi katledip kimi katletmeyeceklerini ok iyi bildikleri gereini zerre kadar deitirmeye105

ektir. nsan biimine sahip herkesin eitlii bir gerek olarak varsaylmayp bir ideal olarak talep edilseydi bile durum pek deimezdi.
Toplumun en kirli eilim leriyle uyumlu olmaya fazlasyla yatkndr
soyut topya. Btn insanlarn ayn olduu iddias tam da toplumun
iitmek istedii eydir. Toplum, gerek ya da hayali farkllklar, iin
henz tamamlanmam olduunu, birtakm eylerin hl kendi aygt
nn dnda kaldn ve kendi btnl tarafndan tam belirlenem e
diini gsteren przler olarak grr. Toplam a kamplarnn teknii,
mahpuslan gardiyanlarna benzetmek, maktulleri katil gibi yapm ak
tr. Irksal farkllk bir mutlak noktaya karlr ki sonunda mutlak ola
rak ortadan kaldrlabilsin - bu sadece sonunda farkl hibir eyin kal
mamas anlamna gelse bile. Buna karlk, zgrlemi bir toplum da
birliki bir devlet biimini almayacak, evrensellii farkllklarn bartrlmas yoluyla gerekletirecektir. yleyse, bu trden bir top
lumla hl ciddi olarak ilgilenen bir politika da insanlann soyut eitli
ini bir fikir olarak bile ne srmemelidir. Tam tersine, bugnn kt
eitliine, film ler ve silahlarla ilgilenenlerin zdeliine iaret etmeli
ve daha iyi toplumu da insanlarn hi korkmadan farkl olabilecekleri
bir toplum olarak anlamaldr. Siyah adam gerekte yle olmad
aka bilindii halde beyaz gibi olduuna inandrmaya almak, ona
yaplan hakszl daha da artrmak olur, iyiliksever bir aalamadr
bu: Sistemin gereklerinden tr zorunlu olarak eksik kaca bir
standartla llm ektedir ve zaten bu standard tutturmak da kendisi
iin hayli ikircikli bir baar olacaktr. Birliki hogrnn szcleri,
uyum salamak istemeyen gruba hogrszce saldrya gem eye her
zaman hazrdrlar: dnsz bir siyah yanls politika, Yahudilerin tu
haflna fke duyulmasn dlamaz. Eritme potas,2 gemi azya al
m sanayi kapitalizminin icadyd. Bu potann iine atlama dncesi
de demokrasiyi deil kurban trenlerini artrr.

67
l s zl e l s z l k Almanlarn yaptklar, her trl kavra
ma abasn, zellikle de psikolojik kavray ayor - tpk bu vahe
tin igdsel tatmini amalamaktan ok, kr bir planlama ve yabanc
lam terr nlemi olarak uygulanmas gibi. Grg tanklarnn ra106

porlanna baklrsa, ikence ve katliam lar herhangi bir haz duyulm a

dan yaplmt ve belki de bu yzden o kadar lszd. Yine de, s
z edilemeyecek kadar korkun olana katlanm ak isteyen bir bilin,
nesnel olarak srp giden lgnla znel olarak teslim olmak istemi
yorsa, tekrar tekrar o vaheti anlam a abasna geri dnmek zorunda
kalacaktr. Bu noktada, Alm an dehetinin bir tr ngrlen olduu
dncesi kacaktr nmze. H er eyi, hatta istila ve dnya fethini
bile bir avans olarak sunabilen kredi sistemi, kendisinin ve tm pazar
ekonomisinin sonunu getirebilecek eylemleri de -diktatrlerin intiha
r d a h il- belirler. Toplam a kam plarnda ve gaz odalarnda, Almanya'
nn ykntlar sanki iskonto edilm ektedir. 1933'te Berlin'de Nasyonal
Sosyalizmin ilk aylarn izleyen kii, ynetilmi esriklie, mealeli ve
trampetli alaylara elik eden o lmcl keder nn, nah volua o yarbilinli teslimiyet jestini de m utlaka fark etmitir. Nasl da ackl geli
yordu, Unter den Linden caddesi boyunca o gnlerin favori Alman
arks "Silah Bana Ey Ulus"u syleyenlerin sesi. Bugnden yarna
kararlatrlan Anayurdun kurtarlmas, caddelerdeki zafer havas b
tn kt nsezileri boarken toplam a kam plarnda prova edilm ekte
olan felaketin ifadesini bandan beri tamaktayd. Bu felaket nsezi
sinin kolektif bilindyla aklanmas g e r e k m e z -b u trden bir et
ken btn olup bitenlerde yeterince grnr bir rol oynam olsa bile.
Emperyalist gler arasndaki rekabette Almanya'nn konumu, ham
maddelere ulama imkn ve snai gizilgc asndan, hem barta
hem savata umutsuzdu. Herkes bunu unutacak kadar aptald ve hi
kimse bunu unutacak kadar aptal deildi. Almanya'y bu rekabette ni
hai bir mcadeleye sokmak bir uurum a atlamak dem ekti; bu yzden,
Almanya bylece kurtanlabilir inancyla, nce tekiler itildi oraya.
Nasyonal Sosyalist teebbsn, terr rekoru krarak ve zamansal n
celikler saptayarak toplam retim hacmindeki yetersizliini telafi et
me olasl pek dkt. Byle bir olasla daha ok inananlar teki
lerdi, Paris'in alnmasna bile sevinemeyen A lm anlar deil. H er eyi
kazanmaktayken bile, yitirecek hibir eyi olm ayanlarn cinneti iin
deydiler. Alman emperyalizm inin balang noktasnda Wagner'in
Tanrlarn Alacakaranl durur: Ulusun kendi maheri sonunun bu
ateli kehaneti, 1870'te Alm anya'nn Fransa karsnda zafer kazand
gnlerde tamamlanmt. Ayn ruha uygun olarak, kinci Dnya Sava
ndan iki gn nce de Alman halkna Zeplinlerinin Lakehurst'e dp
paralannn filmi gsterildi. Gemi, sakince ve hi sapmadan yoluna
107

devam ediyor ve birden dyordu. k yolu kalm aynca ykc dr

t de kendine hibir zaman aka sormad soruya btnyle aldnszlar: Bakalarna m yneliyordur, yoksa kendi znesine mi.

68
n sa n la r sa n a b a k y o r .1 K urbanlar normal okurlara ne kadar az
benzerse, ne kadar esmer, "kirli" ve gmen tipliyse, uygulanan zul
me duyulan fke de o kadar azalr. zleyiciler kadar sularn da doa
sn aydnlatan bir etkendir bu. Belki de anti-Sem itlerde algnn top
lumsal ematizasyonu, Yahudilerin insan olarak grlmesine izin ver
meyecek trdendir. u srekli karlatmz iddia, vahilerin, siyah
larn, Japonlarn hayvan gibi olduu, diyelim maym una benzedii id
dias, pogromun anahtardr. lmcl yara alm bir hayvann bak
insannkiyle karlat anda, pogromun yaplp yaplmayaca da
belli olur. Bu bak reddediindeki zorlama in at-"so n u ta sadece bir
hayvan"- insanlara uygulanan zulm lerde de kar konulmaz biimde
ortaya kacaktr: Sulular onun "sonuta sadece bir hayvan" olduu
nu tekrar tekrar kendilerine anm satm ak zorunda kalyorlardr, nk
bir hayvann bile sonuta sadece bir hayvan olduuna tam olarak inanamyorlardr aslnda. Baskc toplum da, insan kavramnn kendisi de
tanrnn suretinde yaratlmann bir parodisidir. "M arazi da yanst
ma" m ekanizmas, iktidardakilerin, insani olan tam da farkl olandan
kendilerine geri yanstm ak yerine, ancak kendi yanstlm imgelerini
insan olarak alglamalarna yol aar. yleyse cinayet de bu sahte alg
nn lgnln daha da byk bir lgnlk yoluyla m anta doru ar
ptma abasdr, hep yinelenen bir aba: nsan olarak grlemeyen
ama yine de insan olan, kprtlaryla manik bak artk yalanlamasn
diye, bir ey haline getirilmektedir.

69
K k in sa n la r. Nesnel tarihsel gleri reddedenler, savan so
nularnda kendilerini dorulayan hazr bir sav buluyorlar. A lmanlar
aslnda kazanacak durum daydlar: Bunu yapamamalar, liderlerinin
108

aptallna baldr. Sylenen bu. O ysa Hitler'in belirleyici "aptallk"

anlarnn, savan en kzgn noktasnda Ingiltere'ye sava am am as
nn veya Rusya ile A m erika'ya saldrmasnn ok belirli bir toplumsal
anlam vardr; bu anlam , kendi diyalektii uyarnca, b ir makul adm
dan tekine ve oradan felakete doru kanlmaz biim de ilerlemitir.
Ama her ey aptallktan ibaret olsayd bile tarihsel olarak kavranabi
lirdi; doal deil, toplum sal olarak retilen ve pekitirilen bir nitelik
tir aptallk. Alm an ynetici klii savaa zorlanyordu nk bir emperyalg konumundan dlanm t. Am a Hitler ve Ribbentrop'un iz
ledikleri d politikann rekabet gcn azaltan ve balattklar sava
kumara dntren o kr ve hantal taralln nedenleri de bu dlan
mada yatyordu. Ingiltere'de genel snf karyla zel karlar arasn
daki M uhafazakr denge ve Kzl Ordu'nun imknlar konusunda on
larn da nc Reich'n dem ir perdesi iine hapsettikleri kitleler ka
dar habersiz olm alar, N asyonal Sosyalizm in tarihsel belirleyicilerin
den ve hatta gcnden bam sz deildir. Bu hesapsz servende ba
arya ulamalarn sadece byle b ir bilgisizlik salayabilirdi; am a ye
nilmelerinin nedeni de bu cehaletti. Almanya'nn snai gerilii, yitiril
mi olan geri alm ak iin sabrszlanan ve uluslararas alandaki fuka
ralklaryla bu role ok uygun den Alm an politikaclarn kendi do
laysz, dar deneyim lerine dayanm ak ve siyasal yzeyin tesine gee
memek durum unda brakyordu. Alklayan kalabalklardan ve ya
banc devletlerin korkuya kaplm temsilcilerinden baka bir ey g
remediler karlarnda; ve bu da daha byk bir serm aye kitlesinin
nesnel gcn grm elerini engelledi. Hitler, liberal toplum un cellad
olsa da, kendi bilin durumu iinde yine de fazla "liberal"di: Alm an
ya'nn dndaki snai potansiyalin liberalizm rts altnda nasl da
bu toplum zerinde tahakkm kurmakta olduunu sezem eyecek ka
dar "liberal". Liberalizm in yalann baka hibir bujuvann grem e
dii kadar iyi gren bu adam, yine de kendi gerisindeki gc fark ede
miyor, aslnda borazancsndan baka bir ey olmad toplumsal ei
limi anlayamyordu. Bylece bilinci de ilerini hemen bitirm ek iin
ilk nce saldrd o daha zayf ve m iyop hasm lannn bak asna
geriledi. Almanya'nn zafer n zorunlu olarak byle bir aptallkla a
kyordu. nk ancak dnya ve kresel ekonomi konusundaki ce
haletleriyle kendi halklarn andran liderler bu kitleleri savaa srk
leyip kr inatlarn da dnm enin engeline hi taklm am bir proje
ye seferber edebilirdi. Hitler'in aptall, akln birhilesiydi.
109

70

B ilg is iz kan. nc Reich, hi deilse "dzey" denen u yavan

liberal talebi karlayacak tek bir sanat yapt karamam, tek bir d
nsel yap bile retememitir. nsanln tasfiyesiyle dnce rnle
rinin korunmas, bombardman snaklaryla leylek yuvalar kadar
uyumsuzdu birbiriyle ve yeniden canlanan sava kltr de daha ilk
gnnde ehirlerin son gnne benziyordu: Bir moloz yn. Hi de
ilse bu kltre kar bir pasif direni gsterdi halk. Ama Nasyonal
Sosyalizmle ortala salnd sylenen kltrel enerji, teknik, siyasal
ya da askeri alanda hibir zaman tam olarak massedilmedi. Ortaya
kan btnsel barbarlk kendi barbar ruhunu bile devre dnda brak
yordu. Strateji alannda izlenebilir bu. Faist dnem stratejinin zen
ginlemesine yol amam, tam tersine sonunu getirmitir. Kurnazlk
ve hayalgc, hatta kiisel sezgi ve giriim yetenei, byk askeri ta
sarlarn ayrlm az bir boyutuydu. retim srecinden grece bamsz
bir disiplinin rnyd bu doktrinler. Ama, diyagonal muharebe hat
lar veya hedefi amayan toplar gibi zel bulu ve teknikleri devreye
sokarak belirleyici bir stnlk kazanmakt. Kendi zek ve abasna
gvenen burjuvann erdemini andran bir yn vard btn bunlarda.
Anibal kahramanlarn deil, tccarlarn ahfadyd; Napolyon da bir
demokratik devrimin. Faizm, sava alanndaki burjuva rekabet e
sini yok etmitir. Faistler, stratejinin u temel fikrini m utlaklatrd
lar: Ynetimi katliam iin rgtlenm i olan bir ulusla dnyann geri
kalan ksmnn toplam potansiyali arasndaki geici oranszlktan ya
rarlanmak. Ama bu dnceyi mantksal sonucuna gtrerek topyekn sava icat etmek ve orduyla sanayi arasndaki fark ortadan kal
drmakla, stratejiyi de tasfiye etmi oldular. Bugn askeri bandolarn
sesi ve harp gemisi resimleri kadar eskim i grnm ektedir strateji de
nen ey. Hitler, younlam terr yoluyla dnya zerinde egemenlik
kurmak istiyordu. Ama bunun iin kulland yntemler -m uazzam
glerin belirli noktalarda toplanm as, cepheden yarma gibi en kaba
harekt biimleri, yarlm noktalarn gerisinde kalan dmann zrhl
birliklerle mekanik olarak kuatlm as- stratejik deildi. Bu tmyle
nicel, pozitivist, srprizsiz, bu yzden her noktasnda "kamuya ak"
ve reklam-tantm faaliyetleriyle kaynaan ilke artk yetersiz kalyor
du. Ekonomik kaynaklar asndan karlatrlamayacak lde zenl 10

gin olan M ttefiklerin H itler'i ezmek iin sadece Alm anlarn kendi
taktiklerini kullanm alar bile yeterliydi. Savan ataleti ve duyarszl
, ykmn uzayp gitm esine yol aan o yenilgici psikoloji, stratejinin
ry ile belirlenmiti. Btn eylem ler m atem atiksel olarak hesaplanabildiinde budalaca bir nitelik de kazanrlar. Bu sava, radara
ve yapay lim anlara karn, bir ocuun haritaya kk bayraklar yer
letirmesi gibi yrtlm ektedir - herkesin bir devleti ynetebilecei
dncesiyle alay edercesine. Spengler Bat'nm knde mhen
dislere ait bir altn a um udunu da gryordu. Ama yava yava beli
ren olaslk, teknolojinin kdr.

71
P se u d o m e n o s.' iplii pazara km ideolojilerin byk ekim
gc, psikolojinin tesinde, mantksal kant denen eyin nesnel olarak
belirlenmi ryyle aklanmaldr. Hakikatin yalan, yalann da
hakikat gibi grnd bir dnem eteyiz imdi. H er aklam a, her
haber, her dnce daha nce kltr endstrisinin m erkezlerinde bi
imlendirilmi olarak geliyor bize. Byle bir n-biim lendirm enin ta
ndk izini tamayan eylerse inandrclktan yoksun bulunuyor, n-k kamuoyu kurum lan ortaya srdkleri her eyi bin trl olgusal ka
ntla ve topyekn iktidarn el koyabildii her eit m akullk aylasyla
donatabiliyorlar. Bu trden basnlara direnen dorular, imknsz g
rnmenin yannda, kltr endstrisinin son derece younlam ya
ym aygtyla yanam ayacak kadar da gsz kalyor. Almanya'nn
sunduu u rnek, genel mekanizmay da aydnlatr. Nasyonal Sosya
listler uyguladklar sistem atik ikenceyle A lm anya iindeki ve dn
daki halklara dehet salm lard; ama hunharlklarnn inanlmaz bo
yutlara varmas onlan tehir olmaktan da kurtanyordu. Eylemlerinin
akla smazl, herkesin o pek kymetli bar kurtarm ak adna zaten
inanmak istemedii ama ayn zam anda teslim de olduu eye inanl
mamasn kolaylatryordu. Titrek ve dokunakl sesler iitiliyordu:
Zaten her ey ok abartlm yor mu. Savan patlak vermesinden sonra
bile toplama kam plaryla ilgili ayrntlar Ingiliz basnnda rabet gr
memiti. Her korkunluun aydnlanm dnyada bir korku filmine
dnmesi kanlm azdr. nk bilindndan itahl bir karlk
1l 1

alan bir nve vardr hakikatin doru olmaynda. M esele sadece bilindmn vahet eylemlerini beklemesinden de ibaret deildir; Fa
izm, baka yerlerde gizlenm i durum da kalan tahakkm ilkesini
aka ortaya koyduu lde daha az "ideolojik" saylr. Hi fark et
mez demokrasilerin ona kar birtakm insani deerleri ne srmesi:
Faizm, bu deerlerin insanln tmn temsil etm eyip sadece ken
disinin skartaya karmaktan korkmad bir serap olduunu belirte
rek kolayca rtecektir dem okrasilerin savn. Ama uygar dnyada
insanlar yle bir um utsuzluk noktasna gelm ilerdir ki, dnya kendisi
nin ne kadar da habis olduunu itiraf etme grevini onlarn kt yan
larna ykledii anda, o pek elim siz iyi yanlarndan da hemen vaz
gemeye hazrdrlar. te yandan, muhalefetin siyasal gleri de, yk
clk gerekesiyle bsbtn ezilm em ek iin srekli yalana bavurmak
zorunda kalmaktadrlar. Bir muhalefetin yerleik dzenle -b u dzen
daha da karanlk bir gelecee kar ona bir snak salyordur hi de
ilse- arasndaki mesafe ne kadar alrsa. Faistlerin de onu hakikat
sizlie mhlamas o kadar kolay olur. Ancak mutlak yalan doruyu
syleyebilir bugn. Doruyla yalann ayrm yapmay nerdeyse im
knszlatracak lde birbirine gemesi ve en basit bilgi parasna
tutunmann bile bir Sisyphos emei gerektirmesi, sava alannda ye
nik den ilkenin mantksal rgtlenm e alannda zafere ulatnn
iaretidir. Yalanlarn uzun bacaklar vardr: Kendi zam anlarnn nn
de giderler. Hakikatle ilgili her sorunun iktidar sorununa dnmesi
eer iktidar tarafndan im ha edilm eyecekse hakikatin de kanam aya
ca bir s re- eski despotik dzenlerde olduu gibi hakikati bastr
makla kalmyor, doruyla yalan arasndaki ayrmn yreine saldr
yordun Kiralk m antklarn zaten vargleriyle silmeye altklar
bir ayrm. yleyse ld m kat m kimsenin bilmedii H itler de hl
yayor demektir.

72
ik in c i h a sa t. Yetenek belki de yceltilmi fkeden baka bir ey
deildir: nat nesneleri yok etm ek amacyla vaktiyle u noktaya g
trlm enerjileri sonradan sabrl gzlemin younlam asna dn
trme ve bylece eylerin gizini ortaya karana kadar urama kapa
1 12

sitesi - oyuncak bebein son "nga" sesini duyana kadar onu krp d
ken bir ocuk gibi tpk. Pratik nesnelerle ilikisini kesmi ve dn
celere dalm bir adamn yzne bakp da bir saldrganln -baka
zaman eyleme dklecek bir saldrganlk- izini grm em i olabilir m i
yiz hi? Yaratn cokusu iinde kendinden gemi sanat, "fkeden
gz dnm gibi almak" sznde de ifade bulan bir hunharla
hedef olduunu hissetm iyor mudur? stelik kiinin kendini hem k
stllktan hem de kstlanm ln sonucu olan fkeden kurtarmas
iin tam da byle bir fkeye ihtiyac yok mudur? Sanatn uzlamacl
, sadece ykclndan alnm bir dn olam az m?
Bugnlerde ou kii dikenlerle v u ru y o r.1
Baz nesneler, jestleri ve dolaysyla davran tarzlarn kendi yapla
rnda tarlar. Terlik, elin hi yardm olmadan giyilmek zere tasar
lanmtr. Eilm eye kar duyulan nefretin antdr.
Baskc toplumda zgrln arszlk anlam na geldiini en iyi gste
ren ey, genlerin um ursam az tavrlardr: Dnyaya bir ey satm adk
lar srece, "metelik de verm iyorlardr" ona. Kim seye baml olm a
dklarn ve bu yzden sayg da borlu olmadklarn gsterm ek iin
elleri ceplerinde dolayorlar. Ama bu srada iki yana alm dirsek
leri, yollanna kan herkesi drtp itm eye hazr.
Bir Alman, syledii yalana inanma zorunluluunu duyan kiidir.
Byk olaslkla yirm ilerde Berlin'de dolam a girmi olan u
"Kommt berhaupi gar nicht in Frage" ["kesinlikle sz konusu ola
maz!"] sznde, Hitler'in iktidar al potansiyel olarak vardr. n
k bazen gerek haklara am a ou zaman sadece kstahla dayanan
zel istencin, dorudan doruya, hibir tartm a kabul etm eyen bir
nesnel zorunluluu temsil ettiini varsayyordur. A m a temelde, artk
kendinden hibir ey alnamayacan bilmenin keyfiyle iinen mf
lis pazarlknn kar tarafa bir kuru bile vermeyi reddetmesidir. Sah
tekr avukatn hilesi, iirilerek kahramanca bir kararlla dnt
rlmtr: Gaspn dilsel forml. Bu blf. Nasyonal Sosyalizm in hem
zaferini hem de kn tanmlar.

1 13

Ekmek fabrikalarnn varl, "bize gnlk ekmeimizi ver" duasn

sadece bir eretilemeye ve umutsuzluun ilanna evirm ekte ve H ris
tiyanln olabilirliine kar sa'nn yaamnn aydnlanm eletirile
rinden ok daha gl bir sav getirmektedir.
Anti-Semitizm Yahudilerle ilgili sylentidir.
Yabanc kkenli Almanca szckler dilin Yahudileridir.
aresizce kederli olduum bir akam, bir fiilin gln kaacak kadar
yanl art kipini kullanrken yakaladm kendimi; doru Alm ancann
paras deildi, doduum kasabada kullanlrd yalnz. Bu sevgili
yanl brakn kendim kullanmay, okulun ilk ylndan beri iitmemitim bile. Kar durulm az bir gle beni ocukluun uurumuna e
ken hzn, bu eski sesin iktidarsz zlemini uyandryordu orada. Dil,
ne olduumu unuttuum iin mutsuzluun beni arptrd aalayc
utanc bir yank gibi geri gnderm iti bana.
Fats/'un karanlk ve alegorik olduu sylenen ikinci blm, Guilla
ume TelFden sonra gnlk deyilere en ok yer yeren oyundur. Bir
metnin saydamlk ve basitliinin, gelenee girme olaslyla doru
dan ilikisi yoktur. Cmlenin veya yaptn gelecee kalmasn sala
yan etken, srekli yeniden yorumlanmasn gerektiren bir nfuz edilmezlik de olabilir.
Her sanat yapt ilenmemi bir sutur.
"sluplaryla" dolaysz varolu karsnda mutlak mesafelerini koru
yan trajediler, ayn zamanda, komnal trenleri, maskeleri ve kurban
laryla ilkel insann eytanilik repertuarnn ansnn da en sadk koru
yuculardr.
Richard Strauss'un "Alp S enfon isin d ek i gndoumunun gszl
, sadece yavan sekanslarnn deil, grkeminin de sonucudur. n
k hibir gndoumu, dalarda bile, kibirli, ikin, buyurucu deildir,
zayf ve rkektir hepsi, yine de gerekleebilecek bir umut gibi. Ve
zaten badndrc olan da bu en gl n bu kadar ekingen ol
masdr.
114

Kadnn telefondaki sesi, ekici olup olmadn da syler bize. Ona

ynelen baklardaki hayranlk ve istei, zgven, doallk ve zen
olarak yanstr geriye. Zarafetin ifte anlamn da vurur: kran ve
ba. Gze hitap eden eyi kulak da alghyordur, nk ikisi de tek
bir gzelliin deneyim inden beslenmektedir. D aha ilk iittiimizde
seeriz onu: Tandk bir alnt, hi okum adm z bir kitaptan.
Bir dn iinden geerken uyanan kii, hevesinin kursanda kald
n, dnyann en iyi eyinin kendisine gsterilip de verilmediini his
seder. En kt dlerde bile vardr bu duygu. Ama tatl ve doyurucu
dler de ok seyrek grlr, Schubert'in dedii gibi sevinli bir m
zik kadar seyrek. En gzel d bile gereklikten farklln ve ba
lad eyin sadece bir yanlsam a olduu bilincini bir leke gibi tar
zerinde. En tatl dlerde hep bir yank tad olmasnn nedeni de budur. Kusursuz anlatmn K afkann Am erikasnda O klahom a doa ti
yatrosunun betimlendii pasajda bulur bu izlenim.
Hakikat iin geerli olan mutluluk iin de geerlidir: Kii ona sahip
olmaz, onun iinde olur. A slnda sarm alanm olma duygusundan ba
ka bir ey deildir mutluluk: Annenin iindeki o ilk snan sonraya
kalm imgesi. Ama ite bu yzden, mutlu kii hibir zaman mutlulu
unun farknda olamaz. M utluluu grebilmek iin dna kmas,
demek yeni dom u gibi olm as gerekir. Mutluyum diyen yalan syl
yor ve mutlulua bavurm akla ona kar su iliyordur. Ancak mutluy
dum diyen kii sadktr mutlulua. Bilincin mutlulukla tek ilikisi k
randr: H ibir eyle kyaslanam ayacak haysiyeti de oradan gelir.
Ev, tatilden dnen ocua yeni, canl, neeli grnr. Deien bir ey
yoktur oysa. 'Sadece grevin unutulmu olmas -b ak a zaman btn
eyalar, lambalar, pencereler ona hep grevi anm satrd- bu mutlak
bar havasn kazandrm tr eve; ve birka dakika sreyle, bu hibir
zaman geri gelmeyen odalar, girintiler ve koridorlar dnyasnda, ora
daki mrnn geri kalan ksmn bir yalana dntrecek kadar evin
de hisseder kendini. Bir gn dnya da bundan farkl grnm eyecektir
o srekli enlik nn altnda - em ek yasasna artk boyun eilmiyordur ve grev de eve dnenler iin bir tatil oyununun hafifliini ka
zanmtr.

115

Artk sevdiklerimizi sslemek iin iek koparam ayacam za gre ancak birine tapnmzn baka her eye yaptmz hakszl kendi
stne alm asyla telafi edilebilen bir fedakrlk- iek toplamak kt
bir ey haline gelmitir. Geici olan ebediletirm ekle sadece bu gei
cilii srdrm oluyordur. Ama bundan daha ykc bir ey yoktur:
Kokusuz demet, kurumlam anma, srf korumaya almakla ldryordur hl yaayp gideni. Uucu an, bir gn stne decek olan
nla parldam ak zere, unutuun m rltsnda yaayabilir ancak: Sa
hip olm aya altm z her an oktan yitirilmitir. Annesinin istei
zerine ocuun eve tad ar demet, altm yl ncesinin yapma
iekleri gibi, aynann kenarna sktrlabilir; sonunda agzl bir
tatil fotorafsnn kurban olacaktr: ektii fotoraflarda, manzara
nn stne, ondan hibir ey anlamayan ve an diye el attklar eyleri
zerre kadar anmsamadan hilie gnderen kiiler serpilmitir. K en
dinden geerek iek gnderen kiiyse igdsel bir hareketle mr
en ksa grnenlere uzam yordur hep.
Yaammz ge kapitalizmin ekonom ik aygtyla siyasal rts ara
sndaki farka borluyuz. Teorik eletiri bu fark nemli saymaz: Sz
de kamuoyunun dzm ece nitelii ve gerek kararlarda ekonominin
belirleyicilii her yerde apaktr. A m a saysz insann da tek varolu
temelidir bu ince ve dayanksz rt. zsel olan sadece deimedir,
doru; ama varolularn zsel olm ayana, yanlsamaya, hatta tarihsel
gelimenin byk yasalar asndan ancak rastlant saylabilecek ey
lere asl borlu olanlar da dnce ve eylem leriyle deimeyi stle
nenlerdir. Ama btn bir "grn ve z" kurgusunu da etkilem eye
cek midir bu? Birey, kendi kavram yla lldnde, gerekten de
Hegel'in felsefesinin ngrd kadar bo ve geersiz bir konuma
dmtr; am a bireyin kendi asndan bakldnda zsel olan da
grnte anormal bir durum gibi yaam asna izin verilen o mutlak
olumsallktr. Dnya sistem atikletirilm i dehettir; am a bu yzden
dnyay btnyle bir sistem olarak dnm ek de ona fazla deer bi
mek olur; nk birletirici ilkesi nifaktr ve genelle tikelin uzlamaz
lm olduu gibi koruyarak salyordur uzlamay. Canavarlktr
dnyann z; am a grn, srp gitmesini salayan yalan, bugn
iin hakikatin vekilidir.

116

73
Sapm a. i hareketinin yozlamas, mensuplarnn resmi iyimser
liiyle de kantlanyor. K apitalist dnya pekitike daha da artar gr
nen bir iyimserlik bu. H areketin kurucular hibir zaman baary an
tada keklik saym am ve bu yzden de ii rgtlerine hep karamsar
szler sylemilerdi. Oysa bugn, dmann o dnem le kyaslanm a
yacak kadar gl olduu ve kitlelerin bilinci zerinde ok daha sk
bir denetim kurduu bir ortam da, bu bilince onay vermeyi reddetm ek
le onu radikal bir dne uratmaya ynelen her aba gericilik sayl
yor. Kapitalizmin eletirisini proletaryann eletirisiyle birletiren
herkese kukuyla baklyor - hem de proletaryann sadece kapitalist
gelime eilim lerinin bir yansm asna dnmesinin gittike hz ka
zand bir dnemde. Dncenin negatif esi snf hudutlarn at
anda kalar atlmakta. Kayzer W ilhelm'in "Y erem ya'lan1 hogrmem" iar, ezmek istediklerinin saflarna da szmtr. rnein Al
man iilerinin herhangi bir kendiliinden direni gstermediklerini
belirtmeye yeltenen kiiler, o gnlerde yaamn byle yarglara frsat
vermeyecek kadar oynak ve akkan olduu yantyla karlayordu;
o srada tam orada, hava savann zavall Alman kurbanlar -k e n d i
lerine ynelmedii srece bom bardm anlara pek ses karm ayan kur
banlard b u n lar- arasnda yer almayan kiinin azn am aya hakk
yoktu ve zaten Rom anya ve Yugoslavya'da tarm reformlar balamak
zereydi. Am a toplumsal kyametten kanlabilecei beklentisinin
rasyonellii ne kadar azalrsa, onlar da eski dualar o kadar ciddiyetle
yineliyorlar: Kitleler, dayanm a, Parti, snf mcadelesi. Siyasal ikti
sadn eletirisindeki tek bir dnceye bile sol platform iinde artk
gl bir inan duyulm ad halde; gazeteleri her trl revizyonizmi
geride brakan am a hibir ey de ifade etm eyen ve ertesi gn keyfi
olarak deitirilebilen tezlerle dolup tat halde, teoriyi berhava et
mi sloganlara kar en ufak bir saygszlk szkonusu olduunda,
Parti izgisinin sadk bekilerinin kulaklar hemen bir mzisyen du
yarll kazanvermektedir. Bu avanti popolo [haydi halkm, ileri!]
iyimserlii, uluslararas yurtseverlikte ok uygun bir yol arkada da
bulmutur kendine. Sadk taraftar, hangisine olursa olsun mutlaka bir
halka mensup olmaldr. Ama insanlar arasnda szmona bir kader
ortakln eylem in otorite kayna olarak alan bu dogm atik "halk"
l 17

kavramnda, doann zorundan kurtulmu bir toplum dncesi de r

tk olarak yadsnyordur.
Bu azgn iyimserlik bile daha onurlu bir gemii olan bir motifin
saptrlmasdr: Beklemeyi reddetmek. Teknolojinin imknlarna du
yulan gven, insanlarn deimeyi ok yakn ve elle tutulur bir olas
lk olarak grm esine yol amt. Uzun zaman aralklarn, nlem al
may, kamuyu aydnlatm a alm alarn ieren anlaylarn hedefi
saptracandan kukulanlyordu. lm hie saym ak anlamna ge
len iyimserlik zerk bir istenci dile getiriyordu o dnemde. Bundan
sadece bir d kabuk kalmtr geriye: rgtn gcne ve bykl
ne srf rgt olduu iin inan d u y u lu y o rd u r- bireysel eylem istenci
ni tmyle darda brakan bir inan. Kendiliindenliin artk m m
kn olmadna ama Kzl Ordunun sonunda mutlaka kazanacana
ilikin ok ykc bir dnce de bu rgt tapm ann zorunlu bir para
sdr. Her eyin iyiye gideceine inanma ykmll, buna inanm a
yanlarn da bozguncu ve kaak olarak damgalanmasn getirmektedir.
Masalda, gln derinliklerinden gelen kurbaa byk sevinlerin
mutucusuydu. Bugn, tpk Deccal'in kurtarcya benzemesi gibi
topyadan vazgeilmesinin de onun gerekletirilm esine benzedii
bir dnemde, batakln sakinleri bir kfr olarak kullanm aktadrlar
kurbaa szcn. Solun iyimserlii, eytandan sz etmeyip her e
yin iyi yann grmeyi neren o acnas bujuva hurafesinin bir tekra
rdr. "Beyefendi dnyay beenm iyorlar m? yleyse gidip baka bir
dnya bulsun kendine" - sosyalist gerekiliin popler konuma tar
z budur.

74
M am ut. Birka yl nce Amerikan gazeteleri Utah eyaletinde iyi
korunmu bir dinozorun bulunduunu duyurmulard. Bu dinozorun
kendi trnn tkeniinden ok sonra yaad ve bilinen rneklerden
milyonlarca yl daha gen olduu vurgulanyordu. Bu tr haberler,
tpk King Kong filmi ve Loch Ness Canavarnn yaratt o iren
kitlesel heyecan gibi, topyekn Devlet canavarnn da yanstlm
kolektif imgeleridir. nsanlar, onun dehetine hazrlanmak iin azman
imgelerle har neir oluyorlar. Teslim bayran ekmi insanlk, bu
1 18

tr imgeleri budalaca bir kolaylkla kabul ederken, her trl deneyimi

reddeden eyi yine de deneyime sdrmaya abalyor umutsuzca.
Ama hl yaayan veya soyu ancak birka milyon yl nce tkenmi
tarihncesi hayvanlarn hayal edilmesi sadece bu abalarla aklana
maz. En eskiyi im dide bulm a umudu, hayvan doasnn, -insana ra
men deilse b ile - insandan grd ktle ramen varkalabilecei
ve daha iyi bir trn, sonunda yaamn vaadini yerine getiren bir t
rn doum una yol aabilecei umudunun da ifadesidir. Hayvanat
baheleri de ayn umuttan kaynaklanr. Nuh'un Gemisi dzenine gre
kurulmulardr, nk ortaya klarndan beri burjuva snf tufan
beklemektedir. H ayvanat bahelerinin elence ve eitim amacyla
kullanlmas asl gereke olamaz. Trn tamamn yok eden felakete
meydan okuyabilm i o tek hayvann veya iftin alegorileridir bunlar.
Byk Avrupa kentlerinin ar zengin hayvanat bahelerinin birer
yozlama belirtisi gibi durmasnn nedeni de budur: ki filden, iki z
rafadan veya bir suaygrndan fazlas hayra alam et deildir. Hagenbeck'in1 plan da ok ie yarayacak gibi grnmyor: Hayvanlar ka
fes yerine hendeklerle evreleyen bu yeni dzen, ancak Ar Dann
vaat edebilecei kurtuluun bir benzeini yapm akla, Gemi'nin ilkesi
ne ihanet etm ektedir. Btn bu yeni baheler, ak alan zlemini tu
tuturan snr izgilerini grnm ez kldklar lde hayvanlarn z
grln daha da kesin biimde yadsyorlar. Haysiyetli hayvanat
baheleriyle bunlar arasndaki iliki, botanik baheleriyle palmiye ko
ruluklar arasndaki ilikidir. Doa, uygarlk tarafndan ne kadar kat
ksz biim de korunur ve tanrsa, o kadar tahakkm altna girmi
olur. imdi hep daha geni doal birim ler kurmay ve avucumuzun
iinde el dem em i gibi korumay baaryoruz; oysa eskiden, tek tek
rneklerin seilmesi ve ehliletirilmesi doayla baa km a abasnda
hl karlatmz gle tanklk ediyordu. Kafesinin iinde boyu
na dnenip duran kaplan, yaad aknlk ve fkeyle, insanln da
bir imgesini negatif biim de geriye yanstr; am a zerinden atlanamayacak kadar geni bir hendein ardnda keyifle dolaanda bulamayz
bu imgeyi. Brehm 'in2 Hayvan Yaam'mn antika gzellii, hayvanlar
demir parm aklklarn berisinden grlm halleriyle betimlemesin
den ve en ok da bu betimlemeyi muhayyelesi biraz fazla zengin ka
iflerin vahi yaam konusundaki raporlaryla kar karya getirme
sinden kaynaklanr. A m a hayvanlarn kafeste ak alana gre sahiden
daha byk ac ektikleri ve Hagenbeck'in insanlkta bir ileri adm
1 19

temsil ettii gerei, hapsedilmenin kanlmazlna da bir k d

rr. Tarihin sonularndan biridir bu. Geleneksel hayvanat baheleri,
on dokuzuncu yzyln smrgeci emperyalizminin rndr. Afrika
ve Orta Asya'da vahi alanlarn alm asyla zenginletiler bu bahe
ler: Sm rgeler simgesel haralarn hayvan biiminde dyorlard.
Egzotikliiyle, ulalmazlyla llyordu haracn deeri. Teknolo
jinin gelimesi buna son verdi ve egzotik kavramn geersiz kld.
iftlikte doan ve yetitirilen aslan da oktandr doum kontrol uy
gulanan at kadar evcildir imdi. A m a beklenen bar binyl hl gel
mi deil. Ancak uygarln kendi akldlnn iinde, duvarlar,
kuleleri ve kafesleriyle hayvanat bahelerinin sadece bir eklenti olu
turduu kentlerin dehlizlerinde ve kuytu kelerinde korunabilir do
a. Rasyonelleen kltr, doaya kaplarn am akla onu bsbtn
kendine benzetiyor ve aradaki farkla birlikte kltrn ilkesini; bar
olasln da ortadan kaldryordun

75
S o u k k o n u k se v e rlik. Schubert'in krk dler romantizmi, mer
kezinde "btn dlerimi ardmda brakm " cmlesinin bulunduu
dizide, karanlk bir nseziyle, otel szn sadece mezarlk iin geer
li bir kavram haline getirir.1 Aylak yaamn fa ta morgana's [serap]
rigor mortisin [lm kaslmas] penesine dmtr. Konuklar da
otel sahibi de efsunlanm gibidir. Konuklarn acelesi vardr. Paltola
rn kollarndan brakmak istemiyorlardr. Bir ucuna rahatszca ilitik
leri sandalyelerde, uzatlan faturalarn ve arkalarnda biriken insan
kuyruunun manevi basncyla, sanki alay edercesine hl c a fi olarak
anlan mekn hzla terk etm ek zorunda kalyorlardr. Am a otel sahibi
de, btn alanlarla birlikte, aslnda kendisi deildir; o da sadece bir
alandr. Otelin d, hanla genelevin kadim birliinin zlm e
siyle balam olabilir; bu ayrm ann sonucu olan nostalji cmerte
sergilenen garson kzlara ve oda hizmetilerinin cilveli jestlerine y
nelen her bakta bugn de yansyordun Am a vaktiyle dolam alann
daki mesleklerin en onurlusu saylan hanclk sanatnn imdi her tr
l ikizanlamllktan -rnein "iliki" szcnn ierdii trden be
lirsizliklerden- arndrlm olm asyla durum daha da vahimlemitir.
120

Aralar, adm adm ve hep makul nedenlerle, am alan tahrip etm ekte
dir. blm, otom atikletirilm i kolaylklar sistemi, ortada m teri
nin rahatyla ilgilenen hi kimsenin kalmam asna yol amtr. Kimse
mterinin yzndeki ifadeden onun ne isteyebileceini karamyordur, nk artk garson da mny bilm em ektedir; birtakm neriler
de bulunacak olduunda da haddini at iin azarlanm a olaslna
hazrlkl olmak zorundadr. Eer ondan sorumlu olan kii o anda
megulse, mterinin yardm na koan kimse de yoktur; Kuruma gs
terilen zen -k i doruuna hapishanelerde k a r- zneye gsterilen
zenden nce gelir: Tpk klinikteki gibi, nesne olarak grlr zne.
Odalarn bom bo kabuu olarak otelle "Restaurant" arasnda byk
husumet uurumlarnn bulunm as da bu srecin doal sonularndan
biridir, tpk yem ek saatlerinin snrlanmas ve o katlanlm az "oda ser
visi" gibi. Btn hepsinden kurtulmak iin kendimizi attm z khne
lokantada ekm ei, sahanda yumurtay ve ince dilim lenm i salam y
zmze bile bakmadan nm ze srveren garsondaysa snabilece
imiz son anlayl hancy buluruz. A m a otelde btn ngrlmemi
sorular resepsiyonistin sinirli b ir ba hareketiyle baka bir masaya ha
vale edilir, o masa da ou zaman botur. Btn bunlar bir laudatio
temporis ac/i'nin [gemi zaman vcs] irrete yaknm alar m
dr? Bunu kabul edem em . Tuvalete gitm ek iin koridora kmak zo
runda olduunu bile bile, srf sabahn krnde merkezi stmann o
amaz sesiyle uyandrlm am ak uruna, Prag'daki "Blauen Stem " ve
ya Salzburg'daki "sterreichischen Hof" otellerini kim tercih etmez
ki! Dolaysz fiziksel varolu alanna ne kadar yaklalrsa, ilerleme de
o kadar tartmal hale gelir; sonunda elimize geen, fetilem i reti
min Pyrrhos zaferidir. Bazen bu ilerleme kendini bile dehete drr
ve hesaplamann ayrtrd em ek ilevlerini srf simgesel dzeyde
olsa bile yeniden birletirm eye abalar. Bu da hostes gibi figrlerin
belirmesine yol aar; Sentetik bir hanc kadn. Gerekte hibir i yapmyordur, birbirinden koparlm o souk hizm et ve kolaylklar bir
arada tutma yetkisi yoktur, sadece ii bo "hogeldin" jestleriyle ve
tabii personelin gzetim iyle ykmldr. Ama grn de tpk ger
ei gibidir: irinliinin gerisindeki huysuzluu sezilen, genliini ne
pahasna olursa olsun korum ak iin kendini yoran, vaktinden nce
solmu ince ve dim dik bir kadn. Asl ilevi, ieri giren konuun i
lemden geirilecei masay bile kendisinin sememesini salamaktr.
Hostesin nezaketi, bar fedaisinin onurunun br yzdr.
121

76
G ala yem e i. Bugn ilerleme ve gerilemenin nasl da birbirine
dolanm olduunu gsteren eylerden biri de teknik imknlar kavra
mdr. M ekanik yeniden-retim sreleri, yeniden-rettikleri eyden
bamsz olarak gelimi ve sonunda zerklemitir. ilerici saylm ak
tadrlar, onlarla ilikisi olmayan her ey de gerici ve antika. Bir spermakine bir kez bile kullanlmad anda hemen kt yatrma dn
me riskiyle ykl olduu lde bu tr inanlarn yaylmas iin daha
da byk aba harcanr. Ama gelim elerine yol aan etken, liberalizm
dneminde mallar "sata hazrlamak" denen ama ayn zamanda m al
larn dnda kalan bir aygt olarak onlar kendi arl altnda ezen
eyle ilikili olduu iin, ihtiyalarn bu aygta uyarlanmas da nesnel
olarak hakl talebin lm yle sonulanr. Gnn en yeni ilemini b
ylenmi gibi tketme arzusu, sadece ilemin aktard eyin kendisi
ne kar bir aldrszla yol am akla kalmayp hesaplanm eblehlie de ivme veriyordur. Eski bayal hep yeni tariflerle haute nouveaute [yksek yenilik] olarak srdrm enin yoludur bu. Teknik ilerle
menin bir uzants da, dar kafal bir kararllkla, revata olmayan hi
bir ey satn almama ve ne pahasna olursa olsun retim srecinin ge
risinde kalmama inaddr rnn amac ve nitelii nemsizdir. Ba
kalarndan geri kalmama ve btn kuyruklara girme tela, eskinin bir
lde rasyonel de saylabilecek ihtiyalarnn yerini almaktadr.
aydr gsterimde olan bir filme duyulan nefret, radikal ve ar m o
dem bir besteye duyulandan az deildir imdi: En son film, ncekin
den hi farkl olmad halde, ona kar amanszca savunulacaktr.
Kitle toplumunun mterileri, hep birden sahnede olm a zorunluluu
nu duyduklar kadar, hibir eyi de darda brakamyorlardr. On do
kuzuncu yzyln sanat erbab beyefendisi, ksmen de hibir gsteri
nin yemek saatlerinden alm asna izin veremeyecei gibi barbarca bir
nedenle, operann ancak ilk perdesini izlerdi; imdiyse, yemee ka
ma imknnn ortadan kald bir ortamda, barbarizm yle bir noktaya
ulamtr ki. kltre doymas artk mmkn deildir. Her program
sonuna dek dinlenecek, btn ok-satarlar okunacak, her film daha
Odeon galasnda izlenecektir. Ayrm szca tketilen m etlann bolluu
bsbtn zararl ve ykc bir boyuta ulam tr bugn. Kiinin kendi
yolunu bulmasn im knszlatrm aktadr; ve tpk devasa bir market122

te kendine klavuz arayan adam gibi, mallar arasna skm nfus da

liderini beklemektedir.

77
A k a rtrm a . Gemi azya alm teknoloji lks tasfiye ediyor;
ama imtiyaz bir insan hakkna dntrerek deil de, bir yandan ge
nel yaam dzeyini ykseltip te yandan doyum u im knszlatrarak.
Koca ktay iki gn gecede aan ekspres tren bir mucize, ama train
bleu'nn solm u ihtiamn sunm uyor yolcuya. Pencereden sarkarak
geride kalanlara el sallamak, bahileri gleryzle kabullenenlerin
gsterdii arbal ilgi, yemek saatlerinin seremonisi, bakalarndan
bir ey eksiltm eksizin srekli ihsanlar alyor, srekli kayrlyor olma
duygusu: Yolculua o tuhaf ehvaniliini veren btn her ey, trenin
kalkmasndan nce platform boyunca gidip gelmeyi seven ve bugn
en gzde otellerin fuayelerinde bile bouna arayacam z o zarif in
sanlarla birlikte tarih olmutur. Tren kalkarken vagon basamaklarnn
ieri alnm a zorunluluu, en pahal ekspresin yolcusuna bile, bir mah
km gibi dem iryolu irketinin kat kurallarna uym ak zorunda oldu
unu hissettirir. irket mutlaka biletin hesaplanm deerinin tam kar
ln veriyordur ona; am a bunun iinde aratrm ayla saptanm or
talama talebi aan hibir ey yoktur. Kim, btn bunlar bile bile, ka
fasna esip de sevgilisiyle eskiden olduu gibi bir Paris-Nice yolculu
una km ak ister? te yandan, ortalamadan ayrlan ve bunu aka
ilan eden lkse bile gittike artan bir hesapllm, yapay bir gsteri
esinin kart kukusundan da kurtulam yordur insan. Ama, VebMenin 1 syledii gibi, zenginlerin zaten gittike birrnekleen ihtiya
larn karlam aktan ok, statlerini hem kendilerine hem de bakalar
na gsterm ektir. Kuku yok, Chevroletden aradaki fiyat fark kadar
stndr Cadillac; am a bu stnlk, eski Rolls Royce'unkinden farkl
olarak, seri im alat rnnn temel yapsnda hibir eyi deitirm e
den Cadillac daha iyi Chevrolet'yi ise daha kt silindirler, cvatalar
ve aksesuarlarla donatan genel bir plandan kaynaklanmaktadr: Bir
Chevrolet'yi bir Cadillac'a dntrm ek iin retim srecinde bir iki
kk deiiklik yeterlidir. Bylece lks de zn yitirir. nk ev
rensel deitirilebilirlik ortam nda mutluluk ancak deitirilem eye
cek eye balanabilir. H ibir insanca aba, hibir mantk zorlamas.
123

gz alc elbisenin yirmi bin deil sadece bir kii tarafndan giyildii
gereinden koparamaz mutluluu. Nitel olann topyas (farkllk ve
esizlikleriyle yaygn mbadele ilikisi iinde zm lenemeyecek ey
ler) kapitalizmde ancak fetiist nesne ve davranlarda bir snak bu
labilir. Ama lksn bu mutluluk vaadi de imtiyaz, ekonomik eitsiz
lii, demek deitirilebilirlie dayal bir toplumu varsaymaktadr.
Bylece nitel de saylabilir ve hesaplanabilir olann zel bir haline in
dirgenmekte, satlmaz olan satlabilire, lks de konfora ve sonunda
anlamsz bir alete dnmektedir. G ericileri hop oturtup hop kaldran
o kitle toplumunun birmekletirici eilimi olmasayd bile bu ksr
dng lks ilkesinin sonunu getirirdi. Yararszn tmyle yarar ve
kullanm alanna dahil edilmesi, lksn i yapsn da etkiler. Ondan
geriye kalanlar, en kaliteli nesneler de olsalar, imdiden pe benze
meye balamlardr. Zenginlerin evlerini tka basa dolduran deerli
eyler mzeye kaldrlmak iin yalvarr gibidir; ama Val6ry'nin gr
d gibi orada da heykel ve resmin anlam imha edilmekte ve geriye
analar olan mimarlk kalm aktadr sadece: Onlara kendi yerlerini gs
teren yap. Ama onlarla hibir ba olm ayan kiilerin evinde zorla tu
tulduklar srece, zel mlkiyetin imdiki varolu biimiyle taban ta
bana zt eler olarak kalrlar. M ilyonerlerin evrelerine doldurdukla
r antikalar iin Birinci Dnya Savana kadar belki hl bir mazeret
ileri srlebilirdi: Burjuva evi dncesini, tmyle paralamakszn,
d - v e karabasan- dzeyine ykseltiyorlard. Daha sonra ele geiri
len in porselenleriyse kendi sahiplerine sadece keyifsizce tahamml
e tm e k te d irle r-o sahipler ki, ancak lksn darda brakt ak hava
ve kta rahat hissediyorlardr kendilerini. Yeni nesnelliin2 rn
olan pratik lks bir terim elikisidir; Hollywood patronlarnn i de
koratr olarak tuttuu sahte Rus prenslerine bir geim kayna salar
ancak. Gelimi zevkin farkl noktalardan gelen izgileri ileke bir
yalnlkta birleir. Binbir Gece M asallarim okurken elmas ve yakut
bolluu karsnda ba dnen ocuk, baka ey almakta kullanlm a
yp sadece biriktirildiklerine gre btn bu talara sahip olmann niye
insan byle kendinden geirdiini merak ediyordu. Bu soru aydn
lanmann btn diyalektiini ierir. Mantkl olduu kadar mantksz
dr: dolletirmeyi tand lde m antkl, kendi amcnn karsna
dikildii lde mantksz: H ibir otoriteye, hatta hibir niyet ve
amalla hesap vermek zorunda olm ad yerde varolabilir bu ama:
Fetiizm yoksa mutluluk da yoktur. Ne var ki ocuun kukucu soru
124

su zamanla her trl lks kapsayacak kadar yaygnlamtr, yaln

duyusal haz bile imdi m uaf deildir ondan. Yarara kar yararszn
yannda yer alan estetik gze, amalardan iddetle koparlm bir este
tik de anti-estetik olarak grnr; nk iddettir dile getirdii: Lks,
hunharla dnm ektedir. Sonunda angaryaya dnecek veya kari
katrde srdrlecektir. Dehet ortam nda hl alp serpilebilen bir
gzellik, kt bir aka olarak, hatta irkinlik olarak grnr kendine.
Uup giden biimiyle, dehetten kamabileceinin iaretidir yine de.
Her eit sanat da bu paradokstan bir eyler tar; sanatn hl varl
n srdrebilmesi ayn paradoksun bugnk ifadesidir. Gzelliin tu
tuklu ideas ayn anda m utluluu hem reddetmekte hem de ne sr
mektedir.

78
T ep elerin ze rin d e . Kedere kusursuz ifadesini kazandran masal
Pamuk Prenses'tir. Pencerenin ardndan yaan kara bakan kralie, ka
tksz im gesidir bu ruh halinin: Kar tanelerinin canszca yaayan g
zelliine dalm, pencere pervaznn yas siyahna ve iinde kanayan
yaraya ram en bir kz ocuk istemektedir: Doum srasnda lecektir.
Mutlu son hi azaltm az bu keder duygusunu. D ileinin balanmas
ona lm getirdii lde kurtarlm a da bir serap olarak kalr. nk
cam tabutta uyur gibi yatann uyandna inanamaz daha derin alg.
Yolculuun sarsntsyla boazndan frlayan zehirli elm a dilimi, bir
cinayet arac olmaktan ok, yaanm ayp srgne gnderilm i yaam
nn geri kalan ksm deil m idir? Ve ancak imdi, sahte m jdecilere
inanmas artk im knszlatnda uyanm yor m udur bu yaanmam
yaamdan? Nasl da yetersiz kar mutluluun sesi: "Pamuk Prenses
Ondan holand ve onunla birlikte gitti." Kt kalplilik karsndaki
kt kalpli zafer yznden nasl da geersiz klnr! ite, kurtarlmay
beklerken bize de bir ses um udun bo olduunu syler; am a sadece bu
gsz umuttur tek bir soluk bile almamz salayan. Derin dnce
nin yapabileceinin en ou, kederin ikizanlamlln hep yeni ekil
lenmeleri iinde izlem ektir. Hakikat, gerekdnm ekillerinin gnn
birinde bize gerek kurtuluu balayacan syleyen o yanlsam a
dan ayrlamaz.
125

79
In te lle c tu s sa c rific iu m in te lle c tu s .* Duygularn clzlamasnn
nesnellii artrarak dnceye yarad veya dncenin bundan hi
etkilenmedii savnn kendisi de aptallam a srecinin bir belirtisidir.
Toplumsal iblm, insana yklenen ileri ne kadar kolaylatrsa da,
bir bumerang gibi dnp onu vurur. Yetiler karlkl etkileim iinde
gelimitir; birbirlerinden koparldnda krelmeye balarlar. "Kii
nin cinselliinin derecesi ve tr, tinselliinin de en yksek noktasna
kadar uzanr": Nietzsche'nin bu aforizmasnn geerlilii sadece psi
koloji alanyla da snrl deildir. Dncenin en uzak, en dolayl nes
nellemeleri bile drtlerden beslenir; yleyse drt ve duygulan tah
rip etmekle kendi koullarn da tahrip ediyordur. Bellek, geip git
mek zorunda olan eyi korum aya alan sevgiden aynlabilir mi? Hayalgcnn en kk kmltlar bile, varolann elerini yeniden kur
gulad lde ihanet etmeksizin onu aan arzunun rn deil m i
dir? En basit algya bile biim veren etken, alglanan ey karsnda
duyulan korku -v ey a a rz u - deil midir? Evet, dnya nesnelletii l
de bilginin nesnel anlam da altta yatan drtlerden gittike bam
szlar; kabul, nesnelletirme abas arzunun sultas altnda kald
srece iflas etmeye m ahkm dur bilgi. Ama drtler kendilerinden ba
mszlam dnce tarafndan ayn anda hem alp hem korunmazsa bilgi diye bir ey de olmaz: Dnce, onu dourtan istei katlettii
anda aptalln cne yenik der. Bellek, kestirilemeyecek, gvenile
meyecek, dolaysyla akld bir g olarak tabu klnyor bugn. Ve
bunun sonucu olan zihinsel tknefeslik -k i bilincin tarihsel boyutunun
siliniiyle ular doruuna- dorudan doruya, Kant'a gre "hayalde
yeniden kurma" yetisinden, demek anm sam adan ayrlamayacak olan
o sentetik alglamann2 giderek krelmesine yol ayor. Her trl yar
gnn vazgeilmez kayna olan nesneler aras ilikiyi ancak fantezi
kurabilir, imdilerde bilindm a havale edilen, ocuksu bir toyluk
olarak bilginin dna srlen ve bylece kendisiyle birlikte bilginin
asl edimi olan yargy da srgne gtren fantezi. Ama algnn ona
hibir arzulu bekleyi hakk tanm ayan bir kontrol makam tarafndan
idi edilmesi, onu zaten bilinenleri yinelemek gibi aresiz bir duru
ma srkleyecektir. Daha fazla hibir ey grlemedii anda zihin de
kurban edilmi demektir. Tpk zerklem i retim srecinin egemen126

ligi altnda akln amacnn gittike belirsizleerek sonunda kendi ken

dinin ve dsal gcn fetiizm ine dnmesi gibi, akln kendisi de bir
araca indirgenm ekte ve kendi memurlarndan, dnm e yetenekleri
sadece dnm enin engellenm esine hizm et eden o memurlardan ayrt
edilmez hale gelmektedir. Duygunun son izi de silindii anda, dn
ceden geriye sadece mutlak totoloji kalr. "Bir nesneyi kendi yoklu
unda bile tasarlama" yeteneinden bsbtn arnm olanlarn am an
szca saf akl, bir noktadan sonra saf bilinsizlikle, szcn en dz
anlamyla kt zekllkla ayn ey haline gelir, nk "her trl kate
goriden arndrlm veri gibi an gereki b ir ideal asndan btn
bilgi yanltr ve ancak doru ya da yanl sorusunun geerli olmad
yerde dorudur. Dnyann savunmasz ykntlara indirgenm i son
kalntlarn da kendi boyunduruu altna alm ak zere olan bilim in fa
aliyetleri, byle eilim lerin epeyce mesafe kazanm olduunun ia
retidir.

80
Tan. Dnyann imdi Nasyonal Sosyalist iftirann gevek W ei
mar Cumhuriyetiyle ilgili yanl kurgularna sahiden benzemi oldu
unu kantlayan ey, kurum larla hizm et ettikleri arasndaki o pein
uyumdur. Herkesin gznden uzakta tremi yeni bir insan tr, ta
hakkmn artk samalam sreenliinin dayatt zorlam a ve k
stlamalar oburca benimsiyor. Ne var ki, nesnel toplumsal erevenin
kkrtt ve destekledii bu insanlar, aslnda o pein uyum a kar
uyumsuzluk ve kakm temsil etmesi gereken ilevleri de adm adm
stlendiler. Geersiz klnan ok ey arasnda, "Basn, kar basnc
yaratr" deyii de var: Birincisi yeterince arttnda kincisi kaybol
maktadr ve toplum da gerilimlerin lmcl bir tasfiyesiyle entropiye
kayda deer bir katk yapm aya ant imi gibidir. Bilimsel endstri, ie
kotuu kafalarda ayna imgesini buluyor: Kendilerine hibir iddet
uygulamalar gerekm iyor bu kiilerin, nk zaten kendi gnll ve
gayretke gzetim cilerine dnm drmdalar. Resmi grevleri d
nda hayli insani ve akl banda varlklar olsalar bile, profesyonelce
dnmeye baladklar anda marazi bir aptallk fel ediyor onlar.
Ama bu adaylar -v e btn bilim ciler eitli mevkilerin adaylardr127

dnmeye getirilen kstlamalarda dm anca bir ey grmek yle

dursun, kendilerini daha da rahatlam hissetmekteler. retim sre
cindeki nesnel konum lan dnmenin ykledii znel sorumluluu
yerine getirm elerine izin vermedii iin o n lard a dnmekten vazge
iyor ve yle bir titredikten sonra koarak kar tarafa katlyorlar.
Dnmeyi sevmemek ok gemeden dnmeyi becerememeye d
nr: B ir bilgiyi sabote etm ek sz konusu olduunda en ustalkl ve
karmak itirazlan hi zorlanmadan ortaya srebilen kiiler, kendi
balanna en basit tahminleri yapmaktan acizdir bugn. Speklasyona
vurmakta ve onunla birlikte saduyuyu da ldrmekteler. D aha zeki
olanlar, dnme yetilerinin hasta olduunu sezmektedir, nk bu
hastalk ilkin her yerde deil, hizmetini sattklar organlarda ortaya
kar. Birou hastalklarnn kefedilecei gn korku ve utanla bek
lerken tam tersine kamunun bunu bir ahlaki zafer gibi alkladn
grmektedir: B ir bilimsel ilekelik saylyordur iine dtkleri du
rum; onlarsa bunun ilekelik filan deil, sadece zaaflarnn gizli ie
rii olduunun farkndadrlar. Hi gem eyen nefret ve hnlar, top
lumsal gerekelendiriliini u savda bulur: D nm e bilimsel deil
dir. te yandan, kontrol m ekanizm alar, zihinsel glerinin de birka
boyutta adamakll gelimesine yol amtr. Aratrm a teknisyenleri
nin kolektif aptalln, zihinsel yetilerin dpedz yokluu ya da geri
lemesi olarak deil, tam da dnm e yetisinin oalmas olarak gr
meliyiz: Bu yeti, dnceyi kendi kuvvetiyle tketiyordur imdi.
Gen aydnlarn m azohiste hnc, hastalklarnn habisliinden kay
naklanmaktadr.

81

B y k ve kk. Artk btnn zemin planndan ayrt edilem e

yen teoriye ekonom ik planlam a alanndan yaplan en ykc aktarm
lardan biri de dnsel almay bir eyle uramann zorunlu veya
makul olup olmad ltyle ynetebileceim iz inancdr. Acillik
sralamalar yaplmaktadr. O ysa dnceyi kendiliindenlik nndan
yoksun brakmak tam da zorunluluunu iptal etmek olur. Dnce,
birbiriyle deitirilebilen ve yerine yenisi konulabilen programlara
indirgenir bylece. Sava ekonom ilerinde hammaddelerin datm ve
128

retilecek silah tr konusunda baz ncelik sralamalar yaplmasn

andrr biimde, teori kurm a alm alarna da zellikle gncel veya el
deki konuyla ilgili olan kayran bir nem hiyerarisi szm aktadr: zsel olmayan her eyi ikincil sayan veya ancak temel olgularn ss ve
cilas olarak ho gren bir ayrmclk. lgililik kavram rgtsel kayg
larla belirlenm ekte, gncellik de nn en gl nesnel eilim iyle l
lmektedir. Bu nem li ve ikincil kategoriler em atikletirmesi, g
nn geerli pratiinin deerler skalasyla ierik asndan elise bile
biim ynnden uyum iindedir. nem tap m an ilerici felsefenin-
k noktasnda, Bacon ve D escartes'ta bile bulabiliriz. A m a sonunda
zgr olmayan ve gerilem eci b ir nitelik gsterir bu tapn. nemi en
iyi temsil eden ey dolam aya km kpektir: N edensiz bir noktada
birden duraklar, gergin ve dikbal bir tavrla havay koklar, son dere
ce keyifsiz gibidir - sonra iini yapar, topra eeler ve aldrszca
yoluna devam eder. lkel alarda lm ve kalm belki de byle eyle
re balyd; ehlilem enin ardndan geen binlerce yldan sonra ger
ekd bir trene dnm tr hepsi. Ciddi bir komiteyi sorunlarn
acilliini tartp sonra da dikkatle tanm lanm ve zaman srasna ko
nulmu grevleri m eslektalarnn dikkatine sunarken izleme frsatn
bulan kiinin byle tuhaf trenleri anmsamamas mmkn m dr
hi? Her trl nem de de zamann dna dm bu takafal inattan
bir eyler bulunur: Onu bir dnce lt olarak kullanmak, dn
ceyi efsunlanm bir sabitlie m ahkm etmek ve kendi zerinde d
nme imknndan yoksun brakmak olur. Byk temalar, tarihncesinden gelen birtakm ilksel gazlardan ibarettir: Hayvan duraklatan
ve onlar bir kez daha karm ak iin abalam asna yol aan gazlar.
Bu, nem hiyerarisini ihmal edeceim iz anlam na da gelmez. Hiye
rarinin dar kafall sistem inkini yanstyorsa eer, sistemin btn
gc ve skl da hiyerariye gemitir. Ancak, dnce bu hiyerar
iyi tekrarlam amal, sonuna gtrerek ortadan kaldrmal. Dnyann
nemli ve nem siz konulara ayrlmas -k i her zaman ar toplumsal
adaletsizlik gibi bir kilit sorunun sadece istisna olarak sunulm asna ve
ntrletirilmesine hizm et etm itir- kendi yanllyla yzleip mah
km olaca noktaya kadar gtrlmeli. H er eyi nesneye dntren
ayrma ilemi, dnceyi ynetmem eli, tam tersine kendisi bir dn
ce nesnesi haline gelmeli. O zaman byk tem alar yine ortaya ka
cak, ama bu kez o geleneksel "tematik" anlamlaryla deil, prizmadan
geerek knlan ve merkezd kalan ynleriyle belireceklerdir. Dola129

ynsz niceliin barbarizmini, idareciler ve matematikilerle eski itti

fakndan kalma bir miras olarak tamaktadr felsefe: O ikin dnyatarihsel hayhuyun damgasn tamayan her ey, pozitif bilimlerin i
lemlerine teslim edilmektedir. Burada, bir yaptn haysiyetinin ve ka
zand nn ilenen konunun arlna bal olduu inancyla yapl
m kt bir resim gibi davranyordur felsefe; Leipzig Savan betim
leyen bir resmin, apraz adan grlm bir iskemle resminden daha
deerli olduuna inanmaktadr. Bu kt safdillik iin, kavramsal or
tamla sanatsal ortam arasndaki farkn hi nemi yoktur. Soyutlama
srecinin iinde btn dncelere bir byklk yanlsamas elik
eder, doru; ancak, kendi zerinde dnerek salad saydamlk
iinde, kendi panzehirini de ierir bu sre: Akln zeletirisi en do
ru ahlakdr. Bunun tersi, kendi kendini yneten dncenin en son
evresinde, znenin ortadan kaldrlmasndan baka bir ey deildir.
Teorik alma jesti, temalar nem lerine gre yarglarken, teorik ii
yi de ihmal eder. Gittike azalan sayda teknik yetilerin gelitirilmesi,
teori iisinin btn tanml grevler iin yeterli olmasn salayacak
tr. Ama yukardan dayatlan bir grevler kmesine sdnlam ayacak
ey de dnen znelliktir: Ancak bu kmenin bir paras olmamak
anlamnda onlar iin yeterli olabilir ve bylece kendi varl da nesnel
olarak balayc her trl hakikatin bir nkoulu haline gelir. zneyi
hakikatin kesinletirilmesine feda eden o zorba szde-gerekilik, ay
n anda hem hakikati hem de nesnellii reddediyordur.

82
M esa fe y i k o ru m a k. Pozitivizm, dncenin gereklikle kendi
arasna koyduu mesafeyi yeniden daraltr; zaten gerekliin kendisi
de bu mesafeye tahamml edem iyordur artk. Altndaki olgusal mal
zeme iin geici bir ksaltma iaretinden fazla bir ey olmamay iste
me noktasna doru pskrtlen dnce, sadece gereklik karsn
daki zerkliini deil, onunla birlikte gereklie nfuz etme gcn
de yitirir. Zihinsel yaam ancak yaamdan belli bir uzaklkta srdre
bilir varln; empirik gereklikle balant kurmasnn koulu da budur. Dnce olgularla iliki kurar ve onlar eletirerek devinim kaza
nr, doru; ama devinim i yine de mesafenin korunmasna baldr.
130

Varolan tam ve kesin olarak anlatabiliyordur nk varolan hibir

zaman dncenin tam onu anlatt gibi deildir. H er zaman belli bir
abart esi bulunur dncede: Nesnesini hedeflerken tesine geer,
olgusaln arln stnden atar ve bylece varolan dpedz yeniden-retmek yerine, ayn anda hem kesin hem de zgr bir tavrla, be
lirlemeye ynelir onu. Bu adan oyunu da andrr her dnce; Ni
etzsche kadar Hegel de zihnin almasn oyunla karlatrmtr.
Felsefeyi barbarizm den uzaklatran, sorum suzluk esinin gizliden
gizliye farknda olmasdr: Ona canlln veren de yarglad ey
den hep kaan dncenin oynakldr. Byle bana buyruk bir tavr
pozitivist ruhun hnl fkesine hedef olur ve lgnlk olarak damga
lanr. Zihinsel ilevlerin saniyesi saniyesine btn hareketlerinin he
sabn vermek durum unda olduklar bir dnyada, olgulardan ayrlmak
dpedz yanlla, oyun n da lkse dnr. N e var ki, kendi doku
nulmaz mesafesini yadsyp da bin trl ince savlam ayla geree har
fi harfine uygun olduunu kantlam aya kalkt anda tkezlem eye
balar dnce. Potansiyellik ortam n, herhangi bir fiili gerekle tam
olarak karlanam ayacak ngr ortamn arkada brakt, yorum ol
mak yerine yaln dorunun dz ifadesi olmaya alt lde haki
katten de uzaklar. Gvensizlikten ve rahatsz bir vicdandan esinle
nen kendini aklam a abas iinde ortaya srd her sav, tanmak is
temedii ama onu dnce yapan tek e olan zdelik-dna' iaret
etmekle kolayca rtlebilir. Buna karlk, mesafesini bir ayrcalk
olarak korumaya almas da ie yaramaz nk byle yapmakla iki
eit hakikat olduunu ne srm olur: Bir yanda olgularn hakikati,
te yanda kavramlarn hakikati. H akikat kavramnn kendisini kert
mek ve dnceyi lekelem ektir bu da. Bir gvenlik kua deil, bir
gerilim alandr mesafe. Kavramlarn hakikat iddiasnn gevetilm e
sinde deil, dnmenin incelik ve krlganlnda gsterir kendini.
Pozitivizm karsnda alnacak tavr ne hakl ve doru km aya al
mak olmaldr, ne de sekinlik ve farkllk havalarna brnmek. Ya
plmas gereken, bilginin eletirisi yoluyla, bir yanda kavramla te
yanda onu karlayan ey arasnda tam bir rtmenin imknsz oldu
unu gstermektir. Eanlaml ve zde olmayan eitlem e tutkusu, so
nunda kurtulua eren o durm ak bilmeyen em ekle ayn deildir.2 Sade
ce safdillik ve deneyim sizliktir. Dnce pozitivizmin ynelttii su
lamalar binlerce kez iitip binlerce kez unutmutur; dnce olmas
n salayan da bu srekli iitip unutmadr. Dncenin gereklikten
131

uzakl da tarihin kavram larda brakt keltiden baka bir ey de

ildir. Onlar m esafesizce kullanmak, ierdii teslimiyete karn ya
da tam o yzden, fazlasyla kolaydr. nk dnce srf hedefine
hibir zaman tam ulaamayaca iin hep daha teye ynelmek zo
rundadr. Pozitivizm ise kendisinin o hedefe ulaabileceine inan
makla her trl eletirellikten vazgeer: Yalpalamalarnn sadece d
rstlk ve her eyin hakkn verme abasndan kaynaklandn sanyordur. teye geen bir dnce, kendi yetersizliini, bilimin dene
tim m ekanizm alarnca ynlendirilen bir dncenin yaptndan ok
daha fazla dikkate alr. Bilinm eyenle ilgili ngrler yapar: Kanl
maz ok-azn umutsuzca da olsa stesinden gelmek am acyla okfazlay an lde zorlar. Felsefeyi sulayanlarn iaret ettii gayri
meru m utlak lk -b u mutlakln her trl felsefi nermeyi lekeledii
sylenir- aslnda tam da greliliin uurumundan kaynaklanyordur.
Speklatif metafiziin abartlan, kendi zerinde de dnen akln ya
ra izleridir; kantn maskesini indirerek bir totolojiden ibaret olduu
nu da sadece kantlanmam olan gsterebilir. Buna karlk, grelili
in her eye kayt konulmasn fazla kolayca kabullenii, kendisine
ayrlm alan iinde kalmaya hemen raz olan o alakgnlllk, bu
temkinlilii yznden kendi snrm yaama imknn daha en batan
reddetmi demektir; oysa Hegel'in bir yerde syledii gibi, snn d
nmek onu amakla ayn eydir. Bu yzden greciler asl -k t mutlaklardr; stelik kt burjuvalar da onlardr, nk bilgilerine
bir mlkiyet olarak sahip km a tela iinde onu bsbtn yitirirler.
Grelinin hakkn ancak kendi glgesinin zerinden atlayan mutlak
verebilir: Hakikatsizlii kendi stne alm tr ve insan bilgisinin ko
ullara bamllnn somut bilgisi iinde, hakikatin eiine doru
yol almaktadr.

83
B a ka n Y a rd m cs. Aydnlara t: Kimsenin sizi temsil etm e
sine izin vermeyin. Btn hizm et ve insanlarn birbirinin yerine konulabilirlii ve bunun sonucunda herkesin her ii yapabilecei inancnn
yerlemesi, varolan dzende, kiiyi kstlayan bir ayakbadr. Birbiriyle deitirilebilirlik gibi eitliki bir ideal, tabana kar sorumluluk
132

ve grevden alm abilirlik ilkeleriyle desteklenm ediinde bir sahtekr

la dnr. En kudretli insan, iin azn kendi stne alp ounu
bakalarna ykm ay beceren am a ie kendi adn verdii iin de btn
dlleri cebe indiren adam dr. Kolektivizm e benzer bu; am a sadece
bir stnlk duygusudur sonuta, bakalarn denetleyebildii iin
kendisi alm ak zorunda olm ayan kiiye zg bir duygu. M addi re
timde bu deitirilebilirlik ilkesinin maddi bir temeli olduunu kabul
etmek gerekir. srelerinin nicelletirilmesi, bir genel m drle bir
benzin istasyonu alannn grevleri arasndaki fark azaltm a eili
mindedir. Bugnn koullarnda bir trst ynetmenin bir basnle
ri okumaktan daha ok zek, deneyim , hatta eitim gerektirdii d
ncesi sadece iren bir ideolojidir. M addi retim de bu ideoloji inat
la savunulur, oysa tinin m aruz kald bunun tam kartdr. Bugn ip
lii pazara km universitas literarum doktrinidir bu, ilim irfan cum
huriyetinde herkesin eit olduu doktrini - bir cum huriyet ki sadece
herkesi herkesin gzetim cisi olarak istihdam etm ekle kalmamakta,
herkeste herkesin iini yapm asna yetecek nitelikler bulunduunu da
ne srmektedir. Deitirilebilirlik, m badelenin nesnelere uygulad
ilemlerin aynsnn fikirlere uygulanm asna yol aar. llm ez
olan tasfiye edilir bylece. Dncenin ilk grevi m badele ilikileri
nin sonucu olan o her eyi kapsayan llebilirlii eletirm ektir; bu
llebilirlik, retici gleri engelleyen ve onlarn karsnda yer alan
tinsel retim ilikilerini oluturuyordun Birbiriyle deitirilebilirlik,
maddi alanda, daha im diden m m kn olan eydir, deitirilem ezlikse sadece bunu nlem enin bahanesi. Ama byle bir quid p ro quo'ya
[bir eye karlk bir baka ey] pabu brakmamas gereken teori ala
nnda deitirilebilirlik, nesnel antitezinin bulunduu yerde bile siste
min srdrlm esine ve yaygnlatrlm asna hizm et eder. Zihnin istih
dam saflarna ekiliini sadece deitirilm ezlik durdurabilir. Her d
nsel baarnn b ir rgtn btn yetkili yelerince tekrarlanmas
gerekir - apak bir doruym u gibi ne srlen bu talep, en dargriil akademik teknisyeni zeknn ls haline getirir: Bu kii, ken
di teknik yeterliliini -o n u yetkili klan tek n i i- eletirme becerisini
nerede kazanacaktr? Ekonom i de her eyi ayn dzeye indirm e ile
mini byle gerekletirir - b ir dzletirm e ki sonradan kendi arkasn
dan "Hrsz var! Tutun!" diye baracaktr. Bireyin tasfiyesi anda,
bireysellik sorunu yeniden ortaya srlmelidir. Birey, btn bireyci
retim yntemleri gibi teknolojinin gerisine dm ve tarihsel a
133

dan miadn doldurm utur ama, galiplerin karsndaki malup olarak

da hakikatin emanetisi haline gelmektedir. nk teknik yeterlilii
meru klan ama bu yeterliliin gzard ettii eyin bir izini, ne kadar
arptlm biimde olursa olsun, sadece birey koruyabilir. Gemi az
ya alm ilerleme insanln ilerlem esiyle hibir dolaysz zdelik
gstermedii iin, gerek ilerleme de ancak bu azgn gelimenin anti
tezinde bir snak bulabilir kendine. Bir kalemle bir silgi, bir tabur
asistandan daha yararldr dnceye. Kendilerini ne dnsel reti
min bireyciliine tmyle teslim etm ek ne de insan iten ie hor g
ren eitliki deitirilebilirliin kolektivizm ine gz kapal dalmak
isteyenler, sorumluluun paylald bir zgr ibirlii ve dayanma
noktasna ekilmek zorundadrlar. Baka her ey, zihnin i dnyasn
dan tremi biimlere ve sonunda o dnyann kendisine satlmas de
mektir.

84
Z am an ize lg e si. Bir aydna uygun den yaam tarzn burjuvannkinden ayran en kesin fark, ilkinin ile zevki birbirinin alma
saymamasdr. Gerekliin payn vermek am acyla znenin nce
kendisine sonra da bakalarna zulm etmek zorunda kalmayan her i.
en umutsuz urama anlarnda bile zevktir. Verdii zgrlk, burjuva
toplumunun sadece dinlenm e saatleri iin ayrd ve srf byle snf
landrd iin ayn anda geri de alm olduu zgrln aynsdr.
Buna karlk, zgrl tanm olan herkes bu toplumun hogrd btn elenceleri katlanlmaz bulacak ve burjuvann "kltr" diye
i d saatlere havale ettii kendi iinin dnda hibir ikame zevke
gnl indirmeyecektir. alrken al, oynarken oyna baskc zdisiplinin ana kurallarndan biri budur. ocuklarnn eve iyi karne ge
tirmesini onur sorunu yapan anababalar, ocuun gece ge saatlere
kadar okumasna ya da an zihin zorlamas saydklar faaliyetlere gi
rimesine en azndan izin verme eilimindeydiler. Bu ahm aklklar
nn iinden snflarnn dehas konuuyordu. Ilmllk ve llln
makul insana en uygun erdem olduunu ne sren ve Aristo'dan beri
kiilerin eitiminde barol oynayan doktrin, baka amalarn yann
da, insan birbirinden bam sz ilevlere ayran o toplumsal olarak zo
134

runlu iblmnn iyice perinlenm esine de hizm et eder; o kadar ki,

bu ilevlerin hibirinin aklna tekilerin kapsn almak ve onlara in
san anmsatmak gelmemektedir. Ama d odadaki sekreterin telefona
bakt bir ofiste akam bee kadar m asasnda oturup da ii bittiinde
golf oynamaya giden bir Nietzsche de dnemeyiz. Toplumun ba
sncna kar gerek deneyim i hl mmkn klan ey, zevkle iin
kurnazca birbirbirine dolanmas olabilir ancak. Bu trden bir dene
yim gittike toplumun hogr snrlarnn dna itilmektedir. Dn
sel denen m eslekler iin ue geerlidir bu: Ticari faaliyeti andrdktan
lde her trl haz esinden de yoksun kalyorlardr. Atomlama,
sadece bireylerin birbirinden kopm asnda deil, bireyin kendi iinde
blnmesinde ve yaam nn eitli alanlar arasnda duvarlarn belir
mesinde gsterir kendini. H ibir ruhsal doyum pay tannm am aldr
ie ki, am alar btnl iindeki ilevsel alakgnlln yitirme
sin; bo zamann iine de hibir dnce kvlcm karm am aldr ki,
i dnyasna srayp onu atee vermeye kalkmasn. Yaplar asn
dan i ve elence gittike birbirini daha ok andrm aya balad hal
de, aralarndaki ayrm da grnm ez snr izgileriyle srekli pekitirilmektedir. Sevin ve zihin ikisinden de kovulmutur: Hkm sren,
vahi ciddiyet ve sahte faaliyettir ikisinde de.

85
M uayene. Gzetilecek karlar ve gerekletirilecek planlar olan
"dnyevi kiinin" gznde, karlat insanlar otomatik olarak dost
veya dmana dnr. Kendi planlar iinde oynayabilecekleri rol
kestirmeye alrken onlar daha en batan nesneye indirgemitir:
Bazlar yararldr, bazlar engel. Her farkl kan, nceden belirlen
mi hedeflerin -b u n lar yoksa pratik adam kendini kaybolmu hisse
d e r- salad yerlem ler zerinde, yorucu bir diren, bir sabotaj, bir
kumpas olarak belirir; her anlama da, en baya karlara dayand
durumlarda bile, bir destek grnm alr, kullanlabilecek bir eye,
bir ittifak senedine dnr. Bylece fakirleir bakalaryla ilikiler:
Onlar kiinin kendi istencinin ilevleri olarak deil de zerk varlklar
olarak grme yetenei kadar, dourgan ztlklar kurma, kart iere
rek kendi tesine geme kapasitesi de dum ura urar. Bunlarn yerini
135

alan, kiilere ilikin hesapl bir deerlendirmedir: En iyi insan sonun

da ktnn iyisi olandr bu deerlendirm eye gre, en ktsyse en
byk ktlk deil. Gelgelelim, her eit idarenin ve "personel poli
tikasnn" yapsna ikin olan bu tepki biimi, kendi mant gerei ve
herhangi bir siyasal eitimden veya zel program dan bamsz olarak
Faizme ynelir. nsanlarn yararlln lmeyi det edinen kii, bir
tr teknolojik zorunlulukla, llenleri ya "bizden" sayacaktr ya "on
lardan", ya rka dahil ya yabanc, ya su orta ya kurban. Dehetin
btn nderlerinin ortak zellii olan o sabit, lp bien, ayn anda
hem hipnotize edici hem de hipnotize olm u bakn zgn modeli,
grmeye gelmi m em ur adayna oturmasn syleyen iletme yne
ticisinin projektr andran bakdr: Adayn yzn amanszca ay
dnlatrken parlak ve kullanlabilir ksmlarla karanlk ve itibarsz eh
liyetsizlik blgelerini tasnif ediyordur. Son evre, alm a kapasitesiy
le tasfiye arasnda bir karara varmak am acyla yaplan tbbi m uayene
dir. Incil'deki "Benden yana olmayan bana kardr" sz, anti-Semitizmin yzlerce yllk tarihini zetler. Tahakkm n bir temel zellii,
kendisiyle zdelemeyen herkesi srf farkl olduu iin dman
kamptan saymasdr: Raslant deildir Yunanca'dan gelen "Katolik"
szcnn Latince'deki "totalite"nin - k i Nasyonal Sosyalistler ger
ekletirm itir- karl olmas, ister "sapma" olarak tanmlansn is
ter baka bir rkn yesi olarak, sonuta farkl olann dm ana indir
genm esidir bu. yleyse Nasyonal Sosyalizm in de kendi tarihsel bilin
cine ulatn kabul etmek gerekir: Carl Schm itt politikann zn
dost ve dman kategorileriyle tanm lam tr.1 Byle bir bilince doru
ilerleme, ayn zamanda, ocuun davran biimlerine doru gerileme
anlamna gelir: ocuk ya seviyordur evresindeki eyleri, ya korkuyordur onlardan. A priori biim de dost-dman ilikisine indirgeme
yeni antropolojinin en temel olgulanndandr. zgrlk akla kara ara
snda bir seme yapm ak deil, reetesi nceden verilmi byle pein
seilerin en batan reddedilmesi olacaktr.

86
K k H a n s .1 Aydn kii, zellikle felsefeye yatknsa, pratik ya
amdan kopuktur: Duyduu irenti onu sadece o "zihinsel" denilen i136

lerle uram aya yneltm itir. Am a maddi pratik sadece onun varolu
koulu olm akla kalmaz, ayn zam anda yaptnda eletirdii dnyann
da temelidir. Eer bu temel hakknda hibir ey bilm iyorsa, m erm isi
ni boa harcyor dem ektir. Bilgi edinm e ya da nefret ettii eye bs
btn srt evirm e seenekleriyle kar karyadr. Eer ilkini seerse
kendine hakszlk etm i olur: Kendi eilim lerine ters bir dnce tar
zn benim sem ekte ve ayrca urat eyin dzeyine dm e tehlike
siyle yzyze kalmaktadr; nk ekonomi aka deildir ve sadece
onu anlamak iin bile insann "ekonomik dnm esi" gerekir. Ama
onunla hi ilgilenm eyecek olursa, kendi zihnini bir mutlak olarak hipostazlatnyor dem ektir; oysa bu zihin de ekonom ik gereklikle ve
soyut mbadele ilikileriyle temas iinde km tr ve ancak kendi ko
ullan zerine dnm ekle zihin haline gelir. Aydn kii, bylece
kendini dncenin ivasna kaptracak ve nesnenin yerine onun d
ncesini geirecektir. Kam usal kltr endstrisinde zihinsel rnlere
verilen o safdilce ama drstlkten uzak nem , bilgiyi ekonom ik vah
etten ayran duvara yeni tulalar ekler. Zihnin iten yaltlmas, zi
hinsel iin rahatlatc bir ideoloji haline gelm esine yardm eder. Bu
amaz, aydnn davran en ince vurgularna varncaya kadar belirli
yordun Ancak kendini b ir lde saf ve tem iz tutan bir insanda dnya
ya direnm esine yetecek kadar nefret, cesaret, zgrlk ve hareket im-,
kn vardr; am a ite bu zgrlk yanlsamas yznden -b ir "nc
ahs" olarak yayordun- sadece dsal olarak deil, kendi i yaam
nn derinliklerinde de dnyaya yenik der. Buna karlk i dnyasn
fazla iyi tanyan kii de onun aslnda ne olduunu unutur; aynm yap
ma yeteneini yitirir ve nasl bakalar bir kltr fetiizm ine kaplma
tehlikesiyle yzyze kalyorsa o da her an barbarizm e kaym a olasl
yla birlikte yaam ak zorunda kalr. A ydnlar kt b ir toplumun ni
metlerinden yararlananlardr, am a yarar dncesinden zgrlemi
bir topluma ulalmas da yine onlarn toplumsal adan yararsz al
malarna baldr - ylece kabullenilebilecek ve dolaysyla anlamn
yitirecek bir eliki deildir bu: Aydnn yaptnn nesnel niteliini
durmadan kemirir. Aydn ne yaparsa yapsn yanl yapyordur. Ge
kapitalizmin kendisine baml herkese gizlice sunduu alaltc see
nei canhra biim de yaar: Y a o da yetikinlerden biri haline gele
cek ya da ocuk kalacaktr

137

87
G re k u l b Drst abalan, "entelektel ciddiyeti" ve ou
zaman da alakgnll nesnelliiyle ok sevimli grnen ama aslnda
sevimli grnd lde hi gvenilm eyecek biraydn tipi var. Zor
luklarla greiyordur, kendisiyle sonsuz bir m cadeleye girimitir,
tm varlnn katlmn gerektiren kararlarn ortasnda yaamakta
dr. Am a her ey bu kadar da korkun deildir. Y aam lann radikal
biimde ortaya sren bu tr aydnlarn ellerinin altnda ok gvenilir
bir cephanelik vardr ve ona hemen bavurmalar da m elekle giritik
leri boumann foyasn karr: Eugen Diederichs'in ya da zgrle
mi olduu izlenimini vermek iin rpnan belli bir teolog tipinin ki
taplarna bakmak yeterlidir. Pek kanl canl bir sz daar, iselciliin
dzenledii ve katld bu gre turnuvalarnn adillii konusunda
kukularn belirm esine yol aar. Btn terim ler savatan, fiziksel teh
likeden, gerek ykmdan alnm tr am a sadece dnme srelerini
betimliyordun Bu sreler, greilerin alnt yapmay pek sevdikleri
Kierkegaard ve Nietzsche rneklerinde lmcl sonulara varm
olabilir; ama tehlikede olduklarn iddia eden kendinden menkul'izleyicilerinin durumunda byle bir ey yoktur. Varolu mcadelesini y
celttikleri iin kendilerini iki kere kutlasalar da - n c e tinselietirmeleri iin, sonra da cesaretleri i in - tehlike esini iselletirmekle ve
onu ok zinde, ok itahl ve kendinden memnun bir tavrla temellen
dirilmi bir Weltanschauung'un [dnya gr] tuzu biberi haline ge
tirmekle bu tehlikeyi etkisiz de klyorlardr. D dnyaya kar tavr
lar, tepeden bakan bir aldnszlktr - kararlarnn ciddiyetiyle k
yaslandnda ok nem siz kaiyordur bu dnya; onlar da onu olduu
gibi brakr ve sonunda kabullenmi olurlar. Kullandklar abartl de
yimler, greilerin bir araya gelmeyi o kadar sevdikleri cimnastiki
kzlarn deniz kabuu kolyelerini andran sanatkrane sslerdir. Kl
dans hilelidir, sonucu nceden bellidir. Zafer kazanan Kategorik Y
kmllk2 de olabilir, Bireyin Haklar da; talip, kiisel bir Tanrya
duyduu inantan kurtaryor da olabilir kendini, bu inanc yeniden
buluyor da; Varln uurumuyla da yzlemi olabilir D uyulannkiyle de - ne olursa olsun sonuta dizleri stne kecektir. nk at
malar yneten g, sorumluluk ve doruluk dsturu, her zaman oto
riterdir, Devletin maskesidir. Greiler varolann takdisini kabul et138

tiklerinde zaten mesele kalmaz. syankr kararlara ulatklarndaysa,

herkesin kapt o gururlu, bam sz adam lar olarak bir puan daha
alrlar. ki durum da da, onlardan hesap sorabilecek otoriteyi iyi evlat
lar gibi onaylyorlardr. A slnda btn m cadele de o otorite adna ve
rilmitir: ki yaram az okullu gibi itiip kakmalarn izleyen bak,
bandan beri atk kaldr. H er gre karlamasnda bir hakem bu
lunur: Btn bouma, bireyde isellemi olan toplum tarafndan d
zenlenmitir; toplum, m cadeleye hem katlm akta hem de denetle
mektedir onu. Sonu ne kadar m uhalifse toplumun zaferi de o kadar
lmcl olur: Vicdanlarnn sesine kulak verdikleri iin balarn ken
di otoriteleriyle belaya sokacak inan beyanlarnda bulunmu papaz
lar ve baretmenler, zulm e ve kardevrim e sem patiyle bakm lar
dr hep. Tpk kendini olum layan her atm ada bir hezeyan esinin
bulunmas gibi, kendine eziyetin btn o dzm ece dinam iinin teme
linde de bask vardr. Bu insanlarn hi durm adan btn o ruhsal ta
km taklavat ortaya dkm elerinin nedeni, hezeyan ve fkelerini ba
ka bir yerde boaltam am olm alardr ve i dnyadaki dm anla m
cadeleyi zaten "balangta" varolduuna inandklar eylem e dn
trmeye de hazrdrlar.3 Prototipleri, iselliin mucidi olan Luther'dir:
Mrekkep hokkasn varolm ayan eytana frlatyordur ve eytanla
kast ettii daha o noktada bile kyller ve Yahudilerdir. Ancak sakat
bir zihin kendi dnsel zn -y a la n - pazulannm kalnlyla ka
ntlamak iin kendinden nefret etm eye gerek duyabilir.

88
S a f o lan . Bireyin hibir iz kalm am acasna tasfiye edilm ekte ol
duunu dnmek an iyimserlik olur. nk onun kestirmeden
olumsuzlan, m onadn dayanm ayla ortadan kaldrl, ancak ge
nele oranla tikel haline gelen tek varln kurtuluuna da zemin hazr
layacaktr. Bugnk durum sa bundan ok farkl. Felaket, gemite
varolann radikal bir tasfiyesi biimini almyor; bunun yerine, tarihin
mahkm ettii her ey, cansz, ntrletirilm i ve aalk bir yk gibi
iktidarszca oradan oraya srkleniyor. Standartlatrlm ve rgt
lenmi insan birim lerinin ortasnda birey hl varln srdrmekte.
Hatta korunduu ve bir tekel deeri kazand da sylenebilir. Ama
139

gerekte kendi esizliinin rnnden fazla bir ey deil: O da tpk

ocuklarn eskiden hayranlkla, glerek, ama ok da inanmadan sey
rettii anormal dltler gibi bir sergi paras imdi. Artk bamsz bir
ekonomik varoluu kalmad iin, karakteri de nesnel toplumsal ro
lyle elim eye balyor. Ve tam da bu eliki yznden, doal park
gibi korunakl alanlarda, eylemin uzanda tad karlacak bir ey gi
bi baklyor ve zen gsteriliyor bireye. Am erika'ya ithal edilen ve bu
ithal ilemi iinde bireyselliklerinden de arndrlan bireyler "renkli
kiilikler" olarak anlyor. Bu kiilerin hi ketlenmemi fevrilikleri,
apansz kaprisleri, zgn bir irenlikten baka bir ey olmasa bile
"zgnlkleri", hatta bozuk azlar, tpk bir soytar kostm gibi in
sani nitelikleri paraya tahvil ediyor. Evrensel rekabet mekanizmasna
boyun edikleri ve dondurulm u bakalklarnn dnda pazara suna
cak eyleri olmad iin de benliklerinin imtiyazna yle tutkuyla da
lyor ve kendilerini yle abartyorlar ki, sonunda insanlarn onlarda
var sand ey tmyle silinip yokoluyor. Safdilliklerini -k sa srede
rendikleri gibi, iktidardakilerin ok deer verdii bir zellik - kur
nazca ortaya sryorlar. Ticaretin souk dnyasnda yrekleri stan
scakkanl varlklar olarak satyorlar kendilerini, koruyucularnn mazohist bir zevk ald saldrgan akalarla dalkavukluk yapyor ve hay
siyetsiz taknlklaryla evsahibi ulusun deerini ve deerbilirliini
kantlam oluyorlar. Roma m paratorluunda graeculi1de byle dav
ranyordu herhalde. Bireyselliklerini sata kafanlar, toplumun onlar
hakknda verdii m ahkm iyet kararn kendi gnll yarglar olarak
benimserler. Bylece kendilerine yaplan hakszl da nesnel olarak
hakl karm olurlar. Yaptklar, zel gerileyiciler olarak genel geri
lemenin nne dm ektir ve grltl muhalefetleri bile zayflktan
tr bavurulan uyarlanmann daha ince bir biim idir sadece.

89
a n ta j. N asihat alm aya yanam ayana yardm da edilemez, diyor
du burjuva, bedava tle kendini yardm ykmllnden kurtar
may ve ayn zamanda ona bavuran aresiz kii zerinde iktidar kur
may da umarak. Ama bunda akla bir ar vard hi deilse; ricacnn
da ona kulaklarn kapatann da ayn ekilde anlad ve uzaktan uza140

|a adaleti de andran bir akl: Uzgrl bir de uym akla belki bir
gn bir k yolu da bulabilirdi insan. Gem ite kalm tr bu. Yardm
edemeyenlerin t de verm em esi gerekir: Btn fare deliklerinin t
kalarla kapatlm olduu bir dzende sadece nasihat verm ek kiiyi
mahkm etm ekle birdir. H er zam an tek anlam vardr bunun: Ricac
ya, benliinin son kalntlarnn iddetle reddettii eyi yapmasn
nermek. O ysa doruyu binlerce kez renm itir, alabilecei btn
tleri oktan biliyordur, gelm esinin tek nedeni de artk hikmetin
deil eylem in gerekli olm asdr. Am a bu bavuru iyi gelm ez ona. Bir
kez nasihat isteyip de yardm bulamam olan, dem ek daha zayf ta
raf, balangtan beri bir antajc -trstlerin gelim esi sonucunda kar
konulmaz bir hzla oalan bir tip - oarak grnecektir. Bu yneli
in en iyi rnei belli bir yardm sever tipidir: M uhta ve gsz dost
larn karlarm koruyor am a bu gayretkelii iinde ar ve tehditkr
bir havaya da brnyordun Gn byk erdemi olan dierkm lnda
bile bir bulanklk, bir ikizanlam llk vardr. Yokolm ann eiine gel
mi insanlar adna hakl bir mdahalede bulunm akla birlikte, o ok s
rarl "Yardm etm elisiniz" arsnn ardnda, hi kimsenin kzdrm a
y gze alamayaca gruplarn ve kolektiflerin stn gcne zmni bir
gnderme de sezilir. Duygudaln ve dayanm ann szcleri, kat
yreklileri kendi aralarndan dlam am akla kat yrekliliin haberci
leri haline gelirler.

90
S a r ve d ils iz le r o ku lu . Okullar trafik kazalarnn kurbanlarna
yaplan ilk yardm andran bir konuma eitimi verirken renciler
de gittike dilsizleiyor. B ir sylev verme, dinleyici topluluu nnde
konuma yapma yeteneine sahipler; azlarndan kan her cmle,
Ortalamann szcs olarak karsna getikleri mikrofon iin yeterli
klyor onlan; am a birbirleriyle konum a kapasiteleri gittike kreliyor. nsanlarn birbiriyle konumasnn nkoullar vardr: letilmeye
deer bir deneyim , ifade zgrl ve kiilerin ayn anda hem bam
sz hem de ilikili olm as. H er eyi kapsayan bir sistem de konum a da
kanndan konum aya dnr. Herkes kendi kendisinin Charlie McCarthy'sidir1 ve zaten bu vantrilokun poplerlii de buradan geliyor
141

dur. Btn szler gem ite sadece selam lam a ve vedalamalarla s

nrl tutulan formlleri andrm aya balad. Gnn gzde davranlar
na uyacak biimde yetitirilm i bir kzn her an "durumun" gerekleri
ne uygun szler etmesi bekleniyor; ona yol gsteren kurallar da her an
elinin altnda. Ama dilin byle uyarlanmayla belirlenmesi onun sonu
da demektir: Konuyla ifade arasndaki iliki kopuyordur ve tpk pozitivistlerin kavramlar sadece birer f, birer marka saymas gibi, pozitivist insanln kavramlar da szcn dz anlamyla madeni para
lara dnmtr. Konumaclarn sesleri de, titreimiyle her trl
konumay besleyen vicdann sesinin psikologlarca saptanan yazg
syla karlayor imdi: Toplum sal olarak hazrlanm bir m ekaniz
ma, en ince tonlam alarnda bile bu seslerin yerini alyor. Bu ileyi
durduu ve yazsz yasa kitaplarnda ngrlmem i bir duraklam a be
lirdii anda panik de bagsteriyor. nsanlarn vicdanla ykl konu
malardan kaarak karmak oyunlara ve baka bo zaman faaliyetleri
ne ynelmeleri de byle. A m a hl kalabilm i konumann stne de
korkunun glgesi dmtr. Konularn grlmesinde kendiliindenlik ve nesnellik en samimi evrelerde bile kaybolm aktadr - tpk
politikada tartmann yerini oktan g gsterisinin alm olmas gi
bi. Konuma, iyiye alamet olmayan birtakm el hareketleriyle destek
leniyor. Sporlatnlyor. Konum aclar, olabildiince fazla puan top
lamak istiyorlar: Tek bir sohbet yok ki bahse tutuma frsatyla zehir
lenmi olmasn. Eskinin insana yarar syleilerinde tartlan konu
ya balanan duygular, sylenen eyden bamsz olarak inat bir
hakl km a abasna yatrlyor imdi. Ama sadece bir iktidar aracna
dnen ve bybozum una urayan szler de kullanclar zerinde
byl bir egemenlik kuruyorlar. Sk grlen bir durum: Bir gr bir
kez dile getirildikten sonra, ne kadar sama, rastlansal veya yanl
olursa olsun, srf sylenm i olduu iin, onu syleyenin mlk olarak
kendi sahibini boyunduruk altna alm akta ve artk ondan kurtulma
olasl da ortadan kalkmaktadr. Szckler, saylar, tarihler bir kez
azdan ktktan sonra bam sz bir g kazanmakta ve yanlarna
yaklaan piman etm ektedirler. Bir paranoyak enfeksiyon blgesi ya
ratm lardr ve bylerini bozm ak iin de akln tm gcn seferber
etmek gerekmektedir. Btn byk ve kk siyasal sloganlara a
lanm olan efsun, zel dnyann grnte en yansz nesnelerinde
tekrarlanmaktadr: toplumun rigor nortis'i [lm sertlii, lm kasl
mas] kendini gvende sanan sam im iyet hcresine de yaylmaktadr
142

sonunda. nsann bana reklenen bela sadece dardan geliyor ola

maz: Dilsizlik nesnel tindir.

91
V andallar. Byk kentlerin doumundan beri gzlenen tela, si
nirlilik ve huzursuzluk bir salgn hastalk gibi yaylyor imdi, tpk
bir zamanlar veba ve kolerann yayld gibi. On dokuzuncu yzyln
bir yere yetim ek iin seke seke giden kent sakininin hayal bile ede
meyecei enerjiler ortaya salnyor bu sre iinde. Herkesin her za
man birtakm projeleri olm ak zorunda. Bo zamandan azami yarar
salanmas gerekiyor. Planlanyor bu zaman dilimi, eitli giriim ler
de bulunmak iin kullanlyor, gezilerle, akla gelebilecek her trl
mekn veya gsteriye yaplan ziyaretlerle veya sadece mm kn olan
en hzl yolculuk trleriyle tk tk dolduruluyor. Dnsel alm a
nn stne de dyor btn bunlarn glgesi. Rahatsz bir vicdanla
yaplmakta bu alma, sanki daha nemli bir iten, srf hayali olsa bi
le daha acil bir iten zam an alnyorm u gibi. Dnsel alm a, ken
dini kendi gzlerinde m eru klabilm ek iin, byk bir basn altnda
ve zamana kar yrtlen hummal bir etkinlik havasna brnmek,
her trl derin dn ve dolaysyla kendini dlayan bir aba ol
mak zorunda. A ydnlar ancak ykmllklerden, gezilerden, rande
vulardan ve kanlm az elencelerden artakalan vakti asl retim leri
ne ayrr gibi ou zaman. Kendilerini her zaman ortalkta grnmek
zorunda kalacak kadar nem li kiiler olarak gsterenlerin kazand
itibarda iren am a bir lde rasyonel bir yn de var. Kastl biimde
duygusal ve abartl bir tatm insizlikle tek bir acte de p rise n ce [kendi
ni gsterm e oyunu] olarak stilize ediyorlar yaamlarn. Daha nce
verilmi bir szleri olduunu belirterek birdaveti reddetm ekten aldk
lar haz, rakip karsnda bir zaferin de iareti. ou yerde olduu gibi
burada da retim srecinin biimleri, zel yaam da veya bu biim ler
den m uaf tutulm u alm a alanlarnda tekrarlanm aktadr. Yaamn
tm bir m eslee benzem ek zorundadr; bu benzerlik, henz dolay
szca maddi kazanca ynelik olmayan eyi de gizleyecektir. Am a butada aa kan korku sadece daha derin bir korkunun yansmasdr.
Dnce srelerinin tesinde y er alan ve bireysel varoluu tarihsel
143

ritmlere uyarlayan bilind alg ve deneyim ler, dnyann gittike

yaklaan kolektiflemesini seziyorlardr. Ama btnc toplum birey
leri pozitif biimde kendi iine alm aktansa onlar ezerek ekilsiz ve
istenen kalba sokulabilecek bir kitleye evirdii iin her birey de dur
durulmaz gibi grnen o zm lenm e ve erime srecini dehetle izle
mektedir. Bir eyler yapmak ve bir yerlere gitmek, sinir sisteminin
yaklaan rktc kolektiflem eye kar bir tr a gelitirm e abas
dr, grnte zgrle ayrlm saatlerde kendini kitlenin bir yesi
olarak eiterek kolektiflem eye imdiden hazrlanma abas. Tehli
keyle yararak onu gem ektir burada bavurulan teknik. Kii, gele
cekte yaamay beklediinden de daha kt, dem ek daha benliksizlemi bir yaama dalar. Ayn zamanda, benlik yitiminin bu oyunlu ar
l, benliksizlii itenlikle benim sem i bir yaayn daha zor deil
daha kolay olabileceini de retir kiiye. Ve btn bunlar byk bir
aceleyle yaplr, nk an sesleriyle duyurulm ayacaktr depremin
balad. Srece katlmayan, insani akntya boylu boyunca dalm a
yan kiiyi kolektifin c bekler; tpk totaliter bir partiye katlmakta
geciken ve treni kard iin de hep m isillem e korkusuyla yaamak
zorunda olan kii gibi. Sahte-etkinlik bir sigortadr, kiinin kendini
teslim etm eye hazr olduunun ifadesi: Sa kalmann baka yolu yok
gibidir. Gvenliini en byk gvensizlie uyarlanmakta bulur kii:
nsan mmkn olan en byk hzla bir baka yere gtrecek bir ka
izni. Fanatik araba tutkusunda fiziksel yurtsuzluk duygusunun nemli
pay vardr. Burjuvann -y a n l bir adlandrm ayla- kiinin kendi isel
boluundan ka olarak niteledii ey de buna dayanr. Zamann
gerisinde kalmak istemeyen kiinin farkl olmasna izin yoktur. Ruh
sal boluksa sadece yanl bir toplumsal zm lenm e biiminin rn
dr. nsanlarn uzana katklar can sknts, ok nce balam bir
uzaa kama srecini yanstyordur sadece. Ucubeyi andran elence
aygt, hi kimseyi elendirm edii halde srf bu yzden hayatta kal
makta ve gittike azmanlamaktadr. Eylemin iinde olm a drtsn
zararsz kanallara yneltir bu aygt; aksi halde, ayrmsz ve babozuk
biimde, cinsel arlk veya serke saldrganlk olarak, kolektifin kendisi de hareket hafindekilerin toplam olan kolektifin- stne at
lacaktr. Hareket tutkunlarnn en yakn benzerleri uyuturucu bam
llardr. Onlar ynelten gd, tam da kentle kr arasndaki ayrmn o
uursuz siliniinden ve evin tasfiyesinden balayp milyonlarca isi
zin yollara dmesinden geerek yerle bir edilmi Avrupa ktasnda
144

halklarn kklerinden koparlm asna varan bir srece, insanln ye

rinden edilme srecine verilen bir karlktr. Genlik H areketinden1
beri btn kolektif ritellerin boluu ve ieriksizlii, bu noktadan
dnp bakldnda, sersem letici tarihsel darbelerin el yordam yla n
grlmesi olarak belirir. Kendi soyut nicelik ve hareketliliklerine bir
anda yenik den, bamls olduklar uyuturucuya koar gibi o hn
cahn k kapsna en saysz insan da, boalm topraklan ze
rinde burjuva tarihinin kendi sonuyla karlamaya hazrland ulus
larn gne tabur tabur kaydedilen acemi askerlerdir.

92
R esim siz resim k ita b .' Aydnlanmann nesnel eilim i, imgele
rin insanlar zerindeki egem enliine son vermekti; ama bu nesnel
eilim znel karln bulamad: A ydnlanm dnce imgelerden
kurtulma ynnde ilerlem iyordu. m gelere saldn, m etafizik tdeadan
sonra, bir zam anlar rasyonel saylan ve dncenin gerek bir abayla
ulat kavramlar da kar durulm az bir zorunlulukla tasfiye etm ekle
birlikte. Aydnlanm a tarafndan ortaya salman ve dnm eye kar
baklk kazanan dncenin kendisi imdi ikincil bir figratiflik
ediniyor - ama im gelerden veya kendiliindenlikten yoksun bir figratiflik. nsanlann birbirleriyle ve eyayla ilikilerinin artk iyiden iyi
ye soyutlat b ir ortam da, soyutlam a yetenei silinip gidiyor. em a
ve snflandrm alarn kapsadklar verilere yabanclamas ve ilenen
malzemenin bireysel deneyim e sdnlam ayan aklalm az hacmi, bil
ginin alm sanlan duyusal gstergelere srekli geri-evirisini zo
runlu klyor. statistikleri batan sona kaplayan o hiyeroglif benzeri
kk insan veya ev ekilleri, sadece sunumu kolaylatran rastlansal
yardmc eler olarak grnebilir h er tekil durum da. A m a saysz
reklam, gazete ablonunu ve oyuncak figrn o kadar andryor ol
malar rastlant deildir. Tem sil, bunlarda, temsil edilene stn geli
yordur. Gz dolduran, basitletirici ve dolaysyla sahte kavranabitirlikleri, dnsel srelerin kendi anlalm azlklarn desteklem ek
ledir; ekillerin sahtelii de -dncesiz ve kr kapsayclklan- bu
anlalmazlktan ayr tutulam az. H er yerde her zaman varolan im geler
aslnda imge deildir; nk genel, ortalam a ve standart modeli ben
145

zersiz ya da zel bir ey gibi sunmakta ve bylece onu alaya alm akta
dr. Tikelin tasfiyesinin kendisi de sinsi bir hileyle tikel bir eye d
ntrlyordun Tikellik istei henz gereksinim aamasndayken
tortulanmaya uram tr ve imdi kitle kltr tarafndan izgi-bant
m odeline uygun olarak her yerde yeniden-retilm ektedir. tlstrasyonlar alm aktadr eskiden adna tin denilen eyin yerini. Sorun, insanla
rn kendilerine ksaltlm biimde gsterilmeyen ve zihinlerine ka
znmayan eyleri hayal edemem elerinden ibaret deildir. Eskiden zih
nin zgrlnn olgulara arpma ve onlar infilak ettirme yolu olan
nkte bile ilstrasyonlarn bir parasdr imdi. Dergileri dolduran re
simli nktelerin ou am asz ve anlamszdr. Gz deinilen durum
la yarmaya davet etmekten baka ilevleri yoktur. Bu trn saysz
rneiyle karlam olan kiinin, "olup biteni", durumun kendi iin
deki anlamllk anlarnn almndan daha byk bir hzla kavramas
beklenmektedir. Byle resim lerle sahneye konulan ve sonra da dersi
ni iyi renmi izleyici tarafndan durumun bir anda tartlmas ve e
yann isiz egem enliine dirensizce boyun eilm esiyle yeniden sah
nelenen ey, her trl anlamn gereksiz yk olarak bir yana atlm as
dr. Zamanmzn nktesi, amalln intihardr. Bunu en gevrek an
latabilen kii, kendi gaddarlk hesaplar da hayli kabark olan bir kahkahaclar kolektifine kabul edilm ekle dllendirilir. Byle nkteleri
dnerek anlam aya abalayan kiiyse, olaylarn drtnala tem posu
nun gerisine der aresizce: En basit karikatrde bile tpk izgi film
lerin sonu gibi lgn bir hzla olup bitiyordur her ey. Gerileyici iler
leme karsnda aklllk da aptalla dnr. Dnceye kalan tek
kavray, kavranmaz olan karsnda duyulan dehettir. Bir di macu
nu gzelinin glmseyen afiiyle karlaan dnceli kii, kzn par
layan dilerinde nasl ikencenin srtn gryorsa, her nktede, hat
ta her resimli sunumda da znenin lm fermann okuyacaktr - z
nel akln evrensel zaferiyle kesinleen bir ferman.

93
A m a llk ve o a ltm . Kltr endstrisinin slubunu oluturan
sahte gerekiliin sinema patronlar ve uaklar tarafndan dzmece
tekniklerle imal edilm esine gerek yoktur: Bu sahtelik, bugnk re
146

tim koullan erevesinde, Doalcln kendi slup ilkelerinin dayat

t bir olgudur. Eer sinema, diyelim Zola'nn reetesine uyarak ken
dini gnlk yaamn gz kapal temsiline adayacak olsayd hareketli fotoraf ve ses kayd bunu mmkn klm aktadr- sonu da
izleyicinin btn grsel alkanlklarna yabanc, dank ve d bii
miyle eklem siz bir kurgu olurdu. Film tekniine ok uygun den ra
dikal doalclk, anlamn btn yzey tutarlln paralar ve all
m gerekiliin kart olan bir ey karrd ortaya. Film de bylece
imgelerin armsal bir akna dnr ve biimini bu imgelerin
katksz, ikin kurgulanndan alrd. Ama ticari nedenlerle, hatta
herhangi bir karsz am allkla, szleri ve jestleri anlam veren bir
fikre balanacak biim de semeye altnda, bu belki de kanl
maz aba, doalcln varsaym yla ayn lde kanlmaz bir eli
ki iinde bulacaktr kendini. Doalc edebiyatta gerekliin daha sey
rek, daha az youn yeniden-retimi ereklere ve am allklara yer bra
kyordu: Sinemann teknik aygtnn elde ettii kesintisiz kopyalam a
da btn erekler yalana d n y o r-h ak ik atin k i bile. zleyiciye konu
an kiinin karakterini sezdirmek, hatta btnn anlamn vermek
amacyla syletilen sz, yeniden-retim inin geree dm dz ball
yla karlatrldnda "gayri tabii" kaacaktr. Bu tutum , ilk kastl
sahtekrlktan, ilk gerek arptm adan nce dnyann da ayn ekilde
anlaml olduunu varsayarak m erulatrr onu. Kimse byle konua
maz, kimse byle yryem ez - oysa film bandan sonuna kadar her
kesin byle konuup byle yrdn ne sryordur. Kurtulam a
yaca bir tuzaa yakalanm tr kii: Somut anlam ne olursa olsun,
konformizmi douran genel olarak anlamn kendisidir; te yandan,
olgusal gereklerin saygyla yinelenmesi dem ek olan konformizmi
sarsacak tek ey de anlamdr, bir eyi kast etmektir. Sahici amalar
ancak amall bir yana brakm akla gerekleebilirdi: Bununla ger
ekilik arasnda bir uyum azlk olmas, sentezin bir yalana dn
mesi, belirginlik kavramnn yaratt bir durumdur. Bulank, ikizanlaml bir kavram dr bu. Aralarnda bir ayrm yapmadan, hem konu
nun kendi rgtleniini hem de izleyiciye iletiliini belirtir. Ama bir
rastlant deildir bu ikizanlamllk. Belirginlik, nesnel aklla iletiim
arasndaki denge noktasn belirtir. Hem yanltr hem doru: Doru
dur, nk nesnel figr, gereklem i ifade, bu noktada kendi dna
dnyor ve konuuyordur; yanltr, nk ifade hep bakalaryla ko
nuan kiileri varsayar. Btn sanatsal hatta teorik yaptlar, byle bir
147

ikizaniamllk tehlikesiyle yzlem e gcne sahip olduklarn gster

mek zorundadrlar. Belirgin biim, ne kadar irek olursa olsun, tketi
me dn verir; belirginlii dlamaksa, yaptn kendi ikin ltleri
gerei, heveskrlk olur sadece, zppelik olur. Kalite, yaptn bu al
maklara egemen olmak am acyla onlar kendi iine kabul ettii nok
tann derinliine baldr.

94
V e lv e le .' Sanatn yaklaan sonu, tarihsel olaylar temsil etmenin
gittike zorlamasnda da kendini gsteriyor. Faizm konusunda ye
terli bir tiyatro yaptnn bulunmamas yetenek eksikliine balana
maz; yetenei solduran da yazarn en ivedi grevinin zmsziemesidir. ki ilkeden birini semek zorundadr yazar ve ikisi de konuya
ayn lde yabancdr: Psikoloji ve ocuksuluk. Bugn estetik a
dan miadn doldurmu olan ilki, m odem tiyatro asl konularn siya
sette bulmaya baladndan beri, nem li yazarlar tarafndan sadece
bir hile olarak ve rahatsz bir vicdanla kullanlmtr. Fesco'nun n
sznde yle der Schiller: "Duyguyu sadece duygunun uyandrd
doruysa eer, siyasal kahramann da tiyatro iin ok uygun bir konu
olmadn kabul etm emiz gerekir, nk siyasal kahraman haline ge
lebilmek iin insan ihmal etmek zorunda kalmtr. Olay rgme an
cak cokunun rn olan o canllk halesini kazandrmak deildi am a
cm; devletin souk ve ksr dramn insan yreinden karm ak ve
bylece onu yine insan yreiyle ilikilendirm ek - insana ondaki dev
let adam zeksna seslenerek ulamak - ve insani durumlar zekice
bir entrika iinden elde etm ek - am acm buydu. Ayn zamanda, dnya
ile ilikim, meclis salonundan ok insan yreine aina olm am a yol
amt; bu siyasal zayflk bir iirsel g haline gelm itir belki de."
Pek deil. Y abanclam tarihin insan yreiyle ilikisi Schiller'de
bandan beri tarihin gayri insaniliini insanlarca kavranabilir bir ey
olarak merulatrmann gerekesiydi; ve Schiller'in teknik "insan" ile
"devlet adam zeksn" zdeletirdii anda foyas da kyordu - tp
k Leonore'nin kendi komplosuna ihanet eden adam tarafndan anlam
szca ldrld o brlesk sahnede olduu gibi. Estetik yenidenzelletirme eilimi, hmanizmi korum a abasnda sanatn dayanaca
148

 zemini yokeder. Schiller'in fazla iyi kurgulanm oyunlarndaki

komplolarn ilevi, kiilerin tutkularyla toplumsal ve siyasal gerek
lik arasnda ba kurmakt; ama yapta bir ey kazandrm ayan, iktidar
sz balard bunlar; Toplumsal ve politik gereklik daha o dnemde
bile insann boyunu am aya balam, insani gdlere bavurularak
anlalabilecek bir ey olm aktan km t. Bu eilim, son zamanlarda,
hretleri alakgnll okurcuklara yaklatrarak "insaniletirmeyi"
hedefleyen ucuz bir biyografi edebiyat biim ine brnmtr. Olay
rgsnn hesapl bir biim de yeniden ne karlm asnn, ahenkli
bir biim de icra edilen tutarl b ir anlam olarak eylem in yeniden reva
bulmasnn altnda yatan da ayn sahte insaniletirm e abasdr. Fo
toraf gerekiliinin varsaym larna gre, sinem ada bunun mmkn
olmamas gerekir. Anlaml olay rgsn yeniden ortaya srmekle,
asalaka yamalad byk rom anlarn deneyimini hie saym aktadr
sinema; Bu rom anlara anlam larn veren, tam da tutarl anlam zp
paralamalaryd.
Ama btn bunlar bir yana itm ek ve psikolojik olann aldatc dolaymlann dlayarak siyasal sahneyi soyut ve insan-st bir durum
gibi sunmak da daha iyi bir seenek saylmaz. nk estetik imgeyi
geersizletiren de olup bitenlerin zsel soyutluudur zaten. Yazar,
srf bu soyutluu anlatlabilir klmak iin onu bir tr ocuk diline, ilkrneklere evirm ek zorunda kalr ve bylece onu ikinci bir kez "evcil
letirmi" olur; u farkla ki, yneldii hedef duygular deildir artk:
Anlama srecinde, dilin kuruluundan bile nce gelen ve epik tiyatro
nun bile savsaklayamayaca birtakm kontrol noktalarna sesleniyor
dun Bu otoritelere bavurulm as, kolektif toplum da znenin tasfiye
edildiinin en resmi gstergesidir. A m a bu evirinin nesnede yaratt
sahteleme de, szgelimi bir din savan bir kralienin erotik gereksi
nimlerinden tretmenin sahteliinden daha az deildir. nk bug
nn basitletirici tiyatrosunun betim lemem eye yemin ettii insanlar
da bu tiyatronun kendisi kadar ilkel ve ocuksudur. Oysa bunun yeri
ne betimlemeyi stlendii siyasal iktisat, ilke olarak ayn kalsa da,
birtakm em atik m esellere sm ayacak kadar ayrm lam ve ilerle
mitir. Byk lekli sanayinin iindeki sreleri sahtekr ve yasad
sebze tccarlar arasndaki ilikiler olarak sunm ak belki anlk bir ok
etkisi yaratm ak iin yeterli olabilir, am a diyalektik tiyatro iin yeterli
deildir. Ge kapitalizm in tarmsal ya da cinai dzlem lere ait imgeler
le resimlendirilm csi, m odem toplum un tm canavarlnn, onu rten
149

karmak olgular maskesinden syrlarak berrak bir biimde ortaya

konulmasn salamaz. Tam tersine, aslnda kendi zlerinden tretilmesi ve grnr klnmas gereken olgular karsndaki bu umursa
mazlk, zn de arptlm asna yol aar. Bu yaklam, iktidarn en
yksek dzeyde ele geirilm esini, toplumun kendini bulmas olarak
deil de toplumun dndaki birtakm ebekelerin evirdii dolaplar
olarak sunmakla kendini de zararszlatrp etkisizletirm ektedir.2 Fa
izmin portresini yapmann imknszl, Faizmin kendisinde de onu
seyretmek isteyen bakta da znel zgrln ortadan kalkm olm a
sndan kaynaklanyordur. Tmel esaret grlp tannabilir, ama tem
sil edilemez. Bugn zgrlk motifini ileyen siyasal anlatlarda insa
n tedirgin eden, hatta utan veren bir yn var; kahramanca direnie
dzlen vglerde olduu gibi, iktidarsz bir gven tazeleme abas.
Bu anlatlarda sonu her zaman yksek politika tarafndan belirlenir
ve zgrlk de sadece ideolojik bir grnm kazanr: nsani ller
deki eylemlerin iinden belirm iyor, sadece zgrlk hakkndaki sy
levlere, klielemi kkreyilere konu oluyordur. Sanat hi kurtara' mayacak ey, l znenin iini doldurarak bir mze parasna dn
trmektir; bugn sanata layk tek ey olan tmyle gayri insani nesneyse hem arlyla hem de insanszlyla sanatn tesinde kal
maktadr.

95
T itreim a y a r. Zevk, tarihsel deneyimin en dakik sismografdr.
Baka yetilerden farkl olarak, kendi davranlarn bile kaydedebilir.
Kendine tepki gstererek kendi zevksizliinin farkna varr. zleyici
leri iddetle sarsan veya nefret uyandran sanatlarn -k i dizginsiz
zulmn szcleridirler- miza ve kaprislerini zevk ynetir; sinirli
neo-romantiklerin alan olan o ince duyarlk, kendi temsilcilerine bi
le, Rilkenin u dizesi kadar kaba ve duygusuz gelecektir: "Kayna
ite byk bir haledir nk yoksulluk..." O hassas rperti, farkl ol
ma duygusu, zulm tap m an d a her zaman kullanlmaya hazr bir mas
keden baka bir ey deildir bugn. Estetik ynden en gelimi sinir
lere imdi en katlanlm az gelen ey, kendini her zaman hakl gren
ikin estetizmdir. Birey, kendi ge burjuva yaplannn ince telkri1 50

sinin yardm yla yine o ge burjuva yaplanmann ince telkarisine kar

isyan edebilecek kadar tarihsel bir varlktr. Her trl estetik znel
cilikten, davurum ve yceltm eden tiksinen ten, tarihsel incelik [takt]
yoksunluu karsnda irkiliyordur en ok - tpk eskiden znelliin
burjuva detlerine tiksintiyle srtn evirmi olmas gibi. Sanattaki
yeni nesnelci eilim in en byk amac olan mimesis'in [yapt doaya
ve geree benzetme abas] yadsnm as bile mimetik bir edimdir.
znel davurum, dardan -siy asal ya da toplumsal dnm alann
d an - deil, dolaysz drt ve tepkilerin iinden yarglanabilir ancak:
Bu drtlerin her biri, kltr endstrisi karsnda utanca boulduu
iin, baklarn kendi ayna im gesinden karyordun Listenin ban
da erotik duygusalln reddedilm esi gelir; Kafka'nn yaptlarnda cin
sellie getirilen kolektif yasaklam a kadar lirik vurgunun geirdii
kayma da bunun gstergesidir. Fahie, aslnda gittike snm lenm e
sine karn, D avurum culuktan bu yana sanatn anahtar figrlerinden
biri haline gelmitir, nk cinselliin herhangi bir skntdan uzak bi
imde ilenmesi ancak utantan arnm figrlerin betim lenm esiyle
mmkndr bugn. Tepkilerim izin en derin katmanlarnda gerekle
en bu tr kaymalar, sanatn bireyci biiminin zayflamasna ve r
mesine yol am, am a onun yerini kolektif bir biimin almasn da
salayamamtr. Sonuna kadar davurum alanna bal kalmak ve
kolektiflemenin hunhar zorlam asna kar kmak, bireysel sanat
nn inan ve bam szlm aan bir aba olur. Sanat, eer ad
kalm bir hmanizm yoluyla hakikatsiz ve aresiz biim de gayri in
sani olann da gerisine dm ek istemiyorsa, tam tersine yalnzlnn
en gizli hcrelerinde bile bu zorlanm ay hissetmeli, hatta kendi istei
ne karn hissetmelidir. En uzlam az edebi Davurumculukta, rne
in Stramm'n iirinde veya Kokoschka'nn oyunlarnda bile, gerek
radikalizmlerinin br yz olarak safdil bir liberal gven esi bulu
nur.1 Ne var ki onlarn tesine gem e abas da bir o kadar tartm al
dr. Zararsz mutlak znellii bilinli olarak tasfiye etm eye kalkan
sanat yaptlar, bylece, kendilerinde olmayan ama keyfi biim de sz
ettikleri olumlu bir topluluk talebini ortaya atm olurlar. Bu da onlar
kyametin szcleri ve m utlak bir safdilliin -hl sanat olarak varolabilme safdilliinin- kurbanlar durumuna drr sadece. Sorumlu
yaptn kmazlar sorum suzluun iine yarar. Sinirleri tmyle orta
dan kaldrmak bir kez m m kn olduunda, arknn yeniden doan
baharna kar da hibir bcek ldrc kr etmeyecek ve barbar F151

turizmden sinema ideolojisine kadar uzanan ulusal cepheye kar direnebilen hibir ey kalm ayacaktr ortada.

96
Ja u s'u n sa ra y . Kltr endstrisini geni bir dnya-tarihsel
perspektif iine yerletirme arzusuna kaplan kii, insanlarla kltrle
ri arasndaki kadim atlan sistemli biimde smrlmesi olarak ta
nmlamak zorundadr onu. zgrln gizilgcyle bask ve zulmn
gerekliini her zaman ayn anda gelitiren ilerlemenin iki ynl do
as, halklarn bir yandan doa ve toplumsal rgtlenm e zerinde git
tike daha byk denetim kurm aya yneltildikleri, ama ayn zaman
da, kltrn koyduu snrlam a ve zorlam alar yznden, tam da kl
trn bu trden btnlem elerin tesine nasl getiini anlayam aya
cak hale geldikleri bir durum a yol amtr. nsanlar iin yabanc bir
eye dnen de kltrn aslnda onlara en yakn olan ve onlar dn
yaya kar savunan insani esidir. Kendilerine kar dnyayla ibirli
i yapmakta ve yabanclam alarn en by de -h e r eyin metlamas ve kendilerinin de makinenin eklentilerine d nm esi- onlara
bir yaknlk serab gibi grnmektedir. Byk sanat yaptlarnn ve
felsefi kurgulann anlalm az kalmasnn nedeni, insan deneyiminin
merkezinden ok uzak olm alan deildir - tam tersi geerlidir bunun.
Bu kavrayszlk da fazla byk bir kavrayla aklanabilir: Kii ev
rensel hakszlkla kendi suortakln anlamaya yanatnda kavuru
cu bir utan duyacaktr. nsanlar da, buna katlanmaktansa, grn
nn dzgnlyle kendi zlerini sakatlayan ve bunu da alay eder gi
bi yapan eye balanmaktadr. te, kentsel uygarln btn evrele
rinde varolan dzenin anak yalayclarnn asalaka yerletii nokta
da bu trden kanlmaz yanlsamalardr: Ellerinin altnda mekanik
oaltm teknikleri ve Pompeii ykntlarnda ilkm ekini kolayca g
rebileceimiz o sanayi aygt olmad halde ge dnem A tina kom e
disi ile Helenistik ssleme sanatlarnda oktan kendini gsterm itir
kitsch. Yzyl ncesinin popler romanlarm, rnein Cooper'nkileri
okuyan kii, Hollywood'un btn kalplarnn yeterince gelimemi
ilkrnekleriyle karlaacaktr. Kltr endstrisinin bayatln tekel
lemeye balamak yanltr belki de; bu bayatlk, en bandan beri,
152

elence denen eyin ayrlm az bir zellii olmaldr. Baz deim ez

lerden olumu bir yapdr kitsch; ve bu klieler felsefi yalann kendi
arbal tasarmlarnca da benimsenmitir, tike olarak hibir ey de
imemelidir bu kalplarda, nk zaten btn habisliin amac da
hibir eyin deiem eyeceini insanlarn zihnine akmaktr. Uygarlk
kendi seyrini rastgele ve anonim olarak izledii srece, nesnel tin bu
barbarca enin kendi zorunlu paralarndan biri olduunun farknda
deildi. Aslnda tahakkm dolaymlad halde dolayszca zgrl
e yardm ettiini sanyordu; am a srf bu yanlsam a bile tahakkme
dolaysz bir yardm sunm aktan alkoyuyordu onu. Kendisini bir glge
gibi izleyen kitsch'i iddetle yasaklamt. phesiz, bu iddetin ken
disi de yksek kltrn rahatsz vicdannn belirtisiydi: Tahakkm
koullarnda kendisinin de aruk kltr olamayacan bulank biim
de sezmekteydi ve kitsch de ona kendi alaln hatrlatyordu. Bu
gn, egem enlerin bilincinin toplum un genel eilim iyle rtm eye
balad koullarda, kltrle kitsch arasndaki gerilim de kaybolm a
ya balamtr. Kltr, tiksindii kartn aresizce peinden srkle
miyor artk; tersine, onu kendi denetim ine alyor, insanln tmn
ynetirken, insanla kltr arasndaki kopukluu da ynetiyor. Ezilen
lere nesnel olarak dayatlm kabalk, duygusuzluk ve darlk bile mi
zah alannda znel bir virtzlkle kullanlyor. Ayn anda hem b
tnlemi hem de uzlam azlklarla dolu varoluun en tipik gstergesi
brbarln bu ieriliidir. Geigelelim, denetim cilerin istenci bu nok
tada dnyann istencini tank gsterebilir: Onlarn kitle toplumu, m
terilere sunaca bayal retmeden nce mterilerin kendisini
retmitir. Sinemaya, radyoya ve m agazinlere oburca saldranlar onlard: Karlnda vaat ettiini vermeksizin onlardan alan dzen y
znden ilerinde doyum suz kalan her ey, gardiyanlarnn sonunda
onlar hatrlamas ve alklarn da sa elinde saklad ekm ek yerine
sol elinde tuttuu talarla giderm esi iin yanp tutuuyordu. imdi ar
tk yalanm beyler ve hanm lar, farkl bir eyler de yapabilecekken,
eyrek yzyl boyunca, kalplerinin aln o kadar iyi hesap eden
kltr endstrisinin kucana dtler teker teker. Faizmin iliklerine
kadar rtt bir genlie serzenite bulunmaya hi haklan yok
imdi. Her trl kltrel mirastan yoksun braklm bu znesiz kuak, kltrn asl mirass.

153

97
M onad. Birey, siyasal iktisadn, zellikle de kentsel pazarn bi
imlerine borludur billurlamasn. Toplum sallamann basncna
kar koyarken bile onun en zgl rn ve sureti olarak kalr. Direnebilmesini salayan o bam szlk dam an, m onadolojik bireysel
kardan ve onun keltisi olan kiilikten kaynaklanyordur. Birey, ken
di bireylemesinde, ne kadar dolayl biim de olursa olsun, sm r
nn daha nce belirlenmi toplumsal yasalarn yanstr. Ama bu, bi
reyin bugnk rynn de bireysel etkenlerden deil toplumun
eiliminden karsannak zorunda olduu anlamna gelir: Bireyle
menin sadece dman deildir bu eilim, kendini onun araclyla
ifade ediyordur. Gerici kltrel eletirinin radikal olandan farkll
da bu noktada ortaya kar. Gerici eletiri, bireyin ryne ve top
lumun bunalmna iaret ederken ou zaman keskin gzlem lerde bu
lunur, ama bu durumun ontolojik sorumluluunu da yaltk ve isel
bir ey olarak kendinde-bireye ykler; bu yzden de inan ve tz yok
sunluu ve derinlik eksiklii sulamalar da syleyebileceklerinin s
nrn oluturur: Bunlar syledikten sonra rahata gemie dnerek
avutur kendini. Huxley ve Jaspers gibi bireyciler, mekanik boluu ve
nrotik zayfl yznden mahkm ederler bireyi; ama verdikleri
hkmn vard yer, toplumsal bireyleme ilkesinin eletirisi deil, bi
reyin kendisinin feda edilmesidir. Yrttkleri polemik, ierdii ya
r m-haki kaderle, hakikatsizliin tam am dr oktan. Onlara gre, kii
leri sadece kuatmak ve arptm akla kalm ayp t ilerine, eskiden on
larn bireyliklerini de koullandrm o insaniliin iine bile nfuz
eden bir sistem deildir toplum; insanlarn dolaymsz bir topluluu
olarak gryorlardr onu ve btn de bu insanlarn davranlarnn top
lamdr. Varolan durum un bu sadece insani yorumuyla, insanlar gay
ri insanilie balayan kaba maddi gereklik de sulanrken bile kabul
lenilmi olur. Tarihsel dnmeyi baarabildii daha iyi gnlerinde
burjuvazi pekl farkndayd bu tr i balantlarn: Doktrini yozlaa
rak sosyalizme kar ahm aka mazeretlere indirgendike bunlar da
unuttu. Jacob Burckhardt'n Yunan uygarl tarihinin gl yn,
Helenistik bireyselliin kuruyuunu sadece polis'in nesnel gerilem e
siyle deil, tam da o bireysellik tapncyla ilikilendirmesidir: "Ama
Demosthenes ve Phokion'un lmlerinden sonra, kentte artc bir
154

siyasal kiilik azalmas grld; azalan, sadece siyasal kiilikler de

deildi: Sam os'a yerletirilmi Attikeli bir ailenin ocuu olarak M.
. 342 ylnda doan Epikuros, herhangi bir dnya-tarihsel neme sa
hip son AtinalIdr." Bireyin yitip gitm ekte olduu ortam, ayn zam an
da "her eyin mmkn olduu" bir azgn bireycilik ortamyd: "Her
eyden nce de, tanrlar yerine bireylere tapnlm aktadr im di.''1 Po
lis' in k sonucunda bireyin serbest kal onun direncini artrm a
m, tam tersine bireyle birlikte bireyselliin kendisi de despotik dev
letler iinde tasfiye olm utu - bu, toplumu on dokuzuncu yzyldan
Faizme gtren bir merkezi elikinin de modelidir. Beethoven'in
toplumdan gelen biim ler iinde alan ve zel duygularn ifadesin
de ilekee tutumlu davranan mzii, toplumsal atm ann ynlen
dirilmi yanklaryla nlar ve bireyselliin btn zenginlik ve gcn
de bu ileci tutumluluktan alr. Richard Strauss'un mzii ise tmyle
bireysel iddialarn hizm etindedir ve kendine-yeterli bireyin yceltilmesine adanmtr, ama ite bu yzden de bireyi pazarn bir alc orga
nna indirgemekte, keyfi biim de seilm i fikir ve sluplarn taklitisi
durumuna drmektedir. Baskc toplum da bireyin zgrlemesi,
yararl olduu kadar zarar da verir ona. Toplumdan zgr olmak, onu
zgrlem e gcnden de yoksun brakr. nk bakalaryla ilikile
rinde ne kadar gerek olursa olsun, m utlak olarak dnldnde sa
dece bir soyutlam adr birey. eriini oluturan her ey toplumsal ola
rak kurulmutur; toplumu aan btn drtleri, toplumsal durumun
kendini am asna hizm et eder. M utlak bireysellik dncesinin kke
ninde yer alan Hristiyanln lm ve lm szlk doktrini bile, in
sanl kapsam aya ynelmeseydi eer, ii bo bir kabuk olarak kalr
d. Mutlak lmszl isteyen ve sadece kendisi iin isteyen tekil in
san, bu snrlamayla, "yaamn yitiren, onu koruyacaktr" buyruuyla
dizginlenen o sakalm a ilkesini aklalmaz boyutlara karm olur sa
dece. Bireyin m utlaklatrlmas, toplumsal ilikinin evrensel dolaymndan - b ir mbadele olarak, kendi araclyla gerekleen tikel
karlarn da her zaman snrlanmasn gerektiren bir dolaym - en kuv
vetli olann iktidara el koyduu bir dolaysz tahakkm dzenine geil
diini de gsterir. Onu her eye karn toplumsal znenin paras k
lan btn dolaymlarn bylece bireyin kendi iinde de tasfiye olm a
syla, yoksullap kabalaan birey sadece bir toplumsal nesne olmaya
doru geriler. Birey, Hegel'deki anlam yla soyuta gerekleen bir
ey olarak kaldnda kendini de iptal eder: Kendi kaba ve sinsi kar155

lanndan baka bir ey tanmayan insanlar, rgtlenm e ve terr onlara

yetiip nlerine getii anda teslim bayran ekenlerdir. nsanln
sregiden izlerine bugn sadece k halindeki bireyde rastlayabiliyorsak eer, insanlar yaltlm lklan iinde bsbtn ezmek zere
bireyselletiren yazgsalla son verilmesi gerektiini de anlamamz
gerekir. Kurtarc ilke imdi sadece kendi antitezinde yayordur.

98
V asiyet. Diyalektik dnce, mantn zorbalndan yine onun
kendi aralarn kullanarak kurtulma abasdr. Am a bu aralar kul
land iin o da her an zorbalam a tehlikesiyle yz yzedir: Akln
kurnazl, diyalektii de sultasna almak ister. Varolan, ancak yine
varolan dzenden tretilmi bir evrenselin yardmyla alabilir. Ev
rensel, varolan zerinde egem enliini yine varolann kendi kavram
na dayanarak kurar ve bu yzden dz varoluun gc de onu kerteninkine e bir iddetle hep yeniden dayatm ak ister kendini. Tarihin
devinimi gibi dncenin devinimi de, olum suzlamann mutlak yne
timi altnda ve ikin antitez rgsne uygun olarak, hibir kukuya
yer brakmayan ve her trl olum suzluu dlayan bir am anszlkla
pozitifleir. H er ey, toplumun ald biimleri tarihsel olarak belirle
yen balca ekonom ik evrelere ve bunlarn geliimine dahil edilir; d
ncenin btnnde, Parisli sanatlarn le genre c h e f d'oeuvre [ba
yapt tr] dedii eye benzeyen bir yn vardr. Felakete tam da byle
bir geliimin kesinlik ve sklnn yol at ve bu skln da tahak
kmle balantl olduu gerei, eletirel teoride, en hafif deyimiyle,
aka belirtilmemitir; o da tpk geleneksel teori gibi aamal ilerle
meye balamtr kurtulu umudunu. Sklk ve btnlk, burjuvann
dnsel idealleri olan zorunluluk ve genellik, gerekten de tarihin
formln kuatr ve snrlar; am a tam bu yzden toplumun yaps da
diyalektik eletiri ve pratiin hedef ald o byk, kmldatlmaz,
tantanal kavramlarda bulur en younlam keltisini. Benjamin,
!bugne dek hep yenenler asndan yazlan tarihin artk yenilenler
asndan yazlmas gerektiini sylem iti, biz belki unu ekleyebili
riz buna: Bilgi, zaferle yenilginin lm cl biimde dorusal sralan
n mutlaka temsil etmeli, ama bu dinamiin dnda kalm veya ya
156

na dm eylerle, diyalektiin dna kam atklar ve kr noktalar

la da uramaldr. Yenilenler, iktidarszlklar iinde, zorunlu olarak
konu d, tuhaf, nem siz ve gln grnrler. Egem en toplumu
aan, gelitirdii gizilg deildir sadece; tarihsel devinimin yasalar
na tam uymayan btn her ey de bu am a srecine katlr. Teori, ap
raz kalan, ters, k geirm ez ve zm lenm em i m alzem eyle de ura
mak zorundadr. Bu nitelikleriyle bandan beri ad bir zellik
gstermitir bu malzem e, doru; am a tarihsel dinam ii atlattna g
re, bsbtn miadn doldurm u da deildir. Sanatta hemen grlebi
lir bu. A lis H arikalar D iyarnda veya Struwwelpeter gibi ocuk kitap
larnn ilerici mi yoksa gerici mi olduklarn sorm ak sam a olur; yine
de bu kitaplar, Hebbel'in trajik sululuk, tarihin dnm noktalan,
dnyann ve bireyin serencam gibi resmi tem alan konu alan yksek
tiyatrosuna oranla ok daha zengin tarihsel ifrelerle doludur. Satie'
nin m ank ve ocuksu piyano paralannda da, btn sklna ve ar
dndaki mziksel geliim in btn duygusal derinliine karn Schnberg okulunun hayal bile edemeyecei deneyim parltlar bulunur.
htiaml mantksal kanm lann hi farkna varmadan taral bir gr
nm almas mmkndr. Benjam in de, yazlarnda, byk erekler ta
rafndan henz tm yle grnm ez klnm am eyleri felsefi adan
verimli klmaya alyor ve bunun iin hep yeni yollar deniyordu. Bi
ze brakt vasiyet, byle bir abay sadece dncenin yabanclatnc bilmecelerine havale etm ek deil, ereksiz olan kavramlarn dn
yasna sokmaktr: Ayn anda hem diyalektik olarak hem de diyalekti
e kar dnm e ykm ll.

99
A ltn a ya r. Dinsel norm larnn zlmesinden ve zerk olanlar
nn da biim sellem esinden sonra burjuva ahlaknn elinde kalan kav
ramlar arasnda en deer verileni sahiciliktir. nsana yneltilebilecek
baka hibir balayc talep kalm am sa bile, en azndan tmyle ol
duu gibi olmas istenebilir. H er bireyin kendisiyle zde olduu d
ncesinde, olgusaln yceltilm esiyle birlikte hakikatin rtlm ezlii postlas da A ydnlanm a bilgisinden ahlak alanna aktarlyordun
Bu dnceye katlanlar da, geleneksel yarglardan ve idealist lafa
157

zanlklardan ileri bulanan ve eletirel bamszlklaryla nl o geburjuva dnrlerinden bakas deildir. Ibsen'in yaayan yalanla il
gili -phesiz ihlal ed ilm i- yargs ve K ierkegaard'm varolu doktri
ni, otantiklik idealini metafiziin bakesine oturturlar. Sahici sz
c, Nietzsche'nin zm lem esinde, her trl tartm a ve kavramsal
gelitirmeden muaftr. Faizmin dnm ve dnmem i filozoflar iin
de, otantiklik, bireysel varoluun "dnyaya atlmlnm" kahraman
ca direnci veya snr-durum lar gibi deerler, dinsel-otoriter duygu
sall en ufak b ir dinsel ierik olmakszn gaspetm e aralar haline
gelir. Bu tr dncelerin vard yer, yeterince ar ve saf olmayan her
eyin, demek Yahudilerin sulanmasdr: Richard Wagner, daha o d
nem de bile, yabanc crufa kar halis Alman madenini savunm u ve
bylece kltr pazarnn eletirisini bir barbarl hakl karm a ge
rekesi olarak ktye kullanm deil miydi? N e var ki sahicilik kav
ram na dsal deildir bu istismar. Ypranm giysilerinin satlmakta
olduu u gnlerde, byk m uhalefet yllarnda gzlerden sakl kalan
teel yerleri ve yam alar da gn na kyor. Sahiciliin dayanandadr hakikatsizlik: Bireyin kendisinde. Eer, Hege! ve Schopenhauer
gibi iki zt kutbun da farkna vard zere, dnyann seyrinin srr bi
reyleme ilkesinde saklysa, o zam an benliin nihai ve mutlak tzsellii dncesi de z rrken bile yerleik dzeni koruyan bir yanl
samaya kurban gider. D oruyla sahici eitlenemez. Gzn krpma
dan kendi zerinde dnm e abas, Nietzsche'nin psikoloji dedii
pratik, baka bir deyile kiinin kendiyle ilgili doruyu yakalama sra
r - tastamam budur, ocukluun ilk bilinli deneylerinde bile, zerin
de dnlen drtlerin o kadar da "sahici olm adn tekrar tekrar
gsteren. Her zaman bir taklit ve oyun esi ierir bu drtler, bir
farkl olm a istei. Kiinin, kendisiyle ilgili toplumsal bir bilin kazan
mak yerine, tmyle salam bir eye, bir nihai varla demek zere
kendi bireyselliine dalm as, tam da Kierkegaard'dan beri otantiklik
kavram sayesinde szmona defedilen o sahte sonsuzlua yol aar.
Bunu hi szn saknm adan syleyen kii Schopenhauer'di. Varo
luu felsefenin bu huysuz atas ve byk speklasyoncutann kt ni
yetli mirass, bireysel mutlakln labirentinde herkesten iyi bula
biliyordu yolunu. Eritii sezgiye, bireyin Kendinde-ey deil sadece
grn olduunu belirten speklatif tez elik eder. "Her birey," diyor
sten ve Temsil Olarak DUnya'nm Drdnc Kitabndaki bir dipnot
ta, "bir yandan bilginin znesidir, baka bir deyile, tm nesnel dn1 58

vann varolabilirliinin tam amlayc kouludur, te yandan da kendi

ni her eyde ortaya koyan o istencin tekil bir tezahrdr. Am a varl
mzn bu ikilii, kendisi iin varolan bir birlie dayanmaz: aksi hal
de, kendi bilincimize, bilginin ve istencin nesnesi olan eylerden ba
msz olarak, srf kendim iz araclyla ulaabilirdik: oysa kesinlikle
imknszdr bui byle yapm aya giriip de bilme abamz iimize y
nelterek tam bir z-dnm e varmaya altm zda, dipsiz bir bo
lukta yitiririz kendimizi ve iinden bir sesin geldii am a sesin nedeni
ni iermeyen bo bir cam kreye benzem eye balarz; kendimizi kav
ramaya airken yakaladm z eyin tzsz bir hayaletten baka bir
ey olmadn rpertiyle fark ederiz." Bylece adn koyuyordu saf
benlik denen o aldatc mit'in: Boluk, hilik. Bir soyutlam adr bu.
Kendini kkensel bir kendilik olarak, bir monad olarak sunan ey,
toplumsal sreteki yine toplumsal bir blnmenin rndr sadece.
Birey, tam da bir mutlak olarak, m lkiyet ilikilerinin bir yansm as
dr. Biyolojik olarak bir olann mantksal adan toplum sal btnden
nce geldii yolundaki kurm aca iddia bireyde bir dayanak bulur ken
dine: Toplumsal btnden ancak zor yoluyla yaltld halde bireyin
olumsall bir hakikat standard olarak sunuluyordun Sadece top
lumla i ie gem i deildir birey; varln da szcn en dz anla
myla topluma borludur. Btn ierikleri toplumdan ya da nesnesiy
le ilikisinden gelir. Bu ilikiyi ne kadar zgrce gelitirir ve yanstr
sa o kadar zenginleir; buna karlk, bir kken olarak sahiplendii ay
rlma ve sertleme onu kstlayp yoksullatrr. Kierkegaard'n kendi
iine ekilerek bolluu orada aramasnn ve benzer abalarn sonunda
bireyin feda edilmesine varmas ve tam da Kierkegaard'n idealist sis
temlerde kar kt o soyutlua yol amas bir rastlant deildir. Sa
hicilik, toplumsal basknn insana dayatt m onadolojik biimi inat
ve dik kafal bir srarla sahiplenm ekten ibarettir. Oysa kuruyup gitm e
mek iin otantik olmam ann lekesini stlenmek gerekir. nk mimetik mirastan besleniyordur otantik olmayan, insani olanla ykn
me arasnda zorunlu bir ba vardr: Bir insan ancak baka insanlara
yknerek insan haline gelir. Sahiciliin rahipleri, akn ilksel biimi
olan bu trden davranlarda, tahakkm dzenini sarsabilecek topya
nn kokusunu alrlar. N ietzsche, dnm yle hakikat kavramna bile
nfuz edip de sahicilik kavram karsnda dogm atike geri ekilirken
tam bir Luther'cidir - hi olm ak istemedii ey; rol yapanlara kar
esip yam alan da onu baaktr W agner'de o kadar kplere bindiren
159

anti-Semitizmin izlerini tar. W agner'e rol yapt iin deil -nk

bata mzik olmak zere btn sanatlar tiyatroyla ilikilidir ve Nietzschenin her cmlesinde de Rom a Senatosundan gelen bin yllk re
torik seslerin yanks iitilir- rol yapm aya aktrce kar kt iin
kzmas gerekirdi. Otantik olm ad halde kendini gerek diye satan
yalanla sulamak yeterli deildir: Otantikliin kendisi de, otantik ol
duu anda bir yalan haline gelir: Kendi zerinde dnr ve kendini
sahici olarak ne srerken, el koym aya ve tutunmaya alt zdeli
in tesine oktan kaymtr. B ir ontolojik temel olarak sz edilemez
benlikten; olsa olsa teolojik terimlerle, Tann'nn sureti olarak sz edi
lebilir. Benlie sarlan ve teolojik kavramlar bir yana iten kii, plak
kar demek olan eytani pozitifin m erulatnlm asna hizmet ediyor
dur: O pozitiften bir anlamllk halesi alr ve sakalmac akln kuman
da gcn yce bir styapya dntrrken, dnyadaki gerek benlik
de Schopenhauer'in geriye bakarken fark ettii eye dnm tr ok
tan - bir hayalet. B ir yanlsama olduunu sahicilik kavramnn tarihsel
ierimlerinden de anlayabiliriz. zgn olann tretilmie kar stn
l fikrini ieriyordur bu kavram. Ama bu fikirde her zaman toplum
sal lejitim izm le1 ilikilidir. H er ynetici katman, blgenin en eski yer
leiinin ve en yerli sahibinin kendisi olduunu ne srer. Btn bir
isellik felsefesi, dnyaya kar szde tiksintisiyle, ilk gelenin en b
yk hakka sahip olduunu savlayan o hunhar ve barbarca hikmetin
yceltilmi biim idir sadece; ve benliin ncelii de, yaadklar yeri
kendi evleri sayan herkesin ncelii kadar hakikat ddr. O tantikli
in u eski physei ve thesei karna -in san mdahalesinden ba
msz olarak varolan eylerin yapay eylerden daha iyi olduu d
ncesi- bavurmas da burada sylenenleri geersizletirmez. nsan
yaps eylerin a dnyay ne kadar sararsa, bu durumun sorumlular
da kendi doal ilkelliklerini o kadar tiz perdeden ilan ederler. Bireyci
ahlakn son snaklarndan biri olarak sahiciliin kefi, kitlesel snai
retimin bir yansmasdr. oaltlm az olann gerekten sahici oldu
u dncesi, ancak m ilyonlarca standartlam metnn kr amacyla
benzersizlik yanlsamasn yaydklar bir ortamda doabilir: Hem bu
m etlann antitezi olarak belirm itir hem de onlarla ayn terazide tart
lyordun Dnsel rnlerin otantik olup olmad sorulmazd eski
den, zgnlk de Bach'n anda bilinmeyen bir kavramd. Sahicilik
sahtekrlnn kkleri, burjuvazinin mbadele sreci karsndaki
krlne gider. Sahici eyler, m etlann ve baka m badele aralan160

nn, en ok da altnn indirgenebilecei eylerdir. A m a tpk altn gibi

sahicilik de kaliteli m etalin orants olarak soyutlandnda bir feti
haline gelir. Zemin olarak alnyordur ikisi de, oysa toplum sal iliki
den baka zemin yoktur. A ltn da sahicilik de eylerin satlabilirliini,
karlatnlabilirliini ifade ederler sadece; onlardr, kendinde olm a
yp sadece bakalan-iin olanlar. Sahicinin sahtelii, mbadelenin
ynettii b ir toplum da, yerini tuttuu ama hibir zaman olam ad e
yin kendisi olduunu iddia etm e ihtiyacndan kaynaklanr. Sahiciliin
havarileri, imdi dolam a hkmeden gce hizm et ederken, paradan
yaplm duvaklarla sslyorlardr o gcn iflasn.

100
Sur l'e a u .} zgrlem i bir toplumun am acnn ne olduunu so
ran kii, insann gizilgcnn gereklemesi ya da yaam n zenginlii
gibi cevaplarla karlar. Bu kanlm az soru ne kadar yersizse, dok
sanl yllarn elenm eye km o bol sakall Natralistleri tarafndan
savunulan sosyal dem okrat kiilik idealini anmsatan cevabn tiksin
dirici zgveni de o kadar kanlmazdr. Sadece en kaba talepte dile
gelir efkat: Artk hi kimse a kalmasn. Baka her talep, insan ihti
yalar tarafndan belirlenm esi gereken bir duruma, bal bana bir
ama olarak retime uyarlanm bir davran tarzn uygulamaya y
nelir. Ketlenmemi, canl, yaratc insan gibi bir hayalci imgenin ii
ne, burjuva toplum unda ketlenmeye, acizlie ve hi deimeyenin k
srlna da yol aan m et fetiizmi szmtr. Burjuva tarih diiliinin
zorunlu tam am laycs olan "dinamizm" kavram bir m utlak konum u
na ykseltilm ektedir; oysa zgrlemi bir toplumda, retim yasalar
nn antropolojik bir refleksi olarak dinam izm kavramnn karsna ih
tiya kavram yla klm as gerekir. K stlanmam faaliyet, kesintisiz
dourganlk, snrsz itahllk, lgnca bir devinim tutkusu olarak z
grlk - bunlarn ardnda yatan anlay her zaman toplumsal iddetin
deimez bir veri olarak, salkl bir ebedilik rnei olarak merulatnlm asna hizmet etm i olan burjuva doa kavram ndan beslenir.
Marx'm kar kt o pozitif sosyalizm reetelerinin barbarlktan
kaynakland yer de burasdr, yoksa szde eitlikilikleri deil. Kor
kulmas gereken, insann lezzetli bir aylakla kaplmas deil, evren
161

sel doa maskesi altnda toplumsaln vahice yaylmasdr: Cinnete

dnm bir faaliyet olarak kolektif. retimin srekli artt ikirciksiz bir gelime varsaym da, niceliin emrindeki bir btnn paras
olduu iin nitel farkllktan korkan ve bu yzden sadece tekynl bir
gelimeye izin veren o burjuva zihniyetine zg bir safdilliktir. Ama
zgrlem i toplumu tam da byle bir btnlkten zgrlem e olarak
tasarladmzda, retimin artyla ve bu artn insandaki refleksle
riyle hi ilikisi olmayan baz geliim izgileri belirir ufukta. Eer
ketlenmemi kiilerin dnyann en sevimli, hatta en zgr insanlar
olmad doruysa, zincirlerinden kurtulmu bir toplumun da, retim
glerinin bile insann en derin temeli olmayp sadece onun met re
timine uyarlanm tarihsel biimini temsil ettiini dnebilmesi bek
lenir. Doru toplum belki de gelimeden usanacak ve zgr olduu
iin de, onu yabanc yldzlar istila etm eye zorlayan bulank bir dr
tye boyun emek yerine, baz imknlar kullanmay reddedecektir.
Yoksulluk ve eksiklii artk unutmu olan bir insanlk, yoksulluktan
kamak iin bugne kadar yaplm olan ve sadece daha geni lekte
bir yoksulluk retmek iin zenginlii kullanm akla kalan btn dzen
lemelerin aldatc ve beyhude niteliini de bir ucundan anlamaya ba
layacaktr. Hazzn kendisi de etkilenecektir bundan - tpk elenm e
nin bugnk biiminin de operasyona, planlamaya, bencil bana buyruklua ve tahakkme bal olmas gibi. Rien fa ire comme une bete
[bir budala gibi hibir ey yapm adan durmak, bir hayvan gibi hibir
ey yapmadan durmak], suyun stnde srtst yatmak ve gkyzne
bakmak, "sadece varolmak, baka hibir ey olmadan, hibir ek tanm
ve doyum a gerek kalmadan varolmak" - bu, srecin, eylemin, tatmi
nin yerini alabilir ve bylece diyalektik mantn sonunda balad
noktaya dnme vaadini de yerine getirebilirdi. Soyut kavramlarn hi
biri, ebedi bartan daha yakn dm em itir gereklemi topyaya.
Gelimeyi M aupassant ve Stem heim 2 gibi yana ekilerek izlemi olan
gzlem ciler, bu erein kendi ifadesini bulmasna rkeke, onun krl
ganlna e bir ekingenlikle yardm etmilerdir.

162

 N C

BLM

1946-1947

Ey , derken alp g t r r m sn b eni?

Baudelaire

101
Sera b itk isi. Erken ve ge olgunlaan kiilerle ilgili szlerde -k i
ilkine kar lmcl bir haset iermeyenine pek az rastlanr- hibir
doruluk pay yoktur. Erken olgunlaan kii bir bekleyi duygusu
iinde yaar. Deneyim leri nselci bir nitelik tar: Sezgici bir duyar
lk, imgelerde ve szlerde, eyann ve insanlarn ancak daha sonra ger
ekletirecei eyleri yakalyordur. Deyim yerindeyse kendisiyle dol
mu byle bir bekleyi d dnyadan ekilir ve onunla ilikisine nrotik bir cilvelilik tonu kazandrr. Erken olgunlaan kiide baz beceri
lerin sahibi olm ann tesinde birtakm zellikler varsa eer, her za
man kendi hatalarn yakalam a zorunluluunu d u y acak tr-n o rm al in
sanlarn ahlaki bir ykm llk olarak sunmay sevdikleri bir taknt.
Hayalgcnn kaplad alanda nesnelerle ilikisine de bir yer am a
ya abalarken ac duyacaktr: Ac ekmeyi bile renmesi gerekiyor
dun Ge olgunlat sylenen kiide en ufak bir isel sarsntya ura
madan srp giden ben-olm ayanla temas, erken olgunlaanda hep son
derece acil bir ihtiya durum undadr. Drtlerinin narsisistik ynelii
-k i deneyim lerinde hayalgcnn tuttuu yerin byklnden de
anlalabiliyordur- olgunlamasn pozitif olarak geciktirir. Hayalgcnde byk lde yum uatlm durumlar, korkular, tutkular, p
lak iddetleriyle ancak daha sonra yaar; bu korku ve tutkular, onun
narsisizmiyle atm a iinde, tketici bir hastala dnrler. Bylece o da vaktiyle fazla klfetsizce am olduu ve imdi bedelini talep
eden ocuksulua doru geriler, olgunlaam am bir kiiye d n rolgunlaabilenlerse her aam ada gstermeleri beklenen davranlar
gsteren, ocukken ocuksu olan ve imdi de sabk erken-olgunlaan
zerinde kurulan lsz otoriteyi balanmaz bulanlardr. Tutku kertiyordur erken olgunlaan kiiyi; kendine yeterliliinin gveni
iinde fazla uzun sre uykuya yatmtr ve bir zam anlar havai kpr
ler kurmu olduu uurum larn nnde aresizce rpnmaktadr. Er165

ken gelimilerin el yazlarndaki ocuksu zellikler bo bir uyar de

ildir. nk doal dzeni tahri eden ve kzdran sivriliklerdir erken
gelimiler; di bileyen salk da onlara ynelen tehditten beslenecek
tir, tpk toplumun da onlar baany klfete eitleyen denklemin gz
le grlr bir yadsn sayarak hi gvenem em esi gibi. Hep hak ettik
leri dnlen ceza, kendi i ekonom ilerinde, bilinsizce am a aman
szca, uygulanr onlara. V aktiyle aldatc bir iyilikseverlikle onlara
verilmi olan her ey geri alnr. Psikolojik kaderde bile btn bedel
lerin sonunda denmesini salayan bir otorite vardr. Bireysel yasa,
edeerlerin mbadelesinin yap-boz paralaryla yaplm bir resmi
dir.

102

A c e le ie e y ta n k a rr. Sokakta koan kii bir dehet havas

yayar evreye. Aya taklan zavallnn dm em ek iin yapt hare
ketler, derken yapaca hareketlere benzem itir oktan. Dik tutul
maya allan kafann konumu, boulm akta olan adamnkini andrr:
yz de sanki ikence altndaym gibi burumu ve kaslmtr. leri
bakmas gerekiyordur, geriye bakarsa sanki bir dmann glgesine
basarak donup kalacak ve decektir. Eskiden insanlar hi bakmadan
kaarlard yzlemeye cesaret edemedikleri tehlikelerden, otobse
yetimeye alan kii de farknda olm adan eski dehete tanklk edi
yor. Trafik kurallarnn vahi hayvanlar hesaba katmas gerekm iyor
artk, ama komay hl ehliletirebilm i deil. Komak, bujuva y
ryne yabanclatrr bizi. Gvenlik bahsinde bir eyin eksik oldu
u ve yaamn gemi azya alm glerinden -b u n la r sadece birtakm
tatlar bile o lsa - kalmas gerektii gereini bir anda grnr klar.
Bedenin yry normal bir ey olarak benimsemesi eski gzel gn
lerden kalma bir alkanlktr. Yol almann burjuva biimiydi yr
y: Trensel admlarn, yurtsuz gezginliin ve soluksuz kalarn
efsunundan kurtulmu bir bedensel efsanesizletirme. Yrme hakk
zerinde srar ediyordu insan haysiyeti; bedenden zorla alnmayan,
buyruun veya korkunun rn olmayan bir ritm istiyordu. Yry,
dolama, vakit geirmenin zel biim leriydi, feodal gezintinin on do
kuzuncu yzyla brakt miraslar. Liberal ala birlikte yry de
166

oemie gm lyor - insanlann arabaya pek dkn olm adklar yer

lerde bile. O amaz m azohizm iyle bu eilimleri hemen sezen Gen
lik Hareketi, ailelerin Pazar gezintilerini protesto ederek onun yerine
rgtl gnll yryler dzenlem eye giriti; bunlar ortaa
anmsatr bir tarzda Fahrt [sefer] olarak adlandrmt ve Ford'un tam
da bu ie uygun modeli pazara srlm ek zereydi. Bir spor olarak tek
nik hz tapncmn ardnda, komann dehetiyle -o n u hem kiinin
kendi bedeninden elerek hem de klfetsizce aarak - baa km a itii
yatyordur belki de. Daclarn trm anm a rekorlar, kaan korkusu
nu yattrr. Ama btn admlarmz her zaman sessizce yneten o
tarih-ncesi g de kiiye "ko!" diye bam ld anda duyulur klar
kendini - annesinin st katta unuttuu czdan kapp gelmek zorunda
ki ocuun da polisin bir ldrm e bahanesi bulmak amacyla "hadi
ka!" diye fsldad tutuklunun da ok iyi tand bir ses.

103
F un d a lkta n g e e n o la n .1 N edensizce korkulan ve grnte
birer sabit Fikir olan eyler arszca gerekleme eilim indedir. En ok
kandmz soruyu pek gleryzl ve pek haince bir ilgiyle bir ast
mz ortaya atar. Bin trl kurnazlkla sevgilim izden uzak tutm aya a
ltmz adam, be bin kilom etre tedeyken bile baz iyi niyetli ara
clarn yardm yla onu davet edip en tatsz kiilerle tantrmann yo
lunu bulur. Bu korkularn gerek olmasna kiinin kendisinin ne l
de yardm ettii sorulabilir: A n kaygl suskunluum uz mudur, sinsi
dinleyicinin azna o soruyu koyan? M ahvm za yol aan budalaca
bir gvenle aracya araclk etm em esini sylediim iz iin mi gerek
lemitir temas? Psikoloji, felaketleri dleyenin onlan arzuladn
bilir. A m a niye o kadar agzl bir hevesle gelip onu buluyorlardr?
Gerekliin iindeki bir ey, paranoid fantazide dokunaca ve arp
taca bir bam teli bulur. Herkeste rtk biim de varolan sadizm , her
keste rtk biim de varolan zaafa amaz biim de ynelir. Bulac
dr zulmedilme fantazisi: O rtaya kt her yerde izleyiciler de ona
yknmeye zorlanr. Kardakinin korktuu eyi yaparak fantaziye
yardmc olunduu durum larda daha da kolay gerekleir bu. "Bir ap
tal ok aptal eder" - sabuklayanlarn dipsiz yalnzlnda bir kolektif167

leine eilimi vardr ve sabuklama da zikredile zikredile geree d

nr. Bu marazi duygusal mekanizma, bugn geerli olan toplumsal
mekanizmayla da uyum iindedir: Umutsuz bir yaltlmann iine top
lumsallatrlm olanlar, topluluu zlemekte ve souk kalabalklar
iinde toplamaktadrlar. Bylece delilik de bir salgn hastala dn
r: lgn m ezhepler byk rgtlerle ayn tempoda oalmaya ba
lar. Toptan ykmn tem posudur bu. Zulm edilm e fantazilerinin doru
kmasnn nedeni, kanl gereklie ok yakn olmalardr. Uygarln
temeli olan iddet, herkesin herkese zulmetmesi demektir; ve zulme
dilm e manisine yakalanm olan kii de, llm ez olan llr klma
abas iinde, btnn iledii suu komusuna ykt iin kendini
zor durum a dryordur sadece. Kavrulmasnn nedeni, kendisinin
de benzedii o nesnel sanny dorudan doruya, denebilirse plak
avularyla kavramak istemesidir; oysa bu sama, akld dzen de
kendi kusursuzlam dolayllndan ibarettir. Aldan dokusunu g
venceye almak iin aldanm birey feda edilir. Olaylarn en kt, en
sama temsilleri, en aklalmaz kurgu ve yanstm alar bile bilincin bi
linsiz bir abasn ierir: Toplum un kendini srdrmesini salayan o
lmcl yasay kefetmeye, adlandrm aya alyordun arptma sa
dece ksa devreye uram uyarlanmadr: Bir kiinin apak eblehlii.
aslnda btne ait olan eblehliin yanl bir yerde aranmasna yol ayordur ve paranoyak da sadece doru yaamn bir karikatrdr n
k yanl olana benzemek iin kendi inisiyatifiyle harekete gemitir.
Ama bir ksa devrede kvlcm lar nasl evreye salrsa, yaamda da
bir sabuklam a bir baka sabuklam ayla imek gibi iletiim kurar. Te
mas noktalar, zulmedilme fantazilerinin boucu bir amazlkla do
ru kt durumlardr: Hastay hakl kt iin gln duruma d
rrken, fantazilerinin iine iyice gm lm esine yol aarlar. Yaamn
yzeyinde alm olan delik de bylece yine bir anda kapanr: Dn
yann her eye karn o kadar da kt olmad, sadece kendisinin de
lirmi olduu bir kez daha kantlanmtr. Ama nesnel delilikle birey
sel aresizliin dolayszca kaynat durumu da znel olarak ngr
mtr; kurbanlarnn btn zulmedilme kayglarn gerek klan ve
kendisi de zulm edilm e-m anyaklannn bir diktatrl olan Faizm
tam da byle bir noktadr. Abartl kukularn paranoyak kurgular m
olduu yoksa tarihin kargaasnn uzak ve kiisel bir yanks olarak
geree mi iaret ettii sorusuna da ancak olaydan sonra cevap verile
bilir yleyse. Dehet, psikolojinin eriim alannn dndadr.
168

104
G olden G a te .' Aalanan, onuru knlan kiide, btn bedeni ya
kc bir anyla m insannki kadar iddetli bir i aydnlanma olur.
Anlar o zaman: Hep unutkan olan akn o kopkoyu krlnde bile
bir krlememe, krletirilm em e istei alttan alta srp gitmitir.
Hakszlk edilm itir ona; bylece bir tazm inat hakknn doduunu
dnecek, ama bu tazminat geri evirme zorunluluunu da duya
caktr, nk arzulad eyi ancak zgr bir insan verebilir ona, verip
vermemekte serbest olan bir insan, ite reddedilmi kiiyi insanlat
ran da bu sancl i hesaplamadr. Ak genelden tikele bir katr
hep; genelin hakk hep tikelde verilebilse de, bu ka her zaman ge
nele bir ihanet olarak gerekleir. Dem ek genel de bakalarnn zgr
l, zerklii biimini alarak tikelden cn alm aktadr imdi. Ge
nelin etkisini hissettiren red cevab, genelden dlanm a olarak gr
nr bireye; akn yitiren adam, bylece kendisini aslnda herkesin
reddettiini kavrar; hibir avunuya gnl indirm em esinin nedeni de
budur. Yalnzlnn duygusuz, akld iddeti, sadece bireysel kalan
btn doyumlarn, btn kazanlarn yalan olduunu da retir ona.
Ama bylece genelin u eliik hakikatini de anlam aya balar: Sevdi
i kii tarafndan sevilm ek, herkesin devrolunam ayacak ve su nede
ni saylam ayacak insanca haklarndan biridir. Bylece hibir senet
ten, hibir haktan kaynaklanm ayan talebini bilinmeyen bir mahkem e
ye, hem kendisinin olan hem de olmayan eyi ona bir ba olarak ve
ren bir mahkem eye gtrr. Akta adaletin sim , akn da dilsizce sy
ledii gibi, her trl hakkn iptal edilmesidir. "Demek hep aldanm
Ve budala kalm aldr ak." 2

m
G z a p k a p a y n c a y a ka d a r. Uykusuz gece: te en ksa for
ml, ii bo zam ann geiini unutmaya alr ve tan aartsn bo
una beklerken hi sonu gelm eyecekmi gibi uzayan azap dolu saatle
rin. Ama uykusuz gecelerin asl korkun olanlarnda, zaman sanki b
zp ufalm tr ve avularm zn arasndan verimsizce kayp gidi169

yordur. Uzun ve ifal bir dinlenm e umuduyla lambay sndrrz.

Ama zihnimizde dnceler karmakark uuurken gecenin saal
tm haznesi harcanp gider ve yorgun gz kapaklarmzn altndan son
grnty de kovduumuzda biliriz ki ok getir artk, az sonra saba
hn hoyrat sarsntsn hissedeceizdir. lm mahkmu da son anlar
nn byle kullanlmam halde kayp gidiini seyretmi olmaldr.
Ama saatlerin bu bzmesinin aa kard ey, vaadini yerine ge
tirmi zamann tersidir. Eer kincisinde deneyimin gc srenin ef
sununu zerek gemii ve gelecei imdide topluyorsa, telal uyku
suz gecede katlanlmaz bir korku dem ektir sre. Kiinin yaam tek
bir na indirgenir, ama srenin askya alnmasyla deil, yaamn hi
lie kaymas ve zamann kt ebedilii karsnda kendi beyhudeliini fark etm esiyle olur bu. Saatin fazla tiz tkrtsnda, k yllarnn
m r sremizle alay eden sesini de iitiriz. duyumuz daha onlar
kaydetmeden saniyede uup giden ve bu i duyuyu da kendi akntla
rnda srkleyip gtren saatler, her trl bellek gibi i deneyim im i
zin de kozmik gecede unutulmaya mahkm olduunu ilan eder. Bu
gn insanlarn kafalarna kaklan bir zorunluluktur bu. Mutlak g
szlk konumundaki birey, yaayaca sreyi ksack bir mhlet ola
rak alglyordur. mrnn sonuna kadar yaayabileceini ummamak
tadr. Herkes iin geerli olan vahice ldrlm e ve ikence olasl,
gnlerin sayl ve kiinin kendi mrnn uzunluunun da bir istatistik
deikenden ibaret olduu dncesinde, yalanmann ortalamaya
kar hakszca elde edilm i bir avantaj haline geldii sezgisinde yank
lanyordun Belki de toplum tarafndan verilmi o geri alnabilir mr
sresi imdiden dolmutur. Beden bu korkuyu saatlerin uup gidiiyle
kaydeder. Zaman kayordun

106
B tn k k i e k le r .1 Anlar, kimsenin bizden alamayaca tek
m lk m zd r- byk olaslkla Jean Paul'un2 syledii bu sz, ikti
darsz znenin duygusal avunular haznesinde nemli bir yer tutar: Te
vekklle i dnyasna ekilen zne, vazgetii tatmini orada bulduu
na inanmak istemektedir. Kendi arivlerini kurarken kendi deneyim i
ne de bir mlk olarak el koyuyor ve bylece onu tmyle kendine d
170

sal klyordun Gemi i yaam bir mobilyaya dnr bylece - tp

k, tersinden alrsak, her B iederm eier parasnn da tahtaya dnt
rlm an olmas gibi. Ruhun anlar ve ilginlikler koleksiyonunu
doldurduu i meknn her taraf dklmektedir. Anlar ekm eceler
de saklanamaz; gemi, zlm ez bir biim de imdiye balanm tr
onlarda. Hi kimse, onlara Jean Paul'un takn cmlelerinde vld
gibi zgr ve istenli bir abayla ulaamaz. Tam da denetlenebilir ha
le gelip nesnelletiklerinde, tam da znenin onlardan tmyle emin
olduu anda, gnein vurduu ince duvar ktlar gibi solar anlar.
te yandan, unutuun snanda glerini koruduklar zaman da ya
ayan her ey gibi lm tehlikesiyle kar karyadrlar. Proust ve
Bergson'a gre, imdiki an, dolayszca burada olan, ancak bellein
dolaymyla kurulur. Kurtarc olduu kadar cehennemi bir yn de
vardr bu seziin. Yaltlm varoluunun lmcl sabitliinden istensiz anm sam ayla koparlm am hibir deneyim nasl gerek deil
se, hibir an da onu saklayann geleceinden hi etkilenmeyen yzde
yz gvenceli bir bam sz varolua sahip deildir: G em ite yaan
m olan hibir ey, srf hayalgcne tercme edilm i olduu iin, empirik imdinin lanetinden m uaf olam az. Daha sonraki deneyim ler, ki
inin en mutlu ansn bile koparp alabilir ondan. Sevmi olup da sev
gisine ihanet eden, gem iin sadece imgesine deil kendisine de zarar
verir. Uyanrken yaplan sabrsz bir hareket, akn bir ses tonu, hazzn iine karm belli belirsiz bir ikiyzllk, kar konulm az bir bi
imde anya m dahale eder ve daha nceki yaknl bile imdinin
mesafesine dntrr. U m utsuzlukta hep b ir dnszlk vurgusu
bulunur; am a durum dzelem eyecek olduu iin deildir bu, ry
gemii de kendi girdabna ektii iindir. yleyse gemii imdinin
amurlu akntsnn dnda tutm aya alm ak da aptalca bir duygusal
lk olur. Gemiin tek umudu, ykm a savunm aszca m aruz kaldktan
sonra, onun iinden farkl bir ey olarak km a olasldr. Am a umut
suz len kii btn m rn bouna yaamtr.

107
Ne c h e rc h e z p lu s m on c o e u r .1- H er sosyal daveti onarlm yaam
iin bir "al susam" ars olarak alan ve Balzac'n saplantsnn mi
171

rass olan Proust'un bize refakat ettii labirentlerde her trl ihtia
mn karanlk srlan dedikoduyla aa kar ve sonunda onun fazla
yakn ve zlemli baklar altnda tm parltsn yitirip atlar. Am a bu
placet fu tile [beyhude dilek, beyhude yakar], tarihin m ahkm ettii
ve gereksizliini her burjuvann basit bir hesapla ortaya koyabilecei
bir snfa gsterilen bu ilgi, m srifler zerinde israf edilen bu samasapan enerji, nemli saylan eylere ynelen berrak ve saduyulu baknkinden ok daha ciddi sonular alr. Proust'un kendi toplumunun
portresini yaparken iinde alt k erevesi, aslnda gl bir
toplumsal eilimin ifadesidir. Charlus'de, Saint-Loup'da ve Swann'da
kendi kyle karlaan ey, son airin adn bile bilmeyen bir son
raki kuakta hi olmayan eydir. Yozlam ann egzantrik psikolojisi,
kitle toplumunun negatif antropolojisini de ortaya karr: Proust, b
tn aklarn bana reklenmek zere olan belann alerjik bir betim
lemesini vermitir. Burjuva a boyunca akn ksmen kar durabil
dii mbadele ilikisi onu tmyle ieriyordur artk; son dolayszlk
da her szlemi iftin btn br iftlerle kendi arasna koyduu m e
safeye kurban dmektedir. Egonun kendine verdii deer ak sou
tur. Sadece sevmek bile daha ok sevm ek gibi grnr bu durum da ve
daha ok seven kii de hatal durum a dm olur. Metresin kuku
lanmasna yol aar bu; sevenin nesnesiz kalan duygulan da an sa
hipleniri bir zalim lie ve kendi kendini tahrip eden kuruntulara sapa
rak zehirlenir. "Sevilenle iliki," der Proust Le Temps retrouve'de, "ka
dnn iffetiyle ya da uyandrd akn ehvani niteliiyle hi ilgisi ol
m ayan nedenlerle de platonik kalabilir. k, aknn arlndan
tr, kavuma ann yeterince serinkanl ve kaytsz bir tavrla bekleyem iyordur belki de. Durmadan ona yaklamaya abalyor, srekli
m ektup yazyor, her yerde ona rastlam aya alyordun am a kadn
onu reddedince o da umutsuzlua kaplr. Bu noktadan sonra artk u
nun ok iyi farkndadr kadn: Sadece dostluk ya da yan yana bulun
ma imkn sunmakla bile her trl umudu bir yana brakm olan ada
ma yle byk bir m utluluk ihsan etm i olacaktr ki, artk ona baka
bir ey sunm a zahmetine girmesi de gerekm eyecektir; bu yzden,
artk onu grm em eye katlanam az olduu ve ne pahasna olursa ol
sun savaa son vermek istedii bir durum a gelene kadar rahata bek
leyebileceini de biliyordur kadn: Dayataca bar anlamasnn ilk
koulu, ilikilerinin platonik dzlem de kalmasdr... Bunlarn hepsini
igdleriyle sezmitir kadn; k, arzusunu gizlemeyi daha en ba
172

tan beri beceremedii iin, o da kendini na verm em e lksn ra

hata kaldrabileceini pek iyi biliyordur." rkek ve deneyim siz M o
rel, kudretli ndan daha gldr. "Sadece kendini verm eyi red
detmekle bile hep daha stn konum da kalyordu ve onu reddedebil
mesi iin de sevildiini bilmesi belki de yeterliydi." Balzac'n Duchessede Langeaisinin kiisel motifi evrensellem itir.2 H er Pazar akam
New York'a dnen binlerce otomobilin her birinin kalitesi, iinde otu
ran kzn ekiciliine denktir. - Toplumun nesnel zl, erotik
drtnn zayflam asnda da znel ifadesini bulur: Kendini srdren
nonad'lar artk birbirine balayam am aktadr bu drt, sanki insanlk
da fizikilerin patlayan evren teorisini taklit ediyordur. Sevilenin buz
gibi kaytszl - k i oktandr kitle kltrnn ad konulm u kum ulla
rndan b irid ir- karln n "doymak bilm ez arzusunda" bulur.
Casanova bir kadn nyargsz olarak nitelediinde, herhangi bir din
sel detin onu kendini teslim etm ekten alkoymadn kast ediyordu;
bugnse nyargsz kadn, artk aka inanmayan ve karlnda daha
ok alacandan em in olm akszn herhangi bir ilikiye gz bal
duygusal yatrm lar yapm ayan kadn anlam na gelm ektedir. Btn bu
hayhuyu balatt varsaylan cinsellik de eskiden yoksunluun igal
ettii alana girerek tpk onun gibi sanrya dnmtr. Y aam a d
zenleri artk kendinin bilincinde olan hazza izin vermedii ve onun
yerine fizyolojik ilevleri geirdii iin, ketlenmemi cinselliin ken
disi de cinsellikten arnmaktadr. Hayr, aslnda kendilerinden ge
mek istemiyorlar artk; tek istedikleri, zaten gereksiz bir gider olarak
grdkleri bir harcam ann karln almak.

108

P renses K e r te n k e le .1 Hayalgcn tututuran, tam da hayalgcnden yoksun kadnlardr. Yaln gereklerden b ira n bile ayrlmayan
tmyle da dnk o "ayaklarm yere basarclarn" aylas herkesten
parlak olur. ekicilikleri, kendilerinin farknda olmam alarndan, hat
ta benlik diye bir ey olduunu bile bilmemelerinden gelir: Oscar
Wilde, "bilm ecesiz Sfenksler" diye niteliyordu onlar. Kendileri iin
tasarlanm imgeyi andrrlar: lerinden gelen herhangi bir drt ta
rafndan rahatsz edilm edikleri ve her trl zden arnm saf bir g
173

rn haline geldikleri lde, btn bireysellem enin bir yanlsama

olduunu hissettiren ama olduklar gibi alndklarnda da insan tekrar
tekrar d krklna uratan o ilkrneklerine -Preziosa, Peregrina,
Albertine2- benzerlikleri daha da artar. B ir ilstrasyon olarak tasarlan
mtr yaamlar, ya da hi bitm eyen bir ocuk leni; ama bu sezgi de
yoksunluk ve ihtiyala dolu em pirik varolularnn hakkn vermez.
Storm'un "Pole Poppenspler balkl ocuk yksnn daha derin
anlam bununla ilgiliydi.3 Frizyal ocuk, Bavyeral gezgin oyuncula
rn kzna k olmutur. "Sonunda arkama dndmde, kk bir
krmz elbisenin bana doru geldiini grdm ; sahiden de oydu, sahi
den o kk kukla oyuncusu; elbisesinin rengi solmutu ama yine de
bir masal parltsyla evrelenm i gibiydi. Cesaretimi topladm ve'B e
nimle yrye gelir misin Lizzy?' diye sordum. Siyah gzlerinde
kukulu bir ifadeyle bakt bana. 'Yry,' diye tekrarlad yavaa,
'yry. Ne iyi eysin sen!' 'N ereyegitm ek istersin yleyse?' 'Kuma
ya tabii, baka nereye olacak!' 'Kendine yeni elbise mi almak istiyor
sun?' diye sordum, budala gibi. Bir kahkaha att. 'Alay etme benimle!
Biraz aput, o kadar!' 'Biraz aput mu, Lizzy?' 'Tabii ya. Kuklalara el
bise dikmek iin birka para bez art; yle ucuza veriyorlar ki.' "
Yoksulluk, pejmrdelii ("aput") bir klavuz gibi, bir yol iareti gibi
benimsemeye zorluyordur Lizzy'yi, gnl daha farkl bir eye gidebi
lecek olsa bile. Pratik bir gerekesi olmayan her eyi tuhaflk olarak
grmek ve kukulanmak zorundadr. Hayalgc, yoksulluu rencide
eder. nk pejmrdelik sadece dardan bakana ekici gelir. Yine de
yoksullua ihtiyac vardr hayalgcnn; ona m utlaka hakszlk ede
cektir ama onsuz da yapamyordur: Arad mutluluk, ac ekenin yz
hatlarna gizlenmitir. Sade'n bir ikence tuzandan tekine den
Justine'i de "ntre intiressante heroine" [ilgin kahramanmz] olarak
anlr bylece; M ignon da, dayak yedii anda "ilgin bir ocuk" olur.4
Dlerin prensesiyle kamlanan kz birdir ve o kz bunun farknda bi
le deildir. Kuzeylilerin gneylilerle ilikisinde de bunun izleri gr
lr: M reffeh Pritenler, yabanc lkelerden gelmi siyah sal sn
maclardan, denetimlerindeki dnyann serencamnn kendilerine tat
trmad ama gm enlerden ve gezginlerden de bsbtn esirgedii
eyi almak iin bouna abalyoriardr. Yerleik adam imrenmeyle
bakar gebe varolua, yeni otlaklar peinde koanlara; boyal yk
arabas da yldzlarn yolunu izleyen tekerlekli evdir onun gznde.
Dzensiz ve istikrarsz bir hareketlilik zerinde sabiemi ocuksu
174

luk, anlk sakalma abalarndan beslenen o neesiz kprtllk, kent

linin zihninde dolu dolu yaam ay temsil eder, arptlm am bir dene
yim olarak grlr. Oysa byle bir hareketliliin darda brakt da
tastamam bu arptlm am deneyim dir - basit z-korunum abasn
dan sahte bir kurtulm a vaadi ki, aslnda iten ie o abay andryor
dun Burjuvann safdillik nostaljisinin ksr dngsdr bu. Uygarl
n kysnda kalan ve gndelik ihtiyalarn basnc altnda kendi ken
dini belirlem e gcnden yoksun braklanlarn ruhsuzluu, ayn anda
hem ekici hem de azap verici bir ruhsuzluk, uygarln ruhtan utan
may rettii tuzukurular iin bir ruh fantazmas haline gelir. Ak,
yaayan tinin ifresi olarak ruhsuza kaptrr kendini; nk yaayan
lar, onun sadece yitip gitm ilere ynetebilen o ne pahasna olursa ol
sun kurtarm a arzusunun sahnesidir: Ak, ruhu ancak yokluunda sez
meye balayabilir. Dem ek insani denilen ifade tam da hayvannkine
en yakn gzlerden, kendi zerinde dnm eyen, benlii yanstmayan
o yaratks gzlerden geliyordur bize. Sonunda ruhun kendisi de ruh
suzun kurtulm a zlem idir.

109
L 'In u tile b e a u t i .1 Olaanst gzel kadnlar m utsuzlua yargl
dr. Aile, servet ve yetenekten yana talihli olanlar ve rastlantlarn yar
dmn grenler bile sanki kendilerini ve girdikleri btn ilikileri tah
rip etme tutkusuyla kemiriliyorlardr. Bir khin, iki ykmdan birini
se dem itir onlara. Seeneklerden birinde, gzelliklerini kurnazca
baarya tahvil etm ek vardr. M utsuzluktur bunun bedeli; sevm e yete
neklerini yitirdikleri iin kendilerine duyulan ak da zehirleyecek ve
bylece elleri bo dneceklerdir. te yandan, gzellik ayrcal, m
badele anlamasn reddetm elerini salayan bir cesaret ve gven de
verebilir onlara. V arlklarnn vaat ettii mutluluu ciddiye alacak ve
hesapl davranlara gnl indirmeyeceklerdir: Herkesin hayranl,
kendi deerlerini peinen kantlam ak zorunda olm adklarna inandr
mtr onlar. G enliklerinde, her istediklerini yapabilecek, her iste
diklerini seebilecek durum dadrlar. Bu yzden de seici davranm ak
zorunda kalmazlar: H ibir ey kesin ve nihai deildir onlar iin, her
eyin yerine bir bakasn koyabilirler. nce eleyip sk dokumadan ok
175

gen yalarda evlenirler ve bylece kendilerini sradan ve skc bir

yaama mahkm ederler: Sonsuz olaslklar elde tutma ayrcaln
dan feragat edip insanlarn dzeyine inmilerdir. Ama ayn zamanda,
bandan beri akllarn elmi olan o ocuksu kadirimutlaklk dne
tutunmaya alr ve -burjuvala en uzak olduklar nokta burasdryarn daha iyi bir eyle deitirilebilecek olan imknlar har vurup
harman savurmaya devam ederler. Bylece, ykc kiiliin de en ti
pik rnei olurlar. Vaktiyle hors de concours [yarma st, rakipsiz]
olduklar iin rekabette baarl deildirler; tam da bu yzden bir reka
bet manisine kaplrlar. Cazibenin kendisi oktan yokolduu halde
kar konulmazlk jesti kalr; sihir de sadece umudu temsil etmeyi b
rakp evcillikte karar kld anda silinip gider. Ama eski gzelin kar
konulabilirlii ayn zam anda bir kurban durumuna da drr onu:
Bir zam anlar ok ykseinden utuu dzenin tutsa olur. Cmertli
i cezalandrlacaktr imdi. Dm kadn da saplantl olan gibi
mutluluun kurbandr, ierilm i gzellik zamanla varoluun hesapla
nabilir bir esi haline gelir - olmayan yaamn bir ikamesi yalnzca,
hibir zaman daha fazla bir ey de olmakszn. Kendine ve bakalar
na kar mutluluk vaadini yerine getirem em itir. Ama szn tutan da
bir ykm aylasna brnr ve kendisi de felaketin seline kaplp gider.
Aydnlanm dnya da mit'i tmyle zmleyip zm olur bylece.
Tanrlarn kskanl, kendilerinden daha uzun mrl kmtr.

110

C o n sta n z e .1 Burjuva toplumu her yerde irade kullanm zerinde

srar eder; irade d bir duygu dolayszl olarak grlen tek ey ak
tr. Burjuva ak dncesi, iten baklk anlamna gelen byle bir
dolayszl zlem ekle burjuva toplumunu am olur. Ama genel bir
hakikatsizlik ortamnda hakikati dolayszca savunduu iin de kinci
sini birincisine dntrr. M esele, ekonominin belirleyici olduu bir
sistemin izin verdii ller iinde kalan byle bir duygu saflnn
tam da bu yzden toplumdaki kar tahakkmn gzlerden saklayan
ve olmayan bir insanla tanklk eden bir bahaneye dnmesi deil
dir sadece. Akn tam da bu irade d nitelii, kendine pein bir pratik
kullanm alan bulamad yerde bile, bir ilke olarak ne srld
176

anda btnn b ir paras haline gelir. T oplum da ak eer daha iyi bir
toplumu tem sil edecekse, bunu huzurlu bir gettoya ekilerek deil, bi
linli bir kar durula y apab ilir ancak. N e var ki bu da akta doalla
asla doym ayan burjuvann yasaklad o iradilik esini gerektirir.
Dolayszln dolaym ve ekonom inin her yerde kendini hissettiren
arl altnda ezilm esine izin verm em ek anlam na gelir ak ve byle
bir sadakat iinde kendisi de doiaym lanarak inat bir kar-basnca
dnr. A ncak aka m hlanacak kadar gl olan kii k olabilir.
Dorudur, yceltim e urayp incelm i bir toplum sal avantaj cinsel
drty peinen biim lendiriyor ve dzenin izin verdii bin trl n
ans kullanarak kh bu kiinin kh tekinin kendiliinden cazibeliy
mi gibi grnm esini salyordur; yine de, bir kez kurulm u olan bir
ballk buna kar k ar ve toplum sal basncn deim ez biimde
devreye soktuu entrikalara kar direncini korur. Duygu, ancak kal
clyla duygu tesine geerek kantlar kendini - bu kalclk saplan
tl bir nitelik tasa bile. O ysa, dnm sz kendiliindenlik klfna
brnerek kendi salam lnn gururu iinde sadece kalbin sesi olarak
ald eye gvenen ve bu sesi artk duym adn sand anda da ka
p giden ak, tam da bu m utlak bam szl iinde toplum un aleti
olur. Edilgindir am a bunun farknda deildir; karlarn ruletinde ge
len btn num aralan kaydeder. Sevilen kiiye ihanet etmekle kendine
de ihanet ediyordur. T oplum un dayatt sadakat b ir esaret aracdr,
ama zgrlk de ancak sadakat yoluyla toplum un buyruuna kar is
yan edebilir.

111
P h ile m o n ve B a u k is .' Evin despotu, karsna paltosunu tutturu
yor kapda. K adn da bu ak hizm etini seve seve yerine getiriyor; k
eyi dnp gzden kaybolan kocasnn ardndan bakarken "Baka ne
yapabilirim ," d iy o r gzleriyle, "baz kk zevkleri var, tatsn bunla
r, byled ir o, hepi topu b ir erkek." - A taerkil evlilik, zevcenin hog
rl dnceliliiyle alm aktadr efendiden cn, erkein kendine
cym a ve yetersizliine ilikin bu veciz yazklam la formle d
nm bir dncelilik. Erkein stnln ne sren ve dpedz
yalan olan ideolojinin altnda gizli bir ideoloji daha vardr, tekinden
177

daha doru da olmayan bir ideoloji: Zayftr erkek, ekip evirmele

rin, manevralarn, yalan dolann kurbandr. Oysa klbk koca da d
man dnya ile boumak zere evden kann glgesidir. Kadnn ko
casna gsterdii dar kafal anlaylln aynsyla ocuklar da b
ykleri yarglar. Kocann otoriter iddialaryla zel alanda zorunlu ola
rak ortaya kan aresizlii arasnda gln bir oranszlk vardr. Bir
likte grnen her evli ift komiktir; kadnn sabrl anlayll da bu
glnl dengelemeyi amalar. Uzunca bir sredir evli olup da ara
da bir kocasnn kk zaaflarn tlatarak onu biraz olsun kendinden
uzaa yerletirmeyen tek bir kadn yoktur. Sahte yaknlk di bileme
ye yol aar ve tketim alannda gl olan da m etlan kontrol eden
dir. Hegel'in efendi ve kle diyalektii, hanenin kadim dzeni iin bu
gn de her zamanki kadar geerlidir ve zevcenin bu dzeni srdrme
inad onu daha da pekitirmektedir. Bastrlm maderah olarak kadn
tam da hizmet etm ek zorunda olduu noktada hane reisi olur ve peder
ahin karikatr durum una dmesi iin de pederah olarak grnmesi
yeterlidir. alarn bu ezamanl diyalektii, bireyci gzlere "cinsle
rin sava" olarak sunm utur kendini. ki taraf da hakszdr. Gcn
para kazanmann insani bir deerm i gibi sunulmasndan alan koca
nn maskesini drrken, kendi tm hakikatini arad yer olan evli
liin sahteliini de aa karr kadn. Toplumunkinden bamsz bir
kurtulu yoktur.

112

E t do n a fe r e n te s .x Dar kafal ve dk zevkli Alman zgrlk

tellallar, Tanr ile bayadere [Hint tapmak fahiesi] hakkndaki iire
baylrlar; en ok da lmszlerin ahlaksz ocuklar alevden kollary
la gkyzne tad o tantanal son blm severler.2 Bu icazetli
ak fikirlilie gvenmemek gerekir. Cinsel aka ilikin bujuva yar
gsn tmyle benimsemitir; Baba-Tann'ya zg anlay ve bala
ma duygusu, ancak kurtarn o byleyici nesnesine kara alnmas
pahasna elde edilmekte; hayranlk ve dehetin birbirine kart bir
bak, nesneyi gnahkr olarak damgalamaktadr. Balama edim i
ne, onu yanlsam aya dntren erhler dlmtr. Kurtarlmaya
hak kazanmak iin -h a k edilmi bir kurtarlma, sanki gerek bir kurta178

nlma olabilirmi g ib i- kzn kendisinin de "divann tatl kutlam alanndan" nasiplenmesine izin verilm ektedir - am a "zevk ya da kazan iin
deil " yi ama baka ne iin? K za kurulan saf ak ksesi, Goethe'nin
dans ritmlerinin onun bedenini saran bysn -phesiz, derin pi
manlk szlerinin bile sonradan tam olarak silemedii b ir b y - hoy
rata sarsm yor m udur? Ama n e olursa olsun, kzn balanm as iin,
aslnda iffetli olup da sadece b r kez akl bandan giden o iyi ruhlar
dan biri diye sunulm as arttr. Fahie, insanln bahesine kabul
edilmek iin nce fahielikten vazgem elidir - stelik insanlk da fahieye gsterdii hogryle iiniyordun Tanrlar nedam et getiren
gnahkrlara sevecen gzlerle bakarlar. Son fuhu evlerinin bulundu
u yere yaplan yolculuk da b ir tr metafizik gecekondu ziyaretidir;
ataerkil ktln kendini st ste iki kez iirm ek iin sahneye koy
duu bir gsteri: lki, eril tin ile diil doa arasndaki mesafeyi alabil
diine aarak; kincisi, bu kendinden menkul fark en byk iyilik
olarak yceltmesini salayan topyekn iktidan eitli sslerle donata
rak. Burjuvann bayadereye ihtiyac vardr, am a sadece ondan ald
ve stelik haset de duyduu h az iin deil, ayn zam anda kendini bir
tann olarak grebilm ek iin. B urjuva kendi m ntkasnn snnna ne
kadar yaklar ve haysiyetini ne kadar unutursa, iktidar trenleri de o
kadar kabalar. Gecenin h azlan vardr, am a fahie yine de yaklr.
Geri kalan, dea'dr.

1 13
O yunbozan. A m atr psikolojinin ilecilikle esrim e arasnda sap
tad yaknlk, azizlerle fahieler arasndaki ak-nefret ilikisi, u ol
guda bir nesnel tem el buluyor. ilecilik, doyum un hakkn verirken,
demelerini taksit taksit yapan kltrden ok daha cmerttir. Haz
dmanl, doas gerei verdiinden daha ounu isteyen bir toplu
mun disipliniyle bir su ortakln ierir elbet. A m a haz karsnda
duyulan bir baka kuku daha vardr ki, bu dnyadaki hazzn aslnda
haz olmad sezgisinden kaynaklanr. Schopenhauerin bir kurgusu,
bu seziin bir ynn ortaya koyar. Y aam a istencinin evetleniinden
yadsnma gei, stencin "kendisiyle nihai amac arasna giren b
tn engellerin ac verdii; b u n a karlk, bu am aca eriilmesinin do
179

yum, memnunluk, mutluluk olduu" yolundaki dncenin daha da

gelitirilm esiyle gerekleir. Ne var ki, bu trden bir "ac", Schopenhauer'in dnsz sezgisine gre, lmn kolayca arzulanabilir olduu
bir dzeye kabilse de, "doyum" halinin kendisi de tatm inkr deil
dir, nk "ihtiya ve tehlikenin kiiyi rahat brakt noktada can s
knts da o kadar yakna sokulur ki, eitli elence trleri vazgeil
mez bir ihtiya haline gelir. Yaayan her eyi hareket halinde tutan et
ken, varolu abasdr. Ama varolu bir kez gvence altna alndktan
sonra kiiler ne yapacaklarn bilm ez olurlar: Bylece onlar hareket
halinde tutan ikinci etken devreye girer: Varoluun yknden kurtul
ma, varoluu alglanmaz klma, 'zaman ldrm e' abas, yani sknt
dan kama abas."1 Ancak, daha nce hi bu kadar haysiyetli bir d
zeye karlmam olan bu can sknts kavram yine de -Schopcnhauer'in tarih d zihninin kabullenemeyecei ey de budur- her y
nyle burjuvadr. Yabanclam em ein tam am laycsdr can sknt
s, negatif bir "bo zaman" deneyim idir - ister bu bo zaman ite har
canan enerjinin yeniden kazanlmasna ayrld iin, ister bakasnn
emeinin m lk edinilmesi o bo zamann zerinde bir bor senedi gi
bi asl durduu iin. Bo zaman, zneye dardan dayatlan ve yorgun
duraklama anlarnda bile zorla srdrlen bir retim ritminin refleks
hareketi olarak kalr. Tm varoluun zgrlkle hibir ilgisi olm ad
nn bilinci -kiinin yaamn kazanm a zorunluluu nedeniyle, de
mek tam da bu esaretin kendisi nedeniyle, bastrlan ve yze kmas
nlenen bir b ilin - ancak perde arasnda oynanan ksa zgrlk oyun
larnda ortaya kabilir. Pazar zlemi, alm a haftasna deil, al
madan kurtulmu olmaya duyulan bir zlem dir; Pazar gnnn de ki
iyi tatmin etmeyiinin nedeni vaktin iten uzak gemesi deil, tatilin
kendi vaadini tutmad duygusudur; tpk ngiliz Pazarlar gibi, her
Pazar ok az Pazardr. Zamann ac verecek kadar uzadn hisseden
kii bouna beklemi olandr: Yarnn oktan dnn devam olm ad
n anlam ak hayal krklna uratm tr onu. Ama almak zorunda
olmayanlarn can sknts da temelde bundan farkl deildir. Bir b
tn olarak toplum, iktidardakilere de bakalarna yapt eziyeti uygu
lar; iktidar sahipleri, tekilere yasak olandan ou zaman kendileri da
kanma eilimindedirler. Bujuvazi, aslnda erince yakn olabilecek
doyum kavramn bir kfr szcne dntrmtr. Bakalar a
dolat iin ideoloji de aln olmad bir durumun bayalk ola
rak grlmesini gerektirir. Bylece burjuva bujuvay mahkm etmi
1 80

olur. Onlarn almadan bakl, aylakln vgsnn de yasak

lanmasna yol ayordun Aylaklk, can skc bir deneyim olarak su
nulur. Schopenhauerin deindii hercmerc, hep bir eyler yapma ih
tiyac, ayrcalkl bir durum un katlanlmazlndan ok, bu durumun
iddial gsterililiinden geliyordur, bir gsteri olarak ortaya srl
mesinden: Gsteri, tarihsel durum a bal olarak, ya toplumsal mesa
feyi daha da amak iin kullanlr ya da nemli olduu sylenen birta
km trenler yoluyla onu azaltmak iin, efendilerin yararl olduunu
kantlamak iin. Eer tepedekilerin can sahiden sklyorsa, fazla
mutluluk onlara sknt verdiinden deil, genel zavalllk onlar da belirlediindendir bu. Elenceyi eblehlie indirgeyen m etlama; ege
menlerin neesinde rktc bir yank bulan o gaddar buyurganlk; ve
nihayet kendi gereksizliklerinin bilinci: Bunlar, tepedekilerin de erin
cini budayan etkenlerdir. K r sisteminden kr eden hi kimse, onun
iinde utan duym adan yaayam az ve bu da arptlm am hazlan bile
arptr - filozoflarn hasetle baktklar arlklar kimi zaman hi de
onlarn bizi inandrm aya alt kadar skc olmasa bile. Uygarlk
tarihine rastgele baktm zda bile, gereklemi zgrlk koullarn
da can skntsnn ortadan kalkacana inanmamz salayan birok
deneyimle karlarz. Omne anim al p o st coitum triste est [iftleme
den sonra btn hayvanlarn zerine bir hzn ker] slogan, burju
vazinin insan hor grm esinin rndr. nsanln yaratms kas
vetten daha uzak olduu bir nokta yoktur oysa. Kendinden gemeyi
deil, toplumsal olarak onaylanm sevimeyi izler tiksinti: Ibsen'in
deyimiyle, yapkandr. Derin erotik duygu, yorgunluu bir efkat ya
karsna dntrr ve geici cinsel ilevsizlik de tutkunun kendisiyle
hi ilgisi olm ayan rastlansa] bir durum olarak grnr burada. Baude
laire de erotik saplantnn esaretiyle tinsellem i aydnlann birlikte
dnm ve pm enin, kokunun ve konumann eit lde lm
sz olduunu sylemiti. Hazzm geicilii -k i ileciliin asl dayana
d r- n unutulmu yaam nn sevilenin eklem lerinde parldaya
rak ona geri yansd o m inutes heureuses [m utluluk dakikalar] d
nda, imdilik haz diye bir eyin olm adnn da kantdr. Tolstoy'un
K reuter Sonat'nda cinselliin H ristiyanca yadsn bile, btn ke
ie vaazlarna karn, o anlarn ansn tm yle silmeyi baaram a
mtr. Tolstoy'un tensel aka kar ne srd ey, teolojik kendini
yadsma motifinden ibaret deildir; mkemmel bir tersyz edile, hi
bir insann bir bakasn kendi nesnesi haline getiremeyecei dn
181

cesine de -ataerkil denetim e kar bir protestodur bu aslnda- ula

maktadr. Ama tensel aka kar knda, seksin her trl maddi
karla i ie girmi o arpk burjuva biimini kollam a kaygs da alttan
alta srp gider: Hazza kar Rousseau'vari bir hn, dnme sreci
iinde daha da younlaan bir hn, Tolstoy'un o ac eletiri ve yasak
lamalarna ne kadar szm olursa olsun, aalk bir uzlama olarak
evlilii yine de gzetiyordun Nianllk dnem ine saldrs, o "damat"
szcn anmsatan aile fotorafna da ynelir. "ikolata getirmek
ve ortal her trden tatlya bom ak gibi tiksindirici detler de btn
bu iren dn hazrlklarnn zerine ty dikiyordu; herkes evden,
yatak odasndan, yataklardan, rt ve yorganlardan, am ar ve tuva
let malzemelerinden sz ediyordu." Balaym da ayn ekilde alaya alr
Tolstoy; hep girmek istediimiz ve "son derece ilgin" olduu iddia
edilen bir sirk adrna girdikten sonra duyduum uz hayal krklna
benzetir balay deneyimini. renmenin nedeni, yorgun dm duyu
lardan ok, hazzn kurumsal, izinli, zm lenm i niteliidir: Hazz ka
lba dken ve tam da zorunlu kld anda onu lmcl bir kasvete b
rndren bir dzen iindeki sahte kendindelii. Byle bir tiksinti git
tike artarak sonunda yle bir noktaya ulaabilir ki, coku da kendi il
kesine kar gerekleerek gnah ilemek yerine tmyle feragatin
iine ekilmeyi yeleyebilir.

114
G ned n en . Bir aile dostu evlerinde kalm aya geldiinde ocuun
kalbi ylba ncesindekinden bile daha iddetli bir bekleyi duygu
suyla arpar. Gelen arm aanlar deildir bunun nedeni, dnm va
rolutur. ocuk kapda durmu onun valizini am seyrederken ko
nuk hanmn ifoniyerin stne yerletirdii parfmden anya benze
yen bir koku gelir, oysa ilk kez duyuyordur o kokuyu. Suvretta Hotel'in ve M adonna di Cam piglio'nun etiketlerini tayan kutular, ocu
un obur dikkati iin, Alaattin'in ve Ali Baba'nn deerli kumalara konuun kim onolar- sarlm mcevherlerinin svire ve Gney Ti
rol kervansaraylarndan tahtrevanlarla tand sandklardr. V e na
sl masallarda periler ocuklarla konuursa, ziyareti de evin ocu
uyla ona hi tepeden bakmadan ciddi ciddi konuur. ocuk, lkeler
182

ve insanlarla ilgili akllca sorular sorar; kadn da, ocukla ok aina

olmad ve yznde de bylenmeden baka bir ey grm edii iin,
bir enitenin beyninin sulan veya bir yeenin eiyle kavgalar hak
knda tekinsiz ykler anlatm akta hibir saknca grmez. Bylece,
kendini byklerin kudretli ve gizem li topluluuna, akl banda in
sanlarn byl evresine bir anda kabul edilm i hisseder ocuk. G
nn yeni dzeniyle birlikte -b elk i de ertesi gn dersleri karmasna
gz yum ulacaktr- kuaklan birbirinden ayran snrlar da askya al
nr ve saat gecenin on biri olduu halde hl yatana gnderilm em i
olan ocuk da gerek ruhsal ve tensel hazzn ne olabileceini ilk kez
sezmeye balar. Bir tek bu ziyaret bile Perembe'yi bir tatil gnne d
ntrmeye yetm itir ve btn bu neeli grlt ocua sofraya tm
insanlkla birlikte oturm u olduu sansn vermektedir. nk konuk
uzaktan geliyordur. Birden ortaya kyla, ailenin tek ve nihai dnya
olmadn hissettirerek daha tesinde bir yaam vaadi sunar ona. o
cuk, henz biim lenm em i sevincin iine, sem enderlerin ve leylekle
rin glnn iine atlm a isteini, korkun kara adam im gesiyle, onu
karmak isteyen eytan im gesiyle gemlemeyi ve bastrm ay ren
mitir acyla - ayn im ge burada da kar karsna, am a bu kez korku
duymuyordur artk. O na en yakn olanlarn arasnda, onlarn dostu ola
rak, her trl farklln figr belirmitir. ingene falc, eve n kap
dan kabul ediliyor ve ziyareti hanmn ahsnda temize karak bir
kurtarc melee dnyordun Kadn, en yakndakinden alnan hazzn zerindeki laneti, onu en uzaktakine balayarak kaldrmtr. o
cuk da tm varlyla beklem itir bunu, tpk daha sonra ocukluun
en iyi anlarn unutm ayan kiinin de beklemeyi bilecei gibi. Gn sa
yar ak, ziyaretinin eikte belirip de yaamn solmu yzn yeniden
aydnlatt na kadar: "te buradaym yine / sonsuz dnyadan dn
dm."1

m
Su k a tlm a m a ra p . Bir kiinin bize kar iyi niyet besleyip
beslemediinin am az b ir ls vardr: Bizimle ilgili zalim ve d
manca szleri bize nasl aktard. Bu tr ayialar ou zaman yersiz
dir; kt niyetin hibir sorum luluk almadan, hatta iyi niyet adna yo
luna devam edebilm esinin bahanelerinden baka bir ey deildir. B
183

tn tandklar, ksmen tankln skcln sarsmak iin, zaman za

man herkes hakknda kltc bir eyler sylerler ama hepsi de ba
kalarnn yarglarna kar duyarldrlar ve sevmedikleri kiilerce bile
sevilmeyi iten ie isterler: insanlar arasndaki yabanclama kadar
genel ve ayrmsz bir ey varsa o da bu yabancl krma arzusudur,
ite haber yayclar da tehlikeli malzemenin hibir zaman eksik olma
d bu ortamdan beslenirler: Herkes tarafndan sevilmek isteyenlerin
bunun tersini gsteren kantlara doyamadn ok iyi biliyorlardr.
insann iftiralar aktarmasn hakl gsterebilecek tek koul, bunlarn
ortak kararlarla, insann gvenm ek zorunda olduu kiilerin, rnein
alma arkadalarnn deerlendirilmesiyle aka ve dolayszca ilgi
li olmasdr. ayia ne kadar tarafsz ve karszsa, ac vermekten du
yulan o arpk arzu da o kadar iddetli demektir. Kt sz aktaran ki
inin sadece iki taraf birbirine drm ek istedii ve bu arada kendini
de gstermeye alt durum lar daha zararszdr. Ama laf tayc
daha ok kamuoyunun atanm szcs olarak ortaya kar ve serin
kanl nesnelliiyle kurbann boyun em ek zorunda olduu anonimliin gcn ona daha da iyi hissettirir. Yaralandndan habersiz olan
yaral tarafn onuru iin duyulan gereksiz kayg, her eyin apak ol
mas iin gsterilen gereksiz zen, i temizliine verilen o abartl
nem - btn bunlarda daha da srtr yalan. Bu deerler arpk dnya
mzn Gregers W erle'leri1 tarafndan ne srldnde arpklk daha
da artar, iyi niyetliler, ahlaki sofuluk adna hareket ederken yok edici
lere dnrler.

116
D uy im di, n a sl k t k a lp li o ld u u n u o n u n .1 Beklenmedik
ve ciddi bir kazada yaamlarn yitirme tehlikesi geirenler, olay son
radan anlatrken, o srada hi korku duymadklarn sylerler ou
kez. Genel dehet zel olarak onlara ynelmiyor, sadece bir ehrin sa
kini olarak, byk bir topluluun yesi olarak etkiliyordur onlar.
Sanki onlar aslnda ilgilendirmeyen, arzi ve deyim yerindeyse can
sz bir yazgya raz olmulardr. Korku yokluu, psikolojik ynden,
ar bir darbe karsnda korku duym aya hazrlkl olm am akla akla
nr. M utlak duyarszla ok benzeyen bir sakatlk vardr, kazada gz
184

lemci gibi kalann zgrlnde. Beden gibi ruhsal organizm a da a

p kendisiyle orantl deneyim leri alglamaya yatkndr. Deneyimin
konusu bireye oranla fazla bydnde birey de onu deneyim lem ek
yerine sezgisel bilgiden tm yle kopuk kavramlarla dorudan doru
ya kaydeder: Yaanan, dsal bir eydir artk, llemeyen, karlatnlamayan bir ey: Facia ona kar nasl kaytszsa, o da ona yle ka
ytszdr. Ahlaki alanda da buna benzer bir durum grlr. Kabulle
nilmi normlar asndan pek makbul saylmayan davranlar gste
ren, rnein dm anndan alm aya gnl indiren ya da ona acmay
reddeden bir kiinin iten gelen bir sululuk duygusu hissetm esi de
zordur; ancak kendini zorlayarak sululuk duyabilir byle bir insan.
Bu durum, ahlakn politikadan koparlmas anlam na gelen devlet
kar doktriniyle de ilikisiz deildir. Kamusal ilerle zel varolu ara
sndaki m utlak kartlk da byle kurgulanr. Byk bir su ou za
man basit bir konvansiyon ihlali olarak grnr bireye. Bunun tek ne
deni, inenm i norm larn dpedz konvansiyonel ve kirelem i ol
mas ve birey asndan bir balayclk tamamas deildir: Bu
normlarn nesnellii, tem elde bir tzsel ierie dayandkiannda bile,
onlar ahlaki duygulanm larn uzanda, vicdan alannn dnda tut
mak iin bal bana yeterli bir nedendir. Oysa baz tikel tatszlk ve
kabalklar, ola ki baka kim senin fark etmedii hata m ikro-organizmalan -rnein, bir yemek davetinde sofraya herkesten nce otur
mak ya da bu sadece akam yem eklerinde yapld halde bir ay da
vetinde konuklarn oturaca yerlere adlarn belirten kartlar koym akbu trden nem siz ayrntlar, kural bozm u olan kiinin yeise varan
bir pimanla boulm asna, vicdannda bir kara lekenin belirm esine
neden olur ve bazen de bunlar kendine bile itiraf etm esini nleyecek
kadar yakc bir utan duygusuna yol aar. Herhangi bir soylu yan
yoktur bunun, nk utanca kaplan kii, gayri insani davranlara
hibir itiraz olmayan toplumun tam da bu yzden yakksz davra
nlar hi hogrmediini ok iyi biliyordur: M etresini kap dar
eden ve bylece ne kadar deerli bir insan olduunu kantlayan adam
mutlaka toplumun onayn alacak, iyi bir evreye m ensup am a biraz
fazla gen olan bir kzn elini saygyla ptndeyse alay konusu ola
caktr. Ancak, bu fazla lks ve narsisistik tasalarn bir ikinci yn da
ha vardr: Nesnellemi dzene arpp geri dnen deneyim iin birer
snaktrlar. zne, hatal ve doru davrann bu ufack ayrm larna
uyup bylece geer not alabilir; ama ahlaki su karsndaki kaytsz
185

lnda, kiisel karar yeteneksizliinin kararn nesnesiyle doru oran

tl olarak arttn sezmesinin de pay vardr. Kavgal ayrld sevgi
lisine yine telefon etmedii iin onu gerekten ortada brakm oldu
unu sonradan akl eden insann durumunda komik bir yn vardr;
Portici'nin dilsiz kzn anm satr.2 "Cinayet gazetelerde kanlara o
kadar benzer ki," diyor polisiye yazan Ellery Queen bir romannda,
"sizin banza hi gelm eyecek gibidir. Gazetede veya bir detektif ro
mannda karnza kar, sizde irenme veya sempati duygulan uyandnr. Ama bir anlam yoktur." Bu yzden Thom as Mann gibi yazarlar
da haber olm u btn facialar -tre n kazasndan ak krgn kzn ile
dii cinayete k ad ar- en sakil ynleriyle betimlemilerdir; Onu iirsel
bir konuya ilikin klarak, aksi halde bir cenazenin an tantanal cid
diyetinin yol aaca o bastrlm az kahkahay kendileri retmeyi deniyorlardr, tpk eytan k an r gibi. Buna karlk, en ufak mnasebet
sizlikler de onlara glp gem eden iyi ya da kt olm am za izin ver
dikleri iin o kadar nem lidirler - bu noktada ciddiyetim iz biraz alda
tc da olsa. Byle densizlikler, ahlak duygusunu derim izde hissetme
mizi -kzardm z zam an - ve onu zneye btnletirmemizi salar;
o zne ki, kendi iindeki devasa ahlak yasasna yldzl gkyzne ba
kar gibi aresizce bakm aktadr ve zaten yasa da o gkyznn zayf
bir taklidinden ibarettir.3 Byle olaylarn tem elde ahlaka ilikin olm a
yan bir ierik tamas, te yandan iten gelen iyiliksever tepkilere ve
herhangi bir dstura dayanm ayan baz insanca duygudalklara da her
eye karn rastlanyor olmas, edepli davrann deerini azaltmaz.
nk iyicil tepki yabanclam aya hi kulak asmadan dosdoru gene
li ifade ederken, znenin de kendine yabanclam olduunu, ok
kendine ait sayd ahlaki buyruklarn -iy i bir yurtta o larak - aslnda
sadece bir taycs olduunu kolayca aa vurabilir. Oysa ahlaki
tepkileri tmyle dsal olana -fetilem i d etlere- cevap veren kii,
isel ve dsal arasndaki alm az ayrln sknts yaar ve stelik bu
talam ayrma smsk bal kalrken, bylece kendini ve deneyim i
nin hakikatini feda etm eksizin geneli kavrama imknn elde eder.
selle dsal arasndaki uurumu daha da vurgulayan davranlar, bu
ayrmn almaya balad bir noktaya da iaret ediyordur. Dahas,
monomanyak kiinin davranlarm hakl karan ey ou zaman
kendi nesnesidir. Yanl ve sahte yaamn btn eriilm ez sorunlar,
monomanyakn o tuhaf ve saplantl dikkatinin topland toplumsal
adap alannda da kendilerini gsterir ve onu yine btnle uramak
186

zorunda brakrlar; u farkla ki, bu alann dndayken onun eriem e

yecei bir noktada duran atknn burada paradigm atik bir model
iinde her ynyle ve zgrce ilenm esi mmkdr. Buna karlk,
tepkileriyle toplum sal gereklie uyum gsteren kiinin zel dnyas
tmyle ekilsizdir, nk ona kalbn veren ey sadece iktidar iliki4
leridir. D dnyann gzetim inden kaarak kendi benliinin genile
yen emberi iinde rahatlad anda zalim ve kaba davranm aya yat
kndr. Uzaktakilerin ona dayatt btn disiplinin, dolayszca da
vurulmu saldrganln gerektirdii btn feragatin cn o da en
yaknndakilerden alacaktr imdi. D dnyaya kar, kendi nesnel
dmanlarna kar saygl ve dosta davranr, am a dostane ortam lar
da bir ta yreklilik ve kzgnlk antna dnr. z-konnum olarak
uygarln ona insanlk olarak uygarl dayatmad anlarda, bu ikin
ci uygarla kar btn kzgnln aa vurur ve kendi "ev, aile ve
cemaat" ideolojisini yine kendisi rtr. M ikrolojik ahlaki miyoplu
un savat da budur. ekilsiz sam im iyet ve geveklik, sadece id
det iin bir bahanedir onun asndan: Sonradan rahat rahat tatszlaa
bilmek iin bavurulan b ir nezaket gsterisi. Sam im iyet alann kl
krk yararcasna tartar ve eletirir, nk sam im ilikler onun zneliinin koulu olan teki'nin tartya gelm eyecek kadar hassas aylasn ih
lal ediyor ve yabanclatryordun Yabanclk ancak komunun m esa
fesini tanm akla hafifletilebilir: Bilince dahil edilebilir. O ysa balan
gtan beri hi deim eden srp giden bir yaknlk varsaym, yaban
cln dpedz yadsnm as, hakszl hi azaltmadan br uca gt
rr: tekinin tikelliini ve dolaysyla insanln pratikte olumsuzluyor, onu "bizden biri" sayyor ve mlkiyet envanterine kayordur. Do
layszln kendini ortaya srd ve pekitirdii her yerde toplumun
kt dolaymll da sinsice gsterir kendini. Dolayszln davasn
ancak en temkinli dn savunabilir bugn. Ve bu da en kk l
ekte snanr.

117
l servo p a d r o n e .1 - O toriter kltrn baml snflara ykledii
dncesiz grevler ancak srekli gerilem e pahasna yerine getirilebi
lir. Biimsizlikleri tam da toplumsal biimin rndr. Gelgelelim
kltr de kendi rettii barbarlar her zaman yine kendi barbar doas
187

n canl tutmak iin kullanmtr. Tahakkm, dayand fiziksel idde

ti hkmedilenlere devreder: arptlm igdlerini kolektif olarak
onaylanm yollardan da vurmalarna izin verilirken, soylunun ken
di soyluluunun tadn karmas iin gerekli olan ileri yapmay da
renirler. Ezenler, bakalarna uyguladklar basknn bir blm
nn, ezilenler iinden setikleri uaklar araclyla kendilerine de uy
gulanm asna raz olmasalard eer, ierdii btn o disiplinle, kendi
liinden tepkilerin boulmasyla, kinik kukuculukla ve o kreltici
kumanda ehvetiyle birlikte ynetici kliin z-eitimi de imkanszla
rd. Snflar arasndaki psikolojik mesafenin nesnel ekonom ik fark
llktan ok daha az olmasnn nedeni de budur elbet. Uzlatnlm azlarn uyumu kt btnln srdrlmesine hizm et eder. stn baya
l, onu yeniyetme astyla ayn dzeye koyar. Yaamn ne menem
bir ey olduunu retm ek iin st snf ocuklarna azap ektiren
hizmeti ve mrebbiyelerle balayp, yabanc szcklerin kullanmn
yasaklarken ocuklarn btn dil cokusunu da ldren W esterwald'
l2 hocalardan geip onlar kuyruklarda bekleten m em urlar ve mstah
demlerle, eitim alanlarnda kafalarna basan baavularla devam
eden bir dz izgi vardr: Dosdoru Gestapo ikencecilerine ve gaz
odalarnn brokratlarna ular. Gcn alt katmanlara em anet edilm e
si, st katmanlardan da olumlu bir cevap alr hemen. Ailesinin edepli
ciddiyetinden rken ocuk mutfaa snacak, ann aslnda gizli
den gizliye aile terbiyesi ilkesini yanstan canllnn yaratt scak
ortamda geveyecektir. ncelmiler, incelmemilerin ekimini hisse
dip onlara doru giderler: Onlarn kabal, kendi kltrlerinin ver
meyi reddettii eyi aldatc biim de vaat ediyordur. st katmanlarn
incelmi bireyleri, onlara anarik doa gibi grnen kabaln aslnda
tam da direnmeye altktan zorlanmann dourduu bir refleksten
ibaret olduunu bilmezler. st katm anlann kendi snf dayanm alan
ile alt katmanlardan gelen em anetilere yaltaklanlan arasndaki do
laym n, yoksullar karsnda hakl bir sululuk duygusudur. Ama
dersini alm ve "burada ilerin nasl yrdn" iliklerine kadar
renmi isyanc da st katmanlarn bir yesine dnm demektir.
Bruno Bettelheim,3 Nazi kam planndaki kurbanlarn kendi infazclanyla zdeletiklerini kaydetmiti - toplumsal baheciliin ngiliz
zel liseleri ve Alman askeri akademisi gibi daha yksek fidanlklar
m da mahkm edecek bir olgudur bu. Ba aa dnya, kendi kendini
srdrr: Tahakkm, hkm edilenlerce yaylyordun
1 88

118
A a ya , hep daha aaya.1 insanlar arasndaki zel ilikiler s
nai darboazlar rnek alm gibidir. En kk toplulukta bile en alt
basamaktaki yedir dzeyi belirleyen. Sohbetlerde edeceiniz sz
sadece bir kiinin anlamamas bile inceliksiz saylm anza yeter. M a
sada tek bir gayri insani sima olduunda bile konumalar, insanlk
adna, en aikr, en skc ve bayat konularla snrl tutulur. D nya ar
tk insanlar dilsizletirdiine gre, kiiler de birbirleriyle konum a
dklar srece hakl konum da olacaklardr. Dilsizin hedefine ulamas
iin kendi karlarna ve doasna smsk sarlmas yeterlidir. Bizim
le bou bouna temas arayan biri yalvaran hatta rica eden bir ton be
nimsedii anda bize kar avantajsz konuma der. Dnm e ve ko
numa her zaman yaln gerei aar, oysa darboazn tand en yk
sek bavuru makam plak olgudur; bylece zek safdillik haline ge
lir ve kaln kafallar da su gtrm ez bir gerek olarak hemen sarlrlar
buna. Olumlu olana verilen genel onay, her eyi aaya eken bir
yerekimi kuvvetidir: K art eilim le hesaplamay reddederek ondan
stn olduunu gsterir. Aa ekilm eye yanam ayan daha karmak
kiilik, dncesizlere kar son derece dnceli davranm ak zorun
dadr; tekilerinse huzursuz bir vicdanla kvranm alarna gerek yoktur
artk. Evrensel bir ilke haline gelen dnce aczi, dirimsel bir g ola
rak grlyordun Sorunlarn ekilci ve idari bir yolla zlm esi, an
lamlaryla birbirine bal olan eylerin koparlarak farkl kompartmanlara yerletirilm esi, keyfi grlerin hibir kant gstermeden kr
bir inatla savunulmas, deneyim srecinden geri ekilip nihai bir "Benbyleyim-ite" tavryla ne srld iin dum ura urayan ve ekil
siz kalan bir benliin btn zellikleriyle eyletirilm esi - bunlar ye
terlidir, en sk mant bile etkisiz klmak iin. Byle davranan kii
ler, elde edecekleri avantajn yan sra, tpk kendileri kadar kusurlu
olan bakalarnn onayn alacaklarndan da em in olabilirler. Kendi
zaaflarn sinike ilan edileri, bu ada nesnel tinin znel olan tasfi
ye ettiini sezebildiklerini de gsterir. Henz arka bacaktan stnde
dorulamam zoolojik atalan kadar yere yakn ve gerekidirler.

189

119
F a zile t timsali. igdsel doyumdan feragat olarak ahlak ile bas
trma arasnda bir balant olduunu herkes duymutur. Am a ahlaki
dnceler sadece btn br dnceleri bastrmakla kalmazlar:
Dorudan doruya baskclarn varlndan tremilerdir. Yunan di
linde iyilik ve servet kavramlar H om erostan beri iie gemi durum
dadr. Hmanistlerin modern toplum a bir estetik-ahlaki ahenk modeli
olarak sunduu kalokagathia'a [gzel-iyi] her zaman mlkiyetin
zel bir arl olm utur ve Aristo'nun Politika metni de soyluluu
"miras alnan servet art m kemmellik" olarak tanmlamakla isel de
erin toplumsal stat ile kaynamasn aka onaylamaktadr. Hem
isel hem dsal varoluu kuatan, bireyin hem kent-devletteki konu
munu hem de bir btnlk olarak benliini kuatan klasik an polis
kavram, zenginlie ahlaki bir deer yaktrlmasn] mmkn klyor
du, stelik doktrinin daha o dnem de bile hak ettii kaba kukulan
uyandrmadan. nsann deeri varolan devlet zerinde grlebilir bir
etki yapabilmesiyle llecekse eer, nfuzlu olmasn salayan mad
di zenginliin de kiiliinden kaynaklandn sylemek gerekir, n
k ahlaki tz, tpk Hegel'in ge dnem felsefesinde olduu gibi, bu
yaklama gre de kiinin nesnel sosyal gereklie katlmyla belir
lenmektedir. Bu zdelii ilk yadsyan, devenin ine deliinden ge
mesi zengin adamn cennete girm esinden daha kolaydr nermesiyle
Hristiyanlkt. Ama yoksullua verilen bu zel teolojik prim, mlki
yet ahlaknn genel bilin zerindeki etkisinin derinliini de ortaya
koyar. Sabit mlkiyet, gebe varolutan ayrmann yoluydu ve b
tn normlar da byle bir varolua kar gelitiriliyordu; iyi olmak ve
iyelii olmak bandan beri zdeti.1 iyi insan, kendini de mlkn
ynettii gibi yneten insandr: zerk varl, maddi g modeli ze
rinde kurulmutur. yleyse zenginleri de ahlakszlkla sulamamak
gerekir -byle bir talep her zaman siyasal basknn nemli silahlarn
dan biri olm utur- yaplmas gereken, bakalar iin de ahlak temsil
ettiklerini onlara anlatmaktr. A hlakta iyelikler yansr. Dnyann cep
haneliinin bir esidir iyilik olarak servet: kisinin zde olduuna
ilikin inat yanlsama, ahlaki fikirlerin zenginlerin hakl olduu d
zenle yzlemesini nlem ektedir; am a te yandan da ahlakn zengin
likten tretilmi olanlarn tesinde baka somut tanmlarna ulamak
190

da mmkn olmamtr. D aha sonraki dnem lerde karlarn rekabeti

bireyle toplum arasndaki mesafenin almas ve bireyin kendi bana
kalmasna yol aacak, bu da onu zenginliin ahlaki olduu fikrine da
ha da inatla sanlm aya gtrecektir. Blnm olan -i i ve d - yeni
den birletirm e olaslnn kefili gibi grnyordur servet. Dnyevi
ilekeliin, i adam nn a d maiorem dei gloriam [Tanrnn ann ar
trmak | adna giritii -M a x W eber tarafndan yanl biim de mutlak
latrlan- snrsz abann srr da budur. M addi baar, bireyle toplu
mu, zengin adamn yalnzlktan kurtulabilecei gibi rahatlatc ve aruk ok aibeli bir dncenin tesinde, bsbtn radikal bir anlamda
da birletirir: Yaltlm ve gzkara biim de savunulan bireysel kar
bir noktada ekonom ik g olarak toplumsal egemenlie dnr ve
her eyi birletiren ilkenin cisim lenii olarak ortaya koyar kendini.
Zengin olan ya da zenginlie sonradan ulaan kii, nesnel tinin demek hoyrat bir ekonom ik eitsizlikle bir arada tutulan bir toplumun
gerekten akld yneliinin- amalad eyi kendisinin yine "ken
di giriimiyle", bir benlik olarak gerekletirdii duygusuna kaplr.
Bylece aslnda iyiliin yokluundan baka b ir ey olmayan da ona
iyiliin ta kendisi olarak grnr. Hem kendisi hem de bakalar onu
genel ilkenin gereklemesi olarak grrler. Ve bu da bir adaletsizlik
ilkesi olduu iin haksz adam haklya dnr - sadece bir yanlsa
ma da deildir bu tersyz olu, toplumun kendini yeniden retmesini
salayan yasann kar konulm az gcyle de desteklenmektedir. Bi
reylerin zenginlii toplumun "tarih-ncesi" ilerleyiinden ayr tutula
maz. retim aralarn zenginler kontrol eder. Btn toplumun katl
d teknik gelim eler de bu yzden "onlarn" -gnm zde-sanayi
nin - ilerleme hanesine kaydedilir ve Ford'lar da varolan retim iliki
leri erevesinde sahiden yle olduklar lde zorunlu olarak toplu
mun velinimeti gibi grnrler. retim srecinin balangcnda zaten
imtiyazl konumda olm alan, sanki kendilerine ait bir eyden -artan
kullanm deerinden- vazgeiyorm u gibi grnmelerini salar, oysa
krn bir blmnn kendi kaynana geri dnm esine izin vermekten
baka bir ey deildir yaptklar. Ahlaki hiyerari de bir sanrdan iba
rettir bu yzden. phesiz, yoksulluk her zaman ilecilik olarak gk
lere karlm, ahlakn cisimlenii olan o zenginlikleri kazanmann
toplumsal koulu olarak yceltilm itir; yine de hepimizin bildii gibi
deerli bulunmayan kiiler iin "be paralk adam" trnden deyim ler
kullanlmakta ve Alman ticari jargonunda da "adam iyi" sz kiinin
191

deme kapasitesini belirtmektedir. Kadirim utlak bir ekonomik mant

n bu kadar sinike itiraf ettii ey, bireylerin davrannda ok daha
ak bir anlatm kazanr. Zenginlerin gze alabilecei farzolunan kii
sel cmertlik, onlar evreleyen mutluluk aylas, yanlarna sokulmas
na izin verdikleri kiilere de ksmen yansyan o bahtiyarlk - b
tn bunlar zenginleri perdelemeye, gzlerden gizlem eye yarar. Temiz
ailelerdir onlar ve hep yle kalrlar: iyidirler, daha iyidirler. Servet,
aikr adaletsizlie kar bir yaltm salar. Polis grevcileri coplarken
fabrikatrn olunun ilerici bir yazarla iki kadeh viski imesinde sa
knca yoktur. Zengin adam, kiisel ahlakn en yaman kstaslar asn
dan bile, yoksul adamdan gerekten daha iyi olabilirdi - olabilseydi
eer. Gereklikte hep savsaklandn bildiim iz bu imkn, ona sahip
olmayanlarn ideolojisinde nemli bir rol oynar: Dolandrc bile -ki
byk irketlerin yasal patronlarna rahatlkla yelenebilir- tutuklan
dktan sonra, ok zevkli denm i evi sayesinde nleniyor ve yksek
cretli irket yneticisi de verdii cm ert ziyafetlerle insani bir scak
lk kazanyordur. Gnmzn barbarca baan-dini de ahlaka dpedz
kar deildir yleyse: Bat'nn eve dndr, atalarmzn saygde
er ahlakna geri dn. Bugnk dnyay mahkm eden normlar
bile onun gnahlarnn meyvesidir. Her trl ahlakn modeli ahlaksz
lktr ve bugne kadar da birincisi kincisini hep yeniden retmitir.
Sahiden ktdr kle ahlak: Efendi ahlaknn sona ermeyiidir.

120
R o se tk a v a lie r .' Zarif kiileri cazip klan ey, kendi stnlkleri
ni kiisel ilikilerinde kullanm aya kalkm ayacaklarna ve kstlayc
koullarn rn olan o dar grllkten uzak kalacaklarna dair bir
beklenti uyandrmalardr. Dnsel servenlerden ekinmeyen, ken
di karlarn umursamayan ve hep incelmi tepkiler gsteren kiiler
olarak hayal ederiz onlar; zulmn kurbanlar kendilerini bu hale d
ren eyi alglama imknndan bile yoksunken, onlarn, duyarllkla
r sayesinde, hi deilse dnce dzeyinde, kendi ayrcalklarnn da
temelini oluturan bu zulme iddetli bir tepki gstereceine inanrz.
Ama retimin zel alandan kopukluunun kendisi de sonuta zorunlu
bir toplumsal yanlsamaysa eer, bu tinsel genilik beklentisi boa
1 92

kacak demektir. En ince snobizm bile kendi nesnel koulu karsnda

tiksinti duymaz, tersine snobun o koulu grmesini nler. Erdemin te
rristlerinden nefret edenler, on sekizinci yzyl Fransz aristokrasisi
nin Aydmlanm ada ve D evrim hazrlklarnda ok oyunbazca mntehir bir rol oynadn hayal etmeyi seviyorlar, am a bugn de tartm a
ya ak bir noktadr bu. En azndan burjuvazinin ge dnem lerinde bi
le byle oyunbazlklardan uzak durduunu biliyoruz. Yanardan tepesindeyken declass? lerin [smfszlamlar] dnda hi kim se kal
kp oynamaz. Toplum yaam nn znel olarak da ekonom ik ilkeyle
belirlenmi olmas ve ekonom inin kendi rasyonalitesini btne yay
mas, yaamn bencil karlardan zgrleim ine bir zihinsel lks ola
rak bile imkn vermiyor. Nasl kendi muazzam boyutlara varm ser
vetlerinden zevk alam yorlarsa, kendi aleyhlerinde dnmeyi de beceremiyorlardr. B eyhudedir hafiflik abas. st ve alt katm anlarn bi
lin tarzlar arasndaki farklarn silinmesi, aralarndaki gerek farkn
sriip gitmesine hizm et ediyor. Yoksullarn dnmesini nleyen ey
bakalarnn disiplinidir, zenginleri nleyense kendilerininki. Yneti
cilerin bilinci, daha nce dinin maruz kaldn her trl zekya uygu
luyor bugn. Kltr haute bourgeoisie [yksek burjuvazi] tarafndan
bir gsteri esine dntrlyor. Kiinin zeks veya eitimi, onu
evlenmeye veya davet edilm eye deer klan nitelikler arasnda sayl
yor, tpk usta binicilik, doa sevgisi, cazibe veya bedene kusursuzca
oturan bir smokin gibi. Bilgiyi ise merak etmiyorlar. Bu en ruhlar o
u kez tpk kk burjuvalar gibi tmyle gndelik ilere gmlm
durumdadrlar. Evlerini derler, partiler verirler, otel ve uak rezer
vasyonlarnda virtzce davranrlar. Kalan vakitlerini de Avrupa irrasyonalizminin sakatatlaryla beslenmeye ayrrlar. Zihne duydukla
r dmanl hi saklamazlar: Dncenin verili her eyden, her varolan'dan zerkliinde bir nifak eilimi seziyorlardr ve bunda haksz
da saylmazlar. Eitimli flistenler Nietzsche'nin zam annda ilerleme
ye, kitlelerin tereddtsz yceltilm esine ve olabildiince ok sayda
insan iin olabildiince byk mutluluk fikrine inanyorlard; bugn
de pek farknda olmadan tam tersine inanyorlar: 1789un ilgasna, in
san doasnn dzeltilm ezliine, mutluluun antropolojik imknszl n a -k sa c a , iilerin fazla cret aldna. B irnceki dnem in en de
rin sezilerinin daha tesi olmayan bayalklara indirgendiini gr
yoruz bugn. Toplum ca kabullenilmi son filozoflar olan Nietzsche
ile Bergson'dan geriye kalan, kendi m azeretileri tarafndan kirletil
193

mi bir doa adna ne srlen bir anti-entelektalizmden baka bir

ey deil. "nc Reich'ta beni en skan ey 'toprak' szcn artk
kullanamayacak olmamz, nk Naziler msadere ettiler bu sz" 1933'te byle diyordu, bir genel mdrn sonradan Polonya'da katle
dilecek olan Yahudi ei. Ve Faistlerin yenilgisinden sonra bile, bir
kokteylde herkesin radikal sand bir ii lideriyle karlaan zarif bir
AvusturyalI hanm, bu zata duyduu hayranl ancak u canavarca
szlerle ifade edebiliyordu: "Hem sonra entelektellikten o kadar
uzak, o kadar uzak ki!" Almanca'y yapmack bir yabanc vurguyla
konumakta srar eden kkeni biraz bulank bir aristokrat kz bana
Hitler'den holandn itiraf ettiinde kapldm korkuyu da unut
muyorum. Kzn grn H itler imgesiyle badaacak gibi deildi.
Pek tatl bir bo kafallk kzdan kendi gereini gizliyor olmal diye
dnmtm o tarihte. Oysa benden daha kurnazd kz, nk temsil
ettii ey artk ortadan kalkmt ve kzn snfsal bilinci de bireysel
yazgsn silmekle kendinde-varlnn, toplumsal karakterinin ortaya
kmasn salamt. Tepedekilerin saflarn bsbtn sklatrdklar
byle bir ortamda her trl znel sapma imkn ortadan kalkyor ve
farkllk da sadece bir gece elbisesinin daha sekin kesiminde arana
biliyor.

121

O d ette iin re q u ie m .' K ta Avrupasndaki st snflarn Anglomanisi, kendilerine yeterli olmalar amalanan birtakm feodal uygu
lamalarn adada trenselletirilm i olmasndan kaynaklanmaktadr.
Kltr orada nesnel zihnin ayr bir alan olarak, sanat ve felsefe he
veskrl olarak deil, empirik varoluun bir biimi olarak srdr
lr. Yksek yaam, ayn zamanda gzel yaam da olmaya zenir. Katlanlara ideolojik bir haz pay salar. Yaamn biimsellemesi kural
lara bal kalmay gerektiren bir greve dnt, bir slubun yapay
olarak srdrlmesini, doru davranla bamszlk arasnda hassas
bir dengenin korunmasn zorunlu kld iin varoluun kendisi de
anlamla yklym gibi grnyor ve bylece toplumsal olarak ge
reksiz bir grubun huzursuz vicdann rahatlatyordun nsann hep ken
di mevki ve durumuna en uygun szleri syleme ve en uygun jestleri
yapma ykmll bir ahlaki abay da zorunlu klar. Kendi kiisel
194

eilimlerine kaplmasnn zorlatrlmas, ataerkil bir noblesse oblige'in [soylu dom u olm ann getirdii ykm llkler] gerektirdii gi
bi yayor olm a duygusunu verir insana. Ayn zam anda kltrn nes
nel tezahrlerden dolaysz yaam alanna kaydrlmas da kiinin do
layszlnn zmleyici akl tarafndan sarslm a tehlikesini ortadan
kaldrr. Gururlu zgvene yakmayan bir zevksizlik olarak burun
kvrlr akla - ama Dou Prusyal bir Junker'in yz kzartc kabal
yla deil, grnte aydnca bir lt adna, gnlk yaamn este
tikletirilmesi adna yaplr bu. Bylece yaratlan pohpohlayc yanl
sama, kendisinin styap/altyap veya kltr/m adde blnmesinden
mnezzeh olduunu sylyordur insana. Yine de btn aristokratik
bezemelerine karn trenselliin vard ve varaca nokta, kendi
iinde anlam olmayan bir performans anlam olarak hipostazlatran
ve zihni de zaten orada olan eyin kopyas durum una dren o ge
burjuva tavrdr. Bal kalnan norm bir kurm acadr; toplumsal nko
ullar da tpk m ek ald saray seremonisi gibi oktan silinmitir
yeryznden. Kabullenilm esinin nedeniyse herhangi bir nesnel ahlaki
balayclk deil, gayri meru bir kar dzeninin m erulatnlm asna hizmet etmesidir. Nitekim Proust, kendisi de kaplm aya pek yatkn
olan adamn o am az sezgisiyle, A nglom aniye ve kuralc yaam tar
znn yceltilm esine daha ok aristokratlarda deil de ykselmek iste
yenler arasnda rastlandn saptamt: Zppeden hacaaya giden
yol bir admlktr. Bu, snobizm ile art nouveau arasndaki ilikiyi de
aklar: mbadeleyle tanm lanan bir snfn kendini m badeleden
arnm bir sebze gzellii im gesine adam a abasdr art nouveau. Bu
benlik leninin yaam hi zenginletirm ediinin kant da kokteyl
partilerinin skcl, kr evlerindeki hafta sonu davetlerinin bunaltcl ve btn bu toplumsal alveri alannn simgesi olarak golf
oyununun yavanldr. Hi kimseye gerek bir haz vermeyen imti
yazlardr bunlar; tek ilevleri, hibir haz imkn iermeyen bu sevinsiz btnn paras olduklarn imtiyazllarn kendilerinden gizlem ek
tir. Gzel yaam, en son evresinde, dpedz gsterie, sadece sekin
olmaya indirgenm itir -k i Veblene gre bandan beri b yleydi- ve
parkn sunduu tek tatmin de darda kalanlarn burunlarn dayadkla
r parmaklklardr. imdi zaten kar durulm az biimde dem okratlat
rlan st snflarn kabahatlerinde, toplumu oktandr tanmlayan ey
btn plaklyla ortaya kyor: Yaam, kendi yokluunun ideolo
jisine dnmtr.
195

122
M o n o g ra m la r. Odi profanum vlgus et arceo [baya halktan
nefret eder ve kanrm], diyordu azatl klenin olu.1
ok kt insanlarn lebileceini dnmek zordur.
"Biz" derken aslnda "ben"i kast etm ek, hakaretlerin en rtlsdr.
"Dmde bana x grnd" ile "dmde jc' grdm" arasnda dn
yann alan vardr. A m a hangisi daha dorudur? D gnderen
ruhlar olmad kadar, d gren de ego deildir.
H er adan iyi baklm bir adamn seksen beinci yagnnden nce
grdm bir dte onu gerekten sevindirmek iin ne armaan etme
liyim diye sormutum kendim e ve sorumun cevabn da hemen ver
mitim: ller dnyas iin bir rehber.
Leporello'nun paraszlktan ve az yemek yiyebildiinden yaknmas,
Don Juann gerekten yaayp yaamad sorusuna yol ayor. 2
ocukluumda, kar kreyen adamlar ilk kez grdm gn anms
yorum. incecik pl prtlar iindeydiler. Ne yaptklarn, kim oldukla
rn sormutum byklere. siz adam lar olduklarn ve ekmek parala
rm karsnlar diye onlara bu iin verildiini sylemilerdi. yleyse
layklarn bulmular, diye barmtm hrsla, kar kreyenlerin lay
budur! Sonra da kendimi tutam ayp hkrklara boulmutum.
Ak, farkl olanda benzerlik grm e gcdr.
kinci Dnya Savandan nce Paris'te bir sirk ilan: Plus sport que le
thetre, plus vivant que le cinema. [Tiyatrodan daha sportif, sinema
dan daha canl.]
Hays Brosunun btn kurallarna kesin biimde uyan bir filmin b
yk bir sanat yapt olmas da mmkndr - ama Hays Brolarnn
bulunduu bir dnyada d e il.3
196

Verlaine: Balanabilir lmcl gnah.

Evelyn W augh'un Brideshead'e Son Gidi'i: Toplum sallatrlm
zppelik.4
Zille, yoksulluun kna bir aplak atar. 5
Scheler: Le boudoir dans la philosophie. 6
Liliencron'un bir iirinde askeri m zik betim lenir.7 iir yle balar:
"Geliyor m eydandan bandonun sesi. K yam et G nnde tubalar gibi";
ve yle biter: "Kanatlan alaca bir kelebek gelir mi / M eydandan bu
raya kanat rparak imdi?" ktidann airaneletirilm i tarih felsefesi,
Kyamet Gnyle balayp kelebekle biten.
Trakl'n "Yolda" iirinde u dize vardr: "Syle, nice zam andr lyz
biz"; Daubler'in "Altn Soneler"inde de u: "Nasl da doru hep l
olduumuz."8 Davurumculuun btnl, birbirine tm yle ya
banclam ve yaam sadece kendi i dnyalarnda kabul eden kii
lerin tam da bu yzden l olduklarn da vurm asndan kaynaklanr.
Borhardt'n denedii ynla biim arasnda gne uyarlanm halk
arklar da eksik deildi.9 "Popler tarz" deyimini reddediyor ve
"Halk tarznda" diye niteliyordu bunlar. A m a "Kanun namna" deyi
mini artryor bu da. Tadilat-airin postunun altnda, Prusyal
polis kmldyor.
Bugn dnceyi bekleyen grevlerden biri de Bat kltrne ynelti
len btn gerici savlar ilerici aydnlanm ann hizm etine komaktr.
Ancak kendilerini anlam ayan dnceler dorudur.
Hus,10 kendisini yakacaklar odun ynna al rp tayan zavall
yal kadn grdnde, "Sancta simplicitas!" [kutsal basitlik] diye
barmt. Ya onun her iki biimiyle de Son Yemei andran kurban
edilme gerekesine ne dem eli? Her dnce kendinden bir basamak
stteki dncenin yannda safdil grnr ve aslnda hibir ey de ok
197

saf deildir, nk unutuluun ssz ufkunda her ey basitleip gidi

yordur.
Ancak erki kkrtmakszn zayf grnmeyi baardnda bulacaksn
ak.

123
K t y o ld a . 1 Faizmi ok somut bir anlamyla ocukluk anla
rmdan karsayabilmem gerekir. B ir fatihin en uzak blgelere eliler
yollamas gibi, faizm de istilann ok ncesinde nc birliklerini
gndermiti oraya: Snf arkadalarm. Burjuva snf herkesin herkesi
ezdii gaddar bir ulusal cemaat dn en bandan beri beslemise
eer, daha imdiden Horst Bergenroth, Jrgen Bojunga veya Horst
Eckhardt gibi adlar tayan ocuklar da yetikinlerin onu gerekleti
recek tarihsel erginlie ulamasndan ok nce bu d sahnelemeye
koyulmulard. Erimek iin kendilerini zorladklar dehetin gcn
yle berrak bir biimde hissedebiliyordum ki, daha sonra yaanacak
olan btn mutluluklar her an geri alnabilecek borlar olarak grn
yordu bana. nc Reich'n gelii siyasal yarg gcm iin bir srp
riz oldu, evet; ama bilind korkularm iin deil. Sonu gelmeyen
ykm la ilgili her trl m otif yaammn o kadar derinlerine szm.
Alman uyannn btn tehlike sinyalleri beni o kadar kavurup ze
rimde o kadar silinmez izler brakmt ki, Hitler'in diktatrlnde
grr grm ez tanmtm onlar: ou zaman aptalca bir dehete de
kaplyor ve topyekn Devletin srf bana kar icat edildiini, ocuk
luumda ilksel biimlerinden geici olarak m uaf tutulduum her eyi
bana uygulamak am acyla kurulduunu dnecek gibi oluyordum.
Tek bir rencinin zerine ullanp onu pataklayan ve hocaya ikyet
edince de onu snf haini ilan eden be y u rtsev er-y ab an clarn tutuklulara ikence yapld iddialarn rtmek iin tutuklulara ikence
yapanlar da bunlar deil miydi? En iyi renci bir yanl yaptnda
onu saatlerce y u h a la y a n la r-b u n la r deil miydi kendini asmay dene
yip de beceremeyen Yahudi tutuklunun evresinde toplanp alay
edenler? Kendileri tek bir doru cm le kuramadklar halde benim ki
lerin ok uzun olduunu syleyenler - Alman edebiyatn ortadan kal198

dnp da yerine kendi "yazn"larn bunlar koymadlar m ? Bazlar g

slerini esrarengiz iaretler ve madalyalarla kaplyor ve denizden
ok uzak bir yerde, donanm ann oktan ortadan kalkt bir tarihte,
donanma subay olm ak istiyorlard: M freze ve birlik komutan ilan
etmilerdi kendilerini, gayri merunun lejitimistleriydiler. Ters, huy
suz, skm bir zekya sahip olanlar vard bir de; snftaki baar
anslar, liberalizm anda yetenekli am a mtevaz bir evreden ge
len amatr m ucitinkinden fazla deildi ve bu yzden ailelerini sevin
dirmek iin ders saatleri dnda m arangozluk renm eye alyor,
batta kendi zevkleri iin uzun leden sonra saatlerinde snfta kala
rak izim defterlerini karmak ve incelikli desenlerle dolduruyorlard
- nc Reich'n o zalim etkinliine ulam asna yardm ettiler ve
bugn bir kez daha aldatlyorlar. Hocalarla durm adan kavga ederek
derslerin kesilm esine yol aanlara gelince, m ezuniyetlerinin daha ilk
gnnde, hatta ilk saatinde, svdkleri hocalarla sofraya oturup onlar
la ayn biray ve ayn erkek dnyasn paylam aya baladlar: Gnll
vasatlard bunlar da, daha yumruklarn masaya indirirken bile efendi
lerine tapacaklarn sezdiren isyanclar. B ir st snfa gemeyi baara
mamalar, geenlerin tepesine kp onlardan almalar iin yeterliydi. Bugn resmi grevlileri ve gnll memurlaryla btn bu fi
grler dlerim den darya frlayarak beni gemi yaam m dan ve di
limden yoksun brakm olduklarna gre, artk dlerimde grmem
de gerekm iyor onlar. Faizm, ocukluun karabasann gerekletir
mitir.
1935

124
B u lm aca. Oligari noktasna varan bir tarihsel gelim eye karn
neden iiler kendi konumlarn gittike daha az anlar hale geliyorlar?
Yararl olabilecek baz gzlem ler var. Sahiplerin ve reticilerin re
tim aygtyla nesnel ilikisi gittike katlarken, znel snf aidiyeti
daha da byk dalgalanm alar gsteriyor. Ekonomik gelimenin ken
disi de bu eilimi glendiriyor. Sermayenin organik bileimi, sk sk
belirtildii gibi, denetim in fabrika sahiplerinden teknik uzmanlara
kaymasn gerektirir. Birinciler, canl emein muadili gibiydi; kinci
lerse sermaye iindeki makine paynn karldr. Ancak, teknik s
199

relerin hesaplanabilir niceliklere indirgenmesi, eitim ve deneyim

den byk lde bamsz kck ilemlere ayrtrlmas, bu yeni
iletme yneticilerinin uzmanln da bir yanlsamaya, atanm olma
imtiyazn gzlerden saklayan bir gsterie dntryor. Teknik ge
limede her ilemin gerekten herkese ak olduu bir noktaya varl
m olmas - ilerlemenin bu ikin olarak sosyalist esi ge kapita
lizmde arptlm ve kendi ereinden saptrlmtr. Herkes sekinler
arasna katlabilecek gibidir imdi. Dahil edilm ek iin biraz beklemek
yeterli grnyordun Kiilerin uygunluunu ve seilebilirliini ta
nmlayan ey bir yaknlk ve akrabalk duygusudur: Dnen dolaplarn
libidinal katklarla sslenmesinden salkl teknokratik zihniyete ve
kanl canl realpolitik't kadar uzanan bir duygu. Byle adam lar sade
ce denetim de uzmanlamlardr. Onlarn yaptn baka herkesin de
yapabilecek oluu bu denetimcilerin gereksizlem esine deil, herke
sin grevlendirilme imknnn belirm esine yol amtr. Kukusuz, en
iyi uyum salayanlar yeleniyordur. Sekinler hl ok kk bir
aznlktr, evet; am a yapsal imkn, herkese eit frsat yanlsamasnn,
bu yanlsamadan beslenen serbest rekabeti ortadan kaldrm bir sis
tem altnda da srp gitmesini salam aktadr. Teknik glerin im ti
yazdan arnm bir dzene imkn tanmas, herkese, hatta glgede
kalanlarca bile, aslnda bunu nleyen toplumsal glerin salad bir
gelime olarak grlyordun G enel olarak, znel snf yelii bugn
ekonomik dzenin kendi katlnn unutulmasn salayan bir ak
kanlk iindedir: Kat eyler her zam an baka bir yere tanabilirler.
Bireyin kendi ekonom ik yazgsn nceden hesaplamasnn im knsz
l bile bu rahatlatc akkanla kendi katksn yapar. Kiisel yeter
sizlik deildir k belirleyen etken, hi kimseye, en tepedekilere
bile gven duygusu vermeyen k geirm ez bir hiyerarik yapdr:
Eitliki bir tehdit. Yln en baarl filminde kahraman pilot savatan
dnp de kk burjuva karikatrleri tarafndan bir birahane serserisi
yerine konularak taciz edildiinde, seyircilere sadece bilind bir
"Oh olsun!" vesilesi vermekle kalm yor, ayn zam anda onlarn "in
sanlar kardetir" inancn da destekliyordun M utlak adaletsizlik bylece adaletin aldatc bir kopyasna, deersizlem i eitlie dnr.
Bu arada sosyologlar da u kom ik bilmece zerinde kafa patlatmaya
devam ediyorlardr: Proletarya nerede?

200

125
O let.* Avrupa'da burjuva-ncesi gemi, kiisel hizmet veya yar
dmlar karlnda cret alm aktan duyulan utanta srdryor varl
n. Yeni ktada byle bir eye rastlanmaz. Eski dnyada d a karlk
sz hibir ey yaplm azd, yine de bir yara gibi yaanrd bu. Kuku
suz, toprak tekeli gibi pek de ulvi saylam ayacak bir ayrcalktan kay
naklanan bir ahlaki sekinlik dpedz ideolojidir. A m a kiiliin de
rinlerine nfuz etmiti ve pazara kar balarn dik tutulmasn sal
yordu. Alman egemen snf, yirminci yzyln ortalarna kadar, imti
yazn veya retim kontrolnn dnda kalan aralarla para kazanma
y hep kmsedi. Sanatlarn ve akadem isyenlerin hor grlmesinin
nedeni, kendilerinin de en ok isyan ettii eydi: Yaptklar i karl
nda para almak. zel retmen Hlderlin ile piyanist Liszt, egemen
bilince kar km alarna yol aan deneyimleri tam da cretli alm a
srasnda yaamlard. Yakn dnem lere kadar bir insann alt ya da
st snf yeliini para kabul edip etm em ek gibi ok basit bir lt be
lirliyordu. Zaman zaman sahte gurur bilinli eletiri haline de geldi.
Avrupa st snflarnn her ocuu, akrabalarn kendisine armaan
olarak verdii paray alrken kzaryor ve burjuva faydaclnn daha
stn gc bu trden tepkilerin almasn ve fazlasyla telafi edilme
sini salasa da "biz sadece mbadele iin mi yaratldk?" sorusu in
sanlarn iini kem irm eye devam ediyordu. Eskinin kalntlar, Avrupa
bilincinde, yeninin m ayalaryd. Oysa Amerika'da, zengin aile ocuk
lar bile gazete satarak be kuru kazanmaktan yksnmez; yeti
kinlerin tavrlarna da szm bir aldrszlktr bu. Yeni gelmi Avru
palya btn A m erikallarn paral hizm etlere yatkn haysiyetsiz kii
ler olarak grnm esinin nedeni budur; buna karlk A m erikallar da
prenslere zenen bir haneberdu diye bakarlar ona. alm a ayp de
ildir dsturunun apakl; pazar ilikilerinin feodal anlam yla alaltc olabilecei gibi zppece bir endieden bsbtn azade bir saf
derunluk; emein hakkn alma ilkesinin demokratiklii - bunlar, en
antidemokratik koullarn, ekonom ik adaletsizliin ve insann alal
masnn srp gitm esine yardm ediyordur. Hi kimsenin aklna gel
mez, mbadele deeriyle ifade edilemeyen hizm etler de olabilecei.
te, sadece kendi ikin ilkesi gerei balayc olabilecek bir hakikat
tasarlamaktan aciz olan ve hakikati sadece baka eyler iin, bakalar
201

iin, demek mbadele iin varolan bir ey gibi gren o znel akln za
ferinin asl nkoulu da budur. A tlantik'in dou yakasnda ideoloji
gururdu, bu yanndaysa mallarn teslim edilmesidir. Bu, nesnel tinin
rnleri iin de geerlidir. M badele ileminde iki tarafn da avantaj
beklemesi, baka bir deyile znel olarak en basit, en snrlayc tavr,
znel davurumu da engeller. H er trl pazarlanabilir retimin nsel
koulu olan krllk, znellie, dem ek kendinde-ey'e duyulan kendi
liinden ihtiyac daha balarken dum ura uratr. retim ve datm la
rnda yaplan masraf azami lde sergileyen kltrel rnlerde bile,
nfuz edilm ez bir mekanizmann etkisiyle olsa gerek, patronlarnn
en sevdii melodiyi bininci kez alarken bir yandan da piyanonun s
tndeki taba yan gzyle szen bar piyanistini anmsatan bir eyler
vardr. Kltr endstrisinin btesi trilyonlar buluyordur mutlaka,
ama performanslarnn biim yasasn belirleyen olgu bahitir. En
dstrilemi kltrn fazla cilal, hijyenik nitelii, ilksel utancn tek
kalntsdr bugn - bir arnm a veya eytan kovma imgesi ki, ef gar
sona benzememe telayla zarafet bahsinde aristokratlan bile geride
brakan ve bylece aslnda bir ef garson olduunu aa vuran otel
menecerinin frak ceketini andryor.

126
I.Q . En ileri teknik gelime evresine uygun den davranlarn
grld yerler, sadece gerekten gerekli olduklar sektrlerle snrl
deil. Dnce de kendi perform ansna konulan toplumsal snrlam a
lara sadece mesleki olarak dayatldklan alanda boyun emekle kal
myor, her ynyle gnll olarak uyarlanyor bunlara. Kendisine g
rev olarak verilen sorunlar zme noktasna hapsedilip yozlatrld iin, grevli olmad konulan bile bir sorun gibi ilemden geiri
yor. zerkliini yitirdii iin, gereklii zgr biimde ve bal ba
na bir ama olarak kavrama konusunda kendine gvenemiyor. Bunu,
pek saygn bir aldan iinde, en yksek creti alanlara brakyor ve
bylece kendini llebilir klyor. D avranlan, srekli olarak form
da olduunu kantlama zorunluluunu duyan bir adamn tavrlar kendi gznde bile. Dnme, krlacak herhangi bir cevizin olmad
anlarda bile srf idman olsun diye yaplan bir temrine dnm du
202

rumda. Nesnelerine sadece birer yar engeli olarak, formunu snaya

ca aralar olarak yneliyor. Konularnn ve dolaysyla kendilerinin
sorumluluunu stlenmek isteyen dnme abalannnsa kibirli, ha
vai ve bencil kiisel doyum lar olduundan kukulanlyor. Yeni-pozitivistler iin bilgi nasl bir yanda birikmi duyu-alglar te yanda
mantksal biimcilik diye blnmse, btnsel bilgiyi sm arlam a bir
eya olarak gren tipin zihinsel faaliyeti de bir uta zaten bildiklerinin
envanterinin karlm asyla br uta dnm e gcnn llmesi bi
iminde kutuplamtr: H er dnce ya bir bilgi yoklam asdr bu tip
iin, ya da bir yetenek testi. Doru cevaplar bir yerde zaten kaydedil
mi durumdadr. Pragm atizm in en son versiyonu olan arasalcltk, ba
ndan beri, dncenin sadece uygulanyla deil, biiminin nsel
kouluyla da ilgilidir. M uhalif aydnlar, bu etkilerin snrlan iinde
topluma yeni bir ierik tasarlam aya giritiklerinde, peinen bu toplu
mun ihtiyalanna uyacak biim de kurgulanm olan bilinlerinin bi
imine taklarak hareketsiz kalrlar. Dnce kendini dnmeyi unu
turken ayn zam anda kendi bekisi haline de gelm itir. Dnmek, ki
inin her an gerekten dnp dnem ediini kontrol etmesinden
te bir ey deildir artk. Grnte bamsz dnsel retimlerin gerek teorik gerek sanatsal- verdii o boulma duygusu da buradan
gelir. Toplum un kendisi mahpus olduu srece zihnin toplum salla
mas da onu bir cam kafese hapsedip yaltyordur. Daha eski bir tarih
te dnce dtan dayatlan grevleri nasl iselletirmise, imdi de
onu kuatan aygtla btnlem e iini stlenmekte ve bylece onunla
ilgili ekonom ik ve siyasal hkmleri bile beklemeden kendi kendini
mahkm etmektedir.

127
W ish fu l T h in k in g } - Zek bir ahlak kategorisidir. Duygu ile anla
mann birbirinden ayrlmas -k i ahman aklanmas ve aziz mertebe
sine karlm as da bylece mmkn o lu r- insann birbirinden kopuk
ilevlere blnmesini hipostazlatnr. M ankafaya dzlen vglerde
gizli bir kayg da vardr: Koparlm paralarn yeniden birleerek bu
sakatla son verm esinden korkuluyordun "Bir zihnin ve bir kalbin
varsa eer," der Hlderlin bir iirinde, "yalnz birini gster. kisini de
203

mahkm ederler, ikisini de gsterirsen." Snrl anlak sonsuz akla2 ama sonsuz olduu iin de snrl znenin hibir zaman kavrayam aya
ca ak la- oranla hor gren yaklam da, eletirel iddialarna karn, u
bayat ezgiyi ok andran bir yn vardr: "Hep daha drst ve doru
ol."3 Hegel anlak'n aptalln gsterdiinde, yaltlm alanlar iinde
alan dnmn ve bylece her trden pozitivizmin ierdii haki
katsizlii btn boyutlaryla ortaya koym akla kalmaz sadece; ayn za
manda dncenin yasaklanm asyla da su ortakl yapm olur, kav
ramn negatif emeini -k i onun yntemi de tam bunu icra ettii iddia
sndadr- snrlar ve ynettii srnn-kendi zayf klarna gven
melerine izin vermeyip onlar bir araya gelmeye aran Protestan
ky rahibini speklasyonun doruuna ykseltir. Oysa felsefenin yap
mas gereken, duygu ile anlakn kartlnda, bunlarn -ta m da ahla
ki o la n - birliklerini aramaktr. Zek, yarg gcn kullanrken, nce
den verilmi her eye ayn zam anda onu dile de getirerek kar kar.
gdsel drtleri dlayan yargnn kendisi, toplumun basksna bir
kar-basnla cevap vererek telafi ediyordur bu drtleri. Benliin
btnlk ve tutarllyla llr yargnn gc - ama ite bu yzden,
ruhsal iblmnn duygulara em anet ettii o igdsel dinam ikle de
llr, igd, dayanm a istenci, mantn anlam na ikindir. M an
tkta yarglayan zne kendini unuttuu, hibir dn ve uzlamay ka
bul etmedii iin kazanyordur zaferlerini. Tersinden alrsak, en dar
ufuklu insanlar da karlarnn balad noktada aptallar ve aslnda
pek de iyi anlayabilecekleri iin anlam ak istemedikleri eye kusarlar
fkelerini: Bugnk dnyay kendi dzeninin samaln anlam ak
tan alkoyan gezegensel aptallk da yneticilerin yceltime uratlm a
m ve alamam karlarnn sonularndan biridir sadece. Bu ksa
erimli ama kar durulm az sre, kemikleerek tarihin seyrinin ano
nim emasna dnr. Bireyin aptall ve inatl da bunun karl
dr, nyargnn gcyle i dnyas arasnda bilinli olarak balant
kurmay beceremeyii de bunun karl. Bu tr aptallk her zaman
ahlaki yetersizlikle, zerklik ve sorum luluk yoksunluuyla birlikte gi
der; buna karlk, Sokratik rasyonalizm in yle ok doru yan vardr
ki, dnceleri biimselci b ir tavrla kendi evrelerinde dnmeyip de
gerekten nesnelere ynelen gerekten zeki bir insann kt olabile
ceini dnmek bile zordur. nk kiinin krlemi biimde kendi
olumsal karlarna gmlmesi dem ek olan ktlk, dnce ortam
iine girdiinde itici gcn yitirm eye balar. Scheler'in "btn bilgi
204

nin temelinde ak yatar" dsturu bir yaland, nk dnlen eyden

hemen ve dolayszca ak talep ediyordu. Ama ak eer her trl sahte
dolayszl zm eye ynelir ve bylece hi phesiz bilginin nesne
siyle de badam az hale gelirse bu dnce de bir hakikate dnebi
lir. Birbirine yabanclam ruhsal blmelerin senteziyle giderilm ez
dncenin kopukluu, teraptik yntemlerle akla akld eler a
lamakla da giderilem ez; tek are, dnceyi antitezci dnce olarak
kuran o istek esi zerinde bilinli olarak dnmektir. B u e, an
cak hibir dsal tortu kalm ayacak lde dncenin nesnellii iin
de critildii anda topya'ya ynelen bir drtye dnebilir.

128

G erilem e le r. "Beiktekine ark" Brahm s'la ilgili ilk animdir,

phesiz bakalarnn da. Tam bir yanl anlama: Orada karanfil iin
kullanlan szcn -N a g le in - iei belirttiini bilm iyordum, ivi
ya da toplu ine [nagel] anlam na geldiini, ocuk sonu gelm eyen bir
huzur iinde korkusuzca uyusun diye karyolasnn -b e n im k i- evre
sine gerilmi o k szdrm az perdeleri tutturan inelerden sz edildi
ini sanmtm. Nasl da souk ve efkatsiz kalyordu iekler, o per
delerin yannda. Eksiksiz aydnln bizdeki yeri ancak bilind ka
ranlkla doldurulabilir; vaktiyle olabileceimiz eyin yeriyse, doma
m olduum uz ryas dnda, hibir eyle.
"Rahat uyu / kk gzlerin kapansn, / yamur dam lalarn dinle ka
ranlkta, /kom unun havlayan kpeini duy. / Kpekik dilenciyi sr
m, / paltosunu koparm , / kayor ite dilenci, 1 sen rahat uyu im di.
rktcdr Taubert'in ninnisinin ilk beyti. O ysa son iki dize bir hu
zur vaadiyle kutsar uykuyu. Am a sadece burjuva duygusuzluundan,
davetsiz misafirin kovulduunu bilmenin getirdii rahatlam adan da
kaynaklanm az bu. U ykuya dalm ak zere olan ocuk, yabancnn ko
vulduunu -k i Schott'un arklar kitabnda bir Yahudi'yi andryord u r- oktan unutm u gibidir ve "kayor ite dilenci" dizesinde de ba
kalarnn sefaletinden uzak bir huzur sezebiliyordun Dnyada tek bir
dilenci bile kald srece, der Benjamin bir fragm annda, mit de varl
n srdrecektir; ancak son dilencinin de kaybolmas yattrabiiir
205

mit'i. Ama o zaman iddet de tpk ocuun uykuya dalndaki gibi

unutulmayacak mdr? Dilencinin yokoluu, ona o gne kadar yapl
m ve onarlmas imknsz btn ktlkleri de onarmayacak mdr
sonunda? Kpekikle birlikte tm doay da zayflarn stne salan
insan soyunun btn zulm ve eziyetlerinde, kendisi de doann bir
paras olan eziyetin son izlerinin silinmesi umudu da gizli deil mi
dir? Dilenci, uygarln dna kovulm akla yeryzndeki srgnl
nden kurtulmu ve sonunda kendi yurduna kavumu olmayacak
mdr? "Rahat uyu artk, dilenci evini buldu."
Bir ark, kendimi bildim bileli mutluluk verdi bana: "Da ile derin,
derin vadi arasnda" diye balyor ve ayrda serilmi yatarken bir av
c tarafndan vurulan ve hl canl olduklarn anlaynca da hemen
oradan seirten iki tavann yksn anlatyordu. Ama kssadan his
seyi ancak ok sonralar karabildim : Saduyu ancak umutsuzlukta
ve u durumlarda srdrebilir varln; nesnel lgnla kurban git
memek iin samalk gerekir. rnek alnmal o iki tavan: Ate edil
dii anda kendini yere at, korkudan sersemlemi bir halde bekle ve
akln bana toplar toplam az da halin kaldysa btn gcnle tabanla
r yala. Korku kapasitesiyle m utluluk kapasitesi birdir: Deneyime s
nrszca ak olmak, srt yere gelenin kendini yeniden kefettii o
kendini brakma yaantsna denk der. Varolan karsnda duyulan
lsz bir kederle llmeseydi mutlulua mutluluk denebilir miy
di? nk ar hastadr dnya. Ona temkinli bir tavrla kendini uyar
layan, srf byle yapmakla onun lgnlna da katlm olur; oysa egzantrik kii direniyor ve dnyaya "yeter, kes artk!" diyebiliyordur.
Felaketin yanlsamal nitelii zerinde, "umutsuzluun gerek diili
i" zerinde durup dnebilen ve sadece kendisinin hl canl oldu
unu deil, dnyada hl yaam olduunu fark edebilen de sadece
odur. Donup kalm tavanlarn kurnazl, kendileriyle birlikte avc
y bile kurtarr: Kaarken onun sululuunu da armlardr.

12 9
M te riy e h izm et. Kltr endstrisi, mterileri tarafndan yn
lendirildiine ve onlara kendi istedikleri eyleri sunduuna yeminle
206

inandrm aya alr bizi. A m a zerk olduunu kesinlikle yadsr ve kur

banlarn yarg ilan ederken, zerk sanatn btn arlklarn kendi
rtl otokratlyla fersah fersah geride brakr. K ltr endstrisinin
yapt, mterilerinin tepkilerine uyarlanmaktan ok, onlar kalpa
zanca imal etmektir. Kendisi de onlardan biriymi gibi davranarak bi
im lendirir m terilerinin tavrlarn. Btn bu uyarlanma ideali bir
ideolojidir aslnda: nsanlar, toplumsal iktidarszln kamusal gster
gesi olan abartl bir eitlikilik tavryla iktidardan ne kadar pay alma
ya alr ve bylece eitlii ne kadar arptrlarsa bakalarna ve top
lumsal btne uyarlanm aya da o kadar istekli davranrlar. "Mzik,
dinlemeyi dinleyenin yerine yapyor" ve sinema da ocuklara bir ey
ler sokutururken azlarna kendi istedikleri szleri de koyan ve de
eri genellikle pek tartmal armaan, ocuklardan iitmek istedikle
ri az aprdatm alaryla birlikte sunan byklerin iren sahtekrl
n trst leinde srdryordun K ltr endstrisini dndren ark,
yknmeci gerilemeye, bastrlm taklit drtlerinin istismarna ayar
ldr. Yntemi, izleyicinin kendisini taklit ediini ngrmek ve byle
ce yaratmak istedii anlamay zaten varm gibi gstermektir. stelik
hi zorlanmadan baaryordur bunu, nk istikrara kavuturulmu
bir sistemde bu anlam a zaten ondan bam sz olarak da kuruluyordur
ve ona den de bu anlamay yoktan varetmekten ok, trensel bir bi
im de ve hi durm adan tekrarlamaktr. Bir uyaran da deildir ortaya
koyduu rn; varolm ayan uyaranlar karsnda bir tepki modelidir.
ou filmlerde karlatm z o fazla enlikli mzik, diyalog denen o
ocuksu budalalklar, o laubali teklifsizlik, hatta filmin en bandaki o
yakn plan grnt - hepsi de "harika!" diye barr gibidir. Kltrel
aygt, bu teknikleri kullanarak, sinematik gerilimin doruk noktasnda
son srat yaklaan bir trenin iddetiyle saldrmaktadr seyirciye. Ama
btn Filmlerin benimsedii ton, bylemek veya yem ek istedii o
cuu besleyen cady andrr: "Bak, ne gzel, ne leziz orba! Bayla
caksn!" Sanatta bu mutfak bycln icat eden kii, kendi dilsel
itenliklerine ve mziksel baharatlanna doyamayan W agner'di; "Yzk"te M ime'nin Siegfriede zehirli iksiri sunduu sahnede bu sreci
btn plaklyla ortaya koymutu, bir dahinin zaptedilmez itiraf tut
kusuyla. Ama sar peremli canavarn kendisi de artk hlam ur aac
nn altna uzandna gre, kellesini kim uuracak im di?1

207

i 30
M on oto n . Kendi huzursuz vicdan bile yardm edem iyor kltr
endstrisine. Onu yneten tin o kadar nesnellem itir ki, kendi zne
lerinin yzne bir tokat gibi inmektedir; onun aralar olan bu zneler
de artk her eyi bildikleri iin daha ekim ser davranm akta ve yol a
tklar pislikle kendi aralarna bir mesafe koym aya abalamaktadrlar.
Sinemann ideolojilerin yaylm asna hizm et ettii teslim ediliyor bu
gn - oysa bu itirafn kendisi de kastl olarak yaylan bir ideolojidir.
Temelinde, birtakm idari cihazlarla gvence altna alnan kat bir ay
rm yatyordun Bir yanda sentetik gndz dleri, gndelik hayatn
gelgitlerine kar bir snak salayan "ka" rnleri; te yanda "bir
mesaj tayan" ve bizi doru toplumsal davranlara aran iyi niyetli
rnler. Hemen ka ve mesaj kategorilerine dahil edilebilmeleri, iki
trn hakikatsizliinin de gstergesidir. Ka filmlerinin kmsenii, yzeysellie kar gsterilen o standartlam kzgnlk, egemen
pratikte oyunu iyi oynayamad iin kumara fke duyan o ok bildik
anlayn acnas bir yanksndan baka bir ey deildir. M flis varo
lua srtlarn dnmeleri deildir ka filmlerinin o kadar mide bulan
drc olmasnn nedeni; asl neden, bu srt evirmeyi yeterince enerjik
bir biimde yapamamalardr, nk kendileri de ayn lde mflis
tir, nk sunduklar doyum gerekliin kepazeliiyle, inkrn alaltclyla rtmektedir. Dlerin herhangi bir d yoktur. Beyaz
perdenin kahram anlan kendilerinin de normal insanlar olduunu, bi
rer yatrm olarak imal edilen kamusal simalardan ibaret olduklann
nasl bir an bile unutturam yorlarsa, emalara uygun olarak retilen
fantezilerin ince cilasnn altndan da sinem a ontolojisinin plak iske
leti btn bir mecburi deerler hiyerarisiyle ve iyi/kt kodlaryla sntyordur. En pratik eydir ka, byk sermayenin en hararetle be
nimsedii ey: Uzaklara karlrz, ama kan empirik imknna hi
kulak asmayan empirik yaamn yasalar ta uzaktan beynimize akl
maya devam eder. M esajla doludur ka. Karl olan mesaj da ger
ekte olduu eye benzer: Katan kama istei. eylemeye kar
direnci eyletirir. Bunu anlamak iin, uzmanlarn bir selloid baya
pta baka erdemlerin yannda ahlaki ciddiyet de ierdii iin dzdk
leri vgleri iitmek yeter: Tpk ahane bir film yldznn ayn za
manda kiilik sahibi de olduunu belirtirken kullandklar ses tonuyla
208

konumaktadrlar. Ynetim kurulu, kaj filminin iine, birtakm pa

hal aksesuarlarn yan sra bir de ideal yerletirm eye karar verebilir:
nsann soylu, yardm sever ve nazik olmas gerektii yolunda Goethe'gil bir ar. Yaptn ikin mantndan ve konu malzemesinden
bylece koparldnda bu idealin kendisi de gerektiinde stoklardan
karlacak bir m alzem eye dnr: aresi bulunan bozukluklarn s
lahndan, yceltilm i sosyal yardmdan teye gemeyen, ayn anda
hem ok somut hem de tm yle bo ierikler. Bu tr filmlerin en gz
de izlei, sefil esrikliklerine imrenm eyle de baktklar ayyalarn re
habilitasyonudur. imdi anonim yasalar uyarnca tallam akta olan
toplumun kusurlarn dzeltmek iin sadece iyi niyetin yeterli olduu
dncesi, drste knand noktada bile bu toplum un savunulm as
na yol aar. Btn doru-dnceli insanlarn bir tr Halk Cephesi
kurmas isteniyordun M esajn pratik ruhu, her eyin nasl yoluna ko
nulabileceinin som ut olarak gsterilmesi: Bu pratik ruh, herkes bir
araya gelip de sorunun kkeninde ne yattna karar verdiklerinde top
lumun tmn kucaklayan bir znenin -k i u anda y o ktur- her eyi
dzeltecei masaln yayarak sistemin ileyiine bir dili daha sal
yordun Kiinin bylece kendi yeteneklerini kantlamas da ok keyif
li bir eydir. Mesaj kaa dnr: Yaad evi yeterince gayretke
birenejiyle tem izlem eye girien kii, evin zerinde ykseldii temeli
unutur. Gerek ka, btnn en derin biimsel yasalarndan bile tik-sintiyle geri duruun imgesi, srf pratik neriler karsndaki dnsz
ilecilii sayesinde, herhangi bir mesaj dile getirm eksizin kendisi bir
mesaj olabilirdi.

131
B y ka n n e o la ra k kurt. Sinemann m azeretilerinin cephaneli
indeki en gl sav ayn zam anda en kabasdr: Sinemann kitlesel
olarak tketilmesi. Kltr endstrisinin bu vahi aracn popler sanat
olarak nitelemektedirler. Filmlerin zerk yaptn norm larndan azade
liinin onlar estetik sorumluluktan da kurtardna inanlyordun
nk bu gr savunanlara gre byle standartlar zaten gericidir.
Filmleri sanatsal olarak soylulatrm a abalar sahiden de ereti dur
maktadr; sahte bir ycelik izlenimi veren ve biimin kendisine aykr
209

olan bu tr rnler, iin erbab iin getirilen ithal mallarn andrrlar.

Film sanat olmaya ne kadar zenirse o kadar sahteleir. Sinemann sa
vunucular buna iaret edebilir ve stelik artk kitsch'lemi bir iselliin eletirmenleri olarak da kendi kaba dsal kitsch'leriyle sanatsal
avant-garde olarak grebilirler kendilerini. Kii bir kez bu zemine s
rklendikten sonra, teknik deneyim ve mesleki beceriyle pekitirilen
bu trden savlara kar direnmesi de nerdeyse imknszlar. Filmin
bir kitle sanat olmayp sadece kitleleri ekip evirm ek iin kullanld
n m sylediniz? Ama pazar zaten halkn isteklerinin srekli olarak
belirtilmesini ve ne srlmesini salyordur; kolektif retim, bal
bana, filmin kolektif niteliinin garantisidir; ancak gereklerle ba
n tmyle koparm bir insan, film yapmclarn maniplatr olarak
grebilir; phesiz, birou yeteneksizdir, ama gerekli yetenekler bir
araya geldiinde sistemin btn snrllklarna ramen baar mm
kndr. Filmin yanstt kitle zevkinin aslnda kitlelerin kendilerine
ait olm ayp onlara bin trl hileyle yutturulduunu mu syleyecek ol
dunuz? Cevap yine hazrdr: Kitlelerin gerek yaamda sergiledikle
rinden farkl bir kitle zevkinden sz etm ek sam adr ve bugne kadar
halk sanat diye grlen her eyin iinde de tahakkm vardr. Bu man
ta gre, ekilsiz genel iradeye biim verilmesi de retimin topik
bir izlerevreye deil, verili ihtiyalara gre ynlendirilmesiyle mm
kn olur ancak. Sinemann yalan klielerle dolup tatn m belirtti
niz? Ama halk sanatnn da zdr bu klie; nasl m asallarda kurtarc
prensle eytan varsa fimlerde de kahram anla kt adam vardr, hatta
dnyay iyi ile kt diye blen barbarca gaddarlk bile filmin en b
yk masallarla ortak yndr: vey anne, kzgn demirden iskarpin
ler iinde dans ederken kendi lm ne gitm iyor mudur?
Btn bu savlar ancak m azeretilerin varsayd temel kavramlar
zerinde uzun uzadya dnlerek cevaplanabilir. Kt filmlerin
varlk nedeni dpedz yeteneksizlik deildir; i dnyasnn dzeni en
yeteneklileri bile yerle bir eder ve yeteneksizler de oraya yalanla sah
tekrlk arasndaki yaknlktan tr rler. Kafaszlk nesneldir;
personelin kalitesini ykseltm ekle bir halk sanat kurulamaz. O sana
tn kavram, tarmsal ilikilerden y a d a basit met retimi ekonom isin
den tremiti. Bu trden ilikiler ve onlar dile getiren karakterler de
efendiler ve hizmetkrlardr, kazananlar ve yitirenler - ama dolaym
z, tmyle nesnellememi bir biim de yaparlar bunu. phesiz, bu
ilikiler ve biim ler de en az ge sanayi toplumu kadar snf farklaryla
210

damgalanmtr, am a yeleri tmelci yap tarafndan btnyle kapsanmam tr henz. Bu yapnn bireysel zneleri nce toplam srecin
anlarna ya da bileenlerine indirgemesi gerekiyordur ki, sonradan
onlar bu aciz ve yaltlm halleriyle kolektif iinde yeniden birleti
rebilsin. Ancak, artk bir halkn olmay. Rom antiklerin iddia ettii
gibi kitlelerin daha kt olduu anlamna da gelmez. A slnda, eskinin
hakikatsizlii, tam da bu kkl biimde yabanclam yeni toplumda
ortaya kyordur ilk kez. K ltr endstrisine gre halk sanatnn mi
ras olan zellikler, yine bu endstrinin faaliyetleri iinde, aibeli bir
grnm kazanmaktadr. G eriye dnk bir etkisi vardr filmin: iyim
ser deheti, masalda her zaman adaletsizlie hizmet etmi olan eyi
gn na karm akta ve eskinin cezasn bulmu gnahkrlarnda
da btnlem i toplum un mahkm ettiklerinin -toplum sallam ann
en batan beri m ahkm etmeyi dlediklerinin- yzlerini gstermek
tedir. Bu yzden, bireyci sanatn d, znesini ve ilkel tepkilerini
doalm gibi sunm aya alan bir yeni sanata da gereke olamaz: Bu
kincisinin asl znesi, birka byk irketin -kukusuz bilind- or
taklk ve dayanm asdr. K itlelerin mteri olarak sinem a zerinde
bir etkisi bulunsa bile, takdir alklarnn yerini alm olan gie hasla
t kadar soyut bir eydir bu etki: Sunulana sadece Evet ya da Hayr de
me seenekleri arasndaki farkllk ki, younlam gle dalp sey
relmi gszlk arasndaki oranszln da ok temel bir boyutudur.
Son olarak, bir filmin yapm nda ok sayda uzmann ve basit teknis
yenin de sz sahibi olm as, o filmin insani niteliinin gvencesi say
lamaz - tpk nitelikli bilimsel danma kurumlarnn varlnn bom
ba ve zehirli gaz im alatna insani bir nitelik kazandrm aya yetmemesi
gibi.
Bir sanat olarak film zerine yksek perdeden sylenen szler ken
dilerini gsterm ek isteyen yeteneksizlerin iine yanyordur elbet; ama
safdillii savunm ak deildir bunun seenei, hizm etkrlara zg sa
yld halde oktandr efendilerin dncesine de szm olan o kaln
l ne karm ak deildir. Bugn kendini sanki paralarym asna
insanlara balayan sinem a, ayn zamanda onlarn bir gnden tekine
gerekleebilen yazglarna da en uzak olan faaliyettir ve bu antinominin zerinde dnmeyi reddetm ek de sadece sinem a mazeretilerinin iine yaramaktadr. Film yapan insanlarn kumpas olmamas
da bu gerei deitirm ez. ekip evirm enin nesnel ruhu, zel bir san
sre gerek kalmadan da, deneyim kurallarnda, durum deerlendirm e
211

lerinde, teknik ltlerde, ekonomik adan kanlmaz hesaplam alar

da ve snai aygtn btn bir zgl arlnda kendini zaten dayat
maktadr ve kitlelere sorulacak olsa bile onlardan geri yansyacak
olan da sistemin hibir yerde eksikliini hissettirmeyen varldr.
Yapmclar zne olarak davranma im knna sahip deildir; tpk ii
leri ve mterileri gibi onlar da kendi kendini yneten bir makinenin
dilileridirler. te yandan, kitle sanatnn her eyde kusur bulan ay
dnlarn deil de kitlelerin gerek zevkini yanstmas gerektii yolun
daki Hegelci haval nermeyse tam bir gasptr. H er eyi kapsayan bir
ideoloji olarak sinemann insanln nesnel karlarna aykrl, kr
gdsnn, kendini aldatmann ve yalann statkosuyla iie gemi
oluu, hibir yanl anlamaya imkn brakmayacak biimde kantla
nabilir. Fiili bir bilin halini bahane ederek yaplan hibir itiraz, bu bi
lincin hem kendisiyle hem de nesnel koullarla elikisini kavrayan
ve bylece onu aan sezileri veto edemez. Faist Alman profesr
nn hakl olmas da mmkndr: Gerek halk arklar daha o dnem
de bile st katmandan aa szm deerlerden besleniyordu belki de.
Btn halk sanatnn atlaklarla dolu olmas ve tpk film gibi "orga
nik" bir btnlkten ok uzak bulunmas da bir rastlant deildir. Gel
g eld im , bir yanda kendini ycelttii noktada bile sesinde bir yaknma
tonu iitilebilen eski adajetsizlikle te yanda kendini birliktelik olarak
sunan, hoparlrlerin ve reklamclk psikolojisinin yardm yla sahte
bir insani yaknlk grnts yaratan yabanclam a arasndaki fark
da, clerden korkan olunu yattrmak iin ona iyilerin dllendiri
lip ktlerin cezalandrld bir masal anlatan anne ile onlara eski
korkuyu bir kez daha ve adamakll retm ek am acyla btn lkeler
deki btn dnya dzenlerinin adaletini seyircilerin gzlerine ve ku
laklarna sokan sinem a rnleri arasndaki fark kadardr. Yetikinin
iindeki ocua o kadar kolayca seslenen masals dler, topyekn
aydnlanma tarafndan rgtlenmi gerilem eden baka bir ey deil
dir; ve seyircinin srtn en itenlikle svazladklar noktada da ona en
mutlak biimde ihanet ediyorlardr. Dolaym szlk, filmlerin uydur
duu halk cem aati, geride bir kalnt bile brakmayan dolaym anlam
na gelir: nsan ve insani olan her eyi o kadar kusursuzca eyaya indirgiyordur ki, insanlarla eyler arasndaki farkllkla birlikte eylemenin efsunu da alglanm az hale geliyordur. Sinema, zneleri top
lumsal ilevlere dntrme abasnda o kadar baarl olm utur ki,
tmyle kapsanm ve ierilmi olanlar artk hibir atknn farkn212

da deifdir ve kendi arptlm alarn, insanszlatnlm alarn da ok

scak ve insani bir ey gibi zevkle izlemektedirler. Kltr endstrisi
nin topyeknluu, darda hibir ey kalmayacak biim de btn e
lerinin birbirine balanm olmas, topyekn toplumsal aldanla bir
dir. Kar savlar da bu yzden o kadar hafife alyordur.

132
P a h a l r p ro d k siy o n . Toplum , totaliter ynetim altna girm e
den nce bile tmlemitir. rgtll sayesinde, kendisiyle sava
anlar bile, bilinlerini biim lendirerek kuatr. Burjuva id eo lo jisin e'
kar btn siyasal savlar bir solukta sayabilen aydnlar bile bir stan
dartlama srecinden gem ekte -apak kar ve dnce ztlna
ramen ortama uymaya heveslidirler- ve bak alarnn ierii de
gittike rastlansallat, dpedz kendi tercihlerine ya da nlerindeki
frsatlarla ilgili deerlendirm elerine bal hale geldii lde de g
nn geerli zihniyetine ayak uydurmaktadrlar. Radikal sandklar
ey, onlar gibiler iin ayrlm olan kom partm ana nesnel olarak o ka
dar denk dm ektedir ki, radikalizm de bayalaarak soyut prestije,
bugnlerde bir aydnn neye kar ve neye yanda olmas gerektiini
. bilmenin verdii bir m erulua dnmektedir. Vaktiyle semi ol
duklar eyler, oktandr renci kardelik gruplarnnki kadar kabul
lenilen, sayca onlannki kadar snrl ve deerler hiyerarisi asndan
da onlannki kadar katlam bir durumdadr. Resmi kitsch'e veritir
mekte am a grlerini olutururken de tpk uslu ocuklar gibi sadece
onlar iin nceden seilm i yiyeceklere el srm ektedirler: Klieye
kar klie. Bu tr gen bohemlerin oturduklan yerlerd e dnsel ha
nelerine benzer. D uvarlarda "Ayiekleri" veya "Arlesdaki Kahve"
gibi nl Van Gogh'larn aldatc biimde sadk renkli rprodksiyonlar, kitap rafnda suyunun suyu sosyalizm ve psikanalizle birlikte ba
z ketlenmeleri olan m ahcup hovardalar iin bir m iktar seksoloji. Bu
na Proust'un Random House basks da eklenmeli. Scott M oncrieff in
gzel evirisi buna m stahak deildi oysa: Bir edisyon ki kapanda
bile indirimli fiyat sekinliini hissettirm ekte ve "btn kitaplar bir
arada" diye baran kaskat biim iyle de bu her cmlesi bir hazr d
nceyi etkisiz klan yazarla sanki alay etmekte: Dem ek A lm an evle213

rindeki orman hayvanlan ve Kuzey Kutbu seferleriyle ilgili kitaplarn

yerini genler iin imdi dll bir ecinsel olarak Proust dolduruyor
burada. Sonra bir gram ofon ve yannda berisinde baz plaklar: Belli ki
tren istasyonlarna derin bir ilgi duyan salkl ve yiit bir ruhun Linco/z-kantatas, yeri geldiinde m utlaka huu iinde dinlenen Oklaho
ma folkloru ve kendinizi ayn anda hem kolektif, hem cretli, hem de
rahat hissetmenizi salayan birka tane de grltl caz pla. Ortaya
atlan her gr dostlarn onayn kazanyordur burada, ileri srlen
her sav nceden biliniyordur. En aykrlar da dahil btn kltrel
rnlerin byk sermayenin datm mekanizmalarna balanm ol
mas, bu en gelimi lkede seri retim damgasn tamayan hibir
rnn okura, seyirciye veya dinleyiciye ulama imknnn bulunm a
mas - bunlar, farkl yollara sapm a zlemlerini daha iin banda ken
di konularndan yoksun brakyor. K afka bile bir ucuz stdyo dem ir
ba olmak zere. Aydnlar kendi zel dnyalarnn onayn alm ey
lere daha imdiden o kadar ballar ki, entelektel sekinlik etiketi ta
mayan hibir eyi arzulayam yorlar artk. htirasn hedefledii en
yksek nokta, kabul grm eyler zerinde uzmanlk: Doru slogan
bulmak. Yeni balayanlarn darda kalm asysa bir yanlsama: Sadece
sralarn bekliyorlar. Onlar dnek olarak grmek fazla deer bimek
olur; sradan yzlerini "parlak zeknn" iareti olan gzlklerle m as
keliyorlar: M ercekler numarasz, sadece kendi kendilerine nemli g
rnmek ve yarta ne gemek iin takyorlar bunlar. Onlarn da te
kilerden hibir fark kalmad. M uhalefetin znel koulu olan egdmlendirilmemi yarg snp giderken, gerektirdii jestler hl bir
grup treni gibi tekrarlanyor. Stalin'in hafife ksrerek boazn te
mizlemesi, bunlarn Kafkay da Van Goghu da derhal pe atmas
iin yeterli.

3 3
E n te le k t e l ta rih e ka tk. Bendeki 1910 tarihli Z erdt edisyonunun arkasnda yayncnn baz notlan var. Tm de Nietzscheokurlar kabilesinin zevklerine uyacak biimde arptlm - Leipzig
li Bay Alfred Kroner konunun uzmanym anlalan. "Yaamn deal
Amalar, Adalbert Svoboda. Svoboda, en uzak yreleri tan bir ay
214

dnlanm a feneri yakm tr bu kitapla, aray iindeki insan zihninin

btn sorunlarna parlak bir k drm ekte, akl, sanat ve kltrn
gerek ideallerini berrak bir biimde sunm aktadr bize. Bu dev lekli
ve etkileyici eser, batan sona heyecan verici bir slupla kalem e aln
mtr. Okuru skca kavramakta, uyarmakta, retm ekte ve btn
gerekten zgr zihinler zerinde canlandrc bir etki yapm aktadr,
tpk sinirleri elikletiren bir banyo ya da ruhu tazeleyen da havas
gibi." mza: "nsanlk" - ve nerdeyse David Friedrich Strauss kadar
tavsiyeye ayan. "Zerdt'e Dair, Max Zerbst. ki N ietzsche var. Biri
dnyaca nl 'son-m oda-filozof, parltl air, ad imdi dillerden d
meyen gz kamatrc slup ustas ki, eserlerinden alnm ve yanl
anlalm be slogan 'okum ularn' aibeli ortak mlkiyeti haline
gelm itir. teki Nietzsche ise derinliklerine bir trl varlamayan t
kenm ez dnr ve psikologdur. En uzak gelecek de insann derinlik
lerini yoklayan ve yaamn deerini veren bu ikinci N ietzsche'ye ait
tir. Bu N ietzsche'yi modern insanlarn alg dzeyi yksek ve ciddi
olanlarna daha yaklatrm ak, bu kk kitapta bir araya getirilm i iki
konum ann da amacdr." Yine de biri bana y eterd e artar bile, nk
kincisinin bal yle: "F ilozof ve Soylu insan, Friedrich Nietzsche'
nin Kiilik ve Eserlerinin Tanm lanm asna Bir Katk, M eta von SalisM arschlins. Kitap, N ietzschenin kiiliinin kendinin farknda olan
bir kadn ruhunda uyandrd btn duygulan drste kaydetm esiy
le dikkatim izi ekiyor." Kamy unutma, diyordu Zerdt. Bunun ye
rine, u neriliyor bize: "N ee Felsefesi, Max Zerbst. Dr. Zerbst k
noktas olarak alyor N ietzsche'yi, ama ondaki belli bir tek-yanll
am aya alyor... Serinkanl soyutlamalara ilgi duym uyor bu yazar;
bir ilahidir seslendirdii daha ok, neeye adanm felsefi bir ilahi."
Bir renci cm b gibi tpk. O tek-yanlla hi mi hi yer yok.
Ateistin cennetine kestirmeden kan bir yol: "Drt ncil, Almanca,
Dr. Heinrich Schm idt'in nsz ve Notlaryla. Edebiyatn bize sun
duu o defalarca arptlm ncil yerine, bu yeni edisyon kaynaklara
dnyor ve bu ynyle sadece dindar insanlara deil, toplumsal ey
lem arzusunu ilerinde duyan o 'Deccallere'de ok yararl olabilir."
Semek zor ama, bu sekin gruplarn ikisinin de hemen hemen sinoptistler1 kadar tahamml edilebilir olduunu varsaymakla ok yanlm
olmayz: "Yeni nsann ncil'i (Bir Sentez: N ietzsche ve sa), Cari
Martin. ok ho, ok retici bir kitap. Gnmzn bilim ve sanatn
da gemiin hayaletlerine kar savaan her ey, bu olgun ama yine de
215

ok gen ve diri zihinde kk salm ve iek vermitir. Ve en kayda

deeri de, bu 'yeni', son derece yeni insann, diriltici iksiri kendine ve
bizlere ok eski bir tazelenme pnarndan getirm ekte oluudur: Uzak
tan uzaa gelen kurtarlm a mjdeleri ki, en saf notalan Dadaki Vaaz'da iitilm iti Biime, cmlelerin yaln ihtiamna da dikkat ek
mek isterim." mza: Ahlaki Kltr. M ucize, krk yl kadar nce ayrl
mt aramzdan, hatta altm, N ietzsche'deki dehann dnyayla al
verii vaktinde kesmeye ok hakl olarak karar verdiini de dnr
sek.2 Ama ne gam - vaktiyle rahat bir yaam sren gmen hanme
fendilerin kariyerlerini New Y ork'ta garsonlukla tamamlamalarna
yol aan o rgtl ahlaki kltrn en ve inansz rahipleri, yalnz
kaldnda mrldand "gizli gondolcu arksnn" iitilmesinden
korkan adamn terekesini kendilerine geim kayna yapabilmiler
dir. Daha o tarihte bile bir yanlsamayd, Avrupay istila etmek zere
olan barbarizm tufanna ie iinde mesaj brakma umudu: M ektup
lar, tazelenme pnarnn am uruna bulayor, Soylu tnsan eteleri ve
benzeri sprntler tarafndan son derece sanatsal ama ok da pahal
olmayan duvar sslerine dntrlyordu, iletiimdeki ilerleme de
ancak o tarihten sonra asl hzm kazanmtr. Ama zgr ruhlarn en
zgrnn bile artk hayali bir gelecek kuak -kendi adalarndan
bile daha saf, daha kolay inanan bir kuak, byle bir ey mmknse
e e r- iin deil de sadece l Tanr iin yazyor olmas kimi gcendirebilir imdi?

134
J u v e n a lis 'in y a n l .' Yergi yazmak zor. Onu her zamankinden
daha ok gerektiren am zda alayclk bile kendi karikatrne dn
p gln duruma dt iin de deil sadece, ironi ynteminin
kendisi imdi hakikatle eliki iindedir, ironi, olduunu iddia ettii
ey olarak sunmakla mahkm eder nesnesini; ve bunu bir yargda bu
lunmadan yapar: Gzleyen znenin yerinde sanki kimse yoktur ve
ironi de nesneyi kendinde-varlyla lyordur. Pozitifin karsna
onun kendi pozitiflik iddialaryla karak gsterir negatifi. Tek bir yo
rum cmlesi ekledii anda kendini iptal etmi olur. Bunda, her eyin
apak olduu fikrine yaslanyordur, en ok da toplumsal anlamann
2 16

apaklna, ortak bir zihinler-aras ritm dncesine. znel dn

m, kavramsal edimin icrasn, ancak yaptrm gcne sahip bir zneler-aras m utabakat varsaym gereksiz klabilir. Y anna kahkahay al
m olann kanta ihtiyac yoktur. Bu yzden de yzyllar boyunca, t
Voltaire'in zam anna kadar, daha gl tarafn yannda, otoritenin ya
nnda yer almay yeledi yergi. Genellikle, aydnlanm ann daha yeni
evreleri tarafndan tehdit edilen ve bu yzden kendi gelenekselciliklerini aydnlanm yntem lerle desteklemek zorunda kalan daha eski
katm anlar adna hareket ediyordu: Hi tketemedii konu, ahlak bozulmasyd. Eskinin zarif hanerinin sonraki kuaklara epeyce hantal
bir kazma gibi grnm esinin nedeni de budur. Grnlerin bu iki
yzl ve atal dilli tinselletiriliinin amac, yergiciyi ilerlemenin rz
grn arkasna alm latif bir ruh gibi sunmak olm utur hep. Her ey
ilerlemenin tehdidi altndakilerin deer ve karlaryla llyordur
oysa; yine de geerli ideoloji olarak ilerleme o kadar benimsenmitir
ki, yozlam olduu sylenen olgular hemen mahkm edilm ekte ve
rasyonel bir tartma iinde kendilerini savunm a im knndan yoksun
braklmaktadr. Sefih yaam mstehcenlik yoluyla tehir etm e iddia
sndaki Aristophanes komedisi, modernist bir laudatio temporis acti
Igemi zaman vgs] olarak, kara ald gruha gveniyordu. H
ristiyanlk anda burjuvazinin ykseliiyle birlikte ironinin ilevi de
gevedi. Erken bir dnem de ezilenlerin safna geti, zellikle de as
lnda artk pek ezilm eyenlerin. phesiz, kendi biim inin tutsa ola
rak, otoriter mirasndan, isyankr olmayan hasetinden tam vazgeme
di hi. ironinin kendini ycelterek artk yerleik dzenle ve onun bi
linciyle herhangi bir uzlamaya yanamayan insanlk dncelerine
bavurm aya ynelmesi ancak burjuvazinin gerilem esiyle birlikte gn
deme gelmitir. A m a bu dnceler bile kendi aikrlklann bir an
olsun yanlarndan ayrmazlar: Nesnel, dolaym sz apaklk konusun
da hibir kuku beslenmiyor, kimin mazbut kimin alak, neyin zek
neyin aptalllk ve neyin dil neyin gazetecilik olduuna karar verilir
ken bir Karl Kraus nktesinin suyu bulandrm asna asla izin verilmiyordur. O da zaten bu akl banda insanlarn saduyusuna borludur
kendi form lasyonlarnn gcn. Gndemdeki konuyu annda kav
rarken nasl hibir soru sormuyorlarsa, kendilerine de hibir sorunun
yneltilm esine izin vermezler. Gelgelelim, Krausun dzyazs da ken
di insaniliini bir sabit gibi ne srd lde geriye dnk bir nite
lik kazanr. Yozlama ve rmeyi, edebiyat zppelerini ve Ftrist217

leri mahkm eder, oysa entelektel bir doal yaam halinin2 softalar
na kar bunun deersizliini sezm i olm aktan baka bir stnl
yoktur. Kraus'un H itler karsndaki uzlamaz tavrnn sonunda
Schuschnigg'e3 kar epeyce yum uayabilmesi, bir cesaret eksikliine
deil, yerginin antinomilerine iaret eder. Tutunacak bir dala ihtiyac
vardr yerginin; ve bu kendinden menkul tatminsiz de sonuta onun
pozitifliine boyun em ek zorunda kalmtr. Ucuz gazetecinin tehir
edilmesinde bile, bir hakikat paynn, bir eletirel enin yan sra,
ikin palavracya katlanamayan o yavan saduyudan bir iz vardr.
Olduklarndan fazla grnmeye abalayanlar karsnda duyulan nef
ret, onlar tartmasz bir gerek olarak kendi asl doalarna mhlar.
iirilmi her eyi hemen saptayan, tem elsiz ama ticari entelektel
zentileri hemen yakalayan bak, kendi daha yksek standartlarnn
gereini yerine getirem eyenleri tehir eder. ktidar ve baardr bu da
ha yksek standart; ve ona erim ek isteyenlerin beceriksizliinde ken
disinin de bir yalan olduunu aa vurur. Ama bu dzm ece kiilikler
her zaman topyay da cisim lendirm ilerdir: Sahte m cevherlerde bi
le aresiz bir ocukluk d pm ldyordur ve bu da baarsz kald
iin baar mahkemesinde m ahkm olmutur. Yerginin her eidi,
rmeyle zgr kalan enerjilere kar krdr. Topyekn rmenin
yergiye ait enerjileri zm leyip kendine mal etmesinin de nedeni budur. nc Reichn nderlerinin gmenlere ve liberal devlet adam
larna kar alayc horgriis - k i sadece paz kuvvetine dayanyordubu tavrn son rneiydi Yerginin gnmzdeki imknszlnn so
rumlusu, deerlerin grecelii ve balayc normlarn eksiklii deil
dir; suu oraya atmak, duygusallk olur. Daha ok, ironinin biimsel
koulu olan anlamann, yerini ierikler dzeyinde bir evrensel anla
maya brakm olm asndan sz edilm elidir. Bu hem ironiye en uygun
den hedeftir hem de ironinin dayanan yoketmektedir. roninin
ortam, ideoloji ile gereklik arasndaki fark, ortadan kalkmtr. deo
loji, gereklii kopyalam ak ve bylece onaylamakla yetinmektedir.
roni unu derdi; O yle olduunu iddia ediyor, am a aslnda byle.
Oysa gnmzde dnya, en radikal yalanlarnda bile, durum un ite
byle olduu savna snm aktadr ve bu basit bulgu da ona gre iyi
likle zdetir. Yerleik dzenin sarp kayalnda, ironistin parm akla
rn geirebilecei tek bir gedik bile yoktur. Uurumdan derken,
onu iktidarszlattran o sinsi, hilekr nesnenin alayc kahkahasn da
iitiyordun Dnmeyi reddeden N e-yapalm -durum -bylejesti, dn
218

yann kurbanlarn lm e gnderirken kulland yntem dir ve ironiye

ikin olan akn anlam a da saldrm as gerekenlerin gerek oybirlii
karsnda gln durum a dyordun Topyekn toplumun -k i m uha
lif sesi de, daha nce ironinin zaten iptal ettii o iktidarsz itiraz da
kendi iine ekerek zm lem iti-lm cl ciddiyeti karsnda bugn
sadece anlalm hakikatin lm cl ciddiyeti durmaktadr.

135
K u rb a n lk kuzu. Yazy bir katibe yazdrm ann, rahatlk ve yo
unlama kolaylnn yannda bir nemli yarar daha vardr. reti
min ilk evrelerinde yazarn kendini eletirm en konumuna geirmesini
salar. Yazdrd eyler kesinlem em itir henz, gzden geirilecek
bir deneysel m alzem edir, ama bir kez kda getikten sonra da ya
banclam ve bir lde nesnel bir ey olarak grnr ona. Yetersiz
bir metin yazm aktan korkm asna gerek yoktur, nk onu kaleme ala
cak olan kendisi deildir: Sorumluluu yine sorum luluun kendi
karlar adna mat ediyordur. B ir dnsel yap kurm a riski, nce not
aldrmak sonra da zaten varolan bir ey zerinde alm ak gibi tehli
kesiz biim lere brnr, bu da yazann kendi pervaszln tam olarak
alglamasn nler. H er trl teorik sylevin bugn um ut kinci boyut
lara ulam zorluu karsnda bu tr hileler bir merhem gibidir.
nermeleri hem geri ekm ek hem de smsk bal kalmak zere orta
ya sren diyalektik ilemin teknik destekleridir bunlar. Ama yazy
kda geiren kii tam gerektii anda yazar eliyorsa, ironiyle, sinir
lilik, sabrszlk veya saygszlk belirtileriyle kendine getiriyorsa, asl
ona kran duym ak gerekir. Gazab kendi stne ekm ekte ve bylece vicdan rahatsz yazann yazdndan kukuya kaplarak o szmona kutsal metni daha da kr b ir inatla savunmasnn nne gem ekte
dir. Sorun karan yardm cy nankrce hedef alan duygu, sanki baka
bir dzlem de iyilikle zdem i gibi, yazarn kendi konusuyla ilikisi
ni antm asm salyordun

219

136
T eh irci. Sanatlar yceltim yapmazlar. Arzularn tatmin etmek
veya bastrmak yerine toplum ca onaylanan ilere -y a p tla rn a - d
ntrdkleri dncesi bir psikanalitik yanlsamadr. V e zaten bug
nn meru sanat yaptlarnn istisnasz hepsi toplum ca onaylanmayan
eylerdir. Psikanalitik nermenin tam tersi geerlidir aslnda: Sanat
lar, yzer gezer durum da olan am a gereklikle de att lde nevrotik bir nitelik kazanan iddetli igdleri da vururlar. Zevkleri in
celmemi dar grl adamn kafasndaki o piyanist ya da aktr imge
si bile -"insanlarn gnl tellerine dokunmay biliyor ammavelakin
kendi de bir sinir yum a"-, feragatin gzde ocuklarnn romanlar ve
senfoniler yazarak drtlerin basncndan kurtulduklarn ne sren
u ayn lde dar grl ekonom ik igdler teorisine1 oranla daha
byk bir hakikat pay ierir. Sanatlarda grlen, ekinm e duygusu
nun eksikliidir daha ok: H ibir korkunun bastramad, histerike
ar bir ketlenmemilik, paranoya snrna vardrlm bir narsisizm.
Yceltilmi her eyin karsna kendi mizalarn ve takntlarn ka
rrlar. Estetlere kar amansz, zenle gelitirilen ortam lara kar ald
rszdrlar ve insanlarn yaamlarn zevkli bir biimde srdrme a
balar da, onlarn gznde, daralm a ve klme eilimindeki yaama
kar yine daralm ve klm bir tepkidir - bunu saptamakta, onla
r yanl anlayan psikologlar kadar insafszdrlar. M ozart'n Augs
burg'daki kuzenine yazd mektuplara veya kskn zel retmenin
rencisi ve ailesi hakkndaki akalarna bakldnda, kaba, sama
ve terbiyesiz olan eylerin onlar hep kendine ekm i olduu grlr.
Freud'un teorisine uymuyorlardr, nk dlerin ve nevrozlarn sim
gesel ileyiiyle ilgili btn nemli sezilerine karn yeterli bir da
vurum kavram yoktur bu teorinin. Sansrszce da vurulduu halde
artk amacna ulamay da istemeyen bir igdsel drtnn bastrl
m olduunu ne sremeyiz elbet. te yandan, m otor ("gerek") do
yum ile sannsal doyum arasndaki analitik ayrm da doyum ile gizlen
memi davurum arasndaki ayrmn bir uzantsdr. Ama davurum
sanr deildir. Grntr, evresinden dolanm aya alt gereklik
ilkesiyle llen grn. Ancak, znel m alzem e grn araclyla
kendini gerein yerine de koymaz; byle bir hezeyan tam da sem pto
ma zgdr, znel yaant ierikleri kendilerini sem ptom aracyla
220

gerekliin yerine koyuyorlardr. Davurum, karsna ona benzem e

yeni kararak olum suzlar gereklii, ama onu hibir zaman yads
maz; kendini grm edii iin semptoma dnen atm aya gzn
krpmadan bakar. D avurum un bastrmayla ortak yn, deviniminin
gereklik tarafndan engellenm esidir. O devinimin - v e paras oldu
u btn bir deneyim a n n - kendi nesnesiyle dorudan iletiim yolu
tkaldr. Davurum olarak, kendini ve dolaysyla karlat direnci
sahtelememi bir biimde aa vurmasnn yolu duyusal yknm e
din O kadar gldr ki, sa kalmasnn bedeli olarak sadece bir im
geye dnrken bile dsal yrngesinde herhangi bir sakatlanmaya
uramaz. Amacn ve znel, sansrc "ilemenin"2 yerine koyduu
ey, nesnel ve polemiksel bir tehirdir. Bu da onu yceltimden ayrr:
znenin her baarl davurumu, kendi psikolojisindeki basnlara
kar kk bir zaferdir. Sanatn duygu gc, tam da hayalgcnn
iine ekilerek gereklie kendi hakkn vermesinden am a bunu ya
parken de uyarlanmaya teslim olmamasndan, dsal iddeti isel ekilsizleme iinde srdrm em esinden gelir. Ve bunu baarmann bi
reysel bedeli de ok yksektir: H er baarl sanat, kendi psikolojisi
ni oktan am olan davurum unun ardndan aresizce bakakalm
gibidir. A m a bylece yapdan kadar kendileri de sanat yaptlannn ta
nmlar gerei birer kltrel baar olduu konusunda kukular uyandnrlar. Hibir sanat yapt, toplumsal rgtlenme iinde, kltrle
. alveri iinde olmaktan kanamaz; ama yine de basit eliinin tesi
ne gemi her sanat yapnda kltre burun kvran bir yn de vardr:
Sadece bir sanat yapt olm akla kltr dlamtr. Sanat da "sanata"
sanatlar kadar dmandr. gdnn amacndan feragat ederken
ona sadk kalr ve Freud'un safdilce yceltim olarak ycelttii o toplumca onaylanm davrann da maskesini drr. te yandan, bel
ki yceltim diye bir ey de zaten yoktur.

137
K k acla r, b y k a r k la r .' ada kitle kltr sadece tm
yaamn dev iletmelerce kuatlm olmas nedeniyle deil, bugn
geerli olan bilin standartlam asna grnte en ok kar olan ey
-estetik znelcilik- nedeniyle de bir tarihsel zorunluluk kazanyor.
22 1

Evet, sanatlar i dnyaya doru yol aldka dsal gereklie ykn

menin ocuksu zevkinden feragat etmeyi de renmilerdir. Ama ay
n zamanda, ruhsal yaam zerinde dnmek, kendilerini gittike da
ha ok denetim altna almay da retm itir onlara. Onlar hep daha
zgr klan ve kendi dlarna kar bamszlk kazanmalarn sala
yan teknik ilerleme, iselin kendisinin de eylemesine, tekniklemesine yol amtr. Sanatnn kendini davurm akta ustalamas l
snde, davurduu eyin kendisi olmas gerei de azalmakta ve da
vurulan eyle birlikte znelliin ierii de sadece retim srecinin bir
trevine dnmektedir. Nietzsche, davurum un ehliletiricisi olan
Wagner'i ikiyzllkle sularken bu dnmn bir ucunu sezmi gi
biydi; ama bunun bir psikoloji meselesi deil, bir tarihsel eilim r
n olduunu kavrayamyordu. Davurumsal ieriin ynlendirilme
mi bir drtden ekip evrilecek bir malzemeye dnmesi, onu elle
tutulabilir, sergilenebilir ve satlabilir klmaktadr. rnein Heine'nin
lirik znelcilii, kiiliinin ticari zellikleriyle dpedz bir kartlk
iinde deildir; satlabilir olann kendisi de znellik tarafndan znel
ce ynetilmektedir. On dokuzuncu yzyl sanatlarnda grlen o
virtzce "lek" kullanm, herhangi bir ihanete gerek kalmadan, sa
dece kendi isel eilimiyle, gazetecilie, seyirlie, hesaba dnm ek
tedir. Sanatn hareket yasas, znenin kendini denetim altna almas
ve dolaysyla nesnelletirmesi anlam na gelir ki bu da sanatn k
demektir: Btn m alzeme ve duygulan kamuya en etkin biimde sat
mak zere idari bir incelemeden geiren ve bylece dsalln ikinci
evresini kuran sinemann sanat dmanlnn kayna yine sanatta,
isel doa zerinde gittike glenen egemenliktedir. Modern sanatlann ok alklanan pozculuu, tehircilikleri, kendilerini pazara
mal olarak sunmalarn salayan jesttir.

138

W ho is w h o .1 Sanatnn ya da akademisyenin kendi safdillii ve

karszlyla ilgili hsnkuruntusunun bir uzants da karlat
glkleri hizmet ald kiilerin dolak karlaryla, pratik ve hesap
l zihniyetiyle aklama eilimidir. Am a kiinin kendini temize ka222

np da dnyay mahkm eden h er kurgu, kendi yeterliliine ilikin her

iddia, nasl tam da kiinin kendisi araclyla yine dnyay tem ize
karrsa, saflk ve iyi niyetlilikle kurnazlk arasndaki ilikide de byle
bir tersyz olu vardr. B in trl siyasal ve taktik endieyle rlm
temkinli ve kukucu bir hesapllk - ne beklemesi gerektiini bilen
dta kalm aydnn gnm zde benim sedii tavr budur. Buna kar
lk, parti snrlarn oktan aarak tek bir "yaama meknnda" toplan
m olan ierdekilerin onlara yaktrlan hesapila ihtiyac kalma
mtr artk. Akln oyununun kurallarna amaz biimde adandklar
ve karlar da zihinlerine tam anlam yla nfuz edip orada keldii
iin imdi bir kez daha itenletikleri grlmektedir. Onlarn uursuz
hesaplarnn dnyann karanlk seyriyle bir olduunu dnen kii
metafizik anlamda hakl olabilir, am a psikolojik olarak geersiz bir
noktada duruyordun Zulm edilm e manisinin nesnel artna boyun e
mitir. ilevlerinin gerei olarak baya ve haince davranlarda bulu
nanlarn, kendilerini ve dostlarn iktidara satanlarn kurnazla ya da
art-dnceye ihtiyac yoktur, egonun herhangi bir ince plan yapmas
gerekmez: Bakalarnn ancak aklalm az tertiplerle baarabildii eyi
klfetsizce elde etmek iin sadece kendi tepkilerini kstlamamalar
ve nn gereklerini hi dnm eden yerine getirmeleri yeterlidir. Srf
gven szn telaffuz etm ekle gven uyandrrlar. Nerede avantajl
olduklarn ok iyi grrler; kt kanaat geinir ve kendilerini bencil
likten uzak ruhlar olarak sunarken, hibir eylerini eksik brakmayan
bir dzenin de yandaln yapabilirler. Kendi zel karlarn hibir
atm aya girm eden savunduklar iin bu karlar da evrensel ve dola
ysyla karsz grnr. Jestleri sam im i, kendiliinden ve dostanedir.
O nlar tatl, kartlarysa tatszdr. Kendi karlarna aykr bir davra
nta bulunacak kadar bam sz olmadklar iin bakalarnn iyi niye
tine gvenir ve bu iyi niyeti evreye yayarlar. Soyut kar, tmyle
dolaymlanm olduu iin, ikincil bir dolayszlk yaratr, buna kar
lk henz tmyle ierilm em i adam sa doallktan uzak grnr. Ye
nilmemek iin dnyevilik oyununda dnyay mat etmek zorundadr
ve bu da "kifayetsiz m uhteris" diye damgalanmasn kolaylatrr.
phecilik, iktidar hrs, yoldalk eksiklii, riya, kibir ve tutarszlk karlaaca ok haksz da olm ayan sulam alar bunlardr. Toplumsal
cadlk oyuna katlm ayan bir bencile dntrrken, benlii olmad
iin gereklik ilkesine uygun yaayan da dierkm olarak niteleni
yordun
223

139
G n d e rile n b ilin m iy o r. Kltrl zevksizler bir sanat yaptnn
onlara bir ey "vermesi" gerektiini dnrler hep. Radikal yaptlara
artk kzmyor ve u utanm azca alakgnll mazerete snyorlar
d : Anlamyorum. Bu tavr, hakikatle son negatiF ilikileri olan mu
haliflii bile ortadan kaldrr ve tacizkr nesne de tatl bir glmse
meyle kendi benzerleriyle birlikte kataloglanr: Reddetme veya ye
lenme sorumluluu bile stlenilmeden reddedilebilecek veya yele
nebilecek tketim mallardrlar artk. "Ben fazla aptalm", "Ben biraz
eski kafalym", "Ben yetiemiyorum" - kii kendini ne kadar kl
trse vox inhumana populi'nin [halkn insanlk d sesi] gr korosu
nu, talam Zeitgeist'n [zamann ruhu] yarglam a gcn daha da
iireceinden o kadar emin olabilir. Kimseye yararl olmayan anla
lmazlk eskiden insanlar celallendiren bir sutu: imdi acnacak bir
lgnlktr o kadar. Uyarm la birlikte, uyarlm a ve batan km a olas
l da savuturulmaktadr. Doluluun ve tzselliin nkoulu gibi su
nulan o kiiye bir eyler verme zorunluluu aslnda ikisini de baltalar
ve verme edimini yoksullatrr. A m a bu noktada insan ilikileri de
estetik gibidir. Acnas bir zavalllk olur bir insan bize hibir ey ver
miyor diye yaknmak, iliki ksrlamsa kesilmelidir. Ama hem ili
kiye skca sarlan hem de yaknan kii alma ve kabullenme organn
dan her zaman yoksundur: Fantezi, tki tarafn da m badele ve yakn
may dlayan bir ey vermesi gerekir ve bu da ancak mutluluk olabi
lir; am a byle bir verme de almadan ayr dnlemez. Kiinin teki
iin bulduu ey ona geri dnm yorsa her ey bitmi demektir. Bir
yanklanma olmayan ak yoktur. M itlerde ban koulu fedakrln
kabullenilmesiydi; fedakrlk ediminin yeniden sahnelenmesi olan
ak da lanetlenmek istemiyorsa bu kabullenmeyi bulmak iin yakaracaktr. Bugn verme ediminin rm esine alm a konusunda da bir
sertlik elik ediyor. Ama bu da gerek mutluluun, kiilerin kendi z
gn mutluluklarna sarlma imknlarnn yadsnmas demektir. Du
var, kiinin yzn ekiterek kendinden esirgediini bakalarndan
almay kabul etm esiyle yklabilir ancak. Am a almann gerektirdii
zorlu abaya katlanam yordur insanlar. Tekniin basnc altnda bu
nalm bir halde, varolularnn bouna srp gitmesine duyduklar
nefreti, varlklarnn bir n olarak hazzn btn yce ti m erin de bile
224

istedii enerji sarfiyatna aktarm aktadrlar. Bin trl kolaylkla dona

tldklar halde, btn pratikleri sama bir klfet olarak kalr; oysa ya
amlarnn gizini oluturan m utlulua erimek iin kuvvet harcamaya
katlanamyorlardr. Burada parola "rahatla ve sakin ol"dur - coku ve
taknln deil, huzur evinin dilinden alnm bir forml. Miadn
doldurmutur mutluluk: Ekonom ik deildir. M utluluun ideas, cin
sel birleme, gevekliin tam tersidir nk, kutlu bir gerilm edir tpk btn baml emein ideasnn da bahtszlk olmas gibi.

140
C o n se c u tio te m p o ru n .1 Benim atonal sam alklarm a bir son
vermek isteyen ilk kompozisyon hocam, bu am ala anlatt yeni bes
tecilerin erotik skandalleriyle ilgili yklerin etkili olm adn grn
ce taktiini deitirm i ve saldrlarn benim asl zaafm sayd nok
taya yneltmeye karar verm iti: Kendisinin de en az onlar kadar yeni
ve yeniliki olduunu gsterecekti. u savlan sryordu nme: Ult
ra-modern artk modern deildi, aradm uyanm lar oktan hissizle
miti, beni heyecanlandran davurum sal figrler modas gem i bir
duygusalla aitti, oysa yeni gen kuak, onun ok sevdii bir deyile,
dam arlannda daha fazla alyuvar tayordu. Oryantal izlekleri her za
man kromatik skalayia gelitiren kendi paralarysa rahatsz vicdanl
bir konservatuar m drnn o ar incelikli ve temkinli yntemini
ele veriyordu. Am a ok gem eden anlayacaktm : Benim m odernlii
m e kar kard moda, byk salonlarn tarih-ncesi atmosferinde,
adamn tarada edindii alkanlklara benziyordu aslnda. Neoklasisizm, kendini bir gericilik olarak grem emekle kalmayp gerici
esini sanki kendi andan ileri bir eymi gibi sunan o gericilik t
r, sanatlarn o sonsuz yorucu duyarllklarn bandan atmay ve
Courths-M aler'in2 ruhuyla teknik ilerlem eninkini birletirmeyi Fa
izm ve kitle kltr anda hemen renen o kapsayc eilimin n
c koluydu. M odern gerekten de modern-olm ayana dnmtr.
Kronolojik deil niteliksel b ir kavramdr modernlik. Sadece soyut bB
im e indirgenemeyecei gibi, allm yzey tutarllna, uyum g
rntsne, srf kopyalam ayla salanan dzene de ayn lde srtn
dnm ek zorundadr. Faist sava birliklerinin yiitleri, Ftrizm e ate
225

pskrrken, zel mnasebetsizliiyle kolektif an gereklerine uya

m yor diye Kbizmi listeye alan M oskova sansrclerinden ve bir
Strindberg veya W edekind oyununu eskim i bulup da bir yeralt r
portajn ada sayan yzsz tiyatro eletirmenlerinden daha iyi sez
milerdi neyin ne olduunu. Yine de bunlarn bkkn ve umursamaz
zevksizlii bir gerei ortaya koyuyor: H er trl davurum a kendi
rgtlenmesini dayatm ak isteyen topyekn toplumun ilerleyii, Lindbergh'in3 karnca gelecein dalgas diye adlandrlan eyin gcn,
baka bir deyile varln eletirel kurgulann geride brakmaktadr.
Szkonusu olan, bunun yozlam bir kamuoyunca yasaklanmas de
ildir sadece; egemen samalk bu eletirinin de tzn etkilemekte
dir. Zihni de kendi modelini benim semeye zorlayan varolann gc o
kadar ezicidir ki, protestonun henz tmyle ierilmemi ifadesi bile
bu ortam da ev yapm , amasz, deneyimsiz bir nitelik alm aktadr modernliin geriliinden vaktiyle o kadar kahince kukulanm olan
tarall andran bir nitelik. Benliksiz yaayan bireylerin ruhsal geri
lemesinin br yz, nesnel tinin gerilemesidir: Kalnlk, ilkellik ve
pazarlkl satlar oktan rm olan en yeni tarihsel g diye orta
ya srm ekte ve gerilemenin uygun adm yryne cokuyla katl
mayan her eyi gem ie havale etmektedir. lerleme ve gericilik ara
sndaki bu bire bir alveri, ada sanatta yn bulmay nerdeyse si
yasetteki kadar zorlatrmakta ve stelik retimi de fel etmektedir:
A n am alar gden kii kendini bir orman kakn gibi grm eye zorlanmakta, buna karlk konformist de eskisi gibi mahcup bir tavrla
edebiyatn ve bahenin ardaklarna4 ilimek yerine bir roket hzyla
ileri frlayarak en geriye doru yol almaktadr.

141
La n u a n c e / e n c o r '.1 Dnme ve bilginin ince ayrm lan ve vur
gu farklann bir yana brakmas talebi, sadece egemen kalnla bo
yun emek olarak savuturulamaz. Dilsel nans artk alglanmaz ol
duunda, sadece onu iitemeyen deil, dilin kendisi de sulu dem ek
tir. Dil, kendi nesnel tz gerei, toplumsal ifadedir - kendini birey
olarak toplumdan iddetle kopard yerde bile. Dilin iletiim iinde
geirdii deiiklikler, yazarn iletilemeyecek malzemesini de iin
226

iine eker. Kullanmla bozulan szcklerin ve deyimlerin alma

odasnn kuytuluuna sapasalam ulamalar imknszdr. Ve tarihsel
hasarda orada onarlamaz. Tarih sadece dile dokunm akla kalmaz, ay
n zam anda onun iinde gerekleir. Geerli kullanma karn hl s
rarla kullanlan szlerde dar kafal taralln veya en akrak resto
rasyonun izleri grlebilir. Btn nanslar o kadar saptrlm ve birer
"eni" olarak sunulm utur ki, gelim i edebi incelikler bile "guruba
dalmak", "mutantan", "zmrt yeili", "rayihal" gibi deersizlemi
szleri artrmaktadr. Bayala kar alman nlem lerin kendileri
de bayalamakta, tasannuya, bezemecilie dnm ekte, lavtalar,
geleneksel kyafetleri ve btn takm taklavatyla birlikte ruhani at
mosferi de A lm anya'da siyasal olarak rgtlenmi o kadns dnyadan
gelen gaml biravunu tonu kazanmaktadr. Orada yaamlarn srdr
meyi becermi aydnlarn sahipsiz kalm kltr mevkilerini byk
bir gnl rahatlyla kapmak iin ortaya srdkleri o pahal sprn
tlerde, daha dn bir dilsel bilinlilik havas tayan, gelenee d
man eylerin bugn zenti b ir "Ah! dnn dnyas!" bezem eciliine
dnt kolayca grlebilir. Alman kltrnn karsnda gr
nte iki seenek vadr. Ya iren bir ikinci Biedermeier2 ya da zevk
siz bir idari krtasiyecilik. A m a sadece pazar karlarnn deil, inan
drc siyasal program larn ve nihayet dilin kendi tarihsel durumunun
da nerdii bu basitletirm e, nanstan amaktan ok, daha da r. m elerine yol ayordun Yapt, kadirim utlak topluma kurbanlar ver
mektir. Ama o toplum, tam da kadirimutlaklyla, gndelik konuma
dilini km sedii o daha yum uak gnlerdeki kadar aykm ve yaban
cdr bilginin ve ifadenin znesine. nsanlann insani bakmdan denk
olm adklan btnlk tarafndan zm lenm esi, kurum sallam dilsel
biimleri de safdilce bireyci ton farkllktan kadar bo klar. Kurum
dilini edebi ortam a dahil ederek kendi kazd kuyuya drm e abas
da sonusuzdur: B ir grafii bile okum aktan aciz insanlann mhendis
havalan taknm asna benzer bu. Kendi yaltlm lmn romantizm
koktuundan kayglanan yazara ekici gelen kolektif dil de daha az
romantik deildir: Yazar, aralarndan biri olarak dorudan doruya
adlanna konuam adklannn sesini gaspediyordur bylece; onlann
adna konuam am aktadr nk kendi dili, eyleme srecinde, hepsi
nin birbirinden kopuk olduu kadar kopm utur onlarnkinden; adlar
na konuam am aktadr nk kolektifin bugnk biiminin kendi de
dilsizdir. Bugn zneyi dile getirm e grevini stlenmi olmak hibir
227

kolektifi zne yapmaya yetmez. Totaliterlerin gzetiminde dzenle

nen zgrlk enliklerinin resmi ilahi tonuna uyum gstermeye al
mayan ve Roger Caillois'nn^ epeyce mulak biimde nerdii ariditeyi [oraklk] gerekten benim seyen kii, karlnda somut ve
genel hibir ey almakszn yoksunlua raz olur gibi bir nesnel disip
line boyun emi olm akla kalr. Burjuva znelciliini giderme iddia
sndaki bir dilin soyutluuyla yine bu dilin son derece somut nesneleri
arasndaki eliki bir tarihsel antinom iden kaynaklanr, yazarlarn ye
tersizliinden deil. zne, kendini kolektife teslim etmek istiyor ama
orada iptal edilmeye de raz olmuyordur. Bylece zelden vazgeii
bile zel ve gerekd bir nitelik alr. Oluturduu dil, toplumun sm
sk kurgusunu sadece kendi gcne dayanarak taklit ederken, betona
nihayet konuma imkn kazandrdna inanr. A m a cezasz kalmaz
byle bir sevecen safdillik: Bu kendinden menkul kom naldil durm a
dan fa u x pas'ya [yanl adm, gaf] decek, ne gerein ne de yerin
hakkn veren bir "ayaklanm -yere-basar1' gerekiliine kaplacaktr
- bir burjuvann lgat paralam asndan o kadar da farkl olmayan bir
durum. Nansn rynden karlacak ders, rm biimlere
inatla sarlmak veya bsbtn kklerini kazmak deil, onlan daha da
nansl bir biimde am aya almak, nans bir znel ton farkll
olmaktan kp nesnenin arnm ve zgl bir tanm na dnt ye
re kadar gtrmek olmaldr. Yazar, szcn yan gzle baka eyle
re bakmadan sadece konuya deinm esini salayan ok sk birdenetimi, btn deyilerin ayklanm asyla, neyin kendi bana dilsel bir an
lam olduunu neyinse olm adn saptam aya ynelik sabrl bir a
bayla birletirmelidir. Am a her eye karn Zeitgeist'n gerisine d
mekten, skartaya karlm znelliin p ynna atlmaktan kor
kanlara kariyerist bir zamana uygunlukla ilerici ieriin artk ayn ey
olmadn anmsatmak gerekir. M odem i gerilik olarak tasfiye eden
bir dzende, bu mahkm edilmi gerilik, tarihsel srece zerinde
unutkanca yol ald bir zemin salayan hakikatin de emanetisi ola
bilir. zneyi doldurabilecek olandan baka bir hakikatin dile getiril
mesi imknsz olduu iin, adlk da modernliin sma haline
gelir.

2 28

142
A lm an a rk s da b u n u y a p a r .1 Stefan G eorge gibi sanatlar
serbest vezni l dom u bir biim olarak, vezinle dzyaznn bir me
lez rn olarak reddetmilerdi. Hlderlinin ge dnem ilahileriyle
Goethe'nin iirleri bu sav rtyor. George gibilerinin fazlaca tek
nik gzleri, serbest vezni sadece d grnyle alglar. Tarihin dar
belerinin serbest vezinde yanklanan sesine tkaldr kulaklar. Serbest
ritmler, sadece yozlatklar dnemde alt alta dizilen "yksek" tonlu
dzyaz cm lelerine indirgenm ilerdir. Bal bana bir biim dzeyi
ne kabildii her durum da vezinli bentten treyen ve znellii aan
bir tarz olarak belirir serbest vezin. Veznin ruhunu kendi iddialarna
kar yneltir: M uak kesinliin kesin bir olum suzlandr, tpk se
kiz vurulu ritmin sim etrisinden kurtulan mziksel dzyaznn da
kendi varln tonal dzenliliin gelitirilmesi srecinde olgunlaan
ok kat konstrksiyon ilkelerine borlu olmas gibi. Serbest ritmlerde, sanatl bir biim de uyaksz olan klasik bendin ykntlar yeni bir
ifade gc kazanr. Kendi keli ve yabanc ekillerini daha yeni dil
lerin iine sokarken, bu yabanclk onlara iletiimin tketemedii ey
leri dile getirm e imkn kazandrr. Ama bir zam anlar iinde dimdik
durduklar dillerin taknna da direnem em ilerdir. letiim dnyas
nn sszlnda kalakalm ve ondan ayrt edilm elerini salayacak
hibir kaprisli kvran da yapamadan, sanki kimliklerini gizler gibi
ve btn imtiyazlarndan uzakta, mesafenin ve sluplatrm ann krk
dkk delilleri olarak dururlar - ta ki, Trakl'nki gibi iirlerde, dn
dalgalar aresiz vezinlerin stn bsbtn rtene kadar. Nedensiz
deildi serbest ritm ler ann Fransz D evrim ine rastlamas: tnsan
haysiyetinin ve eitliin arbal jestlerle sahneye kt a. Ama
bu tr vezinlerin bilinli uygulan, bir btn olarak dilin bilind
tarihinde izledii yolu andrmyor mudur? Dikkatle tasarlanm her
dzyaz da aslnda bir serbest ritmler sistemi, m utlakn bysn yi
ne o mutlak'n grnnn yadsnyla zdeletirm eyi amalayan
bir giriim, zihnin kendisini laikletirmek yoluyla ifadenin metafizik
gcn koruma abas deil midir? Byle olsayd, mitin tasfiyesinin
imdi dilin kendisinin de ykm na yol at bu ortam da, her dzyaz
yazarnn stlendii Sisyphos emeinin zerine de bir k huzmesi
derdi. Dilsel Kiotizm bir zorunluluktur bugn, nk kurulan her
229

cmle, en bandan beri belirsiz ve ikizanlaml olan dilin ticarilem e

ye ve onun paras olan kutsanm yalana m teslim olaca yoksa
beslendii kutsal eden yz evirerek kendini bir kutlu metine mi
dntrecei karar zerinde belirleyici bir etki yapar. Dzyaz ken
dini iirden o kadar ileci bir biim de ayryorsa, amac arknn ans
n kurtarmaktr.

143
n n c e . 1 Bugn sanatn grevi kaosu dzene getirmektir.
Sanatsal retkenlik: iradi biimde irade d davranma yetenei.
Sanat, hakikat olm a yalanndan kurtarlm sihirdir.
Sanat yaptlar, iyi de olsa kt de olsa fetilerden doduuna gre,
yaptlarna kar tavrlar hafife fetiistik diye ayplayabilir miyiz sa
natlar?
En eski alardan beri dealann temsili olarak tinsellik zerinde en
byk hak iddiasnda bulunan sanat biimi, tiyatro, ayn zam anda en
ikin varsaymlaryla bir seyirciye de bel balar.
Nasl Benjamin'e gre resim ve heykel eylerin dilsiz dilini daha yk
sek ama yine de kendine benzeyen bir dile evirirse, mziin de adlar
saf ses olarak kurtard sylenebilir - ama onlar eylerden kopar
mak pahasna.
Sanatn kesin ve saf kavram belki sadece mzik iin geerlidir: B
yk iirde ve byk resimde -ta m da en byk olanlarnda- estetik s
nrlar aan, biimin zerklii iinde erim eyen bir konu esi bulu
nur. Bir estetik teorisi ne kadar derin ve nemliyse, on dokuzuncu
yzyln byk romanlar trnden sanat yaptlarnn da o teori iinde
anlamlandrlmas o kadar zorlar. Hegel, Kant'a kar polemiinde
kendisi iin bir avantaja evirmiti bunu.

230

Bir sanat yapt sadece kendi terimleriyle, bir dolaysz alg ve dn

nesnesi olarak an lalm ald r-estetik teorisyenlerinin ne srd bu
sav pek salam grnm yor. Byle bir dolaysz kavray imknn s
nrlayan tek etken, her yaptn kendi kltrel varsaymlar ve en bata
da sadece ii bilenlerce anlalabilecek o zel d ir' deildir. Byle
glklerin olm ad durum larda bile, sanat yapt sadece kendimizi
ona teslim etm enin tesinde bir eyler de bekler bizden. Yarasa'y2
gze! bulm ak isteyen kii, onun Yarasa olduunu bilmek zorundadr:
Annesi, o kanatl hayvanla deil bir karnaval giysisiyle ilgili olduu
nu sylem i olm aldr ona; kendisine yle denm i olduunu aklnda
tutabilmelidir: Yarn Yarasa'y grm eye gidebilirsin. Gelenek iinde
olmann anlam uydu: Sanat yaptn onaylanm, geerli bir ey ola
rak grm ek ve yaamak: Y apt araclyla, onu daha nce grm
olanlarn btn tepkilerine de katlmak. Bu bir kez yklnca yapt da
btn plakl ve yanlabilirliiyle ortaya kar. Olay rgs bir ritelken budalala dnr, m zik bir anlaml figrler kanonu olm ak
tan kp yavan ve bayat bir ezgi durum una der. Artk o kadar gzel
deildir. Kitle kltr de uyarlam a hakkn buradan almtr. Kendi
geleneinin dnda h er geleneksel kltrn dt zaaf, onu dzelt
menin ve bylece vahice sakatlam ann gerekesi olur.
Byk sanat yaptlarndan taan rahatlk duygusu, dile getirdiklerin
den ok, zorlu bir m cadele iinde varoluun dna km olmalar
nn rndr. Umut, rahata erm em iler arasnda bulunur en abuk.
Kafka: Benliksiz tekbenci.3
Sk bir Kierkegaard okuru olm asna karn, Kafka'nn varoluu fel
sefeyle ilikisi, tutunam ayanlardan sz ederken kullanlan "tkenmi
varolular" deyim iyle snrldr.
Gerekstclk prom esse du bonleur' [mutluluk vaadi] yerine ge
tirmez. Herhangi bir btnsel biimin ilettii mutluluk grnne,
bu biimin hakikatiyle ilgili kaygy feda eder.

231

144
S ih irli F lt. Aydnlanm a ile sanat dpedz kart sayan kltrel
tutuculuk ideolojisi, baka nedenlerin yan sra, gzelliin douun
daki aydnlanma nn gremedii iin de yanltr. Aydnlanm a sade
ce gzelliin baland btn nitelikleri bir bir zp eritm ekle kal
maz; en bata gzellik niteliinin kendisini ne sren de odur. Kant'a
gre sanat yaptlarnn uyandrd karsz haz, her estetik nesnede
hl ilemekte olan tarihsel antitezlerin yardmyla anlalabilir an
cak. kar gzetm eden seyredilen nesnenin zevk vermesinin nedeni,
bir zamanlar en iddetli karlara seslenmi ve bu yzden de sakince
seyredilememi olmasdr. Seyredebiliyor olmak, aydnlanm zdisiplinin bir zaferidir. Gzellik ve lksn imgesini bugn bile ayr
mam biimde sunan altn ve deerli talara byl bir g yaktrlrd. Yansttklar ltnn onlarn kendi z ya da cevheri olduu d
nlrd; Iklarnn dedii her ey onlarn etkisi altna girmi say
lyordu. nceleri, doann denetim altna alnm asnda kullanld bu.
Mcevherler, dnyann seyrine yine dnyann kurnazca gaspedilmi
kendi gcyle hkim olmay salayacak aralar olarak grlyordu.
By, kadirimutlaklk yanlsam asyla balantlyd. Bu yanlsama
zihnin z-aydnlanm asyla giderildi; am a bynn kendisi parlak nes
nelerin insanlar zerindeki etkisinde srdrd varln; Bir zamanlar
karsnda kapldklar dehet, bu bynn tahakkm iddiasn
zmlemeyi baardktan sonra bile gzlerini kamatrmaya devam et
mektedir. Fetiist tapnmann bir kalnts olan seyredici dnce, ay
n zamanda onun almasnn da bir evresidir. Parlak cisim ler sihirlilik iddialarn bir yana brakr ve znenin hem onlara yaktrd hem
de kendi kullanmay umduu gten vazgeerken, sevecenlik ve yu
muaklk imgelerine, doa zerindeki tahakkmn yaralarndan arn
drlm bir mutluluk vaadine dnrler. Lksn tarih-ncesi tarihi
dir bu ve uzun bir g yoluyla her trl sanatn anlamna da szmtr.
Kendini mutlak gszlk iinde ortaya koyan eyin, ayn anda hem
kusursuzluk hem de hilik olan gzelliin bysnde, kadirimutlaklk yanlsamas kendi negatif yanssn bulur: Umut. Btn kuvvet s
navlarndan kamtr. Btnsel amaszlk, tahakkm dnyasndaki
btn bir amalln yalann yzne vurur. Varolan toplum da bug
ne kadar ancak bu olum suzlam a sayesinde, sonucu kurulu dzenin
2 32

kendi akl ilkesinden kararak o dzeni u noktasna gtren bu yad

sma sayesinde baka bir toplum un olabileceinin farkna varmtr.
Seyretmenin erinci, bybozum una uram bir byden gelir. Parl
t, mitin yattnlm asjdr.

145
S a n a t n esn esi. Evlerde birikmi ucube nesneler, hazrlksz seyir
ciyi sanat yaptlarna benzerlikleriyle afallatabilir. Um asnlar diye
ktlarn zerine konulan ve iinde am aal bir m anzara bulunan
Bad W ildungen hatras yarmkre biimindeki cam arln bile
Stifterin yeil Fichtau'suyla1 belli bir benzerlii vardr; rengarenk
bahe ccesi bile Balzac veya Dickens'da karlalan bir yarat an
drr. Bunun sorum lusu ne sadece znelerdir ne de her trl estetik
grnn soyut benzerlii. Byle sakillikler daha ok u olgunun
ifadesidir: nsanlar, onlar meakkate mhlayacak eyin bir parasn
kendi ilerinden tretmeyi ve korktuklar eyi kendileri yaratarak
uyarlanma zorunluluunu simgesel olarak krmay sonunda baarm
lardr. Ve ayn zafer en gl sanat yaptlarnda bile uzaktan uzaa
yanklanr - onu unutmak ve kendilerini herhangi bir modele bal ol
mayan katksz benlikler olarak grmek isteseler de. ki durum da da
doadan zgrlem e kutlanm aktadr ama bu zgrlk yine de mit'in
kapanna yakalanmtr. nsanlar gem ite onlar korkudan titren eyi
imdi kendi hizm etlerine kouyorlardr. Byk tablolarla kartpostal
resimlerinin ortak yan, tarihten bile eski imgeleri dokunabileceim iz
kadar yaknm za getirmeleridir. Ders kitabndaki L'autom ne [sonba
har] ilstrasyonu bir deja vu [sanki nceden yaanm] duygusu uyan
drr; Eroika senfonisi, btn byk felsefeler gibi, ideay tmel bir
sre olarak ama yine de btn duyusallyla dolayszca buradaym
gibi temsil eder. K itsch'in uyandrd fke, artk tabu olduu halde
yknm eden hl utanmazca zevk alnyor olm asna duyulan kzgn
lktr sonuta; oysa sanat yaptlarnn gc de yknm eden hl gizli
ce beslenm eye devam ediyordur. Varoluun ve am alarnn nfuzun
dan kaan tek ey, ona kar kan daha iyi bir dnya deildir sadece:
Kendini ne srmekten aciz daha aptal bir dnya da kap gidiyordur
bu yetki alanndan. zerk sanat, kendi gerek -su lu ve mtehak2 33

k im - iddiacl yerine yaltlm ve sziimona masum iddialln ne

kadar yceltir ve putlatrrsa, bu aptallk da o kadar anar. znel edim,
kendini nesnel anlamn baarl bir kurtuluu olarak sunmakla hakika
tini yitirir. Onu bundan tr mahkm eden de kitsch'tir; kitsch'in ya
lan, hakikat klna girmeye bile gerek grm yordun Uyandrd
dmanln nedeni, sanatn srrn ve kltrle vahetin akrabaln
azndan karmasdr. Kant in estetik tanm olan "amasz am al
lk" her sanat yaptnn da zm sz elikisini oluturur: Yapt, yap
mann talandr, bir ikinci yarat olarak kendini mutlak, amasz
ve kendi iinde varolan bir ey gibi ne sren doa-ynetme kapasite
sinin doruk-rndr; oysa yapm a edimi ve yaplm eyin yceltil
mesi, sanatn kopmak istedii rasyonel amallktan ayrlamaz. Olan
la yaplan arasndaki eliki sanatn yaamsal esidir ve onun geli
me yasasnn snrlarn izer; am a sanatn utan kayna da budur:
Varolan maddi retim yntemini ok dolayl biim de olsa da izledii
ve nesnelerini "yapt" lde retimi andran sanat, olumsuzlamaya
alt "ne iin?" sorusundan da yakasn kurtaramaz. Yaplm ey
lerin retim tarz maddi rnlerin seri-retimine ne kadar yaklarsa
bu lmcl soruyu da o kadar safdilce kkrtr. Ama sanat yapdan
bomaya, susturmaya alrlar onu. "Kusursuzluk," Nietzsche'nin
dedii gibi, "meydana gelmi olm amaldr", baka bir deyile, yapl
m grnmenelidir. Ama kusursuzluk sayesinde yapmla kendi ara
snda ne kadar mesafe koyarsa, kendi yaplm varoluu da o kadar k
rlganlar: Yapmn izlerini silm ek iin bavurulan o sonu gelmez a
balar ve klfetli yntemler sanat yaptlarn zedeler ve parasalla
mahkm eder. Bynn snnn ardndan, imgelerin gelecee ak
tarlmasn sanat stlenmitir. Ama bu grevi yerine getirirken imge
leri tahrip etmi olan ilkeyi kullanmaktadr: Sanatn Yunanca adnn
kk, teknik szcnn de kkdr. Uygarlk sreciyle paradoksal
balants sanatn kendi idesiyle elikiye dmesine yol aar. Zam a
nmzn ilkrnekleri, sinema ve popler mzik sektrnce ge endst
ri ann tketimine sunulan kasvetli seyirlikler ve "hit paralar, sa
dece sanat tasfiye etmekle kalm am akta, avaz avaz baran ahmaklk
laryla, en eski sanat yaptlarnn iinde her zaman sakl durumda olan
ve en olgunlarna hl g vermeye devam eden o hezeyan da bir an
da gn na karmaktadrlar. Sonun irkinlii, kkendeki aldan
esini de aydnlatyordun - Fransz sanatnn hem talihi hem de k
stll, kk resimler yapmann gururundan hibir zaman tam vaz234

gememesidir, nitekim Alman sanatndan en ak biimde ayrld

nokta da kitschin varln grememesidir. Fransz sanat, yzlerce
nemli rnekte, ustaca yaplm olduu iin zevk veren eye hog
ryle bakmtr: Byk iilik, b ie n fa it'den [iyi yaplm olan] zarar
sz bir zevk alma nyla, duyusal yaam denetim altnda tutuyordun
Meydana geliten bam sz kusursuzluun mutlak iddias -hakikat ve
grn diyalektii- bylece bir yana braklm olsa da, Haydnn
"Muhteem M oollar" adn taktklarnn hakikatsizliinden de uzak
durulmutur. Bunlar, sevimli vinyetlere ve heykelciklere burun kv
rr ve her trl fetii kovarken asl kendilerini fetiizme mahkm
edenlerdir. Zevk, yaplm olanla grnte meydana-gelmemi-olan
arasndaki elikiyi dengede tutma yeteneidir; ne var ki, hibir za
man zevkle tam zde olm ayan gerek sanat yaptlar da bu elikiyi
en an noktaya gtren ve kendilerini bunun sonucu olan kte
gerekleti renlerdir.

146
O yu n ca k d k k n . Hebbel, gncesinin artc bir paragrafn
da, "mrmzn sonbaharnda yaamn bysn" alp gtren eyin
ne olduunu sorar. "nk dnp duran btn o alacal kuklalarda
onlar harekete geiren ark grrz ve bu da yaamn soluk kesici
eitliliini dm dz bir tekdzelie indirger. p cam bazlarnn ark
sylediini, kavalclarn kaval aldn, kzlarn su dattn, araba
clarn kupa arabalarn srdn gren ocuk, hepsinin srf yle
yapmak zevkli olduu iin yapldn sanr; bu insanlarn da karnla
rn doyurmak, uyum ak ve uyanmak zorunda olduunu dnemez.
Ama biz, asl am acn farkndayzdr." G einm ektir bu am a ve btn
o faaliyetleri bir ara durum una sokar, m badele edilebilir soyut
emek srecine indirger. eylerin nitelikleri onlarn z olmaktan
kar ve deerlerinin rastlansal grn haline gelir. "Edeer biim "1
btn alglan sakatlar: A rtk kendi z-belirleniminin masyla bir
"yapma sevinci" olarak yaylm ayan ey gzlere de soluk grnr. Organlanm z duyusal hibir eyi yaltlm biimde alglamaz; ama bir
rengin, bir sesin, bir devinimin orada kendisi iin mi, yoksa baka bir
ey iin mi varolduunu fark ederler. Sahte bir eitlilikten usanm,
235

temellkn am alarna uyum gsterdikleri, hatta varlklarn da b

yk lde ona borlu olduklar halde hl bal balarna bir ama
m gibi davranan duyusal niteliklerin aldatc iddialarndan hayal k
rklna kaplm lardr ve bu yzden her eyi griye boyuyorlardr.
Seyredilen dnyadan sklm ak ve bysnn bir cila olduunu syle
mek, duyular dnyasnn bir "metlam-dnya" olarak kendi nesnel
rolne gsterdii tepkidir. eyler, ancak temellkten arndrldklarn
da ayn anda hem renkli hem de yararl olacaklardr: Evrensel zorlan
ma dnyasnda bu ikisinin uzlatrlmas imknszdr. Ancak, ocuk
lar da "soluk kesici eitlilik" yanlsam asna Hebbelin sand kadar
kaplm deillerdir; teslim olm u yetikinin artk grmedii o eli
kinin, grng ile satlabilirlik arasndaki elikinin farkndadrlar ve
onu kabullenmezler. Oyundur savunmalar. ocuun am az gz,
"edeer biimin tuhafln" hem en grr ve aknla kaplr: "kul
lanm deeri, kendi kartnn, deerin, aa km a biimine, grn
gse! biimine dnmtr." ] Kapital, 1. cilt]
ocuk, am asz etkinlii iinde, her eyi tersyz eden bir atlat
mayla, mbadele deerine kar kullanm deerinin yannda yer alr.
Tam da oynad eyleri dolaymlanm yararllklarndan yoksun b
rakt iin, hem insanlar hem de eyleri eit lde arptan m bade
le ilikisini deil, insanlara kar iyicil olan kurtarmaya ynelir bu
oyuncaklarda. Kk tanklar hibir yere gitm iyordur ve stlerindeki
minik nam lular da botur; yine de sadk kalrlar kendi yazglarna, g
rev yapmadklar, o yazgy indirgeyen soyutlam a srecine katlma
dktan ve bunun yerine kendilerine yklenen zgl amalarn alegori
si olarak durduklan iin sadk kalrlar. Belki dalp salm ama k
seye dmemi bir halde, sessizce bekliyorlardr: Toplumun kendi
zerlerindeki toplumsal lekeyi sonunda silip silmeyeceini, insanlarla
eyler arasndaki yaamsal srecin, praksisin, sonunda pratiklikten
kurtulup kurtulamayacan grm ek iin. Oyunlarn gerekdl,
gerekliin de henz gerek olmadnn iaretidij, Doru yaamn bi
linsiz provalardr oyunlar. ocuklarn hayvanlarla ilikisi, Marx'in
bile birer ii olarak art-deer retmeyi ok grd bu yaratklarda
gizlenmi topya'ya baldr btnyle.2 Hayvanlar, insanlarn tan
yabildii herhangi bir amacn dnda durmakla, m badele edilmesi
kesinlikle imknsz olan adlarn sanki bir davurum gibi sunuyorlardr bize. ocuklarn onlar o kadar sevmesinin, onlar seyretmekten o
kadar zevk almasnn nedeni de budur. Gergedann biimi, ben bir
236

gergedanm der. M asallar ve operetler byle imgeleri tanrlar ve "Orionun adnn Orion olduunu nereden biliyoruz?" diye soran kadnn
bu gln sorusu da yldzlarn katna ykselir.

147
N o vissin u m O rg u n u m .' cretli emein m odem an kitlelerini
oluturduunu, hatta iinin kendisini de yarattn oktandr biliyo
ruz. Bir genel ilke olarak birey sadece biyolojik temel deildir, top
lumsal srecin bir yanssdr; kendini bir kendinde-ey olarak gren
bilinli bir yanlsam adr, nk bireylem i eyler m odem ekono
mide sadece deer yasasnn tayclar olarak ilev grrler. Bireyin
sadece toplumsal rol deil, isel yaps da bundan karsanabilir. Bu
rada belirleyici olan, zellikle imdiki evrede, sermayenin organik bi
leimidir. Birikim teorisi bununla "retim aralar kitlesinin, onlar
canlandran em ek gc kitlesine oranla artmasn" kast ediyordu [Ka
pital, 1. cilt]. Toplum un btnlem esi, zellikle totaliter devletlerde,
zneleri maddi retim anda ksmi anlar olm akla snrlyorsa eer,
"sermayenin teknik bileim inin deimesi" de retim srecinin tekno
lojik gerekleri tarafndan kuatlan, hatta oluturulan insanlarda ken
dini tekrarlayacaktr. nsann organik bileimi artyor. zneleri yaa
yan amalar deil de retim aralar olarak belirleyen etken, makine
lerin deiken serm aye oranyla birlikte bym ektedir. nsann "ma
kineletiini" sylem ek de yanltc olur, nk bu deyim insann du
raan bir ey olduu ve srf dsal bir "etki" yznden, kendi dnda
ki retim koullarna uyarland iin baz ekilsizlem elere urad
varsaymn ieriyordur. O ysa bu trden "ekilsizlemelerin" altnda
deim ez bir temel, toplum sal mekanizmalarn sadece dlan etkiledi
i bir varlksal i mekn yoktur: Deformasyon, insanlarn deil, o
cuklarn biyolojistik ideolojinin doaya yanstt o "kaltmsal ku
surla" birlikte douran toplumun hastaldr. Yaamn kendini varo
lan retim ilikileri iinde yeniden-retmesi, ancak em ek gcnn bir
metya dnm esiyle balayan sre insanlarn tm varolulanna sz
d ve btn drtlerini mbadele ilikisinin biimsel bakmdan l
lebilir eitlemeleri olarak nesnelletirdii anda m m kn olur. Bu
ilikilerin en yksek dzeyde rgtlenmesi, lm insanlarn da eg
237

dmn gerektirir. Yaama istenci, bylece yaama istencinin yad

snmasna baml hale geldiini grr: Benlii srdrme drts,
znelliin btn canlln iptal etmektedir. Buna oranla, uyarlanma
nn btn baarlar, sosyal psikoloji ve kltrel antropolojinin betim
ledii btn uyumluluk edimleri, sadece birer glge-olgudur. nsann
organik bileimi sadece uzmanlam teknik yetileriyle de ilgili deil
dir; bunun kadar - v e allm kltrel eletirinin hi kabul et
meyecei nokta da bu d u r- teknik yetilerin tersiyle, kendileri de bir
zamanlar toplumsal diyalektikten domu olan ve imdi bir kez daha
ona boyun een doallk anlarn da ierir. nsanda teknolojiden farkl
olan ey bile imdi bir tr makine ya gibi ona dahil ediliyordur. Ba
langta hem insan retim srecinin sektrlerine gre ayrtran ib
lmnn hem de zgrln rn olan ruhsal farkllamann kendisi
de sonunda retimin hizmetine girmektedir. "Uzmanlam 'virtz'",
diye yazmt bir diyalektiki bundan otuz yl nce, "nesnellemi ve
eylemi yetilerinin satcs... kendi nesnellemi ve eylemi yetile
rinin ileyii karsnda seyirci konum una der. Bu olgunun iyice
grotesk bir grnm kazand y er gazeteciliktir. Burada, soyut bir
mekanizmaya indirgenen ey, znelliin kendisidir: Bilgi, miza, ifa
de gc. Bunlar hem kendi 'sahiplerinin' kiiliinden hem de eldeki
konunun maddi ve somut doasndan kopmu, zerk bir ileyi kazan
mtr. Gazetecinin 'gl kanlardan arnm' olmas, deneyimlerini
ve inanlarn peke ekii, kapitalist eylemenin doruudur."2 Bu
rada burjuvazinin "yozlamasnn bir tezahr" olarak saptanan am a o
dnemde burjuvazinin kendisinin henz yadsd ve knad olgu,
bugn artk bir toplumsal norm haline gelmi, ge endstriyelizm a
nn geerli ve onaylanm karakterine dnmtr. Sadece canll
n, yaayan eyin satlm asyla da snrl bir olgu deildir artk. Satlabilirliin bir nsel haline geldii koullarda, canl da, bir canl olarak,
bir eye, bir alete dntrm tr kendini. Ego, bilinli bir biimde
tm insan3 bir aygt olarak kendi hizm etine komaktadr. Bu yeniden-rgtlenmede, iletme yneticisi olarak ego, kendi varlk ve et
kinliinin ok byk blmn i mekanizmas olarak egoya devre
der ve bsbtn soyutlap sadece bir referans noktas haline gelir:
Benlii srdrme abas, kendi benliinden vazgeiyordun Gerek
nezaket ve yumuakballktan histerik fke nbetlerine btn kiilik
zellikleri istendii gibi ekip evrilebilir hale gelir ve sonunda belli
bir durumun gereklerine tam ve kesin olarak cevap veren gerelere
238

dnr. Seferber edilmek, m izalan ve duygulan deitirmitir. Ge

riye kalan, arlksz, kat ve bo duygu kabuklardr, herhangi bir ki
isel zellikten yoksun, istendii gibi tanabilecek malzeme. Bu duy
gular ve m izalar artk zne deildir; tersine, zne onlara kendi isel
nesnesi gibi davranm akta ve karlk vermektedir. Ego karsnda s
nrsz uysallklarnda ayn zam anda ona yabanclamlardr: Tm y
le pasif olduklan iin artk onu de besleyemiyorlardr. izofreninin
toplumsal treyiidir bu. Kiilik zelliklerinin hem kendi igdsel
temellerinden hem de benlikten kopmas ve eskiden onlar sadece bir
arada tutan benliin imdi onlara komuta etmesi, insann gittike ar
tan isel rgtllnn bedelini gittike artan bir zlm eyle de
mesine yol aar. blmnn bireyin iinde doruuna ulamas, bire
yin kkten nesnellemesi, kiiliin marazi paralanyla sonulanr.
Btn totaliter kitle hareketlerinin antropolojik nkoulu olan "psikotik kiilik" de byle doar. Kkl ve salam kiilik zelliklerinden
otom atik davran kalplarna bu gei tam da insann organik bilei
minin artdr. D olaym layc bir kiilik yapsnn dengeleyici arl
ndan yoksun hzl tepkiler, itenlik ve kendiliindenlii geri getir
mez, sadece kiiyi bir merkezi otorite tarafndan ileri geri srlen ve
ayarlanan bir lm aleti haline getirir. Bireyin tepkileri ne kadar a
buk ve dolayszsa, aslnda dolaym da o kadar derinlem i demektir:
Annda verilen o dirensiz karlklarda zne tm yle snyordun
Bugnk toplumsal reflekslerin asl modeli olan biyolojik refleksler
de -znelliin leine vurulduunda- nesnellem i ve yabancdr:
Bouna deildir ou zaman "mekanik" olarak nitelenmeleri. Orga
nizm alar lm e yaklatklar lde davranlar bir seirmeyi andran
bu trden devinim lere doru geriler. yleyse kitlelerin iki tr totaliter
devlette de infilak eden ykc eilimleri, lm arzusundan ok, im
diden gelmi olduklan durumun belirtileridir: Onlara canl grnen
her eyi kendilerine benzetmek iin ldryorlardr.

148
S a k a ta t lk . - M etafizik kategoriler sadece toplumsal sistemi giz
leyen bir ideoloji deildir; ayn zam anda onun doasn, onunla ilgili
hakikati dile getirirler. Toplumun en merkezi deneyim leri de bu kate
239

gorilerin geirdii dnmlerde kelmitir. te lm de bylece ta

rihin kapsam iine girer ve tarih de ancak lm araclyla an
lalabilir. Eskiden lmn haysiyeti bireyinkini andrrd. Bireyin te
melde ekonomik olan zerklii, gem ite onu greceletirm i olan te
olojik lmszlk umudu bir kez snmeye baladktan sonra, bireyin
mutlakl anlayyla doruk noktasna kt. ok youn ve iddetle
hissedilmi bir lm imgesi de buna denk dyordu: Btn burjuva
davran ve dncesinin temeli olan bireyin tm yle silinip yokolduu bir lm tarz. lm, mutlak deerin mutlak fiyatyd. imdi o da
toplumsal olarak iflas etmi bireyin yazgsn paylayor. Eski haysi
yet klna brnd yerlerdeyse her zaman rtk biim de ierdii
yalan da szdrmakta: Nfuz edilm ez olan adlandrabiliyor olma
yalan, znesiz olan yklem lendirm e, zmlenmez olan ierme ya
lan. Ne var ki, lm n haysiyetinin hakikati ve hakikatsizlii sorusu
ada bilinten tmyle kovulm usa eer, bunun nedeni te dnya
ya ilikin birtakm umutlar beslenmesi deil, im di-ve-burada'nn
umutsuz sefaletidir. "Modern dnya," diyordu radikal Katolik C har
les Pdguy daha 1907'de, "dnyada alaltlmas belki de en zor olan e
yi alaltmay baarmtr. Bu eyin sanki dokusunda zel bir haysiyet
vardr, baka hibir eyde olmayan bir alalma yeteneksizlii. Ama
modem dnya onu da alaltmay baarmtr: lm alaltmtr."
lmn yokettii bireyin kendisi de bir hise, kendini ynetme yete
neinden ve kendi varlndan yoksunsa, o zaman yokedici g de sanki Heidegger'in hiletiren hilik formlnn fazla akac bir uy
gulamas g ib i- bir hi haline gelir. Bireyin bir bakasyla tm yle de
itirilebilir oluu, lm n de pratikte -v e mutlak bir kmsemey
le - geri alnabilir bir adm haline getirir: Tam da, bir zam anlar para
doksal bir duyguyla Hristiyanln da dnd gibi. Gelgelelim,
"ihmal edilebilir bir nicelik" olarak lm btnyle zm lenip eritil
mitir. Herkesin, btn ilevleriyle her insann yerine, toplumun hazr
bekleyen bir yedei de vardr ve zaten bu yedek de kendi iini ve yeri
ni igal etmi biri olarak, bir l aday olarak gryordur onu. Byle
ce lm deneyimi de memurlarn birbirinin yerine atanmasna dn
r ve insann lmle doal ilikisinin bu toplumsal ilikiye tmyle
dahil edilememi baz ynleri hl kalmsa o n la rd a salk hizm etle
rine havale edilir. Bir canlnn toplumsal sistemin dna kna in
dirgenmekle lm nihayet evcilletirilmitir: lmek, toplumsal mutlakn karsnda doal organizm ann mutlak anlamszln dorulu240

yordur sadece. Eer kltr endstrisinin toplumun organik bileimin

deki deim elere tanklk ettii bir yer varsa, o da bu durumun hi de
rtl olm ayan kabulleniliindedir. Kltr endstrisinin mercekleri
altnda glnlem eye balar lm. Kukusuz, belli bir rn tarznda
onu karlayan kahkaha ikizanlamldr. Doann tm zerine toplu
mun serdii an altndaki ekilsiz eyden duyulan korkuyu dile getir
m ektedir hl. Ama bu a o kadar sk ve kalndr ki, doann rtl
memi halinin anm san da ocuksu ve duygusal grnyordun Ed
gar W allace'in nasyonellik pay pek dk kurgular, zm e ulat
rlmayan dmleri ve kaba abartmalaryla sanki okurla alay eden
ama byle yapm akla totaliter terrn kolektif imagosunun muhteem
bir nsezisini de sunan kitaplar, polisiye trnn k nn temsil
ediyordu; ardndan, cinayet komedisi olarak nitelenebilecek bir tarz
ortaya kt. Bu yeni tarz, dzm ece rpertiyi alaya almay srdrm ek
le birlikte, lm imgelerini de rtm ekte ve ykm aktadr. Ceset, za
ten dnm olduu eydir burada, bir sahne aksesuar. Hl insana
benziyordur ama sadece bir cisimdir, tpk cesetlerin oktan dn
tkleri eyin alegorileri olarak oraya buraya tand A Slight Case o f
M urder [H atif Bir Cinayet Vakas] filminde olduu gibi. Komedi,
yllarca nce Kafkann "Avc Gracchus" yksnde panik iinde be
timledii lmn o sahte ilgasn son zerresine kadar smryor: Yi
ne bu yzden olmal, mzik de komiklemeye balyor. Nasyonal
Sosyalistlerin m ilyonlarca insana yaptklar, canllarn l madde gibi
llp dzenlenm esi, ardndan lmn seri-retim i ve fiyatnn k
rlmas, cesetlerin karsnda ilhama gelip kkrdamaya balayanlarn
zerine kendi ekillendirici glgesini oktan drmt. Belirleyici
olan, biyolojik ykmn bilinli toplumsal irade tarafndan zmleniidir. Ancak lm e kendi yeleri kadar kaytsz kalan bir insanlk, ken
disi de lm olan bir insanlk, lm saysz insana idari yntemlerle
uygulayabilir. Rilke'nin "kiinin kendi lm" iin duas, bugnlerde
insanlarn sadece kuyruu titretmekle kaldn gizlem eye ynelik
acnas bir abadr.

241

149
A b a rtm a y n . - M odern toplumun eilimlerini eletirmeye kalkan ki
i, daha cmlesini bitirmeden, bu iler hep byledir veya devran de
imez trnden otom atik bir itirazla karlar. Eletirmenin heyeca
n -k i derhal sndrlm elidir- sadece tarihin deimezliini anlaya
mamasnn, herkesin histeri tehisini yaptrd bir mantkszln
ifadesidir. Davacya, saldrsnn gerisindeki amacn kendini ycelt
mek olduu da sylenir: Kendisi iin zel im tiyazlar istiyordur, oysa
kzd eyler zaten herkesin malumudur, aslnda pek de nemsizdir
ve bu yzden kimsenin bunlara vakit harcamas beklenmemelidir. Fe
laketin apakl, mazeretileri iin bir artya dnmtr (herkesin
bildiini kimsenin sylem esine gerek yoktur) ve suskunluk rts al
tnda hibir direnle karlamadan srp gitmesi salanmaktadr.
Onaylanan, her merepten felsefenin insanlarn kafalarna akt ey
dir: Varoluun inat ekim gcn yanna alan her ey hakldr. Hu
zursuz olmanz bile dnyay terbiye etmeye alan bir reformcu ol
duunuz yolunda kukular uyandrmaya yeter. Dzenle su ortakl,
kartna gerici ve tutarsz bir k teorisi yaktrma -d eh et btn
alara zg deil m idir zaten?- hilesine bavurur ve dncesindeki
szde hatay gstererek negatif olanla ilgili som ut sezi ve saptam ala
rn da lekelemeye alr: Karanlktan yaknana "karanlk simsar"
damgas vuruluyordur. Bu ilerin hep byle olduu varsaylsa bile -ki
ne Cengiz Han, ne Tim ur ne de Hindistandaki ngiliz sm rge yne
timi milyonlarca insann cierlerini sistemli biim de gazla doldurarak
patlatm deildir- vahetin ebedilii yine de her yeni biiminin bir
ncekini fersah fersah geride brakmas gereinde ifade etmektedir
kendini. Deimeyen ey, sabit bir strap miktar deil, bu strabn
cehennem e doru ilerleyiidir: Antagonizm alarn iddetlenmesi tezi
nin de anlam budur. Bu teze baka bir anlam vermek onu evcilletir
m ek ve nitel sramay bir yana brakarak uzlama araylarna gir
mek olur. lm kamplarn uygarln kvanl ilerlemesinde bir tek
nik arza ve Yahudilerin kurban edilmesini de dnya-tarihsel adan
nem siz bir ayrnt olarak gren kii, sadece diyalektiin ufkundan
geri dnmekle kalmaz, kendi politikasnn anlamn da tersyz eder:
Nihai ykm nlemek deil miydi bu politikann anlam? Sadece re
tici glerin gelim esinde deil, tahakkmn gittike artan basncn242

da da nicelik nitelie dnr. Toplum iilerin yaamn yeniden

retmeye devam ederken Y ahudiler bir grup olarak im ha edilirse,
kincilerin bujuva olduu ve yazglarnn da tarihin byk dinamii
asndan hi nemli olm ad sav b ir iktisadi sofizm e dnr - s
telik, kitlesel katliam tam da kr orannn dyle aklanabilecek
bir ey olduu iin. Dehet, h er zaman ayn kalyla belirlenen eydir
-"tarih-ncesinin" snip g id ii- am a her zam an da farkl, ngrlm e
mi, her trl beklentiyi aan bir ey olarak, gelien retici glerin
sadk glgesi olarak gerekleir. M arxin maddi retim de saptad
ikilik iddeti de tanmlar: "retimin btn evreleri iin geerli olan
baz zellikler vardr, zihin de bunlar genel zellikler olarak alr; ama
her trl retim in genel nkoullar denen eyler... retimin hibir
gerek tarihsel evresinin anlalm asn salam ayacak birtakm soyut
anlardan ibarettir." [Grundrisse] Baka bir deyile, tarihsel olarak de
imeyen eleri soyutlayarak ekip karm akla tarafsz bilimsel nes
nellie uyulmu olunm az; tersine, bu soyutlam a, yanl olmad du
rumlarda bile, elle tutulur ve dolaysyla saldnlabilir olan gizleyen
bir sis perdesi yaratr. M azeretilerin de kabul etm edii budur. Bir
yandan dernikre nouveaute [son yenilikler] diye sayklarken bir yan
dan da tarih denen o cehennemi makineyi yadsm aktadrlar. Ausc
hwitz, Yunan ehir devletlerinin ykm ndan sadece vahetin derecesi
asndan farkl olan ve bu yzden de serinkanl bir nesnellikle seyre
dilebilecek bir ey deildir. Kukusuz, sr arabalarna doldurularak
kamplara gtrlenlerin yaad ei grlm em i ikence ve aalan
ma, en uzak gemie de kuruni bir k drr ve eskinin dnce
siz, plansz iddetinde bilimsel yntem lerle hazrlanan vahetin teleolojik biim de ierilmi olduunu gsterir. Ama zdelik de zdelikd olanda, henz tam am lanm am olann oktan tamamlanm olan
tehir ediinde yatyordun Devran deim ez nermesi de bu dolaymsz biimiyle yanltr; ancak btnselliin dinamii iine sokuldu
unda doruluk kazanr. Dehetin artn grmekten kanan kii, sa
dece tayrekli bir seyirci durum una dm ekle kalmaz; en yenisiyle
bir nceki arasndaki farkla birlikte, bitim siz dehet derrfek olan bt
nn gerek zdeliini de gzden karm olur.

2 43

no
Son b a sk. Poe ile Baudelaire'in merkezi pasajlarnda yenilik kav
ram belirir, ilkinde, M aelstrom un ve yaratt rpertinin betimleniinde -d ah a nce yeterli bir anlatm a kavumad belirtilen bu rper
ti, "yeni" olann kendisidir-, kincisinde, Ktlk iekleri'nde, cen
net mi cehennem mi diye dnlmeden uuruma atlma kararnn ve
rildii o "lm" blmnn son dizesinde: "au fo n d de linconnu p o
ur trouver du nouveau" [bilinmezin dibine, yeniyi bulmak iin]. Bi
linmeyen bir tehdittir ikisinde de znenin banna bast, badndriic bir tersyz olula sevin ve haz da vaat eden bir tehdit. Bilinte
bo, yazsz bir yer olan ve sanki kapal gzlerle beklenen yeni, korku
ve umutsuzluktan bir uyarm karm ann formldr. Ktlk iek
leri yaratr. Ama glkle seilebilen izgileri, en kesin, belirsizlikten
en uzak tepki iin de bir ifredir. Soyutlam bir dnyaya, sanayi a
na, znenin verdii kesin yantn snrlarm izer. Yenilik tapnc ve
dolaysyla modernlik dncesi, artk yeni bir ey olmad gerei
ne kar bir bakaldrdr. M akineyle retilm i mallarn hi deim e
yen nitelii, hem nesneleri hem de seyredililerini kendi ana eken
ve zmleyen toplumsallama, karlalan her eyi hep olmu olana,
bir trn rastgele rneklerinden birine, bir modelin kopyasna dn
trr. Planszlk katman, ereklerin de besleyici topran oluturan o
ereksizlik dzlemi, artk tketilm i gibidir. Yenilik dncesi de bu
treksizliin dn gryordur. Kendisi de eriilm ez olan yenilik, de
neyimin ryne ilikin ilk sezi km ltlarnn belirdii bir ortam
da, yklm tanrnn yerine koyar kendini. Ama soyutluunun da gs
terdii gibi, kavram o hastala bal kalmtr, hep geri ekilen bir
somutlua dokunm aya abalyordur iktidarszca. "M odernliin tarih
ncesi"1 zerinde alrken, Baudelaire'in noveau'sunun zahiri ean
lamls olan duyum szcnn geirdii anlam deimeleri zerinde
dnmek yararl olabilir. Avrupa'nn eitimli katmanlar bu szckle
epistemoloji araclyla tant. Locke'da, dnmenin kart olarak,
basit, dolaysz alg anlam na geliyordu. Daha sonra byk Bilinm e
yen haline geldi, sonunda da kitlelerin uyarcs oldu: Tahripkr esritici: Bir tketim mal olarak ok. N iteliklerine bakmadan bir eyi hl
alglayabiliyor olmak bylece mutluluun yerine gemektedir, nk
kadirimutlak nicelleme alg imknnn kendisini ortadan kaldrmaya
244

ynelmitir. D eneyim in kendi konusuyla youn ilikisinin yerinde

imdi Fiziksel olarak yaltlm ve sadece znel bir ey kalmtr: Basm-lere bakmakla tamam kavranabilen duygu. K endinde-varln
egem enliinden tarihsel zgrleim bylece alg dzem ine de tan
maktadr. On dokuzuncu yzyln duyu-psikolojisi, deneyim zeminini
basit bir "temel uyanm a" indirgeyerek ierm itir bu sreci; buna g
re, zgl duyu-enerjileri de bu temel uyanm larn kendi tikel yapla
rndan bamszdr. O ysa Baudelaire'in iiri, yedii darbeyle kapan
m bir gzn grd imek akm laryla doludur, tte, yenilik d
ncesi de tpk bu akm lar kadar hayaletimsidir. Serinkanl ve mesa
feli seyrediin ancak eylerin toplumca ekillendirilm i al kalplar
na eriebildii bir ortam da, bylece akann kendisi de tekrardr. Ba
l bana bir ama olarak benimsenen, bir tr laboratuar rn olarak,
soyut bir kavram sal ema olarak alnan yeni, bu apansz hayaletimsi
belirilerinde, travm atik nevrozlar da andran bir biimde, eskinin
kar durulm az bir geri dn haline gelir. K am am bak zamansal ilerleme rtsn yrtyor ve sreen aynln deim ez ilkmeklerini aa karyordun Yeninin kefediliinin hep eytani bir nitelik
tamasnn, sonsuza kadar tekrarlanan bir lanetlenme deneyimi olm a
snn nedeni de budur. Poe'nun "yepyeni" alegorisi, M aelstrom'un g
beinde son hzla dnerken bir bakma da sabit kalan o aresiz tekne
dir.2 Mazohistin kendini yeniye teslim ederken hissettii duyumlarn
hepsi birer gerilemedir. Psikanaliz de unun anlalm asna imkn ta
nd lde dorudur: Baudelaire'gil modernlik, onu izleyen btn
m odernlikler gibi, ocuun ksmi drtlerinin betim lenm esine yarar.3
Bu modernliin oulculuu, burjuva aklnn m onizminin gznde
kendi z-ykm nn aldatc biim de umut gibi parldamasn salayan
ok-renkli fa ta morgana'dir [serap]. M odernlik dncesi bu sahte
vaatten oluur; ve m odem olan her ey, hi deim eyen nvesinden
tr, ortaya kar km az ad bir grnm kazanr. On dokuzun
cu yzyl ortasnda bir m odernlik yazt gibi ykselen W agnerin Tris
tan'! ayn zam anda tekrar zorlants adna dikilm i devasa bir anttr.
Yceltildii anda ikizdeerli nitelii de aa kar yeninin: Gittike
katlaan bir kum lu dzenin tekliinin tesine gem eye abalayan her
eye kucak ayordur; ama yeninin iinde zm lenm ek, bu tekliin
arl altnda znenin aldatc yaama anlan arasnda paralanarak
daha da zlm esine ve bylece yeniyi modaya uygun biimde tasfi
ye eden topyekn toplumun glenmesine neden oluyordur. Baudela245

ire'in o cinsellik ehidiyle, cinayet kurbanyla ilgili iiri, suun rk

tc biimde zgrletirici bir l-doasn sunarken hazz da alego
rik biimde kutlar; ama basz plak gvdeye bakarken yaad badnmesinde, Hitler rejiminin olas kurbanlarnn kendi sonlarn ilan
eden gazeteleri kapm alarndaki o sakat ve aresiz itah ok andran
bir ey de vardr. Mutlak duyusallkt faizm, nihai sansasyon: Gbbels, ilk pogrom lann balad gnlerde yaymlanan bir duyuruda, hi
deilse Nasyonal Sosyalistler skc deil diye vnyordu. nc
Reich'ta haberlerin ve sylentilerin soyut deheti, kitlelerin snkle
mi duyu dnyasnda anlk bir parlt yaratabilecek tek uyarm olarak
yaanmaktayd. Skntdan boulan yrekler her eyin ncesinde yer
alan ilksel bir dnya bulmak iin m anetlere sarlyorlard: Bu manet
alnn nerdeyse kar durulm az gc olmasayd gzlemcilerin hat
ta faillerin bile aza alnm ayacak kadar korkun olana katlanmas im
knsz olurdu. Sava ilerledike felaket haberleri bile Almanya'da
tm aklyla basma yanstlm aya baland ve yava yava kesinle
en askeri kn de st rtlmedi. Sadizm ve mazohizm gibi kav
ramlar artk yeterli deildir. Teknik iletiimin geerli olduu kitle toplumunda, sansasyonalizm ile dolaym lanm aktadr bu olgular, kuyruk
lu yldz andran, uzak ve nihai bir yenilik dncesinin dolaymndan gemektedir. Art arda yaad oklarla kvranan ve zulme kimin
maruz kaldn, kendisinin mi yoksa bakalarnn m ac ektiini
unutan bir toplumu tmyle etkisi altna alyordur bu sansasyona
lizm. Bu durumda, uyarm -deerine oranla okun somut ierii de sa
hiden nemsizleir, tpk balangta airlerin ideallerinde olduu gi
bi; hatta belki de Poe ile Baudelaire'in tadna bakt dehet, diktatr
lerce gerekletirildiinde, duyum zelliini yitiriyor ve snp gidi
yordur. Btn niteliklerin iddetli bir atlm la yeni iine alnarak kur
tarlmas abasnn kendisi nitelikten yoksundu. Kendinden arndr
larak yeni haline getirilen her ey hazza dnebilir - tpk duyarsz
lam morfin bamllarnn sonunda atropin zehiri de iinde her tr
l uyuturucuya ayrm szca sarlmalar gibi. Sansasyon, nitelikler ara
snda ayrm yapma yeteneiyle birlikte her trl yargy da bom u
tur: Onu gerekten ykc bir yozlam a etkeni haline getiren de budur.
Gerileyici diktatrln terrnde, modernlik, ilerlemenin diyalektik
imgesi, sonunda infilak etmitir. Yeniliin kolektif biimi Wagner'in yaygaracl kadar Baudelaire'deki gazetecilik damarnda
da bunu haber veren bir izgi oktan belirm iti- gerekte dsal ya
246

amdan imal edilmi uyarc ve fel edici bir narkotik karmdr: Bo

una deildir Poe'nun, Baudelaire'in, W agner'in hep madde bamls
olmalar. Yenilik ancak totaliter format iinde basit bir ktlk hali
ne gelir: Orada, bir zamanlar yenilik kategorisinin domasna da yol
am olan bireyle toplum arasndaki gerilim tmyle geveyip yiter.
Bugn, sadece yeterince ad olmas kouluyla her trden yenili
in alklanmas evrensel bir durum haline gelmitir: Sahte mimesis'in evrensel ortam. znenin zlmesi, kendini durmadan deien
bir aynla teslim etm esiyle dorua kmaktadr. Kiiliin btn sa
lamln yok eden bir sretir bu. Baudelaire'in imgelerin gcyle
denetim altna ald ey, iradesiz bylenmeye kendiliinden geli
yordur. nanszlk ve kimlik eksiklii, her trl durum a marazi bir
uyarlanma eilimi, yeniliin uyarmyla gerekleen hallerdir ve ye
nilik de sadece bir uyarm olarak artk uyaramamaktadr. Belki de bu
geveklikte insanln artk ocuk istemedii ilan ediliyordur, nk
imdi en ktnn kehaneti herkese aktr: Yeni, domam olan h e r-'
kesin gizli amblemidir. M althus on dokuzuncu yzyln atalarndan'
biridir ve Baudelaire'in ksr gzellii yceltmesi de nedensiz deil
dir. Kendini yeniden-retm ekten umut kesen insanlk, bilind bir
m ekanizm ayla, varkalm a arzusunu hibir zaman bilinmemi olann o
gz kamatrc ejderha figrne yanstmakta, am a bu da lm andr
maktadr. Byle bir figr, artk kendi yelerine gerek bir ihtiyac da
kalmam olan kapsayc bir yapnn kne iaret eder.

151
G izlic ili e k a r te z le r . 1 I. Gizlicilik eilimi bir bilin gerilem e
sinin belirtisidir. Bilin, koulsuz olan dnme ve koullu olana kat
lanma gcn yitirmitir. Birlikleri ve farkllklaryla birlikte ikisini
de kavramsal emek yoluyla tanmlamak yerine ayrm szca birbirine
kartrr. Bylece koulsuz olan ey olgu haline gelirken, koullu
olan da dolaysz bir ze dnr. T ektannclk zlerek ikincil bir
mitolojiye indergenir. "Astrolojiye inanyorum, nk T ann'ya inan
myorum" -A m e rik a 'd a yaplan birsosyo-psikolojik aratrmann de
neklerinden biri byle diyordu. Kendini tek Tanr konumuna ykselt2 47

mi olan sagrl akl da o Tann'nm dnn ksesine yakalan

m gibidir. Tin paralanarak tinlere blnyor2 ve bylece onlarn
varolmadn grme im knna srt eviriyordun Toplumun ykma
gitme ynndeki rtl eilimi felaketin kurbanlarn sanrl bir olgu
nun yardmyla sahte bir vahiy iinde uykuya yatrr. Felaketin para
lanm apaklnda kendi topyekn kyametleriyle yzlemeyi ve
ona katlanmay bouna umarlar. nsanlar zerinde denetim olarak do
a zerindeki denetimi, insanlarn doadan duyabilecei her trl
korkuyu kat kat aan bir dehete dnm bir insanlk, binlerce yllk
bir aydnlanmadan sonra bir kez daha panie kaplmtr.
II. kinci mitoloji ilkinden de daha hakikat ddr. Birincisi, art arda
gelen alarn bilgi dzeyinin bir keltisiydi; bu alarn her biri,
doa karsnda gz kapal bir teslimiyetten bir ncekine oranla daha
zgrlemi bir bilince sahip olduunu ortaya koyuyordu. kincisiy
se, dengesini yitirmi ve efsunlanm bir halde, zorlukla edinilmi zbilincini bir yana atmakta ve bunu tam da gizlicilerin egemen oldukla
rn iddia ettikleri o katksz ilksel gc her yere yaylm mbadele
ilkesiyle tasfiye eden bir toplum iinde yapmaktadrlar. Gemi dm en
cisinin Dioskuros'lara3 bakmas veya aacn ve pnarn ruh sahibi ol
duuna inanlmas gibi davranlar, aklanamayan ey karsnda d
len btn o akn aldana karn, znenin nesneler zerinde al
rken yaad deneyime tarihsel olarak uygun dyordu. Oysa ras
yonellemi topluma kar tepkinin ok rasyonel bir istismar olan bu
gnn yeniden-domu anim izmi, her aptan bilicinin adrnda ve
muayene odasnda, kendisinin de rn ve kant olduu yabancla
may yadsmakta ve olmayan deneyim in yerini tutacak ikameler ret
mektedir. Gizlici, nihai kantn metlarn feti niteliinden karr:
Nesnellem i emek, eytani bir srtla kendisine bakan nesnelerle
drt bir yandan tehdit ediyordur onu. rnler halinde phtlam bir
dnyada unutulan ey, bu dnyann insanlar tarafndan yaratlm ol
duu gerei, bilinten blnp ayrlmakta4 ve nesnelerin dnyasna
dardan eklenen ve onlarla edeer olan bir kendinde-varlk olarak
yanl-hatrlanmaktadr. Nesneler akln souk nda donarak zaten
bir yanlsama olan canlarn yitirdikleri iin de imdi onlara can veren
toplumsal nitelie bam sz bir varlk yaktrlmaktadr: Hem doal
hem de doa-st bir varlk, eyler arasnda bir ey.

248

III. Dnce, ge kapitalizm anda byye gerilem ekle, ge kapita

list biimlerle btnlem i, onlarn bir paras olm utur. Sistemin ke
narlarndaki toplum-d "alacakaranlk olgular", duvarlarndaki k
k atlaklardan dar bakm a abalan - btn bu acnas aranlar,
darda ne olduunun grlm esine hi yardm etm ezken, ierdeki
rme eilimlerini daha da aydnlatm aktadr. Billur kreleriyle mte
rilerinin yreklerine dehet salan kt kk falclar, insanln
yazgsn elinde tutan daha byk sahtekrlarn oyuncak modelleridir.
Toplum un kendisi de ruh ve madde aratrm alannn rm cek kafallan kadar dm anla ve tertiplere yatkndr. Gizli ve karanlk eyle
rin ipnotik gc totaliter terr andrr: Bugnn srelerinde i ie
gemilerdir. Khinin glmseyii, ruhlarn dolaysz maddi smr
sn eytanca bir hazla seyreden toplumun kendi kendisiyle alay edi
inin minyatrdr. Basndaki fal stunlar halklara verilen resmi tali
m atlara denk dyordur ve say mistisizmi de idari istatistikler ve
kartel fiyatlar iin bir hazrlktr. Btnlem enin bile birbirini imha
eden iktidar gruplarna blnmenin ideolojisi olduu aa kmakta
dr imdi. Btnleen kii, yitip gidiyordur.
IV. Gizliciiik, her trl anlamn znellem esinin - k i bu da eylemenin tam am laycsdr- dourduu bir refleks davrandr. nsanlar
nesnel gereklii her zamankinden de sar bulduklarnda, abrakadabra diyerek ondan bir anlam karm aya abalarlar. H er ehven-i ere
ayrm gzetm eksizin anlam yaktrlr: Gerein artk ok inandrc
olmayan rasyonelliinin yerini zplayan m asalar ve toprak ynlarn
dan yaylan nlar alm aktadr. Grngsel dnyann sakatat ve sp
rntleri, hasta bilin iin, mundus intelligibilis'r [kavranabilir dn
ya] imdi. N erdeyse speklatif hakikat de olabilecektir bu, tpk Kafkann Odradek'inin nerdeyse bir melek olabilecei gibi; ama dn
cenin dolaym n dlayan bir pozitivite iinde, sadece kendine yaban
clam barbarca bir arptm adr, kendini nesnesiyle kartran znel
lik. "Tin" diye yutturulan eyin boluu ne kadar m utlaksa -v e ruhsal
ynden daha az yoksul herhangi bir eyde aydnlanm zne hemen
kendini grecek ve tanyacaktr- orada kefedilen anlam da o kadar
ykl olur. O ysa hibir anlam yoktur orada, klinik olarak deilse bile
tarihsel olarak zlm ekte olan bir zne, bilindnda kendini oraya
yanstm a zorlanm asn duyuyordur, o kadar. stiyordur ki dnya da
kendi ryn andrsn: Bylece irade d gler ve kem gzlerle
249

alverie girecektir. "ncs avucumu okuyor, / Kt sonumu

okumak istiyor!" Gizlicilikte zihin kendi efsunlammn arl altn
da inler, tpk karabasan gren birinin skntsnn, d grd ama
uyanamad duygusuyla daha da artmas gibi.
V. Gizliciliin gc, anti-Sem itizm trnden dnce tarzlar aracl
yla balantl olduu Faizmin gc gibi, sadece marazi olmakla
kalmaz. Bu gcn asl kayna, hakikat al eken bilincin, her tr
den resmi ilerlemenin kendisinden kurnazca esirgedii bulank bir
bilgiyi o her derde deva basit reeteler araclyla -tpk stste bin
dirilmi resimlerde olduu g ib i- ele geirdiini sanmasndan gelir.
Kendiliinden deime olasln dlam akla toplumun topyekn fe
lakete ynelm ekte olduunun bilgisidir bu. Yabanclam elerin yldzlardan daha yabanc bir ey var m d r?- anlalmaz balantlar
n zne hakknda bilgi gibi sunan astrolojik hokus pokus gerek sa
maln minyatr bir rprodksiyonudur. Yldz kmelerine bakarak
ortaya karlan tehlike, kendini tam da bilinsizlik araclyla, zne
lerin yokluu araclyla srdren tarihsel tehdidi andrr. Hepsinin
de sadece kendilerinden oluan bir btnn olas kurbanlar olduu
gereini katlanlr klmak iin, o btn benzer am a dsal bir eye
aktaryorlardr. Kendilerini adadklar o elemli budalalkta, yaadkla
r o ii bo dehette, nafile elemlerini, lm karsnda duyduklar o
hissizletirici korkuyu boaltma imkn bulurlar; ama bir yandan da
bastrmaya devam ederler onu, eer yaamlarn srdrmek istiyorlar
sa baka areleri de yoktur. m r izgilerindeki bir krlm aya bakarak
gizlice gelien bir kanserin onlar beklediini syleyen falc bir sahte
krdr; ama sahtekrl sadece felaketi saptadm iddia ettii yerle,
avula snrldr: M terilerinin tehisten asl kandklar yerde, ko
lektif alanda, tmyle geerli olacaktr bu kehanet. G izliciler ocuksu
bir korkunluk tayan bilimsel fantezileri hakl olarak ok severler.
Her yerde bulduklar ruhlarla uranyum izotoplan arasnda yarattklar
kafa karkl aslnda m utlak berraklktr. M istik nlar da teknik
olanlann alakgnll habercileridir. Batl inan bilgidir, nk top
lumsal yzeyde dalm bir halde duran ykm ifrelerini bir btn
olarak grr; lgnlktr, nk lm arzulad btn bir sre bo
yunca yine de yanlsam alara bal kalmtr: Toplumun yanl bir ye
re, gkyzne yanstlan ekil deitirm i imgesinden ancak gerek
toplumun incelenm esiyle elde edilebilecek bir cevab bekliyordun
250

VI. Gizlicilik kaln kafallarn metafiziidir. M edyumlarn basitlii,

aklanan hakikatlerin sradanlndan daha rastlansal deildir. Ruhuluun erken dnem lerinden beri, Gayb leminin ilettii en nemli
mesajlar rahmetli bykannenin selamlar ve yakn tarihli yolculuk
mjdeleri olmutur. Tinler dnyasnn zavall insan aklna ierebile
ceinden fazla bir ey veremeyecei mazereti de ayn lde sama
dr ve paranoyak sistem in hipotezinin bir uzantsdr; ne de olsa lumen
nalurale [doal k] bizi bykanneye ziyaretin daha tesinde bir
yerlere gtrebilm itir ve bu gerei kabullenmek istemeyen tinleri
de edepsiz gulyabaniler olarak grp her trl alverie son vermek
gerekir. Doa-st mesajn ieriinin basmakalp doall, sahtelii
ni de ele verir, insanlar, yitirdiklerini telerde ararken, sadece sahip
olduklar hilikle karlarlar, iflah olmaz gerekiler olarak kendile
rini evlerinde hissettikleri o i karartc gndelik sradanlkla balant
y koparmamak iin, pek bayldklar anlam, uzana kam aya al
tklar anlam szla uyarlarlar. Deersiz sihir, aydnlatt deersiz
varolutan baka bir ey deildir. Heyecansz sradanlklar o kadar s
cak ve keyifli klan da budur. Gerekte varolandan sadece gerek ol
m amalaryla ayrlan gerekler bir drdnc boyut olarak tezghlanmaktadr. Tek qualitas occulta'lan [gizli, esrarl nitelikler] da bu varolmaylardr ama ahm aklara bir dnya gr salarlar. Astrolog
lar ve ruhular, her soruya verdikleri dm dz ve kesin cevaplarla so
runlar zmyor, sadece baz kaba dayanak ve k noktalarnn yar
dmyla her trl zm imknnn tesine atyorlardr. Bir tr uzay
olarak tasarladklar yce lemlerinin dnlmeye hi ihtiyac yok
tur. O da tpk sandalyeler ve vazolar gibi doaldr ve orada duruyor
dun Bylece konformizmi de pekitirir. Orada olan, dpedz orada
olmann kendi bana anlam olmas kadar memnun eden bir ey yok
tur.5
VII. Byk dinler, ya suretlerin yasaklanmasndan sonra Yahudilikte
olduu gibi llerin kurtarln bir sessizlik perdesiyle rtm ler ya
da etin diriliini vazetm ilerdir. Tinsel ve fiziksel olann birbirinden
aynlam ayaca nermesi her dinin ciddiye ald bir dncedir. On
lar iin ayn zamanda u ya da bu bedensel algda tem ellenm eyen ve
bedensel tatmini aramayan hibir "tinsel" olgu, hibir amallk yok
tu. Dirili dncesine gnl indirmeyen ve aslnda kurtarlmay da
istemeyen gizliciler iin fazla kabadr bu. Huxley'nin bile m etafizik
251

ten ayrt edemedii gizlici m etafizik u aksioma dayanr: "Ruh sonsuz

ykselebilir, ya ya! / Beden aada sedirde uzand yerde kalr."
Ruhsallk ne kadar canl, ne kadar neeli ve itense, o kadar mekanik
tir: Descartes bile ayrm izgisini bu kadar net izememitir. tblm ve eyleme u noktaya gtrlyor, beden ve ruh sanki srekli
yenilenen bir canl terihle birbirinden koparlyordun Ruh onu ilgi
lendirmeyen ileri bir yana brakacak ve daha kl bir lemde kendi
hummal faaliyetine tam da yarda kald noktadan devam edecektir.
Gelgelelim, bu bamszlk ilannda ruh da sahte bir zgrleimle
kendini ayrt ettii eyin ucuz bir taklidine benzemeye balar. En kat
felsefenin bile kabul ettii karlkl etkileimin yerine semavi beden
oturtulur-hipostazlatrlm tinin kendi kartna verdii alaltc bir
dn. S af tin dncesi bedenin kendisinde deil beden metaforunda
kavranabilir ancak - ve yine orada iptal olur. eyletirilmi tinler, ok
tan olumsuzlanmlardr.
VIII. Maddecilie yklenirler. Am a semavi bedenin arln lmek
de isterler, ilgilerinin yneldii nesnenin ayn anda hem deneyim ala
nnn tesinde yer almas hem de deneyim lenebilir olmas gerekiyor
dun zledikleri yol kesinlikle bilimseldir; hurafe ne kadar btlsa, de
ney de o kadar zenle hazrlanr. Bilimsel kontrollerin ikin ciddiye
ti, artk kontrol edilecek hibir eyin bulunmad bir samalk nokta
sna vardrlr. Ruhlar kovan rasyonalistik ve em pirisist aygtn ayn
s, imdi onlar artk kendi akllarna gvenmeyenlere bir kez daha ka
bul ettirmek iin kullanlmaktadr: Sanki herhangi bir ilksel ve kat
ksz ruh, doa zerindeki egem enliin bu trden uucu varlklara
kurduu tuzaklar karsnda cesaretini yitirip gerisin geri kam aya
cakm gibi. Ama bunu bile bir avantaja evirmeye alr gizliciler.
Ruhlar kontrol sevmedii iin, btn gvenlik nlemlerinin ortasn
da minicik bir kap ak braklr ki engelle karlamadan girebilsin
ler. nk pratik bir topluluktur gizliciler. Amasz bir merakn tutsa
deillerdir: Bahi bekliyorlardr. Y ldzlarla avans ilemleri ara
sndaki mesafe bir admda alnr. Elde edilen bilgi de bir zavall tan
dn en gzel umutlarnn boa km olduundan teye gem ez o
u zaman.
IX. Gizliciliin en byk gnah tinle varoluu birbirine bulatrmas
ve bylece kincisini tinin bir sfatna indirgemesidir. Tin, bir sa kal
252

ma organ olarak, varolutan tremitir. Am a varolu zerinde d

nrken ayn zam anda baka b ir ey haline de gelir. Varolan, kendi
hakkmdaki dnce olarak olum suzluyordur kendini. Byle bir olumsuzlama, tinin asal esidir. O na pozitif bir varolu yaktrmak, bu
varolu daha yksek bir dzeye ait olsa bile, tini kendi kartna teslim
etmek olur. Ge dnem burjuva ideolojisi, onu bir kez daha animizmncesinde bulunduu noktaya geri dndrmtr: Toplumsal ibl
m modeline gre kurulmu, kol emei ile tinsel emek arasndaki b
lnmeyi, ilki zerindeki planl tahakkm model alan bir kendindevarlk. Bilin, kendinde-tin kavramnda, tini kendi kurucusu olan top
lumsal ilkeden bam szlatrarak imtiyaz ontolojik olarak merula
tryor ve srp gitmesine hizmet ediyordur. Bu trden bir ideolojinin
patlama noktasna ulat yergizliciliktir: yz altm derece dn
m dealizm. Varlkla tinin bu kaskat kartl, tini de varln bir
departman yapar. E er dealizm varln tin olm asn tinin de varol
masn sadece btn adna. Idea adna istediyse, gizlicilik bundan va
roluun belirlenm i varlk olduu gibi sama bir sonu karr: "Varo
lu, meydana geldikten sonra, her zaman bir varlk-olm ayanla birlikte
varlktr ve bu varlk-olmayan da varlkla basit bir birlik iinde alnr.
Varlk-olm ayann varln iine alnmas, som ut btnn varlk bii
minde, dolayszlk biim inde olmas, bizatihi belirlenmiiii olutu
rur."6 Gizliciler, "varlkla basit birlik iindeki varlk-olmayan dz
anlamyla alrlar; benim sedikleri somutluk tr, btnden belirlenmi
olana doru hrszlam a bir kestirm e yoldur ve bunu da daha nce bir
kez belirlenmi olduuna gre btnn artk btn olmadn iddia
ederek savunurlar. M etafizie yle seslenirler: H ic Rhodus hic sal
ta [Halep oradaysa arn burada]: Eer tine felsefe tarafndan varolu
yaktrlmas belirlenebilir bir eyse, oraya buraya salm herhangi
bir varolu parasnn da sonuta tikel bir tin olarak m erulatrlabileceini sezmektedirler. yleyse tinin varolduunu ne sren dokt
rin, burjuva bilincinin nihai yceltilii, tinlere inanmak gibi nihai bir
alalmay da teleolojik olarak barndryordu kendi iinde. Varolu
zerinde odaklanm a, her zaman "pozitif1ve dnyay merulatran bir
ilem olarak, ayn zam anda tinin pozitiflii tezini de ierir: Tini bir
noktaya m hlar ve mutlak bir anda grne evirir. B ir "rn" ola
rak nesnel dnyann btn m tindir, yoksa belirli bir ey belirli bir
tin midir - bu ayrm nem sizleir ve Dnya-Tini de tinsizlemi yer
leik dzenin koruyucu melei olarak en yksek Ruh haline gelir.
2 53

Gizlicileri besleyen de budur: M istisizm leri, Hegel'deki mistik nn

enfant terrible'idir [arsz ocuk]. Speklasyonu mflis bir sahtekrlk
noktasna vardrrlar. Belirlenm i varl zihin olarak ya da tin olarak
tezghlarken, nesnellemi zihni de mutlaka baarsz kalaca varo
lu snavna sokarlar. Varolan bir tin yoktur.

152
S u istim a le ka r uyar. Diyalektik, sofistlerden kaynaklanr;
dogmatik iddialarn sarsaland ve savclarla komedya yazarlarnn
syledii gibi zl szn daha etkili olduu bir tanm a tarzyd. Son
ralar, philosophia perennis'e. [ebedi felsefe] kar sreen bir eletiri
yntemine dnt, ezilenlerin btn dnceleri iin, hatta dn
medikleri dnceler iin de b ir snak haline geldi. Ama kiinin
kendini hakl karma arac olarak bandan beri de bir tahakkm ale
tiydi: erikle ilgili olmayan biimsel bir mazeret teknii, masrafn
deyen herkese hizmet edebilecek bir ara, srekli ve baanl biimde
durumu tersine evirm e ve hakl konum a geme ilkesi. yleyse diya
lektiin hakikati veya hakikatsizlii de yntemin kendisine ikin ol
mayp tarihsel sre iindeki ereinden kaynaklanyordur. Hegelci
okulun sa ve sol kanatlara blnm esi, 1848 devrim inden nceki si
yasal durum kadar, teorinin bu ikizanlam llm a da balyd. D iyalek
tik dnce, sadece tarihin mutlak nesnesi olarak proletaryann onun
ilk toplumsal znesi de olabileceini ve bylece insanln kendini bi
linli olarak belirlemesini gerekletirebileceini syleyen M arx'in
doktrinini deil, Gustave Dor'nin1 eski rejimin parlamentodaki bir
temsilcisinden aktard u nkteyi de ierir: 16. Louis olmasayd
devrim de olmazd, insan haklan iin ona teekkr borluyuz. N egatif
felsefe, her eyi zerken, zcy de zer. Ama bu felsefenin
zleni de zeni de hem askya alp hem koruduunu iddia ettii yeni
biimin dm anca kartlklarla belirlenm i bir toplumda saf haliyle
ortaya kmas imknszdr. Tahakkm kendini hep yeniden-rettii
srece, eski nitelik de zcnn zlm esinde rafine olmam haliy
le yeniden belirir: Radikal anlam yla hibir sray yaplmamtr.
Bu ancak zgrletirici olayla gerekleebilir. Yeni niteliin diyalek
254

tik belirlenim i, tahakkm srdren o nesnel eilim in iddetine de bir

ucuyla hep bal olduu iin, olumsuzlamann olumsuzlanmasn
kavramsal olarak baarabildii her durumda, kanlmaz olarak kt
eski dzeni varolmayan alternatifin yerine koym a -dncede bile ol
s a - zorunluluuyla karlar. Nesnellie derinlem esine nfuz etmesi
nin bedeli, nesnelliin hakikat olduu yalann bir su orta gibi ka
bullenmek zorunda kalmasdr. mtiyazdan arnm bir dnya imgesi
ni sadece bir olum suzluktan, varolma imtiyazn tarihsel srece bor
lu olan bir dnyadan tretmekle snrlar kendini - am a bylece resto
rasyona boyun em i olur. zel varolu kaydetm itir bu zorlanmay.
Hegel onu bolukla suluyordu. Sadece kendinden ibaret kalan znel
lik, diyordu, kendi ilkesinin katkszl zerinde diretm ekle antinom ilere taklp kalr. Toplum da ve devlette nesnellemedii srece,
kendi kabahatinin kurban olur, ikiyzlle ve ktle yenik der.
Kiisel ahlak, srf isel bir kesinlik duygusuna ve zgvene dayanan
zerklik, bir yanlsam adan ibarettir. Eer "ahlaki bir gerekliin ol
mad"2 doruysa, o zaman Hak Felsefesinde, evliliin vicdandan
daha yksek bir dzlem e yerletirilmesini ve Hegel'in romantiklerle
birlikte ironiyle ayn dzleme yerletirdii vicdann da kendi dzle
minde bile "znel kibir"le sulanmasn bununla tutarl saymak gere
kecektir. Sistemin her dzeyinde etkisini gsteren bu diyalektik m otif
hem dorudur hem yanl. Dorudur nk tikelin maskesini dr
erek zorunlu bir yanlsam a olduunu ortaya koyar, kendilerini sadece
kendileri sanan ve btnn anlar olduklarn anlamayan yaltlm
eylerin yanl bilinci olduunu aa kanr; ve bu yanl bilinci de
btnn gcyle krp paralar. Yanltr, nk dncenin kt z
nelliin kart olarak grd nesnelliin kendisi zgr olmad ve
znenin eletirileriyle yzlemedii srece, nesnellik motifi, "yaban
clama", znenin kendini burjuva biimde ne srm esinin bahanesi
ne dnerek sadece bir rasyonalizasyon olm a durum una decektir.
zel istencin boyun emesi yoluyla zelin keyfiliinin buyruundan
kurtulma beklentisini ifade eden yabanclama [Entausserung] szc
, yabanc dsal dnyay kurumsal olarak znenin karsna dik
mekteki inadyla -btn barma arlarna k arn - zneyle nesne
nin sregiden uzlamazln kabul etmi olur. Bu uzlamazlk diya
lektik eletirinin balca izleidir. znenin kendine yabanclamas,
Goethe'nin "ruhun kurtuluu" diye niteledii feragattir ve dolaysyla
eskiden olduu gibi imdi de statkonun merulatrlmas anlamna
255

gelir. dnszce gereki tutum alan diyalektiki, tam da en keskin

sezi ve kavraylarndan -rnein ataerkil toplumda kadnlarn sa
katlanm asna ve bu antropolojik arplmann da ancak toplumsal n
koullaryla birlikte ortadan kaldrlabileceine ilikin dncelerin
d e n - bir hane reisi bak as tretebilir ve ataerkil ilikinin srp git
mesinin szcs haline gelebilir. Bu noktada geerli nedenleri de yok
deildir: Varolan koullarda farkl ilikilerin im knszlna iaret
edecek, hatta ezilenlere duyduu efkatten tr onlar sahte bir zgrleimin kt sonularna kar uyaracaktr - ama btn bu haki
katler eril karn elinde bir ideolojiye dnr. Diyalektiki, yal k
zn mutsuzluk ve krlganln, boanm ann caniyane sonularm bi
liyordur. Ama paylalm bir yaam da korunmayan gelip geici tut
kulara kar nesnellemi evlilii anti-romantik bir tavrla savunm ak
la da sevmeden evlenenlerin ve evlenmi olduklar eyi sevenlerin,
baka bir deyile soyut m lkiyet ilikisine k olanlarn szcs du
rumuna der. Byle bir bilgeliin mantksal sonucu, verili ilikiler
ama uyum gsterdikleri ve kendilerinden isteneni yaptklar srece
insanlarn da fazla nemli olmaddr. Aydnlanm bir diyalektik,
kendini bu trden ayartmalardan koruyabilmek iin, incelikli dn
me tavrnn iinde her zaman varolan mazereti ve restorasyoncu e
ye kar srekli tetikte olmak zorundadr. Dnmn dnlmemilie kayma eilimi, diyalektik ilemin, sanki kendisi btnn o dolay
sz bilgisiymi gibi, eitli savlar arasnda fazlasyla klfetsizce m e
kik dokuyuunda ele verir kendini: Diyalektiin ilkesi tam da byle
dolaym sz bir bilgiyi dlyordur nk. Btnn bak as, ba
retmence bir "ama-kast ettiim-bu-deildi" jestiyle, tartlan kiiyi
her trl somut negatif yargdan yoksun brakrken bir yandan da kav
ramlarn hareketini zorbaca durdurmak, olgularn almaz ataletine
iaret ederek diyalektii kskvrak balamak zere benimsenir. Hasa
rn kaynanda thema probandum [kamtiayc tema] vardr. Dnen,
kendini diyalektie teslim edeceine onu kullanmaktadr. Bylece,
ustaca diyalektik olan dnce de diyalektik-ncesi evreye geri d
ner: Byk bir huzur iinde, her eyin iki yannn bulunduunu gs
terme abas.

256

 53
So n o la ra k . Um utsuzluk karsnda sorum lu bir biim de srdr
lebilecek tek felsefe, her eyi kurtarlmann bak asndan grner
ekleri biim leriyle dnm e abasdr. Kurtarln dnyaya sat
ktan baka yoktur bilginin; baka her ey kurgudur, tekrardr,
sadece tekniktir. Perspektifler oluturulmal, yle perspektifler ki
dnyay yerinden uratsn, yadrg klsn, onu btn atlaklan, knklklar, yara izleriyle birlikte bir gn mesihin nda grnecei
gibi sefalet ve arpklyla gstersim Keyfilie ya da cebre kayma
dan, sadece nesnelerle tem as yoluyla byle perspektiflere ulamak dncenin grevi sadece budur. En kolay eydir bu, nk durum
bunu istem ektedir bizden, nk sonuna kadar gtrlen negatiflik,
ad konduunda ve gz krpmadan yzleildiinde, kendi kartnn
ayna imgesini verir. Ama ayn zamanda en im knsz olan eydir, n
k varoluun menzilinin dnda duran, bir milim bile olsa dnda du
ran bir bak asn gerektirir; oysa hepim iz biliyoruz ki herhangi bir
geerli bilgi ancak varolandan elde edilebilir, ama byle olduu iin
de kamaya alt sefalet ve arpkln izlerini tar. Dnce, ko
ulsuz olan adna kendi koulluluunu ne kadar yadsrsa, dnyaya da
o kadar bilinsizce ve dolaysyla o kadar ykc biim de teslim eder
kendini. Sonunda kendi imknszln bile m m kn olan adna kav
ramak zorundadr. A m a dncenin bylece altna girdii ykn ya
nnda, kurtarlm ann gereklii ya da gerekdl sorunu da pek
nemsizdir.

257

NOTLAR

Sunu
1. "Kendinde" (veya "kendinde-olmak") ve "kendi-iin" (veya "kendi-iinolmak"). Hegel bu terimleri ou zaman bir kartlk ilikisi iinde kul
lanmtr. Bir ey, baka eylerle veya kendisiyle ilikilerinden bamsz
olarak alndnda "kendinde-ey"dir. Bu durumda, belirlenmi bir nite
lii de yoktur; en fazla, henz ilikiler iinde gereklememi olan gizil
bir nitelii veya nitelikleri olabilir. "Kcndi-iin-olmak", fiilen veya zi
hinsel olarak bir ilikiler dnyasna adm almakla gerekleir. Bu iliki
ler bir snrlanma veya belirlenme de getirir. rnein bir insann manav
olmas, manav olmayan bakalarnn bulunmasna baldr; herkes ma
nav olsayd hi kim se manav olarak belirlenmi olm azd. Bu, manavl
n bir meslek olarak bakalan tarafndan tannmas demektir. Ama da
ha nemlisi, kiinin kendini (bakalarna oranla) manav olarak tanmas,
kendi-iin de manav olmas, manavlk gizilgcn gerekletirmesi de
mektir. "Kendinde" ve "kendi-iin" kartl bylece "gizil-gereklemi", "rtk-belirtik" ve "bilinsiz-bilinli" gibi kartlklarla da rtr. Hegel'de "kendinde-ey", mantksal ve kronolojik adan temeldir
ve "kcndi-iin-ey"den nce gelir. Oysa burada A dorno bir tersyz olma
durumuna iaret etmektedir; zne (ve ierdii zgrlk deneyimi) hl
kendi-iindir, kendini bir zne saymaktadr (sanmaktadr), ama bu zneliin gereklemesini salayan temeli (nitelikleri) oklan yitirmitir.
2. Phanomenologie des Geistes , Werke 3, Frankfurt 1970: 52 ve 36.
3. Adomo, "tarih-ncesi" kavramn Marx'taki anlam yla kullanr. Buna
gre tarih-ncesi, yazl tarihten nceki zamanlar deil, insanln he
nz "zorunluluk alanndan zgrlk alanna gemedii komnizmncesi btn alan belirtir.
4. Hipostazlatrma: Yunanca hypostasis szc, dayanak veya temel an
lamna gelir. Felsefede de yine temel veya tz anlam nda kullanlmtr:
Kendisine oranla her eyin ikincil veya trevsel olduu bir mutlak daya
nak. Adorno, szcn fiil haline olumsuz bir anlam ykler: Hipostazlatrma (a) greli y a d a ilikisel olan eyin mullaklatnlm as ve (b) bel
li bir sre iinde sadece bir an yada bir boyut olan eyin sreten kopanlarak hareketsizletirilmcsidir.

259

NOTLAR
2. 1. yi bilinen bir Alman arksnn szlerine gnderme: Der liebste Platz
den ich a u f Erden lab ' . / das st die Rasenbank am Eltemgrab [Yery
znde sahip olduum en sevgili toprak / Anababamn mezar olan i
menli tmsektir].
2. Freudun metapsikolojisindc, zihnin ileyiini yneten iki ilkeden biri.
teki -v e daha temel o lan - haz ilkesidir. Gereklik ilkesi, haz ilkesinin
ileyiini snrlar ve deitirir: D dnyann gerekleri (ki buna bireyin
sa kalma zorunluluu da dahildir) hazzm ve doyuma ulama abasnn
en dolaysz ve kestirme yollara girmesini nler, doyumu erteler ve/veya
dolayl yollara zorlar. Haz ilkesi, bilindtm da hkm sren ilkedir; ger
eklik ilkesiyse zihnin bilinli kesiminin bilindndan ayrmasnn
ifadesidir.
5. 1. Herr Doktor, das st schn von Euch : Goethe'nin FawJ/'unda (1. Blm)
yal bir kyl, mtevaz halkla bir araya gelmeye gnl indirdii iin
Fausta teekkr ediyor.
6. 1. Monadolojik ilke. Yunanca "bir" veya "birim" anlamna gelen monas
szcnden gelen terim, Leibniz'in Monadoloji adl yaptnda, daha
fazla blnemeyecck kadar kk psiko-fiziksel birimler anlamnda
kullanlr. Her monad, bilinlilik derecesine gre tekilerden ayran
tek, btnsel ve dinamik bir tzdr. M onadlar arasnda gerek bir al
veri ya da nedensellik ilikisi yoktur, ama her biri kendi iinde bir de
ime ilkesi barndrr. Hibiri tekilerden etkilenmez ama her biri ger
ekliin tmn yanstr. A dom o'da monad, hem rekabeti toplumun
burjuva bireyini hem de zerk sanat yaptn belirtir. Adorno, kavramn
i elikisini belirginletirir. Monadolojik ilke, toplumla ve bakalaryla
ilikisizlik iddiasyla sadece bir ideolojidir: Tarihsel olarak zorunlu bir
yanlsama. Ama btnsellik iddiasyla da her trl ksmi konum un ele
tirisini ierir: Henz varolmayan bir evrensel barn nsezisidir.
2. Jacob Grimm (1785-1863) Alman filolojisini sistematik bir disiplin ola
rak kuran yazar ve masal derlemecisi. Johann Jakob Bachofen (181587) hukuk ve mitoloji tarihiyle uram romantik tarihi.
3. Friedrich-August W olf (1759-1824), Homeros destanlarnn kkenle
riyle ilgili ilk aratrmalar yapan klasik filolog. Goethe'nin arkada.
Adolf Kirchhoff (1856-1905) Antik a kltr zerine aratrmalaryla
tannan Alman filolog.
4. Jean Paul [Richter] (1763-1825) Alman romantizminin nclerinden.
Romanlaryla etkili olmutur.
7. 1. "Onlar, halk" (veya halkmz): A BD Anayasasndaki "Biz, halk sz
nn dntrlm biimi. Amerikan poplizminin deimez sz kalp
larndan biri.

260

B L M 2 -1 6
2. Marx'in Komnist Manifesto Aa ky yaam iin kulland niteleme.
3. "Sen busun": Upaniadlar'da geen panteist forml.
9 .1 . Vor allem eins, mein Kind: Ge Romantik air Robert Reinickin (180552) " Vor allem eins, mein Kind, sei treu und wahr, /la ss nie die Liige deinen Mund entweihen" dizelerine gnderme. (Her eyden nce, ocu
um, vefal ve drst ol, / yalan hi kirletmesin azn.)
11. 1. Hegel'de evrensellik, belirlenmemi ve niteliksiz bir basitlikten somut
ve zengin bir kapsaycla doru geliir ve bu noktada yine bireyselle
zde olur. "yi evrensel" de, bireysel ve zgl Olan iererek soyutluk
tan ve belirlenmem ilikten kurtulmu olan evrenseldir.
12. 1. Inter pares: Eler arasnda.
14.1. Le bourgeois revenant: Hortlam burjuva.
15.1. Le nouvelavare: Yeni cimri.
2. Makatsal karakter: Freud'un cinsel geliim emasndaki ikinci evre olan
makatsal evrenin (ilki, azsal evre) zelliklerinin sabitlemesiyle olu
an kiilik tipi. Bebein kas yapsnn dksn tutmay salayacak l
de glendii bu evrede cinsel drt, makatsal erojen blgenin egemen
lii altnda rgtlenmitir. Nesne ilikisine de dklama ileviyle (ier
de tutma / dar atma) ve dknn simgesel deeriyle balantl anlam
lar yklenmitir. Bylece fantazmatik bir "makatsal denklem" oluur:
Dk = anneye verilen (veya verilmeyen) hediye = ocuk = penis = de
erli cisim ler = altn = para. Freud, makatsal evrede kas denetiminin
glenmesine bal olarak sadist zelliklerin de belirdiini syler ve bu
evreyi kimi zaman makatsai/sadistik evre olarak adlandrr. Yetikin ki
ide srp giden baz kiilik zellikleri (tertiplilik, an tutumluluk, inat
lk), kiinin makatsal evrede sabitletiini gsterir.
3. Gobseck ve Esther: Balzac'n htiam ve Sefalet ile Tefeci Gobseck gibi
rom anlanndaki cimri tefeci ve kibar yosm a tipleri. Esther, Gobseck'in
kk yeenidir.
4. Harpagon: M oliere'in Cimri oyununun bakiisi. Scrooge: Dickensn
Bir Ylba arks (1843) kitabndaki cimri ve kt karakter.
16. \."Takt" szcn "incelik" olarak Trkeletirdik. Szcn Trke'de
kart-aniam llan daha oktur: Dncesizlik, densizlik, hesapszlk.
Ama btn bunlardan "-siz" ekini kanp yerine "-li" ekini koyarak elde
edilecek szckler, takt'i tam olarak karlamaz. Takt, Adomo'nun da
aklad gibi, taraflar arasndaki ortak zeminin kt ve karlann
ya da konum lann uzlamaz hale geldii bir durumda, iki tarafn da te

261

NOTLAR
mel konumlarm tehlikeye atmakszn yine de bir ilikinin srmesini
salayan son aredir.
18. 1. Viyana Atlyeleri: 19. yzyl sonuyla 20. yzyl balarnda Viyanada
egemen olan mimarlk, i mimarlk ve mobilya tasarm akm. Otto
W agner ve Joseph Hoffmann gibi mimarlarn balatt akm, Art Nouveau'dan etkilenmiti, Gustav Klimt gibi ressamlarn yaptlarnda da
kendini belli eden ar sslemeci bir anlaya balyd. Bauhaus ise Al
manya'da 1919da W aller Groupius'un ynetiminde kurulan ve Nazi d
neminde kapanan tasarm ve el sanattan okuludur. Viyana'nn beliren
sslemeci slubuna kar, daha yaln, ilevselci ve seri retime ncelik
veren bir anlay savunmutur. Klee ve Moholy-Nagy gibi sanatlar da
okulla balantldr.
20. 1. Struwwelpeter: "Sa ba dank ocuk". Ayn zamanda Alman yazar
Heinrich Hoffmann'n 1845 ylnda yaymlanan masallar kitabnn ad.
Minima Moralia'da bu kitaba birok gnderm e vardr.
2. David Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding, Chicago
1963: 6-7.
3. Gustav-Richard Heyer (1890-1967): Psikolog, Jung'un izleyicilerinden.
23. 1. Plurale tantum: Sadece oul kipiyle.
24. 1. Tough baby: Sert ocuk.
26. 1. English spoken: ngilizce konuulur.
27. 1. On parlefranais: Franszca konuulur.
29. 1. Romantik Alman besteci Carl Maria von Weber'in operas (1821).
2. Tinin Fenomenolojisi'nin (Hegel) nszndeki cmlenin tersyz edilmi
biimi: "Doru, btndr [ya da, btn olandr). Ama btn de kendi ge
liimi iinde kendini kusursuzlatran zden baka bir ey deildir."
30. 1. Pro domo nostra : Kendi atmz iin, kendi evimiz iin.
2. kinci Dnya Sava.
3. Arturo Toscanini (1867-1957): talyan orkestra efi. Son derece cokulu
ve atafatl Beethoven, Verdi ve W agner yorumlaryla tannr.
32. 1. Rudolf Carnap (1891-1970): Neo-pozitivist felsefenin nde gelen tem
silcisi. 1936'da ABD'ye g etmitir. Matthias Grnewald (1470/801528): Ge dnem Gotik ressam. Heinrich Schtz (1585-1672): Erken
dnem Barok besteci. Grnewald da Schtz de yaptlarndaki koyu din

262

BLM 16-37
sellikle tannrlar.
2. August Bebel (1840-1913): Alman Sosyal Demokrat Partisinin kurucu
larndan ve krk yl boyunca en etkili ve popler nderlerinden.
3. Hans Driesch (1867-1941): Biyolog ve Alman "yaama felsefesinin"
tem silcilerinden; Organizmann Bilim ve Felsefesi nin yazan. Heinrich
Rickert (1863-1936): Neo-Kant felsefeci. znelci bir epistemolojinin
savunucularndan.
33. 1. Otuz Yl Savalan: 1618-48 arasnda. Kutsal Roma-Cermen mparato
ruyla Protestan Alman prenslerini ve Habsburglarla Bourbonlan kar
karya getiren sava. Komutanlarn aklalmaz apulculuklanyla da tari
he gemitir.
2. Sir Edward G rey (1862-1933): 1905-16 arasnda ngiltere dileri ba
kan, Ingiltere tarihinde bu grevde en uzun kalan kii. nce Liberal
Parti'deyken, B oer Sava nedeniyle bu partinin ikiye blnmesi zerine
yaylmac kanatta yer yer ald. Birinci Dnya Sava ncesinde ve son
rasnda byk gler arasnda, bu olm aynca da ngiltere ve Fransa ara
snda ittifak yanls bir politika izledi.
34. 1. Hans-Guck-in-die-Lufv. Der Struwwelpeter'de yks anlatlan ocuk
lardan biri. Hep ge bakarak yrd iin srekli der.
35. 1. M osse-Vcrlag ve Ullstein-Verlag, W eimar Cumhuriyetinde AlmanYahudi sermayesine dayanan iki byk yayn grubuydu. Bnyelerinde
gazeteler, dergiler ve yaynevleri bulunan bu iki grup, 1933'ten sonra
Nazi ynetimince devletleirildi.
2. Hans Fallada (1893-1947): Toplumsal konulan rportaj gerekiliiyle
ileyen romanc. Rom anian W eimar Cumhuriyetinin son yllannda ok
popler olan Fallada, Nazi ynetimi altnda da kitap yazmaya devam et
mitir.
36. 1. Die Gesundheit zum Tode: Kierkegaard'n yapt lme Gtren Hastalkm balnn tersyz edilii.
37. 1. Diesseits des Lustprinzips: Freud'un Haz lkesinin tesinde kitabnn
balnn tersyz edilii.
2. Rabindranath Tagore (1861-1941): Halk bir boyut da tayan mistik
eilim lere sahip Bengalli air ve denemeci. Franz W erfel (1890-1945):
Dinsel-hmaniter duyarlyla tannan Davurumcu Alman air. Erme
ni knm nn bir safhasn anlatt Musa Da'da Krk Gn kitabyla n
lenmitir.
3. Janus: Roma mitolojisinde bir tanr; biri ne br arkaya bakan iki y
z vard.

263

NOTLAR
4. Ratio: Akl, muhakeme yetenei. Hem rasyonellik (akla uygunluk) hem
de rasyonalizasyon (gerekeklendirme, olm ayan nedenler icat etme) te
rimlerinin kkdr.
5. H einenin Deutschland. Ein Wintennarchen iirine gnderme.
6. Aktarm ( bertragung): Psikanalitik teoriye gre, bilind arzularn
aktellctii ya da yeniden yaand bir durum. Aktarm, belirli nesne
leri kullanr ve bu nesnelerle kurulmu belirli bir ilikinin erevesi iin
de geliir. En tipik mei, analiz sreci iinde hastann analistle kurdu
u ilikidir ve "aktarm" terimi de psikanalitik teoride daha ok bu teraptik anlamyla kullanlr. Aktarmda, bebeklik dneminin ruhsal proto
tipleri yeniden ortaya kar ve sanki ilk kez yaanyormuasna gl
bir etki kazanr. Klasik psikanaliz, hastann analiste kar aktarmnn
nce gelitirilmesi, sonra zmlenmesi ve sonunda da krlmas (ya da
"sonlandrlmas") evrelerini ngrmtr.
38. 1. Aufforderung zum Tanz: Napolyon-sonras dnemin ilk modem dans
mzii olan ve 1819'da Carl Maria von W eber tarafndan bestelenen bir
piyano solosunun ad.
2. Gerileme (Regression): oktan ulalm bir evreden daha eski bir evre
ye geri dn. Gerileme kavram, psikanalitik teori erevesinde, oluumsal bir sralan varsayar ve znenin kendi geliimindeki daha eski
evrelere (nceki cinsel geliim aamalarna, nesne ilikilerine ve zde
lemelere) geri dnn belirtir. Bu geri dne, karmaklk, yap ve
farkllama asndan daha dk bir ifade dzeyine gerileme de elik
eder. Terapi srasndaki gerilemeler, aktarmn belirtisi saylr.
39. 1. Almanca orijinalinde "properties" olarak geiyor. Bu ngilizce szck,
hem "zellikler" hem de "mal-mlk anlamna gelir. Psikanaliz pratii
nin ticarilemesine bir gnderme.
40. 1. Immer davon reden, nie darcm denken: Sava-ncesi Avusturya'da Nazi
A lm anyasnn paras olm ak isteyenlerin slogannn tersyz edilii: Nie
davon reden, immerdaran denken (ondan hi sz etm e am a hep onu dn).

2. Karen Homey (1885-1952) Alman kkenli ABD'li psikanalist. Kiiliin

belirlenmesinde ruhsal drtlerden ok evresel ve toplumsal koullarn
rol oynadm ne srerek Freud'un "libido" ve "lm igds" gibi
kavramlarm reddetmitir. Alfred Adler ve balangta Frankfurt O kulu
na bal olan Eric Fromm gibi analistlerle birlikte psikanaliz iindeki
"revizyonist" akm oluturur.
3. Adomo, "ortodoks yntem" nitelemesiyle. Homey ve Fromm gibi "re
vizyonistlerden" farkl olarak, grnte Freud'un radikal bulu ve yn
temlerine bal kalan Anna Freud, Ernest Jones, Heinz Hartmann, Otto

264

BLM 37- 47
Fcnichel gibi analistleri ve dolayl olarak da Freud'un kendisini kast et
mektedir.
41. 1. Gustav Freytagn Die Joumalisten (1854, G azeteciler) adl komedisin
deki Schmock tipine gnderme.
2. Vom Kozmogonischen Eros (1922) Viyanal tutucu ve irrasyonalist fel
sefeci Ludwig Klages'in (1872-1956) yaptyd. Sonradan Nazi yneti
miyle anlamakta zorluk ekmeyen Klages, Adomo'nun arkada W al
ter Benjamin'i de ilk genliinde etkilemiti.
3. "Atlmlk" (geworfenheit) Varlk ve Zamarida Heidegger'in trettii
szcklerden ve dncesinin kilit kavramlarndan biri. "Varolusal aa-k" olarak da geer. Grafoloji ve ritmik cim nastik (Ritmin z s
tne, 1933), Klages'in ortaya att uralardand.
4. Apokrif: Sonradan eklendikleri ve sahih olmadklar gerekesiyle kutsal
kitaplara alnmayan, daha ok mistiklerin, heterodoks yorumcularn ve
kimi zam anda arlatanlarn ne srd metinler. Burada, dzmece bilgi.
42. 1. Gedankenfreiheit: Adomo, bu pasajda, Almanca terimin ifte anlamyla
oynamaktadr. Terim Almanca'da hem kiinin siyasal anlamda dnce
zgrln hem de psikanalizdeki serbest arm yntemini belirt
mek iin kullanlabilir.
2. G eorg Groddeck (1866-1934): Psikiyatrik alm alarna bamsz ola
rak balayp 1910'dan sonra Freud'un etkisi altna giren Alman hekimi.
Das Buch vom Es 'i (1923; O nun Kitab) yazmtr. Freud "id" ("O") te
rimini Groddeck'ten almtr.
3. Vahiy felsefesi: Schleicrmacher ve Jacobinin tanr bilgisinin dolaysz
deneyim den tretilebileceini savunan yaklamlar. Adomo, bu izgiye
Schelling'i de dahil eder gibidir.
44. 1. lksel veya temel felsefe. Her trl felsefi nerm enin indirgenebilecei
nihai dayanak veya hipostaz.
45. 1. Wie scheint doch alles Werdende so krank: Davurumcu air Georg
Trakln "Heiterer Frhling" iirinden bir dize.
2. Johann-Peter Eckermann'n Goethe ile Konumalar adl yaptnda ge
en bir pasaj.
46. 1. Baron Karl Friedrich Hieronymus M nchhausen (1720-97): Savalarda
bandan geenleri anlatt gln ve son derece abartl ykleriyle ta
nnan Alman soylusu. OsmanlIlara kar Rus ordusunda savamtr.
47. 1. Latince De gustibus non est disputandum (zevkler tartlmaz) deyiinin
tersyz edilii.

2 65

NOTLAR

48. 1. A lies was entsteht, ist wen, dass es zugrunde geht: Fa/sr'un birinci cil
dinde Mephistopheles'in dsturu.
2. Anatole France'm drt ciltlik roman dizisi Histoire Contemporainein
(1897-1901) kahraman i.
50. 1. Georg Simmel (1858-1918): Marx'in etkisi yanstan Parann Felsefesi
(1900) adl kitabyla tannan felsefeci ve sosyolog. Gyrgy Lukacs'n da
hocas olan Simmel, Alman "yaama felsefesinin" (Lebensphilosoplie)
en nemli temsilcilerindendi.
2. zlerin grlenmesi: Husserlin fenomenolojik ynteminin temel ile
mi. Bir "z"n tarihsel koullarndan bamsz olarak deney imlenmesi
ve dnlmesi.
51. 1. Johann Georg Hamann (1730-88): Alman felsefeci ve teolog. Kant'n ar
kada. Rasyonalizm ve soyutlamaya tepki duyarak felsefeyi dinle uz
latrmaya almtr. Sylediklerini gizleyen ve ssleyen son derece
ifreli slubuyla tannr, ama Herder, Goethe, Hegel ve Kierkegaard
zerinde nemli bir etkisi olmutur.
2. Echtemach, Lksemburg'da bir kasaba. Paskalya bayramndaki dans
alay, adm ileri iki adm geri ritmiyle ilerler.
52. 1. Bunu izleyen btn gndermeler, Grimm Masallarnn figrleriyle ilgi
lidir.
54. 1. Amalia ile Louise, Friedrich Schiller'in Die Rauber (Haydutlar) ve Kabale und Liebe (Hile ve Ak) adl oyunlarnn kadn kahramanlardr.
2. Die reine Talhandlung : Fichte'nin bir deyimi.
3. Adelheid, Klrchen ve Gretchen, Goethe'nin Giz von Berliclingen,
Egmont ve Fausl oyunlarnn kadn kahramanlardr. talyan air Torqu
ato Tasso, Goethe'nin ayn adl oyununun kahramandr.
55. 1. Artur Schnitzler (1862-1931): Viyana bujuva yaamn konu alan ve
erotik izleklcri ileyen A vusturyalI oyun y aza n ve rom anc.

2. Frank Wedekind (1864-1918): Sonradan Brecht'i de etkileyecek olan ra

dikal Davurumcu oyun yazan.
56. 1. Gndermeler, srasyla Ibsen'in Hortlaklar, John Gabriel Borkman, Bir
Halk Dman, Denizden Gelen Kadn, Yap Ustas Solness, Brand ve
Kiik Eyolf adl oyunlannadr. Rahat-durmayan-Philipp, orbac-Kaspar, Kt-kalpli-Friederich, Elinde-kibritlerle-danseden-Pauline, UanRobert, Banda-kavak-yelleri-esen-Hans, Eli-makasl-Terzi ve KocaNikolas da Der Struwwelpeter'den baz Figrlerdir.

266

BLM 48-73

58. 1. Avustralya'da yaayan ve gvdesi tmyle dikenlerle kapl olan iri l

kertenkelesi.
59. 1. Fransz kkenli Alman Romantik air Adelbert von Chamisso'nun
(1781-1838) "Seit ich ihn gesehen / glaub' icl blind zu sein" (Onu ilk
grdm anden beri / kr olmu gibiyim) dizelerine gnderme.
60. 1. Philister. Dar kafal, kendi snrl karlarndan baka bir ey dnm e
yen, zevksiz orta snf mensuplan.
2. David Friedrich Strauss (1808-74): ncil eletirileriyle tannan ve Hris
tiyanln yerine evrim felsefesini neren Alman yazan. Bismarck'n
destekilerinden.
61. 1. Nietzsche, Deccal, ev. Oru Aruoba (Hil: stanbul 1995: 76; burdaki
eviri biraz farkl).
2. Nietzsche, Deccal: 60.
63. 1. Honore Daumier (1808-78): Fransz karikatrist ve ressam. Keskin eletirelliiyle nlenmiti.
66. 1. Melange: Kanm.
2. Eritme potas, Amerikan toplumunun farkl kkenlerden topluluk ve insanlan kaynatrd iddiasnn metaforudur.
67.1.

Unmafi fiir Unmafi: Shakespeare'in "lye l" olarak da evrilebile

cek olan Ksasa Ksas oyununun balnn tersyz edilii.

68. 1. Hayvan ykleri yazan Paul Eipper'n (1891-1964) Tiere sehen dic/ an
(Hayvanlar Sana Bakyor) kitabnn balnn dntrlm biimi.
71. 1. Pseudomenos: Yunanca'da "yalanc". Eubulides'in ortaya att mantk
sal paradoks da ("Btn insanlar yalancdr") bu adla anlr.
72. 1. Heute lken die meisten mit dem Stachel. Almanca bir deyim in ters yz
edilii. Lcken gegen den Stachel (dikenlere vurmak), muhalefet etmek,
kiisel zgrl snrlayan eyleri kabul etmemek demektir. Adomo
bunu "lcken mit dem Stachel"c (dikenlerle vurmak) dntryor.
73. 1. Yeremya: Tevrat'n kitaplanndan biri. Kitaba adn veren peygamber
Yeremya, ehrin Babillilerin eline getii dnemde Kuds'te yaamak
tayd. ehrin ve tapman yklmasndan sonra, Yeremyann dncele
rinde ulusun yerini giderek birey almaya balad. nancn kayna, Ye-

267

NOTLAR
remya'ya gre, tapmak deil, kiinin kendi kalbiydi. Yeremya, Israiloullanm n gnahlarn ve Tanr buyruuna kar aldnszlklann ele
tirdii iin talanarak ldrlmtr.
74. 1. Kari Hagenbeck (1844-1913): 1907'de Hamburg yaknlarnda ak bir
hayvanat bahesi kuran kii.
2. Alfred Brehm (1829-84): 19. yzyln nemli zoolog ve kaiflerinden.
75. 1. Schubert'in VV/^rreije'sindeki (1827) Das Wirtshaus (M eyhane) ark
sndan.
77. 1. Thorstein Veblen (1857-1929): ABD'li iktisat ve sosyolog. The The
ory o f the Leisure Class (1889, A ylak Snf Kuram) adl yaptnda, zen
ginlerin yaam biimini betimlemek amacyla gelitirdii "gsterii t
ketim" kavram sonradan sosyolojik aratrmalarda ska kullanlmtr.
2. Neusachlichkeiv. Yeni Nesnellik (veya Yeni eysilik). Davurumculu
un duygusallna bir tepki olarak ortaya kan ve nesnelci bir yalnl
savunan akm. Oskar Schlemmcr gibi ressam ve tasarm clar tarafndan
ne srlen anlay, asl uygulama alann Bauhaus'un i mimarlk ve ta
sarm almalarnda bulmu, am a Paul Klee, Otto Dix ve Max Beck
mann gibi eski davurumcular da etkilemitir.
79. 1. Akl akla feda etmek. Ignatius Loyolann formle ettii Cizvit dsturun
dntrlm biimi: Dei sacrifcium intellectus (Akl itaate baml
klmak. Tanr iin yaplacak en iyi fedakrlktr).
2. Btn alg ieriklerini "ben dnyorum" tavrnn nesnesi klan ve her
trl tekil ve somut algdan nce gelen yeti. Kant'ta "akn alglama"
olarak da geer.
82. 1. Nichidentitat: A domo'nun felsefesinin temel kavramlarndan biri.
Adomo, "zdelik dncesi" adn verdii egemen felsefeyi, btn ti
kel nesneleri genel kavramlarn veya btnsel bir kavramlar sisteminin
iine sokma abas olarak tanmlar. Kavramla nesnesinin zde olduu
nu varsayan bu dncenin temelinde, insann doaya egemen olm a a
bas vardr ve Adom o'ya gre her trl tahakkmc dnce de temelde
ayn anlay srdrr. Eletirel felsefenin grevi, Adomo'ya gre, zdelik-d olana yer amaktr. Ancak, zdelik-d da, dpedz kavra
ma smayan veya kavram larla yaklalamayacak olandan ok, kavram
la nesnesi arasndaki gerilimdir.
2. Faust'la. (2. blm, son sahne) meleklerin okuduu arkya gnderme:
Wer immer strebend sich bemht, /d e n knnen wir erlsen (durmak bil
meyen bir emekle abalayan / halas edebiliriz).

268

BLM 73-97
85. 1. Carl Schmitt (1888-1982): Nazi dneminde resmi stat kazanan otoriter
hukuk ve siyaset kuramcs.
86. 1. Hanschen klein / ging allein / in die weite Welt hinein (Kk Hans tek
bana koca dnyaya gitti) diye balayan bir Alman arksna gnderme.
87. 1. Ringverein: Terim , bilinen gre kulpleri kadar, 1. Dnya Savandan
sonra Berlin'de evreye dehet salan ve "gre kulb" diye anlan hay
dut etelerini de belirtir.
2. Kategorischer Imperativ: Kant'n ahlak felsefesinin temel kavram larn
dan biri. Yaplmas gereken, bu dnceye gre, hem zgr iradenin
hem de zorunluluun rndr.
3. Goethenin oyununda, Faust'un nl szne gnderme: m Anfang war
die Tat (Balangta eylem vard).
88. 1. Graeculi: Eski Yunan ehirlerinden Roma m paratorluu'na snm
olanlar.
90.1.

ABD'de krkl yllarn popler bir vantriloku.

91. 1.19. yzyldaki Gen Almanya hareketinin bir yenilenii olarak 20. yz
yl balarnda oluan akm. mr ksa srm ve yandalarnn bir bl
m Nazi hareketine, bazlar eitli mistik gruplara, ok kk bir ksm
da sol hareketlere katlmtr. W alter Benjamin, bu son gruptand.
92. 1. Hans Christian Andersen'in bir kitabnn ad.
94. I . Saatsaktion: Almanca Staatsakt sz, devlet treni anlamna gelir. Bu
radan tretilen Staatsaktion sznn mecazi anlamysa "ortal velve
leye vermek"tir.
2. Bu pasaj, Brecht'in Arturo Ui'nin nlenebilir Ykselii adl oyununun
bir eletirisidir. Adomo daha sonra bu eletiriyi gelitirerek "Balanma"
balkl makaleyi yazmtr. Bkz. Edebiyat ve Eletiri, stanbul, 1980.
95. 1. August Stramm (1874-1915): Savata len Alman Davurumcu air.
Szdizimini askya alan ksa, sert iirleriyle akmn en gl temsilcilerindendir. O skar Kokoschka (1886-1980) ressam olarak ne kmadan
nce. 1907-19 yllarnda bir dizi Davurumcu oyun yazmtr. En nl
s Cinayet: Kadnlarn Umudu'dur.
97. 1. Jacob Burckhardt, Criechische Kulurgeschiche, Berlin 1902, Cilt IV:
515-16

269

NOTLAR
99. 1. Lejitimizm: Genel olarak tahttan indirilmi bir hkmdarn (zel olarak
da Fransa'da 1830 devriminden sonra Bourbon hanedannn) miras hak
larn savunm a amacyla oluan siyasal hareket.
100. 1. "Su st n d e/S u y a Dair": M aupassantn deniz yolculuklaryla ilgili bir
skeler kitabnn ad.
2. Carl Sternheim (1878-1942): 1. Dnya Sava ncesi Alman toplumunu
konu alan, M aupassant'n yklerini de andran bir dizi yergici oyun
yazmtr.
103. I . Der Heideknabe: Hebbel'in bir balad (1844). ocuun korktuu her e
yin bana geldiini anlatr.
104. 1. Altn Kap.
2. So muss iibervorteilt, /Albern doch berall sein die Liebe: Hlderlin'in
Tranen (Gzya Dkmek) balkl iirinden dizeler.
106. 1. Schubert'in Die Sche Mllerin dizisindeki Trockne Blumen (1823)
arksna gnderme. Ihr Blmlein aile, die sie mir gab (Bana verdii b
tn kk iekler) szleriyle balayan arknn temas, ieklerin ve
temsil ettikleri duygunun solmasdr.
2. Jean Paul [Richter] (1763-1825): Alman romancs.
107. 1. "Artk aramayn, kalbimi": Baudelairein "Causerie" ("Konuma") ii
rinden.
2. Duchesse de Langeais, Balzac'm ayn ad tayan romannn kadn kah
raman; ivelilik, Langeaisde souklukla birlemitir.
108. I. Kuzey Alman folklorunda, byclerin kibirli prensesleri kertenkeleye
dntrerek cezalandrdna inanlr.
2. Preziosa: Pius-Alexander W olff un ayn ad tayan oyununun (1821)
kadn kahraman; oyun, Carl-M aria von W eber tarafndan mzie uyar
lanmtr. Peregrina: Eduard Mrike'nin (1804-75), Maler Nolten adl
romannda yer alan ak iirleri dizisinde seslenilen kadn. Albertine:
Proust'un Yitik Zamann izinde romannda, anlatcnn sevgilisi.
3. Theodor Storm (1817-88): Mrike'nin arkada olan Frizyal yazar. Ke
derli ksa romanlaryla tannr.
4. Mignon: Goethe'nin Wilhelm Meister'in rencilik Yllar adl roman
nn en nemli kadn karakteri.
109. I . Faydasz Gzellik: Maupassant'n son yk kitabnn ad (1890).
110. 1. Mozart'n Saraydan Kz Karma operasnn kahramannn ve kendi ka
rsnn ad.

270

BLM 99-121

111. I. Yunan mitolojisinde, Zeus ile Hermcs'i tanmadan evlerine kabul eden
yoksul kan koca. Bu iyilie karlk olarak Zeus da iftin kulbesini bir
tapnaa dntrr ve kendilerine birlikte lm e Itfu bahedilir.
112. 1. Et dona ferentes: "ve hediyeler sunuldu"; Vergilius'un bir dizesine gn
derme.
2. Goethe'nin Tanr ile Bayadere adl iirine gnderme.
113. 1. Schopenhauer, Die Welt als Wille and Vorsellung: 369.
114. 1. Da bin ich wieder, / hergekommen aus weiter Welt: Mrike'nin Peregrina iirlerinden.
115.1. fbsen'in Yaban rdekleri oyununun bakiisi.
116. 1. Und hre nur, wie bs er war. Struwwelpeter'den bir dize.
2. La muette de Partici (Porticinin Dilsiz Kz); Daniel Franois Auber'in
yapt olan ilk byk Fransz operas (1828).
3. Kant, ahlaki yasay (Kategorik Emir) nereye gidersek gidelim bizi hep
gren, gzeten ve gzaltnda tutan yldzl gkyzne benzetmi; Freud
da Kanl'n bu mecazna, ahlakn ve dolaysyla speregonun bizi hep g
ren bir baba figrnn iselletirilmesiyle olutuunu anlatmak iin ba
vurmutur.
117. 1. Hizmeti patron. Giovanni Pergolesi'nin nl operas La Serva Padrone'ye (1733, Hanm Hizmeti) gnderme.
2. Westerwald: Almanya'nn batsnda, Ren rmann sa yakasnda da
lk blge.
3. Bruno Bettelheim (1903-1990); Otistik ocuklarla ilgili almalaryla
tannan A vusturya kkenli ABD'li psikanalist. "U Durumlarda Birey
sel ve Kitlesel Davran" (1943) adl makalesinde, toplama kamplarn
daki insanlarn davranlarn ve Nazi terrnn bireyler ve topluluklar
zerindeki psikolojik etkilerini incelemitir.
118. 1. Hinunter und immer weiter: Schubert'in bir arksnn bal.
119. 1. Almanca gut szcnn iki anlam; Gutlaben (iyelii olmak, bir mala
sahip olmak) ve gut sein (iyi olmak).
120.1. Gll valye; Viyanal besteci Richard Strauss'un operas (1911).
121.1. Proust'un romannda, Svvannn kars olan kibar fahie.

271

NOTLAR

122.1. Latin airi Horatius. Azatl bir klenin oluydu.

2. Leporello: Mozart'n Don Giovanni operasnda Don Giovanni'nin ua.
3. Will Hays (1879-1954). ABD'li Cumhuriyeti politikac ve Amerikan
Sinema Birlii bakan. Bu demein sansr dairesi zerindeki etkisin
den tr, daire "Hays Brosu" olarak tannd. Hays, Amerikan sinema
endstrisinde kara listelerin hazrlanm asna ve oyuncularn szlemele
rine ahlaki koullar konmasna nayak olmutur.
4. Evelyn W augh (1903-66). Ingiliz romanc. Brideshead'e Son Gidi
(1945) romannda, ilahi lakdiri ve toprak sahibi bir Katolik ailenin yeni
den inanlarna balanmasn konu alr. Genellikle, Ingiliz st snfnn
yaamn "ngilizlik" esini ne kararak anlatrken gnlk yaamda
ki " Amcrikanizm" belirtilerine keskin bir yergici tavrla yaklar.
5. Heinrich Zille (1858-1929): Alman karikatrist. Yirminci yzyln ba
larnda Berlin'in plebyen yaamn konu alan neeli karikatrleriyle tan
nr.
6. Felsefedeki Yalak Odas: Marki de Sade'm La Philosoplie dans le Bou
doir (Yatak Odasnda Felsefe) kitabnn balnn tersyz edilii. Max
Scheler (1874-1928). Fenomenoloji akmna bal Alman felsefeci ve
bilgi sosyolojisi kuramcs.
7. Delev von Liliencron (1844-1909): Doalc air ve ykc.
8. Georg Trakl (1887-1914): Davurumcular arasnda anlan AvusturyalI
air. Karamsal ama tutkulu iirleriyle akmn en byk ismi saylr. Sa
vata lmtr. Theodor Dubler (1876-1934): AvusturyalI air. 191519 yllarnda yazd mistik esinli iirleriyle Davurumculuk akmna
katlmtr.
9. Rudolf Borchardt (1877-1945): Tutucu ve anti-rasyonalist air ve dene
me yazar. Yzyln ilk yansnda Alman orta snfnn en sevdii airler
den.
10. Jan Hus (1372-1415): ek din reformcusu. Reform hareketinin ncs
saylan grleri yznden nce aforoz edildi (1411) sonra da Konstanz
Konsili tarafndan mahkm edildikten sonra yaklarak ldrld.
123. 1. Der bse Kamerad: Nazilerin poplerletirdii Der gtte Kamerad (yi
Yolda) arksna gnderme.
125. 1. Olet: Kokar. Juvenalisin pecunia non olet (para, kokmaz) zdeyiinin
tersyz edilii.
127. l.H sn-kuruntu.
2. Anlak ( Verstand) ve akl ( Vemunft). Kkleri Platon'a kadar giden bir
ayrm. Platon'da dianoia ("mantk, muhakeme yetisi"), alg ile nous
("zihin, zek") arasnda yer alr. Dianoia matematikle, nous ise felsefey

272

BLM 122-136
le ilikilidir. Kant'ta Verstand kavramlatrma yetisini, Vemunft ise
karsama yetisini belirtir; ancak Vernunft'm daha yksek bir rol de var
dr: dea'lan anlama yetisini belirtir ve metafizik kavramlarn kaynan
oluturur. Hegel'de (ve Schelling'de) bu dnceler farkl bir vurgu ka
zanr. Schelling'e gre, Verstandn z berraklk ve yzeyselliktir: Son
suzluk ve sonluluk gibi kavramlar sabitletirir ve birbirinden soyutlar.
Bu, zihnin ilk ve pozitif aamasdr. Bundan sonra, negatif Vemunft (ve
ya diyalektik) aamas gelir: Vemunft, btnsel akldr; Verstandm so
yutlamalarna ikin elikileri aa karr, kaskat ayrmlarn nasl eri
diini ve kartlarn nasl iie getiini gsterir. Hegel'in bu noktada
Schellingden ayrlan yan, anlak ve akl, bir d gzlemcinin nesnelere
uygulad ilem ler olarak deil de nesnelerin kendilerine ikin hareket
ler olarak grmesidir. Adorno, Hegel'in btnlk fikrini kabul etmekle
birlikte, anlak' (ve anlamay) kmseyen tavrna katlmaz: Anlama,
ksmi bir konuma skm znenin, onu ksmiletiren yanl btne kar
yine de tek silahdr. Bylece Hegel'e kar Kant oyuna srer. Tpk
varoluularla pozitivisleri birbirine krdrd gibi.
3. b immer Treu und Redlichkeit: Mozart'n besteledii arkdan bir di
ze.
129.1. Ihlamur Aacnn Altnda: Berlin'in ana caddesi. W agner'in Nibelungen
Yz adl opera dizisinde, kahraman Siegfried hem kendisine zehir
sunan cce M imeyi hem de ejderhay ldrr. Am a A dom o'nun bu met
ni yazd tarihte, bu sann peremli canavar (Nazi devleti) oktan ye
nik dmtr.
133. 1. Sinoptistler: Incil'in drdnc kitabn darda brakp sadece ilk ki
taptan alman bilgilere dayanan bir dinsel aklama tarznn uygulaycla
r.
2. Nietzsche 1900'de, Adomo'nun bu satrlar yazndan krk alt yl nce
lmt. Ama ldrarak toplum yaamndan kopuu, 1888'dedir.
1 34.1. Latin yazan Juvenalis'in difficile est satyras non scribere (yergi yazma
mak zordur) szne gnderme.
2. Doal yaam hali: Locke ve Hobbes'un liberal toplum kuramnda, he
nz toplum szlemesinin yaplmad, iktidann bir kamusal otoriteye
devredilmedii ve "herkes herkesin kurdudur" ilkesinin geerli olduu
hipotetik vahet hali.
3. Kurt von Schuschnigg: 1930'lann muhafazakr Avusturya politikacs.
Hitlerle iyi geinm eye alarak Avusturya'nn bamszln koruma
ya abalamtr.
1 36.1. Psikanalizde, zellikle ortodoks Freudgil kuram da, "ekonomik" terimi,

273

NOTLAR
ruhsal srelerin bir igdsel enerjinin dolamndan olutuunu belirt
mek iin kullanlr. Bu, hesaplanamasa da. nicel terimlerle ifade edilebi
len, yani azalan, artan ve denge durumuna ulaan bir enerjidir.
2. Adomonun da trnak iinde kulland "Bearbeitung" terimi, Freud'un
"sekundre Bearbeitung" (ikincil ileme) kavramna bir gndermedir.
Freuda gre, dler, ancak grece tutarl've izlenebilir bir senaryo ola
rak belirebildiklerinde bilin eiinden geebilirler. Bu tutarllk ve ykselliin salanmas iin de bir "ikincil ileme"ye tabi tutulurlar. Bu i
lemi gerekletiren, speregonun bir paras olan sansr mekanizmas
dr.
137. 1. Heine'nin dizelerinin tersyz edilii: A us meinem grossen Schmerzen /
nach' ich die kleinen Lieder (Byk aclarmdan kk arklar yapa
rm).
138. 1. Kim kimdir.
140. 1. Zaman kiplerinin sralan.
2. Hedwig Courths-M aler (1867-1950): ok satan duygusal romanlarn
yazan.
3. Charles Lindbergh (1902-74): New York ile Paris arasnda ilk uuu tek
bana gerekletiren ABD'li pilot.
4. On dokuzuncu yzyl sonunda milliyeti-muhafazakr eilimli bir aile
dergisi olan Die Gartenlaube'ye gnderme.
141. I . Car nous voulons la nuance encor', /P a s la couleur, rien que la nuance
(nk biz sadece nans istiyoruz, / Rengi dei, sadece nans!): Verlaine'in Simgeci manifestosu olan "iir Sanal"ndan iki dize.
2. Biedermeier. Alman edebiyatnda 1815-48 yllan arasnda egemen olan
bir eilim. Almanya'nn byk blmnn baskc muhafazakr rejimlerce ynetildii bir dnemde ortaya kan bu akm, genellikle. Rom an
tizmin ve Heinrich Heine tarafndan temsil edilen Gen Almanya hare
ketinin kart olarak grlr. Bunlarn dncede eletirel, slupta kimi
zaman gereki kimi zaman cokulu tavrlarna kar, Biederm eier ya
zarlar dncede tutuculuu ve slupta didaktiklii benimsemitir. A n
cak Adomo, genellikle bu akmla zdeletirilen Mrike ve Stifter gibi
yazarlar, akmn geri kalanndan ayn tutar.
3. Roger Caillois (1912-1978): Fransz yazar. Antropolojik bir anlayla
yazd metinlerde, toplumda kutsaln ve oyunun yeri zerinde durmu,
ilkelliin modern yaamda sregiden izlerini aratrmtr.
142.1. Dem folgt deutscber Gesang: Hlderlin'in "Patmos" iirinin son dizesi.

274

BLM 136-151
143. 1 . 1tnuce: Ksaca.
2. Johann Strauss'un opereti (1874).
3. Der Solipsist lme ipse.
145. 1. Fichtau, Adalbert Stifter'in Die Narrenburg ve Prokopus yklerindeki
gzel ve huzurlu vadi.
146. 1. Aquivalentfomr. Marx'in ekonomi politik eletirisinin temel kavramla
rndan. "Mbadele (veya deiim) deeri" olarak da adlandrlr. "Bir
metnn edeer biimi, onun baka metlarla dolayszca deitirebildi
i biimdir" (Kapital). Edeer biim, bir rnn ya da nesnenin, kendi
ni zsel olarak farkl klan btn somut zelliklerinden arndrlarak
baka her eyle llebilmesini salayan soyut biimdir ve gnlk ya
amdaki karl da paradr.
2. M arx'a gre, deerin kaynanda iki ey vardr: Doa ve insan emei.
Ama arttk-deerin tek kayna emek gcdr.
147. 1. "Daha Yeni O rganon: Francis Bacon'n Novum Organum 'unun (1620)
balnn dntrlm biimi.
2. Georg Lukacs, History and Class-Consciousness [Tarih ve Snf Bilin
ci], Londra, 1971: 100.
3. nsann, bilinli varlnn (yani Egonun) tesindeki maddi ve ruhsal
ynlerini de ieren btnsel varl.
150. 1. W alter Benjaminin bir kavram. Btn bu fragman, Benjamin'in Baude
laire ve "yenilik" ile ilgili yazlarna rtk bir eletiri olarak tasarlanm
tr. "Baudelaire'de Baz M otifler zerine", Sort Bakta Ak, der. Nur
dan Grbilek, stanbul, 1993: 116-55.
2. E. A. Poe'nun "M aelstrm'e ni" yksnde, Norve aklarndaki Ma
elstrom girdabna yakalanan denizci, dne dne denizin dibine gm
lrken, yzyllarn birikintisinin de kendisiyle birlikte orada dnp dur
makta olduunu grr.
3. Partialtrieben: Psikanalizin cinsellii ayrtrmay baarabildii en k
k birimler. Freudun cinsel geliim kuramna gre, cinsel drt ergen
lik anda rem e ilevinin egemenlii altnda btnlemeden nce, bir
birinden bamsz ileyen birtakm ksmi drtlere blnm durumda
dr. Bu drtlerin her biri belli bir kaynak ya da erojen blgeyle (rne
in, azsa] drt, makatsal drt) ve belli bir amala (grme/gzetleme
drts, boyun edirme drts) belirlenir. Ve cinsel olgunlamadan
sonra bile bu daha eski deneyimlere gerilemek mmkndr.
151. 1. Okkultismus terimini gizlicilik olarak Trkeletirdik.
2. Bu blmde geen Geist ve Seele terimlerini, srasyla, tin ve ruh olarak

2 75

NOTLAR
Trkeletirdik. Seele, Yunanca psike ve Latince anma terimlerine te
kabl eder ve "ruh" olarak evrilebilecei gibi "can" olarak da karlana
bilir. Ruh, Yunan felsefesinde yaamn ilkesidir: Yaayan her eyin ru
hu vardr. Hegel, ruh teriminin bu kullanmn kabul eder, ama kapsam
n snrlar: Ruh, btn zihinsel faaliyetleri deil, insanlarn br canl
larla ortak faaliyetlerini iermektedir sadece: bedensel nitelikler ve ha
reketler, duyumlar, duygular, alkanlklar. Bunun karsnda, sadece in
sana zg olan bilin ve tin ( Geist) vardr (Ruh, Hegel'in emasnda, be
den ile tin arasnda bir yerde durur). Geist, Alman Romantiklerinin fazla
rasyonel bularak kmsedikleri bir kavramdr. Latincede spiritus ve
Franszca'da Esprit szcklerini karlayan bu kavrama kar Alman Ro
mantikleri Gemt (duygu, gnl) kavramm karmlardr. Buna kar
lk Hegel, Kant'n insan zihnine aktif ve kurucu bir rol ykleyen tavnn
benimseyerek Geist' en yksek dzeye koyar. Hegel'e gre her "ben"
bir tindir, ama znel bir tindir; her birinin hem iinde hem de tesinde
bir Nesnel Tin vardr. te yandan, tinin de "hayalet" szcyle ayn
kkenden geldiini belirtmek gerekir.
3. Dioskuros'lar. Yunan mitolojisinde Zeus ile Leda'nn ikiz oullan Kas
tor ile Polydeukesin ortak adlan.
4. Abgespalten: Frcudun Ichspaltung (ben'in blnmesi) kavramna gn
derme. Bu terim, Freud'a gre fetiizmin ve psikozlann kkeninde yatan
bir zihinsel olguyu belirtir: Benin iinde yanyana duran iki ayn tavr
vardr; bunlardan biri, igdsel taleplerle atsa bile gereklii yine de
hesaba katar; teki, igdsel taleplerle atan btn gereklik eleri
ni gr alannn dna atar ve onlann yerine arzunun trevi olan bir
fantazmatik olguyu koyar. Freud'un Melanie Klein gibi baz izleyicileri,
kavram Adomo'nun kulland biimiyle (blp ayrmak iin) kullan
mlardr.
5. Heideggcr'in Dasein ("urada-olan") kavramna rtk eletiri.
6. Hegel, WissenschaftderLogik, Werke 5: 116.
152.1. Gustave Dore (1832-83): Fransz ressam ve ilstrasyoncu.
2. Phanomenologie des Geistes, Werke 3 : 452.

276

METS TARH TOPLUM FELSEFE

Max Horkheimer

AKIL TUTULMASI
eviren ve nsz: Orhan Koak
Akl Tutulmas ve Orhan Koak'n kitaba nsz, Horkheimer
ve Frankfurt Enstits'n konu alan incelemesi, okurdan grd
ilgiyle beinci basmna ulat. Bir Metis klasii haline gelen
kitap, Frankfurt Enstits'nn ve kurucusu Max Horkheimer'in
(1895-1973) temel yaptlanndandr. Kitap, yazarn lkesini terk
etm ek zorunda kald kinci Dnya Sava yllarnda, ABD'de,
Avrupa felsefe geleneine yabanc Amerikal okurlarn dzeyi
gz nnde tutularak ve ngilizce olarak yazlmtr. Belki de
bu yzden, "zorluuyla nl Frankfurt okulu kuramclarnn
en ak, en "kolay" metinlerinden biridir.
Horkheimer Akl Tutulmasnda ABD kltrnn egemen
felsefesi olan pragmatizmi ve onun temelinde yatan pozitivizmi
eletirirken. Bat dncesinde Akl kavramnn tarihini, nce
hurafeye ve mitosa kar mcadelesini, ardndan kendisinin de
bir hurafeye dnmesini tartmaktadr. Aydnlanmann mitos
iindeki kkenleri ve giderek yeni bir mitoloji haline gelii, in
sann doa zerindeki egemenliinin tahripkr boyutu, Faiz
min Bat Aklnn tarihi iindeki yeri, bireyciliin sonucunda bi
reyin lm, ii hareketinin imknlar ve direnme gc: Hork
heimer'in bir toptan ykm dneminin getirdii perspektif a
sndan gzden geirdii temel sorunlar...

METS TARH TOPLUM FELSEFE

Hazrlayan; Tania Modleski

ELENCE NCELEMELER
Kitle Kltrne Eletirel Yaklamlar
eviren: Nurdan Giirbilek
Kitle kltr zerine incelemeler, zellikle 1950'li yllardan bu
yana, ada toplumu anlama abalarnn iinde nemli bir yer
tutuyor. Siyasi ideolojilerin dorudan ya da dolayl bir biimde
vcut bulduklar alan olan gndelik hayatn iinde, elencenin,
televizyonun, mziin, izgi romann, pembe dizilerin, reklam
larn neyi temsil ettikleri, ne gibi bir ileve sahip olduklar uzun
zamandr tartlyor. Bu tartmada, kabaca iki taraf olduu
sylenebilir: Bir yanda kitle kltrn "popler" olduu iin
zgrletirici bir nvenin taycs kabul edenler; te yanda kit
le kltrn toplu denetim tekniklerinin bir biimi kabul ederek
gerek bir muhalefet ve olumsuzlama imknn "yksek sanat"ta grenler.
Elence incelemeleri, kitle kltr eletirisinde bugne ka
dar yaplm almalar, kltr eletirisinin "mirasn" bir araya
getiren, szn ettiimiz iki farkl tutumu birbirine yaklatr
maya alan, bu tutumlarn benzetikleri noktalan gsteren bir
kitap. Bu anlamda, kitle kltr eletirilerini onaya koyan bir
antoloji olarak grlebilir. Mzik endstrisinden televizyon iz
leyicisinin ruh haline, haber sunuculannn niteliinden pembe
dizilere, kadn imgesinin reklamlarda nasl kullanldndan
korku filmleri ve postmodemizm arasndaki ilikiye kadar uza
nan farkl alanlara eilen makalelerin topland kitap, iinde
yaadmz kltrel ortamn eitli grnmlerini yanstan bir
harita nitelii tayor. Elence ncelemeleri, Trkiye'de bir s
reden beri yaygnlaan, gndelik yaamn ayrlmaz bir paras
olan, eitli hayat tarzlar ve siyasi grler, hatta felsefeler da
yatmaya kadar giden medyaya, onun yan sra filmlere, sanatn
konumuna, kadnlk durumunun gsteri toplumu iinde ald
biimlere bakmak iin kullanlabilecek bir el kitab.

METS TARH TOPLUM FELSEFE

Henri Lefebvre

MODERN DNYADA
GNDELK HAYAT
eviren: n Grbz
Modem Dnyada Gndelik Hayat, yaymland tarihten bug
ne, mevcut dzene kar gndelik hayatn kendisinden yola
karak muhalefet oluturmak isteyenlere yol gsterdi. Fransada
1968'in hemen ncesinde kan kitap, yeni muhalefet hareketle
rinin, dnyaya dair yeni bir alglama ve kavram a abasnn ha
bercisi oldu.
Henri Lefebvre, felsefecilerin, sosyologlarn, antropologla
rn bir dolaym olarak, kendisinden baka bir eyin iareti ya da
bahanesi olarak ele aldklar gndelik hayat eletirel teorinin
m erkezine koyuyor bu yaptnda. Modem toplumun btn gerilimlerinin yansd alan olan gndelik hayat bir aratrma nes
nesi haline getirilirse, hem basklama tekniklerine hem de z
grleme olanaklarna baka bir gzle baklabilir. Dilin toplum
sal basky rtmekteki ilevi, tketim ideolojisinin yaratt ya
nlsam alar, iktidar aygtlar tarafndan uygulanan terr ancak
gndelik hayat iinden anlalabilir; nk eitli biimlerde
adlandrmaya altmz, ekonomik terimlerle, stat gruplar
nn hareketlilikleriyle, kendi karn gzeten birey anlayyla
incelediimiz toplum, bu kavramsal aralar yetersiz klacak
denli karmaklamtr. Ancak gndelik hayat ve bu hayatn
ald eitli biimleri merkezine alan bir tarihsel eletiri bu
zorlu abann altndan kalkabilir; varlm srdren ama haliha
zrdaki toplum iinde gze grnmeyen muhalefetleri, direni
leri ve bakaldr olanaklarn aa karabilir.
Henri Lefebvre'in kitab, bugne dein gncelliinden hi
bir ey kaybetmedi. Modem Dnyada Gndelik Hayat'a geli
tirilen teori, onu hayata geirecek zneler bekliyor hl.

METS TARH TOPLUM FELSEFE

Gregory Jusdanis

GECKM MODERNLK
VE ESTETK KLTR
Milli Edebiyatn
cat Edilii
eviren: Tuncay Birkan
Ulus-devletin kuruluunda gazete! n, edebiyatn, milli b ir dil
oluturulmasnn rol, son yllarda ..illiyetilik zerine yaplan
eitli alm alarla ortaya koyuldu. Ulus-devletin tek bir para
birimi saptamak, dzenli bir orduya sahip olmak gibi som ut ve
grnr niteliklerinin yannda "hayali", tasavvura dayanan bir
boyut da tad, hatta bir ulus-devleti kuran eyin aslnda zi
hinlerdeki bu imge olduu genel bir kabul grd.
Gregory Jusdanis bu temay Yunan modernlemesini ince
leyerek srdryor. Gecikmi Modernlik bir siyasi tarih kitab
deil yalnzca: edebiyat teorisinden geni lde esinlenen ya
zar, modernleme ile dil, edebiyat, kltr arasndaki ilikiyi ele
alyor. Gazetelerin ve dergilerin, iir yarmalarnn, niversite
lerin, dil almalarnn bir ulus-devlet fikrini nasl yarattn,
ulusal bir deerler toplamnn nasl (ve neleri darda brakmak
pahasna) oluturulduunu gzler nne seriyor. Kitabn, Tr
kiye'nin ulus-devletlemesi ve modernlemesine bakmak a
sndan da nemli ipular saladn dnyoruz.