www.zadania.

info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

S KADNIE FUNKCJI I FUNKCJA ODWROTNA

Poradnik stanowi kontynuacje poradnika o funkcjach - radzimy tam zajrzec w celu przypo
mnienia najwazniejszych
pojec dotyczacych

funkcji.

Skadanie funkcji
a cecha funkcji jest to, ze
(czasami) mozna

Bardzo wazn
funkcje wykonywac jedna po drugiej.
Niech f : X Y oraz g : Y Z. Funkcje h : X Z dana wzorem
h( x ) = g( f ( x ))
nazywamy zozeniem (superpozycja)
funkcji f i g oraz oznaczamy h = g f .

W pierwszej chwili mozna

sie zagubic w rznych
literkach wystepujacych

w powyzszej

definicji, dlatego warto zapamietac ponizszy

diagram:
X

/Y

g f

Jezeli
f ( x ) = 2x i g( x ) = x2 to
g f ( x ) = g( f ( x )) = g(2x ) = (2x )2 = 4x2
f g( x ) = f ( g( x )) = f ( x2 ) = 2x2 .

Jezeli
f ( x ) = log x i g( x ) = x2 to
g f ( x ) = g( f ( x )) = g(log x ) = log2 x.

Zozenie
f g natomiast nie ma sensu, bo logarytmowac mozemy
tylko liczby dodatnie.

Funkcja odwrotna

Jezeli
myslimy o funkcji f : X Y jak o zbiorze strzaek, ktre przyporzadkowuj

a elementom zbioru X (dziedziny) elementy zbioru Y (przeciwdziedziny), to funkcja odwrotna

f 1 : Y X ma byc przyporzadkowaniem

dziaajacym

dokadnie na odwrt, tzn. ma przyporzadkowywa

c elementom zbioru Y elementy zbioru X na odwrt niz robi to funkcja f .

X

f-1

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

1

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

W jezyku powyzszego
obrazka, zamiana funkcji na funkcje odwrotna polega na zmianie
zwrotw wszystkich strzaek.
Bardziej precyzyjna definicja funkcji odwrotnej f 1 jest warunek:
f 1 ( y ) = x

f ( x ) = y.

funkcja f : X Y posiada funkcje odwrotna.

Nie kazda
strzaki
Funkcja f na lewym diagramie nie posiada funkcji odwrotnej, bo sa rzne

prowadzace
do tego samego elementu zbioru Y (funkcja f nie jest rznowarto
scio nie kazdy

wa). W przypadku funkcji g na prawym diagramie problemem jest to, ze

element zbioru Y jest koncem

pewnej strzaki (funkcja g nie jest na zbir Y).

X

W obu przypadkach zmiana zwrotw strzaek prowadzi do przyporzadkowania,

ktre nie jest funkcja.

Podsumowujac,

funkcja f : X Y posiada funkcje odwrotna wtedy i tylko wtedy, gdy f jest

wzajemnie jednoznaczna, tzn. gdy jest rznowarto

sciowa i na.
Wyznaczmy funkcje odwrotna do funkcji f ( x ) = 2x.
Funkcja f wysya liczbe x na liczbe y = 2x. Funkcja odwrotna wysya w takim razie
y
y
liczbe y na liczbe x = 2 . Jest to wiec funkcja: f 1 (y) = 2 .
y

y=2x

y=2x

y=1/2x

y=1/2x

x=y/2

Na og jednak argument funkcji oznaczamy literka x (mwiac

inaczej: rysujac
wykres argumenty zaznaczamy na osi Ox, a nie Oy), wiec ostatni wzr zapisujemy w
postaci f 1 ( x ) = 2x .

Jezeli
chwile sie zastanowimy, to powyzszy
rachunek ma sens: funkcja f zmienia
liczby mnoz ac
je przez 2, aby odwrcic skutki tej operacji musimy liczby dzielic
przez 2.
Materia pobrany z serwisu www.zadania.info
2

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Funkcja f : R R dana wzorem f ( x ) = x2 nie posiada funkcji odwrotnej, bo nie

jest ani rznowarto

sciowa, ani na. Sprbujmy poprawic funkcje f tak, aby bya
wzajemnie jednoznaczna. Zmieniajac
przeciwdziedzine na przedzia h0, +) spra funkcja jest na. Aby rozwiaza

wiamy, ze
c problem rznowarto
sciowosci zmieniamy dziedzine na przedzia h0, +).
y=x2

+4

y=x2

y= x

x
+1

-0.5

+1

x= y

+4

Tak poprawiona funkcja

f : h0, +) h0, +) posiada funkcje odwrotna i jest nia

1
funkcja: f ( x ) = x.
Funkcja logarytmiczna y = loga x, gdzie a > 0, a 6= 1 jest zdefiniowana jako funkcja
odwrotna do funkcji wykadniczej y = a x .
c, ze
wykresy
Przygladaj
ac
sie definicji funkcji odwrotnej nie jest trudno zauwazy

1
funkcji y = f ( x ) i y = f ( x ) sa symetryczne wzgledem
prostej y = x. Symetria ta
pozwala atwo naszkicowac np. wykres funkcji y = x jako odbicie prawej gaezi
paraboli y = x2 . Symetrie te dobrze tez widac na przykadzie funkcji f ( x ) = a x i
f 1 ( x ) = loga x.
a>1

a<1

y=x

y=logax

y=x

y=logax
y=ax

y=ax
x

T IPS & T RICKS

1
Materia pobrany z serwisu www.zadania.info
3

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Podoba Ci si ten poradnik?

Poka go koleankom i kolegom ze szkoy!

Zadania.info

myslimy o funkcji jak o maszynce, do ktrej wkadamy liczbe i w zamian otrzymujemy

Jezeli
inna liczbe, to skadanie funkcji odpowiada przepuszczeniu liczby przez kilka kolejnych
maszynek.

Zozenie
f n f 2 f 1 wyobrazamy
sobie jako ciag
maszynek:

f1

f2

f3

fn

2
obliczajac
Przypomnijmy, ze
g f ( x ) najpierw obliczamy wartosc funkcji f , a dopiero potem
wartosc funkcji g. Z tego powodu przyjeo sie zapis g f czytac: zoz enie f z g, czyli od prawej
do lewej.

Czestym bedem przy pierwszym spotkaniu ze skadaniem jest mylenie zozenia

z iloczynem funkcji.

Jezeli
f ( x ) = 2x i g( x ) = sin x to

( g f )( x ) = ( f g)( x ) = f ( x ) g( x ) = 2x sin x
( g f )( x ) = g( f ( x )) = sin 2x
( f g)( x ) = f ( g( x )) = 2sin x .

4
Piszac
skomplikowane wzory czesto (nieswiadomie) skadamy funkcje.
x

Funkcja f ( x ) = sin 25+21x jest zozeniem

funkcji f = f 3 f 2 f 1 , gdzie
f 1 ( x ) = 2x
x+1
f2 (x) =
5x
f 3 ( x ) = sin x.

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

4

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Jezeli
f ( x ) = x3 i g( x ) = ln x to zozenie
g f nie ma sensu, bo zbiorem wartosci
jednak myslimy w jezyku
funkcji f jest R, a dziedzina funkcji g jest mniejsza. Jezeli

wzorw, to nie ma problemu z tym zozeniem:

g f ( x ) = ln x3 .
Tak jest, bo skadajac
wzory automatycznie obcielismy dziedzine funkcji f do prze
dziau (0, +) tak, zeby
otrzymany wzr mia sens.

O skadaniu funkcji mozemy

myslec jak o dziaaniu (mnozeniu)
na funkcjach: z dwch funk nie jest
cji f i g tworzymy trzecia funkcje g f . Ciekawa wasnoscia tego dziaania jest to, ze
ono przemienne jak juz widzielismy w przykadach na og g f 6= f g.

6
o skadaniu mozna

Skoro juz wspomnielismy, ze

myslec jak o mnozeniu,
to dodajmy, ze

mnozenie
to ma element neutralny (jedynke).
Dla dowolnego zbioru X oznaczamy przez id X : X X identycznosc na X, czyli
funkcje dana wzorem:
id X ( x ) = x

dla dowolnego x X.

Czesto, gdy jest jasne z kontekstu jaki zbir X mamy na mysli piszemy krtko id zamiast
id X .

Jezeli
f : X Y to
f id X = idY f = f .
Z tego powodu identycznosc czasem oznacza sie symbolem: 1X = id X .

mamy trzy funkcje

Jedna z najwazniejszych
wasnosci skadania funkcji jest aczno

sc : jezeli
f

X Y Z W.
to
h ( g f ) = (h g) f .

Aby uzasadnic te rwnosc wystarczy obliczyc wartosc kazdej

stron na argumencie x, w obu
przypadkach wyjdzie: h( g( f ( x ))).
kolejnosc w jakiej wykonujemy kolejne zozenia

Wasnosc aczno

sci oznacza, ze
(skada
jac
ze soba kilka funkcji) nie ma znaczenia. Innymi sowy, w wyrazeniach,
w ktrych skadamy kilka funkcji nie ma potrzeby pisania nawiasw. Podobnie jest oczywiscie ze zwykym

dodawaniem i mnozeniem,
wasnie dlatego wyrazenie
2 + 5 + 4 + 6 mozemy
pisac bez na
wiasw (wynik nie zalezy od kolejnosci dodawan).

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

5

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

8
Inny sposb myslenia o skadaniu funkcji to podstawianie.
g : R R jest funkcja kwadratowa
Jezeli
g(t) = t2 + bt + c

oraz f : R R dane wzorem f ( x ) = x2 to zozenie

g f: R R
jest funkcja dwukwadratowa
g( f ( x )) = g( x2 ) = x4 + bx2 + c.

Patrzac
na te sytuacje od drugiej strony, podstawienie w powyzszym
wzorze x = t2
c pozornie skomplikowana funkcje g f (wielomian stopnia 4) jako
pozwala rozozy

bardzo dobrze rozumiemy

zozenie dwch prostszych funkcji f i g. Dzieki temu, ze

wasnosci funkcji f i g, sporo mozemy

powiedziec o wasnosciach funkcji dwukwadratowej g f .
Wyznaczmy zbir wartosci funkcji h( x ) = sin(cos x ).

Dana funkcja to zozenie

h = g f funkcji t = f ( x ) = cos x i y = g(t) = sin t.
Zbiorem wartosci funkcji f jest przedzia h1, 1i, a funkcja g(t) = sin t na tym
przedziale jest rosnaca,

wiec zbiorem wartosci funkcji h = g f jest przedzia

hsin(1), sin 1i h0, 84; 0, 84i.

Umiejetnosc przedstawiania funkcji jako zozenia

prostszych funkcji jest niezbedna przy

liczeniu pochodnych. Powodem tego jest wzr na pochodna zozenia

[ g( f ( x ))]0 = g0 ( f ( x )) f 0 ( x ).
Niech f ( x ) = sin x i g( x ) = x2 . Korzystajac
ze wzorw f 0 ( x ) = cos x i g0 ( x ) = 2x
obliczamy pochodna funkcji sin2 x = g f ( x ).

(sin2 x )0 = [ g( f ( x ))]0 = g0 ( f ( x )) f 0 ( x ) = 2 sin x cos x = sin 2x.

10
ktos nie zauwazy:
przejscie od funkcji do funkcji odwrotnej zamienia dziedzine i przeJezeli

ciwdziedzine miejscami, tzn. jezeli

f : X Y to f 1 : Y X.
Materia pobrany z serwisu www.zadania.info
6

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Niech a 6= 0 i f ( x ) = a x . Poniewaz f : R (0, +), dziedzina funkcji odwrotnej
ze
zbiorem wartosci funkcji f 1
f 1 ( x ) = loga x jest przedzia (0, +). Wiemy tez,
jest R.
a>1

a<1

y=logax

y=logax
y=ax

y=ax
x

11
Oczywista wasnosc , ale warta odnotowania: funkcja odwrotna do funkcji odwrotnej f 1 to
f . Innymi sowy,

( f 1 ) 1 = f .

12
Wyznaczenie wzoru funkcji odwrotnej wymaga czasem pewnej gimnastyki. Oglny schemat jest nastepujacy:

sci od y;
ze wzoru y = f ( x ) wyznaczmy x w zalezno
w otrzymanym wzorze zamieniamy x na y i odwrotnie.
Wyznaczmy funkcje odwrotna do funkcji f ( x ) =
Liczymy
4
y=
3 2x3
4
3 2x3 =
y
4
2x3 = 3
y
Zatem f 1 ( x ) =

q
3

3
2

4
.
32x3

x=

3 2
.
2 y

2x .

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

7

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Wyznaczmy funkcje odwrotna do funkcji f ( x ) = 4 log5 (3 2x ) + 1.
y = 4 log5 (3 2x ) + 1
y1
= log5 (3 2x ) /5( )
4
5

y 1
4

= 5log5 (32x) = 3 2x

35
x=
2
Zatem f 1 ( x ) =

x 1
4

35
2

y 1
4

13
ze
funkcja odwrotna do funkcji f istnieje tylko wtedy, gdy funkcja ta jest rz
Wiemy juz,

nowartosciowa, ale jest tez odwrotnie: jezeli

istnieje funkcja odwrotna f
do f , to f jest

funkcja rznowartosciowa. Ponadto zbir wartosci funkcji f jest rwny dziedzinie funkcji
f 1 .
funkcja f ( x ) = 342x3 poW jednym z poprzednich przykadw sprawdzilismy, ze
q
funkcja f
siada funkcje odwrotna dana wzorem f 1 ( x ) = 3 32 2x . To oznacza, ze

jej dziedzina jest zbir

jest rznowarto
sciowa. Ponadto, ze wzoru na f 1 widac, ze
R \ 0. Taki sam jest wiec zbir wartosci funkcji f .
wzr funkcji y = f ( x ) ma te wasnosc , ze
mozna
z niego wyliczyc x
Oglniej: jezeli
sci od y to funkcja jest rznowarto

w zalezno
sciowa.

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

8

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

14

Czesto wyznaczenie wzoru funkcji odwrotnej jest niemozliwe

i musimy zadowolic sie fak funkcja ta istnieje.
tem, ze
uzasadnic, ze
funkcja f ( x ) = x5 + x jest wzajemnie jednoznaczna, wiec ma
Mozna
funkcje odwrotna. Nie umiemy jednak wyznaczyc jej wzoru.
funkcja odwrotna jest nam potrzebna. W takiej
Pomimo opisanego problemu zdarza sie, ze
sytuacji wprowadzamy nowe
symbole na oznaczenie funkcji odwrotnej, dokadnie w ten

n
sposb pojawiaja symbole: , loga , arcsin, arccos, arctg, arcctg.

15

bardzo elegancko zdefiniowac funkcje odwrotna.

Uzywaj
ac
zozenia
funkcji mozna
Funkcja g : Y X jest funkcja odwrotna do funkcji f : X Y wtedy i tylko
wtedy, gdy
g f = id X
f g = idY .
Znane ze szkoy wzory: aloga x = x oraz loga a x = x sa szczeglnym przypadkiem

powyzszych
rwnosci.
w powyzszym

Podkreslmy, ze
warunku potrzebne sa oba zozenia
jezeli
zachodzi tylko
jedna z rwnosci, funkcja g nie musi byc funkcja odwrotna do f .

Jezeli
f : R R dana wzorem: f ( x ) = 2x oraz g : R R dana wzorem
(
log2 x dla x > 0
g( x ) =
0
dla x 6 0
to g f = idR . Jednak nie sa to funkcje odwrotne.

16

jezeli

Zauwazmy,
ze
f 1 i g1 sa funkcjami odwrotnymi do f i g to korzystajac
z aczno

sci
mamy

( f g) ( g1 f 1 ) = f ( g g1 ) f 1 = f id f 1 = f f 1 = id
( g1 f 1 ) ( f g) = g1 ( f 1 f ) g = g1 id g = g1 g = id.
Wykazalismy zatem wzorek

( f g ) 1 = g 1 f 1 .
Materia pobrany z serwisu www.zadania.info
9

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

17

Funkcje trygonometryczne nie sa odwracalne, ale mozemy

rozwiaza
c ten problem odpowiednio ograniczajac
ich dziedziny. Takie ograniczenia sa dosc naturalne:
D E
h1, 1i
sin : ,
2 2
cos : h0, i h1, 1i
 
tg : ,
R
2 2
ctg : (0, ) R.
Odwracajac
te funkcje otrzymujemy kolejno.
D E
arcsin : h1, 1i ,
2 2
arccos : h1, 1i h0, i
 
arctg : R ,
2 2
arcctg : R (0, ).
Sa to tzw. funkcje cyklometryczne (albo koowe).
y

y=arcsin x

+1

y=sin x

-
2

+1

-1

y=arccos x

+1

-1

-2

y=tg x

y=arctg x

y=ctg x

y=arcctg x

2
x

y=cos x

-1

-2

+1

-1

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

10

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Jednym z rozwiaza
n rwnania sin x = 31 jest liczba x = arcsin 13 . Zatem wszystkie
rozwiazania

tego rwnania dane sa wzorem:

x = arcsin

1
+ 2k
3

x = arcsin

1
+ 2k,
3

k C.

zawsze
Z definicji funkcji y = arcsin x jest jasne, ze
sin(arcsin x ) = x.

Poniewaz jednak odwracajac

sinusa obci
smy jego dziedzine, odwrotne zozenie

eli

jest identycznoscia tylko na przedziale 2 , 2 . Np.
arcsin(sin 3 ) = arcsin 0 = 0.

18
Poniewaz zmieniajac
przeciwdziedzine Y funkcji f : X Y na zbir wartosci f ( X ) sprawia funkcja jest na, problem istnienia funkcji odwrotnej to przede wszystkim problem
my, ze

atwo ograniczyc dziedzine tak, aby

rznowarto
sciowosci. Jak widzielismy, czasem mozna

otrzymac funkcje rznowarto

sciowa (np. w przypadku y = x2 , albo w przypadku funkcji
trygonometrycznych). Czasami jednak nie da sie tego zrobic.
przedstawiony jest fragment wykresu funkcji f ( x ) = sin 1x .
Na wykresie ponizej
y

+1.25

+0.25

-0.25

+0.125

-1.25

ac
Wykres ten jest daleki od doskonaosci, bo wykres funkcji f zblizaj
sie do osi Oy
jest coraz mocniej zageszczajac
a sie sinusoida. W szczeglnosci, w okolicy x = 0,

nie da sie obcia

c funkcji f do przedziau, na ktrym funkcja byaby rznowarto nie ma prostego sposobu na odwrcenie tej
s ciowa. Powinno byc teraz jasne, ze
funkcji.

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

11

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

19
da sie obcia

Nawet jezeli
c funkcje tak, aby otrzymac funkcje rznowarto
sciowa, to na og

mozemy
to zrobic na wiele rznych
sposobw i jest kwestia konwencji, ktry z tych sposobw wybierzemy.


Zwyczajowo funkcje y = tg x odwraca sie na przedziale 2 , 2 , ale rwnie dobrze

mgby to byc zbir 0, 2 2 , lub 2 , 3
2 .

Funkcje y = x2 mozemy
odwrcic na przedziale h0, +), ale mozemy
tez na
przedziale (,0i. W pierwszym przypadkujako funkcje odwrotna otrzymujemy funkcje y = x, a w drugim funkcje y = x.
y

y=x2

y=x2

+5

+5

y= x
+1

+1
-5

-1

-1

+5

-5

-1

-1

+5

y=- x
-5

-5

20
Niech X bedzie zbiorem skonczonym,

np. X = {1, 2, . . . , n} oraz S( X ) niech oznacza zbir

wszystkich wzajemnie jednoznacznych przeksztacen zbioru X (tzn. funkcji f : X X, ktre
sa wzajemnie jednoznaczne). Elementy zbioru S( X ) to permutacje zbioru X. Jest to troszke
inny sposb patrzenia na permutacje od tego, z jakim spotykacie sie w szkole, wiec sprbu
jemy to troche wyjasnic. Funkcja f S( x ) wysya 1 na element f (1), 2 na f (2) itd., mozemy
f przestawia elementy zbioru X tak, ze
1 bedzie na miejscu f (1), 2 na f (2)
wiec myslec, ze
f jest wzajemnie jednoznaczna, zadne

itd. Dzieki temu, ze

dwa elementy nie laduj
a na tym
samym miejscu, wiec mamy do czynienia z prawdziwa permutacja.

Elementy zbioru S( X ) czesto zapisujemy uzywaj

ac
tabelki (tzw. postac tabelaryczna permutacji). Np.


1 2 3 4 5 6
f =
4 3 2 5 6 1
oznacza permutacje zbioru 6-cio elementowego, ktra wysya 1 na 4, 2 na 3, 3 na 2
itd.
dzieki temu widac, ze
permutacje
Zaleta funkcyjnego patrzenia na permutacje jest to, ze

mozemy
ze soba skadac (wykonywac jedna po drugiej).
Materia pobrany z serwisu www.zadania.info
12

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI





1 2 3 4
1 2 3 4

Jezeli
f =
ig=
to f g wysya 1 na f ( g(1)) = f (4) =
2 3 1 4
4 2 1 3
4, 2 wysya na f ( g(2)) = f (2) = 3, 3 na f ( g(3)) = f (1) = 2 i wreszcie 4 na
f ( g(4)) = f (3) = 1. Zatem

 
 

1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4

=
2 3 1 4
4 2 1 3
4 3 2 1
Zbir S( X ) z dziaaniem ma nastepujace
wasnosci
(1) id X f = f id X dla f S( X ) (istnienie elementu neutralnego);

(2) dla dowolnego f S( X ) istnieje f 1 S( X ) taka, ze

f f 1 = f 1 f = id X

(istnienie elementu odwrotnego);

(3) dla dowolnych f 1 , f 2 , f 3 S( X ) mamy

f1 ( f2 f3 ) = ( f1 f2 ) f3

(aczno

sc ).

Dowolny zbir z dziaaniem speniajacym

powyzsze
trzy wasnosci nazywamy grupa. Zbir

S( X ) jest wiec (bardzo waznym)

przykadem grupy.

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

13