Jak rysuj niewidomi

Osoby niewidome i widzce, rysujc otaczajce je obiekty, stosuj podobne

techniki, co dowodzi, e midzy wzrokiem a dotykiem istnieje cisy zwizek

ABRAHAM MENASHE

John M. Kennedy

oznaem Betty, kiedy bya nastolatk. Spotkaem j w Toronto w 1973 roku. Rozmawiaem
tam z ludmi, ktrzy mieli uczestniczy
w moich badaniach nad percepcj dotykow. Betty stracia wzrok, kiedy miaa dwa lata. Nie zdya nauczy si rysowa. Byem wic zdumiony, gdy powiedziaa mi, e lubi rysowa profile
czonkw swojej rodziny. Zanim zaczem pracowa z niewidomymi, mylaem zawsze o rysunkach jak o kopiach
wiata odbieranego wzrokiem. Nie rysujemy przecie dwikw, smakw
czy zapachw. Rysujemy to, co widzimy. Przypuszczaem wic, e niewidomi nie s zainteresowani rysowaniem
i nie maj w tym kierunku uzdolnie.

56 WIAT NAUKI Marzec 1997

NIEWIDOMI ARTYCI tacy jak Tracy, wykorzystujc zmys dotyku, rysuj znane im
przedmioty (powyej). Tracy cakowicie stracia wzrok w wieku dwch lat z powodu nowotworu siatkwki. Dotykajc kieliszka, potrafi jednak odtworzy jego ksztat. Obmacujc papier umieszczony na kawaku filcu, wie, gdzie piro dotkno kartki i pozostawio
lad. Poniewa kreski w najprostszych rysunkach odzwierciedlaj kontury przedmiotw,
s one z atwoci rozpoznawane zarwno za pomoc dotyku, jak i wzroku. Dlatego te osoby widzce mog bez trudu odczyta rysunki niewidomych.

Jednak to, co usyszaem od Betty,

uwiadomio mi, e nie miaem racji.
Posugujc si wyobrani, Betty
z upodobaniem przenosia na papier
poznawane dotykiem zarysy rnych
twarzy.
Byem tak zaintrygowany jej zdolnociami, e chciaem dowiedzie si, czy
rwnie inne osoby niewidome mog
wykonywa poprawne rysunki i czy s

one rozpoznawane przez osoby widzce. Oprcz tego miaem nadziej si dowiedzie, czy niewidomi potrafi odczytywa symbole, ktrymi czsto posuguj si osoby widzce. Aby wprowadzi osob niewidom w paski, graficzny wiat, wykorzystaem wiele przyrzdw. Posugiwaem si rnymi modelami, rysunkami wykonanymi z drutu, ale najczciej tzw. rysownicami

Szkice
Po rozmowie z Betty zastanawiaem
si, czy wszyscy niewidomi potrafi rozpozna profile twarzy na szkicach. Przez
wiele lat prosiem niewidomych w Europie i Ameryce Pnocnej, by naszkicowali kilka rnych obiektw. Ostatnio
przeprowadziem seri bada z Yvonne
Eriksson z Uniwersytetu Linkping i
Szwedzkiej Biblioteki Brajlowskiej.
W 1993 roku zbadalimy trzech mczyzn i sze kobiet ze Sztokholmu. Cztery osoby byy niewidome od urodzenia,
trzy straciy wzrok, majc powyej trzech
lat, u dwch natomiast zachoway si
resztki wzroku (czynne byy obie gaki
oczne). Kady z badanych dosta cztery
wypuke rysunki, ktre wykona Hans-Joergen Andersen, student psychologii
na Uniwersytecie Aarhus w Danii. Naklei on na pask metalow tabliczk
cienkie druciki pokryte plastikiem [grna
ilustracja na nastpnej stronie}.
Wraz z Eriksson prosilimy badanych,
by opisali najbardziej wyrazist cech
kadego profilu, uywajc jednego z czterech okrele: umiech, krcone wosy,
broda lub duy nos. Pi osb (wcznie
z niewidomym od urodzenia mczyzn) poprawnie rozpoznao wszystkie

cztery rysunki. Tylko jedniej osobie nie

udao si z adnym. Badani dokadnie
zidentyfikowali rednio 2.8 spord tych
czterech prostych rysunkw. Dla porwnania: gdy 18 widzcym studentom z Toronto zaoono na oczy opaski i dano te
same rysunki, uzyskali oni tylko nieco
lepsze wyniki o redniej 3.1.
Wielu badaczy z USA, Japonii, Norwegii, Szwecji, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii uzyskao podobne wyniki. Nie ma
wic wtpliwoci, e niewidomi potrafi rozpoznawa uproszczone ksztaty
znanych sobie obiektw. Pocztkowo
dziwi moe fakt, e nawet ci, ktrzy
nigdy nic nie widzieli, intuicyjnie wiedz, jak wyglda twarz lub jaki przedmiot. Gdy jednak si nad tym zastanowimy, dojdziemy do wniosku, e nie
jest to wcale takie dziwne. W najprostszych rysunkach liniami zaznacza si
jedno z dwojga: miejsce, gdzie nakadaj si na siebie dwie paszczyzny lub
gdzie stykaj si ich krawdzie. Nie potrzeba widzie, by o tym wiedzie. Mona to stwierdzi wycznie za pomoc
dotyku.
Nie wszyscy niewidomi rwnie dobrze rozpoznaj wypuke rysunki. Te
rnice mog wiza si z wiekiem,
w jakim dana osoba stracia wzrok. Dla
osb niewidomych od urodzenia lub ta-

SZKICE wykonane przez Kathy, ktra stracia wzrok w trzecim roku ycia, wiadcz
o tym, e niewidomi artyci wykorzystuj
wiele takich samych technik jak widzcy rysownicy. Zaznaczaj oni powierzchni za
pomoc linii, tak jak to jest na rysunku Kathy ukazujcym ora, wisiorek z jej bransoletki (u gry). Niewidomi przedstawiaj
obiekty (np. dom) z konkretnego punktu
obserwacyjnego. Uywaj pewnych symboli, aby przekaza abstrakcyjne treci. Kathy
narysowaa serce wok dziecicego eczka, co miao oznacza mio, ktr otacza
si dziecko. Posuguj si te skrtami, by
ukaza perspektyw. Kathy narysowaa klocek w ksztacie litery L oraz szecian takiej
samej wielkoci, kiedy leay obok siebie.
Gdy jednak szecian znalaz si dalej, narysowaa go jako mniejszy.

Za zgod JOHNA M. KENNEDYEGO

umoliwiajcymi zrobienie wypukych

rysunkw, ktre udostpni mi Szwedzki Zwizek Niewidomych. S to tablice
z twardego materiau pokryte warstw
gumy oraz cienk plastikow foli.
Wypuke rysunki powstaj, kiedy prowadzimy dugopis po folii, nieco go
przyciskajc.
Dziki tym przyrzdom ja i moi
wsppracownicy dokonalimy w cigu ostatnich 20 lat do istotnych ustale, ktre zmieniy nasze pogldy na temat percepcji zmysowej. Co najwaniejsze, dowiedzielimy si, e osoby
niewidome i widzce uywaj takich
samych uproszcze graficznych, czyli wykorzystuj wiele podobnych technik do odtwarzania otaczajcych obiektw. Obie grupy rysuj linie w celu
odzwierciedlenia konturw. Zarwno
jedni, jak i drudzy stosuj skrty i uywaj zbiegajcych si linii, aby pokaza
gbi. Wszyscy zazwyczaj przedstawiaj na obrazie obiekty z pewnego punktu obserwacyjnego. Rysuj dugie lub
nieregularne linie, aby odda ruch.
Wszyscy rwnie posuguj si symbolicznymi ksztatami, cho nie zawsze
idealnie narysowanymi, takimi jak serce czy gwiazdka, w celu przekazania
abstrakcyjnych treci. W sumie z naszej
pracy wynika, i nawet z bardzo prostych obrazkw mona dowiedzie si
wicej, ni uda si dostrzec.

WIAT NAUKI Marzec 1997 57

kich, ktre straciy wzrok we wczesnym

dziecistwie, wypuke rysunki nastrczaj czasami trudnoci. W 1993 roku
Yatsuka Shimizu z Politechniki w Tsukuba w Japonii wraz ze wsppracownikami, Shinya Saida i Hiroshi Shimura,
wykazali jednak, e 60% takich osb potrafio zidentyfikowa proste rysunki
pospolitych obiektw, jak ryba czy butelka. Widzcy z opaskami na oczach
uzyskali nieco lepsze wyniki, ale przecie s oni bardziej oswojeni z wszelkimi rysunkami.
Ciekawe, e osoby, ktre straciy
wzrok w pniejszym wieku, czsto rozpoznaj wypuke proste rysunki z wiksz atwoci ni osoby widzce oraz
niewidomi od urodzenia lub od wczesnego dziecistwa, czego dowodzi Morton Heller z Winston-Salem University.
Przyczyn tej prawidowoci moe by
fakt, i ludzie ci s podwjnie uprzywilejowani w tym wiczeniu nie tylko s
zwykle bardziej ni niewidomi od uroKULA, STOEK I SZECIAN lece na stole s czsto wykorzystywane do sprawdzenia orientacji przestrzennej. Ich usytuowanie pokazane jest z gry (z prawej). Ktry
rysunek po lewej pokazuje bryy od strony
krawdzi stou narysowanej na dole kartki?
Ktry rysunek pokazuje je z przeciwnej strony? Ktry pokazuje je od strony lewej, a ktry od prawej? Zarwno niewidomi, jak i widzcy radz sobie z tym zadaniem rwnie
dobrze. Dowodzi to, e niewidomi potrafi
wyobrazi sobie, jak wygldaj przedmioty
widziane z jakiego konkretnego miejsca.

58 WIAT NAUKI Marzec 1997

dzenia oswojeni z rysunkami, lecz rwnie maj znacznie lepiej rozwinity

zmys dotyku ni osoby widzce.
Przypadek Betty skoni mnie do
sprawdzenia, czy niewidomi mog rozpoznawa proste rysunki; przypadek
Kathy z Ottawy, rwnie artystki amatorki, przywid mnie natomiast do zbadania jeszcze jednego problemu. Kathy
bya kobiet 30-letni, gdy po raz pierwszy uczestniczya w moich badaniach.
Nowotwr siatkwki wykryto u niej w
pierwszym roku ycia. Gdy miaa trzy
lata, bya ju cakowicie niewidoma,
a i nigdy przedtem nie widziaa dokadnie. Mimo to robia naprawd dobre wypuke rysunki.
Perspektywa
Pewnego razu naszkicowaa kilka
rnych ukadw szecianu i klocka w
ksztacie litery L, ktre pozwoliy mi
ustali, w jaki sposb odlego wpywa
na ich przedstawienie. Gdy bryy leay
obok siebie, narysowaa je takiej samej
wielkoci, jakie w rzeczywistoci byy.
Gdy jednak szecian znajdowa si dalej
ni klocek, zmniejszya go na rysunku.
Ten drugi rysunek by zgodny z podstawowym prawem perspektywy kiedy przedmiot si oddala, wydaje si nam

mniejszy. (Wyobracie sobie, e patrzycie pod pewnym ktem na pot cigncy si a po horyzont; jego sztachety wydaj si tym krtsze, im dalej s od nas.)
Kathy zastosowaa wanie t podstawow zasad. Nasuwao to przypuszczenie, i niewidomi atwo mogliby zrozumie niektre aspekty perspektywy.
Po rozwaeniu hipoteza ta wydaa mi
si rozsdna. Zawsze patrzymy na jaki
obiekt z pewnego punktu obserwacyjnego, ale tak samo jest, kiedy po niego
sigamy czynimy to te z okrelonego
miejsca. Aby udowodni t hipotez,
przeprowadzilimy odpowiednie badania z Paulem Gabiasem z Okanagan
University College w Kolumbii Brytyjskiej, ktry pracowa wtedy w New York
University.
Przygotowalimy pi wypukych rysunkw: jeden stou i cztery szecianu
[u gry na nastpnej stronie]. Pokazalimy
te rysunki 24 osobom niewidomym od
urodzenia i zadalimy im seri pyta.
St mia kwadratowy blat i cztery nogi.
Badanym powiedzielimy, e osoba niewidoma, ktra narysowaa st, pragna,
zgodnie z tym, co mwia, pokaza, i
jest on z kadej strony symetryczny. Powiedzielimy im pniej, e inny niewidomy narysowa identycznie st, twierdzc, i nakreli go od dou. Uwaa, e
rysujc st z gry lub z boku, nie mgby tak naprawd pokaza ani blatu, ani
czterech ng.
Poprosilimy nastpnie badanych, by
wybrali rysunek szecianu wykonany
ich zdaniem przez osob, ktra rysowaa st od dou. Aby zdecydowa si na
konkretny rysunek, badani musieli zrozumie, jak strategi stosowali poszczeglni wykonawcy. Jeden z szecianw
przypomina rozoone pudeko: przednia ciana bya narysowana porodku,
dokoa niej znajdoway si ciany grna, dolna, lewa i prawa. Na kolejnym
rysunku byy dwa kwadraty przedstawiajce przd i gr szecianu. Na trzecim przedni cian przedstawiono

Za zgod JOHNA M. KENNEDYEGO

Za zgod JOHNA M. KENNEDYEGO

PROFILE WYKONANE Z DRUTU pokrytego plastikiem i przymocowanego do paskiej

metalowej tabliczki dano do rozpoznania
dziewiciu niewidomym osobom podczas
badania przeprowadzonego w Sztokholmie.
Poproszono je o opisanie kadego rysunku
za pomoc jednego z czterech okrele:
umiech, krcone wosy, broda lub duy nos.
Badani dokadnie opisali rednio 2.8 spord
czterech rysunkw, co dowiodo, e niewidomi potrafi rozpozna rysunki prostych
przedmiotw. Osoby widzce z opaskami na
oczach uzyskay tylko nieco lepsze wyniki.

WIAT NAUKI Marzec 1997 59

Za zgod JOHNA M. KENNEDYEGO

Za zgod JOHNA M. KENNEDYEGO

helm Busch, jeden z najbardziej znanych XIX-wiecznych

rysownikw, praktycznie nie
stosowa linii majcych
oznacza ruch a do okoo
1877 roku.
Gdy poprosiem kilku innych niewidomych o narysowanie krccego si koa,
uciekali si zazwyczaj do bardzo sprytnego rozwizania:
NIEWIDOMI nie maj trudnoci ze zrozumieniem perspektywy. Aby przekona si o susznoci tego
kilku z nich narysowao
zaoenia, autor wraz z Paulem Gabiasem z Okanagan University College poprosili 24 osoby niewidome
od urodzenia, by obejrzay rysunek stou (z lewej) oraz cztery rysunki szecianu. Ochotnikom szprychy k jako zaokrglopowiedziano, e jeden niewidomy przedstawi st w formie gwiazdy, poniewa chcia pokaza, jak
ne linie. Kiedy zapytaem
wyglda z dou. Inny niewidomy narysowa tak samo st z zamiarem ukazania jego symetrii. Nastpnie dlaczego, wszyscy odpowiebadani mieli wskaza szecian, ich zdaniem narysowany najprawdopodobniej przez t sam osob, ktra
dzieli, e jest to metaforyczne
nakrelia st od spodu. Wikszo wybraa szecian zoony z dwch trapezw (skrajnie z prawej),
przedstawienie ruchu. Taka
czyli ten, w ktrym zastosowano najbardziej wyszukan perspektyw.
zgodno moe wiadczy
o tym, e istotnie bardzo dow formie kwadratu, a grn w ksztacie
wej kolejnoci. Najlepszy wynik wynobrze odzwierciedlao to ruch. Czy jedprostokta mniejszego, poniewa ciasi wic 10 poprawnych odpowiedzi.
nak byo lepsze ni na przykad faliste,
na ta bya oddalona od obserwatora.
W sumie niewidomi uzyskali przecitpowyginane czy te inne linie? OdpoCzwarty rysunek ukazywa dwa trapen 6.7, a widzcy 7.5. W tych wiczewied nie bya jasna. Postanowiem zazy zczone najduszymi bokami. Owa
niach, polegajcych na rysowaniu i roztem sprawdzi, czy rysunki z rnymi
przeduona linia oznaczaa, e ta krapoznawaniu rysunkw, dziewi osb,
liniami majcymi oznacza ruch s zrowd szecianu znajduje si najbliej
ktre straciy wzrok w pniejszym wiezumiae dla wielu osb, czy te s czyobserwatora.
ku, wypado nieco lepiej ni niewidotelne tylko dla ich autora. Chciaem poJak mylicie, ktry rysunek zosta zromi od urodzenia i widzcy. Osoby te
nadto dowiedzie si, czy niewidomi
biony przez osob, ktra rysowaa st
uzyskay przecitnie wynik 4.2 z rysointerpretuj linie oznaczajce ruch inaod dou? Wikszo niewidomych wywania i 8.3 z rozpoznawania. Znw
czej ni widzcy.
braa ten z dwoma trapezami. Uznali
mona przypuszcza, e wypady one
W tym celu wraz z Gabiasem wykogo za rysunek z najbardziej skomplikotak dobrze, poniewa kiedy widziay,
nalimy wypuke rysunki piciu rwan perspektyw. Na ostatnim mieja oprcz tego miay lepiej ni widzcy
nych k, przedstawiajc szprychy za
scu znalaz si (co byo do przewidzerozwinity zmys dotyku.
pomoc linii zaokrglonych, falistych,
nia) rysunek rozoonego pudeka. Nie
przerywanych oraz takich, ktre wyzastosowano w nim w ogle adnej perMetafora
chodziy poza koo. Poprosilimy naspektywy. Badani doszli do wniosku,
stpnie 18 niewidomych, by okrelili
e najprawdopodobniej wykonaa go
Z opisanych bada wynika, e nieruch kadego z tych k. Mieli do wyosoba, ktra rysujc st, staraa si powidomi rozumiej szkice i perspektykaza jego symetri.
w stosowan w celu przedstawienia
Heller i ja przygotowalimy kolejny
pooenia przedmiotw i paszczyzn.
eksperyment. Chcielimy udowodni,
Obrazy jednak s czym wicej ni wiere niewidomi pojmuj zasad perspeknym odwzorowaniem rzeczywistoci.
tywy. Take i Wy moglibycie zrobi taZdaem sobie z tego spraw, gdy podkie dowiadczenie; jego opis znajdzieczas jednego z moich bada niewicie na dole poprzedniej strony. Na
doma kobieta postanowia narysowa
prostoktnym stole pooylimy kul,
krcce si koo. Aby ukaza ruch, nastoek oraz szecian. Wszyscy nasi nierysowaa zaokrglone linie w rodku
widomi siedzieli po jednej stronie stookrgu. Byem zaskoczony. Linie pou. Poprosilimy ich, by narysowali
kazujce ruch, takie, jakich ona uya,
przedmioty z miejsca, w ktrym siedz,
s stosunkowo niedawnym wynalazoraz aby wyobrazili sobie pniej, jak
kiem sztuki ilustracyjnej. Znawca sztuk
wygldaj one z trzech pozostaych
piknych David Kunzle pisze, e Wilstron stou oraz z gry. (Szwajcarski
psycholog Jean Piaget nazwa to wiRUCH mona przedstawi za pomoc niereczenie sprawdzaniem perspektywy lub
gularnych linii. Gdy niewidomym i widzwiczeniem trzech gr.) Dla wielu docym pokazano 5 schematw poruszajcych
rosych i dzieci byo to zadanie stosi k, z reguy interpretowali je tak samo.
sunkowo trudne. Przecitnie jednak naWikszo osb uwaaa, i zaokrglone
si badani uzyskali takie same wyniki jak
szprychy oznaczay rwnomierne obracanie si koa. Szprychy narysowane liniami
osoby widzce; wykonali poprawnie
falistymi koo, ktre si chybocze. Linie
3.4 spord piciu rysunkw.
zaamane miay obrazowa podskakiwanie.
Poprosilimy nastpnie naszych baSzprychy przeduone oznaczay ich zdadanych, by wskazali punkt, z ktrego
niem, e koo ma uruchomione hamulce,
rysowali kady obrazek. Pokazalimy
a narysowane liniami przerywanymi e
koo si szybko obraca.
im rysunki dwukrotnie w przypadko-

LISTA SW
KOJARZONYCH
Z KOEM ALBO
KWADRATEM

ZGODNO
MIDZY
BADANYMI
(PROCENTY)

MIKKI TWARDY

100

MATKA OJCIEC

94

SZCZLIWY SMUTNY

94

DOBRY ZY

89

MIO NIENAWI

89

YWY MARTWY

87

JASNY CIEMNY

87

LEKKI CIKI

85

CIEPY ZIMNY

81

LATO ZIMA

81

SABY SILNY

79

SZYBKI WOLNY

79

KOT PIES

74

WIOSNA JESIE

74

CICHY GONY

62

CHODZENIE STANIE

62

NIEPARZYSTY PARZYSTY

57

DALEKI BLISKI

53

ROLINA ZWIERZ

53

GBOKI PYTKI

51

boru nastpujce moliwoci: koo chyboczce si, krcce szybko, obracajce

rwnomiernie, podskakujce lub hamujce. Nasza grupa kontrolna skadaa si
z 18 widzcych studentw University
of Toronto.
Wszyscy niewidomi z wyjtkiem jednej osoby przypisali konkretne ruchy
poszczeglnym rysunkom. Co wicej,
wrd osb widzcych opis by taki sam
jak najczciej powtarzajcy si opis
wrd niewidomych. Opisy widzcych

byy zaledwie troch bardziej

zgodne ni niewidomych.
Poniewa ludzie niewidomi
nie wiedzieli, w jaki sposb
przedstawia si ruch na rysunku, zadanie to wymagao od nich gbszego zastanowienia. Mona jednak z ca
pewnoci powiedzie, e nie
tylko pojli oni znaczenie
kadej linii odzwierciedlajcej ruch, lecz rwnie jako
grupa zinterpretowali je podobnie jak widzcy.
Przekonalimy si, e niewidomi rozumiej rwnie inne rodzaje metafor rysunkowych. Pewnego razu Kathy narysowaa dziecice
eczko porodku serca. Powiedziaa,
e wybraa ten symbol, by pokaza, e
dziecko otoczone jest mioci. Wsplnie z piszcym prac doktorsk Chiczykiem Chang Hong Liu postanowilimy
zbada, w jakim stopniu niewidomi rozumiej symbole wyraone za pomoc
takich abstrakcyjnych rysunkw jak serce. Dalimy wic osobom widzcym list
zawierajc 20 par sw i poprosilimy
je, by z kadej pary wybrali to, ktre najbardziej kojarzy im si z koem, oraz to,
ktre najbardziej kojarzy si z kwadratem. Jeli sami chcielibycie wykona taki eksperyment, list sw znajdziecie
powyej. Zapytalimy ich na przykad,
co pasuje do sowa mikki, a co do
twardy. Wszyscy nasi badani skoja-

rzyli sowo mikki z koem, a twardy z kwadratem. A dla 94% badanych

sowo szczliwy kojarzyo si z koem.
Nie byo jednak tak atwo z innymi parami sw: 79% zwizao okrelenie szybki z koem, a wolny z kwadratem. Zaledwie 51% badanych poczyo gboki z koem, a pytki z kwadratem.
Gdy w ten sam sposb przetestowalimy cztery osoby cakowicie niewidome, okazao si, e miay skojarzenia
bardzo podobne do skojarze osb widzcych. Pewien niewidomy od urodzenia mczyzna osign wspaniay wynik. Tylko w jednym przypadku skojarzy symbole ze sowami inaczej ni
wikszo: przypisa on daleki kwadratowi, a bliski kou. Nieznaczna
wikszo osb widzcych (53 %) skojarzya te sowa odwrotnie ni on. Doszlimy zatem do wniosku, e niewidomi
interpretuj rysunki abstrakcyjne tak samo jak widzcy.
Percepcja
Zazwyczaj mylimy o wzroku jako
o systemie percepcji, za ktrego porednictwem ksztaty i paszczyzny przemawiaj do naszego umysu. Jednak przedstawione wczeniej wyniki bada
wiadcz o tym, e wiele informacji
mona rwnie dobrze zdoby za pomoc dotyku. Nie powinno to nas a tak
dziwi. Przecie gdy co widzimy, to
wiemy mniej wicej, jakie to bdzie
w dotyku, i na odwrt, gdy czego dotykamy, wiemy, jak to wyglda. A
jednak dotyk i wzrok to dwa zupenie
rne zmysy. Jeden z nich otrzymuje
informacje dziki naciskowi, drugi
dziki zmianom natenia wiata. Jak
zatem si dzieje, e zarwno za porednictwem dotyku, jak i wzroku, moemy w identyczny sposb interpretowa
takie proste rzeczy jak linie? By odpowiedzie na to pytanie, musimy zastanowi si, jakiego rodzaju informacji dostarczaj szkice naszym zmysom.
Najbardziej prawdopodobna jest hipoteza, e kada granica na schematycznym rysunku reprezentuje jedn fizyczn granic wok jakiej paszczyzny lub

Za zgod JOHNA M. KENNEDYEGO

OD GRUBOCI LINII zaley, czy jej dwa

brzegi widzimy jako dwa profile, czy jako
jeden. Tak samo jest z dotykiem. Niewidomi interpretowali wypuke krawdzie pooone blisko siebie jako lini ograniczajc jedn paszczyzn, a gdy znajdoway si
one dalej od siebie jako lini pomidzy
dwiema ssiadujcymi paszczyznami.

PARY SW wykorzystalimy
w tecie sprawdzajcym symboliczno abstrakcyjnych figur
oraz sposb, w jaki osoby niewidome i widzce odbieraj znaczenia takich symboli. Powiedzielimy badanym, e z kadej
pary sw jedno mona skojarzy z koem, a drugie z kwadratem. Jaki ksztat na przykad lepiej opisuje sowo mikki?
Liczba podana po parze sw
mikki twardy wiadczy o
tym, e wszyscy wybrali koo.
Procenty te pokazuj poziom
zgodnoci midzy widzcymi.
Niewidomi dokonywali bardzo
podobnych wyborw.

60 WIAT NAUKI Marzec 1997

Za zgod JOHNA M. KENNEDYEGO

przedmiotu. Nie jest to jednak takie proste. Kada linia, choby najciesza, ma
dwa brzegi czy krawdzie wewntrzn i zewntrzn. Dlatego te grube linie
odbieramy inaczej ni cienkie. Spjrzmy
na przykad na profil twarzy narysowany grub lini. Jeli jest ona dostatecznie
gruba, widzimy dwa profile (jeden po
kadej stronie linii) zwrcone w tym samym kierunku. Jeli jednak linia jest cienka i oba jej brzegi le blisko siebie, zobaczymy tylko jeden profil. Okazuje si, e
podobne wraenia mamy wwczas, gdy
posugujemy si dotykiem.
Przygotowaem pewn liczb rysunkw profili, na ktrych dwie krawdzie
linii byy wypuke. Gdy ich krawdzie
byy oddalone od siebie tylko o 1 mm,
Sanne, niewidoma studentka Uniwersytetu w Aarhus, powiedziaa, e narysowana jest jedna twarz. Gdy natomiast
byy one odlege o 8 mm, uznaa, e s
to dwie twarze.
Inna hipoteza dotyczca prostych rysunkw zakada, e linie reprezentuj
kad odbieran przez nas granic, rwnie tak, ktra jest nienamacalna, na
przykad cie. Jednak i ta teoria jest zupenie bdna. Prosz spojrze na rysunek obok. Widniej na nim dwie moje
podobizny. Na jednej, mocno kontrastowej, widoczne s cienie majce jeden
brzeg oddzielajcy obszary ciemne od
jasnych. Na drugim ciemna linia ma
dwa brzegi. S to te same cienie. Mimo
e ksztaty na obu rysunkach s identyczne, odbieramy je zupenie inaczej.
Na pierwszym atwo rozpozna twarz,
na drugim natomiast nie.
Przykad ten potwierdza fakt, e zarwno dotykiem, jak i wzrokiem nie odbieramy dwch brzegw linii tak, jak
odbieramy jeden brzeg, a to dlatego, e
obszary mzgu odpowiedzialne za percepcj konturw cigle zmieniajcego
si otoczenia tworz jednolity system
rozpoznawania paszczyzn. Nie wystarcz tu efekty wycznie wizualne, takie
jak jasno czy barwa. Odbieramy raczej dwie krawdzie ciemnej linii, trak-

CIENIE oraz inne nienamacalne granice nie daj si zinterpretowa na szkicach. Wyjania
to po czci, dlaczego niewidomi potrafi rozpozna wikszo prostych rysunkw wykonanych przez widzcych. W podobinie autora z lewej strony jeden brzeg oddziela jasny
obszar jego twarzy od ciemnego. Na rysunku po stronie prawej linia ta ma dwa brzegi.
Zwrcie uwag, e cho ksztaty na obu rysunkach s identyczne, odbieramy je zupenie
inaczej. Tylko rysunek z lewej strony przypomina twarz.

tujc je jako granice jakiej paszczyzny.

Podczas gdy dla widzcych kontury
przedmiotw tworz jasne krawdzie,
niewidomi tak samo interpretuj krawdzie wyczuwane pod palcami.
Poniewa zachodzce procesy dotycz nie tylko wzroku, obszary mzgu
wykonujce t prac powinny by nazywane multimodalnymi lub, co jest czciej uywane, amodalnymi. Taki amodalny system uzyskuje jednoczenie
informacje wzrokowe i dotykowe. Pisaem ju o tym w ksice powiconej rysunkom osb niewidomych. Informacje
te dotycz takich cech, jak nakadanie si
paszczyzn na siebie, to i plan pierwszy,
powierzchnie paskie i krzywe oraz
punkt obserwacyjny. W przypadku osb
widzcych informacje odbierane za pomoc wzroku i dotyku s koordynowane przez ten sam system.

Jak wic widzimy, moemy rozpoznawa krawdzie przedmiotw nawet wtedy, gdy nie docieraj do nas adne informacje wzrokowe. I wanie dlatego niewidomi tak atwo rozpoznaj proste rysunki i inne symbole graficzne. Naley
zdawa sobie z tego spraw. Naukowcy
i nauczyciele powinni przygotowywa
dla niewidomych odpowiednie materiay graficzne. Kilka instytucji na wiecie
ju to robi: Art Education for the Blind,
organizacja przy Whitney Museum of
American Art, i Museum of Modern Art
w Nowym Jorku przygotoway wypuke wersje obrazw Henriego Matissea i sztuki jaskiniowej. By moe w niedugim czasie podobne rysunki bd
dostpne dla niewidomych na rwni z
tekstami napisanymi alfabetem Braillea.
Tumaczy
Norbert Ryszczuk

Informacje o autorze

Literatura uzupeniajca

JOHN M. KENNEDY urodzi si w 1942 roku w Belfacie,

w jednej z niewielu unitariaskich rodzin Irlandii Pnocnej. Uczszcza do Royal Belfast Academical Institution i
Queens University. Interesowa si wtedy m.in. szermierk
i teatrem. Prac doktorsk na temat percepcji napisa w Cornell University. Wkrtce potem jako adiunkt rozpocz w Harvard University badania nad niewidomymi. Obecnie jest
wykadowc Scarborough College w University of Toronto. Otrzyma tam w 1994 roku nagrod za prac nauczycielsk. Notatki z jego kursw na temat percepcji s dostpne w
uniwersyteckim serwerze WWW: http://citd.scar.utoronto.ca/Psychology/PSYC54/PSYC54.html

PICTURE AND PATTERN PERCEPTION IN THE SIGHTED AND THE BLIND: THE ADVANTAGE OF THE LATE BLIND. M. A. Heller, Perception, vol. 18, nr 3, ss. 379-389, 1989.
DRAWING AND THE BLIND: PICTURES TO TOUCH. J. M. Kennedy; Yale University

Press, 1993.

PROFILES AND ORIENTATION OF TACTILE PICTURES.

J. M. Kennedy i Y. Eriksson.
Praca zaprezentowana na spotkaniu European Psychology Society w Tampere w dniach 2-5 VII 1993.
SYMBOLIC FORMS AND COGNITION. C. H. Liu i J. M. Kennedy, Psyke and Logos, vol. 14, nr 2, ss. 441-456, 1993.
TACTILE PATTERN RECOGNITION BY GRAPHIC DISPLAY: IMPORTANCE OF 3-D INFORMATION FOR HAPTIC PERCEPTION OF FAMILIAR OBJECTS. Y. Shimuzu, S. Saida i H.

Shimura, Perception and Psychophysics, vol. 53, nr 1, ss. 43-48, I/1993.

WIAT NAUKI Marzec 1997 61