Pawe Rojek

Mobilizacja i transformacja.
Prawdziwie integralna teoria solidarnoci

Wrd socjologw i historykw idei wci toczy si spr o natur Solidarnoci. Jedni twierdz, e
by to przede wszystkim ruch klasowy (Laba 1991; Goodwyn 1992; Starski 2014), drudzy gosz,
e gwnie narodowy (Sodkowska 2005), inni uwaaj, e raczej obywatelski (Kurczewski 1993),
a jeszcze inni, e mia charakter gwnie moralny (Krzemiski 1997; Staniszkis 2010) lub religijny
(Stawrowski 2010). Niektrzy autorzy prbuj czy niektre z tych aspektw, tworzc teorie
obejmujce dwa (Dudek 2002), trzy (Latoszek 2005; uczewski 2011b) i wicej aspektw
(Kaczmarczyk 2010), lub pokazujc, jak ruch ten zmienia swj charakter w czasie (Brzechczyn
2013).
Chciabym jeszcze raz przyjrze si zoonej naturze Solidarnoci, zwracajc szczegln uwag na
jej religijny charakter. Jan Kubik przed laty susznie zauwaa, e kada analiza fenomenu
Solidarnoci, ktra nie obejmuje gruntownego badania roli polskiego katolicyzmu i polskiego
Papiea jest mocno niekompletna (Kubik 1994: 187). Ostatnio Elbieta Ciewska zwracaa uwag,
e religijno Sierpnia i religijno ruchu byy niezaprzeczalnymi faktami zarwno w wymiarze
praktyk, jak i aksjologicznych fundamentw ruchu, a frazeologia religijna stanowia jedno z
najwaniejszych narzdzi artykulacji tosamoci czonkw ruchu, ich postulatw i postaw
(Ciewska 20092010: 189, 192). Na rne sposoby prbowano opisywa rol religii w
Solidarnoci. Jedni autorzy wskazywali na wpyw wczeniejszych dziaa Kocioa na moliwo
powstania szerokiego ruchu spoecznego (Osa 2010), inni na rol religii w ksztatowaniu wsplnoty
obywatelskiej (Krzemiski 1997; Stawrowski 2010), jeszcze inni na podobiestwa strukturalne
midzy Kocioem a Solidarnoci (Karowicz 2004) i wpyw katolickiej nauki spoecznej na
oficjalny program Solidarnoci (Brzechczyn 2011).
Tutaj chciabym zaj si szczeglnym aspektem Solidarnoci, ktry wie si cile z jej
religijnoci mesjanizmem. Mesjanizm rozumiem w sposb klasyczny, jako denie do realizacji

zasad chrzecijastwa nie tylko w sferze prywatnej, lecz take w sferze publicznej, w yciu
spoecznym, w gospodarce, w polityce, a nawet w stosunkach midzynarodowych (Rojek 2011).
Ten wtek nie jest zbyt czsto podnoszony, cho jeszcze w latach osiemdziesitych profesor Micha
Masowski sugerowa, e Solidarno bya ostatnim wielkim ruchem mesjanistycznym
(Masowski 2006). Dopiero niedawno zaczy si pojawia prace wskazujce mniej lub bardziej
bezporednio na mesjanistyczny charakter Solidarnoci (Maysa 2010, uczewski 2011b,
uczewski, Sokulski 2013). Jest to te wtek do kontrowersyjny. Na przykad Elbieta Ciewska,
zwracajc szczegln uwag na religijno Solidarnoci, cho dostrzegaa w niej take pragnienie
zbudowania idealnej ludzkiej spoecznoci opartej na odniesieniu do transcendencji, innymi sowy
krlestwa Boego ju tu na ziemi, to jednak sugerowaa, e interpretacje w tym duchu s tylko
intelektualnymi spekulacjami, a sam projekt budowy Krlestwa Boego na ziemi chybiony i
skazany na niepowodzenie (Ciewska 20092010: 195).
Sprbuj tu pokaza, e najwikszym skarbem Solidarnoci by wanie ewolucyjny mesjanizm,
czyli szczeglne powizanie religii ze wsplnot narodow i polityczn z jednej strony, i z
programem stopniowych reform spoecznych, gospodarczych i politycznych z drugiej. Ten
pierwszy zwizek pozwala na bezprecedensow mobilizacj, ten drugi dawa nadziej na
rzeczywist transformacj. Wielkie religijne idee przemiany wiata znalazy w Solidarnoci nie
tylko masowe wsparcie, lecz take przeoenie na konkrety. Sdz, e wanie na ten aspekt
Solidarnoci wskazywa Jan Pawe II w swojej sawnej homilii w Gdasku w 1987 roku:
Dziwiono si w rnych miejscach, e tak moe by. e istnieje wi midzy wiatem
pracy a krzyem Chrystusa, e istnieje wi pomidzy prac ludzk a Msz wit: Ofiar
Chrystusa. Zdziwienie, ale take podziw i szacunek budzi widok robotnikw polskich
spowiadajcych si i przystpujcych do Komunii witej na terenie zakadu pracy. Rni
si dziwili. A moe tylko moe rwnoczenie odkrywali Odkrywali zapomniany
wymiar caej kwestii spoecznej. I w ogle ludzkiej egzystencji. Praca i Chrystus? Praca i
Eucharystia? A jednak tak tutaj byo. I susznie (Jan Pawe II 2012).
Solidarno bya wic wedug papiea prb poczenia ze rzeczywistoci religijnej i
rzeczywistoci wieckiej, a dokadniej przenikniciem tej drugiej przez t pierwsz. Msze w
zakadzie pracy byy symbolem pragnienia przemiany rzeczywistoci spoecznej, gospodarczej i
ostatecznie politycznej wedug wzorw, ktre niesie nauczanie i dziaanie Kocioa. Polska

Solidarnoci miaa by prawdziwym spoeczestwem teologicznym, stopniowo przemienianym

wedug zasad Ewangelii.
W pierwszej czci tekstu sprbuj wyodrbni trzy aspekty Solidarnoci, ktre za Michaem
uczewskim i na jego odpowiedzialno bd nazywa liberalizmem, republikanizmem i
mesjanizmem. Nastpnie przyjrz si przedstawionej przez uczewskiego analizie zwizku midzy
mesjanizmem a republikanizmem, a potem sprbuj j uzupeni o waciwe moim zdaniem ujcie
zwizku midzy mesjanizmem a liberalizmem. W ten sposb, mam nadziej, uda mi si wskaza
kierunek rozwoju prawdziwie integralnej teorii Solidarnoci. Na jej gruncie jak sdz mona nie
tylko na nowo zrozumie na czym polega skarb Solidarnoci, lecz take dlaczego go utracilimy.

1. INTELIGENTNE MZGI, POLACY I KRLESTWO BOE

Bardzo oglne i do abstrakcyjne rozwaania o naturze Solidarnoci chciabym oprze na nader

wtym materiale rdowym: na kilku scenach z pewnego filmu dokumentalnego z 1980 roku.
Skromna prbka dobrego materiau jakociowego jest jednak wicej warta ni masa niewyranych
danych. Wierz, e wybrane przeze mnie rdo w sposb sugestywny i zwizy wskazuje fakty,
ktre mona atwo potwierdzi na inne sposoby.
Film Robotnicy80 Andrzeja Chodakowskiego i Andrzeja Zajczkowskiego sta si legend ju w
czasach Solidarnoci. Jest to penometraowy czarno-biay dokument o strajku w Stoczni
Gdaskiej, peen duyzn i zaciemnie, wywoanych przez brak wystarczajcej iloci tamy
filmowej. Dzi oglda si go z niejakim zniecierpliwieniem, dawniej jednak przedstawione w nim
wydarzenia wywoyway wielkie emocje. Filmowcom udzielaa si panujca w stoczni atmosfera
euforii i zachynicia si wolnoci. Zajczkowski wspomina, e podczas krcenia dokumentu
jeden z naszych kolegw dosta szoku. Musia wrci do Warszawy, bo zwraca bez przerwy
(Jankowska, Miller 2005: 86). Sam reyser, wiadomy wagi dokumentu, nawietlone tamy
ukrywa w prywatnym mieszkaniu, by w razie czego nie dosta si w rce bezpieki. Podobne
emocje przeywali widzowie filmu, ktry by w 1981 roku w kilku kopiach przemierza Polsk.
Dziki niemu tysice Polakw mogo dowiedzie si, co tak naprawd dziao si w Gdasku.

Chciabym wydoby z tego niezwykego filmu trzy sceny, ktre moim zdaniem wietnie
ilustruj trzy aspekty rodzcego si ruchu Solidarnoci.
Pierwsz z nich jest nieco zabawna wypowied jednego z przedstawicieli strajkujcych robotnikw.
Rzecz dzieje si na samym pocztku negocjacji z wicepremierem Mieczysawem Jagielskim. Gos
zabiera Florian Winiewski, przedstawiony w filmie jako elektryk. Zwraca si do Jagielskiego:
Myl, e tutaj dialog musi by bezwzgldnie otwarty. I w tym miejscu chciabym
zaapelowa do komisji rzdowej, do pana przewodniczcego. Sprbujmy porozmawia
jak dwa inteligentne mzgi! Odrzumy formalne sprawy. Niech to bdzie Ja tu widz
profesorw, doktorw, ludzi nauki, prawda, ludzi wiatych []. Sprbujmy dialogu
[](Robotnicy 1980: 32013227).
Sowa dwa inteligentne mzgi wypowiedziane s penym przekonania, ale te troch artobliwym
i porozumiewawczym tonem. Nastpnie Winiewski wskazuje, e przeszkod w rozmowach
miedzy robotnikami a wadz s zabiegi dyplomatyczne i nieszczero , na co Jagielski gwatownie
odpowiada, zapewniajc, e w jego sowach nie ma adnej obudy. Potem zabiera gos Andrzej
Gwiazda, stawiajc dania dotyczce zniesienia cenzury.
Drugim fragmentem, na ktry chciabym zwrci uwag, jest sawna scena podpisania
porozumienia. Najpierw Lech Wasa odczytuje z kartki owiadczenie. Obie delegacje siedz
bardzo blisko, w bardzo konfrontacyjnej pozycji, dokadnie naprzeciw siebie. Wasa mwi:
Nasze rozmowy, trudne na pocztku, przebiegay w duchu coraz lepszego zrozumienia,
poszukiwania najlepszego wyjcia z tej trudnej sytuacji w kraju. [] Pokazalimy, e
Polacy, jak chc, mog si sob zawsze porozumie si [Jagielski przytakuje]. Jest to wic
sukces obu stron. Bdziemy o tym pamitali [...]. Jestem pewny, e to dobrze jest dla kraju.
A teraz chc zwrci si do wszystkich, ktrzy mnie suchaj: kochani, wracamy do pracy 1
wrzenia. Wszyscy wiemy, co ten dzie nam przypomina, o czym w tym dniu mylimy. O
ojczynie, o sprawie narodowe, o wsplnych interesach rodziny, ktra si nazywa Polska.
[] Walczylimy nie tylko dla siebie, dla wasnych interesw, ale dla caego kraju. []
Ogaszam strajk za zakoczony (Robotnicy 1980: 1221112432).
Rozlegaj si burzliwe brawa. Nastpnie Wasa wstaje i intonuje hymn narodowy:

Jeszcze Polska nie zgina, pki my yjemy. Co nam obca przemoc wzia, szabl
odbierzemy. Marsz, marsz Dbrowski, z ziemi woskiej do Polski. Za twoim przewodem
zczym si z narodem (Robotnicy 1980: 1244912518).
Scena, w ktrej stojce naprzeciw siebie delegacje piewaj zgodnie Mazurka Dbrowskiego, a
ktry z delegatw piewa drugim gosem, zapada gboko w pami. Nastpnie wszyscy
przechodz do Sali BHP aby podpisa porozumienie. Zabiera gos Mieczysaw Jagielski:
Szanowni zebrani! Uwaam za swj obowizek powiedzie par sw. [] Potwierdzam i
w peni podtrzymuj, co byo powiedziane: rozmawialimy tak, jak Polacy ze sob powinni
rozmawia, jak rozmawia Polak z Polakiem! [brawa]. (Robotnicy80: 1253312612).
Podczas podpisywania porozumie wida, jak jeden z modych robotnikw ociera zy. Ceremonia
czy wszystkich, przedstawicieli strajkujcych i delegacj rzdow, a take ludzi zgromadzonych
w Sali BHP z rzesz strajkujcych robotnikw, z ludmi stojcymi pod bramami Stoczni oraz
wirtualnie ze wszystkimi Polakami.
Wreszcie trzeci fragment, ktry moim zdaniem odsania najgbsze podstawy Solidarnoci. W
filmie przedstawiony jest fragment mszy witej odprawianej na terenie stoczni przez ks. Henryka
Jankowskiego. Padaj dobrze znane nam sowa:
To jest bowiem kielich krwi mojej, nowego i wiecznego przymierza, ktra za was i za
wielu bdzie wylana na odpuszczenie grzechw. To czycie na moj pamitk. [Sucy do
mszy robotnicy uderzaj w dzwonki. Nastpnie wierni modl si:] Ojcze nasz, ktry jest w
niebie, wi si imi Twoje, przyjd krlestwo Twoje, bd wola Twoja, jako w niebie, tak
i na ziemi. Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj, i odpu nam nasze winy, jako i
my odpuszczamy naszym winowajcom. I nie wd nas na pokuszenie, ale nas zbaw ode
zego. [Dzwonki na podniesienie. Sycha szept ksiy udzielajcych komunii witej:] Ciao
Chrystusa, Ciao Chrystusa, Ciao Chrystusa Amen. [Lud piewa:] Boe co Polsk, przez
tak liczne wieki, otacza blaskiem potgi i chway, co j osania tarcz swej opieki
(Polacy80: 1174011948).
Co ciekawe, powysze sowa, cho byy transmitowane przez stoczniowy radiowze i uwanie
suchane przez robotnikw, s systematycznie pomijane w zapisach wydarze ze Stoczni
Gdaskiej. Za godne uwagi uwaa si co najwyej kazania, a nie czci stae mszy witej (zob. np.

Drzycimski, Skutnik 1990). Na filmie wida rzesz robotnikw klkajcych przy podniesieniu,
przyjmujcych komuni wit i piewajcych pieni. Wielu z nich si spowiada. W liturgii bior
udzia nie tylko uczestnicy strajku, lecz take ich ludzie zgromadzeni wok stoczni.
Sdz, e te trzy krtkie fragmenty ilustruj trzy zasadnicze aspekty ruchu Solidarnoci.
Wypowied elektryka Winiewskiego o inteligentnych mzgach mona potraktowa jako barwne
wiadectwo negocjacyjnego, deliberacyjnego charakteru Solidarnoci. Gwna idea Solidarnoci
polegaa wanie na porozumieniu i dialogu, nie tylko midzy robotnikami, lecz take a moe
przede wszystkim z wadz. Porozumienie wymagao ustpstw z obu stron, wszak robotnicy
musieli przemc swoj niech i nieufno wobec wadzy, ktra dziesi lat temu do nich strzelaa,
a wadze musiay zakwestionowa podstawy ustroju komunistycznego dopuszczajc alternatywn
wobec siebie reprezentacj klasy robotniczej. Rewolucja Solidarnoci miaa wic charakter
paradoksalny, bo ewolucyjny; z tego zreszt powodu nazywano j samoograniczjc si
rewolucj (Staniszkis 2010). Scen t mona wic uzna za wyraz umiarkowanego, ewolucyjnego
czy liberalnego charakteru Solidarnoci.
Sowa o dogadaniu si jak Polak z Polakiem wskazuj na gbsz podstaw fenomenu
Solidarnoci. Wspln paszczyzn dla negocjujcych stron by nie tyle rozum i interesy, co
wsplnota narodowa. Solidarno miaa nie tylko charakter negocjacyjny, lecz take narodowy.
Ponad interesami strajkujcych robotnikw i bronicej swoich przywilejw wadzy znajdowaa si
kategoria narodu, zagroona przez uznawan przez wszystkich moliwo radzieckiej interwencji.
To ona wanie uatwia czy wrcz umoliwia porozumienie. Scena ta wskazuje wic na narodowy,
wsplnotowy czy jeli mona tak powiedzie republikaski charakter Solidarnoci.
Wreszcie wsplna publiczna modlitwa na terenie Stoczni: przyjd krlestwo Twoje , ilustruje
jak sdz najgbsze religijne podstawy Solidarnoci. Religia stanowia nie tylko pociech dla
ryzykujcych stoczniowcw, nie tylko skaniaa do szukania porozumienia z nieprzyjacimi, lecz
take jak okazao si w cigu nadchodzcych szesnastu miesicy stanowia najgbsz inspiracj
dla przemiany caej rzeczywistoci. Strajkujcy chcieli, by ycie spoeczne przeniknite zostao
przez zasady, ktre znali z Ewangelii i uznawali w yciu prywatnym. Mio spoeczna, stanowica
podstaw katolickiej nauki spoecznej, to wanie solidarno. U podstaw rozumnych negocjacji i
wsplnej tosamoci leaa wsplnota ywego Kocioa. Scen t mona wic uzna za wyraz
moralnej, religijnej czy jak chciabym to nazywa mesjanistycznej natury Solidarnoci.

Naley podkreli, e te trzy aspekty nie stanowiy dla strajkujcych odrbnych elementw, lecz w
zadziwiajcy sposb przenikay si nawzajem. Winiewski, zaraz po tym, jak wzywa do
eksperckiego porozumienia, odwoywa si do kategorii narodu. To on wanie pierwszy
powiedzia: Sprbujmy dialogu jak Polak z Polakiem (Robotnicy 1980: 32273229), co potem
pojli Wasa i Jagielski w momencie podpisania porozumienia. Wasa i Jagielski z kolei
odwoywali si nie tylko do narodu, lecz take do negocjacyjnego rozumu. Mog z zadowoleniem
powiedzie mwi Wasa e nasz spr zakoczylimy bez uycia siy, drog rozmw i
przekonywa (tame: 1222312233) Najwaniejsz spraw wtrowa mu Jagielski jest
wanie to, emy si porozumieli. Powiem: dogadalimy si (tame: 1263112643).
Wreszcie, w przywoanym wiadectwie religijnego ycia strajkujcych mona znale zarwno
elementy porozumienia, jak i aspekt narodowy: odpu nam nasze winy, jako i my odpuszczamy
naszym winowajcom oraz Boe co Polsk.

2. MESJANIZM I REPUBLIKANIZM

Jak sdz, fenomen Solidarnoci polega nie tyle na obecnoci elementw liberalnych,
republikaskich i narodowych, co na sposobie, w jaki byy one ze sob powizane. Do wybuchu nie
prowadzi zewntrzne zmieszanie skadnikw, lecz ich odpowiednie wstrznicie. Najpierw
chciabym zaj si relacj midzy mesjanizmem i republikanizmem, ktra zostaa wnikliwie
zbadana przez Michaa uczewskiego, nastpnie chciabym przyjrze si relacji mesjanizmu i
liberalizmu.
uczewski w artykule Solidarno: socjalizm z bosk twarz (uczewski 2011) zaproponowa
integraln teori Solidarnoci, ktra miaa czy wskazane przeze mnie trzy aspekty ruchu czyli
dogadywanie si, poczucie wsplnoty narodowej oraz oparcie na religii. To on wanie
zaproponowa, by te aspekty nazywa liberalizmem, republikanizmem oraz mesjanizmem (cho
czsto uywa take innych okrele). Punktem wyjcia rozwaa uczewskiego jest analiza trzech
ksiek o Solidarnoci, ktre ukazay si w okolicach trzydziestej rocznicy Sierpnia80:
Solidarno znaczy wi Zbigniewa Stawrowskiego (2010), Filozofia publiczna Solidarnoci
Elbiety Ciewskiej (2010) i mojej Semiotyki Solidarnoci (Rojek 2009). uczewski uwaa, e

Stawrowski opisuje religijn Solidarno, Ciewska Solidarno moraln, a Rojek Solidarno

negocjacyjn (2011: 241) i wszystkie te teorie nie tyle si wykluczaj, ale uzupeniaj, gdy bior
pod uwag inne aspekty Solidarnoci (tame: 224). Stawrowski skupi si na religijnym i
etycznym dowiadczeniu Solidarnoci, ktre uczewski wie z mesjanizmem, Ciewska
opisywaa republikaski charakter nowej wsplnoty, natomiast ja wedug uczewskiego
skupiem si na jej liberalnym, negocjacyjnym obliczu, prezentowanym w oficjalnych kontaktach z
wadz. Integralna teoria Solidarnoci uczewskiego czy te czciowe podejcia i gosi, e
Solidarno miaa charakter zarwno mesjanistyczny, republikaski, jak i liberalny.
Teoria uczewskiego nie jest jednak tak integralna, jak mogoby si wydawa na podstawie jego
deklaracji. Autor ten uwaa bowiem, e fundamentem Solidarnoci byo poczenie inspiracji
religijnej ze wsplnot polityczn, czyli w stosowanej przez niego do ekscentrycznej
terminologii przejcie od mesjanizmu do socjalizmu. Moje analizy pokazuj powiada
uczewski e Solidarno oscylowaa miedzy mesjanizmem i socjalizmem, a jej istota polegaa
na stopniowym upolitycznieniu pocztkowego impulsu religijnego (uczewski 2011: 239).
Upolitycznienie religii to chyba wanie najbardziej adekwatne okrelenie tego procesu. Wsplnota
moralna, utworzona na podstawie religijnej, stawaa si wsplnot polityczn, dc do zmiany
rzeczywistoci spoecznej, politycznej i gospodarczej. W momencie takiej zmiany dania
umoralnienia nie ograniczaj si do wasnej duszy czy wasnej grupy, lecz moralna ma sta si
take gospodarka i polityka. Jest to jednoczenie moment, kiedy wsplnota z apolitycznej staje si
antypolityczna i antyekonomiczna (uczewski 2011: 232).
Przejcie to mona take okreli jako swoist deprywatyzacj czy moe publikacj religii.
Przedtem religia pojmowana bya jako prywatna sprawa jednostek, a jej celem bya co najwyej
wewntrzna przemiana, nawracanie si, stawanie si bardziej moralnym i religijnym (uczewski
2011: 223). Przeom, zwizany z Solidarnoci, a wczeniej z Janem Pawem II, polega na
wkroczeniu religii do sfery publicznej i deniu do przemiany caej zbiorowoci. Nie chodzio
tutaj jedynie o wewntrzn przemian, o upodobnienie si do Chrystusa, ale o przemian caej
wsplnoty, caego narodu, o solidarno wanie (tame: 225).
uczewski opisuje fuzj religii i polityki za pomoc terminw zaczerpnitych z teorii ruchw
spoecznych. Najpierw, badajc fenomen Jana Pawa II, zauway, e jego teologia narodu
pozwolia na niezwyk mobilizacj spoeczn, poniewa speniaa wszystkie kryteria skutecznej

ideologii ruchu spoecznego (uczewski 2010). Ideologia taka jak wskazuje za Charlesem Tillym
musi przedstawia dan wsplnot jako (1) liczn, (2) zjednoczon, (3) moraln i (4)
zaangaowan. Zwykle spenienie dwch pierwszych postulatw utrudnia spenienie dwch
ostatnich. Liczne i jednolite ruchy nie maj zwykle moralnego charakteru i s niezbyt
zaangaowane, a silnie zaangaowane i moralne s nieliczne i podzielone ruchy. Jan Pawe II
potrafi stworzy narracj, ktra w cudowny sposb poczya te wymiary.
Z jednej strony, katolicyzm stanowi wsplny mianownik Polakw. [] Z drugiej strony,
religia katolicka nadawaa Polakom warto moraln i zaangaowanie. A wic nie tylko
jednoczya ludzi (moment realistyczny: odwoanie do tosamoci, ktre s), lecz take ich
przemieniaa (moment utopijny: odwoanie do tosamoci, ktre jeszcze nie zostay
zrealizowane) (uczewski 2010: 127).
Innymi sowy, nauczanie papieskie byo prawdziwym mesjanizmem dla mas. To samo
rozumowanie mona znale w pniejszym tekcie uczewskiego i Sokulskiego, w ktrym mowa
jest nie tyle o papieu, co o Solidarnoci (2014). Kluczem do zrozumienia bezprecedensowej
mobilizacji Polakw w 1980 roku byo wykorzystanie ideologii odwoujcej si do mesjanizmu i
republikanizmu.
Liczno i zjednoczenie odpowiadaj z grubsza republikanizmowi z jego presj jednoci i
powszechnoci, a moralno i zaangaowanie romantyzmowi z jego wiernoci imponderabiliom.
Wyjtkowo Solidarnoci polegaa na tym, e poczya ona wtki mesjanistyczno-romantyczne i
populistyczno-republikaskie. Tym samym rozwizaa paradoks ruchu spoecznego (uczewski,
Sokulski 2014: 45).

Tym, co umoliwio stworzenie takiej ideologii, by katolicyzm, zaktualizowany przez Jana Pawa
II. Ogromna wikszo Polakw jako utosamiaa si z katolicyzmem, ktry zosta przedstawiony
jako sia moralna, wymagajca zaangaowania. W ten sposb powstaa wsplnota Solidarnoci.
Jakie jest miejsce liberalizmu w tej interpretacji? Marginalne. Jak sugeruje uczewski, podjcie
negocjacji byo w istocie gboko sprzeczne z natur rodzcego si ruchu. Negocjacje wymagaj
uwzgldniania innych racji, relatywizowania swoich, akceptacji kompromisw i nierzadko wyboru
mniejszego za. Wszystko to zdaniem uczewskiego stao w sprzecznoci z moralnymi
podstawami Solidarnoci.

Kiedy hasa religijne i moralne doprowadziy do powszechnej mobilizacji, Solidarno

by zdolna rzuci wyzwanie Partii. Ale wkraczajc w przestrze polityki, z koniecznoci
musiaa zmieni jzyk, ktrym operowaa. Z jzyka religijno-moralistycznego musiaa
przej na jzyk negocjacji i kompromisu (uczewski 2011: 239)
W rezultacie liberalizm Solidarnoci cho niewtpliwie istnia, czego wiadectwa uczewski
znalaz midzy innymi w mojej ksice by czym wtrnym i przypadkowym. Podczas gdy
religijno i moralno waciwa s ruchowi spoecznemu, liberalizm i konserwatyzm jest waciwy
negocjacjom ruchu spoecznego z pastwem. Ale to nie one stanowi jego istot (uczewski 2011:
240).
Integralna teoria uczewskiego pozwala na zrozumienie dlaczego Solidarno nie moga si uda,
warunkiem jej sukcesu byo bowiem podwaenie wasnych zasad. Aby mc skutecznie oddziaywa
na rzeczywisto, ruch musia negocjowa, co kwestionowao jego moralny charakter. Zwycistwo
Solidarnoci w 1989 roku wizao si z koniecznoci demobilizacji mas, a wic z porzuceniem
moralistycznej i republikaskiej retoryki (uczewski 2008). Okazuje si wic, e narodowy
katolicyzm nadaje si tylko do spoecznej mobilizacji, ale nie do realizacji jej deklarowanych
celw. Mesjanistyczni republikanie, gdy tylko zdobywali wadz, zmieniali si w liberalnych
konserwatystw. Ci sami ludzie, ktrzy w latach osiemdziesitych wiedli prym w moralistycznej i
religijnej retoryce, po 1989 roku ostrzegali przed zagroeniami pyncymi z oparcia wsplnoty
politycznej na wartociach i niebezpieczestwie pastwa wyznaniowego. Fale mesjanizmu rozbiy
si o ska liberalizmu. Klska Solidarnoci nie bya wic przypadkiem, lecz nieuchronnoci
wynikajc z dynamiki ruchw spoecznych.

3. MESJANIZM I LIBERALIZM

Sdz, e teoria uczewskiego bardzo trafnie analizuje zwizek midzy mesjanizmem a

republikanizmem, lecz niewaciwie ujmuje zwizek mesjanizmu z liberalizmem. Uwaam, e
fenomen Solidarnoci polega nie tylko na wewntrznym powizaniu mesjanizmu i republikanizmu,
lecz take na nie mniej wewntrznym zwizku mesjanizmu i liberalizmu. Maria religii i narodu by
niezbdny do mobilizacji spoecznej, natomiast dla realizacji tych ideaw potrzebne byo

dodatkowe powizanie ideaw religijnych z konkretnymi dziaaniami. Formua Solidarnoci jak

sdz obejmowaa jedno i drugie.

uczewski twierdzi, e liberalny charakter Solidarnoci nie wynika z jej wasnej natury,
lecz by wymuszony przez okolicznoci. Gdyby mia racj, to charakterystyczne elementy liberalnej
debaty i negocjacji pojawiayby si wycznie w wypadku kontaktw Solidarnoci z wadzami, a
wewntrz niej powinna panowa jedno moralna nie dopuszczajca adnych sporw i dyskusji.
Tymczasem w opinii wielu wiadkw i komentatorw nacisk na wewntrzn debat by jedn z
najbardziej charakterystycznych cech Solidarnoci, nie tylko w stosunkach z rzdem, lecz take w
yciu wewntrznym organizacji. Zwizek cierpia wrcz na obsesj dyskusji, przestrzegania
demokratycznych procedur i daleko posunitej jawnoci dziaa. Niezliczone zebrania przeduay
si w nieskoczono, bo prbowano wzi pod uwag kady punkt widzenia i wysucha kadej
opinii. Ukoronowaniem tego deliberatywnego szalestwa by Zjazd Solidarnoci. Przypomn dwa
dobrze znane wiadectwa zagranicznych obserwatorw:
Zjazd zosta tak pomylany, aby nie byo moliwe adne najmniejsze uchybienie zasadom
demokracji [] Zoona procedura pozwala wypowiedzie si kademu z delegatw, da
gosowania, ewentualnie skorzysta z przeduonego czasu wypowiedzi (Touraine i in.
1989: 126).
Superdemokratyczna procedura zezwalaa kademu delegatowi na wczenie si do dyskusji
niemal w kadym momencie. [...] Kiedy rozpoczy si wybory, urny byy odwracane do
gry i potrzsane nad gowami delegatw, eby pokaza, e nie ma adnych manipulacji
(Ash 1990: 136-137).
To oczywicie tylko przykady, ale wiadectw potwierdzajcych wewntrzny negocjacyjny
charakter Solidarnoci jest o wiele wicej. Nawet jeli, jak czasem wskazuj komentatorzy, w
Solidarnoci dominowao substancjalne rozumienie demokracji, wice si z naciskiem na
jednomylno i wyraanie mitologizowanej woli zag, to i tak nie eliminowao ono
proceduralnego aspektu podejmowania decyzji i poszanowania prawa (zob. Rojek 2009).

Wydaje si wic, e nie mona utrzyma tezy, i negocjacyjny charakter Solidarnoci by czym
zewntrznym i wynika tylko z koniecznoci podejmowania gry z wadz. Wrcz przeciwnie,
nalea on do istoty ruchu i objawia si w caej jego dziaalnoci, poczwszy od spotka na
poziomie zakadu, a skoczywszy na oglnopolskim zjedzie. Co wicej, wydaje si jak ju
kiedy sugerowaem w polemice z uczewskim (Rojek 2011b: 249) e liberalizm Solidarnoci
opiera si wanie na jej religijnym, mesjanistycznym fundamencie. Po prostu lecy o jej podstaw
mesjanizm mia ewolucyjny, a nie rewolucyjny charakter.
Na szczeglny zwizek miedzy religijnoci Solidarnoci a jej liberalizmem zwracao uwag wielu
autorw. Na przykad Ireneusz Krzemiski wskazywa, e etyczne i religijne podstawy ruchu w
sposb naturalny, a nie wymuszony, prowadziy do otwartoci i pluralizmu. Pisa:
przyjcie religijnego punktu widzenia [...] dawao ludziom w Polsce tak swobod i
tolerancj wobec siebie, atwo w uznawaniu barwnoci, wielorakoci, zoonoci wiata
spoecznego, dawao zaskakujcy fundament dla spontanicznego i masowego zrozumienia
wanoci pluralizmu w yciu wsplnoty spoecznej (Krzemiski 1997: 162163).
Podobna opini sformuowa niedawno Micha Kaczmarczyk:
Pod narodowo-katolick symbolik kry si indywidualistyczny wariant romantyzmu,
implikujcy sprzeciw wobec kolektywizmu gospodarczego i centralizmu biurokratycznego.
W tym wanie indywidualizmie mona rwnie doszukiwa si punktw zaczepienia dla
doktryny liberalizmu spoeczno-gospodarczego (Kaczmarczyk 2010: 276).
Jak sdz, autorzy ci susznie sugeruj, e w religia w wypadku Solidarnoci inspirowaa liberalne
elementy ruchu spoecznego. Nie tylko przez to, e skaniaa do odrzucenia przemocy czy unikania
niepotrzebnych ofiar, lecz take dlatego, e promowaa wizj wsplnoty, ktra czy jedno i
zrnicowanie i zarazem wykracza poza formalne granice instytucjonalne. Wzorem tej wsplnoty
bya oczywicie wsplnota wiernych (Karowicz 2004). Religijna Solidarno nie zachowywaa si
jednak jak moda sekta, kadca nacisk na wewntrzn jednorodno i odrzucajca zewntrzny
wrogi wiat, lecz raczej jak dojrzay koci, dopuszczajcy rnorodno wewntrz i dostrzegajcy
zrnicowanie w wiecie. W tym sensie religijna Solidarno moga by take liberalna: otwarta na
debat wewntrzn i zewntrzn.
Jak susznie wskazuje uczewski, umasowienie mesjanizmu byo moliwe dziki pracy pojciowej

wykonanej przez Stefana Wyszyskiego Jana Pawa II, ktrzy na nowo zdefiniowali stosunek
midzy katolicyzmem i jego wartociami etycznymi a polskoci. Polska teologia narodu bya
kluczem dla fuzji religii i narodu, ktra doprowadzia do powszechnej mobilizacji. Jak sdz, w
ruchu Solidarnoci mona znale pocztki analogicznej pracy konceptualnej, wykonywanej ju nie
na styku religii i wsplnoty politycznej, lecz na granicy religii czy etyki i konkretnych dziaa
praktycznych. Ta fuzja miaa umoliwi nie tyle mobilizacj spoeczestwa, co raczej realn
transformacj rzeczywistoci spoecznej.
Solidarno mona wanie traktowa jako wielki spoeczny projekt przeoenia ideaw na
rzeczywisto. Bya to nie tylko napdzaj emocjami wsplnota moralna, ale take skomplikowana
organizacja powoujca dziesitki zespow eksperckich, ktre miay przekada inspiracje moralne
na praktyczne i moliwe do zrealizowania postulaty. Sugestywnym przykadem czenia ideaw i
praktyki jest imponujca dziaalno Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych
Solidarnoci i Spoecznej Rady Legislacyjnej. Centrum opracowao kilkadziesit spoecznych
projektw ustaw, ktre kilkanacie lat temu zostay opublikowane w potnej szesetstronicowej
ksidze (Barczyk, Grodziski, Grzybowski 2001). Jak wspomina Stanisaw Walto, jeden z
uczestnikw tego ruchu, prace Centrum byy wanie ubieraniem marze w paragrafy (Walto
2001: 566).
T prac mona dostrzec zwaszcza na przykadzie I Krajowego Zjazdu Delegatw, ktry
obradowa w Gdasku we wrzeniu i padzierniku 1981 roku. Solidarno bya ju wtedy
dojrzaym ruchem, wiadomym swoich celw i swojej dziejowej doniosoci. Zjazd przygotowa
szereg dokumentw konkretyzujcych jej cele, w tym sawny program Samorzdnej
Rzeczpospolitej, w ktrym inspirowane religijnie hasa moralne znalazy innowacyjny wyraz w
projektowanych rozwizaniach prawnych i instytucjonalnych. Chciabym jednak teraz zwrci
uwag na krtszy dokument, ktry wietnie pokazuje jak sdz charakterystyczne powizanie
idei i rzeczywistoci. Chodzi o synn Deklaracj, w ktrej Zjazd sformuowa najwaniejsze
denia ruchu. Celem Solidarnoci jest jak czytamy tworzenie godnych warunkw ycia w
gospodarczo i politycznie suwerennej Polsce, czyli ycie wolne od ubstwa, wyzysku, strachu i
kamstwa w spoeczestwie zorganizowanym demokratycznie i praworzdnie. W szczeglnoci
nard oczekuje:
(1) Poprawy zaopatrzenia w ywno poprzez ustanowienie kontroli nad jej produkcj,

podziaem i cenami, we wsppracy z Solidarnoci Rolnikw Indywidualnych. (2) Reformy

gospodarczej poprzez tworzenie autentycznych samorzdw pracowniczych i likwidacj
nomenklatury partyjnej oraz wdroenie efektywnych mechanizmw ekonomicznych. (3)
Prawdy poprzez spoeczn kontrol rodkw masowej informacji i odkamanie polskiej
szkoy i kultury. (4) Demokracji poprzez przeprowadzenie wolnych wyborw do Sejmu i
Rad Narodowych. (5) Sprawiedliwoci poprzez zapewnienie rwnoci wszystkich wobec
prawa, uwolnienie wizionych za przekonania i obron represjonowanych za dziaalno
polityczn, wydawnicz i zwizkow. (6) Ratowanie zagroonego zdrowia narodu poprzez
ochron rodowiska, zwikszenie nakadw na sub zdrowia i zapewnienie ludziom
niepenosprawnym nalenych im praw w spoeczestwie. (7) Wgla dla ludnoci i
przemysu poprzez zagwarantowanie grnikom odpowiednich warunkw ycia i pracy
(Deklaracja 1981: 1).
Umieszczenie na jednej licie oglnych wartoci jak prawda czy sprawiedliwo, postulatw
politycznych jak wolne wybory i reformy gospodarcze, oraz doranych kwestii jak zaopatrzenie w
ywno i wgiel na zim, wiadczy moim zdaniem wanie o wiadomym wizaniu przez
Solidarno wielkich idei z przyziemnymi postulatami.
To powizanie mesjanizmu i liberalizmu wywoywao dezaprobat komentatorw, ktrzy woleliby
goszone przez duchowych przywdcw ideay narodowe i religijne jak najbardziej oddzieli od
zarzdzanej przez sprawnych administratorw rzeczywistoci. Micha uczewski i Micha
Sokulski (2014) przypomnieli ostatnio zapiski Andrzeja Walickiego, ktry w swoim dzienniku
notowa:
Nie walczy si o niepodlego przy pomocy strajkw i negocjacji. Nie miesza si walki o
niepodlego z walk o ceny misa i o wolne soboty. [] Wiele zrobiem dla rehabilitacji
mesjanizmu, ale niestety nie wiedziaem, e on moe oy i sta si opium dla Polakw.
[] Co maj ceny misa i wolne soboty do wsplnoty duchowej, aktu wiary i szczytnych
ideaw niepodlegociowych? (Walicki 2000: 362363, 364).
To wanie wizanie przez Solidarno szczytnych ideaw z przyziemnymi problemami skaniao
zreszt Walickiego do tego, by odmawia jej po latach inspiracji mesjanistycznych, tak jak gdyby
mesjanizm nie mg przyjmowa takiej wanie ewolucyjnej formy. Walicki mwi:

Dopatrywanie si jakiegokolwiek zwizku midzy solidarnociow rewolucja moraln a

religijnym mesjanizmem jest, moim zdaniem, grub przesad. [] Korzenie tego ruchu nie
miay wiele wsplnego ani z religi katolicka, ani z tradycj polskiego mesjanizmu.
Solidarno bya przede wszystkim domaganiem si od PRL, aby spenia obietnice, ktre
daa kiedy klasie robotniczej w swej socjalistycznej ideologii(Walicki 20062007: 3637).
Wbrew temu, to wanie pitnowane przez Walickiego powizanie szczytnych ideaw z
konkretnymi sprawami yciowymi nadawao im realno i umoliwiao ich stopniow realizacj.
Nie ma niepodlegoci bez misa, nie ma Krlestwa Boego bez wolnych sobt. W przeciwnym
wypadku dochodzi do oddzielenia ideaw i rzeczywistoci, w rezultacie czego ideay pozostaj
bezsilne, a rzeczywisto niezmienna. Doskonale rozumia to Jan Pawe II, ktry w cytowanej na
pocztku tego tekstu uwadze chwali czenie w Solidarnoci religii i codziennoci, krzya
Chrystusa i wiata pracy.
Solidarno najwyraniej bya na drodze do rozwizania nie tylko dylematu mobilizacji, lecz take
dylematu transformacji. Zmobilizowany dziki rezonansowi narodowemu potencja religijny
mgby rzeczywicie przemieni porzdek spoeczny i polityczny. To wanie ta fuzja idei i
rzeczywistoci, obok fuzji idei i narodu, stanowi najwikszy skarb Solidarnoci. Dziki nim
chrzecijaska idea najpierw obleka si w pragncy realizowa j nard, a potem w nadajcy si do
realizacji program.
Takie ujcie fenomenu Solidarnoci pozwala na nowo postawi pytanie o przyczyn jej klski.
Upadek ruchu przestaje by czym koniecznym, jak zdawa si sugerowa Micha uczewski.
Wsplnota moralna dysponujca narzdziami pozwalajcymi przeoy ideay na program zaczyna
mie realny potencja transformacyjny. Nie jest ju moraln bak mydlan rozpryskujc si w
zetkniciu z instytucjami. Moe ona, nie tracc pierwotnych inspiracji, stopniowo przemienia
rzeczywisto wedug swoich ideaw.
Niewtpliwie mona wskazywa na brak wystarczajcych zasobw do przeksztacenia utopii w
program. Jak wskazywaem, mesjanizm bez zaangaowanej wsplnoty jest bezsilny, ale bez
odpowiedniego programu jest lepy. Religia musi dysponowa zarwno waciw teologi narodu,
jak i odpowiedni teologi wyzwolenia. My na pewno mielimy pod dostatkiem pierwszego, ale
by moe nie wystarczyo nam jednak drugiego. By moe, mimo wysiku zwizkowych jurystw i

specjalistw od samorzdnoci, za mao byo inteligentnych mzgw, by zrealizowa marzenia

Solidarnoci. By moe potencja spoeczny zgromadzony przez kocielnych przywdcw zosta
zmarnowany przez brak wystarczajcego wysiku wieckich specjalistw.
Chciabym jednak przypomnie, z kim waciwie toczya walk Solidarno. Transformacyjny
wysiek polskich robotnikw i polskiej inteligencji trafi w kleszcze dwch najpotniejszych si
dwudziestego wieku: komunizmu i liberalnej demokracji. Komunizm w 1981 roku odpowiedzia na
nie wprowadzeniem stanu wojennego, ktry rozbi moraln wsplnot i na dugo uniemoliwi
jakiekolwiek negocjacje z wadz. Demokratyczny liberalizm po 1989 roku, przedstawiajc si jako
system bez alternatywy, rozbi ewolucyjny komponent ruchu i na dugo kaza zapomnie o
moliwoci jakiejkolwiek zmiany dominujcego paradygmatu. Parafrazujc Chestertona, idea
Solidarnoci nie zosta osignity i uznany za bdny. Zosta uznany za trudny i porzucony jako
nieosigalny (por. Chesterton 2008: 360). W ten sposb dwie najwiksze potgo zeszego stulecia
dokonay. jeli mona si tak wyrazi, rozbioru Solidarnoci. Gdybym mia szuka przyczyn
upadku Samorzdnej Rzeczpospolitej, widziabym je przede wszystkim zgodnie z sugestiami
warszawskiej szkoy historycznej w potdze przeciwnikw, a nie tylko jak mogaby sugerowa
szkoa krakowska w wewntrznych sabociach.

4. ROMANTYZM CELW, POZYTYWIZM RODKW

Staraem si pokaza, e fenomen Solidarnoci mona wyjani jako przeoenie mesjanizmu z

jednej strony na wsplnot polityczn, a z drugiej na program konkretnych dziaa. Solidarno
bya wic mesjanizmem narodowym i ewolucyjnym. Oparcie na narodzie miao zapewni szerok
mobilizacj, a sformuowanie programu realn transformacj. Mwic inaczej, bya ona ruchem
mesjanistycznym, republikaskim i liberalnym, przy czym zarwno republikanizm, jak i liberalizm
wypyway z mesjanizmu.
Najwikszym skarbem Solidarnoci byo, jak sdz, wanie powizanie romantycznych celw i
pozytywistycznych rodkw. Solidarno bya paradoksem, ale nie sprzecznoci. Kluczowe dla
mesjanizmu denie do przemiany rzeczywistoci wedug zasad chrzecijastwa mona bowiem
realizowa na rne sposoby. W klasycznym dziewitnastowiecznym polskim mesjanizmie

pojawiy si dwie gwne strategie: rewolucyjna, ktrej najbardziej znanym przedstawicielem by

Adam Mickiewicz, oraz ewolucyjna, ktrej zwolennikami byli midzy innymi Zygmunt Krasiski i
August Cieszkowski (Walicki 1970). Ewolucyjny mesjanizm by nie mniej radykalny pod
wzgldem celw jak mesjanizm rewolucyjny, rni si od niego tylko wyborem rodkw. Wydaje
si, e idea Solidarnoci jest wanie podobna do liberalnego, ewolucyjnego mesjanizmu
Cieszkowskiego. Cieszkowski, tak samo jak Solidarno, czy denie do religijnych i etycznych
ideaw z zainteresowaniem szczegowoci ycia i wielkoduszn cierpliwoci wobec
rzeczywistoci. Potrafi w jednym zdaniu pisa o Krlestwie Boym, nawozach sztucznych i
produkcji cukru, tak samo jak Solidarno, ktra daa prawdy, godnoci i wgla. Cieszkowski
prbowa realizowa program mesjanizmu zakadajc w Wielkopolsce banki kredytowe, wzorowe
gospodarstwa, szkoy ludowe i ochronki dla dzieci, Solidarno natomiast projektowaa sie
wiodcych zakadw pracy, system samorzdw pracowniczych i Izb Gospodarcz. Wbrew temu,
co zwykle si sdzi, pierwotnie pozytywizm nie by sprzeciwem wobec romantyzmu, lecz wanie
jednym ze sposobw jego realizacji. Haso pracy organicznej sformuowane przez
Cieszkowskiego i podjte po stu latach przez Solidarno byo wezwaniem do ewolucyjnego
realizowania wielkich idei.
Pytanie o natur Solidarnoci nie jest bynajmniej tylko oderwan kwesti historyczn lecz wie si
z fundamentalnym zagadnieniem moliwoci religijnej i etycznej transformacji rzeczywistoci. Jeli
bowiem Solidarnoci si nie udao, to komu moe si to powie? Na gruncie filozofii spoecznej
prowadzi to do pytania, czy klska polskiego ruchu bya czym nieuchronnym, co z koniecznoci
spotyka kad prb przemiany spoecznej rzeczywistoci, czy te czym w gruncie rzeczy
przypadkowym, co nie wiadczy wcale o niemoliwoci realnej transformacji. Pytanie to prowadzi
jeszcze dalej, do teologii. Czy moliwy jest tylko indywidualny wewntrzny mesjanizm, polegajcy
na naladowaniu Chrystusa prywatnie lub w maych apolitycznych wsplnotach, czy te moliwe
jest take uzewntrznienie ideau religijnego, zrealizowanie go we wsplnocie narodowej i
politycznej? (Duda, uczewski, Rojek 2014). Staraem si tu pokaza, e Solidarno mona
rozumie jako epokowe wydarzenie, otwierajce nowe perspektywy filozofii zmiany spoecznej i
teologii politycznej. By moe jednak nie jest to tylko kwestia teoretycznych dywagacji, lecz take
praktycznych rozstrzygni. Skarb Solidarnoci wci bowiem pozostaje dziedzictwem, ktre moe
zosta na nowo podjte.

BIBLIOGRAFIA

Barczyk, Kazimierz, Stefan Grodziski i Stefan Grzybowski (red.). 2001. Obywatelskie inicjatywy
ustawodawcze Solidarnoci 19801990. Materiay i projekty ustaw Centrum Obywatelskich
Inicjatyw Ustawodawczych S i Spoecznej Rady Legislacyjnej. Warszawa: Wydawnictwo
Sejmowe.
Brzechczyn, Krzysztof. 2011. Religijne wymiary solidarnociowej myli spoecznej w latach
19801981. Przegld Religioznawczy 1: 189197.
Brzechczyn, Krzysztof. 2013. O ewolucji solidarnociowej myli spoeczno-politycznej w latach
1980-1981. Studium z filozofii spoecznej. Pozna: Wydawnictwo Naukowe Wydziau Nauk
Spoecznych UAM.
Chesterton, Gilbert Keith. 2008. Obrona czowieka. Wybr publicystyki (19091920). Prze. J.
Rydzewska. Warszawa-Zbki: Fronda.
Ciewska, Elbieta. 20092010. Religijno Solidarnoci okiem socjologa. Teologia Polityczna
5: 189196.
Ciewska, Elbieta. 2010. Filozofia publiczna Solidarnoci. Solidarno 1980-1981 z perspektywy
republikaskiej tradycji politycznej. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.
Drzycimski, Andrzej i Tadeusz Skutnik. 1990. Gdask, Sierpie '80. Rozmowy. Gdask: Aida.
Duda, Sebastian, Micha uczewski i Pawe Rojek. 2014. Herezja mesjanizmu. Warszawska dyskusja Wizi.
Pressje 36: 216221.

Dudek, Antoni. 2002. Rewolucja robotnicza i ruch narodowowyzwoleczy. W: D. Gawin (red.).

Lekcja sierpnia. Warszawa: IFiS PAN, s. 143158.
Dzieduszycki, Wojciech. 2011. Mesjanizm polski a prawda dziejw. W: W. Dzieduszycki. Dokd
nam i wypada? Mesjanizm polski a prawda dziejw. Krakw: OMP, s. 525654.

Gdask 1981. Gdask Sierpie 1980. Rozmowy Komisji Rzdowej z Midzyzakadowym

Komitetem Strajkowym w Stoczni Gdaskiej (23-31 sierpnia 1980 r.). Warszawa: Instytut
Wydawniczy Zwizkw Zawodowych.
Goodwyn, L. Jak to zrobilicie? Powstanie Solidarnoci w Polsce, prze. K. Rosner, Gdask:
Krajowa Agencja Wydawnicza 1992; Jankowska, Janina i Marek Miller (red.). 2005, Kto tu wpuci
dziennikarzy wedug pomysu Marka Millera. 25 lat pniej wedug pomysu Janiny Jankowskiej i
Marka Millera. Warszawa: Rosner i Wsplnicy.
Jan Pawe II. 2012. Pielgrzymki do Ojczyzny. Przemwienia, homilie. Krakw: Znak.
Kaczmarczyk, Micha. 2010. Wielowymiarowa teoria Solidarnoci. Studia Socjologiczne 3: 263
288.
Karowicz, Dariusz. 2004. Solidarno jako Koci. W: D. Karowicz. Koniec snu Konstantyna.
Szkice z ycia codziennego idei. Krakw: Orodek Myli Politycznej, Ksigarnia Akademicka, s.
189211.
Krzemiski Ireneusz. 1997. Solidarno. Projekt polskiej demokracji. Warszawa: Oficyna
Naukowa.
Kubik, Jan. 1994. Czyje to dzieo: robotnikw, intelektualistw czy kogo innego? Kontrowersje
wok pochodzenia i skadu spoecznego Solidarnoci. Prze. E. Nalewajko i I. Pakw. Kultura i
Spoeczestwo 1: 175188.
Kurczewski, Jacek. 1993. The Ressurection of Rights in Poland. Oxford: Oxford University Press.
Latoszek, Marek. 2005. Solidarno: ruch spoeczny, rewolucja czy powstanie?, W: M. Latoszek
(red.). Solidarno w imieniu narodu i obywateli. Krakw: Arcana, s. 240282.
uczewski, Micha. 2008. Do diaba z Mesjaszem! Teologia polityczna polskiej transformacji. 44 /
Czterdzieci i Cztery 1: 7695.
uczewski, Micha. 2009. Od socjalizmu do konserwatyzmu i dekadentyzmu. Przemiany polskiej
lewicy po 1989 roku. W: Jacek Kloczkowski (red.). Rzeczpospolita 1989-2009: Zwyke Pastwo
Polakw? Krakw: Orodek Myli Politycznej, s. 111135.
uczewski, Micha. 2010. Pan i Oywiciel Solidarnoci. Anatomia odgrnej rewolucji. Pressje

21: 118129.
uczewski, Micha. 2011a. Mesjanizm dla mas. Szalestwo Jana Pawa II. Pressje 24: 5865.
uczewski, Micha. 2011b. Solidarno: socjalizm z bosk twarz. W: Jacek Kloczkowski (red.).
Polska Solidarnoci. Kontrowersje, oblicza, interpretacje. Krakw: Orodek Myli Politycznej, s.
217244.
uczewski, Micha. 2013. O drogach ducha Augusta Cieszkowskiego. 44 / Czterdzieci i Cztery
7: 187232.
uczewski, Micha i Micha Sokulski. 2013. Trzy patriotyzmy po trzech dekadach. Horyzonty
Polityki 4/6: 3154.
Maysa, Krzysztof. 2010. Solidarno ostatni wielki ruch mesjanistyczny. W: W. Polak, P.
Rychlewski, W. Kmiecik, J. Kufel (red.). Czas przeomu. Solidarno 19801981. Gdask: ECS, s.
8194.
Masowski, Micha. 2006. Problemy tosamoci. Szkice mickiewiczowskie i (post)romantyczne.
Lublin: Instytut Europy rodkowo-Wschodniej, Instytut Adama Mickiewicza.
Osa, Maryjane. 2010. Stwarzanie Solidarnoci. Religijne podstawy polskiego ruchu spoecznego.
Prze. M. Bizo. Pressje 21: 96117;
Punkt 1980. Punkt. Almanach gdaskich rodowisk twrczych. Gdask: Wydawnictwo Morskie.
Robotnicy 1980. Robotnicy80. Reyseria Andrzej Chodakowski i Andrzej Zajczkowski, 94 min.
Warszawa: Wytwrnia Filmw Dokumentalnych, 1980. Online:
https://www.youtube.com/watch?v=hO-MRUjczzI.
Rojek, Pawe. 2009. Semiotyka Solidarnoci. Analiza dyskursw PZPR i NSZZ Solidarno w 1981
roku. Krakw: Nomos.
Rojek, Pawe. 2011a.Solidarno: ruch republikaski, katolicki czy postmodernistyczny?, w: Jacek
Kloczkowski (red.), Polska Solidarnoci. Kontrowersje, oblicza, interpretacje, Krakw: Orodek Myli
Politycznej 2011, s. 261293.
Rojek, Pawe. 2011b. W obronie Semiotyki Solidarnoci. Odpowied moim krytykom. Pressje 25: 244
250.

Rojek, Pawe. 2012. Mesjanizm integralny. Pressje 28: 2049.

Sodkowska, Inka. 2005. Najdusze polskie powstanie .Wi 7: 1828

Staniszkis, Jadwiga. 20062007. Millenarystyczna solidarno. Teologia Polityczna 4: 299306.
Staniszkis, Jadwiga. 2010. Samoograniczajca si rewolucja. Gdask: ECS.
Stawrowski, Zbigniew. 2010. Solidarno znaczy wi. W krgu myli Jzefa Tischnera i Jana
Pawa II. Krakw: Instytut Tischnera.
Touraine, Alain i in. 1989. Solidarno: analiza ruchu spoecznego 1980-1981. Prze. A. Krasiski.
Warszawa: Europa.
Walicki, Andrzej. 1970.

Filozofia a mesjanizm. Studia z dziejw filozofii i myli spoeczno-

religijnej romantyzmu polskiego. Warszawa: PIW.

Walicki, Andrzej. 2000. Polskie zmagania z wolnoci. Krakw: Universitas.
Walicki, Andrzej. 20062007. Midzy polskim mesjanizmem a misjonizmem. Rozmowa z Andrzejem
Walickim. Teologia Polityczna 4: 3041.
Walto, Stanisaw. 2001. Jak marzenia ubieralimy w paragrafy. W: K. Barczyk, S. Grodziski, S.
Grzybowski (red.). Obywatelskie inicjatywy ustawodawcze Solidarnoci 19801990. Materiay i
projekty ustaw Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych S i Spoecznej Rady
Legislacyjnej. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 566570.

Nota o Autorze
Pawe Rojek filozof, socjolog, doktor filozofii. Redaktor naczelny kwartalnika Klubu
Jagielloskiego Pressje. Autor Semiotyki solidarnoci (2009), ksiki, ktra bya zapowiedzi
powrotu zainteresowa Solidarnoci w Polsce. Tumacz rosyjskiej literatury filozoficznej.
Wykada na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawa II w Krakowie.
Tekst powsta na potrzeby publikacji Solidarno krok po kroku w ramach projektu Skarb
Solidarnoci realizowanego w Centrum Myli Jana Pawa II.