Kyrios czy tetragram w LXX?

Nie wiemy, jak oryginalna wersja Septuaginty tumaczya tetragram. Dostpne

Septuaginty z IV wieku konsekwentnie stosuj greckie

odpowiedniki: kyrios, bd theos. Pytanie wic brzmi: Co si znajdywao w
oryginalnym tekcie LXX? Greckie ekwiwalenty? Hebrajskie litery tetragramu? A
moe co zupenie innego?
kompletne kopie

Nieco wiata rzucaj na t spraw opinie staroytnych uczonych, Orygenesa i

Hieronima, oraz odkrycia fragmentw najdawniejszych kopii Septuaginty. Dla

przypomnienia wymienimy te fragmenty:

* Papirus Fouad 266b (848) zawierajcy fragmenty ksigi Powtrzonego Prawa,

rozdziay od 10 do 33, datowany na I wiek p.n.e. Uczeni zauwayli, e w 31

miejscach wok tetragramu znajduje si spora ilo miejsca, wielkoci 5-6 liter

(np. 18:5; 20:13; 27:2; 28:61; 29:3). Najwidoczniej pierwszy kopista zostawi
puste miejsce i oznaczy je kropk, a drugi wpisa tetragram paleohebrajskimi
literami, ktry zajmowa poow pustej przestrzeni 1.

* 8HevXII a (LXXVTS 10a) oraz 8HevXII b (LXXVTS 10b) w rkopisie A w 24

miejscach wystpuje tetragram w caoci lub czciowo, natomiast w rkopisie B
jedynie w 4 miejscach.

* Se2grXII (LXXIEJ 12) zawierajcy fragmenty Prorokw Mniejszych. Tetragram

wystpuje w Ksidze Jonasza 3:3. Natomiast w Ksidze Nahuma 1:9 i Ksidze
Zachariasza 4:8a tetragram zastpiono sowem Theos postaci nomina sacra.

* 4QpapLXX-Levb (4Q120) zawierajcy fragmenty Ksigi Kapaskiej, rozdziay

od 2 do 5. W dwch wersetach: 3,12; 4,27 tetragram pojawia si w formie .
* Papirus Oxyrhynchus 3522 zawierajcy 42 rozdzia Ksigi Hioba z

tetragramem pisanym paleohebrajskimi literami.

* Papirus Oxyrhynchus 656 zawierajcy fragmenty Ksigi Rodzaju, rozdziay od

14 do 27. W jednym miejscu kopista zostawi pust przestrze, w drugim wstawi
sowo Kyrios.

* Papirus Oxyrhynchus 1007 Welinowa karta o wymiarach 5 na 16,2 cm.

datowana na III wiek n.e.. Zawiera fragmenty Ksigi Rodzaju, rozdziay 2 i 3.

Oddaje imi Boe w formie skrconego tetragramu (podwjne jod), w innych

miejscach jako Theos postaci nomina sacra2.

* Papirus Oxyrhynchus 5101 zawierajcy fragmenty Ksigi Psalmw.

* Papirus Rylandsa 458 zawierajcy fragmenty Ksigi Powtrzonego Prawa.

Zawiera puste miejsca, w ktrych prawdopodobnie kopista mia wpisa tetragram.

1 Z. Aly, L. Koenen, Three Rolls of the Early Septuagint: Genesis and Deuteronomy , Bonn 1980, ss. 5-6.
2 A. S. Hunt, The Oxyrhynchus Papyri, London 1910, tom VII, s. 1-2.

* Papirus Berlin 17213 zawierajcy fragmenty Ksigi Rodzaju rozdzia 19.

Zawiera puste miejsce najwyraniej dla imienia Boego, chocia Emanuel Tov
sdzi, e jest to wolna przestrze koczca akapit 3.

* Ambrosiano O 39 sup. najmodszy grecki rkopis zawierajcy imi Boe to

Hexapla Orygenesa, przekazujca wrd innych przekadw rwnie tekst

Septuaginty. Kodeks ten pochodzi z koca IX wieku, a jest przechowywany w
Bibliotece Ambrozjaskiej.
Jak wspomnielimy, bysk wiata na spraw tetragramu w oryginalnym LXX

rzucaj niektrzy Ojcowie Kocioa. I tak Orygenes w dziele Selecta in Psalmos

poczyni nastpujc uwag: W najdokadniejszych manuskryptach IMI pisane

jest literami hebrajskimi, cho nie dzisiejszymi, tylko najdawniejszymi 4 . W jego

Heksapli - dziele zestawiajcym ze sob dostpne w jego czasach tumaczenia

Biblii Hebrajskiej - w greckich przekadach Akwili, Symmacha, a take w LXX,
tetragram wystpuje jako . W drugiej kolumnie zapisano go literami
hebrajskimi5.

Hieronim w dziele Prologus galeatus wspomnia o istnieniu tetragramu w

dawniejszych, greckich woluminach: Po dzi dzie znajdujemy w niektrych

woluminach greckich imi Boe tetragram napisane archaicznymi literami 6.

W innym miejscu czytamy te: Dziewitym jest tetragram, ktry uwaano za
[anekfneton], czyli niewymawialny, a ktry tworz litery Jod, He, Waw, He. Kiedy
niektrzy

niedouczeni

napotykali

go

ksikach

greckich,

powodu

podobiestwa liter czytali [PIPI]7.

Powysze stwierdzenia byy do 1944 roku jedynymi dowodami na istnienie w

kopiach LXX zapisu tetragramu literami paleohebrajskimi. Wspomniany ju W. G.

Waddell, opublikowa w tym roku zdjcie fragmentu LXX, zawierajcego cz
ksigi Powtrzonego Prawa. Datowany na I wiek p.n.e., jest jednym z trzech

fragmentw znanych jako Papirus Fouad 266 (266b). Niektrzy uczeni na

podstawie powyszych argumentw, podtrzymuj tez, e oryginalni tumacze

LXX nie oddawali tetragramu sowem Kyrios, lecz zachowywali go w formie
hebrajskich lub paleohebrajskich liter8.

3 E. Tov, Scribal practices and approache`s reflected in the texts found in the Judean Desert , Brill 2004, s.
231.

4 Orygenes, Selecta in Psalmos 2.1 [w:] J. P. Migne, Patrologiae Graeca, tom 12, kolumna 1104.

5 W. G. Waddell, The Tetragrammaton in the LXX [w:] The Journal of Theological Studies, Oksford 1944, t.
XLV, ss. 158, 159.

6 Prologus galeatus [w:] J. P. Migne, Patrologiae latina, tom 28, kolumna 594f.
7 Ep. 25, Ad Marcellum

8 Tak twierdz m. in. P. Kahle, The Cairo Geniza, New York 1959, ss. 162, 222; G. Howard, The Tetragram

and the New Testament [w:] Journal of Biblical Literature 96 1977, ss. 63-66; J. F. Fitzmyer, 101 pyta o
Qumran, Krakw 1992, ss. 59-60.

Odkrycia archeologiczne dostarczyy do zaskakujcych dowodw, ktre

powoduj wyrw w powyszej argumentacji. Znaleziony w czwartej grocie w

Qumran, zwj o symbolu 4QpapLXXLevb, zawiera imi Boe tumaczone na .

Skonio to niektrych uczonych do wniosku, e tumacze LXX nie przekadali
imienia Boego jako kyrios, ale przedstawiali je zapisane greckimi literami jakby
to byo osobiste imi. Emmanuel Tov skomentowa to nastpujco: Papirus ten

reprezentuje wczesn wersj greckiego tumaczenia Biblii. () Prawdopodobne

odzwierciedla wersj zgodn z oryginalnym tekstem LXX 9. Nie moemy jednak z

ca pewnoci stwierdzi, e w oryginalnym tekcie LXX widniaa forma . Do
tej pory uczeni nie doszli do jaki przekonujcych wnioskw za lub przeciw tej
tezie.
Inni natomiast uwaaj, e pierwotnie w Septuagincie stosowano Kyrios jako

zamiennik

tetragramu,

wprowadzony

pniejszych

przez

ydowskich

najstarsze

fragmenty

wersjach

kopistw .
10

Albert

LXX

tetragram

Pietersma

zosta

wysun

propozycj w 1978 roku. Opar si na dobrze udokumentowanej tezie, e

dostpne

LXX

nosz

lady

poprawek

nie

reprezentantami pierwotnego tekstu. Poprawki te miay na celu zharmonizowanie

tekstu LXX z tekstem hebrajskim. Wprowadzenie tetragramu do tych kopii LXX,

miao wic charakter wtrny. Wida to szczeglnie w Papirusie Fouad 266. Ludwig
Koenen, autor najnowszego opracowania tego tekstu, zauway: Tam gdzie mia

si znajdowa tetragram, skryba zostawia pust przestrze dugoci 5-6 liter (np.

wielkoci penego sowa kyrios) i oznaczy to miejsce kropk postawion na

pocztku na grze. Drugi kopista wpisywa tetragram, ktry zajmowa przestrze

wielkoci 2,5-3 liter11. Oczywicie naley doda za Emmanuelem Tovem, e owe

puste przestrzenie pasuj rwnie do tetragramu 12.

Argumentacja Pietersmy nie opiera si tylko na dowodach zewntrznych.

Uwanie analizuje uycie sowa kyrios w greckiej wersji Pentateuchu. Zauwaa, e

w niektrych miejscach tumacz oddaje hebrajskie wyraenie adonaj jhwh jednym

sowem kyrios, aby unikn niepotrzebnego powtrzenia (Rodzaju 15:3, 8;
Wyjcia 23:17; 34:23).

Martin Rsel podaje jeszcze inny wewntrztekstowy argument, przemawiajcy za

kyrios jako pierwotnym tumaczeniu hebrajskiego tetragramu. Powouje si na

9 The Greek Biblical Texts from the Judean Desert [w:] Hebrew Bible, Greek Bible, and Qumran Collected

Essays, rozdzia 23, s. 8.

10 P. Shehan, The Divine Name at Qumran, in the Masada Scroll and in the Septuagint [w:] BIOSCS 13 (1980),
s. 38; A. Pietersma, Kyrios or Tetragramm: A Renewed Quest for the Original Septuagint [w:] De Septuaginta:
Studies in Honour of John William Wevers on his Sixty-Fifth Birthday, s. 99-100.
11 Z. Aly; L. Koenen, Three Rolls of the Early Septuagint: Genesis and Deuteronomy, Bonn, 1980, s. 5-6.
12 E. Tov, Scribal practices and approache`s reflected in the texts found in the Judean Desert , Brill 2004, s.
208.

tekst z Ksigi Kapaskiej 24:16 wg LXX: Skoro wymwi imi Pana, musi umrze
13. W tekcie hebrajskim jest mowa o blunieniu przeciw imieniu Boemu.

Niemoliwe jest konkluduje - eby tumacz LXX w tak dosadnym nakazie,

umieci imi Boe w postaci tetragramu14.

Badacze dostrzegaj te pewn konsekwencj w stosowaniu sw Kyrios oraz

Theos jako zamiennikw tetragramu, najwyraniej z powodw egzegetycznych 15.

Martin Rsel zauway, e w tekcie greckim mona zauway tendencj do
stosowania ho Theos w odniesieniu do potnych czynw Boga, a Kyrios - do
okazywania wspczucia wobec Izraela16.
Dowodem s take ksigi deuterokanoniczne, w ktrych wystpuje sowo Kyrios

oraz List Arysteasza wers 155 cytujcy Ksig Powtrzonego Prawa 7:18 w wersji
LXX.

Powrmy do pytania postawionego na pocztku: co si znajdywao w

oryginalnym tekcie Septuaginty tetragram czy kyrios?

Krtko mwic: nie wiadomo. Nie mona zaprzeczy, e w niektrych kopiach

Septuaginty datowanych na I wiek p.n.e., widnia tetragram pisany literami

paleohebrajskimi. Septuagint tumaczono w latach 284247 p.n.e., a wic czas
midzy powstaniem oryginalnego tekstu LXX a odkrytymi kopiami z tetragramem,
to blisko 200 lat! Do tego dostpne kopie z I wieku nosz lady rewizji tekstu (w
Papirusie Fouad 266 zamieszczano kropki nad miejscem, w ktrym mia si
znale tetragram). Dopki nie odnajdzie si pierwotny tekst LXX, dopty
jestemy skazani na tego rodzaju domysy.
Czy moemy ustali, jaki by odbir pierwotnego tekstu LXX przez szersze grono
odbiorcw? W pewnym zakresie tak. Dziki temu zobaczymy, czy ju wtedy
dokonywano przerbek greckiego tekstu.

Dosy ciekaw sugesti poda, wspomniany ju Albert Pietersma w oparciu o

wnioski innego badacza, Patricka Skehana. Skehan w jednym ze swych artykuw
stwierdzi, e w tekstach z Palestyny mona zaobserwowa proces wtrnej

archaizacji, przejawiajcy si w zamianie pisowni tetragramu z aramejskiej na

paleohebrajsk. Albert Pietersma przenosi miejsce dokonywania tych poprawek z

Palestyny do Egiptu. Palestyna bya bowiem targana wewntrznymi niepokojami,
13 Septuaginta czyli Biblia Starego Testamentu wraz z ksigami deuterokanonicznymi i apokryfami ,
przeoy, przypisami i wstpami opatrzy ks. Remigiusz Popowski, Warszawa 2013, s. 153.

14 M. Rsel, The Reading and Translation of the Divine Name in the Masoretic Tradition and the Greek

Pentateuchs [w:] Journal for the Study of the Old Testament, Vol 31.4 (2007), s. 418.
15 Analiz Pentateuchu pod tym ktem przeprowadzi A. Pietersma, a wyniki przedstawi w artykule: Kyrios
or Tetragramm: A Renewed Quest for the Original Septuagint [w:] De Septuaginta: Studies in Honour of John
William Wevers on his Sixty-Fifth Birthday, s. 99-100.
16 M. Rsel, The Reading and Translation of the Divine Name in the Masoretic Tradition and the Greek
Pentateuchs [w:] Journal for the Study of the Old Testament, Vol 31.4 (2007), s. 423.

co spowodowao masow emigracj ydw do Egiptu. Wytworzy si wic

korzystny klimat dla prac kopistw palestyskich. Mogli oni wtedy dokonywa

rewizji greckiego tekstu i by moe zamienia tytu kyrios na tetragram pisany

literami paleohebrajskimi.

O istnieniu dokonywania poprawek w tekcie LXX przez kopistw palestyskich,

mwi List Arysteasza. Opowiada on o okolicznociach powstania greckiego

przekadu Picioksigu. Micha Wojciechowski zauwaa, e w szczeglnoci

suy mg List upewnieniu ydw z Egiptu co do wartoci Tory greckiej i w

ogle judaizmu, a by moe take obronie przed zarzutami ze strony judaizmu

palestyskiego17. W wersach 310-311 prawdopodobnie zawarto wzmiank o
istnieniu przerbek greckiej wersji Pisma:

Gdy odczytano zwoje, kapani, starsi tumaczy i tych ze wsplnoty oraz

przywdcy tumu, powstawszy rzekli: Skoro piknie i wicie to

przetumaczono i z ca starannoci, jest suszne, eby pozostao ono

jak jest, i by nie dokonywano adnej przerbki. (311) Gdy wszyscy
zgodzili si z t wypowiedzi, rozkazali naoy kltw, jak jest u nich w
zwyczaju, jeli kto zrobi przerbk, dokadajc lub zmieniajc co

wzgldem caoci tekstu, albo te skrelenie susznie to czynic, eby

jako niezmienny i trway zosta ustrzeony18.
Autor tego apokryficznego listu nie podaje bliszych szczegw, o jakie
przerbki chodzio. Czy wspomniana w licie kltwa odnosia si m. in. do praktyk

zastpowania tytuu Kyrios tetragramem? Nie wiadomo. Mona przypuszcza, e

tak powana rang praktyka nie uszaby uwadze Arysteasza. Kwestia ta musi

pozosta w sferze domysw, poniewa oprcz powyszej wzmianki, nie

dysponujemy adnymi konkretnymi dowodami, ktre powiadczayby istnienie
praktyki zastpowania kyrios tetragramem w czasach Arysteasza (wiek III p.n.e.).

17 M. Wojciechowski, List Pseudo-Arysteasza [w:] Studia Theologica Varsaviensia 40: 2002 nr 1, 121-167.
18 M. Wojciechowski, List Pseudo-Arysteasza [w:] Studia Theologica Varsaviensia 40: 2002 nr 1, 121-167.