Układy Równań

www.zadania.
info N AJWI EKSZY
I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI
U KADY RWNA N
Jak sama nazwa wskazuje, ukad rwnan to kilka rwnan wypisanych pod soba. Rozwiaza
nie ukadu rwnan polega na znalezieniu liczb, ktre jednoczesnie speniaja wszystkie dane
rwnania.
Rozwiazmy
ukad rwnan
z + x y = 6
x = y+5
3
x = 1.
z ostatniego rwnania wynika, ze

x = 1. Podstawiajac
Zauwazmy,
ze
te wartosc
do drugiego rwnania mamy y = 4. Na koniec podstawiamy obie wyliczone
wartosci do pierwszego rwnania i mamy z2 = 1, czyli z = 1 lub z = 1. Ukad
rwnan ma wiec dwa rozwiazania:
( x, y, z) = (1, 4, 1) lub ( x, y, z) = (1, 4, 1).

ukad rwnan nie ma rozwiaza
jest on sprzeczny, a jezeli
ma nieskonJezeli
n to mwimy, ze
ukad jest nieoznaczony.

czenie wiele rozwiaza
n to mwimy, ze
z rwnan ukadu
Kazde
y = x2 + 1
y = x2 1
ma oczywiscie rozwiazanie,
ale nie ma pary liczb ( x, y) speniajacej

oba rwnania
2
2
byc jednoczesnie rwne x + 1 i x 1, bo takie zaozenie
jednoczesnie; y nie moze

prowadzi do rwnosci
x2 + 1 = x2 1
2 = 0.
Powyzszy
ukad jest wiec sprzeczny.
Rozwazmy
ukad
(
x + z3 = 9
y 2z2 = 4
z jest dowolna liczba rzeczywista to z rwnan ukadu wyliczamy:

Jezeli
(
x = 9 z3
y = 4 + 2z2 .
dla dowolnego z R liczby ( x, y, z) = (9 z3 , 4 + 2z2 , z) speniaja
To oznacza, ze
ten ukad rwnan.
Ukad ma wiec nieskonczenie
wiele rozwiaza
n (jest nieoznaczony).
Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

1
www.zadania.info N AJWI EKSZY
Ukady liniowe dwch rwnan z dwiema niewiadomymi

Najprostszy (nietrywialny) ukad rwnan to ukad dwch rwnan liniowych z dwiema
niewiadomymi.
(
a1 x + b1 y = c1
a2 x + b2 y = c2 .
Geometrycznie kazde
z rwnan jest rwnaniem prostej na paszczyznie, wiec rozwiazania
ukadu rwnan to punkty wsplne dwch prostych opisanych przez rwnania ukadu. To
taki ukad rwnan moze
byc sprzeczny (gdy proste sa rwnolege i rozaczne),
oznacza, ze
miec jedno rozwiazanie

miec nieskonczenie
moze
(gdy proste nie sa rwnolege) lub moze
wiele rozwiaza
n (gdy proste pokrywaja sie).
Rozwiazanie
ukadu rwnan
yx = 3
y+x = 1
sprowadza sie do znalezienia punktw wsplnych prostych y = x + 3 i y = x + 1.

Bardzo atwo jest dosc dokadnie naszkicowac te proste.
y
+5
+1
-5
-1
y=x+3
-1
-5
+1
+5
y=-x+1
proste te przecinaja sie w punkcie ( x, y) = (1, 2).

Z obrazka widac, ze
naszkicujemy proste odpowiadajace
Jezeli
rwnaniom ukadu
(
2x 4y = 3
6y 3x = 2
sie, ze
proste te sa rwnolege.
to okaze
y
+5
6y-3x=2
+1
-5
2x-4y=3
-1
-1
+3
+5
-5
ukad rwnan nie ma rozwiaza

To oznacza, ze
n.

2

Jest kilka metod rozwiazywania
ukadw rwnan liniowych i tym sie teraz zajmiemy.
Metoda podstawiania
W skrcie (dla ukadu dwch rwnan z dwiema niewiadomymi): wyliczamy x lub y z jednego z rwnan ukadu i podstawiamy do drugiego rwnania.
Rozwiazmy
ukad rwnan
(
3x + y = 9
2y 5x = 7.
Z pierwszego rwnania wyliczamy y = 9 3x i podstawiamy to wyrazenie

do
drugiego rwnania.
2(9 3x ) 5x = 7
18 6x 5x = 7
11 = 11x
x = 1.
Mamy zatem y = 9 3x = 6.
Te sama metode mozemy

rwniez stosowac w przypadku bardziej skomplikowanych uka sci od pozostaych niedw: z jednego rwnania ukadu wyliczamy niewiadoma (w zalezno
wiadomych) i wyliczone wyrazenie

podstawiamy do pozostaych rwnan ukadu. W ten
sposb otrzymujemy do rozwiazania
prostszy ukad rwnan (ktry ma jedno rwnanie i

jedna niewiadoma mniej).
Rozwiazmy
ukad rwnan
x + y + z = 2
xy+z = 4
x + y z = 2.
Z pierwszego rwnania wyliczamy z = 2 x y i podstawiamy to wyrazenie

do
dwch pozostaych rwnan.
(
(
xy+2xy = 4
2y = 2
x + y (2 x y ) = 2
2x + 2y = 0.
Otrzymujemy stad
y = 1 oraz x = y = 1. Liczymy jeszcze z: z = 2 x y = 2.
Metoda przeciwnych wspczynnikw

W przypadku liniowego ukadu dwch rwnan z dwiema niewiadomymi: sprowadzamy
(mnoz ac
rwnania ukadu przez liczby) ukad do postaci, w ktrej wspczynniki przy x
a sie tylko znakiem. Nastepnie dodajemy rwnania ukadu stronami i
(lub przy y) rzni
otrzymujemy rwnanie z jedna niewiadoma.

3
Rozwiazmy
ukad rwnan
(
2x + 3y = 5
3x + 4y = 6
Mnozymy
pierwsze rwnanie ukadu przez 3, a drugie przez (2) i otrzymujemy
(
6x + 9y = 15
6x 8y = 12
Dodajemy teraz oba rwnania stronami i dostajemy y = 3. Zatem
x=
4
5 3y
=
= 2.
2
2
Metoda eliminacji Gaussa

Wspomniane wczesniej metody podstawiania i przeciwnych wspczynnikw sa tak naprawde szkolnym wynalazkiem majacym
uatwic uczniom pierwszy kontakt z ukadami

rwnan.
W praktyce ukady rwnan rozwiazuje
sie odejmujac
rwnania ukadu stronami.
Sposb ten (przy odrobinie wprawy) jest szybszy od wspomnianych wczesniej metod.
Rozwiazmy
ukad rwnan
(
3x + y = 9
2y 5x = 7
Aby pozbyc sie y-ka w drugim rwnaniu, od drugiego rwnania odejmujemy
pierwsze pomnozone
przez 2. Otrzymujemy
2y 5x 6x 2y = 7 18
11x = 11
x = 1.
porwnacie ten rachunek z tym, ktry wykonalismy (rozwiazuj
Jezeli
ac
dokadnie
oszczednosci.
ten sam przykad) przy metodzie podstawiania, to nie widac duzej
Oszczednosc jednak jest, bo przy odrobinie wprawy powyzszy

rachunek wykonuje
wynikiem odejmowania rwnan jest rwsie w pamieci, tzn. od razu piszemy, ze
nanie
11x = 11
to rzeczywiscie mozna
(sprbujcie sprawdzic, ze
atwo obliczyc w pamieci!). W
przypadku metody podstawiania bardzo trudno jest wykonac taki skrt (trudno
jest podstawiac w pamieci).
Podobnie postepujemy w przypadku rwnan z wieksza liczba niewiadomych/rwnan:
odej pomnozone
mujac
jedno rwnanie (byc moze
przez liczbe) od wszystkich pozostaych rwnan ukadu pozbywamy sie w tych rwnaniach jednej niewiadomej. Otrzymujemy w ten
sposb prostszy ukad, do ktrego stosujemy te sama metode. Konsekwentne stosowanie
tego algorytmu (ktry nosi nazwe metody eliminacji Gaussa) pozwala rozwiaza
c kazdy
liniowy ukad rwnan.

4
Rozwiazmy
ukad
x + 2y + z = 3
2x + 3y z = 1
4x + 4y 2z = 4
Uzywamy
pierwszego rwnania do wyeliminowania z-et z dwch pozostaych
rwnan:
do drugiego rwnania dodajemy pierwsze, a do trzeciego dodajemy
pierwsze pomnozone
przez 2. Otrzymamy wtedy prostszy ukad rwnan
(
3x + 5y = 4
6x + 8y = 10.
Teraz, aby pozbyc sie x-a, dodajemy do drugiego rwnania pierwsze pomnozone
przez (2). Mamy zatem
2y = 2
y = 1.
Na koniec obliczamy wartosci pozostaych niewiadomych

3x = 4 5y = 9
x = 3
z = 3 x 2y = 3 + 3 2 = 2.
Metoda wyznacznikowa
Wyznacznikowa metoda rozwiazywania
ukadw rwnan zostaa usunieta ze szkolnych
programw nauczania, ale czasem bywa uzyteczna

wiec warto wiedziec o jej istnieniu. W
odrznieniu
od wczesniej opisanych metod, nie jest to algorytm rozwiazywania
ukadu
rwnan,
ale sa to gotowe wzory na rozwiazania.
Wzory sa nastepujace:
rozwiazaniem
ukadu rwnan
(
a1 x + b1 y = c1
a2 x + b2 y = c2 .
jest para liczb:
(
x=
y=
c1 b2 c2 b1
a1 b2 a2 b1
a1 c2 a2 c1
a1 b2 a2 b1 .
Dobrym c wiczeniem jest wyprowadzenie tych wzorw wystarczy rozwiaza

c powyzszy
ukad rwnan (z literkami) uzywaj

ac
jednej z wczesniej opisanych metod.
Podane wzory maja wady:
sa skomplikowane, wiec trudno je zapamietac;
pojawiaja sie mianowniki, wiec czasem nie dziaaja (gdy w mianowniku jest 0).
Aby uporac sie powyzszymi

problemami wprowadza sie specjalna notacje.
5

Liczbe

a b

c d = ad cb
nazywamy wyznacznikiem stopnia 2 z liczb ( a, b, c, d).

a definicje nalezy
rozumiec nastepujaco:
Powyzsz
z lewej strony rwnosci jest symbol, ktry
definiujemy (i nazywamy wyznacznikiem), a z prawej jest przepis jak wyznacznik obliczac.

1 2

= 1 4 3 2 = 4 6 = 2.
Np.
3 4
Uzywaj
ac
symbolu wyznacznika wzory na rozwiazanie
ukadu rwnan mozemy

zapisac
troche estetyczniej:

a1 c1
c1 b1

a2 c2
c2 b2
, y =

x =

a1 b1 .
a
b
1
1

a2 b2
a2 b2
Nadal nie jest idealnie, wiec dodatkowo oznaczamy

a1 b1
c1 b1
, Wx =

W =
c2 b2 ,
a2 b2

a1 c1
.
Wy =
a2 c2
Przy tych oznaczeniach wzory na rozwiazania
ukadu rwnan pamietamy w postaci:

x=
Wx
,
W
y=
Wy
.
W
Oczywiscie powyzsze
wzory maja sens tylko dla W 6= 0, a dokadniej

x Wy
W 6= 0 to ukad ma dokadnie jedno rozwiazanie
Jezeli
( x, y) = W
,
W W .
W = 0 oraz Wx = Wy = 0 to ukad ma nieskonczenie
Jezeli
wiele rozwiaza
n.
W = 0, ale Wx 6= 0 lub Wy 6= 0 to ukad jest sprzeczny.

Jezeli
Rozwiazmy
ukad rwnan
(
2x + 3y = 5
3x + 4y = 6
Liczymy wyznaczniki

2 3

= 8 9 = 1,
W=
3 4

5 3
= 20 18 = 2,
Wx =
6 4

x Wy
,
= (2, 3).
Zatem ( x, y) = W
W W

2 5
= 12 15 = 3.
Wy =
3 6

6
Rozwiazmy
ukad rwnan
2x 4y = 3
3x 6y = 2.
Liczymy wyznaczniki

2 4
= 12 + 12 = 0,
W =
3 6

3 4
= 18 + 8 = 10,
Wx =
2 6

2 3
= 4 9 = 5.
Wy =
3 2
Ukad rwnan jest wiec sprzeczny.
Ukady rwnan wielomianowych stopnia 2

Ukady stopnia 2 pojawiaja sie dosc naturalnie w zadaniach szkolnych, np. przy szukaniu
punktw wsplnych okregw, w zadaniach z ciagiem
geometrycznym, czy tez w zadaniach

z trescia. Generalna strategia w tego typu rwnaniach to stosowanie podstawiania tak, aby
uzyskac rwnanie z jedna niewiadoma.
Rozwiazmy
ukad rwnan
(
( x 3)2 + (y + 11)2 = 40
3x + y + 2 = 0.
Podstawiamy y = 3x 2 z drugiego rwnania do pierwszego.
( x 3)2 + (3x + 9)2 = 40

( x 3)2 + 32 ( x 3)2 = 40
10( x 3)2 = 40
x 3 = 2
x 3 = 2.
atwo stad
wyznaczyc dwa rozwiazania
ukadu: ( x, y) = (1, 5) lub ( x, y) =

(5, 17).
Rozwiazmy
ukad rwnan
(
( x + 5)2 + (y 3)2 = 16
4( x + 6)2 + (6 2y)2 = 36.
Na pierwszy rzut oka nie widac w jaki sposb podstawic z jednego rwnania do
drugiego, ale sytuacja sie uprosci, gdy podniesiemy wszystkie wyrazenia

do kwa(
dratu.
x2 + 10x + 25 + y2 6y + 9 = 16
4x2 + 48x + 144 + 36 24y + 4y2 = 36.
teraz podzielimy drugie rwnanie przez 4 i odejmiemy pierwsze, to skrcimy
Jezeli
kwadraty i otrzymamy
2x + 11 = 7
x = 9.
Podstawiamy te wartosc do pierwszego rwnania wyjsciowego ukadu i mamy

16 + (y 3)2 = 16
y = 3.

7
Ukady symetryczne
Na koniec wspomnimy o bardzo specjalnym typie ukadw rwnan,
w ktrych rwnania sa wielomianami symetrycznymi, tzn. rwnania nie ulegaja zmianie, gdy zamieniamy
niewiadome rolami. Przy rozwiazywaniu
tego typu ukadw wygodnie jest korzystac ze

wzorw Vitea.
Ukad rwnan
x1 + x2 = 7
x1 x2 = 6
mozemy
rozwiaza
c nastepujaco:
na mocy wzorw Vitea rozwiazania
tego ukadu
2
sa pierwiastkami rwnania x 7x 6 = 0. Daje nam to dwie pary rozwiaza
n:
( x1 , x2 ) = (1, 6) i ( x1 , x2 ) = (6, 1).

byc zastosowana do dowolnego ukadu rwnan z dwiema niewiaOpisana metoda moze
domymi x1 i x2 , w ktrym rwnania sa symetryczne podstawiamy s = x1 + x2 , t = x1 x2 i
rozwiazujemy
ukad (w jakikolwiek sposb), a na koniec wyliczamy x1 i x2 , tak jak to opisa

lismy wyzej.
W ukadzie
x12 + x22 = 15
x1 x2 = 5
podstawiamy s = x1 + x2 , t = x1 x2 i mamy ukad rwnan

(
s2 2t = 15
t=5
atwo z tego ukadu wyznaczyc (s, t) = (5, 5) lub (s, t) = (5, 5). Zatem x1 i x2
sa pierwiastkami rwnania x2 + 5x + 5 lub x2 5x + 5. Daje to nam 4 rozwiazania
wyjsciowego ukadu.
Te sama metode mozemy

stosowac w przypadki wiekszej liczby zmiennych, ale potrzebu
jemy wtedy wzorw Vitea dla wielomianw wyzszych
stopni.
Na mocy wzorw Vitea liczby speniajace
ukad rwnan
x + y + z = 3
xy + yz + zx = 2
xyz = 6
sa pierwiastkami rwnania
0 = t3 3t2 2t + 6 = (t 3)(t2 2) = (t 3)(t 2)(t + 2).

Otrzymujemy stad
6 rozwiaza
n ukadu: ( x, y, z) = ( 2, 2, 3) oraz permutacje.
8
Podoba Ci si ten poradnik?

Poka go koleankom i kolegom ze szkoy!
Zadania.info
T IPS & T RICKS
1
pamietac, ze
rozwiazaniem
Nalezy
ukadu rwnan jest zawsze ukad liczb, a nie same liczby.

Rozwiazaniem
ukadu rwnan
(
x+y = 2
xy = 4
jest para liczb ( x, y) = (3, 1), a nie liczby {3, 1}.

Ukad rwnan
x+y = 5
xy = 6
ma dwa rozwiazania:
( x, y) = (2, 3) i ( x, y) = (3, 2).
2
Stosujac
podstawianie w ukadzie rwnan nie musimy podstawiac za niewiadoma, czasem
wygodniej jest podstawiac za bardziej skomplikowane wyrazenie.

Aby rozwiaza
c ukad rwnan
(
1 + q + q2 = 97 a2
a + aq + aq2 = 21
podstawiamy za 1 + q + q2 z pierwszego rwnania do drugiego.

a(1 + q + q2 ) = 21
7
9
a a2 = 21 /
9
7
3
a = 27
a = 3.
q = 2 lub q = 3.
Teraz z pierwszego rwnania atwo obliczyc, ze

9
3
Odejmowanie rwnan stronami wymaga czasem pewnej gimnastyki (szczeglnie gdy nie
chcemy otrzymac uamkw).
Rozwiazuj
ac
ukad rwnan
(
2x + 3y = 5
3x + 4y = 6.
mozemy
pozbyc sie x-sa z pierwszego rwnia odejmujac
drugie rwnanie pomno
zone
przez 32 . W ten sposb otrzymamy jednak uamki, co nie jest zbyt przyjemne. Zamiast tego zapiszmy rwnosc , ktra otrzymamy mnoz ac
pierwsze rwnanie
przez 3 i odejmujac
drugie rwnanie pomnozone przez 2. Oczywiscie x sie wyredukuje i zostanie
9y 8y = 15 12,
czyli y = 3. Z pierwszego rwnania mamy x =
53y
2
= 2.
4
Ukad rwnan
a1 x + b1 y = c1
a2 x + b2 y = c2
ma nieskonczenie
wiele rozwiaza
n dokadnie w jednej sytuacji: gdy jedno rwnanie jest
wielokrotnoscia drugiego. Tak jest dokadnie wtedy, gdy odpowiednie wspczynniki w obu
rwnaniach sa proporcjonalne.
Aby ukad rwnan
(
2x 3y = 6
3x + ()y = 9
mia nieskonczenie
wiele rozwiaza
n,
musimy miec.
()
3
=
3
2
9
() = .
2
W przypadku wiekszej liczby niewiadomych sytuacja jest bardziej skomplikowana i nie jest
ukad ma nieskonczenie
atwo goym okiem stwierdzic, ze
wiele rozwiaza
n.
sprawdzic, ze
ukad
Mozna
x + 2y + z = 1
2x + y + z = 2
3x + 3y + 2z = 3
ma nieskonczenie
wiele rozwiaza
n,
ale zadne
z rwnan nie jest wielokrotnoscia
innego rwnania.
10
zauwazy
c, ze
w powyzszym
Jezeli
ktos jest spostrzegawczy, to moze
przykadzie trzecie
ukad ma nierwnanie jest suma dwch poprzednich. To wasnie jest przyczyna tego, ze
skonczenie
wiele rozwiaza
n (trzecie rwnanie jest konsekwencja dwch poprzednich, wiec
jest zbedne). Dokadniejsza analiza tego typu sytuacji prowadzi do pojecia liniowej niezaleznosci rwnan ukadu, ale temat ten wykracza poza ramy tego poradnika.
Jezeli
rozwiazuj
ac
ukad rwnan nie korzystalismy ze wszystkich rwnan to musimy na
koniec sprawdzic, czy otrzymane rozwiazanie
spenia pozostae rwnania nie zawsze tak

musi byc!
Dodajac
dwa pierwsze rwnania ukadu
x + y = 4
xy = 2
2x y = 2
otrzymujemy 2x = 6, czyli x = 3. Odejmujac
te rwnania stronami otrzymujemy
2y = 2, czyli y = 1. Liczby te jednak nie speniaja trzeciego rwnania ukadu, wiec
ukad jest sprzeczny.
6
pamietac o tym, ze
nawet gdy ukad rwnan ma nieskonczenie
Nalezy
wiele rozwiaza
n to
nadal wymaga on rozwiazania
odpowiedz: ukad ma nieskonczenie
wiele rozwiaza
n
nie jest kompletna, bo nadal nie wiadomo jakie to sa rozwiazania.
Drugie rwnanie ukadu

(
2x 3y = 5
6y 4x = 10
jest wielokrotnoscia pierwszego (ze wspczynnikiem 2), wiec ukad ma nieskon

np. y jest
czenie wiele rozwiaza
n.
Aby wyznaczyc te rozwiazania
przyjmijmy, ze
5+3y
parametrem i wtedy
rwnania x = 2 . Rozwiazaniem
ukadu sa
z pierwszego

wiec pary ( x, y) =
Ukad rwnan
5+3y
2 ,y
, gdzie y R.
x y + 6z w = 3
x + y + 2z 3w = 5
jezeli
ustalimy, ze
z i w sa paramema 4 niewiadome, a tylko 2 rwnania. Widac, ze
trami (czyli maja dowolna wartosc ), to x i y mozemy juz jednoznacznie wyliczyc.

Aby to zrobic dodajemy rwnania stronami i mamy x = 4 4z + 2w. Gdy odejmiemy od drugiego rwnania pierwsze otrzymamy y = 1 + 2z + w. Rozwiazania
ukadu rwnan sa wiec postaci
( x, y, z, w) = (4 4z + 2w, 1 + 2z + w, z, w),
gdzie z, w R.

11
7
jezeli
Zwrcmy uwage na to, ze

ukad rwnan ma nieskonczenie
wiele rozwiaza
n,
to roz byc zapisane na wiele rznych
wiazanie
ukadu moze
sposobw.
Rozwiazuj
ac
ukad rwnan
(
x + 2y = 1
2x + 4y = 2

mozemy
za parametr przyja
c x i wtedy mamy rozwiazanie
( x, y) = x, 12 x , gdzie
x R. Jezeli
natomiast za parametr przyjmiemy y, to mamy ( x, y) = (1 2y, y),
rozwiazania
gdzie y R. Pomimo, ze
zdaja sie wyglada

c inaczej, opisuja dokadnie
ten sam zbir (prosta x + 2y = 1).
8
Ukady rwnan to czesty temat zadan konkursowych, czasem potrzeba sporo pomysowo
s ci, zeby
uporac sie z takimi zadaniami.
Ukad rwnan
x2 + y2 + z2 = 2xy
2x + 3y = 5.
wyglada
groznie, ale jest atwy do rozwiazania
pierwsze rwnanie mozemy

przeksztacic do postaci
( x y)2 + z2 = 0.
x = y = 1.
Stad
z = 0 oraz x = y. Z drugiego rwnania obliczamy, ze
Aby rozwiaza
c ukad rwnan
2
2
x3 + 3x3 x1 + x1 = 5x1 x2
x12 + 3x1 x2 + x22 = 5x2 x3
2
x2 + 3x2 x3 + x32 = 5x3 x1 .
dodajemy rwnania ukadu stronami. Otrzymamy wtedy (po przeksztaceniu)
( x1 x2 )2 + ( x2 x3 )2 + ( x3 x1 )2 = 0.
Rozwiazaniem
ukadu jest wiec dowolna trjka liczb postaci ( x1 , x2 , x3 ) = ( x, x, x )

gdzie x R.
9
Problem rozwiazywania
ukadw rwnan przestaje byc schematyczny, gdy mamy pewne
dodatkowe zaozenia
o niewiadomych.
12

Wyznaczmy wszystkie liczby naturalne speniajace
ukad rwnan
(
xy = 220
y3 x2 = 222 31.
x = 2a i
Szukamy rozwiaza
n naturalnych, wiec z pierwszego rwnania wiemy, ze
y = 2b dla pewnych liczb naturalnych a, b. Podstawiamy te wyrazenia

do drugiego
rwnania.
23b 22a = 222 31

22a 23b2a 1 = 222 (25 1).
a ze stron musza byc takie same, otrzymujemy
Poniewaz potegi 2-ki dzielace
kazd
stad
a = 11, co kolei daje b = 9.
10
pamietac, ze
wazna
jest kolejnosc w jakiej wpisujemy
Posugujac
sie wyznacznikami nalezy
liczby do wyznacznika.

1 2

= 4 6 = 2, ale 2 1 = 6 4 = 2.
3 4
4 3
Wyznaczniki odpowiadajace
ukadowi rwnan
(
3x + y = 9
2y 5x = 7
sa rwne

3 1
,
W =
5 2

9 1
,
Wx =
7 2

3 9
.
Wy =
5 7
11
Wzory na wyznaczniki

a1 b1

,
W=
a2 b2

c1 b1

,
Wx =
c2 b2

a1 c1

Wy =
a2 c2
odpowiadajace
ukadowi
(
a1 x + b1 y = c1
a2 x + b2 y = c2
pamietamy nastepujaco:
wyznacznik W otrzymujemy przepisujac

wspczynniki przy niewiadomych;
13

wyznaczniki Wx i Wy otrzymujemy zamieniajac
w wyznaczniku W wspczynniki
przy odpowiedniej niewiadomej na wyrazy wolne c1 , c2 .
Jak zobaczymy w dalszej czes ci poradnika, w bardzo podobny sposb stowarzysza sie wyznaczniki z wiekszymi ukadami rwnan linowych (z wieksza liczba niewiadomych i rwnan).
12
dac sie zwiesc mnogoscia metod rozwiazywania
Czytajac
poradnik nie nalezy
liniowego
ukadu dwch rwnan z dwiema niewiadomymi. Tak naprawde sa dwie metody:
odejmowanie rwnan stronami (metoda eliminacji Gaussa);
gotowe wzory na rozwiazania
(metoda wyznacznikowa).
Jak juz pisaem wczesniej, metody podstawiania i przeciwnych wspczynnikw sa szkolnym pomysem na agodne wprowadzenie do metody eliminacji Gaussa. Gdy juz nauczymy
sie odejmowac rwnania stronami, w zasadzie nic wiecej nie jest nam potrzebne.
Zaleta gotowych wzorw na rozwiazania
ukadu (metoda wyznacznikowa) jest to, ze

sa to gotowe wzory na rozwiazania:)
podstawiamy do nich liczby i mamy odpowiedz.

zazwyczaj atwiej jest rozwiaza
Wada tych wzorw jest to, ze
c ukad rwnan (odejmujac
rwnania) niz obliczyc rozwiazania
uzywaj
ac
tych wzorw.
Aby rozwiaza
c ukad rwnan
(
2x + y = 4
xy = 2
dodajemy rwnania stronami i mamy 3x = 6, czyli x = 2. Z drugiego rwnania y =
x 2 = 0. Uzycie
wyznacznikw w tym przykadzie nie skrcioby rozwiazania.
13
Pisalismy juz o wadach metody wyznacznikowej, wiec napiszmy tez o jej zaletach: jest ona
bardzo wygodna w przypadku ukadw rwnan z parametrem. Przeksztacanie ukadu
rwnan,
w ktrym sa literki jest bardzo niewygodne, a wyznaczniki (nawet z literkami)
oblicza sie dosc prosto.
Sprawdzmy dla jakiej wartosci parametru m ukad rwnan
(
mx + (m + 1)y = m2 3
2x + (m + 2)y = 2 m
ma dokadnie jedno rozwiazanie.
Ukad ma dokadnie jedno rozwiazanie,
gdy

m m + 1

= m2 + 2m 2m 2 = (m 2)(m + 2),
0 6= W =
2 m + 2

Czyli dla m R \ { 2, 2}.
14
14
Przy pierwszym kontakcie z metoda wyznacznikowa rodza sie naturalne watpliwo
sci o sens
definiowania symbolu wyznacznika w ogle nie wyjasnilismy skad
sie wzia
taki pomys.
odpowiedz na to pytanie jest dosc skomplikowana i ma sens dopiero w
Powd jest taki, ze
kontekscie oglnych rwnan liniowych (bez ograniczenia do dwch rwnan i dwch niewiadomych). Metoda wyznacznikowa jest szczeglnym przypadkiem wzorw Cramera:
x1 =
Wx1
Wx2
Wxn
, x2 =
, . . . , xn =
W
W
W
na rozwiazania
ukadu rwnan linowych
a11 x1 + a12 x2 + + a1n xn = b1
a x + a x + + a x = b
22 2
2n n
2
21 1
...
an1 x1 + an2 x2 + + ann xn = bn .

Wystepujace
w tych wzorach symbole W, Wx1 , . . . , Wxn sa wyznacznikami stowarzyszonymi
z ukadem rwnan w podobny sposb, jak ma to miejsce w przypadku n = 2.
W przypadku n = 3, czyli dla ukadu
a11 x1 + a12 x2 + a13 x3 = b1

a21 x1 + a22 x2 + a23 x3 = b2
a31 x1 + a32 x2 + a33 x3 = b3 .

mamy

a11

W = a21
a31

b1

Wx1 = b2
b3

a12 a13
a22 a23 ,
a32 a33 .

a11 b1 a13
a11 a12 b1
a12 a13

a22 a23 , Wx2 = a21 b2 a23 , Wx3 = a21 a22 b2
a31 b3 a33 .
a31 a32 b3 .
a32 a33 .
15
Wyznaczniki wymiaru 3 3 obliczamy korzystajac
ze wzoru

a11 a12 a13

a21 a22 a23 =

a31 a32 a33 .
a11 a22 a33 + a12 a23 a31 + a21 a32 a13 a31 a22 a13 a21 a12 a33 a32 a23 a11 .
15

Np.

1 2 3

2 3 4 = 15 + 24 + 24 27 20 16 = 0

3 4 5
Obliczanie wyznacznikw wiekszych niz 3 3 jest dosc skomplikowane, wiec nie bedziemy
o tym pisac.
16
Rozwiazuj
ac
zadania z ukadami rwnan warto nauczyc sie sprawnie rysowac proste odpo prosta postaci
wiadajace
rwnaniom ukadu. Przypomnijmy, ze
Ax + By + C = 0
jest prostopada do wektora [ A, B]. Aby narysowac te prosta wystarczy wiec zgadna
c jeden
punkt na prostej, a potem przez ten punkt poprowadzic prosta prostopada do wektora
[ A, B].
Naszkicujmy proste opisane rwnaniami ukadu
(
3x 2y = 5
2x + 5y = 3.
Zgadujemy po jednym punkcie na kazdej

z prostych, np.(1, 1) na pierwszej i
(1, 1) na drugiej. Ponadto pierwsza prosta jest prostopada do wektora [3, 2],
a druga do [2, 5]. Teraz bez problemu szkicujemy obrazek.
y
+5
2x+5y=3
[2,5]
+1
-5
-1
-1
+3
+5
[3,-2]
-5
3x-2y=5
17
Dobrze rozumiemy jaka jest interpretacja geometryczna ukadu dwch rwnan liniowych z
dwiema niewiadomymi, wiec sprbujmy pjsc krok dalej i wyobrazic sobie jaka jest interpretacja geometryczna ukadu trzech rwnan liniowych z trzema niewiadomymi.
rwnanie
Okazuje sie, ze
Ax + By + Cz + D = 0
16

jest rwnaniem paszczyzny w przestrzeni (prostopadej do wektora [ A, B, C ]). W takim razie rozwiazania
ukadu rwnan
a11 x1 + a12 x2 + a13 x3 = b1

a21 x1 + a22 x2 + a23 x3 = b2
a31 x1 + a32 x2 + a33 x3 = b3 .

opisuja punkty wsplne trzech paszczyzn w przestrzeni. atwo teraz sobie wyobrazic jakie
moga byc zbiory rozwiaza
n takiego ukadu rwnan.
trzy paszczyzny ukadu pokrywaja sie to ukad ma nieskonczenie

Jezeli
wiele rozwia
zan (zbir rozwiaza
n jest paszczyzna).
trzy paszczyzny ukadu przecinaja sie wzduz prostej to ukad rwniez ma nie Jezeli
skonczenie
wiele rozwiaza
n,
ale tym razem zbir rozwiaza
n jest prosta.
Jezeli
przynajmniej dwie paszczyzny ukadu sa rwnolege i rozaczne
to ukad jest
sprzeczny.
Jezeli
dwie paszczyzny ukadu przecinaja sie wzduz prostej, a trzecia paszczyzna
jest rwnolega do tej prostej i z nia rozaczna
to ukad jest sprzeczny.
W pozostaych sytuacjach paszczyzny ukadu przecinaja sie w jednym punkcie, wiec

ukad ma dokadnie jedno rozwiazanie.
jezeli
Interpretacja geometryczna ma wiele zalet, np. jest z niej jasne, ze

omawiany ukad rwnan ma rozwiazanie,
to albo jest ono dokadnie jedno, albo jest ich

miec np. dokadnie 2 rozwiaza
nieskonczenie
wiele. W szczeglnosci nie moze

n.

17

Paszczyzny odpowiadajace
pierwszemu i trzeciemu rwnaniu ukadu
3x 2y + 5z = 4
2x y + 2z = 7
6x + 4y 10z = 4
sa rwnolege, bo sa prostopade do wektora [3, 2, 5] = 21 [6, 4, 10]. Nie sa to
jednak dwa rwnania tej samej paszczyzny (bo wyrazy wolne sie nie zgadzaja).
Ukad jest wiec sprzeczny.
18
bardzo wyWidzielismy przed chwila na przykadzie ukadu trzech rwnan liniowych, ze
godnie jest miec interpretacje geometryczna ukadu rwnan.
Jak w takim razie wymyslic
interpretacje geometryczna ukadu n rwnan liniowych?
a11 x1 + a12 x2 + + a1n xn = b1
a x + a x + + a x = b
22 2
2n n
2
21 1
...
an1 x1 + an2 x2 + + ann xn = bn

Aby to zrobic definiuje sie przestrzen nwymiarowa Rn . Jak to zrobic? przez analogie:
o paszczyznie R2 mozemy
myslec jak o zbiorze par ( x, y) liczb rzeczywistych, o przestrzeni
3
trjwymiarowej R myslimy jak o zbiorze trjek ( x, y, z), wiec przestrzen Rn definiujemy
przy takiej definicji,
jako zbir wszystkich ciagw
( x1 , x2 , . . . , xn ) dugosci n. Okazuje sie, ze
rwnania powyzszego
ukadu opisuja pewne podzbiory przestrzeni Rn (tzw. hiperpasz myslec o ukadzie w sposb geometryczny (choc oczywiscie wszystko jest
czyzny) i mozna
bardziej skomplikowane, niz w przypadku n = 2 i n = 3).
Zastanwmy sie jaki zbir w przestrzeni R4 opisuje rwnanie
x + y + z + w = 1.
za x, y, z mozemy
Zauwazmy,
ze
wstawic dowolne liczby, a wtedy w jest jednoznacznie wyznaczone:
w = 1 x y z.
w takim razie o interesujacym
nas zbiorze mozemy

myslec jak o przestrzeni trjwy3
miarowej R (czyli zbiorze wszystkich mozliwych

trjek ( x, y, z)) zawartej w R4 .
na poczatku
Jezeli
trudno to wam sobie wyobrazic, to sprbujcie najpierw rozwia

zac to samo c wiczenie dla rwnania x + y + z = 1 w przestrzeni R3 .

18
19
Nie chcielismy niepotrzebnie formalizowac tresci poradnika, wiec nie zajmowalismy sie definicja ukadu rwnan,
ale zrobimy to teraz. Przez ukad m rwnan z n niewiadomymi
rozumiemy ukad postaci
w1 ( x 1 , x 2 , . . . , x n ) = 0
w ( x , x , . . . , x ) = 0
n
2 1 2
. . .
wm ( x1 , x2 , . . . , xn ) = 0.
gdzie w1 , w2 , . . . , wm sa pewnymi wyrazeniami

(funkcjami) zaleznymi
od zmiennych (nie
funkcje
wiadomych) x1 , x2 , . . . , xn . Zeby unikna
c niepotrzebnych wyjatkw
zakadamy, ze
w kazdym
w1 , . . . , wm nie sa stae, czyli ze

z rwnan ukadu pojawia sie chociaz jedna niewiadoma. Przez rozwiazanie
ukadu rwnan rozumiemy ukad liczb ( a1 , a2 , . . . , an ), ktre po podstawieniu do ukadu w miejsce niewiadomych ( x1 , x2 , . . . , xn ) zamieniaja rwnania ukadu w rwnosci (pomiedzy liczbami), ktre sa prawdziwe. Problem rozwiazywania
ukadu rwnan polega na znalezieniu wszystkich jego rozwiaza

n.
Powyzsze
definicje sa bardzo oglne i szanse na poradzenie sobie z takim ukadem sa
znikome. Dlatego zazwyczaj ograniczamy sie do bardzo prostych ukadw, czyli do sytuacji,
gdy liczby m i n sa mae lub wyrazenia

wi bardzo proste.
kazda
z funkcji wi jest wielomianem liniowym (stopnia 1) to mamy do czynieJezeli
nia z liniowym ukadem rwnan.
Badaniem tego typu ukadw zajmuje sie dzia
matematyki zwany algebra liniowa.
kazda
Jezeli
z funkcji wi jest wielomianem, to zbir rozwiaza
n ukadu nazywa sie
zbiorem algebraicznym. Tego typu ukadami zajmuje sie geometria algebraiczna.
20
Ciekawostka: kazdy
ukad rwnan mozemy
zamienic na jedno rwnanie! Ukad
w1 ( x 1 , x 2 , . . . , x n ) = 0
w ( x , x , . . . , x ) = 0
n
2 1 2
...
w m ( x1 , x2 , . . . , x n ) = 0
jest rwnowazny
rwnaniu:
[w1 ( x1 , x2 , . . . , xn )]2 + [w2 ( x1 , x2 , . . . , xn )]2 + + [wm ( x1 , x2 , . . . , xn )]2 = 0.
21
niektre liniowe ukady rwnan sa sprzeczne, inne
Sprbujmy zrozumiec jak to sie dzieje, ze
maja dokadnie jedno rozwiazanie,
a jeszcze inne maja nieskonczenie
wiele rozwiaza
n.
byc sprzeczny: tak jest, gdy

Najprosciej chyba zrozumiec dlaczego ukad rwnan moze
jedno z rwnan jest sprzeczne z pozostaymi rwnaniami.
19

dwa pierwsze rwnania ukadu sa sprzeczne.
Jest jasne, ze
2x 5y + 2z = 3
2x 5y + 2z = 6
x y + 2z = 3.
Poprzedni przykad by bardzo tendencyjny na og sprzecznosc nie jest tak pro

sta do zauwazenia.
Patrzac
na ukad rwnan
x 2y + 3z = 2
2x y + 2z = 4
x+yz = 3
jest on sprzeczny. Tak jednak jest, bo dodajac
wcale nie jest atwo zobaczyc, ze
pierwsze i trzecie rwnanie otrzymamy rwnosc

2x y + 2z = 5,
ktra jest sprzeczna z drugim rwnaniem.
byc sprzeczny, zajmijmy sie dalej ukadami, ktre maSkoro wiemy juz dlaczego ukad moze
ja rozwiazania.
Myslac
o rozwiazaniach
liniowych ukadw rwnan bardzo wygodnie jest

myslec o stopniach swobody. Nie wchodzac
w formalne definicje, chodzi o to, ile swobody
maja niewiadome zwiazane
rwnaniami ukadu. Przesledzmy to na przykadzie. Zacznijmy

od jednego rwnania postaci
3x + 2y z + w t = 5.
c od 4 paraRwnanie to ma oczywiscie nieskonczenie
wiele rozwiaza
n,
ktre beda zaleze
metrw, np. rozwiazania
mozemy
zapisac w postaci
( x, y, z, w, t) = ( x, y, z, w, 3x + 2y z + w 5), x, y, z, w R.
Myslimy o tym w ten sposb: na poczatku
mamy 5 niezaleznych
zmiennych: x, y, z, w, t (czy zmniejli zmienne maja 5 stopni swobody). Dokadajac
jedno rwnanie (napisane powyzej)
szylismy liczbe stopni swobody do 4 (bo zmienne nie moga juz sie zmieniac niezaleznie
sa
zwiazane
rwnaniem).
Zastanwmy sie teraz, co sie dzieje, gdy doozymy

kolejne rwnanie, np.
(
3x + 2y z + w t = 5
3x 5y + z 2w + 2t = 6.
Mozliwe
sa teraz trzy sytuacje.
byoby ich
a) Doozone
rwnanie jest sprzeczne z poprzednim (lub z poprzednimi, jezeli
wiecej). W takiej sytuacji otrzymujemy sprzeczny ukad rwnan.

20
b) Doozone
rwnanie jest konsekwencja poprzedniego rwnania (rwnan),
np. jest identyczne z poprzednim rwnaniem, albo jest suma (ze wspczynnikami) kilku poprzed
nich rwnan.
W takiej sytuacji doozone
rwnanie jest kompletnie zbedne w ogle
nie zmienia zbioru rozwiaza
n.
nie zachodzi zaden
c) Jezeli
z poprzednich przypadkw to doozone
rwnanie ponownie zmniejsza liczbe stopni swobody niewiadomych o 1. Myslac
o naszym konkretnym
przykadzie: po doozeniu drugiego rwnania zmienne x, y, z, w nie zmieniaja sie juz
sci od x, y, z
niezaleznie,
mozna
(uzywaj
ac
tego rwnania) wyliczyc np. w w zalezno
(podstawiamy t wyliczone w poprzednim kroku i wyznaczmy z rwnania w w zaleznosci od x, y, z).
Warto dobrze przetrawic te uwage bo jest to jedna z najwazniejszych

obserwacji dotycza
cych ukadw rwnan liniowych:
doozenie
jednego rwnania (na og) zmniejsza liczbe stopni swobody niewiadomych o 1.
Piszac
na og mamy na mysli dwa wspomniane wczesniej wyjatki
(gdy dopisane rw z poprzednimi). Kontynuujac
nanie jest sprzeczne, lub zalezne
nasz przykad spodziewamy
po doozeniu
sie, ze
kolejnego rwnania zmniejszymy liczbe stopni swobody do 2, potem
ukad ma
do 1, i wreszcie, gdy bedzie 5 rwnan do 0. Zero stopni swobody oznacza, ze
dokadnie jedno rozwiazanie
(w rozwiazaniu
nie ma parametrw).
wyglada
Bogatsi o powyzszy
wywd, zastanwmy sie jak moze
c rozwiazanie
ukadu rwnan
3x + 2y z + w t = 5
3x 5y + z 2w + 2t = 6
x + 2y z + 3w t = 1
2x 2y + 2z + w t = 2
x y + z 2w + 2t = 3.
Sa trzy mozliwo
sci.
jedno z rwnan jest sprzeczne z pozostaymi to ukad jest sprzeczny.
Jezeli
zadne
od pozostaych (nie jest ich konsekwencja)

Jezeli
z rwnan nie jest zalezne
to
ukad ma dokadnie jedno rozwiazanie.
Jezeli
wreszcie niektre rwnania sa zbedne to ukad bedzie mia nieskonczenie
od
wiele rozwiaza
n.
Od ilu parametrw beda zalezay
te rozwiazania?
to zalezy
mozna
usuna
tego, ile rwnan jest zbednych. Jezeli
c jedno rwnanie, to w rozwia
zaniu bedzie jeden parametr, jezeli dwa, to rozwiazaniu
beda dwa parametry itd.
Dokadniejsza analiza opisanej sytuacji prowadzi do waznego

twierdzenia algebry liniowej,
tw. Kroneckera-Cappellego.
ukad rwnan liniowych z n niewiadomymi ma rozwiazanie,
ono
Jezeli
to zalezy
od n k parametrw, gdzie k oznacza liczbe niezaleznych

rwnan ukadu.

21

Układy Równań

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Układy Równań

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.zadania.

info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

z ostatniego rwnania wynika, ze

( x, y, z) = (1, 4, 1) lub ( x, y, z) = (1, 4, 1).

ukad jest nieoznaczony.

ale nie ma pary liczb ( x, y) speniajacej

jednoczesnie; y nie moze

z jest dowolna liczba rzeczywista to z rwnan ukadu wyliczamy:

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Ukady liniowe dwch rwnan z dwiema niewiadomymi

miec jedno rozwiazanie

(gdy proste nie sa rwnolege) lub moze

sprowadza sie do znalezienia punktw wsplnych prostych y = x + 3 i y = x + 1.

proste te przecinaja sie w punkcie ( x, y) = (1, 2).

ukad rwnan nie ma rozwiaza

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

ukadw rwnan liniowych i tym sie teraz zajmiemy.

Z pierwszego rwnania wyliczamy y = 9 3x i podstawiamy to wyrazenie

Te sama metode mozemy

wiadomych) i wyliczone wyrazenie

prostszy ukad rwnan (ktry ma jedno rwnanie i

Z pierwszego rwnania wyliczamy z = 2 x y i podstawiamy to wyrazenie

Metoda przeciwnych wspczynnikw

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Metoda eliminacji Gaussa

uatwic uczniom pierwszy kontakt z ukadami

Aby pozbyc sie y-ka w drugim rwnaniu, od drugiego rwnania odejmujemy

Oszczednosc jednak jest, bo przy odrobinie wprawy powyzszy

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Na koniec obliczamy wartosci pozostaych niewiadomych

ukadw rwnan zostaa usunieta ze szkolnych

programw nauczania, ale czasem bywa uzyteczna

Dobrym c wiczeniem jest wyprowadzenie tych wzorw wystarczy rozwiaza

ukad rwnan (z literkami) uzywaj

Aby uporac sie powyzszymi

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

nazywamy wyznacznikiem stopnia 2 z liczb ( a, b, c, d).

ukadu rwnan mozemy

Przy tych oznaczeniach wzory na rozwiazania

ukadu rwnan pamietamy w postaci:

W = 0, ale Wx 6= 0 lub Wy 6= 0 to ukad jest sprzeczny.

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info

www.zadania.info N AJWI EKSZY

I NTERNETOWY Z BIR Z ADA N Z M ATEMATYKI

Ukad rwnan jest wiec sprzeczny.

Ukady rwnan wielomianowych stopnia 2

geometrycznym, czy tez w zadaniach

Podstawiamy y = 3x 2 z drugiego rwnania do pierwszego.

( x 3)2 + (3x + 9)2 = 40

ukadu: ( x, y) = (1, 5) lub ( x, y) =

drugiego, ale sytuacja sie uprosci, gdy podniesiemy wszystkie wyrazenia

Podstawiamy te wartosc do pierwszego rwnania wyjsciowego ukadu i mamy

Materia pobrany z serwisu www.zadania.info