Maria Boczyk

Emisja gosu
wiczenia usprawniajce gos i mwienie

Warszawa 2012

Politechnika Warszawska
Wydzia Samochodw i Maszyn Roboczych
Kierunek studiw "Edukacja techniczno informatyczna"
02-524 Warszawa, ul. Narbutta 84, tel. (22) 849 43 07, (22) 234 83 48
ipbmvr.simr.pw.edu.pl/spin/, e-mail: sto@simr.pw.edu.pl
Opiniodawca: mgr Magorzata TARKA
Projekt okadki: Norbert SKUMIA, Stefan TOMASZEK
Projekt ukadu graficznego tekstu: Grzegorz LINKIEWICZ
Skad tekstu: Janusz BONAROWSKI

Publikacja bezpatna, przeznaczona dla studentw kierunku studiw

"Edukacja techniczno informatyczna"

Copyright 2012 Politechnika Warszawska

Utwr w caoci ani we fragmentach nie moe by powielany

ani rozpowszechniany za pomoc urzdze elektronicznych, mechanicznych,
kopiujcych, nagrywajcych i innych bez pisemnej zgody posiadacza praw
autorskich.

ISBN 83-89703-01-7
Druk i oprawa: STUDIO MULTIGRAF SP. Z O.O.,
ul. Oowiana 10, 85-461 Bydgoszcz

Spis treci
Wstp...................................................................... 5
1. wiczenia rozwijajce wiadomo ciaa .......... 7
2. wiczenia ksztatujce prawidow postaw .. 13
2.1. Istota problemu..............................................................14
2.2. Szukamy prawidowej postawy .....................................14
2.3. wiczymy pozycj siedzc (siad krlewski) .................15

3. wiczenia rozluniajce ................................... 17

3.1. Relaks caego ciaa .........................................................18
3.2. Rozlunianie karku i ramion .........................................20
3.3. wiczenia rozluniajce uchw....................................23
3.4. wiczenia rozluniajce krta i gardo .........................24

4. wiczenia oddechowe ...................................... 27

4.1. Cele wicze oddechowych.............................................28
4.2. wiczenia oddechowe z wykorzystaniem tekstw ........31

5. wiczenia fonacyjne......................................... 35
5.1. wiczenia uaktywniajce prac rezonatorw ...............36
5.2. Inne wiczenia fonacyjne ...............................................37

6. wiczenia dykcji ............................................... 39

6.1. wiczenia usprawniajce narzdy artykulacyjne........40
6.2. wiczenia rozluniajce uchw....................................40
6.3. wiczenia warg .............................................................40
6.4. wiczenia jzyka............................................................41
6.5. Elementarne wiczenie dykcji .......................................43

7. O wystpieniu publicznym ............................... 53

7.1. Przygotowanie jak zmniejszy trem .........................54
7.2. Kontakt z odbiorcami.....................................................54
7.3. Postawa ..........................................................................55
7.4. Tempo.............................................................................56
7.5. Dystans do siebie i do wasnych bdw ........................57

8. Literatura.......................................................... 59

Wstp
Niniejsze materiay zostay opracowane w ramach realizacji Programu
Rozwojowego Politechniki Warszawskiej wspfinansowanego przez
Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego PROGRAM OPERACYJNY KAPITA LUDZKI. Przeznaczone s dla
studentw kierunku Edukacja techniczno-informatyczna na Wydziale
Samochodw i Maszyn Roboczych Politechniki Warszawskiej.
Swoim zakresem obejmuj zagadnienia okrelone w programie studiw
dla przedmiotu ksztacenia nauczycielskiego pt. Emisja gosu opisanym w sylabusie opracowanym dla tego przedmiotu. Zawarto merytoryczna programu przedmiotu spenia wymagania okrelone w standardach ksztacenia Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego dla kierunku Edukacja techniczno-informatyczna.
wiadomie zrezygnowano z przedstawienia zagadnie dotyczcych budowy i funkcjonowania narzdu gosu. Istnieje wiele pozycji literatury
powiconej tej tematyce.
Przyjto zaoenie, e najwaniejszym jest wyksztacenie umiejtnoci
samodzielnego doskonalenia narzdu mowy podczas systematycznych
wicze w trakcie zaj dydaktycznych z tego przedmiotu. Kolejne rozdziay powicono wiczeniom rozwijajcym wiadomo ciaa, rozluniajcym, oddechowym, fonacyjnym oraz wiczeniom dykcji. W ostatnim 7 rozdziale omwiono przygotowanie i realizacj wystpienia publicznego zwracajc szczegln uwag na zdarzajc si w takich sytuacjach trem, kontakt z odbiorcami, postaw i tempo wystpienia.
Wskazano rwnie na najczciej popeniane bdy.
Zamieszczone w poszczeglnych rozdziaach zestawy wicze i ich samodzielne wykonywanie maj na celu zrozumienie problemw zwizanych z funkcjonowaniem aparatu mowy i przyczyni si do efektywnego, wiadomego i higienicznego korzystania z tego narzdu.

wiczenia rozwijajce
wiadomo ciaa

W tym rozdziale:
o

Ksztatowaniu wiadomoci wasnego ciaa

Funkcjonowanie gosu a ciao, umys i emocje

Ksztatowanie umiejtnoci stwarzania waciwych

warunkw psychomotorycznych dla wykonywania
rnych czynnoci.

ROZDZIA 1

() zdrowie przejawia si obiektywnie we wdziku ruchw ciaa,

w cielesnym blasku czy promieniowaniu (czasami mwimy o kim,
i promienieje zdrowiem) oraz w mikkoci i cieple ciaa. Cakowita
nieobecno tych cech oznacza mier lub mierteln chorob. Im nasze
ciao jest bardziej mikkie i plastyczne, tym blisi jestemy zdrowia.
W miar jak z wiekiem nasze ciao usztywnia si, tym blisi jestemy
mierci.
(..) aby by wiadomym siebie, czowiek musi odczuwa swoje ciao
Obserwujc ludzi na ulicy, moemy zauway, jak niezgrabnie
wikszo z nich si porusza. Jeszcze smutniejsze jest to, jak bardzo s
oni niewiadomi swego braku wdziku.
Wszystkie cytaty pochodz z ksiki Alexandra Lowena Duchowo
ciaa.(tum. Stefan Sikora)
My, nauczyciele, marzymy, by mie sprawne gosy tak, by wystarczyy
na wielogodzinn, codzienn prac przez ca karier zawodow. W
uzyskaniu tej sprawnoci pomaga sprawno fizyczna. Nie chodzi nam
o wiczenia siowe (cho nie jestemy im przeciwni). Zaley nam na
uzyskaniu elastycznoci, plastycznoci ciaa, ta za zaczyna si od
wiadomoci wasnego ciaa.
Gos ludzki funkcjonuje w kwartecie:

umys

emocje

ciao

gos.

Wychowani w kulturze zwanej czsto zachodni mamy nawyk odwoywania si przede wszystkim do umysu: zastanw si, pomyl, przeanalizuj. Tego rodzaju mobilizacja towarzyszy najczciej naszym dziaaniom.

Strona 8

WICZENIA ROZWIJAJCE WIADOMO CIAA

Rzadziej kierujemy nasz uwag na ciao i jego sposb reagowania na
wiat emocji: poczuj, zauwa.
Gos bdzie dobrze funkcjonowa we wspomnianym kwartecie, jeeli
aden z elementw nie bdzie prbowa na stae zdominowa pracy zespou. Harmonijna wsppraca wszystkich czterech czonkw zespou
pozwoli nam na waciwe uywanie gosu take przy duych obcieniach (dugotrway wysiek gosowy, praca gosem przez lata, uywanie
gosu w sytuacji stresu).
Rozwijajc poczucie wiadomoci tego, co dzieje si w naszych ciaach
odwoamy si do metody pracy zwanej Technik Alexandra (za:
D. Kdzior Technika Alexandra, Warszawa 1993 oraz M. Kdzior
Technika Alexandra w pracy zbiorowej pod red. M. Przybysz Piwko
Emisja gosu nauczyciela, Warszawa2006).
Twrca Techniki Alexandra Frederick Matthias Alexander by australijskim aktorem (1869 1955). Jego dobrze zapowiadajc si karier
zawodow przerway powane kopoty z gosem. Zalecenia lekarzy, nawet tak drastyczne, jak wielodniowe milczenie, nie zdoay przywrci
sprawnoci jego gosowi. Udao si to dopiero w wyniku wicze, ktre
sam opracowa po dugiej i bardzo uwanej samoobserwacji. Okazao
si, ze opracowana przez niego metoda przynosi ulg nie tylko tym, ktrzy maj problemy z gosem, ale pomaga take w wielu innych dolegliwociach, ktrych przyczyn jest nadmierne forsowanie poszczeglnych
partii ciaa.
Alexander zauway, e niekorzystne, gboko utrwalone nawyki utrzymywania nadmiernego napicia miniowego w istotny sposb ograniczaj wykonywanie przez nas rnych czynnoci.
Gos wydobywajcy si z ciaa czowieka, ktry ma stale napite minie
szyi, garda, krtani, usztywnia klatk piersiow tym samym spycajc
oddech, nadmiernie napina minie ng i miednicy taki gos bdzie
brzmia sabo, a co gorsza posugujcy si nim czowiek atwo bdzie
dostawa chrypy i czsto bdzie traci gos.
Alexander opracowa cay system wicze zmierzajcych do pozbycia
si nieprawidowych nawykw, do wywiczenia umiejtnoci stwarzania
waciwych warunkw psychomotorycznych dla wykonywania rnych
czynnoci.
Dzi Technika Alexandra jest szeroko wykorzystywana w szkoach muzycznych, baletowych, dramatycznych, pomaga mwcom i sportowcom,
dzieciom w szkolnych awkach i kobietom w ciy. Niewielka popularStrona 9

ROZDZIA 1
no tego sposobu pracy z ludzkim ciaem w naszym kraju wynika z
bardzo maej liczby fachowych instruktorw nauczycieli Techniki
Alexandra.
My skorzystamy z wiczenia, od ktrego zaczyna si prac t metod.
Bdziemy prbowali zauway stan naszych cia.
A wic:
Nie zmieniajc pozycji, jak przybrao Twoje ciao, tej, w jakiej czytasz
ten tekst, ZAUWA stan wasnego ciaa. Postaraj si nie reagowa
natychmiastowym
poprawianiem
pozycji.
Pomocne
bdzie
odpowiadanie sobie w mylach na nastpujce pytania:

Czy oddycham tak gboko i swobodnie, jak to jest

moliwe?

Moe mog oddycha gbiej?

Czy trzymam gow prosto (nie przechylam jej na prawe

albo lewe rami, nie wysuwam nadmiernie do przodu =
wik, nie zadzieram brody)?

Czy moje ramiona swobodnie opadaj?

Czy napinam minie karku?

Czy usztywniam tuw?

Czy zaciskam donie?

Czy ciskam nogi?

Czy oddycham tak swobodnie, jak to jest moliwe?

Czy gdzie odczuwam niewygod? Jeeli tak, to gdzie

konkretnie?

Dopiero teraz moesz zmieni, poprawi to, co chcesz w swojej pozycji.

Warto wraca do tego wiczenia. Stopniowo pozwala nam ono stwierdzi, e midzy poczuciem niewygody w jakim miejscu
a nadmiernym napiciem miniowym istnieje wyrana zaleno.
To pierwszy krok do ksztatowania prawidowych nawykw.
Strona 10

WICZENIA ROZWIJAJCE WIADOMO CIAA

A teraz wiczenie na najblisze dwa tygodnie.

Wybierz spord zauwaonych napi, niewygd to, ktre najbardziej Ci

przeszkadzao. Jeeli na razie masz problem z dokonaniem wyboru,
sprbuj wraca do samoobserwacji w rnych sytuacjach, przy wykonywaniu rnych czynnoci. To pomoe Ci zauway powracajce, nawykowe napicie. Wane, by wybraa/ wybra na pocztek jedno takie
miejsce, np. nadmiernie zaciskam uchw albo nie oddycham, wci
wstrzymuj oddech,, lub jeszcze inaczej przechylam gow na jedno
rami itd.
Poczynajc od dzi sprbuj zauway co najmniej 10 razy dziennie, co
dzieje si w Twoim niewygodnym miejscu. Niczego nie musisz robi,
po prostu pomyl: np. A co dzieje si z moj uchw? albo Czy oddycham swobodnie? lub te Czy trzymam gow prosto?. Powrt do
prawidowego stanu nastpi samoistnie, niestety na razie na krtk
chwil. Ale jeeli bdziesz wytrwale zauwaa, zwraca uwag na stan
swojego ciaa w tym niewygodnym miejscu, za jaki czas nastpi wyrana zmiana.

Strona 11

ROZDZIA 1

Strona 12

wiczenia ksztatujce
prawidow postaw

W tym rozdziale:
o

Istota problemu

Szukamy prawidowej postawy

wiczymy pozycj siedzc (siad krlewski)

ROZDZIA 2

2.1 Istota problemu

Wane pojcie : ugruntowanie (ang. grounding bywa te tumaczone
na polski jako uziemienie) cytujemy za przywoywanym ju Alexandrem Lowenem.
My, istoty ludzkie, jestemy jak drzewa, zakorzenione jednym kocem
w ziemi, a drugim sigajce ku niebiosom
By uziemionym - znaczy mie czno z podstawowymi realiami ycia: z ciaem, z seksualnoci, a take z ludmi, z ktrymi obcujemy. Jestemy poczeni z tymi realiami w takim stopniu jak z ziemi
Osoba majca poczucie siy i bezpieczestwa przyjmuje w sposb naturalny postaw wyprostowan. Jeeli si boi, ma tendencj do kulenia si.
Gdy jest smutna czy przygnbiona, jej ciao garbi si i robi si oklape.
Gdy natomiast jednostka prbuje zanegowa lub zrekompensowa swe
wewntrzne poczucie niepewnoci, staje wwczas nienaturalnie
sztywno, w postawie subisty.
Obok wymiaru psychologicznego, sposb, w jaki czowiek stoi, jest
rwnie znaczcy w sensie socjologicznym.[] Oczekujemy od krla,
e bdzie sta po krlewsku, a od sugi, e przyjmie postaw pokorn,
za od wojownika, e bdzie sta na lekko sprystych nogach, ukazujc
sw gotowo do dziaania
Wszystkie cytaty pochodz z ksiki Alexandra Lowena Duchowo
ciaa, z rozdz. 7 pt. Uziemienie: cznik z rzeczywistoci (tum. Stefan Sikora).

2.2 Szukamy prawidowej

postawy

Strona 14

Nogi rozstawione na szer. 30 - 40 cm, stabilne, mocne,

ugruntowane, stopy ustawione rwnolegle

ZMIENNE, TYPY DANYCH, OPERATORY, INSTRUKCJA WARUNKOWA, INSTRUKCJA CYKLU

Gowa ustawiona prosto na swobodnej szyi(uszy do gry,

nie zadzieraj nosa)

Ramiona luno opuszczone, plecy wyduaj si i rozszerzaj (postawa wyprostowana, bez napi), rozluniony pas
barkowy, rce swobodne, gotowe do wykonania gestu

Kontakt wzrokowy z odbiorc (naturalny, a wic nieprzesadnie intensywny)

2.3 wiczymy pozycj siedzc

(siad krlewski)
Do wykonania wiczenia najwygodniejszy jest zwyky stoek, nie za
wysoki.
Wyobra sobie, e jeste wadc w bardzo dawnych czasach. Zwoujesz
zgromadzenie pod wielkim, starym dbem. Siadasz na szerokim pniu
ucitego drzewa. To bdzie dugie posiedzenie, wic usid wygodnie, a
zarazem po krlewsku:

Obie stopy oprzyj o podog

Swobodnie ( nie za szeroko) rozstaw kolana, nie zaciskaj ud,

nie napinaj ich

Uronij w krgosupie wydu go, pomyl, e wpuszczasz powietrze pomidzy poszczeglne krgi; zwr szczegln uwag na ldwiowy odcinek krgosupa

Gowa prosto ustawiona, szyja swobodna (gowa wieczy

krgosup, nie przygniata go)

Ramiona swobodnie opadaj, donie wesprzyj na udach

(w karku i ramionach nie ma nadmiernego napicia).

Oczywicie, ze wzgldu na rne konwencje nie zawsze siedzenie w tej

pozycji jest moliwe. Warto jednak wywiczy umiejtno siedzenia
w wyprostowanym krgosupem.

Strona 15

ROZDZIA 2

Strona 16

wiczenia
rozluniajce

W tym rozdziale:
o

Relaks caego ciaa

Rozlunianie karku i ramion

wiczenia rozluniajce uchw

wiczenia rozluniajce krta i gardo

ROZDZIA 3

3.1. Relaks caego ciaa

wiczenie 1

Strona 18

Po si na pododze (na dywanie, karimacie) na wznak.

Sprbuj zauwaa rnic midzy stanem napicia mini
a stanem ich rozlunienia.

Dolna poowa ciaa: silnie napnij ciao od pasa w d stopy

cignij na siebie (nie obcigaj palcw moesz narazi si
na kurcz), wyprostuj kolana, napnij ydki, bardzo mocno zacinij uda i poladki. Jednoczenie staraj si zachowa rozlunion grn cze tuowia, take twarz i rce. Po chwili
zatrzymywania napicia od pasa w d, rozlunij cae ciao.
Poczuj, jak przyjemne jest odczucie pynce z rozlunionego
ciaa.

Grna cz tuowia: we gboki wdech i na wdechu napnij

mocno minie brzucha, minie grzbietu (rb plecami
dziur w pododze), minie klatki piersiowej. Przez chwil
nie oddychaj minie oddechowe s bardzo silnie napite.
Staraj si jednak zachowa stan rozlunienia w obrbie
twarzy oraz dolnej poowy tuowia. Po chwili wypuszczajc
powietrze rozlunij cae ciao.

Gowa i szyja: Na wdechu staraj si zrobi gow dziur w

pododze, jednoczenie napnij wszystkie minie twarzy:
mocno zacinij uchw, zacinij wargi, napnij minie policzkw, zmarszcz czoo, zacinij powieki. Poczuj, jak skra
na gowie zaciska si i napina. Po chwili na wydechu rozlunij si, poczuj przyjemno pync ze stanu rozlunienia.

Cae ciao: na wdechu pocz wszystkie dotychczas wiczone napicia. We wdech, sprbuj napi cae ciao od
koniuszkw palcw po czubek gowy. Wytrzymaj na bezdechu tyle, ile moesz (nie przesadzaj z przeduaniem wiczenia). Rozlunij cae ciao rozlej si po pododze, oddaj
jej cay ciar swojego ciaa.

WICZENIA ROZLUNIAJCE
wiczenie 2

Po si na pododze na wznak, nogi wyprostowane, rce

le po bokach, nie przyciskaj ich do tuowia , otwarte donie patrz w sufit

Kiedy bdziesz mie na to ochot, zamknij oczy; pozwl powiekom opa.

Rozlunij si. Rozlej po pododze.

Przyjrzyj si swojemu ciau od rodka, jak gdyby wewntrznym okiem. Szukaj miejsc niewygodnych, napitych,
jeli masz problem z ich rozlunieniem, przez chwil, wyobra sobie, e oddychasz tym wanie niewygodnym miejscem. A wic, jeeli odczuwasz niewygod w okolicy biodra, sprbuj pooddycha biodrem. Jeeli miejscem bolcym jest odek, wyobra sobie, e oddychasz odkiem
itd.

Rozlunione ciao zmienia nieco swoje uoenie. Pozwl, by

stopy rozeszy si na bok, kolana odsuny si od siebie,
palce doni lekko si ugiy do rodka, a opadajca uchwa
pocigna za sob doln warg usta rozchylaj si.

Nie spiesz si, nie d zbyt usilnie do rozlunienia. Po prostu pomyl, e si rozluniasz i trwaj tak przez jaki czas
(najgorsze co Ci moe spotka to zapadnicie w sen).

Wolno przekr si na prawy bok, otwrz oczy, pole jeszcze moment w tym uoeniu; potem podpierajc si lew
rk, powoli podnie si, usid.

wiczenie 3

Po si przy cianie na plecach w taki sposb, eby

poladki i cae nogi opieray si na cianie. Rce rozrzu na
boki albo u za gow.

Pozwl opa powiekom.

Przenie w wyobrani do swojego ulubionego miejsca.

Moe to by miejsce dobrze Ci znane albo takie, ktre znasz
tylko ze zdjcia; by moe to miejsce istnieje wycznie
w Twojej wyobrani.
Strona 19

ROZDZIA 3

Przywoaj wszystkie , nawet najdrobniejsze szczegy

swojego ulubionego miejsca, zobacz je oczyma wyobrani,
usysz dwiki i szumy, ktre Ci tam otaczaj, poczuj
zapach, uwiadom sobie twardo (twarda grska skaa czy
te mikko trawy, a moe twardo zwalonego pnia
wielkiego drzewa) i stopie stabilnoci podoa (jest
nieruchome czy moe delikatnie si koysze), na ktrym
leysz w swoim ulubionym miejscu. Pomyl o temperaturze
i wilgotnoci powietrza.

Pozwl stopom zsun si po cianie tak, by poczyy si

podeszwami, kolana rozchylaj si na boki. Chwil pole
w tej pozycji. Potem przekr si na prawy bok, otwrz oczy
i powoli, podpierajc si lew rk usid.

Wybierz spord wicze relaksacyjnych jedno, to, ktre Ci najbardziej

odpowiada. Jeeli bdziesz regularnie powraca do wykonywania wybranego wiczenia, najprawdopodobniej zauwaysz, e coraz szybciej
udaje Ci si osiga stan rozlunienia. Moesz uatwi sobie wiczenie
nagrywajc je. Przeczytaj wiczenie, ktre chcesz wykonywa w wolnym tempie, tak jakby czyta dziecku bajk na dobranoc. Odtwarzanie
nagrania pozwoli Ci poda za kolejnymi punktami poleceniami bez
przerywania wiczenia.

3.2 Rozlunianie karku i ramion

wiczenie 1

Strona 20

Sta prosto na lekko rozstawionych nogach. Pilnuj, eby

w czasie wiczenia gowa bya ustawiona prosto.

Unie ramiona tak, jakby chciaa /chcia nimi zasoni uszy.

Wytrzymaj chwil w tej pozycji. Oddychaj spokojnie, nie
wstrzymuj oddechu. Delikatnie, agodnie opu ramiona.

A teraz wyobra sobie, ze dwigasz dwie bardzo cikie walizy. Ramiona s silnie cignite w d. Wytrzymaj chwil.
Oddychaj swobodnie.

Signij prawym barkiem daleko do przodu, donie przywieraj po obu bokach do ud, pracuje tylko jeden bark. Gowa

WICZENIA ROZLUNIAJCE
patrzy na wprost. Cay czas swobodnie prowad oddech.
Powoli bark wraca na miejsce.

Teraz signij tym samym barkiem jak najdalej do tyu. Oddychaj. Prawy bark wraca na swoje miejsce wolno, agodnie,
nie szarp ciaem.

Ten sam powolny ruch rozcigajcy powtrz z lewym barkiem. Pamitaj cay czas o swobodnym oddychaniu.

wiczenie 2

Sta prosto na lekko rozstawionych nogach (p. wyej).

Rozlunij uchw.

Ramiona roz na boki, rozcigaj je tak, jakby dwoje

przyjaci cigno Ci za sob w przeciwnych kierunkach.
Rce s aktywne, donie nie zwisaj, ale te pilnuj, by nie
wprowadza w nie nadmiernego napicia.

Tak jak w wiczeniu poprzednim, bdziesz wykonywa ruch

barkiem do przodu i powrt do pooenia neutralnego. Na
zmian wicz bark prawy i lewy.

Proponujemy nastpujcy rytm (opiera si na cznym

wykonaniu obydwoma barkami 16 ruchw w kadej
sekwencji)

1. Bark prawy
Bark lewy
2. Bark prawy

- 8 razy do przodu i z powrotem

- jak wyej

- 4 razy do przodu i z powrotem

Bark lewy

- jak wyej

Bark prawy

- jak wyej

Bark lewy

- jak wyej

3. Bark prawy

razem 16 ruchw

razem 16 ruchw

- 2 razy do przodu i z powrotem

Bark lewy

- jak wyej

Bark prawy

- jak wyej
Strona 21

ROZDZIA 3
Bark lewy

- jak wyej

Bark prawy

- jak wyej

Bark lewy

- jak wyej

Bark prawy

- jak wyej

Bark lewy

- jak wyej

4. Bark prawy

- do przodu i z powrotem

Bark lewy

- do przodu i z powrotem

Powtarzamy te ruchy do 16 razy.

Te same sekwencje (1 4) powtarzamy wykonujc ruchy barkami do

tyu i z powrotem.
wiczenie 3

Strona 22

Sta prosto i swobodnie zarazem. Unie do gry barki i

przez cay czas wiczenia pilnuj, by pozostay w tej pozycji.

Spokojnym, powolnym ruchem wysu gow do przodu

(jak w) i cofnij do pozycji rodkowej. Teraz sprbuj
cofn gow pilnujc, by by to ruch poziomy, a nie
odchylenie gowy do tyu. agodnie, mikko przesuwaj
gow do przodu i do tyu. Nie spiesz si. Oddychaj. .

Teraz przesu gow w bok (tak jakby Ci kto cign za

ucho), pilnuj, by gowa nie przechylaa si ku ramieniu,
lecz jedynie przesuwaa si w poziomie (moesz sobie
pomc przy pomocy lustra). To wiczenie moe by trudne
na pocztku, z czasem na pewno zacznie Ci wychodzi.

Przesuwaj gow powoli w prawo i w lewo. Oddychaj

swobodnie. Nie spiesz si, nie szarp. Wykonuj mikkie,
agodne ruchy. Oddychaj.

Kiedy dojdziesz do wprawy, sprbuj krci gow poziome

kka. Pomocna moe by praca przed lustrem kontrola
wzrokowa dopomoe Ci waciwie wykonywa ruchy
wiczenia.

WICZENIA ROZLUNIAJCE
wiczenie 4

Usid na krzele. Wyprostuj krgosup. Gowa wieczy

kolumn krgosupa.

Przechyl gow w lewo, rwnoczenie staraj si cign jak

najniej prawy bark tak, jakby chciaa / chcia sign doni
a do podogi. Z prawej strony szyi poczujesz silne
rozciganie. Wytrwaj w nim przez kilkanacie sekund
(policz wolno np. do 15)

Powtrz to samo dziaanie przechylajc gow w praw

stron i cigajc rami w lewo. Wytrwaj rwnie dugo,
co poprzednio.

Powtrz wiczenie na obie strony.

3.3. wiczenia rozluniajce

uchw

Rozgrzej donie silnie pocierajc je o siebie. Przeka ciepo

buzi otulajc domi boki twarzy.

Pomasuj delikatnie okolice stawu skroniowo uchwowego

po obu stronach (kierunek ruchu: naladuj domi ruch k
na rowerze, do przodu)

Sprbuj poczu ciar uchwy; jeeli Ci si to uda, wargi

rozchyl si, dolna cz Twojej twarzy bdzie wygldaa
jak u podrnego, ktry zasypia na siedzco; zamknij usta
i powtrz kilkakrotnie wiczenie dc do uzyskania
wiadomoci, kiedy uchwa jest rozluniona, a kiedy jest w
niej nadmierne napicie.

Strona 23

ROZDZIA 3

3.4. wiczenia rozluniajce

krta i gardo
(Cz wicze cytuj za Aldon Krasuck O sposobach trenowania
gosu. Z moich dowiadcze, tekst zawarty w pracy zbiorowej pod red.
M. Przybysz Piwko Emisja gosu nauczyciela Warszawa 2006).
Krta i gardo to obszary trudno dostpne. Trzeba wykaza sporo
cierpliwoci i wyobrani, by osign stan rozlunionego otwarcia
garda. Opisane wiczenia brzmi nieco infantylnie, ale maj by
pomoc w uruchamianiu wyobrani, ta za pozwoli swobodnie otworzy
gardo.

Strona 24

Po rk na szyi, na krtani. Przeknij lin i sprbuj wyczu, co dzieje si z krtani w trakcie przeykania. Teraz
sprbuj unie krta tak, jak do przeknicia, utrzymaj j
w tej wysokiej pozycji i wymw dwie trzy sylaby, np. raz
- dwa - trzy. Opu luno krta i ponownie wymw te same
sylaby. Powtrz wiczenie par razy tak, by nabra przekonania, e trakcie mwienia krta powinna by umieszczona
nisko i jej minie nie mog by nadmiernie napite

Wyobra sobie, e jeste na bardzo nudnym przyjciu. Zaczynasz ziewa, ale prbujesz to ukry nie otwierajc ust.
Zwr uwag, co dzieje si w Twoim gardle w czasie zamknitego ziewania. Czy jest wicej miejsca?

Wyobra sobie, e wdychanie powietrza nie ma nic wsplnego z Twoim aparatem oddechowym. Wdech polega na
tym, e zagarniasz doni energi (=powietrze), ktra jest
wok Ciebie i wkadasz j doni do rozchylonych ust. Rb
to bardzo powoli. Wydech skieruj na nadgarstek tak, aby poczu, e uchodzce z Ciebie powietrze jest gorce i wilgotne.

We wdech z zachwytem. Przywoaj w wyobrani miejsce,

w ktrym bardzo lubisz przebywa (gry, k, pla, brzeg
jeziora, polan w lesie) i wyobra sobie, e tam jeste.
Zobacz szczegy, ktre Ci otaczaj, w Twoim ulubionym
miejscu, poczuj zapach, usysz szumy i dwiki swojego

WICZENIA ROZLUNIAJCE
ulubionego miejsca, poczuj temperatur i wilgotno powietrza. I teraz we wdech. Wydech na nadgarstek.

Rozlunij twarz, rozchyl lekko usta. Zapomnij o swojej

twarzy i pomyl, e masz usta w gardle. Poczuj gorcy,
wilgotny, bezszmerowy wydech na swoim nadgarstku. Powtrz wiczenie kilkakrotnie, nie spiesz si.

Wyobra sobie, e masz niewidzialn szyj. We wdech majc pustk w miejscu, gdzie zwykle jest szyja. Wydech gorcy, wilgotny, bezszmerowy na nadgarstku.

Strona 25

ROZDZIA 3

Strona 26

wiczenia oddechowe

W tym rozdziale:
o

Cele wicze oddechowych

wiczenia oddechowe z wykorzystaniem tekstw

ROZDZIA 4

4.1. Cele wicze oddechowych

Oddychanie jest synonimem ycia.
Zwykle dopty nie zwracamy na uwagi, dopki nie sprawia nam
kopotu.
Jest jedyn funkcj naszego organizmu, ktr wykonujemy bezwiednie,
niewiadomie, ale moemy j podda cakowitej kontroli.
wiczenia oddechowe zmierzaj do:

pogbienia oddechu (uzyskania oddechu caociowego)

poprawy gospodarowania oddechem, szczeglnie w czasie

mwienia

wyduenia fazy wydechowej (mwienie).

Przystpujc do wicze pamitamy zawsze o tym, e:

oddech ma si sam oddycha (Jerzy Grotowski).
wiczenie 1

Strona 28

Po si na pododze na wznak i rozlunij si (patrz wiczenia w rozdziale powyej). Zacznij obserwowa swj oddech.
Co dzieje si z Twoim ciaem, kiedy robisz wdech? Ktre
rejony ciaa porusza wdech?

A co dzieje w czasie wydechu? Jakie minie pracuj w czasie wydechu? (nie musisz ich, oczywicie, nazywa, poczuj,
gdzie to jest).

Staraj si nie krytykowa tego, co zauwaasz. Po prostu oddychaj. Obserwuj siebie tak, jakby wysza / wyszed poza
swoje ciao i przyglda mu si z zewntrz.

Po donie na brzuchu, w okolicy ppka. Sprbuj zrobi

wdech w taki sposb, eby poczu unoszenie si doni na
brzuchu. Powtrz wiczenie kilkakrotnie. Staraj si unika

WICZENIA ODDECHOWE
napicia. Myl o tym, e wdech unosi Twoje donie. Po
chwili tak si stanie.

Przesu donie na ebra. Teraz sprbuj oddechem rozsun

donie na boki. Powtrz to przez kilka cykli oddechowych.

Zostaw jedn do na ebrach, drug przesu ponownie na

brzuch. Zrb wdech tak, aby obie donie lekko si poruszyy.
Nie ma znaczenia, czy poczujesz jednoczesny ruch eber
i brzucha. Moesz najpierw poczu ruch eber, a potem
brzucha lub odwrotnie. Pooddychaj przez chwil penym
oddechem, mikko. Nie napinaj mini. Nie spiesz si. Skup
uwag na tym, e Twj mostek jest nieruchomy, czujesz agodny, falujcy ruch eber i powok brzusznych. Nie przejmuj si , jeeli nie od razu Ci si udao. Sprbujesz ponownie jutro, pojutrze. Z pewnoci si uda.

wiczenie 2

Po si na wznak. Pod gow pod sobie pask (5-6 cm)

poduszk albo ksik w mikkiej okadce. Rozsu stopy,
przysu pity do poladkw i unie biodra do gry. Po
donie na brzuchu wok ppka, skieruj wzrok na ppek, staraj si dostrzec unoszenie si brzucha. Zaczekaj cierpliwie,
na pewno to zauwaysz.

Nie napinaj plecw, nie wyginaj zbyt mocno krgosupa, nie

uno bioder zbyt wysoko. wicz boso albo w na nogi co,
co uniemoliwi lizganie stp po pododze.

Powtrz wiczenie starajc si zapamita stan rozcigania

si powok brzusznych przy oddychaniu. Opu biodra,
przekr si na prawy bok i podpierajc si lew rk podnie si powoli do siadu na pitach. Po donie na brzuchu
i sprbuj ponownie w tym uoeniu ciaa poczuj oddech,
ktry porusza donie lece na brzuchu.

Podnie si, sta mocno na lekko rozstawionych nogach

(ugruntuj si). Donie wok ppka pozwalaj poczu oddech, ktry porusza powoki brzuszne.

Wracaj do wiczenia tak czsto a poczujesz, e jest ono atwe.

Strona 29

ROZDZIA 4
wiczenie 3

Uklknij na pododze i usid na pitach. Powoli opuszczaj

gow, a wraz z ni tuw. Wyobra sobie, e Twj krgosup to dywan, ktry zwijasz w rulon, krg po krgu. Pochylaj si tak dugo, tak nisko, jak bdziesz mg, by moe
uda Ci pooy klatk piersiow na udach (jeli nie, nie
przejmuj si, nie to jest celem wiczenia).Rce le na pododze, przed gow.

Sprbuj poczu si jak zwidy li. Pomyl sobie, e

w takim wanie stanie jest Twoje ciao. Oddychaj spokojnie. Poczuj, e oddech coraz silniej porusza tylne ebra.
Moesz pooy tam donie (tam tzn. na tylnych ebrach)
lub poprosi, by zrobi to kto inny. Kiedy poczujesz dotyk
rk na tylnych ebrach, prbuj kierowa oddech wanie
w to miejsce. Zapamitaj odczucie rozchodzenia si tylnych
eber.

wiczenie 4

Strona 30

Powoli rozwijaj dywan krgosupa, na kocu powoli

wyprostuj szyj i gow.

Sta mocno i swobodnie, w lekkim rozkroku. wiczenie

zwane pomp oddechow skada si z 4 cykli
oddechowych (wdech wydech). Za kadym razem
bdziesz liczy na jednym wydechu. Na wdechu unie
ramiona bokiem do wysokoci barkw. Staraj si, by wdech
by szybki i bezgony.

Na wydechu licz do: 8 10 10 12. Nie spiesz si, licz

pogodnie, staranie wymawiajc sowa. Jeeli zabraknie Ci
powietrza, przerwij liczenie. Skoryguj liczb wymawianych
sw, jeeli zaproponowana sekwencja jest dla Ciebie zbyt
duga, np. 6 8 10 10 lub te wydu j, jeeli czujesz,
e to moliwe, np. 10 - 12 - 15 - 18.

WICZENIA ODDECHOWE

4.2. wiczenia oddechowe

z wykorzystaniem tekstw
wiczenie 1

Wymawiaj na jednym wydechu:

Jedna wrona bez ogona, druga wrona bez ogona, trzecia wrona bez
ogona, czwarta wrona bez ogona itd. tyle, ile dasz rad na jednym
wydechu.
wiczenie 2

Postaraj si wywiczy umiejtno czytania poniszego tekstu na

dwch wydechach. Na pierwszym do sw ile szyb wybitych
w miecie (trzeci wers od koca), na drugim ostatnie dwa wersy.
Ile kleksw jest w zeszycie,
ile prac zrobionych skrycie,
ile ptasich jaj wybranych,
ile bazgro zdobi ciany,
ile wspomnie po wagarach,
ile profesora stara,
ile brudu za uszami,
ile lekcji z naganami,
ile sicw na kolanach,
ile matki skarg od rana,
ile do tramwaju skokw,
ile przestrg w cigu roku,
ile psot patanych co dnia,
ile dziur na nowych spodniach,
Strona 31

ROZDZIA 4
ile uwag rnych osb,
ile ojca siwych wosw,
ile pir zgubionych w klasie,
ile walk bokserskich z Jasiem,
ile dwjek kryje teka,
ile szyb wybitych w miecie,
tyle razy Sta przyrzeka,
e poprawi si nareszcie!
(W.cisowski za
gitki)

Mieczysawa Walczak Deleyska

Aby jzyk

wiczenie 3

A to ju wysza szkoa jazdy:

Bajka o kurce i koguciku wywodzi si z rosyjskiej tradycji

ludowej, spisa j Aleksander Puszkin. Funkcjonuje w rnych wersjach. My proponujemy j jako wiczenie oddechowo artykulacyjne.

Czytajc bajk i uczc si jej na pami, bierz wdechy

w miejscach oznaczonych kresk (/).

Nie czytaj od razu caego tekstu, wywicz najpierw poprawnie oddechowo i artykulacyjnie krtsze zdania. Dopiero
wwczas, gdy bdziesz je swobodnie wypowiada na jednym wydechu wicz nastpne, coraz dusze zdania.

BAJKA O KURCE I KOGUCIKU

By sobie raz kogucik i kurka i poszli ze sob na spacer. / Kogucikowi

strasznie zachciao si pi, / tak, e wycign nki i zemdla. / Kurka
bardzo si tym zmartwia, biegnie do morza i mwi: /
- Morze, morze, daj wody, komu wody, kogucikowi wody, bo kogucik
ley koo drogi, wycign obie nogi i ani tchnie. /
- Nie dam ci, / a mi przyniesiesz od panien wieniec. /

Strona 32

WICZENIA ODDECHOWE
- Panny, panny dajcie wieniec, komu wieniec, morzu wieniec, eby
morze dao wody, komu wody, kogucikowi wody, bo kogucik ley koo
drogi, wycign obie nogi i ani tchnie. /
- Nie damy ci, / a nam przyniesiesz od wieprza kie. /
- Wieprzu, wieprzu, daj kie, komu kie, pannom kie, eby panny day
wieniec, komu wieniec, morzu wieniec, eby morze dao wody, komu
wody, kogucikowi wody, bo kogucik ley koo drogi, wycign obie
nogi i ani tchnie. /
- Nie dam ci, / a mi przyniesiesz od dbu od. /
- Dbie, dbie, daj od, komu od, wieprzowi od, eby wieprz
da kie, komu kie, pannom kie, eby panny day wieniec, komu
wieniec, morzu wieniec, eby morze dao wody, komu wody,
kogucikowi wody, bo kogucik ley koo drogi, wycign obie nogi i ani
tchnie. /
- Nie dam ci, / a mi przyniesiesz od lipy yka. /
- Lipo, lipo, daj yka, komu yka, dbowi yka, eby db da od,
komu od, wieprzowi od, eby wieprz da kie, komu kiel pannom
kie, eby panny day wieniec, komu wieniec, morzu wieniec, eby
morze dao wody, komu wody, kogucikowi wody, bo kogucik ley koo
drogi, wycign obie nogi i ani tchnie. /
- Nie dam ci, / a mi przyniesiesz od krowy mleka. /
- Krowo, krowo, daj mleka, komu mleka, lipie mleka, eby lipa daa
yka, komu yka, dbowi yka, eby db da od, komu od,
wieprzowi od, eby wieprz da kie, komu kie, pannom kie, eby
panny day wieniec, komu wieniec, ,morzu wieniec, eby morze dao
wody, komu wody, kogucikowi wody, bo kogucik ley koo drogi,
wycign obie nogi i ani tchnie. /
- Nie dam ci, / a mi przyniesiesz od pana siana. /
- Panie, panie daj siana, komu siana, krowie siana, eby krowa daa
mleka, komu mleka, lipie mleka, eby lipa daa yka, komu yka, dbowi
yka, eby db da od, komu od, wieprzowi od, zby wieprz
da kie, komu kie, pannom kie, eby panny day wieniec, komu
wieniec, morzu wieniec, eby morze dao wody, komu wody,
kogucikowi wody, bo kogucik ley koo drogi, wycign obie nogi i ani
tchnie. /
Strona 33

ROZDZIA 4
- Nie dam ci, / a mi przyniesiesz od pani chleba. /
- Pani, pani, daj chleba, komu chleba, panu chleba, eby pan da siana,
komu siana, krowie siana, eby krowa daa mleka, komu mleka, lipie
mleka, eby lipa daa yka, komu yka, dbowi yka, eby db da od,
komu od, wieprzowi od, eby wieprz da kie, komu kie,
pannom kie, eby panny day wieniec, komu wieniec, morzu wieniec,
eby morze dao wody, komu wody, kogucikowi wody, bo kogucik ley
koo drogi, wycign obie nogi i ani tchnie. /
- Nie dam ci, / bo mi si kluczyki gdzie zapodziay. /
Kurka zmartwia si jeszcze bardziej, / biegnie do ogrdka, patrzy
jednym okiem, /
ko ko ko ko , ko ko ko nie ma. / Patrzy drugim okiem: / ko ko ko
ko , ko ko ko.. s. / Zapaa kluczyki w dziobek i dy dy dy dy
dy pobiega prdko do pani. Pani daa panu chleba, pan da krowie
siana, krowa daa lipie mleka, lipa daa dbowi yka, db da wieprzowi
od, wieprz da pannom kie, panny day morzu wieniec, morze dao
kogucikowi wody, kogucik napi si, zapia: kukurykuuuu ooo/
I polecia.

Strona 34

wiczenia fonacyjne

W tym rozdziale:
o

wiczenia uaktywniajce prac rezonatorw

Inne wiczenia fonacyjne

ROZDZIA 5

5.1. wiczenia uaktywniajce

prac rezonatorw
Sta prosto na lekko rozstawionych nogach. Upewnij si, ze trzymasz
gow prosto i e Twoje ramiona swobodnie opadaj. Rozlunij uchw.

Strona 36

Delikatnym ruchem po na swojej gowie opuszki palcw

obu doni. Zadbaj o to, by palce lekko dotykay skry na
gowie. Zacznij mrucze. Tak, jak Ci jest wygodnie. Mrucz
intensywnie tak, by wok Ciebie zrobio si gsto od
dwiku. Moesz, jeeli masz ochot, zamkn oczy (tylko
upewnij si, e stoisz mocno, stabilnie).

Jeeli odczuwasz mrowienie w wargach, moesz je delikatnie rozchyli cay czas mruczc przez nos.

Sprbuj skupi uwag na opuszkach palcw. Czy czujesz

co pod nimi? Poszukaj w rnych miejscach na czaszce delikatnej wibracji.

Pobaw si dwikiem. Zamrucz wyej, niej Cay czas

staraj si zwraca uwag na to, co czujesz pod palcami.

U palce doni na twarzy tak, by czu pod nimi koci

policzkowe, skrzydeka nosa i rant uchwy. Mrucz intensywnie. Zapewne bez trudu poczujesz tu wibracje kostnych
czci twarzy.

Delikatnie dotknij palcami koci mostka mruczc przy tym

intensywnie.

Jeeli nie czujesz drenia koci pod palcami, zmie wysoko tonu na niszy. Jeeli wyobrazisz sobie, e jeste wielkim mruczcym niedwiedziem, prawdopodobnie bez trudu
poczujesz wibracje koci mostka.

Sta w rozkroku. Stj prosto i mocno, ale przy tym swobodnie. Ramiona luno opadaj, gowa wieczy krgosup.
Wymacaj palcami jednej doni najwyej pooone krgi krgosupa, take ten, ktry dochodzi do potylicy; druga doni

WICZENIA FONACYJNE
dotknij najniej pooonych krgw. Masz midzy domi
cay swj krgosup, wszystkie 33 krgi. Mikkim, agodnym mruczeniem masuj po kolei wszystkie krgi poczynajc
od najwyej pooonego stopniowo w wyobrani schod w
d. Nie spiesz si. Moesz lekko rozchyli usta, by unikn
uczucia mrowienia warg. Niech Twoje mruczenie bdzie gste od dwiku, intensywne, ale nie gone. Rb wiczenie
powoli mylc o tym, ze otaczasz dwikiem wasnego
gosu cay krgosup, wzmacniasz go, chronisz i budujesz
w ten sposb. Moesz poczu ciepo wok krgosupa.
Moe si tez zdarzy, e poczujesz mrowienie doni.

5.2. Inne wiczenia fonacyjne

Po si na wznak na pododze i zacznij si przeciga: wycignij rce daleko za siebie, napnij nogi, rozcignij cae
ciao. Potem sprbuj pocign daleko praw rk i lew
nog, po chwili lew rk i praw nog. A teraz skr si jak
fasolka wycignij mocno prawa rk i praw nog, potem
lew rk i lew nog. Niech ruchom towarzysz dwiki:
postkaj, pojcz, poskar si, e ju musisz wstawa.

Po dugiej rozgrzewce (rozlunienie, wiczenia oddechowe)

pobaw si w puszczanie mydlanych baniek. Bakami bd
sylaby: ma me mi mo mu. Sta mocno i zarazem
swobodnie, gowa prosto (pilnuj, by nie zadziera do gry
brody). Wypuszczaj sylaby powoli i delikatnie, wypowiadajc je ciszej i goniej. Wyobra sobie, e ulatuj niczym
baki mydlane, lekkie i przezroczyste, a przy tym mienice
si w wietle rnymi kolorami, Niektre z nich trwaj
dugo, inne znikaj od razu, baw si nimi

Strona 37

ROZDZIA 5

Strona 38

wiczenia dykcji

W tym rozdziale:
o

wiczenia usprawniajce narzdy artykulacyjne

wiczenia rozluniajce uchw

wiczenia warg

wiczenia jzyka

Elementarne wiczenie dykcji

ROZDZIA 6

6.1. wiczenia usprawniajce

narzdy artykulacyjne
Staraj si powiczy codziennie chocia kilka minut. Systematyczno
pomaga zachowa wprowadzenie staej pory wicze, np. zawsze po
niadaniu albo zawsze przed kolacj (oczywicie, najlepiej i po niadaniu, i przed kolacj). atwiej przyzwyczai si do wicze take wtedy,
gdy poczysz je z jak rutynow czynnoci, np. zawsze przy okazji
mycia zbw.

6.2. wiczenia rozluniajce

uchw

masa stawu uchwowego (kierunek ruchu: tak jakby jecha

na rowerze do przodu)

masa koci rantu uchwy (to wiczenie boli!)

otwieranie buzi na trzy (luno opuci uchw bez otwierania ust, rozchyli wargi " na popielniczk", pogbi otwarcie zachowujc stan rozlunienia)

6.3. wiczenia warg

Strona 40

naprzemiennie: dzibek i aba (silne rozcignicie zamknitych warg)

zaciskanie warg (mam sekret, nikomu nie powiem)

ryjki :

dzibek: cignij mocno warg a do cmoknicia,

SELEKCJA

winka: zrb z warg ryjek, kwadracik w ksztacie malusiekiego telewizorka,

wcieky krlik: wyjd od winki i podcignij grna

warg, opu ja i ponownie podcignij, powtrz parokrotnie

nacignij grna warg na zby tak, jakby ukrywa brak zbw, policz do dwudziestu cay czas nacigajc warg
i rwnoczenie dc do tego, by uchwa poruszaa si swobodnie i szeroko.

wypychanie warg czubkiem jzyka (to masa minia okrnego warg od rodka)

ruszanie wsami; na koniec tego wiczenia cignij wargi

bardzo mocno w lew stron i przytrzymaj przez 3 sek., pogbiaj cignicie tak, jakby chcia ustami dosign do
lewego ucha; to samo w prawo

rozlunienie: parskanie wargami,

wszystkimi wiczeniami warg

najlepiej

pomidzy

6.4. wiczenia jzyka

wysu jzyk z buzi, naprzemiennie: jzyk szeroki opata,

jzyk wski grot (staraj si trzyma jzyk w poziomie i
uniezaleni ruch jzyka od ruchu warg)

wiczenia pionizujce jzyk

siganie czubkiem jzyka do ostatniego zba po prawej i lewej stronie, na grze i dole ( wargi rozchylone, uchwa nieruchomo)

liczenie zbw czubkiem jzyka ( wargi rozchylone, uchwa nieruchomo)

remont sufitu malowanie podniebienia czubkiem jzyka

robienie kropek na podniebieniu czubkiem jzyka (buzia

moliwie szeroko otwarta)
Strona 41

ROZDZIA 6

dzicio czubek jzyka uderza o grne dzisa wytwarzajc normalnie brzmice ttt/ddd oraz troch dziwne (dzisowe) ttttttt/ddddd, td td td (czubek jzyka dotyka grnych
dzise). Buzia moliwie szeroko otwarta, uchwa nieruchoma.

wiczenia rodkowej czci jzyka

koci grzbiet z jzyka: czubek jzyka zapiera si o dolne

zby, rodek silnie wzniesiony ku podniebieniu napi;
potem rozluni: jzyk ley swobodnie odpoczywajc na
dnie jamy ustnej, powtrzy par razy

ciamkanie mlaskanie rodkiem jzyka

ssanie cukierka rodkiem jzyka (cukierek moe by prawdziwy lub wyobraony)

rozpaszczanie caej powierzchni jzyka na podniebieniu

wiczenia tylnej czci jzyka

cofasz jzyk w gb jamy ustnej z jednoczesnym ruchem

okci do tyu

bardzo szybko powtarzaj ko-ko-ko-ko / ku-ku-ku-ku a do

zmczenia jzyka

Dobrze byoby wiczy sekwencje:

ruch pionowy jzyka / wicz. rodkowej czci jzyka

ruch pionowy jz./ ruch tylnej czci jzyka

ruch rodkowej czci / ruch tylnej czci.

To jest naladowanie (na sucho) ruchw artykulacyjnych polszczyzny

(szybkie zmiany ukadw jzyka przy grupach spgoskowych.

Strona 42

SELEKCJA

6.5. Elementarne wiczenie

dykcji
Samogoski

Czsto si zdarza, ze spieszc si, poykamy samogoski. A przecie to

wanie one nios gos, bez nich mowa jest kaleka. Sprbuj powiczy
wymawianie szerokich, okrgych, piknie brzmicych samogosek:
kArA dlA Barabasza (przeczytaj duymi literami)
rAbAtA w AnAnAsAch
pstrA nA kArAwAnAch szata
w AntrAktAch trach
Pobaw si tymi wyraeniami. Poczytaj je tak, jakby by wonym sdowym zapowiadajcym, ze zaraz zostanie ogoszona., wypowiadaj
zwroty tonem askawego wadcy, sprbuj mwi z lekkim oburzeniem,
wyniole itd.
Spgoski

Naucz si tych 14 sylab na pami tak, by nie mylia Ci si

kolejno.

Wymawiaj precyzyjnie i stopniowo staraj si robi wiczenie coraz szybciej.

Pamitaj o szerokiej, okrgej samogosce.

pta - tpa
pte - tpe
pty - tpy
pto - tpo
ptu - tpu
pt - tp
Strona 43

ROZDZIA 6
pt tp
A teraz delikatnie, mikko i agodnie, ale przy tym precyzyjnie i bardzo
szybko:
fsa sfa
fse sfe
fsy - sfy
fso sfo
fsu sfu
fs sf
fs sf
Samogoski nosowe - na kocu wyrazu

Zawsze wymawiane z rezonansem nosowym.

Uwaga na zbyt wczesne zamknicie warg, co spowoduje
wybrzmiewanie kocwki jako om.
Jak si odzwyczai od -om (wymawianego zamiast )?

Pamitajmy, e to o unosowione (lub inaczej o z rezonansem

nosowym).
Patrzc w lusterko wymawiamy powoli wyrazy koczce si na o (np.
ksiko, ko, kierowco, kolego, osobo); zwracamy uwag na ukad warg
przy wymowie kocowego o.
Kadziemy palec na skrzydeku nosa. Wymawiajc wyrazy koczce si
na (ksik, k, kierowc, koleg, osob) pilnujemy, by wargi
pozostay przy kocowym otwarte jak przy wymowie o, ale
rwnoczenie pod palcem lecym na skrzydeku nosa wyczuwamy
delikatn wibracj, ktra wiadczy o wczeniu rezonatora jamy
nosowej.

Strona 44

SELEKCJA
Teraz pozostaje utrwali taki sposb wymawiania kocowego .
Najpierw pojedyncze wyrazy:
Dziewczyn

dk

matk

por

Chustk

sztuk

radc

noc

Ciotk

siostr

ofiar

nauczycielk

Kolejk

takswk

poczt

aglwk

Modlitw

min

monet

misj

Pani

mioci

potg

par

Prawd

szyj

krwi

zdobycz

Robi

szyj

mwi

tacz

Pisz

piewaj

becz

pywaj

Gotuj

kupuj

wo

negocjuj

To, oczywicie, lista przykadowa. Mona sobie stworzy wasn.

Wane, by codziennie powici chwil na wiczenia.
Po przeczytaniu listy wyrazw prbujemy tworzy proste zdania lub
zwroty, np.
Dziewczyn widziaam, e poszed z dziewczyn.
Chustk wytrzyj to chustk
Ciotk porozmawiaj o tym z ciotk itd.
Po paru dniach wiczymy ukady trudniejsze czyli takie, w ktrych
pierwszy wyraz koczy si na , a nastpny po nim zaczyna si na p,
b lub m (to goski, przy wymawianiu ktrych wargi si zamykaj).
Na szelki wypadek przypomnijmy, e na kocu wyrazu wymawiamy
w zasadzie jak e. W zasadzie oznacza, e nosowo tego jest
naprawd ladowa, prawie taka jakby jej nie byo, a w wielu
przypadkach naprawd nie ma nawet wspomnienia po rezonansie
nosowym (ktry kiedy w tej pozycji wybrzmiewa, std lad w zapisie).
A wic: moj mam brzmi moj mame, lubi kaw lubie kawe.
Strona 45

ROZDZIA 6
wiatow potg

wiern przyjani

jad pocigiem

Robi pranie

cenn pamitk

kartk papieru

Zorz porann

pracuj powoli

sprztaj pokj

Zwiedzaj paac

sodk pomaracz

pij piwo

Mi pani

podziwiaj panoram

gotuj potrawy

Gosz prawd

przygotowuj prezentacj

pisz protok

Bij pian

nocn por

zadaj pytania

Jedz budy

dug brod

okradaj bank

Kwitn bzy

kor brzozy

nios baga

Sadz buki

kad boazeri

plot brednie

ask bosk

nisk barierk

bia bluzk

Ostatni bram

daj biednym

marszcz brwi

Matk Bosk

lataj balonem

napeniaj beczki

Nios bele

licz barany

otrzymuj bogosawiestwo

Suchaj muzyki

stroj miny

zwiedzaj Madryt

Obtykaj mchem

pij mleko

tacz mazura

Siej mak

kupuj maso

pyn morzem

Zbieraj maliny

przyrzdzaj makaron

trac majtek

Zdobywaj medale

rzucaj monet

moj mam

Stoj murem

twoj metod

mas malan

Suszona morel

znan melodi

chust muzumask.

(Przykady zwrotw do wicze pochodz z ksiki J.D.Bednarek

wiczenia wyrazistoci mowy)
Zdania do czytania

Tak pada, a ta kanapa tam tak namaka.

W innych alejach drzewa s bardziej dostojne,
W innych alejach drzewa s bardziej rozoyste. (Jan piewak)

Strona 46

SELEKCJA
Przysza do teatru po anga, a wystawiono j na urgowisko. Nie bya
w stanie wyartykuowa ani sowa. Skd moga wiedzie, e za atakiem
na ni kry si poalkoholowy kac.
Przedostatni z rodu, broni si dzielnie przed zuboeniem i deklasacj;
znakomicie zorganizowa prace w swoim majtku.
Ale gdy wybucho powstanie, nie potrafi zignorowa tego wezwania
i powierzywszy nadzr nad majtkiem swojej onie Anieli bez wahania
chwyci za bro. Marzenia o wolnej Polsce znw si nie ziciy, a pan
Andrzej dokona ywota w Paryu.
Asfalt ulic jest dzi liski jak brzuch ryby.
Rzd tymczasowy pada, a wiat toczy si dalej.
Dworzec Centralny ma do ciekaw architektur.
Wczoraj wieczorem przyszed do mnie Przemek i przynis mi trzy
wieo wydane ksiki o szwajcarskich Alpach.
Pomylcie tylko. piew skowronka, ki upstrzone pierwiosnkami, nad
gow kouj bociany. A my tkwimy w miejskim smrodzie,
za nasz krwawic dostajemy marne grosze. Jaki to wszystko ma sens?!
W jego dzienniku znajdziesz starannie opisane wspomnienia o przygodzie na sawannie.

Trzeba zaostrzy wewntrzne przepisy przeciwpoarowe.

W Trzebiszewie trzmiel trze trzciny
Trzeszcz w Tczewie trzy trzmieliny
A trzy byczki znad Trzebyczki
Z trzaskiem trzepi trzy trzewiczki.

Z czeskich strzech szo Czechw trzech. Gdy nadszed zmierzch, pierwszego w lesie zagryz zwierz, bez ladu drugi w gszczach sczez.
A tylko trzeci z Czechw trzech osign marze kres.

Strona 47

ROZDZIA 6
Naturalizacja rosyjskich emigrantw porewolucyjnych w USA bya do
dugim i skomplikowanym procesem.
Co ty pleciesz?! Jaki marksizm, jaki socjalizm?! Te sowa nic dzi nie
znacz. Przeraa mnie prymitywizm twojego mylenia.
Blask ksiyca. Szelest gazi. Dwik gitary. Cicha pie. Chwila ciszy.
Potem trzask prask, wrzask ojca, pisk panny i plusk ciaa wpadajcego
do wody. Ot, i caa historia.
222 strzykawki z 222 szczepionkami. 333 strzykawki z 333 szczepionkami. 444 strzykawki z 444 szczepionkami itd. a do: 999 strzykawek
z 999 szczepionkami.
Dowdca rozmyla o ciotce demokratce, znanej szopenistce.
Zapa naleno dentystce.
Prelegent lapidarnie opisa walory rewaloryzacji.
Zamieszczona we wczorajszej gazecie reklama rowerw zdenerwowaa
straszliwie redaktora Rolewskiego i staa si bezporedni przyczyn
wieczornej awantury.
Rewolwer ley pod kaloryferem.
Kobra wia si w rytm granej przez fakira muzyki, by po chwili zosta
sprawczyni rytualnego mordu, dokonanego, jak co roku w pierwszy
wtorek marca na najstarszym czonku rodu.
Robert lubi lukrowane toruskie pierniki
Czerwcowymi wieczorami Bernard gra lirycznie na lirze.
Jada byle co i odek zupenie mu si rozregulowa.
Leworczny rewolwerowiec ryzykujc yciem wychyli si zza rogu.
Filantropijna lalkarka z ulicy Flory rewelacyjnie wypolerowaa porcelanow lalk Florentyny.
W laboratorium lekarka Urszula figlarnym ruchem poprawia szylkretowe okulary na nosie radiologa.
Reklama rekolekcji to rewelacja parlamentarnego regulaminu.
Baltazar gloryfikuje martyrologi klerykalnej kliki.
Strona 48

SELEKCJA
Lustracja legendarnego Kornela zbulwersowaa rewolucyjnych proletariuszy.
Nie wyobraam sobie Loli w tej roli.
Codziennie godzinami ley w wannie.
Dziennikarz przyglda si Annie z uwag.
Wci i niezmiennie kocha si w tej samej pannie.
W jego dzienniku znajdziesz starannie opisane wspomnienie
o przygodzie na sawannie.
Zrobio si sennie. I cho inni do rana gawdzili o dopiero co zakoczonej sannie, Karol poszed do siebie i w cigu kilku minut zapad w gboki sen.
Fizycy i prawnicy utworzyli druyn lekkoatletyki, ktra pokonaa druyn informatykw.
Zagralibymy dla piciuset widzw.
Std nauka jest dla uka,
uk na on uka szuka. (Jan Brzechwa)
Popatrz, tu jest Muzeum Narodowe, a tam w oddali wida Paac Kultury
i Nauki.
A gdzie jest Biblioteka Uniwersytecka?
Ciekawe, czy prezydent podjby takie ryzyko
Jak niepostrzeenie mija czas podczas mistrzostw gry w strzaki.
Rozstrzygnij wreszcie, ostrzyono, ogolono czy tylko postrzpiono.

Po zakoczeniu wicze poczytaj gono chocia 10 minut ksik, ktr

lubisz. Wyobra sobie, e czytasz maej grupce swoich przyjaci,
dzielisz si z nimi przyjemnoci kontaktu z literatur, ktra Ci bawi
(mieszy, interesuje, zachwyca etc).

Strona 49

ROZDZIA 6
Wierszyki do wiczenia dykcji

ZOWIESZCZY SONG

(L.Konopiski za: M.Walczak Deleyska Aby jzyk gitki)

yto na rysku nie zte jeszcze,

a ju na dworze ddysto i my!
Wyjedam z alem w bezbrzen przestrze,
w powietrzu szemrz byszczce zy.

Zmiadone szczcie! Strzaskane szczcie!

Czybym mia sczezn i zemrze ju?
Gdy serce wewntrz skrzypi znw czciej,
to kt mi zastrzyk przytaszczy, kt?

ona mi zbrzyda, wrg przystrzyg skrzyda,

przepada krzepa i przepad b!
Wstrzsa mn krzywda, drcz straszyda,
krzy trzeszczy, dreszcze trzeszcz jak wprzd!

Zmiadone szczcie! Strzaskane szczcie!

W zmiadonym lustrze tkwi ostrze trwg!
W chrzszczcym brzku, w brzczcym chrzcie
szczcie strzaskane jak drcy wrg!

Strona 50

SELEKCJA
Zmiadone szczcie! Strzaskane szczcie!
Przez brzeszczot pieszczot wrzucone w mrok!
szczcie zmiadone przez szcztki mrzonek!
Ach, kt zowieszczy wywrzeszczy song?!

DRA Z PSEM

(za M.Walczak Deleyska Aby jzyk gitki)

Par wprzd wrd rub

Przez zom zy w zach
Wplt w plan plon kltw,
Ku go chd w kach.

Szed wszerz p[rzez wrzos,

W krok krrak wron gra,
Nie szczu psem pszcz
Psa pcha sza w szkwa.

W krg grom brzmie grzmia.

W tle tli lnie blask,
Wszcz my te deszcz
W czczy burzy czas.

W chmur zwrot wry wzrok,

Giez go gryz zy,
Strona 51

ROZDZIA 6
Z nerw dar dar dra,
Plt trzy po trzy.

Strona 52

O wystpieniu
publicznym

W tym rozdziale:
o

Przygotowanie jak zmniejszy trem

Kontakt z odbiorcami

Postawa

Tempo

Dystans do siebie i do wasnych bdw

ROZDZIA 7

7.1. Przygotowanie jak

zmniejszy trem
Wystpienie publiczne to sytuacja, ktra dla ogromnej wikszoci ludzi
jest powodem ogromnego stresu. Nie boj si tylko niemdrzy.
No i dowiadczeni ci, ktrzy maj za sob wiele podobnych sytuacji.
Pamitaj:

Jest jeden sposb, by nauczy si radzi sobie z sytuacj

wystpienia publicznego wystpowa.

By moe pomoe Ci wiadomo, e:

Kady dobry mwca by kiedy zym mwc: tak twierdzi czowiek, ktry wiedzia na temat przemawiania bardzo
duo Marek Juliusz Cycero, jeden z najsynniejszych
mwcw w dziejach naszej cywilizacji.

Wystpienie publiczne to moe by wykad, pogadanka,

prezentacja, przemwienie itp.

Jeeli robisz to po raz pierwszy, masz prawo si niepokoi,

masz prawo si ba, masz prawo mie trem.

Trema nie zniknie za drugim razem. Ale powoli przyzwyczaisz si.

7.2. Kontakt z odbiorcami

Sprbuj dowiedzie si jak najwicej o odbiorcach swojego wystpienia,
o swoich suchaczach. Im szersz wiedz o nich uzyskasz, tym atwiej Ci
bdzie wyobrazi sobie, czego potrzebuj od Ciebie, co moesz im da
w swoim wystpieniu.

Strona 54

ALGORYTMY MATEMATYCZNE
Pamitaj:

Zanim zaczniesz przygotowywa swoje wystpienie, musisz

wiedzie do kogo i w jakim celu mwisz. (chcesz o czym
poinformowa ? do czego przekona? czego nauczy?
..........??)

Niektrzy wykadowcy / prelegenci / mwcy lubi pozna

swoich suchaczy jeszcze przed wystpieniem. Specjalnie
przychodz wczeniej, bywa, e wtapiaj si w tum, by
pogawdzi. Inni zaczynaj wystpienie od lunej rozmowy,
pogawdki.

Pamitaj:

Nie zaczynaj mwi, dopki nie popatrzysz na ludzi, do

ktrych si zwracasz, dopki ich nie zobaczysz.

Pilnuj, by nie zwraca si do jednej wybranej osoby, ktra

wydaje Ci si yczliwie nastawiona.

Staraj si zauwaa w czasie swego wystpienia ca sal.

Jeeli masz bardzo liczne grono odbiorcw usadzanych
amfiteatralnie, skorzystaj z formuy: patrz po literze Z,
to stwarza szans, e Twoi suchacze bd si czuli wani,
dostrzegani (przypomnij sobie jak to jest, gdy mwisz do
kogo co w Twoim poczuciu wanego, a ona /on zajta/y
jest czytaniem gazety czy siedzi wpatrzony/a w ekran
telewizora).

7.3. Postawa

Jeeli to moliwe, mw na stojco.

Jeeli tylko liczba suchaczy na to pozwala, mw bez

mikrofonu, to pomaga w nawizaniu lepszego kontaktu
z sal.

Sta mocno na obu nogach, roz ciar ciaa rwnomiernie

pomidzy obie stopy. Poszukaj poczucia, e wrastasz
w ziemi.
Strona 55

ROZDZIA 7

Ustaw gow prosto. Przypilnuj, by nie przechylaa si na

prawe lub lewe rami, by nie wysuwaa si do przodu
(wik), ani te by nie zadziera brody.

Gowa ma by zwieczeniem krgosupa, nie wgniata go

w ziemi, lecz wspaniale dekoruje.

Rozcignij krgosup, pomyl, e roniesz w krgosupie.

Rozlunij ramiona i ca grn cz tuowia, to pozwoli Ci

swobodnie gestykulowa.

Teraz popatrz na swoich odbiorcw.

Rozpogd si (przecie chcesz do nich mwi, lubisz ich).

Jeeli masz na to ochot, umiechnij si.

We wdech

i zacznij mwi.

7.4. Tempo
Najwikszym grzechem pocztkujcych mwcw jest zbyt dugi tekst
wystpienia. Bywa, e jest on napisany na kartkach i mwca w czasie
wystpienia po prostu odczytuje swoje dzieo.
Pamitaj:

Strona 56

Mw do ludzi. Wtedy bd Ci suchali.

Nigdy nie czytaj tekstu wystpienia. Przestan sucha po

trzecim zdaniu.

Nie spiesz si. To jest Twj czas i to Ty decydujesz

o przebiegu tych 5 (20 czy 50 min). Dlatego te przygotowujc si do wystpienia, sprawd czas jego trwania. Nie
dorzucaj w ostatniej chwili bardzo wanych rzeczy.

ALGORYTMY MATEMATYCZNE
Pamitaj:

Najtrudniej jest dobrze przygotowa krtkie wystpienie.

Jeeli Twoje wystpienie zawiera liczby, cytaty, moesz je

przygotowa na kartce i po prostu odczyta. Notatki w rku
mwcy robi wraenie, e jest on przygotowany, e powanie traktuje swoich odbiorcw.

Jeeli Twoje wystpienie wymaga zaprezentowania schematw, grafemw, wykresw, uyj formy prezentacji multimedialnej to bardzo usprawni prezentacj.

Nie przepisuj na ekran akapitw z ksiek.

Pamitaj:

Ekran suy do prezentowania obrazw.

No i jeszcze raz: nie spiesz si.

7.5. Dystans do siebie

i do wasnych bdw
Kady z nas chciaby zawsze wypa jak najlepiej, Kady chce czu si
akceptowany. Ba, by moe nawet popularny i wielbiony.
Pamitaj:

Najwiksz przeszkod w dobrym kontakcie z odbiorcami

jest nadmierne napicie.

Jeeli czujesz si bardzo zdenerwowany przed wystpieniem, sprbuj powiczy przez chwil. Sta gdzie z boku
(najlepiej twarz do okna) i pooddychaj w nastpujcym
rytmie:

Podziel cykl oddechowy na 4 fazy:

- wdech
- zatrzymanie ( = wypeniona pauza)
Strona 57

ROZDZIA 7
- wydech
- zatrzymanie (= pauza bezdechowa).

Niech kada z tych faz trwa ok. 4 sekund, to oznacza, e

liczysz w myli powoli do 4. Oddychaj w taki sposb przez
2 3 minuty. Jeeli masz na to ochot, moesz wiczy
duej.

Nie bierz adnych rodkw uspokajajcych. W adnym razie

nie pij niczego dla kurau.

Pamitaj:

Soce zajdzie po Twoim wystpieniu i wzejdzie nastpnego

dnia nawet wtedy, gdy nie bdzie to najlepsze wystpienie
na wiecie.

Jeeli co poszo w czasie wystpienia inaczej ni planowae, zapisz sobie, co to byo, dlaczego si tak stao i co
mgby zrobi, by ten bd si nie zdarzy w czasie nastpnego przemwienia /prezentacji/ wykadu.

Pamitaj:

Najroztropniej jest traktowa bd jako rdo informacji, a nie jako

porak.

Strona 58

Literatura

ROZDZIA 8
1. Bednarek J.D. wiczenia wyrazistoci mowy
2. Detz J. Sztuka przemawiania
3. Gawda, azewski "Uczymy si poprawnej wymowy
4. Gawda, azewski "O bdach wymowy. Ksieczka dla dzieci,
tudzie wyszych urzdnikw pastwowych
5. Klemensiewicz Z. "Prawida poprawnej wymowy polskiej",
Krakw 1995
6. Przybysz Piwko M. (red) Emisja gosu nauczyciela
7. Tarasiewicz B. Mwi i piewam wiadomie
8. Toczyska B. "amace z dedykacj".
9. Toczyska B. "Elementarne wiczenia dykcyjne".
10. Walczak Deleyska M. Aby jzyk gitki
11. Weller S. "Oddech ktry leczy" . Gdaskie Wydawnictwo
Psychologiczne 2000

Strona 60