EduAkcja.

Magazyn edukacji elektronicznej

nr 1 (3)/2012, str. 5056

Multimedialny esej. Hipertekstualne wypowiedzi

nauk humanistycznych ispoecznych
Piotr Cichocki
Uniwersytet Warszawski
pioi@tlen.pl
Streszczenie: Tekst dotyczy eksperymentu edukacyjnego odbywajcego si od kilku lat w Instytucie Etnologii
i Antropologii Kulturowej UW, polegajcy na przygotowaniu multimedialnych esejw. Bardziej rozbudowane
ni prezentacja multimedialna, wwikszym stopniu ni film czy teledysk oparte na tekcie, maj by rodkiem
wypowiedzi specjalnie dostosowanym do potrzeb wypowiedzi nauk humanistycznych. Podobne prby mog
wytworzy zupenie nowy obszar dyskursywny, jednake w chwili obecnej prowokuj one dylematy zwizane
zprawami autorskimi ikorporacyjn kontrol nad danymi. Dlatego te nauka uwikana jest wprocesy dotyczce
dynamicznie zmieniajcego si prawodawstwa.
Sowakluczowe: antropologia, etnografia, technologie informacyjne, internet, edukacja multimedialna

1. Wprowadzenie
Relacje zachodzce pomidzy zjawiskami wywoanymi przez wci rozwijajce si technologie
medialne anaukami spoecznymi charakteryzuj si zmiennoci iogromnym, cho niestaym
potencjaem. Oprcz szerokiej gamy tematw zwizanych zrozwojem spoeczestwa informacyjnego, podejmowanych przez gwnie modsze pokolenie naukowcw, akceptowanych lub nie
przez decyzyjne komitety, komisje irecenzentw1, na szczegln uwag zasuguj prby okrelenia charakteru nowych form socjalizacji iwsppracy. Pomimo koniecznoci zawenia obszaru
zainteresowania niniejszego tekstu, warto wspomnie take odeniach do ustalenia nowych
form naukowej wsppracy, wymiany myli idowiadcze, reprezentowanych wPolsce midzy
innymi przez cykliczny projekt MediaLab (http://www.obozkultury20.artklaster.pl) czy szeroki
rozwj platform e-learningowych.
Clifford Geertz, wdefiniujcym wspczesn antropologi kulturow tekcie Opis gsty, mwi
oeseju jako oformie idealnej do uprawiania nauk humanistycznych. Wspczenie definiowana wiedza humanistyczna ma charakter niecigy. Opiera si ona na rozumieniu, zzasady jest
niedokoczona, nie wyczerpuje tematu i ma stanowi zarwno interpretacj, jak i inspiracj
do kolejnych interpretacyjnych wysikw. Kultura2 (przyjmijmy, e to wanie pojcie wyznacza
charakter pracy antropologw) nie daje si opisa za pomoc wykresu, tabeli, ustrukturyzowanego systemu czy rachunku prawdopodobiestwa. Jedn zczynnoci definiujcych antropologa
jest zatem interpretacj kultury, drug za pisanie przekazywanie interpretacji czytelnikom.
Esej za to najlepszy rodek do tworzenia iprzekazywania niecigej iinterpretacyjnej wiedzy
humanistycznej (Geertz, 2003).
Henry Jenkins, medioznawca zwizany zMassachusetts Institute of Technology, wskazuje na
rewolucyjne zmiany, ktre dokonyway si wkulturze amerykaskiej od lat siedemdziesitych
Odnosz si do polskiego kontekstu, zzastrzeeniem, e ocharakterze dyscyplin takich jak socjologia, antropologia kulturowa czy spoeczne nauki stosowane decyduje czsto lokalny kontekst instytucjonalny, wjakim si
one rozwijay. Na przykad tradycyjny obszar zainteresowania nauk spoecznych wStanach Zjednoczonych oraz
bliskie zwizki zprzemysem medialnym znacznie bardziej sprzyjaj zainteresowaniu zagadnieniom zobszaru nowych technologii.
2
Kultura wedug Geertza to system znacze, pozostajcych pomidzy sob wzmiennych iniejednoznacznych relacjach.
1

Piotr Cichocki, Multimedialny esej. Hipertekstualne wypowiedzi nauk humanistycznych...

XX wieku. Upowszechniy si wtedy domowe narzdzia do tworzenia, archiwizowania iprzetwarzania danych (poczwszy od kserokopiarki a po komputerowe aplikacje), pozwalajc
setkom tysicy osb na aktywne uczestnictwo wkulturze, opierajce si nie tylko na odbieraniu
komunikatw, ale ina ich dopenianiu, modyfikacji, parodii lub interpretacji. Idc krok dalej,
Jenkins stwierdza, e wspczesna edukacja powinna odpowiada na te tendencje iodnosi si
do obsugi mediw uwanego odczytywania itworzenia audiowizualnych tekstw (2007).
Pragnc dokona syntezy tych dwch torw myli, w2009 roku podczas przygotowywania
planu zaj z Technologii Informacyjnych dla studentw drugiego roku Instytutu Etnologii
iAntropologii Kulturowej UW zdecydowalimy zdr Pawem Krzyworzek, by form zaliczenia kursu uczyni multimedialny esej. Na potrzeby uczestnikw kursu zdefiniowaem go jako
tekstow cao, odnoszc si do dowolnej tematyki zwizanej oglnie zantropologi kulturow.
Mia on realizowa takie tematy, na jakie wypowiadaj si etnologia, etnografia, antropologia
kulturowa na przykad prezentowa, analizowa jakie zjawisko. Istotnym elementem bya
otwarto formy iwykonania studenci mogli uy takich narzdzi, jak Moviemaker, iMovie,
dowolny program do animacji flashowych albo innych aplikacji. Podstaw stanowiy jednak
wkadym przypadku zmieniajce si wczasie obrazy ruchome bd nieruchome ztekstem
(mwionym lub pisanym), zmuzyk/gosem zoffu lub bez nich. Minimalne wymagania, jakie
ustaliem, to dwie minuty dugoci lub jeli cao ma form raczej wzbogaconego pokazu
slajdw minimum dziesi obrazw. Gotowe eseje studenci umieszczali w ramach kanau
zaj na portalu Youtube (http://www.youtube.com/user/CyfroEtnoEsej) zadnotacj okrelajc charakter produkcji jako edukacyjny.
Techniczne aspekty wykonania byy tylko jednym z elementw oceny eseju. Pozostae to
wybr tematu ijego antropologiczno, jako icharakter uzyskanych materiaw, wreszcie
warto merytoryczna.
Perfekcja techniczna rozumiana wic bya nie jako cel sam w sobie, co czsto stanowi
o ocenach tego rodzaju projektw na uczelniach zajmujcych si stricte produkcyjn stron
realizacji multimedialnych, araczej jako rodek do wyraenia treci ocharakterze naukowym,
interpretacyjnym.
Wizao si z tym zaoenie, e rodki techniczne, dostpne dziki domowym komputerom, daj uytkownikom pierwszy raz w historii tak szeroki wachlarz moliwoci zwizany
zprodukowaniem komunikatw. Jeli porwnamy dynamiczny rozwj alfabetyzmu wPolsce na
przeomie XIX iXX wieku isytuacj sto lat pniejsz, gdy kady posiadacz telefonu komrkowego ikomputera moe wdomowym zaciszu wyprodukowa film, uwiadomimy sobie tempo
i skal tej rewolucji, redefiniujcej charakter potencjalnego uczestnictwa w kulturze. Jednym
zcelw projektu byo wic ukazanie moliwoci oferowanych przez, wydawaoby si, najprostsze inajpowszechniejsze programy, suce do edycji dwiku iobrazu.
Upodstaw takiego podejcia ley zaoenie, e nauka technologii nie dotyczy tylko podstawowej technicznej obsugi funkcji ifunkcjonalnoci3. Wprzypadku studiw humanistycznych
powinna ona siga dalej studenci musz nauczy si skonstruowa sens, operowa hiper
tekstem jako rodkiem wypowiedzi.

2. niaty 19181939 (Monika Sznel, Emilia Piechowska,

Agnieszka Kowalczyk, Tomasz Fedor)
Esej niaty 19181939 (il. 1) jest przykadem na przemylany ispjny dobr materiau, oparty
na zasadach prowadzenia etnograficznych bada. Twrcy uzyskali zdjcia od byych iobecnych
mieszkacw niatynia wtrakcie wyjazdw badawczych, atake dziki kwerendzie archiww
internetowych.
W ramach programu zaj Technologii Informacyjnych dla wszystkich kierunkw UW uczestnicy powinni
uzyska umiejtno wykonania tak prostych czynnoci, jak utworzenie folderu czy zmiana jego nazwy.
2

EduAkcja. Magazyn edukacji elektronicznej, nr 1 (3)/2012 , str. 51

Piotr Cichocki, Multimedialny esej. Hipertekstualne wypowiedzi nauk humanistycznych...

Projekt wtrzech kolejnych podrozdziaach opisuje (ipokazuje) grupy przedwojennych mieszkacw miasteczka ydw, Ukraicw iPolakw. Komentarzem do fotografii, wykonanych
przez miejscowego fotografa Ignacego Schmitzlera, s nagrane wtrakcie wywiadw wspomnie
nia iopowieci staruszkw ze niatynia, przywoujcych obrazy zczasw swojej modoci. Obraz
obok wartoci poznawczej zawiera do silny adunek emocjonalny, nostalgi za utraconym
bezpowrotnie wiatem maych miasteczek drugiej Rzeczpospolitej. Mona przypuszcza, e
tego rodzaju caociowy przekaz jednoczenie informacyjny, zmysowy, jak i emocjonalny
znacznie atwiej mona skonstruowa dziki wzajemnemu przenikaniu si sw, obrazw,
dwikw. Wstron ogldajcych zmonitora zwracaj si przez przedwojenny obiektyw twarze,
ktre zapewne ju nie istniej, gosy snuj opowie ossiadach: czasem ozgodnym, czasem
oantagonistycznym wspistnieniu.

Ilustracja 1. Kadry zeseju niaty 19181939

EduAkcja. Magazyn edukacji elektronicznej, nr 1 (3)/2012 , str. 52

Piotr Cichocki, Multimedialny esej. Hipertekstualne wypowiedzi nauk humanistycznych...

Co wic przekazuje obraz, czego nie jest wstanie przekaza tekst? Do kogo wtak atwy, ale
isilny sposb si zwraca? Czy adresatami tego rodzaju produkcji mog by przede wszystkim
ludzie modzi, czy te multimedialny esej moe mwi miaym gosem w ramach gwnego
nurtu nauk humanistycznych? Trudno jednoznacznie udzieli odpowiedzi na tego rodzaju
pytania, tym bardziej, e wpisuj si one w debat na temat waciwoci spoeczestwa informacyjnego, w tym rosncej roli obrazw we wspczesnej komunikacji. Z pewnoci miejsce,
ktre potencjalnie zajmowa moe esej multimedialny, okrela caoksztat naukowego dyskursu
poszczeglnych rodowisk akademickich. Tego rodzaju wypowiedzi upowszechniaj si
szczeglnie w ramach antropologii amerykaskiej, ktra w wysokim stopniu jest otwarta na
wielopaszczyznow wspprac zmediami ibiznesem. Przykadem mog by prace Michaela
Wescha z Kansas University. W tekstach zajmuje si on gwnie spoecznociami inter
netowymi (Wesch, 2007), bardzo innowacyjne s za to jego multimedialne prace, wykorzystujce
hipertekstualny przekaz do objanienia takich poj jak Web 2.0, czy wsplnota Youtube
(http://youtu.be/6gmP4nk0EOE, http://www.youtube.com/watch?v=TPAO-lZ4_hU). Czy tego
rodzaju produkcje znajd wnaszym kontekcie kulturowym szersze zastosowanie?

3. Mali Konsumenci (Anna Kuszkowska, Paulina Wiktorko, Olga Zajc)

Filmik, zktrego kadry widoczne s na il. 2, zmontowano zrnorodnych fragmentw komercyjnych filmw reklamowych. Autorki ukazay marketing skierowany do dzieci i ich rodzicw
jako manipulacj, pozwalajc na zwikszenie zakupw, erujc na uczuciach rodzicielskich
i naiwnoci. Przewrotno polegaa na zrcznym montau i komentarzach, ktre odwracay
znaczenie iodsaniay drugie dno reklamowych komunikatw. Cao bya uzupeniona muzyk
(utwory Lost In The Supermarket zespou The Clash i Tell Me What You Want The Pippetes),
ktrej przekaz stanowi ironiczny komentarz do konsumpcyjnego stylu ycia. Zderzajc rnorodne elementy pozyskane ze strumienia medialnego dyskursu, autorki przeprowadziy
krytyczn analiz zjawiska.
Sposoby pozyskiwania materiaw, jak i przestrze, w ktrej prezentowalimy gotowe
produkcje, ukazay z ca intensywnoci mechanizm praw autorskich i praw do korzystania
zdanych elementw kultury wizualnej. Esej Mali konsumenci, podobnie jak kady inny, powstajcy w ramach projektu, umieszczono na portalu Youtube. W zwizku z charakterem materiaw skadajcych si na t produkcj, po krtkim czasie zablokowano j jako stanowic
naruszenie prawa autorskiego. Spotkao to rwnie kilka innych esejw, co byo zwizane ztym, e
podchodzcy do zaliczenia wyjtkowo chtnie przygotowywali prace dotyczce rnych aspektw
wiata mediw4.

Przywodzi to na myl synn sentencj Marshalla McLuhana, ktry stwierdzi, e przekanik jest przekazem
(2004). Jak si okazuje, cyfrowe medium zachca sam swoj form do podejmowania tematw znim zwizanych
takich jak opis globalnych miast, analiza medialnych dyskursw, estetyka telewizji ispoeczna struktura grup
uytkownikw Internetu. Uwiadamia to, e media nie s przezroczyste iczsto determinuj sposb wypowiedzi,
atake dyskurs jako zasb tematw poruszanych iwyczanych.
4

EduAkcja. Magazyn edukacji elektronicznej, nr 1 (3)/2012 , str. 53

Piotr Cichocki, Multimedialny esej. Hipertekstualne wypowiedzi nauk humanistycznych...

Ilustracja 2. Kadry zeseju Mali Konsumenci

Wikszo produkcji zawieraa adnotacj, e cao stworzono wcelu naukowej analizy inie ma
charakteru komercyjnego. Odnosilimy si wten sposb bezporednio do polskiej Ustawy oprawie
autorskim iprawach pokrewnych. Wartykule 29 znajduje si nastpujcy zapis:
Wolno przytacza w utworach stanowicych samoistn cao urywki rozpowszechnionych utworw lub drobne utwory w caoci, w zakresie uzasadnionym wyjanieniem, analiz
krytyczn, nauczaniem lub prawami gatunku twrczoci (Ustawa oprawie autorskim iprawach
pokrewnych, 1994).
Na podobny problem zwraca uwag etnograf internetu Robert Kozinets. W ksice
Netnography zaznacza, e tocz si zmagania pomidzy badaczami spoecznymi akorporacyjnymi zarzdami i reprezentujcymi ich prawnikami. Ci pierwsi walcz o wolno naukowej
wypowiedzi, ktra by mc mwi pewnym i precyzyjnym gosem na temat wspczesnej
kultury musi posikowa si materiaem uzyskanym w ramach gwnego nurtu ycia
spoecznego, a wic analizowa i odwoywa si do filmw, banerw reklamowych, audycji
telewizyjnych, podcastw, materiaw promocyjnych, caej masy rnorodnej treci zawartej
w medialnym przekazie i wizualnej przestrzeni wspczesnych miast. Niestety, znakomita
wikszo ztych materiaw znajduje si na mocy prawa autorskiego wposiadaniu prawnych
podmiotw, ktre niekoniecznie zgadzaj si na to, by danego fragmentu uywa wjakikolwiek
nielicencjonowany, aju na pewno wkrytyczny sposb. Kozinets za Allenem zaznacza jednak,
e podobne dziaania wacicieli praw intelektualnych imajtkowych stanowi mog zagroenie
dla wolnoci naukowej wypowiedzi iopowiada si stanowczo za uywaniem elementw itreci
wspczesnej kultury na mocy prawa, umoliwiajcego swobod wpozyskiwaniu rde wcelu
przeprowadzenia krytycznych analiz (Kozinets, 2010).
EduAkcja. Magazyn edukacji elektronicznej, nr 1 (3)/2012 , str. 54

Piotr Cichocki, Multimedialny esej. Hipertekstualne wypowiedzi nauk humanistycznych...

Sytuacja wprzypadku polskich antropologw jest otyle skomplikowana, e portal Youtube,
z ktrego skorzystalimy, by propagowa wyniki pracy, dziaa w zgodzie z prawem Stanw
Zjednoczonych. Dziaanie firmy wtym przypadku oscyluje pomidzy bazowym amerykaskim
prawem autorskim alokalnymi rodowiskami, wktrych blokowane bywaj filmy naruszajce
licencje obowizujce na obszarze danych pastw. Ponadto tego rodzaju serwisy spoecznociowe nie s jedynie przezroczystymi mediami do prezentacji dowolnych treci, gdy zgadzajc
si na udzia w nich, wyraamy jednoczenie zgod na przeniesienie praw do korzystania
z danego pliku i jego zawartoci. W przypadku serwisw Youtube czy polskiego Grono.net
jest to nieodpatna, wieczysta licencja, wprzypadku dominujcego na caym niemale wiecie
serwisu Facebook przeniesienie wasnoci. Kryje si wic w procesie rozwoju rodowisk
Web2.0 zarwno szansa, jak izagroenie. Szans jest moliwo dotarcia do niewyobraalnie
szerokiego izrnicowanego krgu odbiorcw, zagroeniem za perspektywa, e wpewnych
przypadkach produkcje mog by blokowane (cenzurowane, zaguszane) lub na rne sposoby
odbierane twrcom. Przypadki te okrela prawodawstwo iwanie od tego obszaru jestemy
jako naukowcy spoeczni, ale izwykli produkujcy obywatele uzalenieni.
Sytuacja jest otyle niejednoznaczna, oile podlegamy prawom na obszarach wyznaczanych
przez zmieniajce si pynnie granice. Adresujc film do globalnego odbiorcy (zakadajc, e
przynajmniej cz zdwujzycznych produkcji mog oglda modzi badacze spoza Europy),
uzyskujc materiay zazwyczaj w wyniku lokalnych dziaa, umieszczajc gotow produkcj
w ramach zarzdzanego w Stanach Zjednoczonych serwisu, studenci podlegali co chwila
innym przepisom. Istot owych dziaa powinno by, jak sdz, odnalezienie takiej przestrzeni,
rodkw wyrazu i drogi promocji, ktre pozwol zachowa wolno krytycznej wypowiedzi
o charakterze naukowym. Jeli Youtube uniemoliwia pen realizacj tak pojtego projektu,
czy suszne jest zamknicie antropologicznych esejw wramach przestrzeni wirtualnej serwisu,
ktry pozwoli jedynie na trafienie do wskiej poinformowanej grupy? Czy nie doprowadzi to
do marginalizacji wypowiedzi naukowych, nie skae je na tuaczk po medialnych peryferiach?
Sdz, e to realne zagroenie.
Nauka ma prawo mwi, jeli chce walczy o dobrze pojty obiektywizm i niezaleno
wnioskw. To jednak, jak bdzie rol odgrywaa wprzyszoci, zaley od naszych wspczes
nych dziaa iprzyjtych pozycji. Zjednej strony kwestia ta odnosi si do zarysowanego wyej
problemu zmieniajcych si praw autorskich i dylematu: czy wspczesna kultura naley do
wszystkich, czy te do dysponentw wasnoci majtkowej iintelektualnych? Amoe tylko do
tych, ktrzy wykupili licencj lub abonament? Ten aspekt okrel zapewne prawnicy, niemniej
pozostaje nam, jako aktywnym uytkownikom wierzy, e nasz gos zostanie wzity pod uwag
wramach tej debaty.
Zdrugiej strony, zmieniajcy si ksztat nauk zaley rwnie od naszej postawy jako twrcw
iodbiorcw naukowych komunikatw. Nie chc wchodzi wrol barbarzycy, zaciekle atakujcego sowo pisane, wedug wielu badaczy zwizane zdyskursem racjonalnoci (Postman, 2002).
Stoj raczej na stanowisku, e technologia, mimo wszelkich uwarunkowa dyskursywnych,
ktre moemy przy odrobinie wiadomoci zauway i ustosunkowa si do nich, daje nam
moliwoci rozwoju jzyka uywanego przez nauki humanistyczne ispoeczne.

4. Perspektywy
Wracajc jednak zobszaru tak abstrakcyjnych ipodniosych dylematw na ziemi, akonkretnie do sali wykadowej, wktrej wzeszych latach akademickich prbowalimy na warsztatach
zmusi proste aplikacje do wyraania antropologicznych obserwacji, chc wspomnie krtko
onowych pomysach isposobach wdraania pierwotnej idei eseju multimedialnego.
Zsatysfakcj spostrzegem, e kolejne roczniki studentw wcoraz bardziej twrczy isprawny
sposb radz sobie zpostawionym problemem, ktry poprzez otwart formu wymaga jednoEduAkcja. Magazyn edukacji elektronicznej, nr 1 (3)/2012 , str. 55

Piotr Cichocki, Multimedialny esej. Hipertekstualne wypowiedzi nauk humanistycznych...

czenie kreatywnoci, jak ipodstawowych umiejtnoci. Czy wiza to zopisywan przez Dona
Tapscotta rosnc kompetencj medialn dzisiejszej modziey (Tapscott, 2010)? Jeli tak, to
tym waniejsze staje si pytanie omoliwo rozwinicia naukowego dyskursu.
Podczas zaj narodzia si rwnie idea eseju dwikowego, na ktry skadaj si zmontowane fragmenty nagra, majce stanowi cao oznaczeniowo antropologicznym charakterze.
Przyjem zaoenie, e podobnie jak reporta radiowy moe by wypowiedzi dziennikarsk,
moliwe jest stworzenie formuy dwikowej wypowiedzi antropologicznej.
Podobne formy5, jednake na gruncie szeroko pojtej sztuki, tworzy w Polsce Marcin
Dymiter (http://www.emiter.org). Dotychczasowe prby studentw, udostpnione w ramach
serwisu soundcloud.com (http://soundcloud.com/multimediaethnography), wskazuj na to, e
eksperyment moe by obiecujcy. Orvar Loefgren iRichard Wilk pisali otym, e wramach
bada etnograficznych powinnimy bazowa na wszystkich zmysach jako rodkach poznania,
odnoszc si tym samym do pojcia synestezji (2006). Sprbujmy tego samego wramach formowania iprzekazywania wynikw naszej naukowej pracy.

5. Bibliografia
1.

Geertz, C. (2003). Opis gsty. Kempny M., Nowicka E. (red.). Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, Warszawa.

2. Jenkins, H. (2007). Kultura konwergencji. Zderzenie starych inowych mediw, Warszawa.

3. Kozinets, R.V. (2010). Netnography. Doing Ethnographic Research Online, Londyn.
4.

Loefgren, O., Wilk, R. (2006). In search of missing processes. Ethnologia Europaea, Volumes 35/1 And 35/2: Journal of
European Ethnology.

5. McLuhan, M. (2004). Zrozumie media. Przeduenie czowieka, Warszawa.

6. Postman, N. (2002). Zabawi si na mier, Warszawa.
7. Tapscott, D. (2010). Cyfrowa doroso. Jak pokolenie sieci zmienia nasz wiat, Warszawa.
8. Ustawa zdnia 4 lutego 1994 r. oprawie autorskim iprawach pokrewnych (1994). Warszawa; http://isap.sejm.gov.pl/
DetailsServlet?id=WDU19940240083.
9. Wesch, M. (2007) What is Web 2.0? What Does it Mean for Anthropology?. Anthropology News, nr 48, t. 5.

The Multimedia Essay. The Information Technologies

as a Tool for The Humanities Statements
Summary

Keywords: anthropology, ethnography, information technology, internet, multimedia education

The article applies for the educational experiment practiced during last several years at The Institute of Ethnology and
Culture Anthropology, University of Warsaw, related to the multimedia essay. More accomplished than a multimedia
presentation, more connected with textual analysis than a movie or videoclip, the multimedia essay may be mean
especially fitted to humanities statements. The kind of attempts may result in the new discoursive hypertextual
field, however nowadays they deal with dilemmas connected with copyrights and corporative control under the
datas. Therefore the science is entangled with processes of constant change in the legislation.

Na przykad spacer dwikowy, ktry polega na zmontowaniu dwikw charakterystycznych dla danej przestrzeni lokalnej.
5

EduAkcja. Magazyn edukacji elektronicznej, nr 1 (3)/2012 , str. 56