Funkcje

www.zadania.
info N AJWI EKSZY
I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI
F UNKCJE
Definicje
Ustalmy dwa zbiory: X i Y.
Funkcja okreslona na zbiorze X i o wartosciach w zbiorze Y nazywamy dowol
ne przyporzadkowanie,
ktre kazdemu
elementowi zbioru X przyporzadkowuje
pewien element zbioru Y.
a definicje to zbir X nazywamy dziedzina funkcji

Jezeli
f jest funkcja speniajac
a powyzsz
f , a zbir Y jej przeciwdziedzina.
Jezeli
chcemy wyraznie zaznaczyc jaka jest dziedzina lub przeciwdziedzina funkcji to
uzywamy
zapisu
f : X Y.
funkcja f : X Y musi kazdemu elementowi zbioru X przyporzadkowa
Podkreslmy, ze
c
dokadnie jeden element zbioru Y. Z drugiej strony, nie wszystkie elementy zbioru Y musza
byc przyporzadkowane
pewnym elementom zbioru X.
Przyporzadkowanie
kazdej
osobie jej wieku jest funkcja okreslona na zbiorze
wszystkich ludzi.
Przyporzadkowanie
kazdej
osobie imienia jednego z jej braci nie jest funkcja, bo sa
osoby, ktre nie maja braci.
ograniczymy to przyporzadkowanie
Wystarczy jednak, ze
do osb, ktre maja braci

(czyli zmienimy zbir X) i juz dostaniemy funkcje.
funkcja f przyporzadkowuje
Jezeli
elementowi x X element y Y to piszemy y = f ( x )

y jest wartoscia funkcji f dla argumentu x. Zbir wszystkich wartosci funkcji
i mwimy, ze
f nazywamy jej zbiorem wartosci i oznaczamy symbolem f ( X ) jest to zawsze podzbir
przeciwdziedziny Y.
Rz ne sposoby okreslenia funkcji
1. Opis sowny. Tego typu definicje funkcji stosujemy co rusz w naszym codziennym zyciu,
czesto nie zdajac
sobie nawet z tego sprawy.
Aktualna wartosc indeksu giedowego WIG20 w kolejnych dniach za dziedzine
tej funkcji mozemy

przyja
c kartki kalendarza:)
Wzrost funkcja okreslona na zbiorze wszystkich ludzi.
Materia pobrany z serwisu www.zadania.info
1
www.zadania.info N AJWI EKSZY

2. Graf. Tego typu definicje trudno znalezc poza kartami podrecznikw do matematyki, ale
walor dydaktyczny, bo pozwalaja atwo obrazowac rzne
wasnosci funkcji.
maja one duzy
Na pierwszym z ponizszych
diagramw mamy zaznaczone przyporzadkowanie
elementom zbioru X elementy zbioru Y, ktre jest funkcja. Przyporzadkowanie
z
drugiego diagramu nie jest funkcja, bo jednemu z elementw zbioru X przyporzadkowano
dwa elementy zbioru Y.

X
3. Tabelka. Jezeli
zbir X zawiera tylko skonczenie
wiele elementw, to caa funkcje mo

zemy
zapisac w tabelce. Tego typu sytuacja wystepuje dosc czesto w przypadku wynikw
pomiarw.
chcemy ustalic jak zmienia sie cisnienie atmosferyczne na kolejnych
Powiedzmy, ze
pietrach 10 pietrowego budynku. Wyniki takiego doswiadczenia najwygodniej zanotowac w tabeli.
pietro
cisnienie
10
4. Wzr. Typowa sytuacja w przypadku funkcji liczbowych. Majac

wzr funkcji f , czyli
matematyczne metody badania

przepis na obliczanie jej wartosci, mozemy
stosowac rzne
funkcji. Dzia matematyki poswiecony temu zagadnieniu nazywa sie analiza matematyczna.
Wzr f ( x ) = x2 mozemy
przeczytac: funkcja f zamienia liczbe na jej kwadrat.
W przypadku funkcji okreslonych wzorem, zazwyczaj nie podaje sie wyraznie dziedziny
dziedzina jest najwieksza mozliwa,
funkcji. W takiej sytuacji domyslnie rozumiemy, ze

czyli
jest to zbir wszystkich liczb, dla ktrych dany wzr ma sens.
Wzr f ( x ) = xx3 nie ma sensu dla x < 0 oraz dla x = 3, zatem za dziedzine
przyjmujemy D f = h0, 3) (3, +).
5. Wykres. Dosc popularny motyw zadan szkolnych to odczytywanie wasnosci funkcji z danego wykresu. Wiecej na ten temat znajdziecie w poradniku dotyczacym
wykresw funkcji.

2
Z ponizszego
wykresu funkcji y = f ( x ) odczytujemy jej dziedzine: D f
h7, 2) h1, 7) oraz zbir wartosci: (7, 6) h4, 1i h1, 3).
+5
+1
-5
-1
-1
+5
-5
Monotonicznosc
Niech f bedzie funkcja liczbowa, a X R pewnym przedziaem zawartym w dziedzinie f .
funkcja f jest rosnaca
dla dowolnych x, y X
Mwimy, ze
na przedziale X, jezeli
speniona jest implikacja
y>x
f ( y ) > f ( x ).
zapamietac w formie: dla wiekszych argumentw funkcja przyjmuje

Powyzszy
warunek nalezy
wieksze wartosci.
funkcja dana wzorem y = x2 + 2x 1 jest rosnaca
Uzasadnijmy, ze
na przedziale
h1, +).
zaozymy,
y > x to
Jezeli
ze
f (y) f ( x ) = y2 + 2y 1 ( x2 + 2x 1) =
= (y x )(y + x ) + 2(y x ) = (y x )(y + x + 2).
pierwszy nawias jest dodatni. Dodatniosc drugiego

Z zaozenia
y > x wynika, ze
nawiasu wynika z warunku y > x > 1. W takim razie liczba z prawej strony
f ( y ) > f ( x ).
nierwnosci jest dodatnia, co oznacza, ze
funkcja f jest malejaca
dla dowolnych x, y
Mwimy, ze
na przedziale X, jezeli
X speniona jest implikacja
y>x
f ( y ) < f ( x ).
zapamietac w formie: dla wiekszych argumentw funkcja przyjmuje

Powyzszy
warunek nalezy
mniejsze wartosci.
3

funkcja f ( x ) =
Uzasadnijmy, ze
zaozymy,
y > x to
Jezeli
ze
1
x
jest malejaca
na przedziale (0, +).
f (y) f ( x ) =
1 1
xy
=
.
y x
xy
Na mocy zaozenia:
y > x i x, y (0, +), wiec licznik jest ujemny, a mianownik
dodatni. Zatem f (y) < f ( x ).
funkcja f jest monotoniczna na przedziale X jezeli
Mwimy, ze
jest na tym przedziale rosnaca
lub malejaca.
funkcja f ( x ) = x2 nie jest monotoniczna na zbiorze R.

Uzasadnijmy, ze
funkcja nie jest rosnaca
Aby wykazac, ze
wystarczy pokazac przykad dwch liczb
y > x, dla ktrych f (y) 6 f ( x ). atwo to zrobic: f (1) = 1 < 2 = f (2), pomimo,
1 > 2.
ze
funkcja nie jest malejaca:
Podobnie pokazujemy, ze
wystarczy pokazac dwie liczby
y > x, dla ktrych f (y) > f ( x ). Na przykad f (2) = 4 > 1 = f (1) oraz 2 > 1.
Parzystosc
zbir X ma nasteNiech f bedzie funkcja zdefiniowana na zbiorze X R oraz zazmy,

ze
pujac
a wasnosc : jezeli
x X to x X. Geometrycznie to dodatkowe zaozenie
oznacza,
ze zbir X (jako podzbir osi Ox) jest symetryczny wzgledem punktu x = 0.
dla dowolnego x X
Funkcja f : X R jest funkcja parzysta jezeli
f ( x ) = f ( x ).
Innymi sowy, wartosc funkcji w x = 1 jest taka sama jak wartosc w x = 1, wartosc w
x = 2 jest taka sama jak wartosc w x = 2 itd.
4
2x +5
funkcja dana wzorem f ( x ) = x
jest parzysta.
Uzasadnijmy, ze
| x |1
dziedzina funkcji jest zbir R \ {1, 1}, ktry jest symetryczny
atwo sprawdzic, ze
f ( x ) = f ( x ). Liczymy
wzgledem x = 0. Pozostao sprawdzic, ze
f ( x ) =
( x )4 2 ( x )2 + 5
x4 2x2 + 5
=
= f ( x ).
| x| 1
|x| 1
dla dowolnego x X
Funkcja f : X R jest funkcja nieparzysta jezeli
f ( x ) = f ( x ).

4

4
+5
funkcja dana wzorem f ( x ) = x 2x
Sprawdzmy, ze
jest nieparzysta.
x
Dziedzina jest zbir R \ {0}, ktry jest symetryczny wzgledem x = 0. Pozostao
f ( x ) = f ( x ). Liczymy
sprawdzic, ze
f ( x ) =
x4 2x2 + 5
( x )4 2 ( x )2 + 5
=
= f ( x ).
x
x
Funkcje y = sin x, y = tg x, y = ctg x sa nieparzyste, a funkcja y = cos x jest

parzysta.
Funkcja y = x n , gdzie n N jest parzysta wtedy i tylko wtedy, gdy n jest liczba
parzysta. Funkcja ta jest nieparzysta wtedy i tylko wtedy, gdy n jest liczba nieparzysta.
funkcja y = x2 + x nie jest parzysta, wystarczy podac przykad
Aby wykazac, ze
wartosci x, dla ktrej f ( x ) 6= f ( x ). Zaden

problem:
f (1) = 2 6= 0 = f (1).
ten sam przykad pokazuje, ze

funkcja f nie jest nieparzysta.
Zauwazmy,
ze
Okresowosc
Niech T > 0.
dla dowolnego x D f
Funkcja f jest funkcja okresowa o okresie T jezeli
f ( x + T ) = f ( x ).
Powyzszy
warunek zwykle pamieta sie w formie: wartosci funkcji powtarzaja sie co T. Jezeli
istnieje najmniejsza liczba T o powyzszej

wasnosci, to liczbe te nazywamy okresem podstawowym funkcji f .
Funkcja y = sin x jest okresowa i jej okres podstawowy jest rwny 2.
y=sin(x)
1
4
7
2
5
2
3
2
3
2
5
2
7
2
Okresowosc widac wyraznie na wykresie: znajac

tylko kawaek wykresu poozony nad przedziaem h0, 2 i jestesmy w stanie odtworzyc cay wykres wystarczy
przesuwac ten kawaek o wielokrotnosci 2.
kazda
Zauwazmy
jeszcze, ze
dodatnia wielokrotnosc liczby 2 tez jest okresem
funkcji y = sin x. Jednak tylko 2 jest okresem podstawowym (bo jest to najmniej
szy mozliwy
okres).
5

Wyznaczmy okres podstawowy funkcji y = cos 2x.
Szukamy najmniejszej liczby T > 0, dla ktrej
cos 2( x + T ) = cos 2x.
e cosinusw mamy
Korzystajac
ze wzoru na rznic
0 = cos 2( x + T ) cos 2x = 2 sin
2x + 2T 2x
2x + 2T + 2x
sin
2
2
0 = sin(2x + T ) sin T.
Powyzsza
rwnosc ma byc speniona dla dowolnej wartosci x, czyli zerowy musi
byc drugi skadnik (bo sa wartosci x, dla ktrych pierwszy skadnik jest niezerowy).
Zatem sin T = 0. Najmniejsza liczba dodatnia speniajac
a ten warunek jest T = .
Rz nowartosciowosc
Funkcja jest rznowartosciowa jezeli

dla rznych
argumentw przyjmuje rzne
wartosci.
Formalnie zapisujemy to nastepujaco
dla dowolnych x, y D f
Funkcja f jest rznowarto
sciowa jezeli
x 6= y
f ( x ) 6 = f ( y ).
zadne
W jezyku grafw, funkcja jest rznowarto

sciowa, jezeli
dwie strzaki nie prowadza do tego samego punktu.
X
Na przykad funkcja przedstawiona na lewym obrazku jest rznowarto

sciowa, a
funkcja z prawego obrazka nie jest.
Funkcja f ( x ) = x2 nie jest rznowarto

sciowa, bo na przykad
f (1) = 1 = f (1),
1 6= 1.
pomimo, ze
funkcje monotoniczne sa rznowarto
Warto zapamietac, ze
sciowe.
funkcja f jest monotoniczna na zbiorze A, to jest ona na tym zbiorze rzno
Jezeli
wartosciowa.
6
funkcje wykadnicze y = a x i logarytmiczne y = loga x sa

Mozna
udowodnic, ze
monotoniczne (rosnace
dla a > 1 i malejace
dla a < 1), sa wiec rznowarto
sciowe.
a>1
a<1
y=logax
y=logax
y=ax
y=ax
x
Bycie na
Wasnosc , o ktrej chcemy mwic w tym rozdziale jest odrobine bardziej egzotyczna od
poprzednich, bo w zasadzie jest to bardziej wasnosc zapisu f : X Y, niz wasnosc samego
przyporzadkowania.
Dokadniej,
funkcja f : X Y jest na zbir Y jezeli
Y jest zbiorem wartosci f .
mwimy, ze
kazdy
Innymi sowy, funkcja jest na Y, jezeli

element y zbioru Y jest postaci y = f ( x ) dla
pewnego x X.
Funkcja f : X Y przedstawiona na lewym diagramie jest na zbir Y.
X
Natomiast funkcja z prawego diagramu nie jest na, bo jest y-ek, ktry nie jest
wartoscia funkcji.
Funkcja f : R R dana wzorem f ( x ) = x2 nie jest na, bo np. y = 1 nie jest
wartoscia funkcji f .
Jezeli
jednak te sama funkcje zapiszemy w postaci f : R h0, +) to jest to juz
funkcja na.
funkcja jest na swj zbir wartosci.
Kazda
Funkcje f : X Y, ktra jest jednoczesnie rznowarto

sciowa i na nazywamy funkcja
wzajemnie jednoznaczna.
7
Podoba Ci si ten poradnik?

Poka go koleankom i kolegom ze szkoy!
Zadania.info
T IPS & T RICKS
Przez miejsce zerowe funkcji f rozumiemy liczbe x0 , dla ktrej f ( x0 ) = 0. Czasem naduzywa sie tej terminologii i miejscami zerowymi nazywa sie tez punkty wsplne wykresu f z
osia Ox, czyli punkty postaci ( x0 , 0), gdzie f ( x0 ) = 0.
Miejsca zerowe funkcji y = 2 log x2 to x1 = 10 i x2 = 10.
Czasem w tym samym znaczeniu uzywa

sie terminu pierwiastek, ale w zasadzie nie powinno sie tego robic, bo o pierwiastkach mwimy w kontekscie wielomianw i pojecie to
ma odrobine inne znaczenie (pierwiastki moga miec krotnosci).
Przypomnijmy definicje pierwiastka wielomianu.
liczba a jest pierwiastkiem k-krotnym wielomianu y = W ( x ) jezeli
Mwimy, ze
k
W ( x ) jest podzielny przez wielomian ( x a) .
Zatem np. funkcja wielomianowa y = x2 ma jedno miejsce zerowe x = 0, ktre jest
jednoczesnie pierwiastkiem podwjnym tego wielomianu.
2
log x
Bardzo czesto definiujemy funkcje podajac

tylko jej wzr, np. y = x3 . W takiej sytuacji
za dziedzine (czyli zbir X w definicji) przyjmujemy maksymalny podzbir R, dla ktrego
wzr ten ma sens. Za zbir Y (przeciwdziedzine) mozemy

przyja
c np. R.
Dziedzina funkcji y =
Wzr y =
log x
log x
x 3
jest zbir (0, 3) (3, +).
definiuje funkcje pusta (dziedzina jest zbiorem pustym).
3
pamietac, ze:
Wyznaczajac
dziedzine funkcji nalezy
a > 0, a 6= 1 oraz x > 0;
logarytm loga x ma sens tylko jezeli
funkcja y = tg x =
sin x
cos x
cos x 6= 0, czyli dla x 6=

ma sens tylko jezeli

8
+ k, k C;

x
funkcja y = ctg x = cos

sin x ma sens tylko jezeli sin x 6 = 0, czyli dla x 6 = k, k C;
pierwiastek y = x i oglniej y = 2n x jest okreslony tylko dla x > 0;
pierwiastek y = 3 x i oglniej, pierwiastek nieparzystego stopnia y = 2n+1 x ma sens

dla dowolnego x R;
byc 0.
w mianowniku nie moze
Wyznaczmy dziedzine funkcji y =
logx x
.
3 2
x 4
x>
Ze wzgledu na podstawe logarytmu mamy x > 0 i x 6= 1. Przy tym zaozeniu
0, wiec pozostao zaja
c sie mianownikiem. Jego jedynym dodatnim pierwiastkiem
jest x = 2, zatem dziedzina jest rwna (0, 1) (1, 2) (2, +).
4
pamietac, ze
przeksztacony wzr czesto ma inna dziePrzeksztacajac
wzr funkcji nalezy
dzine niz wzr, od ktrego rozpoczelismy przeksztacenia.
Funkcja
x2 4
( x 2)( x + 2)
=
= x2
x+2
x+2
nie jest rwna funkcji g( x ) = x 2, bo do dziedziny pierwszej funkcji nie nalezy

liczba x = 2.
f (x) =
Funkcja
f ( x ) = log x2 = 2 log x
dziedziny.
nie jest rwna funkcji g( x ) = 2 log x, bo funkcje te maja rzne
5
Wyznaczenie dziedziny funkcji jest czasami dosc skomplikowane i czasochonne. Na szczes cie nie zawsze musimy to robic.
2
Wyznaczmy miejsca zerowe funkcji f ( x ) = 4 x 35x+26

.
x 3x +4x 7x +6
Ze wzgledu na wysoki stopien wielomianu w mianowniku wyznaczenie dziedziny
tej funkcji byoby bardzo skomplikowane. Na szczes cie nie musimy tego robic.
atwo obliczyc pierwiastki licznika: sa to x = 2 i x = 3. Teraz sprawdzamy, czy licz
by te nalez a do dziedziny funkcji: podstawiamy do wyrazenia
pod pierwiastkiem
dla x = 2 mianownik jest rwny 0, a dla x = 3 wyrazenie
i sprawdzamy, ze
pod
pierwiastkiem jest dodatnie. W takim razie jedynym miejscem zerowym funkcji f
jest x = 3.

9
6
Wyznaczenie dziedziny bywa skomplikowane, ale wyznaczenie zbioru wartosci jest na og
jeszcze trudniejsze. Zwykle nie da sie tego zrobic bez uzycia

granic i pochodnych. Wyjatkiem
dosc atwo sprowadzic do jakiegos znanego nam wczesniej

sa sytuacje, gdy funkcje mozna
przykadu.
Wykres funkcji
3
y = 22x+3 3 = (22 ) x+ 2 3 = 4x+ 2 3

powstaje z wykresu funkcji y = 4x przez przesuniecie o wektor 32 , 3 .
y
+2
+1
y=4
-5
-2
+1
-1
y=22x+3-3
-3
zbiorem wartosci tej funkcji jest przedzia: (3, +).

To pozwala ustalic, ze
Niech f ( x ) = x6 2x3 + 3.
jezeli
podstawimy t = x3 to zmienna t przyjmuje dowolne wartosci
Zauwazmy,
ze
rzeczywiste, wiec zbir wartosci funkcji f jest taki sam jak zbir wartosci funkcji
kwadratowej
f (t) = t2 2t + 3 = (t 1)2 + 2.
Zbiorem wartosci jest wiec przedzia h2, +).
7
Popularnym sposobem definiowania funkcji jest wzr z klamerka,
czyli sklejenie fragmentw kilku funkcji w jedna caosc .

10

Wyznaczmy przedziay monotonicznosci funkcji
(
x2
dla x < 0
f (x) =
2
x dla x > 0.
Funkcja jest oczywiscie malejaca

na kazdym
z przedziaw: (, 0) i h0, +).
y
+5
+1
-5
-1
-1
+5
-5
Ponadto wartosci funkcji na pierwszym z tych przedziaw sa wieksze od wartosci

funkcji na drugim, wiec funkcja jest malejaca
na zbiorze
(, 0) h0, +) = R.
8
Wyznaczajac
miejsca zerowe funkcji danej klamerka wyznaczamy miejsca zerowe kolejnych
wzorw i sprawdzamy, czy otrzymane liczby speniaja odpowiednie warunki.
Wyznaczmy miejsca zerowe funkcji
(
ln( x + 1)
f (x) =
2x 4
dla x < 0
dla x > 0.
Pierwszy wzr zeruje sie dla x = 0, ale liczba ta nie spenia nierwnosci x < 0.
Drugi wzr zeruje sie dla x = 2 i liczba ta spenia nierwnosc x > 0, jest to wiec
jedyne miejsce zerowe tej funkcji.
9
Klasycznym szkolnym dylematem jest problem koncw
przedziaw przy podawaniu przedziaw monotonicznosci funkcji. Aby ustalic jak ma byc, zawsze zadajmy sobie pytanie, czy
warunek monotonicznosci
y>x
f (y) > f ( x )
[lub f (y) < f ( x )]
jest speniony w przedziale domknietym.

11

Funkcja y = x2 jest malejaca
na przedziale (, 0i i rosnaca
na przedziale h0, +).
Funkcja y = 1x jest malejaca
na przedziaach: (, 0) i (0, +). Zwrcmy uwage,
funkcja ta nie jest malejaca
ze
na sumie tych przedziaw!
o monotonicznosci mwimy zawsze w kontekscie pewnego przePodkreslmy jeszcze, ze
dziau nie ma sensu pytanie o monotonicznosc funkcji w pojedynczych punktach.
10
O funkcji liczbowej wygodnie jest myslec jak o maszynce, do ktrej wkadamy liczbe i w
zamian otrzymujemy inna liczbe. Uzywaj

ac
tego jezyka o roznych
wasnosciach funkcji mys limy nastepujaco:
funkcja rosnaca:
zwiekszajac
dana wejsciowa zwiekszamy otrzymywana odpowiedz;
funkcja malejaca:
zwiekszajac
dana wejsciowa zmniejszamy otrzymywana odpowiedz;
funkcja rznowartosciowa: nie mozna

otrzymac tego samego wyniku dla dwch rznych
danych.
11
podstawimy w definicji funkcji nieparzystej x = 0 to otrzymamy
Jezeli
f (0) = f (0).
funkcja nieparzysta spenia warunek f (0) = 0.
Zatem kazda
12
Oczywiscie nie kazda

funkcja jest funkcja parzysta lub nieparzysta, niemniej okazuje sie,
kazd
a funkcje f : R R mozna
ze
napisac jako sume funkcji parzystej i nieparzystej! Co
wiecej, taki rozkad jest jednoznaczny i ma on postac:
f (x) =
f ( x ) + f ( x )
f ( x ) f ( x )
+
.
2
2
Funkcja y = 2x jest daleka od bycia funkcja parzysta lub nieparzysta (jej wykres
nie jest symetryczny ani wzgledem osi Ox, ani wzgledem punktu (0, 0)). Uzywaj
ac
powyzszego
wzoru mozemy
jednak napisac te funkcje jako sume funkcji parzystej
i nieparzystej.
2 x + 2 x 2 x 2 x
2x =
+
.
2
2
13
funkcja jest funkcja okresowa, to najmniejszy okres (okres podstawowy) moze
Nawet jezeli
nie istniec.
Funkcja staa f ( x ) = a jest funkcja okresowa o okresie T dla dowolnego T > 0.
Funkcja ta nie ma okresu podstawowego.
12

Funkcja Dirichleta zdefiniowana wzorem
(
x jest liczba wymierna
0 jezeli
f (x) =
x jest liczba niewymierna.
1 jezeli
jest funkcja okresowa o okresie T dla dowolnej liczby wymiernej T > 0. Funkcja ta
nie ma okresu podstawowego.
14
Podana przez nas definicja rznowarto

sciowosci jest dosc naturalna, ale niezbyt wygodna.
Dowodzac
rznowarto
sciowosci lepiej korzystac z rwnowaznego
warunku:
f ( x ) = f (y)
x = y.
funkcja f ( x ) = x3 + 2x jest rznowarto

sciowa.
Uzasadnijmy, ze
zaozymy,
f ( x ) = f (y) to mamy
Jezeli
ze
0 = f ( x ) f (y) = x3 + 2x y3 2y = ( x y)( x2 + xy + y2 ) + 2( x y) =

y 2 3 2
= ( x y)
x+
+ y +2 .
2
4
Wyrazenie
w drugim nawiasie jest dodatnie, wiec otrzymujemy stad
x = y. To
oznacza, ze funkcja f jest rznowartosciowa.
15
a cecha funkcji wzajemnie jednoznacznej jest to, ze
taka funkcja posiada funkcje odWazn
wrotna zagadnieniu temu poswiecony jest osobny poradnik.
16
X jest zbiorem skonczonym
Jezeli
to funkcja f : X X jest rznowarto

sciowa wtedy i tylko
wtedy, gdy jest na. W tej sytuacji wasnosci: rznowarto

sciowosc , bycie na, wzajemna
jednoznacznosc , pokrywaja sie.
O wzajemnie jednoznacznej funkcji f : X X, gdzie X jest zbiorem skonczonym
mozemy
myslec jak o permutacji tego zbioru: f (1) wskazuje gdzie przestawiamy
pierwszy element zbioru X, f (2) gdzie przestawiamy drugi element itd.
17
wykonywac rz
Na funkcjach liczbowych zdefiniowanych na tym samym zbiorze X mozna
funkcje do siebie dodawac, mozna
je mnozy
c przez liczbe, mozna
dwie
ne operacje: mozna
13

c przez siebie. Operacje te wykonujemy wykonujac
funkcje pomnozy
odpowiednie operacje
na wartosciach funkcji. Dokadniej jezeli

f : X R i k R to
( f + g)( x ) = f ( x ) + g( x )
(k f )( x ) = k f ( x )
( f g)( x ) = f ( x ) g( x ).
Potrzeba duzszej
chwili, zeby
dobrze zrozumiec sens powyzszych
wzorw: f + g oznacza nowa funkcje utworzona z funkcji f i g (dodajemy funkcje, wiec ten plus to nie jest
wzorem:
zwyke dodawanie liczb!). Wartosci tej funkcji sa zdefiniowane podanym wyzej
( f + g)( x ) = f ( x ) + g( x ) (z prawej strony jest juz zwyke dodawanie liczb).
tez ze soba skadac (wykonywac jedna po drugiej) temu dziaaniu poFunkcje mozna
s wiecony jest osobny poradnik.
18
Waznym
przykadem funkcji sa funkcje o dziedzinie bedacej
zbiorem liczb naturalnych N.
Funkcje takie nazywamy ciagami
liczbowymi. W przypadku takiej funkcji a : N R za
zwyczaj uzywamy
notacji: an = a(n). Ponadto oznaczamy ciag
a symbolem ( an )+
n=1 lub
krtko ( an ).
Monotonicznosc ciagu
( an ) to dokadnie monotonicznosc funkcji a : N R
Dziaania na funkcjach (dodawanie, mnozenie

przez liczbe, mnozenie)
definiuja
analogiczne operacje na ciagach:
( a n ) + ( bn ) = ( a n + bn )
k ( an ) = (k an )
( a n ) ( bn ) = ( a n bn ) .
rozumiec nastepujaco:
Powyzsze
wzory nalezy
suma ciagw
( an ) i (bn ) jest nowym

ciagiem
(oznaczanym ( an ) + (bn )), ktrego n-ty wyraz jest rwny an + bn .
19
zauwazy
c, ze
nasza definicja funkcji jest (popularnym w podreczUwazny
czytelnik moze
nikach szkolnych) oszustwem. Oszustwo polega na uzyciu

w definicji funkcji sowa przy
porzadkowanie,
ktre wcale nie jest jednoznacznie zdefiniowane (w kazdym

bad
z razie my
go nie zdefiniowalismy). Np. nieprecyzyjnosc naszej definicji nie pozwala dokadnie stwier dwie funkcje sa rwne no bo czym jest rwnosc przyporzadkowa
dzic co to znaczy, ze
n?
Precyzyjnie funkcje definiuje sie uzywaj

ac
pojecia relacji. Jezeli
mamy ustalone dwa
zbiory X i Y to relacja R jest dowolny zbir par uporzadkowanych
postaci ( x, y), gdzie x X

i y Y. Majac
pojecie relacji funkcje f definiujemy jako specjalny typ relacji, w ktrej dla dowolnego x X relacja f zawiera dokadnie jedna pare ( x, y) z elementem x na pierwszym
miejscu. W takiej sytuacji element y oznaczamy symbolem y = f ( x ).
Zaleta powyzszej
definicji jest jej precyzyjnosc : przy takim podejsciu funkcja to po prostu zbir par (speniajacych
pewien warunek); w szczeglnosci nie ma watpliwo
sci czym
jest rwnosc dwch funkcji jest to po prostu rwnosc zbiorw. Wada tej definicji jest jej
abstrakcyjnosc z tego wasnie powodu trudno ja znalezc w podrecznikach szkolnych.
14
20
symbole: f i f ( x ) to dwie rzne
rzeczy. Pierwszy to nazwa
Warto zdawac sobie sprawe, ze
funkcji, a wiec funkcja w caosci (formalnie zbir par), a drugi to wartosc funkcji w punkcie
x, czyli jedna liczba.
Jezeli
f i g sa funkcjami to rwnosc f = g oznacza rwnosc funkcji, czyli dla kazdego x z dziedziny zachodzi rwnosc (liczb) f ( x ) = g( x ).
funkcje f i g przyjmuja te
Z drugiej strony, rwnosc f ( x ) = g( x ) oznacza tylko, ze
sama wartosc w punkcie x (ale w innych punktach moga przyjmowac inne wartos ci).
wykresy funkcji f i g pokrywaja
Myslac
o wykresach: rwnosc f = g oznacza, ze
wykresy maja punkt wsplny (byc
sie, a rwnosc f ( x ) = g( x ) oznacza tylko, ze
tylko jeden).
moze
Bardzo czesto symbolem 0 oznaczamy funkcje staa rwna 0. Np. zapis f = 0 rozu f jest funkcja stale rwna zero.
miemy w ten sposb, ze
Zeby
nie byo tak prosto, to uzywa
sie jeszcze zapisu y = f ( x ), ktry zazwyczaj traktujemy
jako synonim symbolu funkcji f . Formalnie jest to skrtowy zapis funkcji jako zbioru par:
f = {( x, y) | y = f ( x ).}
21
Istotnym elementem definicji funkcji sa zbiory X i Y. Dlatego wasnie zapis f : X Y jest
bardziej kompletny (precyzyjny) niz krtkie: funkcja f . Zmiana zbioru X (czyli dziedziny)
automatycznie zmienia funkcje na inna (bo przy tej operacji funkcja jako zbir par ulega
zmianie).
Funkcje
f : R R, f ( x ) = 1
g : R \ {0} R, f ( x ) = 1
funkcje pomimo, ze
maja dokadnie ten sam wzr.
to dwie rzne
Z drugiej strony, zmiana zbioru Y na dowolny zbir zawierajacy
zbir wartosci funkcji f
nie zmienia funkcji (przy tej operacji funkcja jako zbir par nie ulega zmianie).
Funkcje
f : R R, f ( x ) = 1
g : R R \ {0}, f ( x ) = 1
h : R {1}, f ( x ) = 1
sa identyczne (rwne).

15
22
Dla dowolnej funkcji f : X Y i podzbioru Z X dziedziny mozemy

ograniczyc dziedzine
funkcji f do zbioru Z. Otrzymujemy w ten sposb nowa funkcje f |Z : Z Y, ktra nazywa
sie obcieciem funkcji f do zbioru Z.
Jak juz pisalismy, funkcje
f : R R, f ( x ) = 1
g : R \ {0} R, f ( x ) = 1
nie sa rwne, ale druga funkcja jest obcieciem pierwszej:
g = f |R\{0} .
23
a cecha funkcji liczbowych danych wzorami jest ich ciago
Wazn
sc . Precyzyjna definicja cia
gosci wymaga pojecia granicy, wiec ograniczmy sie tu do podania najczes ciej wykorzystywanej konsekwencji ciago
sci, tzw. twierdzenia o wartosciach posrednich (nazywanej tez
jezeli
liczby m i M
wasnoscia Darboux (czytamy: darbu)). Twierdzenie to mwi o tym, ze
(m < M) sa wartosciami funkcji ciagej
na przedziale h a, bi to kazda
liczba z przedziau
hm, Mi tez jest wartoscia tej funkcji.
Rozwazmy
funkcje f ( x ) = 2x x3 + sin x. Jest to funkcja ciaga
oraz f (0) =
3
1, f ( ) = 2 < 0. Na mocy twierdzenia o wartosciach posrednich funkcja
f ma miejsce zerowe w przedziale h0, i. Nic ciekawego? to sprbujcie rozwiaza
c
to rwnanie!
24
Dobre rozumienie przebiegu zmiennosci funkcji czesto jest kluczem do radzenia sobie z
trudniejszymi rwnaniami i nierwnosciami.
Rozwazmy
rwnanie
Badamy funkcje f ( x ) =
x
1
= x3 .
2
x
1
2
x3 .
Funkcja ta jest malejaca

(bo malejace
sa:
x
1
2
dane rwnanie ma
x3 ). Ponadto f (0) = 1, f (1) = 12 . To oznacza (z ciago
sci), ze
dokadnie jeden pierwiastek, ktry w dodatku znajduje sie w przedziale (0, 1).
funkcja f ( x ) = x3 + 2x jest rznowar
W jednym z przykadw sprawdzilismy, ze
dla dowolnego a R rwnanie
tosciowa. To oznacza, ze
x3 + 2x = a
jedno rozwiazanie
uzasadnic, ze
ma
ma co najwyzej
(korzystajac
z ciago
sci, mozna
dokadnie jedno rozwiazanie).

16
25
Punkty, w ktrych funkcja zmienia swoja monotonicznosc z rosnacej
na malejac
a lub odwrotnie, to tzw. ekstrema funkcji. Na wykresie punktom tym odpowiadaja grki i doki.
y
znaczenie w zastosowaniach matematyki i leWyznaczanie ekstremw funkcji ma duze
analizy matemago u podstaw stworzenia rachunku rzniczkowego

(podstawowego oreza
tycznej).
26
Wiemy juz czym jest rwnosc funkcji, wiec mozemy

rozwiazywa
c rwnania, w ktrych niewiadomymi sa funkcje. Tego typu rwnania nosza nazwe rwnan funkcyjnych.
Wyznaczmy wszystkie funkcje f : R R speniajace
dla dowolnych x, y R rwnosc
x y
x y
+
f
+f
= x.
2 2
2 2
Podstawiamy w danej rwnosci x = y = 0 i otrzymujemy f (0) = 0. Teraz podsta funkcja ta spenia dane rwnanie,
wiamy x = y i mamy f ( x ) = x. Sprawdzamy, ze
jest to wiec jedyne jego rozwiazanie.
27
Ciekawostka: niektre wasnosci funkcji maja specjalne nazwy, ktre ze wzgledu na obce
pochodzenie brzmia dziwnie przy pierwszym kontakcie.
funkcja rznowarto
sciowa = injekcja
funkcja na = surjekcja
funkcja wzajemnie jednoznaczna = bijekcja.
Ponadto czasem uzywa

sie w tym kontekscie specjalnych oznaczen
17

f jest rznowarto
Zapis f : X Y oznacza, ze
sciowa, a zapis f : X Y oznacza,
f jest na Y.
ze
28
Niech X i Y beda zbiorami skonczonymi
oraz | X | = n, |Y | = m. Ile jest rznych

funkcji
f : X Y? Wartosc w kazdym
z n argumentw dziedziny mozemy
wybrac na m sposobw,
wiec wszystkich funkcji jest
mn
(wariacje z powtrzeniami).
A ile jest funkcji rznowarto

sciowych? Tym razem kolejne wartosci nie moga sie powtarzac,
wiec wszystkich mozliwo

sci jest
m ( m 1) . . . ( m n + 1)
(wariacje bez powtrzen).
W szczeglnosci jezeli
Y = X to wszystkich funkcji rznowarto
sciowych jest tyle, ile permutacji zbioru X, czyli n!.
29
Funkcja wzajemnie jednoznaczna (bijekcja) f : X Y to funkcja, ktra aczy
w pary ele kazdemu
menty zbiorw X i Y, w ten sposb, ze

elementowi odpowiada dokadnie jeden
element zbioru Y (i odwrotnie). W szczeglnosci zbiory X i Y maja tyle samo elementw. Na
pewno? liczba elementw ma sens tylko dla zbiorw skonczonych!
wprawdzie nie ma sensu mwic o liczbie elementw zbioru nieskonczoOkazuje sie, ze
porwnywac ze soba zbiory nieskonczone.

dwa zbiory X i
nego, jednak mozna
Mwimy, ze
istnieje chociaz jedna bijekcja
Y sa rwnoliczne (myslimy: maja tyle samo elementw) jezeli
poaczy
f : X Y. Mwiac
pogladowo:
zbiory sa rwnoliczne jezeli ich elementy mozna

c
w pary.
Jezeli
przez 2N oznaczymy zbir liczb parzystych to funkcja f : N 2N dana
wzorem f (n) = 2n jest bijekcja, wiec zbiory N i 2N sa rwnoliczne. Inaczej mwiac,
liczb parzystych jest dokadnie tyle samo co liczb naturalnych. W pierwszej chwili
sie wydawac, ze
liczb parzystych jest
powinno sie to wydawac dziwne, bo moze
dwa razy mniej.
kazde
dwa zbiory nieskonczone
nie. Mozna
Moze
sa rwnoliczne? Okazuje sie, ze

nie ma bijekcji miedzy zbiorami N i R zbir liczb rzeczywistych
udowodnic, ze
jest bardziej nieskonczony
niz zbir liczb naturalnych. Mwiac

pogladowo:
liczb
naturalnych jest za mao, zeby

poaczy
c je w pary ze wszystkimi liczbami rzeczywistymi.

18
30
Jezeli
f : X Y i Z X to obrazem zbioru Z jest zbir
f (Z) = { f (x) | x Z}
czyli jest zbir wszystkich wartosci funkcji f w punktach zbioru Z.
Jezeli
f ( x ) = x2 to f (h1, 1i) = h0, 1i.
y
+5
+2
+1
-2
-1
f(Z)
+1
+2
-1
natomiast Z Y to przeciwobrazem zbioru Z jest zbir

Jezeli
f 1 ( Z ) = { x X | f ( x ) Z } ,
czyli zbir wszystkich elementw, ktre f wysya w zbir Z.
Jezeli
f ( x ) = x2 to f 1 (h1, 4i) = h2, 1i h1, 2i.
y
+5
Z
+2
+1
-2
-1
+1
f-1(Z)
+2
f-1(Z)
-1

19
31
W poradniku koncentrowalismy sie na funkcjach liczbowych jednej zmiennej, ale nalezy

pojecie funkcji jest o wiele oglniejsze i jest wiele innych rodzajw
sobie zdawac sprawe, ze
funkcji.
Jezeli
przez P oznaczymy paszczyzne to kazde
przeksztacenie geometryczne
paszczyzny P (a wiec np. symetria osiowa, jednokadnosc , przesuniecie) jest funkcja postaci f : P P.
Niech R2 oznacza zbir par liczb rzeczywistych oraz niech f : R2 R dana wzorem
f ( x, y) = x.
Jezeli
wyobrazimy sobie dziaanie tej funkcji w ukadzie wsprzednych, to oka sie, ze
jest to rzutowanie na os Ox. Jest to przykad funkcji dwch zmiennych.
ze
Oczywiscie zupenie podobnie mozemy

zajmowac sie funkcjami n zmiennych.
Jak poprzednio przez R2 oznaczmy zbir par liczb rzeczywistych oraz niech
f : R2 R dana wzorem
f ( x, y) = x + y.
Funkcja ta to zwyke dodawanie. O innych dziaaniach (odejmowaniu, mnozeniu,
dzieleniu, potegowaniu) tez mozemy

myslec jak o funkcjach dwch zmiennych.

20

Funkcje

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Funkcje

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.zadania.

info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

pewien element zbioru Y.

a definicje to zbir X nazywamy dziedzina funkcji

pewnym elementom zbioru X.

do osb, ktre maja braci

elementowi x X element y Y to piszemy y = f ( x )

Rz ne sposoby okreslenia funkcji

tej funkcji mozemy

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

elementom zbioru X elementy zbioru Y, ktre jest funkcja. Przyporzadkowanie

dwa elementy zbioru Y.

wiele elementw, to caa funkcje mo

4. Wzr. Typowa sytuacja w przypadku funkcji liczbowych. Majac

matematyczne metody badania

funkcji. W takiej sytuacji domyslnie rozumiemy, ze

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

zapamietac w formie: dla wiekszych argumentw funkcja przyjmuje

pierwszy nawias jest dodatni. Dodatniosc drugiego

zapamietac w formie: dla wiekszych argumentw funkcja przyjmuje

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

funkcja f ( x ) = x2 nie jest monotoniczna na zbiorze R.

zbir X ma nasteNiech f bedzie funkcja zdefiniowana na zbiorze X R oraz zazmy,

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Funkcje y = sin x, y = tg x, y = ctg x sa nieparzyste, a funkcja y = cos x jest

wartosci x, dla ktrej f ( x ) 6= f ( x ). Zaden

ten sam przykad pokazuje, ze

istnieje najmniejsza liczba T o powyzszej

Okresowosc widac wyraznie na wykresie: znajac

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Funkcja jest rznowartosciowa jezeli

W jezyku grafw, funkcja jest rznowarto

Na przykad funkcja przedstawiona na lewym obrazku jest rznowarto

Funkcja f ( x ) = x2 nie jest rznowarto

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

funkcje wykadnicze y = a x i logarytmiczne y = loga x sa

Innymi sowy, funkcja jest na Y, jezeli

Funkcje f : X Y, ktra jest jednoczesnie rznowarto

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Podoba Ci si ten poradnik?

T IPS & T RICKS

Czasem w tym samym znaczeniu uzywa

Bardzo czesto definiujemy funkcje podajac

wzr ten ma sens. Za zbir Y (przeciwdziedzine) mozemy

jest zbir (0, 3) (3, +).

definiuje funkcje pusta (dziedzina jest zbiorem pustym).

cos x 6= 0, czyli dla x 6=

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

funkcja y = ctg x = cos

pierwiastek y = x i oglniej y = 2n x jest okreslony tylko dla x > 0;

pierwiastek y = 3 x i oglniej, pierwiastek nieparzystego stopnia y = 2n+1 x ma sens

nie jest rwna funkcji g( x ) = x 2, bo do dziedziny pierwszej funkcji nie nalezy