1

KRZYSZTOF WOJTUSZKIEWICZ

URZDZENIA TECHNIKI
KOMPUTEROWEJ
Cz II

URZDZENIA
PERYFERYJNE
I INTERFEJSY

1.Urzdzenia peryferyjne i ukady

wejcia/wyjcia
Ten rozdzia
Rozdzia pierwszy opisuje koncepcje podczenia i wsppracy urzdze peryferyjnych z systemem.

Nastpny rozdzia
Rozdzia drugi przedstawia budow i dziaanie monitorw oraz adapterw graficznych.

Wstp
Urzdzeniami peryferyjnymi komputera nazywamy urzdzenia zapewniajce jego komunikacj z
otoczeniem bd jego urzdzenia wykonawcze. Przykadami urzdze peryferyjnych s: monitor, drukarka,
klawiatura, mysz, ploter i stacja dyskw. Nazwa urzdzenia peryferyjne moe by nieco mylca, gdy
sugeruje umieszczenie tych urzdze poza komputerem, co nie zawsze jest prawd (przykad: stacje
dyskw). Urzdzenia peryferyjne nie komunikuj si z systemem bezporednio, lecz za pomoc specjalnych
ukadw zwanych interfejsem bd sterownikami (kontrolerami) tych urzdze. Z punktu widzenia
systemu ukady te stanowi ukady wejcia/wyjcia (patrz cze I, rozdz. 4).

1.1. Przyczyny stosowania ukadw wejcia/wyjcia

Przyczyny, dla ktrych ukady wejcia/wyjcia musz istnie s nastpujce:

format informacji dostarczanej przez system jest rny od formatu informacji

wykorzystywanej przez urzdzenie peryferyjne
parametry elektryczne sygnaw w systemie i urzdzeniu peryferyjnym s rne

wystpuje rnica w szybkoci transmisji informacji.

Przykadem pierwszej z wymienionych przyczyn moe by wsppraca monitora z komputerem, co

jest zilustrowane na rysunku 1.1.
Ukad zmieniajcy

Rysunek 1.1. Informacja graficzna w systemie i sygnay wymagane przez monitor

Informacj przygotowan przez system jest tre wywietlanego obrazu (tekst, jak w przykadzie

lub grafika). Informacja (sygnay) wymagana przez monitor to jasno wiecenia plamki oraz sygnay
synchronizujce ruch plamki w poziomie i pionie (dokadniejsze wyjanienie zasady dziaania monitora
znajduje si w rozdziale 2). Sygnay potrzebne do wysterowania monitora wytwarzane s przez kart
graficzn na podstawie informacji z systemu o treci obrazu. Jest wiec ona ukadem wejcia/wyjcia dla
monitora, przeksztacajcym informacje dostarczan przez system na sygnay potrzebne do jego
wysterowania.
Przykadem ilustrujcym drug z wymienionych przyczyn moe by standard interfejsu
szeregowego RS 232C. Od strony systemu dostarczane s do niego tak zwane sygnay TTL-owe, w
przypadku ktrych zeru logicznemu odpowiadaj napicia od okoo O do l ,4 wolta, za jedynce logicznej
od 2,4 do 5 woltw. Poziomy logiczne sygnau wyjciowego wymagane przez urzdzenia doczone do
interfejsu RS 232C s zupenie inne. Zeru logicznemu odpowiadaj napicia dodatnie wybrane z zakresu
od 3 do 15 woltw, za jedynce logicznej napicia ujemne od -3 do -15 woltw. Przy wprowadzaniu
bd wyprowadzaniu informacji przez interfejs RS 232C istnieje wiec potrzeba dokonania translacji
napi poziomw logicznych. Dokonuj tego ukady interfejsu RS 232C.
Przykadem do ostatniej podanej przyczyny moe by wsppraca zewntrznego modemu
poczonego z komputerem za pomoc wspomnianego wyej interfejsu RS 232C. Komputer potrafi
przekazywa informacj do modemu znacznie szybciej ni modem jest j w stanie przesya do sieci
telekomunikacyjnej. Gdyby wic nie byo moliwoci sterowania przebiegiem transmisji pomidzy
komputerem a modemem, to po przepenieniu bufora modemu dalsza informacja byaby tracona.
Interfejs RS 232C posiada jednak sygnay pozwalajce wstrzyma transmisje pomidzy modemem a komputerem, co pozwala zapobiec powyszej sytuacji.
Opisujc wiec wspprace urzdze peryferyjnych z systemem mikroprocesorowym (czytaj
komputerem), a dokadniej z mikroprocesorem i pamici moemy od strony sprztowej wyrni trzy
elementy: mikroprocesor i pami, ukad wejcia/ wyjcia bdcy interfejsem i urzdzenie peryferyjne.
Opisan sytuacj przedstawia rysunek 1.2.

Wiadomo jednak (patrz Urzdzenia techniki komputerowej - Jak dziaa kompter"), e wszystko co
dzieje si w komputerze (by moe z wyjtkiem awarii), jest wynikiem wykonywania pewnego programu.
Innymi sowy, do poprawnej pracy komputera Dotyczy to oczywicie take obsugi urzdze peryferyjnych.
Sprztem s tu ukady wejcia/wyjcia lub inaczej interfejs danego urzdzenia. Oprogramowaniem s tak zwane sterowniki programowe. W celu uniknicia kopotw jzykowych w dalszej czci ksiki bdziemy
trzyma si nastpujcej konwencji: sterownik programowy (program obsugi) okrelany bdzie mianem
sterownika; sterownik sprztowy (ukad lub urzdzenie elektroniczne) to kontroler (unikniemy dziki temu
fragmentw zda w rodzaju Sterownik (programowy) sterownika dysku twardego (urzdzenia
elektronicznego)".

Jak mwilimy, kade urzdzenie peryferyjne musi korzysta z okrelonego ukadu

wejcia/wyjcia (interfejsu). Nie oznacza to jednak, e ukad taki zawsze znajduje si na
karcie montowanej w gniedzie rozszerzajcym. Rozwizanie takie zapewnia wiksz
elastyczno budowy komputera, o czym pisalimy w pierwszej czci podrcznika, lecz nie
jest konieczne. Interfejsy bardzo popularne i czsto spotykane mona, i czsto tak si robi,
umieszcza bezporednio na pycie gwnej. Przykadami mog by: sterownik klawiatury,
porty szeregowe (RS 232C), rwnolege czy te interfejsy dyskw elastycznych lub dyskw
twardych (zarwno EIDE, jak i rzadziej spotykany SCSI). Nieco podobnie ma si rzecz ze
sterownikami (programowymi). Sterowniki popularniejszych, standardowych urzdze s
elementami systemu operacyjnego lub BIOS-u i czsto s instalowane automatycznie.
Urzdzenia nowe bd nietypowe wymagaj sterownikw dostarczonych przez producenta
(na dyskietce lub CD-ROM-ie). Podkrelamy jednak jeszcze raz: poprawne funkcjonowanie
urz dzenia warunkowane jest zarwno waciwym dziaaniem jego ukadw, jak i
odpowiednimi dla nich, poprawnie dziaajcymi sterownikami (dostosowanymi czsto do
danej wersji urzdzenia).
W celu zapewnienia wsppracy ukadw wejcia/wyjcia z systemem wymagane s
pewne zasoby systemu. Nale do nich: adresy w przestrzeni adresowej pamici, adresy w
przestrzeni adresowej ukadw wejcia/wyjcia, sygnay zgosze przerwa i kanay DMA.
Wymagania co do staych adresw w przestrzeni adresowej pamici dotycz w zasadzie
adapterw graficznych (inaczej ma si rzecz z pynnym przydziaem pamici, na przykad na
tak zwane bufory). Natomiast wszystkie ukady (lub wikszo, ale osobicie nie znam
wyjtkw) wymagaj pewnego zakresu adresw w przestrzeni adresowej ukadw
wejcia/wyjcia. Wynika to midzy innymi std, e s to ukady programowalne, posiadajce
rejestry, do ktrych naley zapisa informacj o sposobie dziaania ukadu. Rejestry te oraz
rejestry informujce o stanie ukadu (tak zwane rejestry statusowe), ewentualnie rejestry
komunikacyjne i inne, znajduj si pod okrelonymi adresami w przestrzeni adresowej
ukadw wejcia/wyjcia. Innym, czsto wymaganym zasobem s sygnay zgoszenia
przerwania (o przerwaniach piszemy bardziej szczegowo w pierwszej czci podrcznika).
W ten sposb obsugiwana jest wikszo urzdze peryferyjnych, przykadowo napdy
dyskowe, drukarki, porty szeregowe itd. W przypadku niektrych magistral, na przykad
standardu ISA, dostpno przerwa bya czasami problemem. Inne magistrale, takie jak PCI
czy USB w znacznej mierze rozwizuj ten problem. Wreszcie cz urzdze, szczeglnie
urzdze zorientowanych na transmisj blokow (takimi s na przykad napdy dyskowe),
mog uywa do transmisji kanau DMA. Rzadsze uycie tej metody wizao si nie z
wasnociami wynikajcymi z jej zasady dziaania, lecz z rozwizaniami stosowanymi na
pytach gwnych PC-tw. Sytuacja ta ostatnio ulega zmianie.
Na koniec zamieszczamy rysunek 1.3 wymieniajcy przykadowe urzdzenia
peryferyjne oraz rodzaje interfejsu, do ktrych s one podczone. Oczywicie, rysunek ten
nie wyczerpuje wszystkich moliwoci, a ma jedynie za zadanie pokazanie rnorodnoci
zarwno urzdze, jak i ich interfejsw.

Cz I
Podstawowe urzdzenia peryferyjne

2.

Monitory i adaptery graficzne

Poprzedni rozdzia
W poprzednim rozdziale przedstawiono podstawowe pojcia zwizane z podczaniem
urzdze peryferyjnych do systemu.
Ten rozdzia
Rozdzia drugi przedstawia dziaanie monitorw, kart graficznych oraz magistrali
AGP
Nastpny rozdzia
Rozdzia trzeci powiecony jest budowie i dziaaniu napdw dyskowych oraz ich
interfejsom.

2.1.

Zasada dziaania monitora

Monitor jest urzdzeniem sucym do wyprowadzania informacji z komputera w

postaci obrazw (tekstu bd grafiki). Zasada tworzenia obrazu na ekranie lampy
kineskopowej (ang. Cathode Ray Tub - CRT), ktra jest jednym z zasadniczych elementw
monitora, przedstawiona jest na rysunku 2. l.
Ekran kineskopu pokryty jest specjaln substancj zwan luminoforem. Pod wpywem
zogniskowanego strumienia rozpdzonych elektronw luminofor wieci, przy czym jasno
tego wiecenia zaley od energii (szybkoci) elektronw. W przypadku nieruchomego
strumienia pozwalaoby to uzyska na ekranie wiecc plamk. W celu narysowania obrazu
na caej powierzchni ekranu strumie elektronw jest odchylany zarwno w poziomie, co
powoduje krelenie na ekranie pojedynczej linii (przy zaoeniu staej jasnoci wiecenia
plamki), jak i w pionie, co zapewnia krelenie kolejnych linii jedna pod drug. Tre obrazu
tworzona jest w ten sposb, e w miar przesuwania si strumienia elektronw po
powierzchni ekranu jego energia jest zmieniana, co powoduje zmiany jasnoci wiecenia
poszczeglnych punktw luminoforu tworzcych punkty wywietlanego obraz zwane
pikselami (w naszym przypadku obrazu monochromatycznego - o wywietlaniu obrazw
kolorowych powiemy nieco pniej).
Krelc lini strumie elektronw przesuwa si poziomo z jednej strony ekranu na
drug, na przykad z lewej na praw, a nastpnie powinien powrci ponownie do lewej
strony ekranu. Do tworzenia obrazu na ekranie wykorzystywany jest ruch plamki tylko w
jedn stron, przykadowo z lewej na praw. Wwczas przy powrocie plamki z prawej strony
na lew jest ona wygaszana, czyli strumie elektronw jest hamowany na tyle silnie, aby nie
powodowa wiecenia luminoforu. Jednoczenie ruch ten jest znacznie szybszy ni ruch
roboczy" plamki. Z czasem potrzebnym na narysowanie jednej linii i powrotu plamki
zwizany jest parametr zwany czstotliwoci odchylania poziomego, bdcy odwrotnoci
tego czasu. Inaczej mwic, parametr ten okrela, ile linii jest krelonych na ekranie monitora
w czasie jednej sekundy.
Na poziomy ruch strumienia elektronw naoony jest ruch pionowy z gry na d,
wolniejszy od ruchu poziomego, co jak powiedzielimy, powoduje krelenie kolejnych linii
jedna pod drug. W tym przypadku take po dotarciu do dolnego brzegu ekranu strumie
powinien powrci do grnego brzegu, ruch ten powinien by znacznie szybszy od ruchu w
d i w czasie jego trwania strumie powinien by wygaszony.

Po zapenieniu caego ekranu treci obrazu opisany proces jest powtarzany tak czsto,
abymy (dziki bezwadnoci naszego oka) odnosili wraenie, e patrzymy na stabilny obraz.
Ilo obrazw krelonych w jednej sekundzie, czyli czstotliwo powtarzania obrazw,
zwana jest czstotliwoci odwieania obrazu. Jest to jeden z waniejszych parametrw
monitora, decydujcy o komforcie pracy, czyli o braku migotania obrazu.
W celu otrzymania na ekranie stabilnego obrazu, kade rozpoczcie krelenia zarwno
caego nowego obrazu, jak i kadej linii wchodzcej w jego skad, musi rozpoczyna si w
takim samym, cile okrelonym momencie. Dlatego te do monitora dostarczane s specjalne
sygnay mwice o tym, kiedy ma si rozpocz kolejny ruch plamki w poziomie lub pionie.
Sygnay te nazywane s odpowiednio sygnaem synchronizacji odchylania poziomego SYNCHRO H (H od ang. Hozontal) i sygnaem synchronizacji odchylania pionowego SYNCHRO V (V ang. Vertical). Trzecim sygnaem potrzebnym do uzyskania obrazu jest
oczywicie sygna jasnoci wiecenia plamki, oznaczany czsto jako sygna VIDEO. Na
rysunku 2.2 przedstawiony jest schemat blokowy monitora wraz z dostarczanymi do niego
sygnaami.

Wzmacniacz wideo (wizji) wzmacnia sygna zmieniajcy energi strumienia

elektronw, a wiec jasno wiecenia plamki. Od szerokoci tak zwanego pasma przenoszenia
tego wzmacniacza zaley, jak szybko moemy zmienia jasno wiecenia plamki, a co za
tym idzie, ile szczegw moemy narysowa w danej linii, czyli w poziomie. Parametr ten
ma wic wpyw na jeden z bardzo wanych parametrw monitora, zwany rozdzielczoci.
Rozdzielczo decyduje o iloci szczegw obrazu, ktre moemy wywietli na ekranie.
Rozdzielczo podawana jest jako ilo pikseli moliwych do wywietlenia w poziomie i w
pionie. Przykadowo rozdzielczo 640x480 oznacza moliwo wywietlenia 640 pikseli w
kadej z 480 linii. Jak powiedzielimy, rozdzielczo w poziomie zwizana jest z pasmem
przenoszenia wzmacniacza wideo, natomiast rozdzielczo w pionie wie si z iloci linii,
ktre rysujemy na ekranie, a wic z czstotliwoci odchylania poziomego. Na ostro
obrazu, a wic take i na rozdzielczo ma take wpyw rednica plamki (jest ona podawana
w milimetrach). Jest to oczywiste, gdy zauwaymy, e zbyt dua plamka bdzie na przykad
powodowaa nakadanie si na siebie ssiadujcych linii.
Dla komfortu pracy z monitorem wany jest brak migotania obrazu, co uzyskujemy
powtarzajc odpowiednio czsto wywietlanie tego samego obrazu na ekranie. Dla uzyskania
stabilnego obrazu powinien on by wywietlany co najmniej 50 razy na sekund, a dla
wyszych rozdzielczoci czstotliwo powinna by jeszcze wiksza. Zwikszanie
czstotliwoci powtarzania obrazu (czyli czstotliwoci odwieania) wie si jednak ze
wzrostem iloci informacji przesyanej do monitora. Dlatego te w pewnych przypadkach
stosuje si wybieg pozwalajcy zmniejszy t ilo. Sposb polega na kreleniu obrazu na
ekranie w dwch etapach, najpierw wszystkie linie nieparzyste, a nastpnie wszystkie linie
parzyste. Inaczej mwic, krelimy na ekranie dwa pobrazy. Powoduje to zwikszenie
dwukrotnie czstotliwoci powtarzania (p)obrazu, przy tej samej iloci przesyanej
informacji. Okazuje si jednak, e sposb ten przestaje poprawnie funkcjonowa przy
wysokich rozdzielczociach obrazu (uytkownicy odczuwaj to jednak jako migotanie).
Krelenie obrazu jako jednej caoci, linia po linii nazywamy prac monitora bez przeplot
(lub wybieraniem kolej-noliniowym, ang. non-interlaced), za konstruowanie obrazu z dwch
pobrazw zwane jest prac z przeplotem (lub wybieraniem midzyliniowym, ang.
interlaced). Obydwa sposoby wywietlania obrazu przedstawione s schematycznie na
rysunku 2.3.

Wywietlanie obrazu kolorowego polega na tworzeniu obrazu z punktw o trzech

kolorach: czerwonym (ang. red), zielonym (ang. greeri) i niebieskim (ang. blue). Kolory
czerwony i niebieski s kolorami podstawowymi, kolor zielony za jest mieszanin koloru
niebieskiego i tego. Mieszajc ze sob w odpowiednich proporcjach wymienione trzy
kolory moemy na ekranie uzyska dowoln barw.

10

Ekran kineskopu kolorowego pokryty jest trzema rodzajami luminoforu (tworzcymi

punkty bd paski). Kady rodzaj luminoforu pobudzany jest do wiecenia przez oddzielny
strumie elektronw. Schematycznie konstrukcja kineskopu kolorowego pokazana jest na
rysunku 2.4.

Jednym z problemw wystpujcych przy budowie tego rodzaju kineskopu jest

precyzja wykonania dzia elektronowych, ukadw ogniskujcych i odchylajcych. Nie mona
bowiem dopuci, by przykadowo strumie elektronw odpowiedzialny za wiecenie koloru
niebieskiego trafia na punkty luminoforu czerwonego. Rozwizaniem uatwiajcym
osigniecie prawidowego stanu jest stosowanie odpowiednio skonstruowanej maski, ktrej
przykad pokazany jest na rysunku 1.4. Oczywicie tego typu kineskop wymaga w miejsce
pojedynczego sygnau VIDEO trzech sygnaw sterujcych, zwanych R, G, B,
odpowiedzialnych za zmiany jasnoci wiecenia odpowiednio luminoforu czerwonego,
zielonego i niebieskiego.
Podsumowujc, podstawowymi parametrami monitora s: rozdzielczo, czstotliwo
odwieania, rednica plamki oraz wielko ekranu. Wielko ekranu podawana jest w postaci
dugoci jego przektnej wyraonej w calach. Jest to jednoznaczne, gdy stosunek wysokoci
do szerokoci ekranu jest stay i wynosi 4:3. Pomidzy niektrymi z tych parametrw, takim
jak czstotliwo odchylana poziomego, i pasmem przenoszenia wzmacniacza wideo istniej
do oczywiste zwizki. Przy ustalonej rozdzielczoci i czstotliwoci odwieania,
czstotliwo odchylania poziomego moemy wyliczy ze wzoru:
fH=nv * fV
gdzie: fH - czstotliwo odchylania poziomego
fv - czstotliwo odwieania
nv - rozdzielczo (ilo linii) w poziomie.
Wzr jest oczywisty, gdy zauwaymy, e w czasie krelenia jednego obrazu musimy
narysowa nH linii, co oznacza, e jedn lini trzeba narysowa nH razy szybciej ni cay
obraz.
Zakadajc przykadowo prac monitora z rozdzielczoci 640x480 i czstotliwoci
odwieania 60 Hz, otrzymujemy czstotliwo odchylania poziomego rwn 28,8 kHz.
Zwizek szerokoci pasma przenoszenia wzmacniacza wideo z rozdzielczoci i
czstotliwoci odwieania wynika z iloci informacji, ktr musimy przesa przez niego, a
dokadniej z maksymaln szybkoci zmian sygnau wideo. Przy zaoeniu, e wywietlamy
na przemian piksele jasne i ciemne, ilo zmian sygnau w cigu sekundy (a wic i jego

11

czstotliwo) jest rwna iloci pikseli, ktre wywietlamy w cigu sekundy. Ilo t moemy
wyliczy ze wzoru:
N = nH nv fv
gdzie: N - ilo wywietlanych pikseli, a wic i czstotliwo sygnau wideo
nH - rozdzielczo w poziomie
nv - rozdzielczo pionowa
fv - czstotliwo odwieania obrazu.
Oczywicie pasmo przenoszenia wzmacniacza wideo powinno by wiksze od
wyliczonej wartoci. Dla wymienionych wyej parametrw otrzymujemy:
f video = 640*480*60= 18432000
i rzeczywicie IBM dla tego trybu podaje wymagane pasmo rwne 25,175 MHz .
Ze zmian rozdzielczoci wie si (szczeglnie w przypadku starszych monitorw)
pewne ostrzeenie. Jak powiedzielimy, zwikszenie rozdzielczoci zmusza" generatory
odchylania monitora do pracy z wysz czstotliwoci. Moe to spowodowa zerwanie
synchronizacji drga oraz przegrzewanie si tych ukadw, co w konsekwencji moe
prowadzi do ich uszkodzenia. W przypadku zerwania drga (brak obrazu na monitorze)
naley wyczy monitor i powrci do niszej rozdzielczoci (na przykad tryb awaryjny w
Windows).
W nowszych monitorach problem ten zwykle nie wystpuje, monitory te maj bowiem
generatory odchylania, ktre mog pracowa z rnymi czstotliwociami. Monitory takie
okrelane s wwczas jako monitory multisync lub multiscan. Jednake i tutaj nie wolno
przekracza ich parametrw granicznych (jeeli monitor na to pozwala).
Przykadowe czstotliwoci odwieania i odchylania poziomego w okrelonych
trybach i przy okrelonych rozdzielczociach podane s w tabeli 2.1.
Tabela 2.1. Przykadowe czstotliwoci pracy monitorw dla wybranych standardw
Standard
Rozdzielczo
fV.
fH
EGA
640x350
60 Hz
21,5kHz
VGA
640x480
60 lub 70 Hz
31,5kHz
VESA SVGA
800x600
72 Hz
48,1 kHz
VESA SVGA
024x768
75 Hz
60 kHz
VESA SVGA
1280x1024
75 Hz
80 kHz
Wejcie sygnaw wideo moe by zarwno analogowe jak i cyfrowe. Problem ten
zostanie dokadnie wyjaniony przy omawianiu adapterw (kart) graficznych.

12

2.2.

Inne rodzaje ekranw

Prcz klasycznych monitorw z kineskopem, stosuje si, szczeglnie w komputerach

przenonych, inne rodzaje ekranw, a konkretnie ekrany (wywietlacze) LCD (ang. liguid
cristal display) oraz ekrany plazmowe, przy czym te ostatnie s mao popularne. Obydwa typy
ekranw s ekranami paskimi. W jednym i drugim przypadku obraz na ekranie, podobnie jak
w przypadku kineskopu, budowany jest z poszczeglnych punktw, czyli pikseli. Inna jest
tylko zasada ich wywietlania.
Zasad dziaania ekranu LCD przedstawia rysunek 2.5.

Filtry polaryzacyjne grny i dolny maj paszczyzny polaryzacji przesunite

wzgldem siebie o 90 (o wasnociach wiata spolaryzowanego piszemy dokadniej w
rozdziale 4.3, powieconym napdom magnetooptycznym). Umieszczony pomidzy nimi
cieky kryszta powoduje zmian paszczyzny polaryzacji wiata, przy czym kt skrcenia tej
paszczyzny zaley od przyoonego do niego napicia. W wywietlaczu ciekokrystalicznym
w taki sposb wybrano cieky kryszta, aby bez napicia polaryzujcego powodowa
skrcenie paszczyzny polaryzacji wiata o 90. Dziki temu wiato moe przedostawa si
przez wywietlacz. Przyoenie napicia pomidzy dwa punkty siatki przewodnikw,
podunej i poprzecznej, powoduje zmian kta skrcenia paszczyzny polaryzacji wiata i
przepuszczanie mniejszej iloci wiata. W konsekwencji powstaje na wywietlaczu punkt
tym ciemniejszy, im wiksza jest warto przyoonego napicia. W przypadku wywietlaczy
kolorowych w odpowiednich punktach umieszczone s filtry o kolorach: czerwonym,
zielonym i niebieskim (RGB).
Odmian ekranu LCD jest wywietlacz LCD z aktywn matryc. W tego typu
wywietlaczu kademu pikselowi odpowiada osobny tranzystor wykonany w tak zwanej
technice TFT (tranzystor cienkowarstwowy, ang. Thin Film Transistor). Moe on przecza
wiksze prdy ni matryca pasywna i w efekcie uzyskuje si janiejszy, bardziej wyrany
obraz.
Inn odmian paskich ekranw s ekrany plazmowe. wiecce punkty s tam
uzyskiwane w wyniku miejscowej jonizacji gazu. Wymaga to stosunkowo duego napicia
okoo 200 V, std jak powiedzielimy, s one rzadko stosowane.

2.3.

Budowa i dziaanie adapterw graficznych

Terminw adapter i karta mona przy pewnym zaoeniu uywa zamiennie. Rnica
pomidzy kart a adapterem polega na tym, e karta jest urzdzeniem wymiennym, ktre
montujemy w gniedzie magistrali rozszerzajcej (ang. slof), natomiast adapter moe by
umieszczony take na stae na pycie gwnej. Rozrnienie to dotyczy wszelkich adapterw i

13

kart. W rozdziale tym uywamy terminu karta, gdy jest on powszechnie stosowane, nie
przesdza to jednak o umiejscowieniu urzdzenia.
Karta graficzna jest urzdzeniem poredniczcym w komunikacji systemu
komputerowego z monitorem. Jak wspomnielimy w rozdziale pierwszym, otrzymuje ona
informacje o treci obrazu od systemu i po odpowiednich dziaaniach wytwarza sygnay
sterujce prac monitora. Z biegiem czasu ilo zada wykonywanych przez kart graficzn
rosa. Std moemy karty graficzne podzieli na tak zwane bufory ramki, ktre nie
uczestnicz w tworzeniu treci obrazu oraz na karty akceleratorowe. Wrd tych ostatnich
wyrniamy akceleratory 2D, czyli grafiki dwuwymiarowej i akceleratory grafiki
trjwymiarowej 3D. Zadaniem prostych ka^t graficznych, czyli buforw ramki, jest
wytworzenie sygnaw sterujcych monitorem, potrzebnych do uzyskania okrelonego
obrazu. O elementach tego obrazu decyduje zawarto tak zwanej pamici wideo (o ktrej
wicej powiemy w dalszych czciach niniejszego rozdziau). Zawarto ta jest tworzona
wycznie przez system, a konkretnie przez mikroprocesor, natomiast karta w tym procesie w
ogle nie uczestniczy. W przypadku kart akceleratorowych sytuacja jest nieco odmienna.
Mniejsza lub wiksza cz operacji zwizanych z tworzeniem treci obrazu (inaczej mwic,
z obliczaniem, jak intensywnie powinny wieci poszczeglne piksele skadajce si na
cao obrazu) wykonywana jest przez kart graficzn (na danie systemu). Zwizane jest to
zwykle z potrzeb szybszego wykonania tych operacji i odcienia procesora. Od strony
systemu karta graficzna widziana jest jako ukad wejcia/wyjcia wspadresowalny z
pamici operacyjn (zarezerwowany zakres adresw A000:0000 (BOOO:FFFFh -128 KB).
Rejestry konfiguracyjne i sterujce maj zarezerwowane adresy w przestrzeni adresowej
izolowanych ukadw wejcia/wyjcia.

2.3.1. Schemat blokowy prostej karty graficznej

Prac kart graficznych moemy podzieli na dwa rnice si znacznie tryby:
tekstowy i graficzny. Rnica polega przede wszystkim na sposobie interpretacji zawartoci
pamici wideo. W trybie tekstowym zawarto pamici interpretowana jest jako kody
znakw, ktre naley wywietli na ekranie. Zawarto pamici wideo okrela wic w tym
przypadku porednio, co ma by wywietlone na ekranie. Informacja o tym, ktry piksel ma
by zapalony, a ktry zgaszony, pochodzi z generatora znakw. Prac karty graficznej w
trybie tekstowym opisuje podrozdzia 2.3.2.
W trybie graficznym zawarto pamici wideo jest interpretowana jako bezporednie
okrelenie jasnoci wiecenia kadego piksela (przy zaoeniu, e piksel moe by jedynie
zgaszony lub zapalony, na kady piksel przypadaby l bit). Praca karty graficznej w trybie
graficznym opisana jest w podrozdziale 2.3.3.
Schemat blokowy prostej karty graficznej bdcej buforem ramki przedstawia rysunek
2.6.

14

na przykad sygnay synchronizacji. Oprcz dostarczania wymienionych sygnaw, sterownik

monitora adresuje pami wideo, matryc znakw (RAM/ROM znakw) oraz taktuje prac
generatora znakw i rejestru przesuwajcego. Oczywicie peny zestaw funkcji CRTC zaley
od jego typu, a zatem i od karty, w ktrej pracuje.
Interfejs magistrali poredniczy w wymianie informacji karty z CPU (cz tych
ukadw jest w istocie zawarta w CRTC). Pami wideo zawiera tre obrazu (w formie
poredniej lub bezporedniej) przeznaczonego do wywietlenia. RAM/ROM znakw zawiera
matryc znakw, czyli informacj o sposobie konstruowania znakw z pikseli. Pami ta
razem z dekoderem atrybutw oraz generatorem znakw wsppracuje przy wywietlaniu
znakw w trybie tekstowym. Wsppraca ta jest opisana w podrozdziale 2.3.2. Generatory
wyjciowe wytwarzaj sygnay o poziomach wymaganych przez monitor, z ktrym
wsppracuje karta.

2.3.2. Praca karty graficznej w trybie tekstowym

Schemat blokowy ukadw karty uczestniczcych w wywietlaniu tekstu na ekranie w trybie
tekstowym oraz konstrukcj przykadowego znaku pokazuje rysunek 2.7.

Na rysunku zastosowano nastpujce oznaczenia: Nj - ilo wierszy na ekranie N2 ilo znakw w wierszu m x n - matryca znaku (ilo pikseli na znak x ilo linii na znak).
Dziaanie ukadu jest nastpujce: impulsy taktujce przesyanie kolejnych bitw z
rejestru przesuwnego podawane s jednoczenie zespoowi licznikw, ktrych zadaniem jest
ledzenie, ktry piksel obrazu aktualnie wywietlamy. Licznik LI liczcy modulo m
sygnalizuje zakoczenie rysowania fragmentu linii nalecej do danego znaku (m pikseli na
jeden znak) i przejcie do rysowania nastpnego znaku. Impulsy wyjciowe tego licznika
zliczane s przez licznik L2. Jego zawarto mwi o tym, ktry znak w biecym wierszu
rysujemy. Licznik ten generuje wic cz adresu dla pamici wideo, okrelajc, kod ktrego
znaku naley pobra. Przepenienie tego licznika po zliczeniu N2 impulsw sygnalizuje
konieczno zmiany linii, co jest zwizane z wygenerowaniem impulsu synchronizacji
poziomej. Licznik L3 zwiksza swoj zawarto po narysowaniu kadej kolejnej linii.
Zliczenie wic n linii przez licznik oznacza zakoczenie rysowania biecego wiersza i
przejcie do krelenia linii nalecych do wiersza nastpnego. Przepenienie licznika
powoduje zwikszenie zawartoci licznika L4 zliczajcego (numerujcego wiersze. Zawarto
tego licznika stanowi drug cz adresu wybierajcego kod okrelonego znaku w pamici
wideo.
Zawarto pamici wideo, bdca kodem ASCII aktualnie wywietlanego znaku,
podawana jest do pamici matrycy znakw, stanowic cz adresu mwic o tym, jakiego

15

znaku konstrukcja bdzie aktualnie wywietlana. Pozosta cz adresu stanowi numer linii
aktualnie wywietlanego znaku pobrany z licznika L3. Powoduje to wybranie okrelonego
bajtu z pamici matrycy znakw i zaadowanie go do rejestru przesuwnego, ktrego
zawarto bit po bicie, zgodnie z taktem zegara przesyana jest na zewntrz. Wyjcie tego
rejestru steruje jasnoci wiecenia plamki, co stanowi sygna wideo (O - piksel zgaszony, l
zapalony lub w przypadku wywietlania koloru O - kolor ta, l kolor znaku).
Ukady z rysunku 2.7 bior udzia take w wywietlaniu tekstu w kolorze. Kolory
uzyskuje si przy uyciu czterech sygnaw oznaczanych jako I - intensywno, R czerwony, G - zielony i B - niebieski. Informacja o znaku potrzebna do jego wywietlenia w
trybie kolorowym przedstawiona jest na rysunku 2.8. Dalsza cz ukadw wywietlajcych
tekst w kolorze pokazana jest na rysunku 2.9.

Przy wywietlaniu znakw w trybie tekstowym w kolorze kady znak jest reprezentowany w pamici
wideo przez dwa bajty. Pierwszy bajt zawiera kod ASCII wywietlanego znaku, za w drugim bajcie
umieszczone s tak zwane atrybuty wywietlanego znaku. Szczegowe rozmieszczenie informacji w
obydwu bajtach przedstawia rysunek 2.8.

Rysunek 2.9 wyjania uycie bajtu atrybutw w celu uzyskania kolorw znaku i ta.
Informacja o konstrukcji znaku zaadowana do rejestru przesuwajcego nie steruje
bezporednio jasnoci wiecenia plamki, lecz jest podawana na wejcie sterujce
multipleksera. Multiplekser posiada dwa czterobitowe wejcia oraz czterobitowe wyjcie.
Jeeli z rejestru przesuwajcego podawana jest warto l (co oznacza, e wywietlamy element
znaku) na wyjcie multipleksera podawane s bity atrybutw znaku. Cztery bity umoliwiaj
uzyskanie 2 = 1 6 rnych kolorw. Zestawienie kolorw w zalenoci od wartoci bitw
IRGB przedstawia tabela 2.2.

16

Tabela 2.2. Kombinacje wartoci bitw IRGB i odpowiadajce im kolory

IRGB
0000
0001
0010
0011
0100
0101
0110
0111

Kolor
Czarny
Niebieski
Zielony
Cyjan
Czerwony
Purpurowy
Brzowy
Jasnoszary

IRGB
1000
1001
1010
1011
1100
1101
1110
1111

Kolor
Ciemnoszary
Jasnoniebieski
Jasnozielony
Jasny cyjan
Jasnoczerwony
Jasnopurpurowy
ty
Biay

Jeeli z rejestru przesuwajcego podawane jest zero, oznacza to, e wywietlany jest piksel ta.
Wwczas na wyjcie multipleksera podawane s bity atrybutw ta. Bity R, G i B podawane s
bezporednio, natomiast bit Bl (ang. Blinking - migotanie) jest podawany za porednictwem bramki AND i
jego uycie zaley od stanu drugiego wejcia tej bramki. Jeeli na to wejcie podawana jest warto O z tak
zwanego rejestru trybu wywietlania (wchodzcego w skad CRTC), to bit Bk okrela rozjanienie ta. Jeli
natomiast na wejcie to podawany jest przebieg prostoktny (na przemian l i 0), to wwczas uzyskujemy
migotanie ta (co zreszt nasze oko odbiera jako migotanie znaku).
W starszych kartach graficznych matryca znakw umieszczona bya w pamici ROM, co
uniemoliwiao jej zmian. Poczwszy od karty EGA matryca ta znajduje si w pamici RAM. Sposb
rozmieszczenia informacji o kodach wywietlanych znakw i konstrukcji znakw w bankach pamici
wideo omwiony jest w podrozdziale 2.3.3.2 (rys. 2.15).
Na koniec opisu trybu tekstowego wyliczymy pojemno pamici potrzebn do przechowania
zawartoci penego ekranu w tym trybie, przykadowo dla karty VGA. W jednym z trybw tej karty
wywietlane jest na ekranie 25 wierszy po 80 znakw. Poniewa w pamici wideo kademu znakowi
przypisane s dwa bajty, pami potrzebna do przechowania treci caego ekranu wynosi:

25*80*2B = 4000B = 4KB

Warto t porwnamy w nastpnym rozdziale do wielkoci pamici potrzebnej dla trybu
graficznego.

2.3.3. Praca karty graficznej w trybie graficznym

Jak powiedzielimy w podpunkcie 2.3.1, w trybie graficznym informacja z pamici wideo jest
interpretowana jako bezporednie okrelenie jasnoci wiecenia (bd koloru) pikseli. W sytuacji
obrazu czarno-biaego (piksel zgaszony lub zapalony) schemat ukadu wywietlania jest bardzo prosty. Jest
on przedstawiony na rysunku 2.10.

Kolejne bajty pobierane z pamici wideo adowane s do rejestru przesuwajcego. Stamtd w miar
przesuwania si wizki elektronw po kineskopie podawane s bit po bicie do ukadw sterujcych
jasnoci wiecenia plamki, tworzc kolejne pik-sele.

17

Bardziej skomplikowan sytuacj mamy w przypadku wywietlania obrazu kolorowego. Kady

piksel musi by reprezentowany przez zesp bitw, ktrych ilo zaley od liczby kolorw, ktrych
chcemy uywa. Ilo bitw ktrych uywamy do reprezentowania kadego piksela musi zapewni
moliwo zakodowania wszystkich uywanych kolorw. Std ilo bitw i ilo kolorw musz spenia
prost zaleno:
2n > N lub inaczej n > lg2N
gdzie: N - ilo uywanych kolorw, n - ilo bitw reprezentujcych l piksel.
W starszych kartach graficznych typu EGA czy VGA, ze wzgldu na prostsz budow ukadw
wyjciowych i stosunkowo ma ilo kolorw, zawarto pamici nie reprezentowaa koloru
bezporednio. Odpowiednie kombinacje bitw byy poddawane konwersji za pomoc okrelonych tablic
przekodowujcych (ang. look-up table), wchodzcych w skad ukadw karty graficznej. Zasad
generowania sygnaw kolorw pokaemy najpierw na prostszym przykadzie karty EGA, a dopiero
potem opiszemy analogiczn sytuacj w karcie VGA. Ma to dodatkowe uzasadnienie, jako e cz
ukadw zawartych w karcie VGA wynika z moliwoci emulowania przez ni karty EGA.

2.3.3.1. Karta EGA

Schemat blokowy karty EGA pracujcej w trybie graficznym w kolorze przedstawia rysunek 2.11.
Pami wideo karty EGA dzielona jest na cztery czci zwane patami lub bankami (ang. pian). Z
kadego patu adowany jest do wsppracujcego z nim rejestruprzesuwajcego l bajt, co daje w sumie 4
bajty okrelajce wygld omiu pikseli.Kolejne odpowiadajce sobie 4 bity pojawiajce si na wyjciach
rejestrw przesuwajcych okrelaj kolor wywietlanego piksela poprzez wybr jednego z
szesnasturejestrw zwanych rejestrami palety kolorw. Pojemno tych rejestrw wynosi 6 bitw, co daje
moliwo zakodowania 2 = 64 rnych kolorw. Jednake bez przeadowywania rejestrw (a wic
przeprogramowywania karty) mamy do dyspozycji tylko16 kolorw, gdy tyle jest rejestrw palety
kolorw (a take tyle rnych moliwocimoemy wybra za pomoc 4 bitw). Std mwimy, e karta
EGA moga pracowaz maksymalnie szesnastoma kolorami, przy czym byy one wybierane z palety 64
kolorw.

Wyjcie rejestrw palety kolorw byo podawane do monitora w postaci sygnaw R, G, B, IR, IB,
IG, przy czym mogy one przyjmowa wartoci odpowiadajce dwom stanom O i 1. Dlatego te wyjcie
karty EGA okrelane jest jako wyjcie cyfrowe. Gniazdem wyjciowym tej karty byo gniazdo typu DB
9. Schematyczny rysunek tego gniazda wraz z okreleniami sygnaw wystpujcych na poszczeglnych
pinach pokazuje rysunek 2.12.

18

Rysunek 2.12. Schemat gniazda wyjciowego karty EGA

Przyczyn podziau pamici wideo karty EGA na paty jest miedzy innymi ilo adresw
zarezerwowana dla kart graficznych w przestrzeni adresowej pamici. Jak podawalimy na pocztku
rozdziau 2.3, zakres przydzielonych adresw umoliwia zaadresowanie 128 KB. Dla bogatszych kart
EGA oraz dla kart VGA i SVGA jest to ilo zbyt maa, std potrzeba podziau pamici na paty.

2.3.3.2. Karta VGA

Schemat blokowy karty VGA dla trybu graficznego przedstawia rysunek 2.13

Karta VGA moe pracowa w wielu rnych trybach, emulujc dziaanie wczeniejszych kart lub pracujc
z rnymi rozdzielczociami i liczbami kolorw. Zestawienie trybw pracy karty VGA zawiera tabela 2.3.
Numer trybu
(hex)

Rodzaj trybu

Rozdzielczo/
ilo znakw

Ilo kolorw
/paleta kolorw

Matryca znakw

0,1

Tekstowy

40x25

16/256K

9x16

2,3

Tekstowy

80x25

16/256K

8x14

4,5

Graficzny

320x200

4/256K

Graficzny

640x200

2/256K

Tekstowy

80x25

mono

Graficzny

160x200

16/256K

Graficzny

320x200

16/256K

Graficzny

640x200

4/256K

Graficzny

320/200

16/256K

Graficzny

640x200

16/256K

Graficzny

640x350

2/256K

10

Graficzny

640x35016

16/256k

11

Graficzny

640X480

2/256.k

12

Graficzny

640X480

16/256k

13

Graficzny

320X200

256/256K

9x16

19

Przykadowo, dla trybu EGA (tryb lOh) informacja z pamici wideo adowana jest do rejestrw
przesuwajcych, skd za pomoc czterech bitw (tryb lOh jest 16-kolorowy) wybiera l z 16 rejestrw
palety kolorw. W trybie tym rejestry zawieraj swj numer, co powoduje wybranie jednego z
pierwszych szesnastu rejestrw w tablicy przekodowujcej. Informacja z rejestru palety kolorw
podawana jest na tablice przekodowujc za porednictwem multipleksera, przy wartoci sygnau
S=0 (tryb EGA). Zawarto rejestrw tablicy przekodowujcej (18 bitw) decyduje o wywietlanym
kolorze piksela. Ilo kolorw, ktre moemy wybra bez przeadowywania rejestrw tablicy
przekodowujcej, wynosi 16. Naley jednak zauway, e w stosunku do oryginalnej karty EGA
zmienia si paleta kolorw, ktra wynosi 256 K kolorw, co wynika z uycia do kodowania kolorw
18 bitw (takie mamy rejestry w tablicy przekodowujcej).
W trybie 13h VGA kady piksel jest reprezentowany przez 8 bitw, co umoliwia zakodowanie
256 kolorw. Cztery modsze bity wybieraj jeden z szesnastu rejestrw palety kolorw, jednake w tym
trybie kady z rejestrw zawiera swj zakodowany dwjkowo numer. Oznacza, to, e bity docieraj
niezmienione do tablicy przekodowujcej. Nastpne cztery bity adowane s do rejestru wyboru kolorw,
skd czciowo bezporednio, czciowo za za porednictwem multipleksera podawane s na tablic
przekodowujc. Ostatecznie 8 bitw wybiera l z 256 18-bitowych rejestrw. Na kad skadow koloru
powiconych jest 6 bitw, co daje 64 kombinacje dla jednego koloru. Bity te steruj prac trzech
przetwornikw a/c, po jednym dla kadej skadowej koloru. cznie daje to na wyjciu kadego
przetwornika 64 rne poziomy napicia odpowiadajce danej skadowej koloru, co daje sumarycznie
64 x 64 x 64 = 262 144 odcienie kolorw stanowicych palet, z ktrej moe by jednoczenie
wywietlanych 256 kolorw. Jak wida, wyjcie karty VGA jest wyjciem analogowym (wiele
poziomw napi). Gniazdo monitora karty VGA wraz z numeracj stykw pokazane jest na rysunku
2.14, a odpowiadajce im sygnay podaje tabela 2.4.

Nr pinu

Oznaczenie

Opis

Red

Sygna z DAC - kolor czerwony

Green

Sygna z DAC - kolor zielony

Blue

Sygna z DAC - kolor niebieski

Zarezerwowane

4
5

GND

Masa

GND

Masa (czerwony)

GND

Masa (zielony)

GND

Masa (niebieski)
Nie podczone

9
10

GND

Masa

11

Zarezerwowane

12

Zarezerwowane

13

HSYNC

Synchronizacja odchylania poziomego

14

VSYNC

Synchronizacja odchylania pionowego

15

Zarezerwowane

20

Policzymy teraz ilo pamici potrzebn dla zapamitania treci obrazu zajmujcego
peny ekran w jednym z wybranych trybw graficznych. Przykadowo dla trybu 12h VGA (16
kolorw przy rozdzielczoci 640 x 480) wymagana pojemno pamici wynosi:
(rozdzielczo pozioma) x (rozdzielczo pionowa) x (ilo bitw na piksel) = = 640 x 480 x
4b = l 228 800 bitw czyli (po podzieleniu przez 8) 154 KB. Wielko t naley porwna z
wymaganiami trybu tekstowego.
Karty VGA, jak wyliczylimy, wymagaj pamici wideo o pojemnoci powyej 128
KB. Pojemno pamici karty VGA wynosi standardowo 256 KB. Pami ta, podobnie jak
dla karty EGA, dzielona jest na cztery banki (paty) po 64 KB kady (chocia teoretycznie
moliwy byby take podzia na 2 banki 128-kilobajtowe). Dla trybw szesnastokolorowych
wykorzystanie tych bankw jest do naturalne. Kady z nich przechowuje bity okrelajce
skadow jednego koloru. W trybie 256 kolorowym kady piksel opisywany jest jednym
bajtem. Przy rozdzielczoci 320x200 wymagana pojemno pamici wynosi 320 x 200 x l B =
64 KB. Informacja o kolejnych pikselach umieszczana jest pod kolejnymi rosncymi
adresami od AOOOOh do AF9FFh.
Uycie bankw pamici dla trybu tekstowego przedstawia rysunek 2.15.

Jak widzimy, matryce znakw s przechowywane w pamici RAM, co umoliwia ich

zmian. Zmian tak najprociej przeprowadzi przy uyciu przerwania 11 h VGA BIOS
(Interface to the Character Generator) [2].

2.3.4. Karty SVGA

Kartami SVGA nazywa si karty pracujce z rozdzielczociami i/lub iloci kolorw
przekraczajcymi wielkoci podane dla karty VGA. Pocztkowo karty te projektowane byy
bez adnych uzgodnionych standardw, co powodowao wiele kopotw z kompatybilnoci
oprogramowania i systemu graficznego. Sytuacja w znacznej mierze zostaa uporzdkowana
przez komitet o nazwie VESA (ang. The Video Electronics Standards Association).
Wprowadzono nowe tryby oznaczane liczbami lxxh dla odrnienia ich od trybw
wprowadzonych przez producentw. Zestawienie nowych trybw SVGA zawiera tabela 2.5.

21

Tabela 2.5. Tryby pracy kart SVGA

Numer trybu
Rodzaj trybu
Rozdzielczo
(hex)

Ilo kolorw

100

Graficzny

640x400

256

101

Graficzny

640x480

256

102

Graficzny

800x600

16

103

Graficzny

800x600

256

Ilo znakw
wrs/kol

22

Jak wida z tabeli, do kodowania kolorw uywane s 8, 15, 16 lub 24 bity, co daje odpowiednio 256,
32 K, 64 K i 16 M kolorw. Ostatnia z wymienionych moliwoci nazywa si trybem True Color. W
nowszych kartach stosuje si take kodowanie koloru 32 bitami. Rozwizanie to jest nieco dyskusyjne,
poniewa oko ludzkie rozrnia jedynie kilka milionw kolorw. Pewnym uzasadnieniem jest moliwo
uycia dodatkowego bajtu do kodowania efektw specjalnych. Poniewa dla monito rw

kolory s kodowane zawsze w systemie RGB (dla drukarek bdzie to na przykad CMYK Cyjan, Magenta, Yellow, blacK), cakowita ilo bitw przeznaczona na kodowanie kolorw
dzielona jest na trzy rwne czci (kada dla jednej skadowej koloru). Nie zawsze jest to
jednak moliwe, std w przypadku 16 bitw na skadowe czerwon i niebiesk przypada po 5
bitw, a na zielon 6. Z kolei w przypadku kodowania kolorw 15 bitami z pamici
odczytywane s dwa bajty, a 16. bit jest po prostu nieuywany.
Karty SVGA posiadaj pamici wideo o pojemnoci 512 KB i wiksze. Tu take
wystpuje problem adresowania pamici wideo. Pami ta jest najczciej adresowana przez
64-kilobajtowe okno, przy czym banki pamici zmieniane s przy uyciu tak zwanego
rejestru wyboru banku (ang. bank select register). Dane opisujce poszczeglne piksele
tworzce obraz rozmieszczone s w pamici wideo liniowo, poczwszy od lewego grnego
rogu ekranu - najniszy adres, a skoczywszy na prawym dolnym - najwyszy adres.
Adresowanie i sposb rozmieszczenia informacji (adresy pikseli) w pamici wideo
pokazane s na rysunku 2.16 na przykadzie trybu 800x600 z 256 kolorami.-

2.3.5. Zestawienie wasnoci podstawowych kart graficznych

Poniej zamieszczamy tabel, w ktrej zostay zebrane najwaniejsze wasnoci podstawowych
typw kart graficznych. Z powodw wyjanionych poniej, do zestawienia tego wczono kart typu
Hercules (ang. Hercules Graphics Card - HGC). Cz z podanych parametrw zaley od konkretnego
wykonania, naley je wic traktowa jako wielkoci orientacyjne.

23

Tabela 2.6. Najwaniejsze cechy podstawowych typw kart graficznych

Nazwa parametru

Karta HGC Karta EGA

Karta VGA

Karta SVGA

Adres pamici wideo - tekst

BOOOh

B800h

BOOOh

BOOOh

Adres pamici wideo -grafika BOOOh

AOOOh

AOOOh

AOOOh

Rozmiar pamici wideo

4 KB

64-256 KB

256 KB

>512KB

Zakres adresw portw

3BO-3BFh

3C0-3DFh

3BO-3DFh

3BO-3DFh

Matryca znaku

9x14

8x14

9x16

9x16 (typowo)

Maksymalna rozdzielczo

720x348

640x350

640x480

1600x1200
(zalena od karty)

Maksymalna ilo kolorw

Mono

16 z 64

256 z 256 K

16 min lub 4 mld

Typ sygnaw monitora

Cyfrowy

Cyfrowy

Analogowy

Analogowy

Czstotliwo odchylania
pionowego

50 Hz

60 Hz

50-70 Hz

ok. 50 -200 Hz

Czstotliwo odchylania
poziomego

18432 kHz

15,7-21,8 kHz 31,5 kHz

Pasmo wzmacniacza wideo

16,257 MHz 14,3-16,3

MHz
Nie
Tak

Wasny BIOS

do ok. 90 kHz

28 MHz

do ok. 100MHz

Tak

Tak

2.3.6. Karty akceleratorowe i koprocesorowe

Opisywane do tej pory karty nie uczestniczyy w aden sposb w tworzeniu treci
obrazu. Jednake wraz z pojawieniem si graficznego interfejsu uytkownika (ang.
Graphical User Interface - GUI) jak przykadowo w systemach operacyjnych Windows
czy OS/2, wymagania w stosunku do kart graficznych wzrosy. Dwoma podstawowymi
problemami zwizanymi z przetwarzaniem duej iloci informacji graficznych jest:
przesyanie duej iloci informacji poprzez magistral czc procesor gwny
z pamici wideo karty graficznej
due obcienie procesora gwnego obliczeniami zwizanymi z tworzeniem
i zmianami treci obrazu.
Obydwa problemy mog by w znacznej mierze rozwizane poprzez przekazanie
czci uprawnie" do tworzenia obrazu bezporednio karcie graficznej. Zmniejszy to
zarwno obcienie procesora gwnego (cz wylicze wykona karta graficzna), jak i
obcienie magistrali (pami wideo znajduje si bezporednio na karcie).
Efektem tych spostrzee jest powstanie kart akceleratorowych i koprocesorowych.
Rnica pomidzy nimi wynika z ich moliwoci i rda, z ktrymi te moliwoci s
zwizane. Dla kart akceleratorowych wynikaj one wycznie z rozwiza sprztowych
zastosowanych w tych kartach, a konkretnie w ukadzie scalonym akceleratora, std ich
moliwoci s cile okrelone przez ich projektanta. Karty koprocesorowe s wyposaone,
jak sama nazwa wskazuje, w procesor oraz w pami programu. Moliwoci takich kart s
wic znacznie wiksze i zale take od oprogramowania samej karty. Rnice w budowie
kart akceleratorowych i koprocesorowych przedstawione s symbolicznie na rysunku 2.17.

24

Operacje wykonywane przez tego typu karty, zobrazowane symbolicznie na rysunku

2.17, dotycz grafiki dwuwymiarowej, zwizanej, jak powiedzielimy wczeniej, midzy
innymi z graficznym interfejsem uytkownika. Wymaga on czstego wykonywania takich
operacji jak tworzenie okien (rysowanie prostoktw) czy ich przesuwanie. Te ostatnie
realizowane s jako transfery blokw w pamici wideo (opisujcych piksele danego okna).
Std jedn z umiejtnoci" zarwno akceleratorw, jak i koprocesorw graficznych jest
wykonywanie tego typu operacji zwanych operacjami BitBlt (ang. Bit Block transfer).
Przykadowy ukad akceleratora 2D, Weitek Power 9100, wraz ze wsppracujcymi
ukadami pokazany jest na rysunku 2.18.
Jak widzimy, w ukadzie zawarte s wszelkie elementy tworzce kart VGA/SVGA typu bufor
ramki (CRTC, sterownik pamici wideo, generatory przebiegw synchronizu-jcych itp.). Oprcz
wymienionych, ukad ten zawiera jednak take bloki odpowiedzialne za realizacj operacji
graficznych 2D. Do ukadu obliczania parametrw przekazywane s z CPU polecenia wykonania
operacji graficznych (np. rysowania prostoktw, przesuwania obszarw itp.) Na podstawie
otrzymanych informacji (charakterystyczne punkty figury (np. wsprzdne dwch przeciwlegych
rogw prostokta), koloru wypenienia i tym podobnych, ukad ten wylicza odpowiednie
parametry, takie jak adresy pamici wideo i przekazuje je do ukadu rysowania. Ukad ten
wypenia okrelone obszary pamici wideo(podanymi przez ukad obliczania parametrw) wartociami,
tworzcymi za pomoc pikseli dany obraz.

25

2.4. Grafika trjwymiarowa i magistrala AGP

Kolejnym etapem w rozwoju kart graficznych byo opracowanie tak zwanych akceleratorw grafiki
trjwymiarowej. Tworzenie tej grafiki wymaga pewnych specyficznych operacji (przykadowo takich jak
nakadanie tekstur) oraz bardzo duej iloci mudnych oblicze. Problemy pojawiajce si przy uywaniu
grafiki trjwymiarowej, zarysowane w nastpnym podpunkcie, doprowadziy do pojawienia si kart z
akceleratorami 3D oraz do opracowania specjalnej magistrali zwanej AGP (ang. Accelerated Graphics
Port) dedykowanej kartom graficznym, a szczeglnie akceleratorom 3D. Magistral t opisujemy w
podpunkcie 2.4.2.

2.4.1. Grafika trjwymiarowa

Tworzenie grafiki trjwymiarowej moemy podzieli na dwa podstawowe etapy: obliczenia
geometrii obrazu (ang. geometry calculation) oraz odtworzenie obrazu na ekranie (ang. rendeng).
Obiekty trjwymiarowe (ich powierzchnie) modelowane s generalnie z wieloktw, najczciej z
trjktw (ktre pniej najatwiej pozycjonowa). Wygld tych obiektw zmienia si w zalenoci od
miejsca pooenia obserwatora, jak to ma miejsce w rzeczywistoci. Pierwszy etap polega zatem na
ustaleniu wygldu przedmiotw i ich wzajemnego pooenia na scenie. Podstawowymi czynnociami
ustalania geometrii obrazu s:

podzia obiektw na wielokty

pozycjonowanie wieloktw.

Nastpnie otrzymana w ten sposb informacja (wsprzdne wierzchokw) przekazywana jest do

drugiego etapu zwanego renderingiem. W ramach tego etapu:

ustalana jest widoczno i wzajemne przesanianie si przedmiotw (przy uyciu tak zwanego
Zbfora, o ktrym piszemy niej)
na powierzchnie przedmiotw nakadane s tak zwane tekstury

wykonywane jest cieniowanie przedmiotw (symulujce ich bryowato - wklso bd

wypuko) oraz symulowanie ziarnistoci ich powierzchni

dodawane s ewentualne efekty specjalne (dym, mga itp.).

Z ostatnio wymienionych operacji dwie - ustalanie widocznoci obiektw i teksturowanie wymagaj dodatkowych wyjanie, gdy wpywaj znaczco na wymagania sprztowe w stosunku do karty
(ilo pamici wideo) oraz na czas opracowywania sceny trjwymiarowej (tu krytyczn operacj jest
wanie teksturowanie).
Przesanianie obiektw zwizane jest midzy innymi z gbi obrazu, a dokadniej z
umiejscowieniem obiektw bliej lub dalej obserwatora. Stosowane jest tu nastpujce rozwizanie: dla
kadego punktu tworzcego obraz, oprcz informacji o jego wygldzie, przechowywana jest take
informacja o jego pooeniu na scenie trjwymiarowej. Cz pamici wideo przechowujca t
informacj zwana jest wanie Z-buforem (oprcz wsprzdnych x i y, trzecia skadowa z to gboko
obrazu). Oczywicie, im wicej bitw powicimy na zapisanie gbi obrazu, czyli inaczej, im wiksza
bdzie gboko" Z-bufora, tym bogatsze sceny moemy pokazywa. Pacimy jednak za to
zwikszonymi wymaganiami co do pojemnoci pamici wideo.
Powszechnie stosowan metod zapewniania naturalnego wygldu przedmiotw (szczeglnie duych
powierzchni) jest proces nakadania tak zwanych tekstur, zwany inaczej teksturowaniem. Tekstury s
mapami bitowymi symulujcymi wygld rnorodnych powierzchni (na przykad drewna, trawy, ale take
okrelonego wzorku na przedmiocie), przy czym im wicej jest ich do dyspozycji, tym bogatszy i bardziej
naturalny jest wygld trjwymiarowego obrazu. Tekstury przed naoeniem na poszczeglne paszczyzny
przedmiotu musz by odpowiednio przygotowane. Poniewa paszczyzny te s zwykle nachylone, naley
wykona dla tekstur korekcj perspektywy. W zalenoci od odlegoci przedmiotu od obserwatora,
nakada si na przedmiot tekstury o rnej rozdzielczoci. W tym celu przechowuje si t sam tekstur
gotow, w rnych rozdzielczociach, gdy na jej przeksztacanie nie ma czasu. Rozwizanie to nazywa

26

si MlP-mappingiem. Poprawia ono szybko teksturowania, jednake wymaga dodatkowej iloci

pamici. W celu zapewnienia pynnych przej, na przykad na krawdziach wieloktw, stosuje si
tak zwane filtrowanie. Polega ono zasadniczo na urednianiu wygldu ssiadujcych ze sob pikseli.
Poprawia to znacznie wygld obrazu, szczeglnie w przypadkach gdy zaczyna brakowa tekstury o odpowiednio duej rozdzielczoci (na przykad obserwator przysuwa si zbyt blisko do ciany).

Cay zestaw tekstur potrzebny aplikacji przechowywany jest w pamici masowej, najczciej na
dysku twardym. Przed ich uyciem tekstury te musz zosta zaadowane do pamici wideo karty
graficznej.
Obliczanie geometrii obrazu zwizane jest z du iloci oblicze zmiennoprze-cinkowych i
realizuje je gwnie procesor. Jednake dalsze etapy tworzenia obrazu trjwymiarowego przejmowane s
przez karty, zwane wwczas akceleratorami 3D. Akceleratory te maj posta bd oddzielnych kart (np.
Voo Doo) i musz wwczas wsppracowa z kartami bdcymi buforami ramki (i ewentualnie
akceleratorami 2D), bd w peni samodzielnych kart (Riva TNT 2, Voo Doo 3).
Potrzeba stosowania akceleratorw, szczeglnie w przypadku wspczesnych gier i symulatorw,
jest oczywista. Jak opisalimy krtko powyej, tworzenie grafiki trjwymiarowej jest procesem
wymagajcym do duej mocy obliczeniowej i wykonania wielu operacji. Dodatkowo, w wymienionych
aplikacjach grafika ta jest nie statyczna a dynamiczna, poniewa symuluje ruch. Chcc zapewni jego
pynno i brak migotania, obraz musi by renderowany co najmniej 30 razy na sekund. Przy stale
wzrastajcej iloci szczegw (co oczywicie daje uytkownikowi wraenie bardziej rzeczywistego
obrazu) realizacja tego zadania wycznie przez procesor nie jest moliwa. Std znaczn cz tych
operacji przejmuje akcelerator 3D. Odcia to zarwno sam procesor (znaczna cz przygotowania
obrazu wykonywana jest przez kart), jak i zmniejsza obcienie magistrali czcej procesor z kart
graficzn.
Zastosowanie akceleratora 3D rozwizuje w znacznej mierze spraw mocy obliczeniowej i
obcienia procesora, jednak sprawa iloci pamici potrzebnej na karcie graficznej i przepustowoci
magistrali czcej kart graficzn z procesorem (mimo pewnego zmniejszenia jej obcienia) pozostaje
nierozwizalna. Obydwa wymienione wskie garda" wi si z nakadaniem tekstur, dlatego te
przyjrzymy si nieco dokadniej przepywowi informacji w trakcie jego realizacji.
Na rysunku 2.19 przestawiony jest system z magistral PCI. Zaznaczono tu rwnie kolejne etapy
teksturowania.
Jak stwierdzilimy, wszystkie tekstury potrzebne danej aplikacji przechowywane s w pamici
masowej, na przykad na dysku twardym. Kolejno operacji przy teksturowaniu jest nastpujca:
1. Tekstury z pamici masowej adowane s za porednictwem magistrali rozszerzajcej (na rysunku
2.19 - PCI) do pamici gwnej.
2. dana tekstura pobierana jest z pamici przez procesor (magistral lokaln),
ktry wykonuje na niej okrelone operacje, zapisujc ich rezultaty do pamici
cache.
3. Po zakoczeniu obrbki tekstura jest przesyana na powrt do pamici gwnej
(ponownie magistral lokaln).
4. Tekstura po transformacjach jest za porednictwem magistrali PCI odczytywana
z pamici gwnej przez sterownik karty graficznej i umieszczana w (lokalnej)
pamici wideo.
Jak widzimy, przygotowanie tekstury do uycia wymaga przesyania duej iloci informacji przez
magistral PCI (operacja l i 4). Mimo duej szybkoci dziaania magistrali PCI, jest to istotny problem,
gdy przepustowo magistrali dzielona jest obecnie na wiele urzdze. Oprcz dyskw twardych,
przykadowo w szybkim standardzie EIDE UltraDMA, z magistrali tej mog na przykad korzysta:
kontroler SCSI, szybka karta sieciowa czy kontroler szybkiego interfejsu szeregowego (FireWire).

27

Drugim z problemw jest ilo pamici wideo na karcie. Uycie duej iloci tekstur, dua
gboko Z-bufora oraz wysoka rozdzielczo obrazu sprawiaj, e ilo pamici wideo
drastycznie ronie (do kilkunastu lub wicej MB). Naley te zwrci uwag, e s to
pamici typu VRAM lub SGRAM, drosze od pamici, z ktrych budowana jest pami
gwna (np. SDRAM).
2.4.2. Magistrala AGP
Rozwizaniem obydwch problemw jest zastosowanie zaproponowanej przez firm Intel
specjalnej magistrali dedykowanej adapterom graficznym, zwanej AGP (ang. Accelerated
Graphics Port). Schemat blokowy systemu z magistral AGP przedstawiony jest na rysunku 2.20.

28

1.
2.

3.

Gwne zalety AGP to:

dua szybko transmisji
* przydzielenie penej przepustowoci AGP wycznie karcie graficznej
odcienie magistrali PCI
umoliwienie wykorzystania (przydzielenia) czci pamici gwnej na potrzeby
systemu graficznego i przechowywania w niej tekstur.
Z ostatniego punktu wynikaj nastpujce korzyci:
Tekstury nie musz by przed uyciem adowane do lokalnej pamici wideo (zysk czasowy).
Tekstury mog by przechowywane w pamici gwnej, co po pierwsze umoliwia uycie
tekstur o wikszych rozmiarach (i rozdzielczociach), a po drugie zmniejsza wymagania co do
wielkoci pamici wideo.
Zmniejszenie wymaga co do wielkoci pamici wideo znaczco obnia cen kart
graficznych.
2.4.2.1. Waciwoci magistrali AGP
Poniej przedstawiamy podstawowe waciwoci magistrali AGP wraz z krtkim opisem ich
znaczenia dla systemu.
1.

Dua przepustowo. W zalenoci od wersji (o czym niej) magistrala AGPoferuje szybko

transmisji danych od 264 MB/s do l GB/s. Jak wida, szybkota jest porwnywalna, a nawet w
pewnych wypadkach zdecydowanie przekraczatransfer PCI. Przykadowe transfery magistral
systemu zostay take podane narysunku 2.20 (dla porwnania).
2. Interfejs dedykowany grafice. Magistrala AGP obsuguje jedynie kart graficzn(lub oddzielny
akcelerator). Caa przepustowo magistrali jest wiec przeznaczona dla tej karty.
.
3. Karta graficzna jest urzdzeniem typu master na AGP (inicjatorem w terminolo gii magistrali PCI).
Oznacza to, e inicjacja transmisji zaley wycznie od kartygraficznej. Urzdzeniem docelowym jest
chipset zawierajcy miedzy innymi sterownik pamici DRAM. '
4. Potokowa realizacja transakcji na AGP. Dla AGP, inaczej ni dla PCI, rozdzielono faz adresowania
od fazy transmisji danych. Umoliwia to tworzenie kolejkida transakcji (czyli potokow ich
realizacj).
5. Potokowa realizacja arbitrau. Zarwno transmisja informacji, jak i zgoszeniedania wykonania
okrelonej transakcji wymaga przyznania urzdzeniu masterdostpu do magistrali. W celu uniknicia
przestojw (stanw upienia magistrali)take arbitra jest realizowany potokowo.
6. Adresowanie rwnolege (ang. sideband addressing). Na magistrali AGP moliwa jest inicjacja
transakcji nie tylko przy uyciu linii AD i C/BE#, ale take przy uyciu specjalnego 8-bitowego
portu oznaczanego jako SBA (ang. SideBand Address). Pozwala on na wykorzystanie linii AD i
C/BE# wycznie dla transmisji danych.
7. Dynamiczny przydzia pamici. AGP pozwala na przydzia czci pamici gwnej dla potrzeb
systemu graficznego. Jest ona traktowana wwczas jako cz pamici wideo, do ktrej mog by
przykadowo adowane tekstury. Pozwala to na uycie wikszych tekstur przy niezwikszonych
wymaganiach co do pojemnoci pamici na karcie. Przydziau tego dokonuje system operacyjny. W
przypadku uruchamiania aplikacji niewymagajcych tak duej pamici wideo moliwa jest
dynamiczna dealokacja tej czci pamici i uycie jej dla innych potrzeb (takiej moliwoci nie ma
dla nieuywanej czci pamici wideo).
8. Przydzia pamici przez AGP. Pami gwna przydzielona za porednictwem AGP na potrzeby
adaptera graficznego, jest widziana przez niego jako liniowa przestrze adresowa, cho nie musi
by ona kontynuacj przestrzeni adresowej pamici wideo na karcie. Fizycznie, przydzielona

29

pami moe by nieciga. Translacja adresu fizycznego na liniowy zapewniana jest przez
ukady pyty gwnej, przy uyciu tablicy umieszczonej w pamici zwanej tablic GART (ang.
Graphics Address Remapping Table). Miejsce umieszczenia tablicy zaley
od rozwizania zastosowanego przez producenta pyty gwnej. Przykadowo, sterownik
programowy obsugujcy tak translacje w przypadku systemw Windows 98 czy Windows NT nosi
nazw VGARTD.VXD
9. Teksturowanie na magistrali AGP. Tekstury w przypadku uycia AGP mog by przechowywane w
pamici gwnej. Akcelerator graficzny wykorzystujcy je, odczytuje oraz zapisuje wyniki swej
pracy do pamici gwnej za porednictwem magistrali AGP. Rezultatem tego jest: skrcenie czasu
operacji, odcienie magistrali PCI i zmniejszenie wymaga co do iloci pamici wideo.

2.4.2.2. Wybrane zagadnienia zwizane z dziaaniem magistrali AGP

W podpunkcie tym omwimy niektre aspekty dziaania magistrali AGP wyjaniajce nieco
dokadniej pewne jej waciwoci. Dokadne omwienie dziaania magistrali AGP mona znale na
przykad w pozycji [4] bibliografii.

Istnieje kilka wersji magistrali AGP o rnej szybkoci dziaania, oznaczanych jako wersje xl, x2 i
x4. Istotny jest fakt, e mnoniki te dotycz wycznie szybkoci transmisji danych na AGP.
Pozostae operacje s synchronizowane podstawow szybkoci zegara AGP (wynoszc do
wersji 2.0 wcznie 66 MHz). Sygnay te zwane s czsto sygnaami ptli zewntrznej AGP, w
odrnieniu od sygnaw ptli wewntrznej, zwizanych bezporednio z transmisj informacji.
Wanie sygnay ptli wewntrznej s synchronizowane zegarem o zwielokrotnionej
czstotliwoci, zalenej od wersji AGP. Sposb taktowania transmisji na AGP dla wersji x2 i x4
pokazany jest na rysunku 2.21. Dla wersji x2 zwikszenie szybkoci transmisji danych uzyskuje si
poprzez transmisj na obydwu zboczach sygnaw AD_STBx (maj one t sam czstotliwo co
AGP Clock). Dla wersji x4 sygnay AD_STBO i AD_STB1 s sygnaami o podwojonej w stosunku
do AGP Clock czstotliwoci. Transmisja jest taktowana zboczem opadajcym sygnaw
AD_STBx i AD_STBx#.

Istniej dwie wersje napiciowe magistrali AGP: 3,3 V i 1,5 V. Wartoci te dotycz napicia na
wyprowadzeniu oznaczonym Vddq, decydujcym o poziomach logicznych magistrali (nie jest to
napicie zasilania ukadw na karcie). Magistrala w wersji xl i x2 moe pracowa z dowolnym z
tych napi, magistrala w wersji x4 uywa tylko wartoci 1,5 V. Przykadowo, dla rodowiska 3,3
V poziomy logiczne na wejciach ukadw wynosz: niski od - 0,5 V do 0,99 V, wysoki od 1,65 V
do 2,8V. Gniazda mog by gniazdami przeznaczonymi dla konkretnego napicia lub
uniwersalnymi. W przypadku okrelonych napi gniazda wyposaone s w klucze zabezpieczajce
przed woeniem niewaciwej karty (dla gniazda 3,3 V klucz przy kontaktach nr 22-25, dla
gniazd 1,5 V kontakty 42-45). W przypadku gniazda uniwersalnego ukady logiczne pyty gwnej
musz rozpozna typ karty przy uyciu kontaktu TYPDET# i zapewni stosowne napicie Vddq.

30

Na magistrali AGP moliwe s dwa sposoby uzyskania dostpu do pamici. Pierwszy z nich to
uycie adresowania rwnolegego, wymienionego we waciwociach AGP. Drugim sposobem jest
zgoszenie dostpu i podanie adresu przy uyciu linii AD i C/BE#. W tym wypadku dziaanie AGP
jest nieco odmienne ni PCI. Magistrala AGP pozwala na podanie kolejnych adresw przed
zakoczeniem realizacji wczeniejszych da transmisji. Rnica ta jest zilustrowana na rysunku
2.22.

W tablicy 2.7 zestawione s rodzaje cykli wykonywanych przez AGP. Jak widzimy,
transmisje dla odczytu mog by zwyke" lub dugie" (ang. long). Ilo transmitowanych
bajtw jest okrelona w trakcie dania transmisji w polu dugoci transmisji, zgodnie z
tabel 2.7 a (transmisje zwyke) lub 2.7 b (transmisje dugie). Dostp do pamici gwnej
przez AGP dotyczy zawsze argumentw bdcych czterosowem (64 bitami), inaczej
mwic stosowane adresy s zawsze podzielne przez 8. Take ilo transmitowanych
bajtw jest podzielna przez 8.
Transmisja moe mie niski priorytet (ang. Iow pority) lub wysoki (ang. high poty).
Transmisje o wysokim priorytecie maj gwarantowany czas realizacji. Kolejno realizacji
transmisji ulega zmianie tylko w wypadku niemonoci dotrzymania tego czasu dla
transmisji o wysokim priorytecie. Cykl o nazwie Dual Address Cycle realizowany jest w
wypadku koniecznoci zastosowania adresu 64-bitowego.

31

Tabela 2.7. Kody operacji na magistrali AGP

Kod operacji
Rodzaj operacji
0000

Low-Priority Read

0001

High-Priority Read

0100

Low-Priority Write

0101

High-Priority Write

1000

Long Low-Priority Read

1001

Long High-Priority Read

1101

Dual Address Cycle

Tabela 2.7 a Kody dugoci transmisji zwykych"

Kod dugoci
Liczba bajtw
000

001

16

010

24

011

32

100

40

101

48

110

56

111

64

Tabela 2.7 b Kody dugoci transmisji dugich"

Kod dugoci
Liczba bajtw
000

32

001

64

010

96

011

128

100

160

101

192

110

224

111

256

32

3. Dyski twarde i elastyczne

Poprzedni rozdzia

W poprzednim rozdziale opisane zostao dziaanie i budowa monitorw i adapterw graficznych,

bdcych ich interfejsem. Monitory s jednym z podstawowych urzdze wyjciowych w komputerach
osobistych.

Ten rozdzia
W rozdziale trzecim przedstawiamy zasad dziaania i budow podstawowych typw pamici
masowych, czyli dyskw twardych i dyskw elastycznych, ich napdw oraz interfejsw.

Nastpny rozdzia
Rozdzia czwarty omawia budow i dziaanie pozostaych pamici masowych, takich jak
CDROM-y, DVD czy napdy magnetooptyczne.

3.1. Zasada zapisu informacji na nonikach magnetycznych

3.1.1. Fizyczna zasada zapisu na nonikach magnetycznych
Zasada zapisu informacji na nonikach magnetycznych stosowanych w dyskietkach i dyskach
twardych jest zbliona do zapisu stosowanego w magnetofonach. Wykorzystywane jest tu zjawisko
powstawania pola magnetycznego wok przewodnika, przez ktry pynie prd oraz waciwoci pewnych
materiaw zwanych materiaami magnetycznie twardymi. Materiay te pod wpywem pola
magnetycznego ulegaj trwaemu namagnesowaniu, i zapamituj" pole magnetyczne. Ukad nanoszcy
pole magnetyczne na nonik magnetyczny (czyli gowica zapisujca) jest schematycznie przedstawiony na
rysunku 3.1.

33

Magnetowd wykonany z materiau magnetycznie mikkiego prowadzi w swoim wntrzu linie si

pola magnetycznego wytworzone przez przewodnik, przez ktry pynie prd. Szczelina w magnetowodzie
powoduje powstawanie bbelka" linii si pola magnetycznego, ktre wnika w znajdujcy si pod
spodem nonik magnetyczny (materia magnetycznie twardy), powodujc jego stae namagnesowanie
(zaznaczone w przykadzie jako NS). Zmiana kierunku prdu (zwanego prdem magnesujcym) w
przewodniku powoduje magnesowanie nonika w kierunku przeciwnym - SN.
Zjawisko wykorzystywane przy odczycie to powstawanie siy elektromotorycznej w przewodniku
znajdujcym si w zmiennym polu magnetycznym. Dziaanie ukadu odczytujcego, czyli gowicy
odczytujcej zilustrowane jest na rysunku 3.2.

Nonik przesuwajcy si pod gowic zosta namagnesowany prdem zmieniajcym kierunek tak, jak
to opisalimy w poprzednim przykadzie. W momencie zmiany kierunku prdu take pole magnetyczne
zmieniao kierunek, pomidzy zmianami pozostajc bez zmian. Jeeli pod gowic przesuwa si fragment
nonika, na ktrym nastpia zmiana pola, przewodnik nawinity na magnetowodzie znajduje si w
zmiennym polu magnetycznym, co powoduje wyindukowanie w nim impulsu prdu. Impulsy te
wytwarzane s przy kadej zmianie pola, przy czym kierunek impulsw zaley od kierunku zmian pola.
W gowicach zapisujcych dla dyskw twardych i dyskietek ksztat przebiegu prdu jest wanie
taki, jak opisano w przykadzie. Std w gowicy odczytujcej indukuj si impulsy prdu (w momentach
zmian pola) o zmiennej polaryzacji (dodatnie i ujemne). Za pomoc prostych ukadw elektronicznych
mona te impulsy wyprostowa, czyli zamieni je na impulsy o jednakowej polaryzacji (na przykad
dodatnie).

3.1.2. Sposoby kodowania informacji przy zapisie magnetycznym

Sposb kodowania informacji powinien zapewnia ukadom zapisujcym i odczytujcym moliwo
zakodowania:

informacji uytecznej (danych, tekstw itp. w postaci cigw zerojedynkowych)

informacji synchronizujcej odczyt z zapisem.

Wyjanimy krtko na czym polega potrzeba doczenia informacji synchronizujcej. Impulsy w
postaci zmian pola s zapisywane na wirujcym krku magnetycznym (zwanym dyskiem) szeregowo,
jeden za drugim (jako koncentryczne okrgi zwane ciekami, o czym nieco pniej). Stabilno obrotw

34

silnika napdzajcego dysk nigdy nie jest idealna. Std przy zapisie i odczycie nonik moe przesuwa si
pod gowic z rn szybkoci. Informacja o tym, ktry fragment odczytujemy i jak szybko
przesuwaj si pod gowic kolejne zapisane impulsy musi wic by zawarta w samym zapisie. Pozwoli
to zsynchronizowa odczyt z zapisem (czyli odtworzy przy odczycie tempo zapisywania impulsw).
Istniej rne metody speniajce wymienione wymagania. Tu opiszemy przykadowo trzy metody:
w kadej z nich istotne jest z jednej strony zapewnienie moliwie duej gstoci zapisu, za z drugiej
zapewnienie synchronizacji zapisu i odczytu. Fragmentami przebiegu odczytywanego, ktre pozwalaj
dosynchronizowa odczyt do zapisu, s momenty pojawiania si impulsw prdu w gowicy odczytujcej,
odpowiadajce momentom zmian kierunku prdu w gowicy zapisujcej. Jednym z wanych parametrw
przy kodowaniu informacji na nonikach magnetycznych jest czstotliwo zmian pola magnetycznego
(ang. flux desity), a zatem take czstotliwo zmian kierunku prdu w gowicy zapisujcej. Decyduje
ona, ile informacji jestemy w stanie umieci na jednostkowym" odcinku nonika, czyli decyduje o
gstoci zapisu. Im mniej zmian prdu przy tej samej iloci kodowanej informacji, tym lepsza metoda.
Wynika to std, e maksymalna ilo zmian pola na jednostkowym" odcinku nonika jest jego sta
fizyczn (zaley od jego jakoci, jednak istnieje warto graniczna, ktrej nie da si przekroczy). Z
drugiej jednak strony, dugie okresy braku zmian tego prdu oznaczaj brak informacji
synchronizujcej, co jest niedopuszczalne, gdy grozi rozsynchronizowaniem odczytu z zapisem.
Przedstawione metody kodowania s wiec pewnym kompromisem pomidzy tymi dwoma
wymaganiami. Poniej przedstawiamy:

metod FM, obecnie ju niestosowan, ktra jednak pozwala w prosty sposb

opisa zasad zapisu na nonikach magnetycznych
metod MFM stosowan przy zapisie na dyskietkach

metod RLL(2,7), bdc jedn z metod zapisu informacji na dyskach twardych.

W kadym przypadku bdziemy kodowali ten sam cig bitw, co pozwoli nam pozna zalety i
wady poszczeglnych metod.
Na rysunku 3.3 przedstawiony jest cig kodowanych bitw oraz czstotliwo zmian w gowicy
magnesujcej dla kadej z trzech wymienionych metod.

Ju na oko wida, e czstotliwo zmian jest najmniejsza dla metody RLL (2,7). Oznacza to, e metoda ta
umoliwi najwiksz gsto zapisu informacji na noniku.
Wyjanimy teraz reguy kodowania informacji dla kadej z metod. W metodzie FM kierunek prdu w
gowicy magnesujcej zmienia si zawsze na pocztku zapisywanego bitu oraz na rodku bitu, jeeli ma on
warto 1. Pokazane jest to na rysunku 3.4.

35

Metoda ta zapewnia dobr synchronizacj (zmiana prdu zawsze na pocztku bitu), jednak daje ma
gsto zapisu. Na rysunku 3.4 dodalimy te przykadowy wykres prdu w gowicy odczytujcej (nie
robimy tego w przypadku nastpnych metod).
W zmodyfikowanej metodzie modulacji czstotliwoci, MFM, prd w gowicy zapisujcej zmienia
kierunek na rodku zapisywanej jedynki oraz na pocztku zapisywanego zera, jeeli poprzednio
zapisywanym bitem nie bya jedynka. Proces kodowania MFM pokazany jest na rysunku 3.5. Zmiany
prdu zapewniajce synchronizacj pojawiaj si tu nieco rzadziej, co wymaga bardziej skomplikowanych
ukadw odtwarzajcych czstotliwo zapisywania bitw (stosowana jest tu tak zwana ptla sprzenia
fazowego PLL (ang. Phase Locked Loop)), W metodzie MFM przy cigach zer lub jedynek prd zapisujcy
zmienia kierunek co takt (czyli z kadym 'zapisywanym bitem}, co zmniejsza gsto zapisu.

Metoda RLL (2,7) wymaga najpierw przeksztacenia zapisywanej informacji zgodnie z tabel
3.1.

Tabela 3.1. Kodowanie

bitw metod RLL (2,7)
Kodowana
informacja

Kod RLL (2,7)

000

000100

10

0100

010

100100

0010

00100100

11

1000

011

001000

0011

00001000

Zauwamy, e kady bit kodowanej informacji zapisywany jest dwoma (tak, dwoma!) bitami
kodu RLL. Cigi kodujce RLL s jednak tak dobrane, aby jedynka pojawiaa si nie czciej ni
co dwa zera i nie rzadziej ni co siedem zer (std w nazwie 2,7). Prd magnesujcy zmienia
kierunek tylko na rodku zapisywanej jedynki. Jednoczenie bity RLL s podawane z dwukrotnie
wiksz szybkoci ni bity informacji (bo jest ich dwa razy wicej). Przewaga tej metody nad
pozostaymi polega na tym, e gwarantuje ona z jednej strony wzgldnie rwnomierne
pojawianie si zmian prdu w gowicy zapisujcej (co dostarcza informacji
synchronizujcej), a z drugiej strony gwarantuje odpowiedni czstotliwo tych zmian
(brak zbyt dugich przerw, lecz take moliwie dugie przerwy). Kodowanie RLL (2,7) jest
wyjanione na rysunku 3.6.

36

Zgodnie z tabel 3.1, cig 10 000 10 11 zapisujemy w kodzie RLL (2,7) jako 0100 000100
0100 1000. Zmiany kierunku prdu w gowicy zapisujcej nastpuj na rodku bitu o wartoci 1.
Dobr cigw kodowych zapewnia w przypadku wystpowania cigu jednakowych bitw rzadsze
zmiany prdu w gowicy zapisujcej, a wic wiksz gsto zapisu.

3.2. Dyski elastyczne i ich interfejs

Dyski elastyczne zwane s take dyskietkami i takiego wanie okrelenia bdziemy najczciej
uywali w dalszej czci rozdziau. Napdem dyskw elastycznych lub stacj dyskw (dyskietek),
oznaczan w skrcie jako FDD (ang. Floppy Disk Drive), nazywa si urzdzenie zawierajce cz
mechaniczn oraz ukady elektroniczne niezbdne do sterowania prac mechanizmw i realizacji
operacji odczytu i zapisu. Stacja dyskietek 3,5" przedstawiona jest na rysunku 3.7.
Stacja dyskietek (zgodnie z zasad opisan w rozdziale 1) wsppracuje z ukadem
wejcia/wyjcia (bdcym jej interfejsem) zwanym sterownikiem napdu dyskw elastycznych,
oznaczanym skrtem FDC (ang. Floppy Disc Controllef). Kolejne podrozdziay przedstawiaj budow
i dziaanie FDD i FDC.

3.2.1. Budowa mechaniczna napdu dysku elastycznego

Podstawowe czci mechaniczno-elektryczne tworzce napd dysku elastycznego przedstawione
s na rysunku 3.8. Napd zawiera dwa silniki. Pierwszy z nich, napdza krek pokryty
ferromagnetykiem, bdcy nonikiem informacji. Szybko obrotowa tego silnika dla dyskietek 3,5"
wynosi 360 obr/min (300 dla dyskietek 360 KB 5,25"). Drugi z silnikw, zwany silnikiem krokowym,
zapewnia liniowy ruchgowicy zapisujco-odczytujcej, przesuwajcej si drobnymi skokami wzdu
promienia krka magnetycznego (od tych drobnych skokw pochodzi jego nazwa). Zadaniem tego
sifnika jest precyzyjne ustawienie gowicy nad okrelonym obszarem krka. Informacja jest zapisywana
(a wiec i odczytywana) na dyskietce w postaci koncentrycznych okrgw zwanych ciekami (ang.
track), gdy w trakcie zapisu jednej cieki gowica pozostaje nieruchoma. Po zapenieniu caej cieki,
gowice naley przesun o pewien odcinek i zacz zapisywa na nastpnej ciece. Najbardziej
zewntrzn ciek nazywamy ciek zerow (ang. track zero). Poniewa peni ona pewne wyrnione
role, istnieje w napdzie czujnik sygnalizujcy ustawienie gowicy nad ciek zerow. Midzy innymi
wanie z tego miejsca rozpoczyna prac gowica po uruchomieniu napdu.
Innym czujnikiem wystpujcym w mechanizmie napdu dyskietki jest czujnik blokady zapisu.
Blokada ta jest blokad sprztow i (na szczcie) nie da jej si w aden sposb programowo omin.

37

Std nad tak zabezpieczon dyskietk nie mog si przedosta wirusy komputerowe (co innego z
wirusami grypy).
Ostatnim czujnikiem, niepokazanym na rysunku, jest czujnik pierwszego sektora cieki.
Sygnalizuje on, aczkolwiek w sposb niezbyt precyzyjny, zblianie si do gowicy tak zwanego
pierwszego sektora cieki. Szczegowo o sektorach i fizycznym formacie zapisu na dyskietce
piszemy w podpunkcie 3.2.3.

3.2.2. Interfejs dyskw elastycznych

Interfejs dyskw elastycznych skada si z kontrolera napdu dyskowego FD( oraz
okablowania w postaci tak zwanego pasrna czcego FDC z FDD. Interfejs tei zosta opracowany
przez firm Shugart Associates i nastpnie zakupiony na wasno przez firm IBM. Nosi on
oznaczenie SA-450. Schemat blokowy FDC wraz z do czonymi napdami dyskowymi pokazany
jest na rysunku 3.9.

Zadaniem tego interfejsu jest przesyanie pomidzy FDC i FDD danych zapisywanych i

38

odczytywanych (szeregowo) oraz dostarczenie wszystkich sygnaw steruj cych

niezbdnych do dziaania FDD (peny zestaw sygnaw pomidzy FDC i FDD
przedstawiony jest na rysunku 3.10). Sygnay te wytwarzane s przy wsppracy
mikroprocesora zawartego w FDC wsppracujcego ze specjalizowanym ukadem
scalonym oznaczonym na schemacie jako sterownik. Ukady logiczne CRC dostarczaj
dodatkowych danych sucych do kontroli poprawnoci odczytywanej informacji (w
stosunku do zapisu). Separator danych rozdziela odczytane impulsy na impulsy danych i
impulsy synchronizujce. Interfejs magistrali zapewnia rwnoleg komunikacje z systemem.
Interfejs SA-450 umoliwia podczenie 4 napdw dyskowych, jednak IBM wykorzysta
tylko jedno zcze do podczenia do dwch napdw, za pomoc pojedynczego pasma
(tamy). W celu rozrnienia pomidzy obydwoma napdami w pamie wystpuje tak zwany
przeplot. Polega on na zamianie miejscami niektrych sygnaw dla zczy umieszczonych na
pamie, obsugujcych kady z napdw. Koncepcja przeplotu oraz nazwy sygnaw, ktre
zostay obrcone, s przedstawione na rysunku 3.10. Jak wida, s to sygnay wyboru napdu i
wczenia jego silnika. Do zcza po przeplecie docza si stacj, ktra bdzie stacj A (chyba
e zmienimy odpowiedni opcj w BIOS-ie).

Pasmo czce napd z kontrolerem ma zaznaczon (najczciej kolorem czerwonym) pierwsz

y (y numer 1). Zcze powinno by podczone zarwno do kontrolera, jak i do napdu, tak
aby pierwsza ya zostaa doczona do pierwszego pinu zcza. Na kontrolerze (umieszczonym
najczciej na pycie- gwnej) naley; odczyta, ktry pin ma numer 1. W napdzie pierwszy pin
jest umieszczony zwykle od strony zcza zasilajcego. Na szczcie nieprawidowe doczenie
pasma nie po woduje uszkodzenia napdu ani kontrolera i jest atwo rozpoznawalne - pali si
stae dioda kontrolna na napdzie.

3.2.3. Fizyczna struktura zapisu na dyskietce

Jak ju powiedzielimy, informacja na dyskietce zapisywana jest na ciekach bdcych
koncentrycznymi okrgami. cieki dzielone s na mniejsze fragmenty zwane sektorami. Sektor
jest najmniejsz porcj informacji, jak potrafi przecz z dysku kontroler. Przykadowo w

39

komputerach PC sektor ma rozmiar 512 B, jednak odczyt pojedynczych bajtw nie jest moliwy.
Std mwimy, e urzdzenia typu pdw dyskowych s ukierunkowane na transmisj blokow.
Jeeli przypomnimy sobie wiadomoci z pierwszej czci niniejszej serii, stwierdzimy, e do
obsugi 1 typu transmisji predystynowana jest operacja wejcia/wyjcia zwana DMA (podrcznik
cz I, rozdzia 4).
Podzia dyskietki na sektory przedstawiony jest na rysunku 3.11. Zilustrow jest na nim take
pojcie numeru strony (ang. side) lub gowicy (ang. head). Zwizane jest to z faktem, e
wykorzystujemy obydwie strony krka magnetycznego (a zobaczymy, w dyskach twardych moe
by takich krkw wicej)

Z takim podziaem i sposobem zapisu i odczytu wie si pojcie adresu fizycznego na dysku
twardym lub dyskietce. Aby zlokalizowa szukany sektor (odczytujemy bd zapisujemy cae
sektory), musimy poda numer strony lub gowicy, numer cieki i numer sektora. Dla dyskw
twardych zamiast numeru cieki wprowadzono numer tak zwanego cylindra. Koncepcj cylindra
ilustruje rysunek 3.12.

40

Cylindrem jest zbir wszystkich cieek na wszystkich talerzach dysku majcych ten sam promie
(czyli wyznaczonych przez przecicie z cylindrem o tym promieniu - std nazwa). Adres fizyczny na
dysku mona okreli jako adres CHS (ang. Cylinder Head Sector). Podajc numer cylindra, wybieramy
wszystkie cieki o tych samych numerach, lecz na rnych powierzchniach. Numer gowicy
identyfikuje konkretn ciek, z ktrej wybieramy sektor o podanym numerze.
Na dyskietce prcz danych zapisywana jest informacja niezbdna do poprawnego funkcjonowania
napdu i jego kontrolera. Informacja ta obejmuje impulsy synchronizujce (ktrych potrzeb
wyjanilimy ju w punkcie 3.1.2) oraz informacje o tym, ktry fragment dyskietki jest odczytywany,
jaki jest jego rozmiar itp. Dodawana jest te informacja pozwalajca na kontrol poprawnoci
odczytu w stosunku do zapisu, w postaci dodatkowych bajtw zwanych bajtami CRC (ang. Cyclic
Redundancy Check).
Na rysunku 3.13 pokazany jest format pocztku i koca cieki oraz jednego sektora (formaty
wszystkich sektorw s jednakowe). Format ten obowizuje dla zapisu MFM.
Pocztek cieki jest wstpnie sygnalizowany sprztowym czujnikiem (zwanym czsto indeksem)
sprzgnitym z mechanizmem napdowym (w starszych dyskietkach znajdowa si przed pocztkiem
cieki niewielki otwr zwany otworem indeksowym). Precyzja jego umiejscowienia jest jednak w
stosunku do wymaga zwizanych z gstoci zapisu i odczytu o wiele za maa. Precyzyjny sygna
pocztku cieki dostarcza kontrolerowi szereg bajtw o podanym formacie. Rozpoczyna si on tak
zwan szczelin (przerw) GAP 4B. Po niej nastpuje 12 bajtw synchronizujcych, majcych warto
O (przypominamy, e cig zer zapewnia w MFM doskona informacj o czstotliwoci pojawiania si
bitw - zmiana kierunku prdu na pocztku kadego bitu). Nastpnie umieszczana jest sekwencja
oznaczona IAM (ang. Index Address Mark - znacznik adresowy indeksu). Znajdujca si za nim
szczelina GAP l sygnalizuje zblianie si pocztku sektora.

Kady sektor rozpoczyna si bajtami synchronizacji, po ktrych nastpuje pole znacznika

adresowego identyfikatora, IDAM. Kolejne pole, ID - identyfikator, pozwala kontrolerowi
odczyta, ktry sektor fizyczny przesuwa si pod gowic. W zwizku z tym zawiera on midzy
innymi numer gowicy, cieki i sektora, a take zakodowan wielko sektora (wielko ta moe by
inna od standardowych 512 bajtw). Pole identyfikatora zabezpieczone jest dwoma bajtami
zawierajcymi specjalnie obliczon warto, zwan wartoci CRC. Po nich nastpuje szczelina GAP
2 potrzebna przy odczycie kontrolerowi do obliczenia i porwnania wartoci bajtw kontrolnych CRC.
Dalej nastpuj ponownie bajty synchronizujce i znacznik adresowy danych DAM (ang. Data
Address Mark), ktry poprzedza pole danych roboczych (informacji zapisywanej), zwykle o wielkoci

41

512 B. Ponownie dane zabezpieczone s bajtami CRC. Sektor koczy si szczelin GAP 3,
sygnalizujc jednoczenie zblianie si pocztku kolejnego sektora.
Koniec cieki sygnalizowany jest szczelin oznaczon jako GAP 4B. Ilo bajtw tej szczeliny
nie jest dokadnie okrelona, gdy zaley od pewnych fluktuacji dugoci roboczej cieki przy
zapisie. S one zwizane z niewielkimi zmianami szybkoci obrotowej talerza, zmianami termicznymi
itp. Zadaniem szczeliny GAP 4B jest wic wypenienie pustego, kocowego fragmentu cieki.

3.2.4. Logiczna struktura dyskietki dla systemu plikw FAT

Jak zapowiada tytu, przedstawiona struktura dyskietki bdzie obowizywaa dla plikw i katalogw (w
systemie Windows - folderw) zapisywanych w tak zwanym systemie FAT. Mimo pewnych wad, jest to
bardzo popularny system plikw. Obecnie popularno ta wynika miedzy innymi z faktu, e wikszo
systemw operacyjnych potrafi go obsugiwa, podczas gdy pliki zapisane w systemach, takich jak NTFS czy
HPFS, s dostpne tylko dla okrelonych systemw (w tym wypadku Windows NT i OJS/2).
Podzia dyskietki na logiczne struktury przedstawiony jest na rysunku 3.14. Podana jest na nim
kolejno ich wystpowania oraz adres fizyczny pierwszej z nich. Nazwy struktur na rysunku zostay
podane w jzyku angielskim. Uzasadnieniem tego jest fakt, e w wikszoci programw narzdziowych
wanie takie nazwy s uywane. W tekcie podajemy ich polskie odpowiedniki.

Opis rozpoczynamy od struktury zwanej rekordem adujcym (ang. boot record). Znajduje si on na
ciece zerowej strony zerowej dyskietki i umieszczony jest w pierwszym sektorze (adres CHS =
001). Takie umiejscowienie tej struktury bierze si std, e zawiera ona program adujcy okrelony
system operacyjny. Program taki jest poszukiwany w wyniku wykonania procedury BIOS-u zwanej
Bootstrap Loader, dostpnej take jako przerwanie BIOS-u INT 13h. Procedura ta poszukuje systemu
operacyjnego na dysku twardym, dyskietce bd CD-ROM-ie. Poniewa ilo cieek i sektorw na
ciece moe by rna, rekord adujcy umieszczony jest na pocztku dyskietki, jako e kada dyskietka
ma stron zerow i ciek zerow, a na niej sektor pierwszy. Tak wic poszukiwany adres jest zawsze taki
sam.
Po rekordzie adujcym nastpuj struktury zwizane ze sposobem zapisu informacji na dyskietce
(czy dysku twardym) zwanym systemem plikw FAT. FAT jest skrtem od angielskiego terminu File
Allocation Table oznaczajcego tablic rozmieszczenia (alokacji) pliku. FAT#1 i FAT#2 to orygina i
kopia tej samej struktury, co oznacza, e w poprawnej sytuacji ich zawarto jest identyczna. Root
directory jest angielsk nazw katalogu gwnego. Sposb zapisu plikw i uycie wymienionych struktur
wyjanione jest na rysunku 3.15 i 3.16.

42

W celu uatwienia zarzdzania plikami s one grupowane w pewne jednostki zwane katalogami
albo podkatalogami, a w nowych systemach operacyjnych folderami. Katalogi (lub foldery) tworz
drzewiast struktur, ktrej przykad pokazany jest na rysunku 3.15. Kady katalog moe zawiera pliki
oraz inne katalogi zwane wwczas podkatalogami tego katalogu. Rne katalogi mog zawiera pliki o
tej same nazwie lub wrcz te same. Katalogiem, od ktrego rozpoczyna si tworzenie t struktury, jest
katalog gwny.

Poniewa FAT#1 i FAT#2 powinny by jednakowe, na rysunku 3.16 wystpuje nazwa FAT.
Studiujc rysunek naley zwrci baczn uwag na nazwy obszarw w ktrych wystpuje okrelona
informacja.

Podstawowym fragmentem dysku z punktu widzenia systemu operacyjnego jest tak zwany klaster
(ang. cluster), zwany czasami jednostk alokacji pliku, w skrcie JAP. Pojedynczy klaster moe si
skada z jednego lub kilku sektorw. Dla konkretnego typu dyskietki jest to warto staa, natomiast dla
dyskw twardych moe mie rne wartoci (bdce jednak potgami liczby 2), ktre mog zalee od
wielkoci dysku i jego podziau na tak zwane partycje i dyski logiczne. Klaster jest najmniejszym
fragmentem dysku, do ktrego potrafi odwoa si system operacyjny (nie potrafi on odwoa si do
sektora, ani tym bardziej do bajtu). Pliki zapisywane na dysku, s zapisywane w klasterach, przy czym jeeli
ostatni fragment pliku w ostatnim klasterze, do ktrego jest zapisywany, zajmie tylko jego cz, pozostaa
cz pozostanie niewykorzystana, bowiem zapis nowego pliku musi zacz si od nowego klastera.

43

Poniewa klastery s jednostkami, w ktrych zapisuje si plik, to pojcie klastera dotyczy wycznie obszaru
danych dysku.
Informacja o tym, w ktrych klasterach zosta zapisany dany plik, znajduje si na dysku (bd
dyskietce) w specjalnej tablicy zwanej tablic rozmieszczenia (alokacji) plikw, w skrcie FAT (wyjtkiem
jest tu pocztkowy, pierwszy klaster danego pliku, o czym za chwil). Kady klaster na dysku ma
odpowiadajc mu pozycj w tablicy FAT, std liczba pozycji w tablicy FAT nie moe by mniejsza od
liczby klasterw wystpujcych na dyskietce lub dysku logicznym (kady dysk logiczny posiada swoj
tablic FAT). Podstawowe informacje o pliku zapisanym na dysku znajduj si w (pod)katalogu, w
ktrym zosta zapisany plik, w odpowiadajcej mu pozycji. Jak wida, podana jest tam jego nazwa,
rozmiar, tak zwane atrybuty i wreszcie informacja o numerze pierwszego klastera, od ktrego rozpoczyna
si dany plik. Zapis pliku przebiega nastpujco: system operacyjny szuka na dysku pierwszego
wolnego klastera 1 tam zaczyna zapisywa plik, jednoczenie zapisujc numer tego klastera do pozycji
w katalogu, ktra odpowiada danemu plikowi. Numer ten jest jednoczenie numerem pozycji w tablicy
FAT odpowiadajcej temu klasterowi. Jeeli plik zmieci si w jednym klasterze, to w pozycji tablicy
FAT jemu odpowiadajcej wpisywana jest sygnatura koca pliku oznaczana przez EOF (ang. End
OfFile), rwna FFFFh. W przeciwnym wypadku system szuka kolejnego, najbliszego wolnego
klastera i zapisuje w nim kolejn cz pliku. Jednoczenie numer tego klastera jest zapisywany w
tablicy FAT na pozycji odpowiadajcej poprzedniemu klasterowi (gdzie w poprzednim wypadku
wpisane zostao EOF). Efekt takiego procesu jest zilustrowany na rysunku 3.16. Numery acucha
klasterw, w ktrych zapisany jest dany plik, mona znale w tablicy FAT, przy czym na kolejnych
pozycjach odpowiadajcym kolejnym klasterom, w ktrych jest zapisany plik, zapisany zostaje
numer nastpnego klastera.O ostatnim klasterze informuje sygnatura EOF.
Skasowanie pliku polega na zmianie pierwszej litery nazwy na symbol ((kod E5h), oznaczajcy dla systemu
plik skasowany oraz na wpisaniu zer w tablicy FAT na pozycjach odpowiadajcych klasterom, w ktrych

zosta zapisany dany plik. Std odzyskanie przypadkowo skasowanego, pojedynczego pliku nie nastrcza
zwykle wikszych trudnoci, pod warunkiem, e po tym fakcie nie dokonalimy na dysku adnych zapisw
(w pewnych szczeglnych przypadkach odzyskanie pliku moe by trudne lub wrcz niemoliwe).

Krtkiego wyjanienia wymaga jeszcze zapis i umiejscowienie informacji o pod-katalogach.

Informacja o podkatalogu jest zapisywana tak samo jak plik, czyli podkatalogowi przydzielany jest
oddzielny klaster bd, w razie potrzeby, klastery. Jednoczenie numer tego klastera jest wpisany do
pozycji odpowiadajcej temu pod-katalogowi w jego katalogu nadrzdnym (czyli w katalogu, w ktrym
dany podkatalog zosta utworzony). Wynikiem tego jest midzy innymi fakt, e ilo podkatalogw

44

danego podkatalogu jest nieograniczona, a dokadniej, ograniczona jedynie dostpn przestrzeni na

dysku (ilo pozycji w katalogu gwnym bya ograniczona).
Przykadowe pozycje plikw i podkatalogw w katalogu o nazwie MSIMEY54 oraz acuch pozycji
w tablicy FAT dla wybranego pliku o nazwie README.DOC pokazuje rysunek 3.17 a i b
W tym katalogu pozycja o nazwie README.DOC jest plikiem o rozmiarze 49993 B. Pierwszy klaster
zajmowany przez ten plik nosi numer 8888. Pozycja o nazwie BACKUP jest podkatalogiem zapisanym w
klasterze o numerze 8894. Wreszcie pozycja aRF 390 jest skasowanym plikiem. Na rysunku 3.16b
pokazane jest okno wywietlajce zawarto tablicy FAT. Jest w nim podwietlony acuch pozycji dotyczcy pliku README.DOC (z katalogu MSIMEY54). Dysk, na ktrym s zapisane wymienione
struktury, ma klastery skadajce si z 32 sektorw. Std, jak atwo poli czy, wymieniony plik musi by
zapisany w 4 klasterach (49993B/(32-512B) = 3,05). Przedstawione okna uzyskane zostay za pomoc
programu Disk Editor z pakietu Norton Utility. Program ten pozwala oglda i modyfikowa informacje
logiczn zapisywan na dysku, dostarcza take wielu innych uytecznych informacji na jego temat (np.
wielko klastera). Jest to program bardzo uyteczny, chod w niedowiadczonych rkach moe by
niebezpieczny. Jednake w trybie odczytu (w ktrym moe pracowa) jest wspaniaym narzdziem do
poznania struktury logicznej dysku. Do programw pakietu Norton Utility i innych programw
narzdziowych dla dyskw powrcimy w rozdziale dotyczcym dyskw twardych.

-3.3.

Dyski twarde

Dyski twarde s obecnie prawdopodobnie najczciej uywanym typem pamici

masowych. Charakteryzuj si duymi pojemnociami (do kilkunastu GB) i szybkim
transferem informacji. Wasnoci te w znacznej mierze zawdziczaj swojej konstrukcji mechanicznej.

45

3.3.1. Budowa mechaniczna dysku twardego

Wntrze dysku twardego wraz z zaznaczeniem podstawowych czci przedstawia rysunek 3.17.

1 - talerze
2 - pozycjoner
3 - ramiona gowic
4 - gowica
5-zcze IDE

6 - zcze zasilania
7 - geometria dysku

46

Podstawowymi elementami dysku s: pozycjoner, ramiona, na ktrych umieszczone s gowice

zapisujco-odczytujce, ukady elektroniczne sterujce i interfejsu, silnik napdu talerzy i wreszcie same
talerze pokryte nonikiem magnetycznym. Jedna z zasadniczych rnic pomidzy dyskami twardymi i
elastycznymi dotyczy wanie budowy talerzy. W dysku twardym s one wykonane ze sztywnego materiau
pokrytego warstw nonika magnetycznego (std nazwa dysk twardy). Sztywno i precyzja wykonania
zapewniaj, e dysk moe wirowa z du szybkoci (obecnie do rzdu 7 tysicy obrotw na minut) a
gowica odczytujco-zapisujca moe by umieszczona bardzo blisko powierzchni dysku (jest unoszona
nad powierzchni dysku przez poduszk powietrzn powstajc w zwizku z szybkimi obrotami dysku).
Wymienione czynniki oraz bardzo dobra jako nonika zapewniaj du gsto zapisu (niewielka
szczelina pomidzy gowic a dyskiem zapewnia mniejsz szeroko cieek, a zatem wikszy parametr
TPI). Schematycznie wyjania to rysunek 3.19. Na rysunku tym wyjanione te jest dlaczego cz
mechaniczna zawierajc talerze i gowice musi by co najmniej pyoszczelna. Dua szybko wirowania
zapewnia z kolei du czstotliwo zapisywania oraz odczytu informacji, a co zatem idzie duy transfer
informacji.

Zdjcia na rysunku 3.18 pozwalaj na jeszcze jedno ciekawe spostrzeenie. Jedn z istotnych informacji o
dysku s parametry zwane jego geometri, na ktr skada si ilo gowic, cylindrw i sektorw na jednej
ciece. Podawane s one na naklejkach na dysku lub w instrukcjach. Okazuje si, e nie maj one adnego
zwizku z rzeczywistym wygldem mechanizmu dysku. W naszym przypadku 16 gowic (16 HDS)
oznaczaoby obecno 8 talerzy w dysku, co przy jego wysokoci byoby technologicznie rzecz bardzo
kopotliw (by moe wrcz niewykonaln). W rzeczywistoci nasz dysk posiada dwa talerze, a zatem
cztery gowice. Parametry podane na dysku s wic parametrami, przy uyciu ktrych zgaszaj si do
systemu ukady sterujce prac dysku.
Rozwizania mechaniczne pozycjonerw s dwojakiego rodzaju. Pierwsze, stosowane wczeniej,
uyway silnikw krokowych i zapewniay ruch gowicy po prostej radialnej w stosunku do talerzy.
Drugie rozwizanie uywa najczciej silnikw liniowych, a gowica przemieszcza si po uku. Obydwa
rozwizania pokazane s schematycznie na rysunku 3.20 a i b.

47

3.3.2. Struktura fizyczna i logiczna dysku twardego

Struktura fizyczna dysku twardego niewiele odbiega od struktury fizycznej dyskietki. Jest ona (dla zapisu
RLL) przedstawiona na rysunku 3.21, ktry nie wymaga dodatkowych komentarzy.

Znacznie dokadniej zajmiemy si struktur logiczn dysku twardego. W tym celu najpierw
przedstawimy metody adresowania informacji na dysku: adres sektora fizycznego, ktry poznalimy
przy omawianiu dyskietek, adres sektora logicznego oraz adres klastera.

3.3.2.1. Adres sektora fizycznego

Adres ten zosta omwiony w rozdziale dotyczcym dyskietek. Przypomnimy tylko, e by on
nazywany adresem CHS (ang. cylinder, head, sector - cylinder, gowica, sektor, lub w innej interpretacji:
numer cieki, numer gowicy i numer sektora).

3.3.2.2. Adres sektora logicznego

Adres ten mona inaczej nazwa numerem sektora logicznego lub po prostu numerem sektora. Sposb
numerowania sektorw logicznych (w porwnaniu z adresem CHS) przedstawia rysunek 3.22 a. Na
rysunku tym zaoono pewn (fikcyjn) geometri dysku: 4 gowice, 4 cylindry i 8 sektorw na ciek.

48

Strona zerowa jest nazywana stron ukryt (ang. hidderi). Jest ona powiecona celom systemowym.
Sektory tej strony nie wchodz do numeracji sektorw logicznych na dysku. Strona ukryta nie ma
swojego odpowiednika na dyskietce.
Regua numerowania sektorw logicznych jest nastpujca: numeracje rozpoczynamy od liczby 0.
Sektorem logicznym O (sowo logiczny bdziemy pomija w dalszej czci tekstu) jest pierwszy
sektor fizyczny na stronie l i ciece O dysku (CHS = 011). Kolejne numery otrzymuj kolejne sektory
fizyczne lece na tej ciece. I tak CHS = 012 to sektor l, 013 - 2 itd. Po wyczerpaniu wszystkich
sektorw cieki zmieniamy stron nie zmieniajc cylindra. Sektorem 8 w naszym przykadzie jest wiec
sektor fizyczny o adresie CHS = 021.

Dopiero po wyczerpaniu wszystkich sektorw fizycznych biecego cylindra, zmieniamy cylinder,

przechodzc na cylinder o numerze wyszym o l i numeracje kontynuujemy od pierwszego sektora
fizycznego pierwszej strony tego cylindra. Postpowanie kontynuujemy a do wyczerpania wszystkich
sektorw fizycznych. Podkrelamy jeszcze raz, e sektory strony O w ogle nie wchodz do tej numeracji.
Opisane postpowanie jeszcze raz zostao zilustrowane na rysunku 3.22 b, na ktrym dysk jest tak
przedstawiony, jakby kady talerz zosta rozcity na dwie warstwy, grn i doln.

49

3.3.2.3. Adresowanie numerem klastera

Ostatnia moliwo adresowania informacji na dysku polega na podaniu numeru klastera, w ktrym
si znajduje. Adresowa w ten sposb moemy jedynie obszar danych, gdy ich dotyczy pojcie klastera.
Numeracja klasterw zaczyna si od liczby 2.
Moemy obecnie ju poda struktur logiczn dysku twardego. Jest ona pokazana na rysunku 3.23. S
tam rwnie podane moliwoci adresowania poszczeglnych obszarw.

Omwimy teraz role poszczeglnych struktur.

3.3.2.4. Master Boot Record (gwny rekord adujcy) i tablica partycji

Dyski twarde s nonikami o duych pojemnociach, std zaoono (zupenie susznie), e mog by na
nich instalowane rne systemy operacyjne. Instalacja kilku systemw operacyjnych wymaga zwykle
(cho nie zawsze) umieszczenia ich na wydzielonym obszarze dysku zwanym partycj. Partycje s
logicznie niezalenymi strukturami na dysku. Midzy innymi rne partycje mog obsugiwa rne
systemy plikw (jest to jeden z waniejszych powodw podziau dysku na partycje). Informacja o tym,
w jaki sposb dysk twardy zosta podzielony na partycje, znajduje si w specjalnej strukturze
umieszczonej na ukrytej stronie dysku. Struktura ta nosi nazw tablicy partycji (ang. Data Partition
Table) i jest czsto oznaczana skrtem DPT. Tablica partycji jest czci innej wanej struktury zwanej
Master Boot Record. Polskim odpowiednikiem tego terminu, oznaczanego czsto skrtem MBR, jest
gwny rekord adujcy. Adres fizyczny (CHS) gwnego rekordu adujcego wynosi 001. Zajmuje
on wic pierwszy sektor cieki zerowej strony ukrytej dysku twardego. W gwnym rekordzie
adujcym umieszczony jest program, ktrego zadaniem jest przegldniecie tablicy partycji w celu
odnalezienia tak zwanej partycji aktywnej i w dalszej kolejnoci, zaadowanie z tej partycji
umieszczonego tam programu adujcego system operacyjny (program taki znajdowa si na dyskietce
w obszarze zwanym Boot Record). Tylko jedna partycja moe by partycj aktywn.

Format gwnego rekordu adujcego oraz znajdujcej si w nim tablicy partycji podane s na
rysunku 3.24 i w tabeli 3.2.

50

Przykadowymi rodzajami partycji (wraz z ich kodem) s:

DOS, 16-bitowa tablica FAT, rozmiar < 32 MB- kod 04h
DOS, 16-bitowa tablica FAT, rozmiar >32 MB (oznaczany jako BIGDOS) - kod 06h
OS/2, system plikw HPFS - kod 07h
UNIX SysV/386 - kod63h.
Wicej szczegw na temat rozmieszczenia informacji w DPT mona znale na przykad w pozycji
[13] bibliografii.
Mimo moliwoci wpisania w adresie pocztku tablicy partycji take numeru sektora i gowicy,
programy partycjonujce, takie jak Fdisk, dziaaj tak, e granic podziau jest zawsze koniec i pocztek
kolejnych cylindrw na dysku. Ilustruje to rysunek 3.25. Piercienie o tym samym stopniu szaroci nale
do tej samej partycji.

51

3.3.2.5. Rekord adujcy

Zadanie rekordu adujcego na dysku jest takie samo jak w przypadku dyskietki - polega na
zaadowaniu okrelonego systemu operacyjnego. Przypominamy jednak, e na rnych partycjach dysku
twardego mog by zainstalowane rne systemy operacyjne. Wynika z tego, e kada partycja moe mie
swj wasny rekord adujcy. Adres fizyczny (CHS) rekordu adujcego pierwszej partycji wynosi 011.

3.3.2.6. Tablica rozmieszczenia plikw (FAT)

Rola tablicy FAT na dysku twardym jest taka sama jak rola tablicy FAT na dyskietce. Istotna rnica
wystpuje jedynie w iloci bitw zarezerwowanych na zapis numerw klasterw. Na dyskietce na ten cel
rezerwowano zawsze 12 bitw, co dla pojemnoci dyskietki byo iloci w zupenoci wystarczajc. Dla
dyskw twardych moe to by obecnie 16 lub 32 bity, std mwimy o tablicach FAT 16- lub 32-bitowych. Poniej wyjanimy znaczenie powikszania dugoci pozycji w tablicy FAT.
Pozycje w tablicy FAT o dugoci 16 bitw pozwalaj ponumerowa 2 = 65 536 klasterw.
Przykadowo, w przypadku dysku o pojemnoci 208 MB daje to klastery skadajce si z 8 sektorw,
czyli o dugoci 4 KB. Dla dysku 508 MB dugo ta wzrasta do 8 KB, a dla dysku 4,3 GB wynosi 64 KB.
Przypominamy, e jeden klaster moe by uywany tylko przez jeden plik. Std przestrze na kocu
ostatnich klasterw plikw jest niewykorzystywana. Im wiksze klastery, tym wiksza moe by
nieuywana powierzchnia dysku. Powikszenie pozycji w tablicy FAT do 32 bitw pozwala ponownie
zmniejszy wielko klasterw, take dla duych dyskw.

3.3.2.7. Katalog gwny

Katalog gwny dla dysku twardego nie rni si niczym od katalogu gwnego na dyskietce.
Maksymalna ilo pozycji w katalogu gwnym wynosi 512.

52

3.3.2.8. Obszar danych

Od pocztku obszaru danych mamy moliwo adresowania informacji na dysku trzema sposobami:
za pomoc adresu (sektora) fizycznego, numeru sektora logicznego i numeru klastera. W obszarze danych
zapisywane s pliki oraz podkatalogi. Ilo pozycji w podkatalogu jest ograniczona jedynie pojemnoci
obszaru danych.

3.3.3. Profilaktyka dysku twardego

W rozdziale tym chcemy poda kilka prostych wskazwek pozwalajcych na bezpieczniejsze i
bardziej efektywne uywanie dysku twardego oraz na uniknicie wielu kopotw.
Po podziale dysku na partycje oraz po ich zmianach (co przy uyciu okrelonych programw jest
moliwe bez utraty informacji) naley zrobi na dyskietce kopie jego podstawowych struktur: MBR wraz
z DPT. Mona take wykona kopie tablic FAT oraz katalogu gwnego, cho te struktury zmieniaj si
znacznie szybciej i wymagaj czstszego kopiowania. Kopie takie mona wykona rcznie, na przykad
przy uyciu programu Disk Editor z pakietu NU, jednake istnieje te gotowy program z tego pakietu,
noszcy nazw Rescue, realizujcy te same zadania, a dodatkowo pozwalajcy szybko odtworzy
struktury na podstawie przechowywanych wzorcw.
Inn wan czynnoci jest usunicie tak zwanej defragmentacji dysku. Po duszym uytkowaniu dysku,
czstym zapisywaniu i kasowaniu plikw i katalogw, pliki zaczynaj by zapisywane w klasterach
nieprzylegajcych do siebie, a nawet do odlegych. Zmusza to gowice dysku do czstych zmian cieek
i oczekiwania na odczyt kolejnych klasterw, co znacznie spowalnia prac dysku. Ponownie, istniej pro
gramy przywracajce spjno" plikom na dysku. Przykadami takich programw jest Defrag firmy
Microsoft czy Speedisk z pakietu NU.
Przy omawianiu programw narzdziowych warto jeszcze wspomnie o programach pozwalajcych
na repartycjonowanie dysku bez utraty informacji (czynnoci takiej nie potrafi wykona program Fdisk).
Jednym z ciekawszych jest program Partition Magie firmy PowerQuest. Program ten potrafi miedzy
innymi zmieni wielko partycji, doda (utworzy), usun oraz przesun partycj. Obsuguje systemy
plikw FAT, FAT32, HPFS, NTFS oraz system plikw Linuksa. Mona za jego pomoc zmieni take
wielko klasterw. Program ten umoliwia te analiz pewnych wasnoci dysku, takich jak ilo miejsca
traconego na dysku (z powodu niepenych, ostatnich" klasterw) czy analiz bdw na dysku.

3.4. Interfejsy dyskw twardych

Zgodnie z wczeniejszymi wyjanieniami, wiemy, e napd dyskowy (a generalnie kade urzdzenie
peryferyjne) jest podczony do systemu za porednictwem okrelonego ukadu wejcia/wyjcia, czsto
wwczas zwanego jego interfejsem. Dla twardych dyskw istniej obecnie dwa konkurujce ze sob
interfejsy. EIDE i SCSI. Pierwszy z nich wystpuje prawie wycznie w PC-tach i obsuguje dyski
twarde i CD-ROM-y. Jest te wolniejszy (cho ostatnia rnica pomidzy nim a SCSI nieco si
zmniejszya), ale za to taszy. Interfejs SCSI jest w zasadzie magistral. Jest to interfejs szybki i
uniwersalny, pozwalajcy na podczenie rnorodnych urzdze. Niestety jego wad jest cena.

3.4.1. Interfejs (E) IDE

3.4.1.1. Podstawy dziaania interfejsu IDE
Skrt IDE pochodzi od angielskiej nazwy Integrated Dve Electronics lub Inteligent Drive
Electronics. Poprzednik interfejsu IDE, interfejs ST506 (ktrego tu nie przedstawiamy, gdy ma obecnie
jedynie znaczenie historyczne), wymaga obecnoci w kontrolerze dysku (HDC) wielu rnorodnych
ukadw, podczas gdy elektronika samego napdu (HDD) bya stosunkowo uboga. Powodowao to, e
kontrolery standardu ST 506 byy due (dodatkowo stopie scalenia stosowanych ukadw scalonych by
niszy) i wymagay do poczenia z napdem dyskowym dwch pasm, jednego transmitujcego dane, a

53

drugiego sygnay sterujce prac napdu. Koncepcja IDE jest odmienna. Zaoono, e moliwie duo
ukadw sterujcych prac napdu naley umieci na pytce zamontowanej w napdzie. Pozwoli to
znacznie uproci (i zmniejszy) konstrukcj sterownika napdu dysku twardego (HDC). Zadanie to
zostao w peni zrealizowane. Zachowano natomiast zgodno z wikszoci rejestrw oraz operacjami
(typu odczytaj sektor) wystpujcymi w interfejsie ST506.

Rysunek 3.26 pokazuje podstawowe bloki ukadw potrzebne do realizacji operacji zapisu i odczytu
na dyskach twardych. Na rysunku tym zaznaczono te miejsce podziau tych ukadw na ukady HDD i
HDC.

Kontroler IDE zawiera gwnie bufory linii magistrali i ukady dekodowania adresw. Sygnay
przesyane pomidzy systemem a kontrolerem przedstawiono na rysunku 3.27.
Rejestry interfejsu IDE s widziane przez system jako izolowane ukady wejcia/wyjcia (patrz
cz l ksiki rozdzia 4), o adresach skupionych w dwch grupach, rozpoczynajcych si od IFOh i
3F6h. Dokadny opis tych rejestrw wykracza poza ramy tego podrcznika. Mona go znale na
przykad w pozycji [6] lub [3] bibliografii.
Interfejs IDE umoliwia podczenie do systemu dwch dyskw twardych. Sposb podczenia
dyskw do kontrolera oraz sygnay pasma (pasmem nazywamy paski wieloyowy kabel) pomidzy
dyskami i kontrolerem przedstawia rysunek 3.27. Na rysunku tym przedstawiono te sygnay magistrali
ISA odpowiadajce sygnaom ID*-(o ile taka odpowiednio istnieje).

54

Zarwno zcze, jak i kabel powinny mie oznaczony sygna numer l. Dla pasma oznaczenie ma
kolor czerwony. Na pycie lub karcie kontrolera jest zwykle oznaczenie przy gniedzie (l, 2 lub 39, 40).
Jedynka zcza na dysku twardym jest umieszczana z reguy od strony zcza zasilania.
Jak widzimy, sygnay interfejsu IDE s buforowanymi sygnaami magistrali systemowej, wrd ktrych
przewaaj linie danych oraz sygnay potwierdzajce przesanie informacji. Sterowanie prac napdu
dyskowego odbywa si za pomoc zestawu polece przekazywanych do jego ukadw sterujcych za
pomoc linii danych. Podstawowy zestaw polece oraz kilka przykadowych polece (pola zacieniowane)
zestawu rozszerzonego podaje tabela 3.3. Peny zestaw polece IDE wraz z ich dokadnym opisem mona
znale na przykad w pozycji [3] bibliografii.

Poniewa obydwa dyski podczone s do sterownika tym samym pasmem, bez adnego
przeplotu, musi istnie mechanizm pozwalajcy ukadom logicznym napdw dyskowych
rozrni, ktrego z dyskw dotyczy aktualnie wykonywane polecenie. Dlatego te kade
urzdzenie IDE (dysk twardy lub CD-ROM) ma moliwo ustawienia za pomoc zworek (ang.
jumpers) rodzaju pracy: jako dysk master (nadrzdny) i slave (podporzdkowany). Dysk o
adresie O jest dyskiem master, dysk o adresie l dyskiem slave. Czasami te wymagane jest
ustawienie opcji zwanej single (pojedynczy) lub opcji slave is present - wystpuje dysk podrzdny.
Konkretne ustawienia zale od producenta i s umieszczane bd na naklejce na obudowie dysku,
bd w instrukcji dla uytkownika (ang. User's Manual). Rnica pomidzy dyskiem master i slave
wystpuje jedynie w czasie startu systemu. W trakcie pracy dyski te pracuj niezalenie.

55

3.4.1.2. Rodzaje i oznaczenia interfejsu IDE, ograniczenia wielkoci dyskw

W terminologii dotyczcej IDE istnieje niestety spore zamieszanie. Poniej podajemy
terminologi zaproponowan (i mamy nadziej, sprawdzon) przez niemieckiego autora publikacji
na temat IDE, Friedhelma Schmidta [3]. Poniewa odbiega ona od terminologii popularnie
uywanej w Polsce, podajemy take i t ostatni.
Interfejs IDE powsta jako rozwinicie standardu ST506. Sugestia jego powstania wysza od firmy
Compa. W jego opracowaniu uczestniczyy firmy Western Digital i CDC. Za dat jego powstania
mona uzna rok 1985. W nastpnych latach amerykaski instytut standaryzacji ANSI (ang. Amecan
National Standards Institute) opracowa standard dotyczcy interfejsu IDE. W standardzie interfejs ten
nosi nazw ' ATA (ang. AT-Attachment, jako e IDE by czsto okrelany take jako AT-Bus)
oznaczany pniej jako ATA-1. Prace nad standardem zakoczono w roku 1994. Po wprowadzeniu
pewnych ulepsze dotyczcych szybkoci transmisji i dodaniu nowych polece stworzono standard
ATA-2. Osobnym standardem opracowanym w celu doczenia do IDE innych urzdze, gwnie CDROM-w, jest ATAPI (ang. AT-Attachment Packet Interface). Uywa on IDE jako interfejsu fizycznego,
lecz uywane polecenia s komendami SCSI. Termin EIDE nie pokrywa si dokadnie z adnym z
tych standardw. Moe oznacza szybszy transfer, obsug dyskw wikszych ni 504 MB (o czym za
chwile), obsug CD-ROM-w, uywanie dwch portw IDE, co w efekcie daje moliwos' podczenia
czterech urzdze, czy te wreszcie dowoln kombinacje wymienionych cech.

W przypadku moliwoci podczenia do systemu czterech urzdze IDE, na pycie gwnej

czy karcie kontrolera IDE wystpuj dwa zcza, oznaczane czsto jako pmary IDE i secondary IDE
(inne oznaczenia to np. IDE O i IDE 1). W istocie, w takim przypadku mamy do czynienia z dwoma
niezalenymi kontrolerami IDE. Wymagaj one miedzy innymi oddzielnych sygnaw przerwa i
oddzielnych adresw w przestrzeni adresowej ukadw wejcia/wyjcia. Kontroler portu pmary ma
standardowo przypisane przerwanie 14, natomiast port secondary uywa zwykle przerwania 15. Sposb
podczenia czterech urzdze IDE pokazuje rysunek 3.28.

56

Na polskim rynku przyjo si jednak nieco inne rozumienie tych oznacze. IDE uwaany jest za
synonim ATA lub ATA-1. Z kolei oznaczenie EIDE jest uwaane za jednoznaczne z ATA-2 lub FAST
ATA.
W mechanizmie wsppracy interfejsu IDE z systemem plikw FAT oraz w pewnych rozwizaniach
stosowanych w samym interfejsie IDE tkwi ograniczenia pojemnoci obsugiwanych dyskw.
Interfejs IDE jest widziany przez system jako okrelony zestaw rejestrw. Przez te rejestry jest
miedzy innymi przekazywana geometria dysku (ilo gowic, cylindrw i sektorw na ciece).
Przypominamy, e parametry te nie s zwizane z fizycznym wygldem dysku, lecz stanowi sposb,
w jaki ukady sterujce dysku s widoczne dla systemu. W rejestrach IDE ilo cylindrw zapisana
jest za pomoc 16 bitw, ilo sektorw za pomoc 8 bitw, a ilo gowic zapisana jest przy uyciu 4
bitw (w rejestrach o adresach lF3-nlF6h). Przy dugoci sektora rwnej 512 B daje to maksymaln
pojemno 127,5 GB, co wynika ze wzorw:
llosc cylindrw * Ilo sektorw *

16

(2 -l)

Ilo gowic

24

* 512 B = 136902082560 B

136902082560B/ (1024 1024 1024) = 127,5GB

(przypominamy, e l GB to 1024*1024*1024 B).
Niestety, znacznie ostrzejsze ograniczenia nakada tu standardowy BIOS systemu. Uywa on
do komunikacji z dyskiem przerwania INT 13h, w ktrym parametry CHS byy przekazywane
nastpujco: numer cylindra - 10 bitw, numer sektora -6 bitw i numer gowicy - 4 bity, co
ponownie przy dugoci sektora 512 B dawao maksymaln pojemno 504 MB. Uywajc
wasnego BIOS-u i adresowania okrelanego jako XCHS lub adresowania za pomoc tak zwanych
blokw logicznych, czyli BA, uzyskiwano limit pojemnoci 7,875 GB zgodny z wielkoci
zapisu partycji w DPT (8 bitw - ilo sektorw, 6 bitw - numer gowicy i 10 bitw - numer cylindra). Podane ograniczenia przedstawione s w tabeli 3.4.

Adresowanie blokami logicznymi polega na podaniu numeru kadego bloku. Do zapisu bloku
uywane s wymienione wyej rejestry o adresach 1F3-1F6h. Numer ten jest tworzony niemal tak
samo, jak numer sektora logicznego, opisanego wczeniej. Jedyn rnic jest brak strony ukrytej, co
oznacza, e do numeracji BA wchodz wszystkie strony dysku. Numer sektora BA mona wiec
wyrazi wzorem:

N LBA (ncyl l head nhead ) ) lsec/ tr nsec 1

gdzie:

nc , - numer cylindra (numeracja od 0)

lhead - liczba gowic

nhead - numer gowicy
.... .
l r - liczba sektorw na ciek
nsec - numer sektora na ciece (od wartoci 1).

57

W przypadku rozszerzonego adresu CHS (czyli XCHS) omija si ograniczenia BIOS-u podajc
fikcyjn liczb cylindrw i gowic. Jeeli liczba gowic podawana przez IDE przekracza warto 16, jest
ona zmniejszana do 16, a w zamian zwikszana jest podawana liczba cylindrw tak, aby osign dan
pojemno.

3.4.1.3. Tryby transmisji

Przesyanie informacji pomidzy pamici operacyjn a napdem dyskowym moe si odbywa w
jednym z dwch podstawowych trybw: PIO - programowanego wejcia/wyjcia (ang. Programmable
Input Output) lub DMA - bezporedniego dostpu do pamici (ang. Direct Memory Access). Podstawowa
rnica pomidzy tymi trybami zostaa opisana w czci I podrcznika, gdzie opisano take w sposb
bardziej szczegowy realizacj operacji DMA. Tu przypomnimy zasadnicz rnic pomidzy tymi
trybami. W trybie PIO informacja pomidzy dyskiem a pamici przesyana jest za porednictwem
rejestrw procesora. Std przykadowo przesanie jednego bajtu wymaga wykonania dwch rozkazw
procesora: przykadowo rozkaz IN - wczytanie wartoci z rejestru kontrolera dysku do rejestru procesora i
rozkaz MOV - przesanie zawartoci rejestru procesora do pamici. Std operacja ta angauje czas
procesora, ale te (co w pewnych przypadkach ma istotne znaczenie) jest wykonywana z szybkoci, ktra
zaley od czstotliwoci taktujcej zegara procesora. Dla DMA, po zapocztkowaniu operacji przez
procesor, przebiega ona dalej pod nadzorem ukadu zwanego kontrolerem DMA. Kontroler ten ma wasny
zegar, od ktrego zaley szybko transmisji. Operacja odczytu i zapisu danych ma miejsce w tym samym
cyklu DMA inaczej mwic, operacja ta nie jest buforowana, przesyana warto nie jest wpisywana do
adnego rejestru poredniego, lecz jest przesyana bezporednio pomidzy pamici a ukadem wejcia
wyjcia. Odcienie procesora wystpujce dziki DMA ma szczeglnie due znaczenie przy
wielozadaniowych systemach operacyjnych i pozwala efektywniej wykorzysta czas procesora.
Rysunki 3.29 a, b i c pokazuj realizacj transmisji odpowiednio: w trybie PIO, Single-word DMA
(transmisja DMA pojedynczymi sowami), i Multi-word DMA (transmisja blokowa DMA).
W trybie PIO ukady dysku s wybierane jedn z dwch linii, CSlFx lub CS3Fx (w zalenoci od
danego adresu I/O - lFxh LUB 3Fxh) oraz trzema bitami adresu. W zalenoci od rodzaju operacji zapis lub odczyt, uaktywniany jest sygna DIOW# (zapis) lub DIOR# (odczyt). Powysze dziaania s
wynikiem wykonania rozkazu OUT (wylij do portu) lub IN (odczytaj port), przy czym zalenoci
czasowe wyznaczane s przez kontroler IDE (bdcy na przykad fragmentem chipsetu 82371AB
(PIIX4) firmy Intel). Czas trwania cyklu, zaznaczony na rysunku jako t,, zaley od trybu PIO. Numery
trybw PIO, czasy trwania cyklu oraz szybkoci transferu danych, ktre zapewniaj, podane s w tabeli
3.5.

Jak widzimy, poczwszy od trybu trzeciego, transfer przekracza moliwoci zcza ISA. Std
tryby te s stosowane dla szybszych magistrali rozszerzajcych (np. PCI).
W trybie DMA nadzr na przebiegiem transmisji (za wyjtkiem jej inicjacji) sprawuje kontroler
DMA. Wybr urzdzenia (kontrolera IDE) wynika z przydzielonego mu kanau DMA. Szybko
transmisji zaley od szybkoci (wasnego) zegara taktujcego transmisje DMA (przykadowo dla ISA
bya to czstotliwo rwna poowie czstotliwoci taktowania magistrali). Dlatego te przed
wprowadzeniem nowych trybw pracy DMA (Ultra DMA 33 i 66), przy szybkich procesorach tryby PIO
byway szybsze od DMA. Szybkoci poszczeglnych trybw DMA podaje tabela 3.6.

58

59

3.4.1.4. Perspektywy rozwoju IDE

Najnowszym rozwizaniem, na razie jednak niestandardowym, jest zastosowanie do
wsppracy z kontrolerem Ultra DMA 33 (tak jak w chipsecie BX) dodatkowego kontrolera firmy
HighPoint. Umoliwia on doczenie do systemu do omiu urzdze IDE (dyski twarde CD-ROM-y,
ZIP-y) i prace w trybie Ultra DMA 66. Dodatkowo uywa tylko jednego przerwania.

3.4.2. Interfejs SCSI

Interfejs SCSI (ang. Smali Computer Systems Interface, nazwa ta po angielsku jest zwykle
wymawiana jako skazi), jest interfejsem znacznie bardziej uniwersalnym ni IDE. W istocie jest to
rwnolega magistrala z okrelonym protokoem komunikacyjnym. Przedstawienie penych moliwoci
magistrali SCSI wymagatoby napisania osobnej ksiki. Tutaj postaramy si przedstawi podstawy
dziaania, najwaniejsze wasnoci i terminologie zwizan z SCSI.

3.4.2.1. Podstawowe wiadomoci o SCSI

Prace nad SCSI zostay zapocztkowane przez firm Shugart Associates. Zaowocoway one
utworzeniem interfejsu o nazwie SASI (ang. Shugart Associates Systems Interface). Po pewnych
zmianach zosta on przyjty jako standard SCSI-1, stajc si zreszt wczeniej standardem de facto
(standard de facto to taki, ktry powsta w wyniku stosowania go przez przemys, przez wielu
producentw, w odrnieniu od standardu de iure, ktry powsta w wyniku prac komisji
normalizacyjnej). Wyprzedzenie stosowania tego standardu, a take niedokadnoci w jego pniejszym
okreleniu zaowocowao kopotami z kompatybilnoci urzdze pochodzcych od rnych producentw.
Wynikiem tego byy kolejne opracowania - CCS (ang. Common Comand Set), precyzujcy rozkazy
uywane przez SCSI oraz standard SCSI-2. Wprowadza on miedzy innymi szybszy zegar transmisji i
wiksz szeroko magistrali (16 lub 32 bity w miejsce 8). Ponownie, zastosowanie standardu
wyprzedzio jego zatwierdzenie. Wreszcie ostatnim zatwierdzonym opracowaniem jest SCSI-3.
Zwikszono w nim liczb urzdze, ktre mona podczy do interfejsu, czstotliwo transmisji (do
20 MHz) i co najwaniejsze, pooono duy nacisk na zapewnienie kompatybilnoci urzdze
wsppracujcych z magistral.
Podstawowe cech i wasnoci magistrali SCSI to:

Uniwersalno - gama urzdze, ktre moemy doczy jest bardzo szeroka i przykadowo
obejmuje: dyski twarde, CD-ROMOy, skanery, streamery, drukarki, napdy magneto-optyczne i
wiele innych.

- w podstawowej wersji do 8 urzdze (przy czym jednym z nich musi by kontroler SCSI (ang. host
adapter SCSI}; SCSI-3 umoliwia podczenie do 32 urzdze, cho czciej spotyka si wersje do
16 urzdze. Kade urzdzenie, wcznie z kontrolerem musi mie przydzielony unikalny numer,
zwany jego identyfikatorem (oznaczany jako ID, majcy dla 8 urzdze zakres

od O do 7). Im wysza warto ID tym wyszy priorytet urzdzenia, ktremu go przydzielono.

Szeroko magistrali w podstawowej wersji wynosia 8 bitw. Wymagaa ona pojedynczego
pasma 50-yowego. Wersja Wide SCSI moe uywa magistrali 32-bitowej, wymaga jednak
wtedy dwch pasm, co jest niezwykle rzadko realizowane. Istnieje jednak wersja pozwalajca
realizowa transmisje 16-bitowe, uywajca pojedynczego pasma 68-yowego.Szybkoci
transmisji okrelonych odmian magistrali SCSI przedstawia tabela 3.7.

60

Urzdzenia mog peni na magistrali role inicjatora zapocztkowujcego transmisje lub urzdzenia
docelowego, sterujcego dalszym jej przebiegiem (istotna rnica w stosunku do protokou PCI patrz cz I).

W systemie wymagana jest obecno (na karcie lub pycie gwnej) gwnego kontrolera SCSI
(ang. Host Adapter), ktry jest liczony jako jedno z urzdze magistrali. Kade z urzdze SCSI
musi posiada ukady wsppracujce ze sterownikiem. Ukady te po angielsku s czsto okrelane
jako SCSI controller, co moe by nieco mylce.
Urzdzenie SCSI moe zawiera do 8 logicznych jednostek, okrelanych wwczas jako LUN (ang.
Logical Unif)
Jeeli ukady okrelane jako SCSI controller s umieszczone na osobnej karcie (nie s elementem
urzdzenia), okrelane s mianem bdge contoller. Urzdzenie tego typu pozwala docza
urzdzenia niepracujce w standardzie SCSI, przykadowo drukarki z interfejsem Centronics;
przykad taki jest pokazany na rysunku 3.30.

Urzdzenia czone s acuchowo, przy czym zwykle mog wystpi dwa acuchy: wewntrzny
i zewntrzny. Urzdzenia na obydwu kocach acucha (dotyczy to wic take kontrolera)
musz mie na magistrali dopite rezystory dopasowujce, zwane terminatorami (s one zawarte w
kadym urzdzeniu SCSI i wczane odpowiednim mikroprzecznikiem lub zwork). Przykad
takiego podczenia urzdze pokazuje rysunek 3.31.

Istniej dwie wersje elektryczne magistrali SCSI: niesymetryczna (ang. singleended) i

symetryczna, inaczej rnicowa (ang. differential). S one niekompatybilne: urzdze
niesymetrycznych nie wolno podcza do kontrolera symetrycz nego i na odwrt. Zalet rozwizania
rnicowego jest wiksza dugo kabli czcych, jednake ze wzgldu na cen jest ono znacznie
rzadziej stosowane.

61

Przedstawimy teraz nieco dokadniej wymienione wyej rozwizania elektryczne magistrali,

a nastpnie pokrtce opiszemy protok komunikacyjny.

3.4.2.2. Wersje elektryczne magistrali SCSI

1. Wersja niesymetryczna. W wersji tej jeden z dwch zaciskw sygnaowych jest uziemiony.
Wygld ukadu wejciowo/wyjciowego dla tej wersji przedstawia rysunek 3.32.

2. Wersja symetryczna. W tej wersji aden z przewodw sygnaowych nie jest doczony do masy.
Sygnay na obydwu przewodach s w przeciwfazie. Ukad wejciowo/wyjciowy dla tej wersji
przedstawia rysunek 3.33.

Na rysunku 3.34 wyjaniona jest zwikszona odporno sygnau rnicowego na zakcenia, co

pozwala stosowa wiksze dugoci kabla. Dla sygnau rnicowego poziomy logiczne okrelane s jako
rnica pomidzy przewodem + Sygna a przewodem - Sygna, dla sygnau niesymetrycznego jest to
warto sygnau w stosunku do staego potencjau (masy). Dodanie zakcenia z zewntrz w przypadku
sygnau rnicowego nie powoduje bdu, poniewa zakcenie dodaje si do kadego z przewodw i
rnica potencjaw pozostaje staa.

3.4.2.3. Protok magistrali

Kada transakcja na magistrali SCSI skada si z 8 nastpujcych faz:

Magistrala wolna - stan, w ktrym magistrala nie jest uywana przez adne
urzdzenie.

Arbitra - w fazie tej dokonywany jest wybr urzdzenia, ktre przejmie kontrol nad
magistral. Ch przejcia magistrali moe zgosi zarwno urzdzenie inicjujce (inicjator),

62

jak i urzdzenie docelowe.

Selekcja - faza ta nastpuje, gdy dostp do magistrali uzyska inicjator. Nawizuje on

wwczas poczenie z urzdzeniem docelowym, podajc wasne ID oraz ID urzdzenia
docelowego.

Reselekcja - faza ta ma miejsce, gdy dostp do magistrali uzyska urzdzenie

docelowe. Po pobraniu polecenia (patrz nastpne fazy), nastpuje przerwanie poczenia z
inicjatorem, w celu jego wykonania. Po zakoczeniu polecenia na stpuje wznowienie
poczenia, stanowice wanie reselekcj. Taka organizacja dziaania magistrali pozwala na
uniknicie strat czasu w przypadku dugiego czasu realizacji rozkazu.

Przesyanie komunikatw - w fazie tej urzdzenie docelowe (ang. targei) przekazuje

informacje na temat realizacji pewnych okrelonych operacji.

danie rozkazu - w fazie tej urzdzenie docelowe da przekazania przez inicjator

kolejnego rozkazu do wykonania.

Przesyanie danych - w fazie tej nastpuje przesanie danej informacji.

Przesyanie informacji statusowej - w tej fazie przesyana jest informacja o sposobie

zakoczenia operacji.
Na koniec przedstawimy moliwo czenia ze sob urzdze wykonanych w wersji
standardowej (uywajcych pasma 50-yowego, tzw. kabla A) z urzdzeniami w wersji
Wide (16-bitowymi, uywajcymi kabla 68-yowego, tzw. kabla P). Poczenie takie jest
moliwe po zastosowaniu prostego adaptera (jako e linie od l
do 50 kabla A to linie od 11 do 60 kabla P). Schematycznie tak przejciewke (wraz z terminatorami
dla koca acucha) przedstawia rysunek 3.35.

Przykady konfiguracji poczenia takich urzdze pokazuje rysunek 3.36. Pokazano na nim rwnie
konfiguracje (c), ktra nie jest moliwa do zrealizowania.

63

3.5. Podsumowanie
W rozdziale przedstawilimy podstawowe informacje o budowie i dziaaniu dyskw twardych i
elastycznych oraz ich interfejsw. Bardziej szczegowy opis zarwno dziaania, jak i programowania tych
urzdze mona znale w pozycjach literatury podanych w tym rozdziale (numery odnosz si do
bibliografii podanej na kocu ksiki) oraz w innych pozycjach podanych w bibliografii.
Przypominamy te, e obydwa opisane interfejsy (a szczeglnie SCSI), cz wiele innych rodzajw
urzdze.

64

4. CD-ROM, DVD i napdy

magnetooptyczne

Poprzedni rozdzia
W rozdziale trzecim opisane zostay podstawowe pamici masowe, jakimi s dyski twarde i
elastyczne. Opisano te dziaanie interfejsw dyskw elastycznych oraz interfejsw IDE i SCSI sucych
miedzy innymi do obsugi dyskw twardych.

Ten rozdzia
Rozdzia czwarty kontynuuje temat pamici masowych. Przedstawiamy w nim budow i dziaanie
CD-ROM-w, napdw DVD oraz dyskw magnetooptycznych.

Nastpny rozdzia
Rozdzia pity powiecony jest podstawowym ukadom pozwalajcym na komunikacj czowieka z
komputerem. Przedstawiamy w nim dziaanie klawiatury i myszy.

Wstp
Wielko wspczesnego oprogramowania jest znaczna. Pakiety programw czy gry zajmujce
kilkaset megabajtw lub wicej, nie s niczym niezwykym. Wewntrz komputera znajduj miejsce na
dyskach twardych. Poniewa dyski twarde nie s w zasadzie pomylane jako urzdzenia przenone (w
przypadku kieszeni jest to moliwe, ale wie si z zachowaniem duej ostronoci), a na dodatek s zbyt
drogie jak na nonik dla celw dystrybucji. Dlatego te ogromne znaczenie maj pyty CD-ROM i DVD
bdce nonikami oprogramowania tanimi i o duej pojemnoci. Nieco mniej popularnym nonikiem, ze
wzgldu na wysok cen, s dyski magnetooptyczne. W rozdziale tym przedstawiamy budow i
dziaanie tych urzdze.

4.1.

CD-ROM

CD-ROM-y wywodz si z rewolucyjnego rozwizania wprowadzonego w technice zapisu dwiku,

opracowanego wsplnie przez firmy Philips i Sony. W jego wy niku powstay pyty kompaktowe audio o
zapisie cyfrowym (ang. Compact Disc Digital Audio). Szybko okazao si, e zapis ten nadaje si
doskonale do zastosowania w technice komputerowej. W ten sposb powstay CD-ROM-y i ich napdy.

65

4.1.1. Budowa CD-ROM-u i zasada zapisu

Przekrj poprzeczny przez krek CD oraz jego wymiary i sposb zapisu informacji przedstawia
rysunek 4.1.

Nonikiem jest przeroczysta warstwa poliwglanowa, w ktrej wytoczone s wgbienia. Warstwa

ta pokryta jest napylon warstw aluminium odbijajc wiato.Cao zabezpieczona jest od gry
lakierem, na ktrym s wykonane ewentualne na druki.
Pyta jest owietlana od spodu wsk wizk wiata laserowego. Sposb odczytu informacji
wyjaniaj rysunki 4.2 i 4.3.
Wizka wiata laserowego padajc na pyt odbija si od warstwy aluminium. Jeeli odbija si ona od
obszaru zwanego landem (brak wgbienia), jej natenie jest znacznie wiksze ni w przypadku, gdy
odbija si od pitu (wgbienie). Wyjanione jest to pogldowo na rysunku 4.3. W przypadku pitu
wizka jest po prostu znacznie mocniej rozpraszana, czego powodem jest jej nisze natenie. Std
przy przejciach pomidzy pitami i landami wystpuj skoki natenia wiata i w konsekwencji skokowe zmiany sygnau elektrycznego z elementw wiatoczuych.

66

Jak pokazano na rysunku 4.2, wizka odbita jest dzielona przez soczewk pryzmatyczn na dwie
czci i (kierowana na zesp czterech diod. Zesp ten ma trzy zadania:
1. Dostarcza sygnau danych (suma sygnaw A+B+C+D).
2. Tworzy sygna bdu ogniskowania wizki (sygna (A+D)-(B+C) - jeeli wizka
jest na przykad zbyt silnie zogniskowana, sygna B+C bdzie wikszy ni A+D).
3. Tworzy sygna bdu pozycjonowania wizki (sygna (A+B)-(C+D) - przyka
dowo, jeeli wizka (na rysunku) jest przesunita w lewo, sygna A+B bdzie
wikszy ni C+D).
cieka na pycie CD-ROM, inaczej ni w przypadku twardych dyskw, ma ksztat spiralny i jej
pocztek znajduje si przy jej wewntrznym otworze. Wasno ta wywodzi si prawdopodobnie z
muzycznego rodowodu pyt CD, w ktrych by odtwarzany cigy strumie danych.
W systemach zapisu danych na CD-ROM-ach stosuje si najczciej zmienn szybko obrotw
pyty w celu osignicia staej szybkoci liniowej, co jest oznaczane skrtem CLV (ang. Constant Linear
Yelocity). Bez takiej kompensacji, im dalej od rodka pyty, tym wiksza jest prdko liniowa.
Przykadowo, przy dwukrotnej szybkoci odczytu, pyta wiruje z szybkoci okoo 1000 obr/min przy
odczycie pocztku cieki, za przy kocu szybko ta spada do 400 obr/min.
Wymienione wyej fakty powoduj jednak, e czas zmiany miejsca odczytywanej informacji
(czyli inaczej mwic, czas swobodnego dostpu) w przypadku CD-ROM-u jest znacznie duszy ni
dla dyskw twardych. W jego skad wchodzi pozycjonowanie ukadu kierujcego promieniem lasera
oraz zmiana prdkoci obrotowej silnika napdzajcego pyt.

67

4.1.1.1. Kodowanie informacji

Informacja zapisywana na CD-ROM-ie kodowana jest tak zwan metod EFM (ang. Eight to
Fourteen Modulation). W ramach tej metody kade 8 bitw (jeden bajt)
jest zastpowane 14-bitowym sowem. Kodowanie ma przebiega tak, aby dwie kolejne jedynki byy
rozdzielone nie mniej ni dwoma i nie wicej ni dziesicioma zerami (regua 2-10). Przypomina to
metod RLL i bierze swj pocztek z tych samych powodw: z jednej strony moliwie dua gsto
zapisu (zapisujemy bity metod NRZ, o czym za chwil), a z drugiej, zapewnienie odpowiedniej
czstotliwoci impulsw utrzymujcych synchronizacj. 14-bitowe sowo zapewnia 2 rnych
kombinacji, z czego wykorzystanych jest 256 (bo tyle kombinacji daje l bajt). Pozostae za s nieuywane
lub nie nadaj si do stosowania w ramach metody EFM. Przed zapisaniem 14-bitowych sw dodawane s
do nich tak zwane sowa sklejajce o dugoci 3 bitw. Dwa z nich s dobierane w ten sposb, aby zachowa
regu 2-10, trzeci bit ma warto, ktra zapewnia w zapisie NRZ brak skadowej staej (co oznacza, e w
sowie 14-bitowym wraz ze sowem sklejajcym powinna by parzysta ilo jedynek). Przykad kodowania
wyej wymienion metod przedstawiony jest na rysunku 4.4.

68

Przykadowo, bajtowi ~E2h odpowiada w kodzie EFM kombinacja 10010001000010. Poniewa ilo
jedynek jest w niej parzysta, trzeci bit sowa sklejajcego musi by rwny O, gdy jego dwa pierwsze bity
rwnie musz by rwne zero z powodu reguy 2-10 (warto przetestowa inne kombinacje, pamitajc, e
zgodnie z regu 2-10, dwie jedynki musz by rozdzielone co najmniej dwoma zerami (ale nie wicej ni
dziesicioma) i e ilo jedynek we wszystkich 17 bitach musi by parzysta).
Rysunek 4.4 pokazuje te kodowanie informacji za pomoc pitw i landw zgodne z metod
NRZ. Metoda ta koduje kad jedynk zmian stanu. Pamitamy, e dla pitw i landw zmiana natenia
odbitej wizki wiata nastpowaa na przejciu pomidzy nimi. Tak wic jedynki ustawiaj na przemian
pocztek i koniec pitu. Odpowiedni dobr sw sklejajcych zapewnia, e kady pit naley do jednego
kodowanego bajtu.
Zastosowana metoda kodowania wydaje si mao efektywna. Jeeli jednak przyjmiemy, e na 17 bitw
(kod jednego bajtu) przypadnie rednio 6 zer ((10+2)/2=6 zer na sowo 17-bitowe), to wwczas rednia
ilo jedynek w tym sowie wynosi 4 (bo musi by parzysta). Daje to dwa pity na bajt, co jest bardzo
dobrym wynikiem.

4.1.2. Format zapisu

4.1.2.1. Fizyczny format zapisu
Informacja na CD-ROM-ie zapisywana jest w tak zwanych ramkach, skadajcych si z 584 bitw
(33 zakodowane bajty, poniewa kady bajt jest zapisany za pomoc 17 bitw oraz 27-bitowe sowo
synchronizujce). Format ramki przedstawia rysunek 4.5.

Ramka rozpoczyna si 27-bitow sekwencj synchronizujc (trzy jedynki oddzielone jedna od

drugiej dziesicioma zerami plus cztery zera). Kombinacja ta nie wystpuje nigdy w zakodowanych
danych, std jest uywana jednoczenie do sygnalizacji pocztku ramki. Dalej nastpuje bajt
informacyjno-sterujcy. Bajty z 98 kolejnych ramek s czone w bloki zawierajce przykadowo tabel
zawartoci dysku. Nastpnie nastpuj dwa 12-bajtowe bloki danych, przy czym po kadym z nich nastpuje 4-bajtowy blok kontrolny. Bloki kontrolne wraz z odpowiednim rozmieszczeniem informacji w
ramce umoliwiaj korekcj bdw metod oznaczan jako CIRC (ang. Cross-lnterleave Reed-Solomon
Coding). Opis tej metody jest zbyt skomplikowany, by go zamieci w tej ksice. Mona tylko doda, e
dziki niej mona skorygowa cig okoo 450 bdnych bajtw!

4.1.2.2. Logiczny format zapisu

Informacje podane powyej dotyczyy w rwnym stopniu pyt audio, jak i CD-ROM. Na tych ostatnich
stosowane jest czenie ramek w sektory. Format sektora przedstawia rysunek 4.6.
Sektor jest tworzony przez poczenie 98 ramek. Daje to cznie 98x24=2352 bajtw danych.
Sektor moe by zapisywany w trybie l (z korekcj bdw 2048 bajty w sektorze, pozostae bajty
su do korekcji) lub w trybie 2 (bez korekcji -wwczas w sektorze mieszcz si 2352 bajty).

69

Adres informacji ma format zapoyczony z pyt audio: min : sk : numer_bloku. Na pytach

tych dwik by zapisywany z czstotliwoci 44,1 kHz, przy czym sowa miay dugo 32 bitw (4
bajtw). Std ilo ramek na sekund czytana przez system
44100Hz-4B
audio lub napd CD-ROM o pojedynczej prdkoci wynosi
24B
= 7350Hz.
Poniewa na sektor przypada 98 ramek, oznacza to, e w cigu sekundy odczytywanych jest 75
sektorw. Numer bloku podaje, ktry z 75 sektorw przypadajcych na jedn sekund jest
odczytywany. Tak wic przykadowy adres 5:4:12 oznacza absolutny sektor (czyli liczony od
pocztku cieki) o numerze 22812, gdy:

Oczywicie dla odczytu danych nie musimy zachowywa prdkoci, jaka jest stosowana dla
odczytu (i rwnie dla zapisu) audio. Jeeli dysponujemy przykadowo 60-krotnym napdem CDROM, oznacza to, e odczytuje on dane z szybkoci 60-krotnie wiksz od odczytu audio.

4.1.3. Nagrywarki CD-R i CD-RW

d strony elektronicznej, sposobu kodowania i formatu zapisu danych, nagrywarki CD-R i CD-RW
niczym nie rni si od klasycznych napdw CD. Rnice zwizane s z technologi i materiaami
zastosowanymi do produkcji pyt. W pytach CD-R warstwa poliwglanowa pokryta jest specjaln
substancj, na przykad tak zwan cyjanin, ktra mtnieje pod wpywem promieniowania laserowego
o okrelonej mocy. Na warstw t napylona jest, tak jak w zwykych pytach, warstwa aluminium,
odpowiednio zabezpieczona. W trakcie nagrywania pyty promie lasera o zwikszonej mocy
powoduje zmtnienie warstwy cyjaniny, co odpowiada obszarowi pitu na zwykej pycie, gdy
powoduje zmniejszenie natenia wizki odbitej. Odczyt pyty dokonywany jest wizk O zwykej",
mniejszej mocy, co nie powoduje zmian przezroczystoci warstwy cyjaniny.
Kolejnym krokiem byo zastosowanie substancji, ktra w zalenoci od dugoci fali wiata
laserowego na ni padajcego, mtnieje (staje si amorficzna) bd staje si na powrt przeroczysta
(wraca do postaci krystalicznej). Zastosowanie takiej substancji w miejsce cyjaniny umoliwia
wielokrotn zmian informacji zapisywanej na pycie. Powodem niezbyt duej, aczkolwiek stale
rosncej popularnoci pyt CD-RW jest ich cena oraz kopoty z odczytem tych pyt w starszych
napdach CD-ROM (spowodowane prawdopodobnie zbyt ma energi wizki lasera).

4.2.

Napdy DVD

Zasada zapisu informacji na DVD (ang. Digital Yersatile Disk lub Digital Video Disc) nie rni
si od zasady zapisu na pycie CD. Rnice s w zasadzie ilociowe, powoduj one jednak powstanie
pewnej nowej jakoci. Ilo informacji zgromadzona na pojedynczym krku DVD moe siga
nawet kilkunastu GB. Obecnie gwnym ich zastosowaniem jest przemys wideo, jednake naley

70

sdzi, e w przyszoci sytuacja ta ulegnie zmianie.

Swoje wielkie pojemnoci dyski DVD zawdziczaj midzy innymi temu, e odlego
pomidzy ich ciekami jest o poow mniejsza ni na pycie CD. Wymaga to uycia lasera o krtszej
dugoci fali wiata. Take gsto zapisu (wielko zagbienia) moe by o poow mniejsza ni w
przypadku CD. Kolejn nowoci jest zapis dwuwarstwowy. W dysku dwuwarstwowym pierwsza
warstwa odbijajca jest pprzeroczysta. Ponadto przy odczycie wizka lasera jest ogniskowana na
pierwszej lub drugiej warstwie. Pojemno pyty jednowarstwowej wynosi okoo 4,7 GB. Przy pycie
dwuwarstwowej czna pojemno wynosi 8,5 GB (pojemno drugiej warstwy jest nieco mniejsza
ni pierwszej). Dla pyt dwustronnych odpowiednie wartoci wynosz 9,4 i 17 GB. Poprawione te
zostay metody kodowania i korekcji bdw. Poniej podajemy tabel umoliwiajc porwnanie
podstawowych parametrw obu rodzajw pyt.

4.3. Napdy magnetooptyczne

Dyski magnetooptyczne s mobilnymi nonikami informacji o wzgldnie duych pojemnociach,
rzdu kilkuset MB. Wad ich jest wysoka cena zarwno ich samych, jak i ich napdw.
Do zapisu informacji na dyskach magnetooptycznych wykorzystuje si zmiany pewnych materiaw w
zakresie ich wasnoci polaryzacji wiata, zachodzce pod wpywem pola magnetycznego. Dlatego te
przed dokadniejszym wyjanieniem zasady zapisu magnetooptycznego musimy krtko wyjani zagadnienie
polaryzacji wiata.
wiato jest fal elektromagnetyczn z okrelonego zakresu dugoci. Drgania elektromagnetyczne mog
zachodzi w rnych paszczyznach (co ma miejsce choby w przypadku bezporedniego wiata
sonecznego) lub w jednej paszczynie (przykadem moe tu by wiato odbite od lustra pod okrelonym
ktem). W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze wiatem niespolaryzowanym, w drugim za ze
spolaryzowanym. Schematycznie przedstawia to rysunek 4.7.

Okrelone materiay bd urzdzenia powoduj, e wiato niespolaryzowane po przejciu przez

nie staje si wiatem spolaryzowanym. Urzdzenia te zwiemy filtrami polaryzacyjnymi. Jednym z ich
parametrw jest paszczyzna polaryzacji, czyli paszczyzna, w ktrej drga fala elektromagnetyczna
wiata po przejciu przez filtr.
Jeeli wiato przepucimy przez dwa filtry polaryzujce, ktrych paszczyzny polaryzacji s

71

ustawione do siebie pod ktem prostym, uzyskamy cakowite wytumienie fali wietlnej (co jest
oczywiste - drgania nie mog zachodzi w adnej paszczynie). Jest to przedstawione na rysunku 4.8.

Dla materiau uywanego jako nonik informacji w dyskach magnetooptycznych pooenie

paszczyzny polaryzacji odbitego od nich wiata zaley od stopnia ich namagnesowania. Inaczej
mwic, paszczyzna ta ulega skrceniu pod wpywem namagnesowania nonika.
Ostatnim ze zjawisk fizycznych wykorzystywanych przy zapisie na dyskach magnetooptycznych
jest fakt, e jeeli namagnesowany materia magnetyczny rozgrzejemy powyej pewnej temperatury
zwanej punktem Curie, to zostanie on samoistnie rozmagnesowany.
Opis sposobu wykorzystania dysku magnetooptycznego rozpoczniemy od sposobu jego
odczytu. Zamy, e informacja na nim zostaa naniesiona w postaci pl, ktre s na przemian
namagnesowane i nienamagnesowane. Ukad odczytujcy przedstawiony jest na rysunku 4.9.
Dysk magnetooptyczny owietlany jest wizk wiata spolaryzowanego o odpowiednio dobranej
paszczynie polaryzacji. Paszczyzna ta ulega skrceniu u luny kt, w zalenoci czy wizka odbia si
od obszaru namagnesowanego, czy te nienamagnesowanego. Filtr polaryzacyjny jest tak ustawiony e
przepuszcza praktycznie bez tumienia wizk odbit, przykadowo, od obszaru namagnesowanego, za
silnie tumi wizk odbit od obszaru nienamagnesowanego. W wyniku otrzymujemy silny lub saby
sygna z detektora, reprezentujcy jedynk albo zero.

72

Wyjanienia wymaga jeszcze sposb zapisywania informacji na dysku magneto-optycznym znajduje si ono na rysunku 4.10.
Dysk przesuwa si (obracajc) w polu magnetycznym powodujcym jego magnesowanie. Miejsca,
ktre maj zosta rozmagnesowane, owietlane s wizk wiata laserowego o duej energii, powodujc
punktowe nagrzewanie nonika magnetycznego powyej temperatury punktu Curie. Powoduje to, jak
powiedzielimy, rozmagnesowanie tego obszaru.

73

5. Klawiatura i mysz

Poprzedni rozdzia
W poprzednim rozdziale
magnetooptycznych.

opisane

jest

dziaanie

napdw

CD-ROM,

DVD

dyskw

Ten rozdzia
Rozdzia pity powiecony jest dziaaniu podstawowych urzdze sucych do wprowadzania
informacji do systemu przez jego uytkownikw. Opisujemy w nim budow oraz dziaanie klawiatury i
myszy.

Nastpny rozdzia
W rozdziale szstym przedstawiamy budow zasad dziaania oraz parametry drukarek i skanerw.

Wstp
W tym rozdziale opisane zostay podstawowe urzdzenia suce do wprowadzania
informacji bezporednio przez czowieka. Klawiatura nie wymaga w zasadzie specjalnych
wyjanie. Wprowadzanie tekstu czy pisanie polece dla systemw pracujcych w trybach
tekstowych byoby bez niej niemoliwe. Mysz w zamierzchych czasach (czytaj okoo 10 lat
temu) bya urzdzeniem dodatkowym, czasami uatwiajcym ycie. W dobie graficznego
interfejsu uytkownika (ang. Graphical User Inter-face - GUI) praktycznie nie sposb sobie
wyobrazi bez niej pracy (co prawda mona wszystko zrobi za pomoc samej klawiatury,
lecz czy si to z wieloma kopotami). W rozdziale tym opisujemy zasady dziaania obydwu
urzdze, ktre nie s zbyt skomplikowane.

5.1.

Klawiatura

Sposb podczenia klawiatury do systemu przedstawia rysunek 5.1 (koncepcja tego

podczenia bya przedstawiona w czci I podrcznika, w rozdziale 6.1.3). Na rysunku tym
podajemy take format ramki SDU (ang. Serial Data Unii) przesyanego szeregowo
pomidzy kontrolerem klawiatury a kontrolerem znajdujcym si na pycie gwnej
(pomijamy tu rozwizanie stosowane w komputerach XT, bdcych obecnie komputerowym
zabytkiem klasy 0). Pomimo przesyania sygnau zegarowego, format przesyanego znaku jest taki,
jak dla szeregowej transmisji asynchronicznej (startowo-stopowej; ten rodzaj transmisji opisujemy
dokadniej w rozdziale 6). Trzecim sygnaem przesyanym pomidzy systemem a klawiatur jest sygna
zerowania (reset>
W zastosowanym rozwizaniu (inaczej ni w XT) moliwa jest transmisja w obydwie
strony. Umoliwia to programowanie mikrokontrolera umieszczonego w klawiaturze i w
konsekwencji zmienianie na przykad takich parametrw jak czas repetycji klawisza czy nawet
blokowanie klawiatury.
Na rysunku 5.2 przedstawiamy sposb identyfikowania nacinitego klawisza, czyli okrelanie jego
numeru.
Matryca klawiszy obsugiwana jest przez mikrokontroler, ktry co 50 ms sprawdza stan

74

klawiszy. Procedura sprawdzania przebiega nastpujco: mikrokontroler 8048 generuje na

swoich wyjciach danych DB7-*-DBO liczby adresujce dekoder i multiplekser. Cz adresu
podawana na dekoder uaktywnia jedn z jego dwudziestu trzech linii, powodujc pojawienie si
na niej jedynki logicznej. Przy ustalonej wartoci na dekoderze zmienia si warto liczb
podawanych na multiplekser (s to bowiem dwa najmodsze bity). Jeeli aden z klawiszy
doczonych do aktywnej linii nie jest nacinity, to na wyjciu multipleksera, niezalenie od
wartoci bitw DBO i DB1, bdzie wystpowa stan logiczny zero. W przypadku wcinitego
klawisza na wyjciu multipleksera pojawi si stan logiczny jeden, lecz tylko dla kombinacji
DBO i DB1, powodujcej poczenie wyjcia multipleksera z lini, do ktrej doczony jest wcinity klawisz. Jedynka na wyjciu multipleksera sygnalizuje wic przez wejcie Tl
mikrokontrolerowi, e odnaleziono wcinity klawisz. Reakcj mikrokontrolera na ten fakt jest
zapamitanie numeru klawisza, bdcego wartociami na DB7+DBO i przesanie go przez cze
szeregowe do mikrokontrolera na pycie gwnej. W naszym przykadzie byby to numer 87
(101011 Ib), czyli w klawiaturze PS2 klawisz funkcyjny Fll.

75

5.2.

Mysz

Zadaniem myszy jest zawiadywanie ruchami na ekranie tak zwanego wskanika myszy
(zwykle w postaci strzaki, chocia moe by take innego ksztatu) oraz powiadamianie systemu
o wykonaniu przez uytkownika takich operacji, jak wskazywanie, cignicie, klikanie (take
podwjne). Wikszo z obsugi tych czynnoci naley do oprogramowania (sterownika myszy).
Zadaniem myszy jest przekazanie do systemu informacji o swoich ruchach, podunym i
poprzecznym oraz o stanie swoich klawiszy (ile by ich nie byo). Schemat wyjaniajcy dziaanie
myszy przedstawia rysunek 5.3.

Jednym z podstawowych elementw mysz s tarcze stosowane jako czujniki ruchu myszy.
Tarcze te poruszane s za porednictwem odpowiednich wakw, ktre z kolei s obracane
przez gumow kulk znajdujc si w spodniej czci myszy. Jeden z wakw obraca si, gdy
mysz porusza si wzdu swojej osi, drugi wykrywa ruch poprzeczny. Specjalna konstrukcja
tarcz (odpowiednie przesunicie pl przeroczystych i nieprzeroczystych dla wewntrznego i
zewntrznego segmentu tarczy) pozwala okreli nie tylko kierunek i szybko, ale take zwrot
ruchu. Wyjania to rysunek 5.4. Kolejno zboczy, przykadowo narastajcych, jest inna dla
ruchu (obrotu) w prawo ni w lewo. To samo dotyczyoby ruchu gra - d.

76

Mysz komunikuje si z systemem albo za pomoc interfejsu RS 232C (mysz zwyka, szeregowa) lub przy
uyciu dedykowanego interfejsu, ktry po raz pierwszy zastosowano w komputerach PS2 (std mysz
zwana PS-ow). Interfejs RS 232C opisujemy w nastpnym rozdziale. Sposb podczenia myszy PS-owej
ilustruje rysunek 5.5

5.3. Inne odmiany myszy

Oprcz myszy mechanicznej", w ktrym bezporednim czujnikiem ruchu jest kulka obracajca
tarcze napdowe fotoczujnikw, istniej tak zwane myszy optyczne. Wymagaj one specjalnej
podkadki, s jednak bardziej precyzyjne
Inn odmian myszy jest tak zwany track-ball. artobliwie mona stwierdzi, e jest to mysz
odwrcona do gry nogami". W trakcie pracy track-ball pozostaje nieruchomy a operator zawiaduje
ruchami kursora, poruszajc kul znajdujc si w jego wierzchniej czci (kulka ta jest zwykle
wiksza od kulki myszy). Poza t zmian zasada dziaania track-ballu i myszy jest taka sama.

77

6. Standardy interfejsu szeregowego i

rwnolegego

Poprzedni rozdzia
W poprzednim rozdziale omwilimy budow oraz dziaanie klawiatury i myszy.

Ten rozdzia
Rozdzia szsty omawia standardy interfejsu szeregowego i rwnolegego. Kolejno przedstawiamy
interfejs RS 232C, magistral USB i interfejs Centronics.

Nastpny rozdzia
W rozdziale sidmym przedstawiamy budow, zasad dziaania i parametry drukarek oraz ploterw.

Wstp
W rozdziale tym przedstawiamy dwa powszechnie i od dawna stosowane interfejsy: RS 232C standardowy interfejs cza szeregowego oraz Centronics - standard cza rwnolegego. Wspominamy w
nim take o USB, standardzie dotyczcym szeregowego przesyania informacji. Tym razem jednak chodzi
nie o proste cze szeregowe, lecz o magistral szeregow, pozwalajca na doczanie rnorodnych
urzdze i oferujc wiele ciekawych wasnoci.

6.1. Standard RS 232C

Standard RS 232C zosta opracowany na potrzeby obsugi modemw (o czym wiadcz chociaby
nazwy i zestaw sygnaw sterujcych) przez amerykaskie stowarzyszenie Electronic Industries
Association - EIA. Standard ten zasta pniej przyjty w Europie przez komitet normalizacyjny
CCITT i otrzyma oznaczenie V24. W PC-tach sta si on standardem cza szeregowego. System
operacyjny nadaje czom szeregowym nazwy COMn (n - numer cza). Oprcz obsugi modemw,
umoliwia przykadowo podczanie takich urzdze jak mysz (o czym wspominali my w poprzednim
rozdziale) czy drukarka (cho ta ostatnia bdzie pracowa zdecydowanie wolniej ni przy uyciu zcza
rwnolegego). Przy uyciu gniazd RS 232C moemy poczy ze sob dwa komputery, co umoliwi
transmisje informacji pomidzy nimi (jest to te moliwe do osignicia za pomoc cza rwnolegego,
lecz przy mniejszej odlegoci).

Interfejs RS 232C realizuje transmisj szeregow asynchroniczn (tak zwan transmisje startowostopow; rnice pomidzy rwnolegym i szeregowym sposobem przesyania informacji wyjanilimy
w czci I podrcznika). Zaczynamy wiec od przedstawienia zasady realizacji samej transmisji. Dalej
przedstawiamy parametry elektryczne interfejsu i znaczenie poszczeglnych sygnaw sterujcych.

6.1.1. Transmisja szeregowa asynchroniczn (startowo-stopow)

Transmisja szeregowa moe by realizowana w dwch podstawowych trybach: synchronicznym i
asynchronicznym. W adnym z tych trybw (mimo sowa synchroniczny) nie jest przesyany rwnolegle
do danych przebieg zegarowy taktujcy transmisje (pojawianie si kolejnych bitw). Ma to uzasadnienie

78

chociaby czysto ekonomiczne: przesyanie taktu zegara wymagaoby osobnej linii, co przy dalekich poczeniach przez sie telekomunikacyjn jest nierealne. Z drugiej strony, zegary nadawczy i odbiorczy musz
by ze sob zsynchronizowane (w sensie tej samej czstotliwoci i ustalonej fazy) na czas odbioru
informacji. Rnica pomidzy transmisj asynchroniczn i synchroniczn polega na tym, e dla
transmisji synchronicznej zegary te s zsynchronizowane praktycznie przez cay czas trwania
poczenia, a dla transmisji asynchronicznej na czas transmisji jednej ramki. Wyjanimy to
dodatkowo w rozdziale dotyczcym modemw.
Koncepcj dziaania transmisji asynchronicznej przedstawia rysunek 6.1. Przed realizacj
transmisji musz by uzgodnione nastpujce parametry:

czstotliwo zegara nadawczego i odbiorczego (musz by jednakowe, std

bdziemy te uywa terminu: zegar nadawczo/odbiorczy
format transmitowanej ramki (rodzaj bitw startu i stopu, format przekazywa
nego znaku, czyli ilo bitw danych, obecno bitu kontroli parzystoci itp.).
Ramka dla transmisji szeregowej w literaturze anglosaskiej jest czsto oznaczana
skrtem SDU (ang. Serial Data Unii).

Ponadto, jako wewntrzny parametr odbiornika musi by ustalony stosunek czstotliwoci zegara
prbkujcego do czstotliwoci zegara nadawczo/odbiorczego. W naszym przykadzie na rysunku
wynosi on 6.
Bit startu z reguy przyjmowany jest jako bit o wartoci 0. Std linia w stanie spoczynku, kiedy nie
jest nadawany znak, utrzymywana jest w stanie 1. Nadajnik rozpoczyna transmisj od przesania bitu O
jako bitu startu. Nastpnie przesyane s kolejne bity, zgodnie z ustalonym formatem transmitowanej
ramki. S to bity danych, ewentualnie bit kontroli parzystoci i bity stopu. Kolejne bity przesyane s
cyklicznie ze sta czstotliwoci odmierzan przez zegar nadawczy. Po zakoczeniu nadawania ramki
nadajnik moe przej w stan spoczynku (nic nie nadajc) lub rozpocz nadawanie kolejnej ramki.

Zegar prbkujcy odbiornika sprawdza stan linii, przy czym jego czstotliwo powinna by
przynajmniej o okoo rzd wielkoci wiksza ni czstotliwo zegara nadawczo/odbiorczego. Zapewnia
to szybkie wykrycie zmiany stanu linii z l na 0. Po wykryciu takiej zmiany ukady logiczne stawiaj
hipotez o rozpoczciu transmisji znaku, czyli odebraniu bitu startu. Po czasie rwnym poowie okresu
zegara nadawczo/odbiorczego ponownie sprawdzany jest stan linii i w przypadku ponownego
stwierdzenia zera uruchamiany jest zegar odbiorczy. Impulsy tego zegara powoduj odczytanie na linii

79

wartoci kolejnych bitw. Moment uruchomienia zegara odbiorczego w poowie czasu trwania
nadawania bitu ma bardzo istotne znaczenie. Wyjania to pooenie impulsu zegarowego w
wycieniowanej elipsie. Z powodu fluktuacji czstotliwoci zegara odbiorczego (ktre zawsze maj
miejsce) impuls ten pojawi si nieco wczeniej. Nie spowodowao to jednak bdu odczytu wartoci bitu
(dalej czytamy warto bitu numer 2). W przypadku ustawienia impulsu na przykad na pocztku czasu
nadawania bitu nastpiby najprawdopodobniej bd i odczytalibymy jako bit 2 warto bitu 1.
Odbiornik przerywa odczytywanie wartoci bitw po ustalonej iloci bitw. Ustalenie to jest konieczne,
poniewa wartoci bitw danych mog by dowolne, l lub O i w zwizku z tym nie ma adnej moliwoci
zasygnalizowania koca ramki. Take ewentualny bit stopu nie ma tu adnego znaczenia. Jego
zadaniem jest zapewnienie przejcia linii na pewien czas w stan l, nawet gdy transmisja kolejnej ramki
rozpoczyna si natychmiast po zakoczeniu nadawania poprzedniej. Uatwia to wykrycie kolejnego bitu
startu, ale nie jest konieczne. Std przykadowo, ilo bitw stopu moe wynosi zero, jeden, ptora lub
dwa. Oczywicie ptora bitu stopu oznacza czas trwania jedynki przez ptora okresu zegara
nadawczo/odbiorczego. Z roli, jak peni bit stopu, wynika te jego warto. Musi on mie zawsze
przeciwny znak ni bit startu.
Podsumowujc, w transmisji szeregowej asynchronicznej zapewniamy synchronizacje zegarw
nadawczego i odbiorczego na czas transmisji jednej ramki. Po odebraniu znaku zegar odbiorczy jest
wyczany i odbiornik oczekuje na kolejny bit startu. Nadajnik w przypadku braku informacji do
przesyania utrzymuje na linii stan wysoki (1).

6.1.2. Parametry elektryczne interfejsu RS 232C

Okrelenia poziomw logicznych dla interfejsu RS 232C rni si zdecydowanie od wartoci
stosowanych wewntrz systemu, gdzie obowizuj tak zwane poziomy TTL-owe (O logiczne od okoo 0nl,4 V i l logiczna od 2,4-5 V) Poziomy logiczne TTL s okrelone napiciami unipolarnym (czyli
jednego znaku, konkretnie napiciami dodatnimi), podczas gdy interfejs RS 232C dla okrelenia
poziomw logicznych uywa napi zarwno dodatnich, jak i ujemnych. Poziom logiczny O moe by
reprezentowany przez napicia z zakresu Od +3 do +15 V, za logiczne l jest reprezentowane przez
wartoci wybrane z zakresu od -3 do -15 V. Zwikszenie wartoci napi i zastosowanie napi o
obydwu znakach pozwala zwikszy odporno sygnau na zakcenia i przesya informacje na wiksze
odlegoci (ni przykadowo interfejs Centronics, ktry uywa poziomw TTL). Wasnoci elektryczne
interfejsu RS 232C ilustruje rysunek 6.2. Warto zwrci uwag, e podczas ogldania przebiegu elektrycznego na RS 232C na przykad na oscyloskopie zobaczymy ten przebieg odwrcony" (zanegowany).
Wynika to oczywicie z przyjtych wartoci elektrycznych dla logicznej jedynki i zera.

80

6.1.3. Sygnay sterujce interfejsu RS 232C

Jak wspomnielimy, interfejs RS 232C wywodzi si od modemw. Std te przy jego opisie
stosowana jest terminologia zwizana z transmisj informacji pomidzy komputerami przy uyciu
modemw i sieci telekomunikacyjnej (szerzej o tej transmisji w rozdziale 9). W transmisji tej wyrnia si
dwa rodzaje urzdze:
urzdzenia typu DTE (ang. Data Terminal Eguipmenf), bdce kocowymi urzdzeniami przy
przesyaniu informacji (czyli ostatecznymi nadawcami bd odbiorcami; urzdzeniem typu DTE
jest na przykad sam komputer
urzdzenia typu DCE (ang. Data Comtnunication Euipment lub Data CarrierEquipment), ktre
powinny przekazywa informacje do sieci telekomunikacyjnej, odbierajc j od urzdzenia DTE
lub odwrotnie; przykadem urzdzenia DCE jest modem.
Terminologia ta jest wana miedzy innymi dlatego, e kierunki sygnaw s podawane wanie przy
jej uyciu, czyli DTE>DCE lub DCE>DTE. Zestaw sygnaw sterujcych dla standardu RS 232C
przedstawia rysunek 6.3. W penej wersji tego standardu podanej przez EIA wystpowao w sumie 25
rnych sygnaw. W komputerach PC uywana jest nieco uproszczona wersja tego standardu
wymagajca (chyba szczliwie) jedynie 9 linii (cznie z mas). Std w pecetach s stosowane dwa rodzaje zczy: DB-25, 25-pinowe i DB-9, 9-pinowe. Obydwa zcza s od strony komputera zczami
mskimi (co oznacza, e nie posiadaj otworw, a wystajce bolce). Na rysunku 6.3 podane s te
numery pinw w zczu DB 25 i DB 9 dla DTE.
Znaczenie i rola poszczeglnych sygnaw s nastpujce:
TxD - dane odbierane
RxD - dane nadawane.
Istnienie dwch niezalenych linii dla danych nadawanych (wyjcie) i danych odbieranych
(wejcie) pozwala zrealizowa jednoczesn transmisje w obydwu kierunkach, czyli tak zwany dupleks lub
peny dupleks. Pozostae moliwoci prowadzenia transmisji to przesyanie tylko w jednym kierunku,
czyli simpleks i przesyanie w dwch kierunkach, lecz na przemian, a nie jednoczenie, czyli
pdupleks. Wszystkie trzy moliwoci s zilustrowane na rysunku 6.4.
DSR (ang. Data Terminal Ready) - sygna gotowoci urzdzenia DCE. Oznacza
on, e urzdzenie DCE, na przykad modem, jest wczony i sprawny.
DTR (ang. Data Set Ready) - sygna gotowoci urzdzenia DTE. Oznacza w
czenie i operacyjno tego urzdzenia (na przykad komputera).
RTS (ang. Reuest To Send) - sygnalizuje ch przekazania przez DTE do DCE
informacji (ch rozpoczcia transmisji).
CTS (ang. Clear To Send) - po otrzymaniu przez DCE sygnau zachty do rozpoczcia transmisji,
odpowiada aktywnym poziomem na CTS, oznaczajcym zgod na podjcie transmisji.
Podsumowujc, sygnay DSR i DTR s sygnaami oglnej gotowoci wsppracujcych ze sob
urzdze. Powinny by uaktywniane na pocztku transmisji i pozostawa aktywne a do koca. Sygnay
RTS i CTS pozwalaj sterowa przebiegiem transmisji. Jeeli na przykad modem (DCE) nie nada z
przesyaniem informacji dostarczanych przez komputer (DTE), moe na pewien czas wstrzyma
przekazywa nie danych przez ten ostatni, przestawiajc sygna CTS w stan nieaktywny. O potrzebie
sterowania przebiegiem transmisji oglnie pisalimy w rozdziale l.

DCD (ang. Data Carrier Detected) - sygna wykrycia przez modem fali nonej modemu
odlegego. Informuje DTE o nawizaniu poczenia z modemem odlegym.
RI (ang. Ring Indicatof) - sygnalizuje prb nawizania poczenia przez modem
odlegy.
Jak wida, ostatnie z wymienionych sygnaw s sygnaami przeznaczonymi gwnie dla
modemw.

81

6.1.4. Poczenie dwch urzdze typu DTE

Zcza urzdze typu DTE i DCE zostay tak zaprojektowane, aby urzdzenia te mogy zosta
poczone prostym pasmem. Inaczej mwic, pin numer l DTE powinien czy si z pinem l DCE itd.,
poniewa w zczach tych te same numery pinw odpowiadaj z jednej strony wejciu, a z drugiej
wyjciu danego sygnau. Wynika z tego, e tego samego kabla nie mona uy do poczenia dwch
urzdze typu DTE, bowiem w tym wypadku poczymy ze sob dwa wejcia (na przykad RxD i
RxD) lub dwa wyjcia (na przykad RTS i RTS). Rozwizaniem jest skrzyowanie odpowiednich
sygnaw tak, aby wyjcie sygnau (przykadowo RTS) trafiao na wejcie sygnau o tym samym
przeznaczeniu (w naszym przykadzie bdzie to wejcie CTS). Wynikiem takiego rozumowania jest
kabel poczeniowy przedstawiony na rysunku 6.5, zwany czsto kablem modemu zerowego (w
poczeniu pomidzy dwoma DTE brak modemw).

82

Moliwe jest jeszcze prostsze rozwizanie, wymagajce jedynie trzech y kabla, w ktrym praktycznie
rezygnujemy z przesyania potwierdzenia gotowoci urzdze. Przedstawiamy je na rysunku 6.6.

83

6.2. Magistrala USB

Magistrala USB jest realizacj nowoczesnego standardu cza szeregowego, przeznaczonego dla
urzdze o redniej bd niskiej szybkoci transmisji. Powstaa ona jako prba rozwizania kilku
problemw zwizanych z doczaniem urzdze peryferyjnych do komputera typu PC. Oto problemy,
ktre si pojawiy:

Dua rnorodno gniazd cianki tylnej oraz kabli, ktrymi docza si znaczn cz urzdze
peryferyjnych. W istocie wikszo urzdze ma zcza inne od pozostaych, wrcz bardzo
nieliczne s przypadki zczy takich samych, lecz nawet wwczas atwo stwierdzi, ktrego
urzdzenia one dotycz. Elektronikom sytuacja taka nie sprawia kopotu. Mona sobie jednak
wyobrazi, e ludzie niezwizani z elektronik mog odczuwa z powodu duej iloci gniazd i
kabli pewien dyskomfort.

Maa ilo zasobw systemowych (przerwa i adresw wejcia/wyjcia). Rosnca ilo

urzdze powoduje, e ich liczba zasobw staje si niewystarczajca. Sytuacj czciowo poprawio
wprowadzenie magistrali PCI, jednake dla urzdze doczanych z zewntrz nic si waciwie nie
zmienio.
Magistrala USB zapewnia rozwizanie tych problemw, oferujc ponadto kilka innych
interesujcych wasnoci. Zaletami magistrali USB s:

jeden typ konektora niezaleny od typu doczanego urzdzenia

oszczdzanie zasobw systemowych - mimo doczenia do USB takich urzdze, jak
klawiatura, mysz, drukarka, skaner itp., uywa ona tylko jednego sygnau zgoszenia przerwania i
potrzebuje zakresu adresw z przestrzeni adresowej ukadw wejcia/wyjcia jedynie dla
swojego ukadu, zwanego gwnym kontrolerem USB (ang. host controller) moliwo doczenia
127 urzdze

obsuga urzdze o redniej (12 Mb/s) i niskiej (1,5 Mb/s) szybkoci transmisji; w przypadku
urzdze o niskiej szybkoci transmisji moliwe jest stosowanie taszego okablowania
instalacja urzdze w locie" (po zainstalowaniu urzdzenia nie jest wymagane ponowne
uruchomienie systemu)
zasilanie urzdze kablem USB (do ok. 500 mA)
zastosowanie mechanizmw wykrywania i obsugi bdw.

Poniej opiszemy skadniki i zasad pracy magistrali USB. Poszczeglne punkty bd jednoczenie
wyjaniay, w jaki sposb uzyskano jej kluczowe waciwoci.

6.2.1. Skadniki magistrali USB

Skadniki magistrali USB moemy podzieli (jak praktycznie w przypadku kadego urzdzenia w
komputerze) na cze sprztow (ang. hardware) i oprogramowanie (ang. software).
Cz sprztow magistrali USB stanowi:

gwny kontroler/koncentrator (ang. Host Controller/Root Hub)

koncentratory USB

urzdzenia USB.

Koncentrator USB moe by samodzielnym urzdzeniem lub moe by elementem urzdzenia USB,
przykadowo klawiatury czy drukarki. W drugim przypadku urzdzenie USB nosi nazw urzdzenia
zoonego. Cech t ilustruje rysunek 6.7.
Skadnikami oprogramowania s:

sterowniki urzdze USB

sterownik USB

84

sterownik gwnego kontrolera USB.

Ju w tym miejscu musimy zwrci uwag na nastpujcy fakt: wyeliminowanie wymaga co do

zasobw systemu, a take uproszczenie okablowania byo moliwe dziki przejciu wikszej iloci
zada do realizacji przez oprogramowanie. Std oprogramowanie to jest (jak wida) do rozbudowane,
a wspzalenoci pomidzy poszczeglnymi jego czciami s zoone. W zwizku z tym do problemu
wsppracy oprogramowania i sprztu USB bdziemy kilkakrotnie wraca w niniejszym rozdziale.
Przedstawimy teraz zadania poszczeglnych czci oprogramowania:

Sterownik USB - jego zadaniem jest skompletowanie informacji o wymaganiach

poszczeglnych urzdze doczonych do USB, a dotyczcych zasobw systemowych,
szybkoci transmisji itp. Nastpnie sterownik USB na podstawie da otrzymywanych od
sterownikw urzdze USB organizuje transmisj danych, dzielc j na tak zwane transakcje,
przydzielane nastpnie do 1-milisekundowych ramek (jedna ramka moe zawiera transakcje
dotyczce wielu urzdze, o czym za chwil).

Sterowniki urzdze USB - s czci oprogramowania komunikujc si z jednej strony

bezporednio z urzdzeniami USB, a z drugiej przekazujc dania transmisji generowane przez
te urzdzenia do sterownika USB. dania te przekazywane s w postaci tak zwanych
pakietw IRP (ang. IO Reuest Packt s).
Sterownik gwnego kontrolera USB - decyduje o kolejnoci umieszczania transakcji dotyczcych
okrelonych urzdze w pakietach i nadzoruje realizacje transmisji.

6.2.2. Zasada dziaania magistrali USB

Jak ju zasygnalizowalimy, znaczna cze dziaania magistrali USB zwizana jest z
oprogramowaniem. Oprogramowanie to tworzy pewne warstwy, komunikujce si bd ze sob, bd z
okrelonym sprztem. Wspprace poszczeglnych warstw sprztu i oprogramowania przedstawia rysunek
6.8.

85

6.2.2.1. Typy transmisji na USB

W zalenoci od rodzaju urzdzenia, moe by ono obsugiwane jednym z trzech typw transmisji:

Transmisja z przerwaniem (ang. interrupt transfer) - ten typ transmisji uywany jest w przypadku
urzdze, ktre typowo do komunikacji z systemem uywaj przerwa. Poniewa USB nie
obsuguje przerwa sprztowych, urzdzenia te musz by periodycznie sprawdzane, czy nie maj
danych do przekazania. Proces taki nazywany jest przepytywaniem (ang. pooling). Czstotliwo
przepytywania dla danego urzdzenia ma by tak dobrana, by zapewniaa poprawno jego
dziaania. Przykadem moe tu by komunikacja z klawiatur.

Transmisja blokowa (ang. bulk transfer) - przeznaczona jest dla urzdze, ktre wymagaj
transmisji duych blokw, jednak transmisje te s nieokresowe. Transmisja blokowa wystpuje
na przykad w przypadku drukarki.

Transmisja izosynchroniczna (ang. isosynchronous transfer) przeznaczona jest dla urzdze

wymagajcych cigego dopywu lub odbioru informacji, z okrelon czstotliwoci. S to
zwykle urzdzenia pracujce w czasie rzeczywistym. Tu przykadem moe by transmisja
informacji pomidzy adapterem dwikowym USB a systemem.

Prcz wymienionych, na magistrali USB mona wyrni jeszcze transmisje sterujce. S one
uywane do komunikacji z urzdzeniami USB, najczciej w czasie konfiguracji.

6.2.2.2. Realizacja transmisji

Po etapie konfiguracji sterownik USB ustanawia poczenie pomidzy sterownikiem urzdzenia a
sterownikiem USB. Ponadto dla kadego urzdzenia USB jest tworzony w pamici bufor. Transmisja jest
realizowana po zgoszeniu dania przez sterownik urzdzenia USB (o czym ju wspominalimy

86

wczeniej). Informacja przesyana jest w 1-milisekundowych ramkach, przy czym kada ramka moe
zawiera informacje od wielu urzdze. O rozdziale transmitowanej informacji na poszczeglne ramki
decyduje sterownik gwnego kontrolera USB, na podstawie informacji otrzymanych od sterownika
USB. Przykad takiej realizacji transmisji przedstawiony jest na rysunku 6.9.

6.2.2.3. Kodowanie sygnau i rozwizania elektryczne

Na magistrali USB stosuje si metod kodowania sygnau zwan NRZI. Polega ona na kodowaniu
wartoci O zmian stanu magistrali (z wysokiego na niski lub odwrotnie), podczas gdy zapis bitu o
wartoci l nie powoduje takiej zmiany. Ilustruje to rysunek 6.10.

Jak wida, pojawienie si dugiego cigu jedynek powoduje brak zmian stanu magistrali, a co za tym
idzie brak informacji o synchronizacji przebiegu zegarowego (tutaj, podobnie jak w przypadku zapisu na
dyskach, nie przesyamy osobnej informacji o zegarze). Dla tego te na magistrali USB stosuje si tak
zwan metod bitw dodatkowych (ang. bit stuffing), ktra polega na wstawianiu dodatkowego bitu o wartoci O, jeeli szecioma kolejno nadawanymi bitami byy 1. Ukady logiczne odbiornika pomijaj taki bit
przy odczycie (po 6 jedynkach).
Magistrala USB wymaga tylko 4 linii, przy czym dwie z nich su do przesyania danych a dwie
nastpne napicia zasilajcego. Nazwy sygnaw, numery y oraz kolory przewodw podaje tabela 6.1.
Na magistrali USB stosuje si rnicow metod przesyania sygnaw. Sygna na linii +Dane jest

87

zawsze w przeciwnej fazie (zanegowany) w stosunku do linii -Dane. O metodzie rnicowej pisalimy
w rozdziale dotyczcym magistrali SCSI.
Poniewa magistrala USB moe obsugiwa urzdzenia wolne" i szybkie", stosowane s dwa
rodzaje okablowania. Dla wersji szybkiej (12 Mb/s) para przesyajca sygna rnicowy, +Dane i -Dane,
musi by tak zwan skrtk (czyli skrcon ze sob par przewodw). W przypadku wolniejszej wersji
takiego wymagania nie ma, w zwizku z czym kabel iest taszy

6.2.2.4. Topologia pocze

Jedn z wanych zalet USB jest zmniejszenie iloci urzdze doczonych bezporednio do
komputera, a co za tym idzie zmniejszenie iloci gniazd w samym komputerze. Wynika to z faktu, e
urzdzenia USB s czone to tak zwanych koncentratorw (ang. hub), przy czym koncentrator moe
by samodzielnym urzdzeniem, ale moe te by elementem zoonego urzdzenia USB. Te sytuacj
ilustruje rysunek 6.11.

Dodatkow zalet USB jest jeden typ zcza dla wszystkich urzdze (co jest oczywiste - wszystkie

88

urzdzenia s dopite do jednej magistrali).

6.3. Standardy cza rwnolegego

W tym podrozdziale przedstawiamy kolejno standard Centronics oraz jego modyfikacje oznaczane
skrtami ECP (ang. Extended Capabilities Port) i EPP (ang. En-hanced Parallel Port).

6.3.1. Interfejs Centronics

Interfejs Centronics zosta stworzony przede wszystkim na potrzeby drukarek. Podobnie jednak jak i
RS 232C, sta si w PC-tach standardem cza rwnolegego. Oznaczeniem tego portu uywanym przez
system operacyjny jest LPT (n- numer portu). Oryginalny interfejs Centronics by czem
jednokierunkowym, przesyajcym informacj na zewntrz (od komputera do drukarki - taki by zamys, a
drukarki nie byy wwczas urzdzeniami inteligentnymi", wymagajcymi komunikacji dwukierunkowej).
Schemat blokowy interfejsu Centronics oraz nazwy jego sygnaw sterujcych i ich numery w zczu
przedstawia rysunek 6.12.
Stosowanym zczem jest eskie (otwory, a nie bolce) zcze DB 25. Znaczenie poszczeglnych
sygnaw w przypadku wsppracy z drukark jest nastpujce:
ERROR#

- sygna wewntrznego bdu drukarki

SLCT

- sygna wybrania (gotowoci) drukarki i stanu on lin"

PE

- brak papieru w drukarce

ACK#

- potwierdzenie gotowoci do przyjcia danych (sygna uywany do

generowania przerwania od drukarki
- sygna mwicy o tym, e drukarka jest zajta (drukowanie, pobie-

BUSY

ranie danych)
STROBE

- sygna taktujcy transmisj danych do drukarki

AUTO FEED - automatyczny wysuw papieru

INIT

- sygna dania wewntrznego resetu (zerowanie ukadw logicznych) drukarki

SELECT IN

- sygna wyboru drukarki (przez komputer).

Sposb podczenia ukadw drukarki do portu rwnolegego zostanie opisany w rozdziale 7.

89

6.3.2. TiybyECPiEPP
Jednokierunkowo interfejsu Centronics szybko staa si jego wad. Pewnym rozwizaniem (lecz
niestandardowym) byo uycie do transmisji w drugim kierunku czterech linii statusowych (pity sygna
by uywany jako sygna potwierdzenia). Tryb ten by zwany trybem Nibble. Port dwukierunkowy
wprowadzono w komputerach PS2. Polega on na zmianie rozwiza ukadw wyjciowych portu i
wprowadzeniu dodatkowego bitu w rejestrze sterujcym, decydujcego o kierunku transmisji. Poniewa
pojawiao si wiele niestandardowych rozwiza, stworzony zosta standard IEEE 1284 definiujcy pi
trybw pracy portu rwnolegego. Trybami tymi s:

Compatibility Mod - tryb pracy standardowego (jednokierunkowego) portu cntronics

Nibble Mod - tryb zgodny z trybem przesyajcym powrotne dane przez rejestr statusowy portu
Centronics

Byte Mod - tryb zgodny z prac portu w komputerach typu PS2

ECP Mod - zmodyfikowany port rwnolegy pozwajcy na swobodn transmisj w obie strony

EPP Mod - najbardziej zaawansowany tryb pracy portu rwnolegego, tworzcy

dwukierunkow magistrale 8-bitow mogc przesya zarwno dane, jak i adresy.

Po uruchomieniu port rwnolegy powinien pracowa w trybie Compatibility. Przeczenie do pracy

w innym trybie powinno by dokonane programowo po ewentualnych negocjacjach z wsppracujcym
urzdzeniem (prosty opis tego typu negocjacji znajduje si w pozycji [1] bibliografii.
Nazwy poszczeglnych sygnaw na zczu Centronics w trybach ECP i EPP podaje tabela 6.2.

90

6.3.2.1. ECP
Po przeczeniu w tryb ECP kierunek transmisji jest ustawiony od komputera do urzdzenia. Transmisja
jest taktowana dwoma sygnaami: HostClk i PeriphAck. Komputer sygnalizuje przekazanie danych
stanem niskim HostClk. W odpowiedzi urzdzenie potwierdza gotowo przyjcia danych stanem
wysokim PeriphAck. Po otrzymaniu potwierdzenia komputer przestawia HostClk z powrotem w stan
wysoki, a urzdzenie koczy cykl wczytaniem bajtu i ustawieniem PeriphAck w stan niski, co sygnalizuje
gotowo przyjcia nowego bajtu.

Odwrcenie kierunku transmisji uzyskuje si dziki sygnaowi PeriphRequest, co jest potwierdzane

sygnaem ReverseRequest.
ECP oferuje ponadto dwie interesujce wasnoci: przesyanie polece pomidzy komputerem i
urzdzeniem oraz przesyanie iloci identycznych, transmitowanych bajtw (co umoliwia kompresj
danych).

6.3.2.2. EPP
Tryb ten jest najbardziej zaawansowanym trybem pracy portu rwnolegego. Praca portu
przypomina prac magistrali. Peny opis wykracza poza ramy tej ksiki (mona o tym przeczyta w
pozycji [1] bibliografii). Zaletami trybu EPP jest moliwo podczenia do portu wielu urzdze oraz
znacznie wikszy transfer (ok. l ,5 do 2 MB/s) ni w przypadku standardowego zcza Centronics.

91

Cz II
Dodatkowe urzdzenia peryferyjne

92

7. Drukarki i plotery

Poprzedni rozdzia
W poprzednim rozdziale omwilimy standardy cza szeregowego i rwnolegego.

Ten rozdzia
Rozdzia sidmy omawia zasad dziaania drukarek i ploterw.

Nastpny rozdzia
Rozdzia smy wyjania zasad dziaania skanerw i digitizerw.

Wstp
Efekty wielu prac wykonywanych za pomoc komputera maj posta graficzn: teksty, obrazy,
rysunki techniczne. Efekty te widziane jedynie na ekranie monitora miayby bardzo niewielk warto.
Std niezbdne s urzdzenia, ktre niematerialne" wyniki graficzne (znajdujce si w pamici
operacyjnej lub masowej) przeksztac w materialne dokumenty. Do tego celu su drukarki i plotery.
Pierwsze z nich maj uniwersalne zastosowanie: mog drukowa dokumenty zarwno tekstowe, jak i graficzne (nawet rysunki techniczne). Drugie s urzdzeniami specjalizowanymi, przeznaczonymi gwnie
do tworzenia rysunkw technicznych. Niewtpliw ich zalet jest moliwo obsugi duych formatw.
Poniej opisujemy krtko zasad dziaania i parametry zarwno drukarek, jak i ploterw.

7.1. Drukarki
Drukarki s urzdzeniami sucymi do wyprowadzania informacji w postaci tekstw lub rysunkw.
Podobnie do adapterw graficznych, drukarki mog pracowa w trybie graficznym lub tekstowym.
Analogia ta idzie dalej. Take i tu w trybie tekstowym przekazujemy do drukarki kody znakw
przeznaczone do wydrukowania, a o sposobie konstrukcji znaku decyduje generator znakw zawarty
wewntrz urzdzenia. Tryb ten jest przeznaczony gwnie dla prostych programw (najczciej dosowych). W trybie graficznym system ma przekaza do drukarki informacje o kadej kropce, z ktrej
zbudowany jest obraz. Dotyczy to take drukowania tekstu i umoliwia stosowanie czcionek o
rnorodnych krojach, o wielkoci skalowanej przez programy.
Ze wzgldu na sposb uzyskiwania obrazu (rysunku) drukarki dzielimy na:

igowe

atramentowe

laserowe.

Budowa ukadw mechanicznych drukarek igowych i atramentowych (pomijajc zasad dziaania

gowicy drukujcej) jest zbliona i jej schemat wida na rysunku 7.1.

93

Silnik napdu gowicy drukujcej przesuwa j wzdu waka, co powoduje wydrukowanie kolejnej
linii. Po dojciu do koca linii waek powinien obrci si o pewien kt (dla tekstu znak sterujcy
ASCII LF - Lin Feed, patrz cz I podrcznika -Jak dziaa komputer"), tak aby moliwe byo
wydrukowanie nastpnej linii. Jednoczenie (szczeglnie w trybie tekstowym) gowica drukujca
powinna zosta przesunita do pocztku linii (znak sterujcy CR - Carriage Retum). W trybie
graficznym ruch roboczy gowicy moe zachodzi w obydwu kierunkach.
Drukarki igowe i atramentowe rni si sposobem nanoszenia obrazu na papier. W drukarkach
igowych tre obrazu nanoszona jest na papier przez zesp stalowych bolcw (igie), ktre uderzaj w
niego poprzez tam barwic, co powoduje powstanie w miejscu uderzenia punktu. Jako wydruku
jest tym lepsza, im wicej igie posiada gowica drukujca. Jako ta (zwizana midzy innymi z
parametrem zwanym rozdzielczoci, o czym poniej) jest jednak zawsze gorsza ni jako wydrukw
drukarek atramentowych czy laserowych. Z zasady drukowania wynika, e wydruk bdzie si ogranicza zwykle
do jednego, dwch kolorw.

W drukarkach atramentowych wydruk uzyskuje si nanoszc na papier mikroskopijne kropelki

atramentu wyrzucane z zespou dysz gowicy drukujcej. W konstrukcji gowicy drukujcej wykorzystuje
si dwa rne zjawiska do wywoania efektu wyrzucania kropelek atramentu. .Obydwa z nich s
zilustrowane na rysunku 7.2.

94

W obydwu przypadkach wykorzystuje si ma ciliwo cieczy, co przy zmianach jej cinienia w

wyniku zmian objtoci, powoduje jej wypyw przez napotkane otwory. W pierwszym przypadku efekt
wyrzucania atramentu uzyskuje si w wyniku ruchu membrany wykonanej z materiau
piezoelektrycznego. Wasnoci materiaw piezoelektrycznych jest odksztacanie si pod wpywem
przyoonego napicia. Napicie to steruje wanie ruchami membrany.
W drugim przypadku zmian objtoci i wzrost cinienia uzyskuje si przez podgrzewanie strefowe
rurek kapilarnych (dyszy), w ktrych znajduje si atrament. Zarwno w pierwszym, jak i drugim
przypadku o wielkoci kropel atramentu decyduje precyzja wykonania dysz.
Dziaanie drukarki laserowej odbiega w znacznym stopniu od dziaania drukarek atramentowych i
igowych. Drukarka laserowa wymaga przygotowania wydruku penej strony (wczeniej opisane
drukarki mogy drukowa stron pobierajc informacj porcjami). Zasada nanoszenia rysunku na papier
bardzo przypomina dziaanie fotokopiarki. Rny jest tylko etap nanoszenia treci obrazu. Schemat
ilustrujcy dziaanie drukarki laserowej przedstawiony jest na rysunku 7.3.
Tre obrazu nanoszona jest na bben pprzewodnikowy wiatem lasera. Bben jest wczeniej
adowany ujemnie, za wizka lasera powoduje przeadowanie miejsc, na ktre pada do potencjau
dodatniego. Powoduje to powstanie na bbnie elektrycznej reprezentacji drukowanego obrazu. Miejsca
naadowane dodatnio przycigaj drobinki tonera, ktre nastpnie nanoszone s na papier. Obraz na
papierze wymaga jeszcze utrwalenia termicznego. Po naniesieniu obrazu na papier bben jest
czyszczony z pozostaych resztek tonera i rozadowywany w celu przygotowania do naniesienia
nastpnego fragmentu obrazu.

Zarwno w drukarkach laserowych, jak i atramentowych w celu otrzymania wydruku kolorowego

stosuje si metod oznaczan skrtem CMYK (ang. - Cyan, Ma-genta, Yellow, blacK), polegajc na
mieszaniu trzech kolorw podstawowych oraz koloru czarnego.
W przypadku drukarek atramentowych w drukarce znajduj si dwa pojemniki, jeden z trzema
kolorami atramentu i drugi z atramentem czarnym. Wydruk uzyskiwany jest w jednym przebiegu.
Podobnie uzyskuje si wydruk kolorowy na drukarkach laserowych stosujcych metod nazywan
Inline. Drukarka taka posiada cztery ukady nanoszce toner, kady innego koloru. Wydruk jest
uzyskiwany w jednym przebiegu. Inn metod uzyskiwania obrazu kolorowego w drukarkach

95

laserowych jest metoda zwana Revolver. Cztery kolory tonera umieszczone s w czterech pojemnikach
w obracajcym si bbnie (jak naboje w magazynku rewolweru). Naniesienie wszystkich kolorw
wymaga czterech przebiegw drukarki.
Podstawowymi parametrami drukarek s:

rozdzielczo podawana w punktach na cal (ang. dots per inch - dpi)

szybko drukowania

poziom haasu.

7.2. Plotery
Plotery, jak wspomnielimy, su gwnie do wykonywania wszelkich rysunkw technicznych i
w zwizku z tym wsppracuj przede wszystkim z programami
typu CAD. W przeciwiestwie do drukarek, ktre w cigu ostatnich kilkunastu lat zmieniy si w do
istotny sposb, plotery nie ulegy powanym zmianom. Rysunek na ploterze jest tworzony przez pisak,
ktry wzgldem papieru porusza si w dwch kierunkach: poprzecznym i wzdunym (lub pionowo i
poziomo). Stosowane s dwa rozwizania mechaniczne. W pierwszym z nich papier jest uoony
nieruchomo, zwykle na paskim stole", za pisak poruszany jest przez silniki krokowe zarwno pionowo
jak i poziomo. W drugim przypadku pisak porusza si jedynie w poprzek papieru, poziomo, natomiast w
kierunku pionowym poruszany jest papier. Rozwizanie drugie umoliwia obsug wikszych formatw,
ponadto zapewnia nieco wiksz szybko wykonywania rysunkw.
Jednym z bardzo istotnych parametrw jest precyzja sterowania ruchami pisaka i jego minimalny
skok. Decyduje to o wygldzie rysunku, gdy zarwno linie ukone, jak i krzywe rysowane s w ten
sposb, e pisak wykonuje na przemian ruchy poziome i pionowe. Jeeli skok pisaka jest odpowiednio
may, to widzimy gadk lini czy krzyw. W przypadku zbyt duego skoku powstaje (podobnie jak na
monitorze przy niezbyt wysokiej rozdzielczoci) efekt zbkowania". Minimalna warto skoku
wspczesnych ploterw dochodzi do tysicznych czci cala, co daje odcinki prostych porwnywalne z
plamkami drukowanymi przez drukarki laserowe. Precyzja plotera jest warunkowana zarwno
dokadnoci wykonania elementw mechanicznych i silnikw krokowych, jak i moliwociami
programowymi (adresowania" ruchw pisaka).
Pisak sterowany jest stosunkowo prostymi poleceniami typu unie pisak (ang. pen up), opu pisak
na papier (ang. pen clown), przesu pisak w lewo/prawo/w gr/w d (ang. go left/right/up/dowri).
Wikszo ploterw uywa jzyka opracowanego przez firm Hewelett-Packard o oznaczeniu HP-GL
(Hewelett-Packard Graphic Language). Innymi uywanymi jzykami s GP-PL i DMPL (Digital
Microprocessor Ploter Language).
Rysunki techniczne najczciej s wykonywane jako czarno-biae. Moliwe jest jednak
wykonywanie na ploterze rysunkw kolorowych (przykadowo dla odrnienia warstw" rysunku. W takim
przypadku ploter musi umie" zmienia w swoim chwytaku rodzaj pisaka.
Plotery s podczane do komputera bd przez dedykowany interfejs, bd wykorzystuj interfejs
RS 232C lub nieopisywany w tej ksice interfejs IEEE 488 oznaczany take jako GPIB (ang. General
Purpose Interfejs Bu).

96

8. Skanery i digitizery

Poprzedni rozdzia
W poprzednim omwilimy dziaanie drukarek i ploterw.

Ten rozdzia
Rozdzia smy przedstawia zasady pracy skanerw i digitizerw.

Nastpny rozdzia
Rozdzia dziewity omawia zasad dziaania i podstawowe wasnoci modemw.

Wstp
Wiele aplikacji wymaga jako danych wejciowych obrazw lub wymiarw (odlegoci)
przedstawionych na fizycznych rysunkach (wykonanych wwczas czsto na specjalnych
podkadach). Przykadem pierwszych s aplikacje umoliwiajce obrbk obrazw lub zdj, a
przykadem drugich programy wspomagajce wykonywanie pytek drukowanych. Dla
programw przetwarzajcych obrazy bardzo uytecznym urzdzeniem jest skaner. Wprowadzanie
precyzyjnych wymiarw lub odlegoci umoliwiaj z kolei urzdzenia zwane digitizerami.

8.1. Skanery
Skaner jest urzdzeniem przetwarzajcym obraz graficzny (zdjcia, rysunki, tekst pisany itp.)
na posta cyfrow. Jest ona zapisywana w pikach o rnych formatach, pozwalajcych
zmniejszy (skompresowa) ilo danych potrzebnych do zapamitania obrazu. W ksice tej nie
opisujemy formatw plikw graficznych. Mona je znale na przykad w pozycji [14]
bibliografii. Najprostsz metod zapisania obrazu jest tak zwana mapa bitowa, ktra niesie
bezporednia informacj o kolorze kadego punktu tworzcego zapisany obraz.
Skanery dzielimy na trzy podstawowe typy:

rczne
paskie
bbnowe.
Zasada przetwarzania obrazu na posta cyfrow jest w kadym z nich taka sama. Rnice tkwi
w rozwizaniach mechaniczno-elektrycznych, ktre z kolei decyduj o parametrach
uytkowych skanera, przykadowo takich, jak rozdzielczo czy szybko skanowania. Zasada
dziaania skanera przedstawiona jest na rysunku 8.1. Rysunek ten ilustruje jednoczenie budow
skanera paskiego (stoowego).
W skanerze tym skanowany obraz jest nieruchomy, porusza si natomiast zesp skanujcy.
Skada si on ze rda wiata, zespou luster oraz tak zwanej linijki CCD. rdo wiata
wytwarza wiato, ktre odbija si od skanowanego obrazu i trafia do linijki CCD. Linijka ta
skada si z zespou elementw wiatoczuych o duej czuoci, wykonanych w technologii
CCD (ang. Charge Coupled Devices przyrzdy ze sprzeniem adunkowym). Ilo odbitego
wiata zaley od jasnoci skanowanej powierzchni. Im ciemniejsza powierzchnia, tym mniejsze
natenie wiata i tym sabszy jest sygna elektryczny wytwarzany przez elementy CCD.
Sygna ten jest nastpnie wzmacniany i przetwarzany na wartoci (sowa) cyfrowe w

97

przetworniku analogowo/cyfrowym.
Linijka CCD skada si, jak powiedzielimy, z szeregu elementw wiatoczuych. Im
wiksza ilo tych elementw, tym wicej punktw w poziomie jest w stanie rozrni skaner,
czyli tym wiksza jest jego rozdzielczo pozioma. Rozdzielczo pionowa zaley natomiast od
precyzji wykonania ukadw mechanicznych oraz silnika krokowego, ktre poruszaj zespoem
skanujcym.
W przypadku skanowania obrazw kolorowych stosowane s dwa rozwizania. Pierwsze z
nich polega na stosowaniu zespou trzech filtrw o kolorach podstawowych" RGB. Obraz
jest skanowany w trzech przebiegach, przy czym w kadym z nich skanowany jest inny kolor.
Drugie rozwizanie, drosze lecz zapewniajce szybszy przebieg skanowania, polega na
stosowaniu linijki zoonych z trzech rzdw elementw CCD, przy czym kady rzd jest
odpowiedzialny za skanowanie jednej skadowej koloru.

Rysunek 8.2 przedstawia konstrukcj skanera rcznego. W najprostszej wersji skaner ten jest
przesuwany rcznie po skanowanej powierzchni.

Zasada skanowania nie ulega zmianie. Poniewa skaner przesuwany jest rcznie, a z drugiej strony
jest zwykle podczony do komputera przez niezbyt szybki interfejs, ma czujnik sygnalizujcy zbyt
szybki ruch, gdy dane mog by tracone. W wersjach bardziej rozbudowanych skanery tego typu maj
silnik, ktry powoduje ich przesuwanie po skanowanej powierzchni. Nazywane s one wwczas skanerami
mobilnymi. Skanery rczne maj stosunkowo niskie parametry i s zwykle skanerami czarno-biaymi.
Skanerami o najlepszych parametrach, ale te o wysokich cenach s skanery bbnowe, przeznaczone
gwnie do zastosowa profesjonalnych, w firmach poligraficznych. Skaner tego typu skada si z

98

bbna, na ktrego wewntrznej ciance umieszcza si skanowany obraz. Bben wiruje z du szybkoci.
Wewntrz bbna w jego osi przesuwa si powoli zesp skanujcy. Obraz jest wic skanowany po linii
spiralnej, ktrej zwoje le bardzo blisko siebie. Zapewnia to wysok rozdzielczo skanowania.
Podstawowymi parametrami skanerw s:

rozdzielczo
a) fizyczna (optyczna)
b) interpolowana
- sprztowo
- programowo

szybko skanowania

format skanowanego obrazu;

rodzaj interfejsu.

Ponadto dla skanerw kolorowych:

gboko kodowania kolorw (ilo bitw na zakodowanie kolorw)

ilo przebiegw skanowania kolorw.

Pewnych wyjanie wymagaj dwa z wymienionych parametrw. Rozdzielczo fizyczna wynika z

budowy czci mechanicznej skanera oraz linijki CCD. Rozdzielczo t mona sztucznie zwiksza,
dodajc punkty o kolorze lub stopniu szaroci wyliczonym na podstawie fizycznie zeskanowanych
punktw. Ilustruje to rysunek 8.3.

Interfejsem tanich skanerw jest najczciej interfejs rwnolegy lub specjalny interfejs
dedykowany dla danego skanera (niewielka karta z oprogramowaniem dostarczana przez producenta
razem z urzdzeniem). Skanery wyszej jakoci uywaj zwykle znacznie szybszego interfejsu SCSI.

8.2. Digitizery
Zadanie digitizera w pierwszym przyblieniu przypomina zadanie myszy: przekaza informacj o
odlegoci, o jak przesun si czujnik. Istniej jednak dwie zasadnicze rnice: pierwsza polega na
tym, e mysz przekazuje koordynaty wzgldne, czyli przesunicie. Inaczej mwic, jeeli mysz
podniesiemy i przeniesiemy w inne miejsce jej wybiegu" to nic si nie zmieni. Przesunicie czujnika
digitizera na jego stole roboczym powoduje natomiast zawsze podanie koordynat zalenych tylko od
miejsca, w ktrym umiecimy czujnik (nie za od tego jak go tam umiecimy). Druga rnica tkwi w
precyzji. Wspczesne digitizery rozrniaj setne czci cala.
Digitizer skada si ze stou roboczego i czujnika z celownikiem (poczonego przewodem lub
bezprzewodowego), ktry mona precyzyjnie ustawia na charakterystycznych punktach
digitalizowanego rysunku. Zadaniem digitizera jest okrelenie pooenia czujnika i podanie jego
koordynat w ukadzie wsprzdnych powizanym ze stoem roboczym. Istnieje kilka metod okrelania
pooenia czujnika na stole. Dwie najpopularniejsze to:
l. Metoda elektromagnetyczna. W st roboczy wbudowana jest siatka poziomych i pionowych
przewodw. Siatka ta (nieco podobnie jak w przypadku klawiatury) przemiatana jest przebiegiem

99

elektrycznym. Czujnik digitizera jest w tym przypadku niewielk anten wykrywajc pole
elektromagnetyczne wytwarzane przez siatk przewodw. Moment uzyskania najsilniejszego sygnau w
powizaniu z kolejnoci przemiatania siatki pozwala okreli pooenie czujnika. Metoda rezystancyjna.
Wykorzystuje si tu spadek napicia na warstwie rezystywnej, ktr jest pokryty st roboczy. St jest
przemiatany fal napicia wytwarzan z kadego z czterech brzegw stou. Wartoci napi
indukowanych w czujniku poprzez sprzenie pojemnociowe pozwala precyzyjnie okreli pooenie
czujnika.
Czujniki mog przyjmowa form paskiego elementu z celownikiem bd form pira (ang. pen lub
stylus). Najwaniejszymi parametrami digitizera jest jego rozdzielczo, dokadno i format
digitalizowanych rysunkw.

100

9. Modemy

Poprzedni rozdzia
Rozdzia smy przedstawia prace skanerw i digitizerw.

Ten rozdzia
W rozdziale dziewitym omawiamy zasad dziaania i podstawowe pojcia zwizane z modemami.

Nastpny rozdzia
Rozdzia dziesity przedstawia dziaanie UPS-w.

Wstp
Modemy umieciem w czci Dodatkowe urzdzenia peryferyjne" z pewnym wahaniem. Nie ulega
wtpliwoci, e modem nie jest jeszcze cigle urzdzeniem instalowanym w kadym komputerze. Jednake
z powodu cigle rosncego zainteresowania Internetem i wzrostu znaczenia wymiany informacji
pomidzy komputerami, by moe modem powinien zosta przeniesiony w niedalekiej przyszoci do
czci Podstawowe urzdzenia peryferyjne". Zadaniem modemu jest wanie umoliwienie transmisji
informacji pomidzy komputerami, przy uyciu istniejcej sieci telekomunikacyjnej. W kolejnych
podpunktach opisuj koncepcj dziaania modemu, jego schemat blokowy i podstawowe standardy
zwizane z funkcjonowaniem.

9.1. Transmisja informacji cyfrowej przez sie

telekomunikacyjn
9.1.1. Zasada przesyania informacji
Przez sie telekomunikacyjn rozumiemy w zasadzie sie telefoniczn. Jest ona przeznaczona przede
wszystkim do przesyania mowy, std zakres czstotliwoci, ktre mog by tak przesyane wynosi
od 400 do 3400 Hz. Zakres ten jest zbyt may, aby przesa nim poprawnie sygna cyfrowy
(przypominamy, e sygna cyfrowy przyjmuje tylko dwa stany, oznaczane umownie jako O i l,
pomidzy ktrymi nastpuj bardzo szybkie przejcia). Natomiast kana telefoniczny jest bardzo dobrze
przystosowany do przesyania sygnau analogowego (cigego), w szczeglnoci tak zwanej fali
sinusoidalnej. W celu przesania informacji cyfrowej przez kana telefoniczny naley wic informacj
cyfrow zakodowa poprzez zmiany jednego z parametrw fali sinusoidalnej. Proces taki nazywamy
modulacj.
Nazwa modem jest zlepkiem dwch sw MODulator DEModulator. Ma to zwizek z
podstawowymi zadaniami modemu:

Odbieranie od komputera informacji w postaci cyfrowej i kodowanie jej za po

moc przebiegu analogowego. Proces ten nazywamy modulacj. Zmodulowany
sygna analogowy jest nastpnie przesyany przez lini telefoniczn do drugiego
modemu zwanego modemem zdalnym, ktry jest w tym wypadku odbiornikiem
informacji.

Odbieranie informacji w postaci analogowej od modemu zdalnego i nastpnie jej

demodulacja, czyli na podstawie zmian parametrw przebiegu analogowego

101

odtworzenie zakodowanej informacji cyfrowej. Nastpnie informacja jest prze

kazywana w postaci cyfrowej do komputera.
Przedstawiona wyej zasada dziaania modemu zilustrowana jest na rysunku 9. l.

9.1.2. Rodzaje modulacji

Modulacj nazywamy kodowanie informacji za pomoc zmian parametru lub parametrw
przebiegu zwanego fal non. W przypadku analogowej linii telefonicznej fal non bdzie przebieg
sinusoidalny, charakteryzujcy si trzema parametrami:

amplitud

czstotliwoci

faz.
Kady z tych parametrw moe nie zakodowan informacj o wartociach cyfrowych.

9.1.2.1. Kluczowana modulacja czstotliwoci - FSK

Modulacja czstotliwoci polega na zmianie czstotliwoci fali nonej w takt przebiegu
modulujcego. Poniewa przebiegiem modulujcym jest sygna cyfrowy, przyjmujcy dwie wartoci. O i
l, czstotliwo fali nonej rwnie bdzie przyjmowaa dwie wartoci. Nisza z nich moe przyjmowa
O, a wysza 1. Poniewa czstotliwo zmienia si skokowo, to modulacja ta nosi nazw FSK kluczowanej modulacji czstotliwoci (ang. Freuency Shift Keying). Przykadowy przebieg kodujcy
informacj cyfrow metod FSK przedstawiony jest na rysunku 9.2.

9.1.2.2. Rnicowa kluczowana modulacja fazy - DPSK

W modulacji DPSK (ang. Differential Phase Shift Keying) uyteczn informacj nios zmiany fazy
fali nonej. Poniewa pojecie fazy przebiegu nie jest zbyt dobrze znane nieelektronikom, postaram si
krtko go wyjani. Nastpnie poka jak za pomoc zmian fazy mona kodowa informacj cyfrow.
Potrzebne przebiegi przedstawione s na rysunku 9.3.

102

Przebiegi sinusoidalne na rysunku 9.3 a rni si faz. Przebieg numer 2 (oznaczony rombami) jest
przesunity w fazie o 90 w stosunku do przebiegu numer l (oznaczonego kwadratami). Na rysunku 9.3 b
pokazany jest przebieg sinusoidalny, dla ktrego w pewnym momencie faza zmienia si o 180.
Rnicowa kluczowana modulacja fazy polega na tym, e wartoci bitw kodujemy zmian fazy przebiegu
sinusoidalnego. Przykadowo mona przyj, e zmiana fazy o 180 koduje O, za zmiana fazy 0 (czyli jej
brak) koduje l, jak to pokazano na rysunku 9.3 b.
Jednym z parametrw decydujcych o tym jak szybko moemy przesya informacj jest czstotliwo
zmian parametru nioscego informacj. Czstotliwo ta jest ograniczona pasmem przenoszenia kanau
transmisyjnego. Szybko przesyania mona jednak zwikszy, kodujc jedn zmian wiksz ilo
bitw (ni jeden). Wymaga to oczywicie stosowania wikszej iloci zmian" (czyli tak zwanych stanw
znamiennych sygnau). Wyjanimy to wanie na przykadzie DPSK. Jeeli zamiast dwch wartoci
zmian fazy (0 i 180) uyjemy czterech, to bdziemy jedn zmian kodowa dwa bity, na przykad tak
jak to pokazano w tabeli 9.1.

Pozwala to dwukrotnie przyspieszy prdko transmisji (przykadowo z 600 do 1200 bitw/s).

Modulacja taka, pokazana na rysunku 9.4, nosi nazw 4DPSK.

103

9.1.2.3. Modulacja QAM

Kolejn moliwoci kodowania informacji jest zmiana amplitudy fali nonej. W przypadku
modemw stosuje si te moliwo w poczeniu z rnicow modulacj fazy. Poczenie takie pozwala
zwikszy ilo stanw znamiennych (patrz poprzedni punkt) i zatem kodowa wiksze grupy bitw.
Nosi ona wwczas nazw kwadraturowej modulacji amplitudy (ang. Quadrature Amplitud Modulation QAM). Wyjanimy to na przykadzie kodowania trjek bitw. Kodowanie takie jest pokazane na rysunku
9.5.

104

Kadej kombinacji zmiana fazy - amplituda przyporzdkowana jest jedna trjka bitw
(przykadowo zmiana fazy 180 i amplituda l - bity 011). Zaleno ta jest przedstawiona na rysunku
9.5 a. Poniewa kombinacji jest 8, moemy w ten sposb kodowa trjki bitw. Na rysunku 9.5 b
przedstawiony jest przebieg kodujcy wanie t metod. Przedstawiona wersja modulacji QAM jest
uproszczona. Rzeczywista modulacja QAM uywa 16 stanw znamiennych i koduje czwrki bitw.
Modulacja ta, podobnie zreszt jak jeszcze bardziej zaawansowana modulacja Trellis (TCM), jest zbyt
skomplikowana, eby j tu szczegowo opisywa. Tym niemniej zasada modulacji QAM pozostaje taka
sama.

9.1.3. Rodzaje transmisji

W modemach stosuje si transmisje zarwno synchroniczn, jak i asynchroniczn. Transmisja
asynchroniczna zostaa szczegowo opisana w rozdziale dotyczcym interfejsu szeregowego.
Przypominam, e zapewnia ona synchronizacj zegarw nadawczego i odbiorczego na czas przesyania
ramki z jednym znakiem (wartoci). W transmisji synchronicznej przesyamy zwykle bloki danych.
Synchronizacja zegarw nadawczego i odbiorczego utrzymywana jest bez przerwy. W przypadku braku
informacji do przesania transmitowane s ramki synchronizujce. Rnice pomidzy transmisj
asynchroniczna i synchroniczn zilustrowane s na rysunku 9.6.

9.2. Schemat blokowy i zasada dziaania modemu

Schemat blokowy modemu przedstawia rysunek 9.7.
Modemy wykonywane s w dwch wersjach: modem zewntrzny (inaczej wolno stojcy),
podczany do komputera na przykad za pomoc interfejsu RS 232C (moe te by USB) oraz modem
wewntrzny, w postaci karty rozszerzajcej, komunikujcy si z komputerem poprzez zcze magistrali
rozszerzajcej (zwykle PCI). W drugim przypadku modem zawiera ukad interfejsu szeregowego
UART. Sterownik interfejsu i procesor sterujcy modemu (ang. Modem Control Processor-MCP) steruj
transmisj cyfrow pomidzy komputerem a buforem danych modemu. W przypadku nadawania dane
cyfrowe s przetwarzane na zmodulowany przebieg analogowy przez ukady MCP i MAP (ang. Modem
Analog Pepherals). Przed modulacj przebieg nadawany poddawany jest obrbce w tak zwanym
skramblerze, ktry powoduje bardziej rwnomierny rozkad energii sygnau w pamie transmisyjnym. W
przypadku odbioru przebieg analogowy jest demodulowany, poddawany obrbce w deskramblerze i
przekazywany do komputera.

105

Modem moe pracowa w trybie penego dupleksu lub pdupleksu (tryby transmisji szeregowej
- patrz rozdzia 4). Dla penego dupleksu przy niszych czstotliwociach pasmo kanau telefonicznego
dzielone jest na dwie czci. Doln czci kanau nadaje modem wywoujcy, grn czci modem
odpowiadajcy. Przy wyszych szybkociach nie jest moliwy podzia kanau (zbyt wskie pasmo) i
stosowana jest bardziej skomplikowana metoda. Modem nadajcy (lokalny) zapamituje swj sygna i
okrela opnienie sygnau modemu odlegego. Poniewa sygna w kanale jest sum sygnau modemu
lokalnego i zdalnego jego rnica (po uwzgldnieniu opnienia) jest rwna sygnaowi modemu
odlegego.
Interfejs linii telefonicznej ma za zadanie dopasowanie sygnaw analogowych oraz sygnau
wybierania numeru do wymaga linii telefonicznej. Umoliwia on te podczenie aparatu
telefonicznego rwnolegle do modemu.
Podczenie do sieci telefonicznej moe by realizowane za pomoc cza dzierawionego (inaczej
zwanego sztywnym) lub cza komutowanego, w przypadku ktrego do sieci telefonicznej czymy si
za porednictwem centrali telefonicznej.

Przebieg nawizania poczenia zaley w pewnej mierze od standardu transmisji, w jakim pracuje
modem. Poniej podajemy przykad dla standardu V.22 bis.
Komputer, ktry chce rozpocz nadawanie, wysya do modemu sygna aktywny DTR. W odpowiedzi
modem ustawia sygna DSR. Nastpnie komputer ustawia sygna CTS i wwczas modem nawizuje
poczenie z modemem odlegym. Obejmuje to przesanie fali nonej i ewentualn negocjacj
szybkoci (protokou) transmisji. Faza ta ma cile okrelony protok, mwicy o kolejnoci i czasie
generowania okrelonych sygnaw i przerw pomidzy nimi. Modem zdalny powiadamia swj
komputer o nawizaniu poczenia sygnaem DCD. O nawizaniu poczenia i moliwoci realizacji
transmisji modem powiadamia komputer aktywnym sygnaem CTS.
Modem zawiera zwykle modu pamici NYRAM (zapisywalna pami nieulotna - patrz cz I
podrcznika). Zadaniem tego moduu jest zapamitanie czsto uywanych nastaw przy realizacji pocze
i transmisji.

9.3. Protokoy i standardy zwizane z modemami

Protokoy i standardy zwizane z modemami mona podzieli na dwie grupy: standardy okrelajce
wasnoci elektryczne i logiczne interfejsu modemu, zarwno od strony komputera, jak i od strony linii
telefonicznej oraz standardy dotyczce transmisji. Cz z tych standardw nosi podwjne oznaczenia,
jako e zostay one opracowane w Stanach Zjednoczonych Ameryki a nastpnie przyjte jako standardy
przez midzynarodowy komitet do spraw telefonii i telekomunikacji CCITT (fr. Co-mite consultatif
International de telephonie et telegraphie) - obecnie dziaajcy pod zmienion nazw ITU (ang.
International Telecommunication Union).

106

Standard cza z komputerem RS 232C (noszcy polsk nazw styku S2) jest ujty w zaleceniach
CCITT o oznaczeniach V.24 (definicja linii) i V.28 (parametry elektryczne). Wasnoci interfejsu linii
telefonicznej (okrelanego polskim mianem styku Sl) okrela zalecenie V.25 bis.
Standardy dotyczce transmisji zebrane s w tabeli 9.2. Tabela 9.2.

Standardy transmisji przez modemy

Ponadto, standardy V.42 i MNP 2-4 okrelaj korekcj bdw, za V.42 bis^oraz standard MNP 5
kompresje danych. Standardy te s niezwykle istotne, gdy w przypadku linii o niskiej jakoci pozwalaj
w sposb pewny osign lepszy transfer danych, ktry w przypadku braku kompresji i korekcji byby
niemoliwy do osignicia. Wynika to z faktu, e przy duej iloci bdw modem powinien zmniejszy
szybko zegara transmisyjnego. Std modem szybszy bez korekcji bdw i kompresji bdzie osiga
gorsze rezultaty, poniewa jego szybko wynika tylko z szybkoci przesyania bitw, podczas gdy ten
sam rezultat mona te osign na przykad kompresj, co nie zaley od jakoci linii.
Istniej ju obecnie standardy proponowane przez producentw szybkoci transmisji 56 000 b/s. Ich
przykadem moe by X2 czy te K56Flex. Ponadto, standard V.90 dotyczy wsppracy modemu z
liniami telefonii cyfrowej.

107

10. UPS-y

Poprzedni rozdzia
W rozdziale dziewitym podalimy podstawowe informacje na temat modemw.

Ten rozdzia
W
rozdziale
z UPS-ami.

dziesitym

omawiamy
.............

dziaanie

podstawowe

pojcia

zwizane

Nastpny rozdzia
Rozdzia jedenasty omawia podstawowe zagadnienia zwizane z kartami dwikowymi.

Wstp
UPS-y nie s urzdzeniami czsto stosowanymi w warunkach amatorskich. Wyczenie zasilania w
trakcie gry powoduje jedynie nieznaczne zdenerwowanie gracza i nie niesie adnych innych
konsekwencji. Jednake w zastosowaniach profesjonalnych, gdzie utrata informacji czy przerwanie
realizacji wanej operacji w poowie (np. w poowie przegrana nowa wersja BIOS-u) jest zwykle bardzo
kosztowna, UPS-y s niezbdnym elementem.

10.1. Zadania i schemat blokowy UPS-a

Jedno z zada UPS-a wynika z jego nazwy Uninterrupted Power Supply (lub Uninterruptible Power
Supply), co mona przetumaczy jako zasilacz o dziaaniu cigym (nieprzerywalnym). Zabezpieczenie
przed wyczeniem napicia zasilajcego nasze komputery nie musi by jedynym zadaniem UPS-a. W
przypadku sieci zasilajcej o niskich parametrach (odchyki od napicia nominalnego, zakcenia,
odksztacony przebieg napicia) UPS suy jako rdo napicia zasilajcego o wysokiej jakoci. Std
zadaniami UPS-w s:
zapewnienie rezerwowego rda zasilania w przypadku awarii sieci zasilajcej

dostarczenie wysokiej jakoci napicia zasilajcego w przypadku niskiej jakoci napicia z sieci
zasilajcej.
Jak widzimy, w UPS-ie moemy wyrni dwa tory. Pierwszy z nich skada si z tumika przepi i
filtra zakce. Tor ten jest uywany przy czynnej sieci zasilajcej i jej parametrach powyej okrelonych
wymaga. Zadaniem tumika przepi jest blokowanie nieperiodycznych, duych impulsw napicia. Filtr
odfiltrowuje zakcenia impulsowe o wyszych czstotliwociach i zwykle niezbyt duych amplitudach.

Drugi tor powinien by uywany, gdy parametry napicia zasilajcego sieci s zbyt niskie lub, co
oczywiste, w przypadku awarii zasilania z sieci. Tor ten skada si z baterii akumulatorw zapewniajcej
zasilanie w przypadku awarii zasilania sieci, adowarki, ktrej zadaniem jest adowanie baterii
akumulatorw oraz ukadu falownika. Falownik przetwarza napicie stae na fal sinusoidaln o
okrelonych parametrach.
UPS moe pracowa w dwch trybach: czuwania (ang. standby) i aktywnym (ang. on-line). W
trybie czuwania podstawowym torem jest tor pierwszy, za tor drugi - rezerwowy, jest uywany w razie
awarii zasilania. Tryb ten powinien by uywany pr/y zadowalajcych parametrach sieci.

108

Schemat blokowy UPS-a przedstawiony jest na rysunku 10. l.

W trybie aktywnym torem podstawowym jest tor drugi. Zapewnia on dobre parametry napicia
zasilajcego niezalenie od parametrw napicia zasilajcego z sieci, take podczas awarii sieci
zasilajcej. Tor pierwszy jest wwczas uywany w wypadku awarii toru drugiego. Praca UPS-a w
obydwu trybach pokazana jest na rysunku 10.2.

W przypadku pracy w stanie czuwania zadaniem sterowania jest odpowiednio szybkie przeczenie
zasilania komputerw z toru podstawowego na tor rezerwowy (awaryjny). Komputer pobiera energie
impulsowo, co okoo 8,6 ms, co pokazane jest na rysunku 10.3. Przerwa w poborze energii wynosi 5 ms.
Jeeli reakcja sterowania bdzie odpowiednio szybka, zanik zasilania z sieci pozostanie dla komputerw
niezauwaalny.

109

10.2. Parametry uytkowe UPS-w

Podstawowymi parametrami uytkowymi UPS-w s:

moc znamionowa
wyjciowe napicie znamionowe
tolerancja napicia wyjciowego
czstotliwo napicia wyjciowego
tolerancja czstotliwoci napicia wyjciowego

czas przeczania
czas podtrzymania
sprawno
rodzaj portu komunikacyjnego.
Z wyjtkiem by moe ostatniego, parametry te nie wymagaj wyjanie. Cel stosowania portu
komunikacyjnego omawia kolejny podrozdzia.

10.3. Oprogramowanie
UPS-y stosuje si w szczeglnoci do zapewnienia poprawnoci funkcjonowania sieci komputerowych, w
ktrych nie wolno dopuci do utraty informacji. Z drugiej strony, moliwo podtrzymania zasilania
komputerw w przypadku awarii sieci jest zawsze ograniczona czasowo. Rozwizaniem jest zakoczenie
pracy sieci po zachowaniu wszelkiej informacji i powiadomieniu uytkownikw o wyczeniu serwera
(lub serwerw). Zadanie to jest realizowane przez stosowne oprogramowanie zainstalowane na serwerze,
wsppracujce z ukadami sterowania UPS-u poprzez okrelony port komunikacyjny, na przykad RS
232C.

110

11. Karty dwikowe

Poprzedni rozdzia
W rozdziale dziesitym podalimy podstawowe informacje na temat UPS-w.

Ten rozdzia
Rozdzia jedenasty omawia podstawowe pojcia zwizane z kartami dwikowymi, ich dziaanie i
podstawowe parametry.

Wstp
Karty dwikowe niewtpliwie uprzyjemniaj prac z pecetem, s te niezwykle wane dla graczy
komputerowych, poniewa powoduj, e scenariusze gier mog stawa si coraz bardziej realistyczne. S
te dziedziny zastosowa pecetw, takie jak prezentacje multimedialne czy nauka jzykw obcych, w
ktrych karty dwikowe staj si niezbdnym elementem. W biecym rozdziale przedstawiamy
podstawy dziaania kart dwikowych i wyjaniamy znaczenie ich podstawowych parametrw.

11.1. Cyfrowy zapis i synteza dwiku

W pierwszej czci podrcznika zatytuowanej Jak dziaa komputer", stwierdzilimy, e kada
informacja przetwarzana przez komputer (a oglnie przez ukad cyfrowy) musi by przedstawiona w
postaci binarnej (zero-jedynkowej), czyli musi zosta zakodowana binarnie. Proces kodowania informacji
analogowej, czyli cigej, jak jest dwik (dwik jest zmian tak zwanego cinienia akustycznego,
rozchodzc si w powietrzu lub innym materiale) wymaga realizacji kilku etapw. Etapami tymi s:

prbkowanie, polegajce na cyklicznym (inaczej z okrelon czstotliwoci) sprawdzaniu

wartoci przebiegu analogowego i zwykle czasowym zapamitaniu tej wartoci

kwantyzacja, polegajca na podziale caego obszaru zmiennoci wielkoci analogowej na okrelon

ilo przedziaw i stwierdzeniu, w ktrym przedziale znajduje si dana prbka
kodowanie, polegajce na przyporzdkowaniu kademu przedziaowi zmiennoci wielkoci analogowej
okrelonej kombinacji zero-jedynkowej (zwykle interpretowanej jako numer czy te warto
danego przedziau) i podaniu kodu tego przedziau, w ktrym znajduje si nasza prbka.
Interpretacja wyej wymienionych operacji przedstawiona jest na rysunku 11.1.
Jak wida, po przeprowadzeniu opisanych operacji wartoci wielkoci analogowej (w naszym przypadku
sinusoidalnie zmiennej) udao si zapisa w pamici" w postaci cyfrowej, a wic nadajcej si do
przetwarzania przez komputer. Przejcie takie realizowane jest przez ukady zwane przetwornikami
analogowo-cyfrowymi (w skrcie przetwornikami a/c, po angielsku DA - Digital to Analog Converter),
poprzedzone ewentualnie ukadami prbkujco-pamitajcymi (nie kady przetwornik ich wymaga).

111

Przedstawienie informacji analogowej w postaci dyskretnej jest jednak pewnym przyblieniem, co

ilustruje rysunek 11.2. Gruba linia reprezentuje przebieg po zdigi-talizowaniu (czyli przetworzeniu na
wartoci cyfrowe).
Prostym wnioskiem wysnutym na podstawie rysunku jest to, e im wicej przedziaw, na ktre dzielimy
przebieg analogowy, tym dokadniejsze jest jego odtworzenie. Zwikszenie iloci przedziaw wymaga
jednak wikszej iloci sw kodowych potrzebnych do ich oznaczenia. Ilo kombinacji cigw
zerojedynkowych zaley od ich dugoci i wynosi 2". Dlatego te dokadnoci przetwarzania zwizana
jest z iloci bitw, ktrych uywamy do zapisania wyniku przetwarzania. Przykadowo uywajc 8 bitw

moemy ponumerowa 256 przedziaw kwantowania. Przy uyciu 16 bitw przedziaw tych moe ju
by 65 536.

Ilo bitw decyduje take o wanym parametrze akustycznym zwanym dynamik. Dynamika
jest stosunkiem najsilniejszego sygnau do najsabszego, jaki jest w stanie odtworzy dane urzdzenie
akustyczne. Zwykle jest to jednoczenie stosunek maksymalnego sygnau do szumu. Dla dwiku
cyfrowego dynamika zaley w sposb oczywisty od dugoci sowa zapisujcego amplitud dwiku,
bowiem stosunek maksymalnego sygnau do minimalnego to maksymalna warto cyfrowa, rwna
2 do l-go bitu. Dugo sowa 16-bitowego gwarantuje dynamik 95 dB (albowiem

D 20 lg

U max
216
20 lg
96dB ), ktra jest osigana jedynie przez bardzo dobre rda
U min
1

sygnau akustycznego, na przykad przez odtwarzacze pyt CD.

112

Innym istotnym parametrem przetwarzania przebiegu analogowego na cyfrowy jest czstotliwo, z jak
sprawdzamy jego warto, czyli tak zwana czstotliwo prbkowania. Decyduje ona o tym jak
szybkozmienny przebieg jestemy w stanie scyfryzowa. Ilustruje to rysunek 11.3

Na rysunku tym wida e prbkowanie przebiegw l i 2 da w przyblieniu takie same wyniki, czyli e
zostan zapisane te same rezultaty, podczas gdy w rzeczywistoci przebieg 2 ma czstotliwo
czterokrotnie wiksz od przebiegu 1. Powodem jest zbyt maa czstotliwo sprawdzania przebiegu w
drugim przypadku. W teorii sygnaw istnieje tak zwane twierdzenie o prbkowaniu, ktre mwi, e aby
odtworzy prawidowo przebieg o czstotliwoci f, musimy pobiera jego prbki z czstotliwoci
dwukrotnie wiksz, czyli 2f (tylko 2f - jest to by moe zaskakujce, ale dowd pozostawiamy
specjalistom od teorii sygnaw).
W przypadku kart dwikowych konsekwencja jest nastpujca. Poniewa chcemy odtwarza
czstotliwoci akustyczne, maksymalna czstotliwo, ktra nas interesuje, wynosi 20 kHz (i tak sysz
j gwnie wirtuozi muzyki). Std czstotliwo prbkowania f powinna wynosi:
fp = 2 * 20 kHz + niewielki zapas = 40 kHz + 4 kHz = 44 kHz.
T czstotliwo znaj posiadacze kart dwikowych, gdy taka jest wanie zwykle ich
czstotliwo prbkowania.
Teoria sygnaw pomaga te w znalezieniu sposobw syntezy dwikw. Mwi ona midzy
innymi, e dowolny przebieg periodyczny mona zsyntetyzowa z przebiegw sinusoidalnych o
czstotliwociach bdcych cakowitymi wielokrotnociami czstotliwoci przebiegu syntetyzowanego
(czyli z tak zwanych czstotliwoci harmonicznych). Sinusoidy te powinny mie odpowiednio dobrane
amplitudy i przesunicia fazowe. Zamiast zajmowa si dalej teori sygnaw, na rysunku 11.4
pokazujemy syntez przebiegu prostoktnego. Widzimy, e kade dodanie nowej harmonicznej zblia
przebieg do zadanego ksztatu (chocia do ideau jeszcze daleko).

113

Oczywicie synteza dwikw imitujcych przykadowo dwik wybranego instrumentu nie jest
tak prosta, bowiem ksztat przebiegu, ktry go reprezentuje jest znacznie bardziej skomplikowany i na
dodatek do szybko si zmienia. Zastosowano tu dwa rozwizania:
l. Synteza z medulacj czstotliwoci (synteza FM)
Synteza ta polega na zastosowaniu jednego lub (zwykle) kilku generatorw o zmiennej
czstotliwoci, ktra dodatkowo moe by modulowana (zmieniana) drugim przebiegiem pochodzcym z
drugiego generatora take o zmiennej czstotliwoci. Szczeglnie interesujce wyniki osiga si, gdy
czstotliwo modu lujca i czstotliwo podstawowa niewiele si rni. Na rysunku 11.5 a przedstawiona jest fala sinusoidalna zmodulowana take przebiegiem sinusoidalnym, przy czym czstotliwo
nona jest pitnastokrotnie wiksza od czstotliwoci fali podstawowej. Na rysunku 11.5 b rnica tych
czstotliwoci wynosi 2,3.
Dodatkowym zabiegiem stosowanym przy syntezie dwikw jest ksztatowanie obwiedni przebiegw,
zwanej od angielskich nazw poszczeglnych jej fragmentw obwiedni ADSR (Attack - narost, Dccay spadek, Sustain - trwanie i Release - zanik). Obwiednie takie s charakterystyczne dla niektrych
instrumentw, na przykad gitary. Zabieg ten pozwala na syntez znacznie szerszego zestawu klas
dwikw. Ksztatowanie obwiedni ADSR dla sygnau zmodulowanego czstotliwociowe pokazano na
rysunku 11.5 c.
Synteza FM jest prost i tani metod syntezy dwiku, jednake daje dwik, ktry brzmi nieco
sztucznie. Dlatego w droszych kartach dwikowych stosuje si te nieco inn metod syntezy
dwikw.

114

2.

Synteza Wave Table

Skoro zsyntetyzowanie naturalnie brzmicego dwiku instrumentu jest trudne (trudne jest
zarwno dokadne okrelenie ksztatu przebiegu, jak i jego pniejsze odtworzenie), to naley uy
gotowego ksztatu naturalnego dwiku danego instrumentu. Pomys ten wykorzystuje synteza
zwana Wave Table. Dla jej potrzeb przechowywane s prbki dwikw rnych instrumentw,
zwane sam-plami (ang. to sample - prbkowa). Prbka taka moe by poddawana obrbce.
Zmieniajc jej czstotliwo, zmieniamy wysoko dwiku, a zmieniajc amplitud, zmieniamy
gono.

11.2. Schemat blokowy i zadania karty dwikowej

Uproszczony schemat blokowy karty dwikowej przedstawia rysunek 11.6

Karta zawiera dwa przetworniki: analogowo/cyfrowy (ADC) i cyfrowo/analogowy (DA) wraz z

filtrami dolnoprzepustowymi (FDP). Przetwornik ADC umoliwia wprowadzanie poprzez wejcie
mikrofonowe i wejcie audio dwikw i ich zapis w postaci cyfrowej, a przetwornik DA umoliwia
odtwarzanie dwikw zapisanych cyfrowo. Ukady mikserw pozwalaj czy dwiki z kilku rde.
rdami wyprowadzanych dwikw mog by pliki lub jeden z blokw syntezy: FM albo Wave
Table. Ponadto cz kart posiada tak zwany interfejs MIDI pozwalajcy na wspprac z instrumentami
rwnie wyposaonymi w ten interfejs. Czstym elementem wystpujcym na kartach dwikowych jest
te interfejs joysticka.
Wspczesne karty s kartami stereo, co oznacza, e posiadaj ukady obsugujce dwa kanay. W
bardziej rozbudowanych kartach producenci oferuj rnorodne moliwoci rozbudowy uzyskiwanych
przestrzennych efektw dwikowych (dwik 3D).