You are on page 1of 39

UNIWERSYTET SZCZECISKI

INSTYTUT PEDAGOGIKI
Studia podyplomowe

mgr Ewa Derlikiewicz

Zaburzenia zachowania
a rodowisko rodzinne dziecka

Praca dyplomowa napisana


w Zakadzie Pedagogiki Specjalnej
pod kierunkiem dr U. Morcinek

Szczecin 2001

SPIS TRECI

Wstp .........................................................................................................

ROZDZIA I.
ZABURZENIA ZACHOWANIA W WIETLE LITERATURY .......
1.1.

Zakres pojcia zaburzenia zachowania i stosowana

terminologia ...............................................................................................

1.2. Kryteria i klasyfikacje zaburze zachowania .............................

1.3. Etiopatogeneza

zachowa

nieprzystosowawczych

uwarunkowanych biologicznie ................................................... 14


1.3.1. Czynniki biologiczne ........................................................

15

ROZDZIA II.
RODZINNE UWARUNKOWANIA ZABURZE ZACHOWANIA . 18
2.1. Rozwj dziecka w rodowisku rodzinnym ................................

18

2.2. Cechy charakterystyczne rodziny dysfunkcjonalnej ..................

20

2.3. Zaburzenia struktury a nieprzystosowanie spoeczne dzieci ...... 25


2.4. Postawy rodzicielskie i ich znaczenie w yciu dziecka .............

29

2.5. Metody nadzoru i kontroli a zaburzenia zachowania ................. 31


2.6. Zjawiska patologiczne w yciu rodziny ..................................... 33
ROZDZIA III.
DIAGNOZA,

TERAPIA

PROFILAKTYKA

ZABURZE

ZACHOWANIA ...................................................................................... 35
3.1. Rozpoznawanie zaburze zachowania .......................................

35

3.2. Terapia i profilaktyka ................................................................. 38


PODSUMOWANIE ................................................................................

40

Bibliografia ..............................................................................................

42

WSTP
W dzisiejszych czasach bardzo czsto nawouje si do ksztatowania prawidowych
postaw u dzieci i modziey, przeksztacania negatywnych w pozytywne. Jednoczenie w
szkole coraz czciej spotykamy si z jednostkami odchylonymi od normy w zachowaniu.
Stawiamy sobie wwczas pytanie: co jest przyczyn takiego zachowania i jak tym
jednostkom pomc. Towarzyszy temu czsto poczucie bezradnoci i niepewnoci w roli
opiekuna odpowiedzialnego za losy dziecka.
Czsto nie wiemy, czy zachowanie dziecka mieci si jeszcze w granicach normy, czy
jest te sygnaem o pocztkach rozwoju zaburze zachowania. Aby zrozumie problemy
dziecka niezbdne jest poznanie przyczyn zaburzonego zachowania.
Od chwili urodzenia dziecko poddane zostaje skomplikowanym zabiegom
wychowawczym. Efekty tych oddziaywa zale od zintegrowanego oddziaywania na
dziecko rnych grup i instytucji, wrd ktrych pierwszoplanow rol odgrywa rodzina.
To wanie tutaj rozwijaj si pierwsze wyobraenia o wasnym miejscu w yciu
spoecznym, tu ksztatuj si okrelane nastawienia i aspiracje. Rodzina jest i bdzie
niezastpionym rodowiskiem wychowawczym. Zadaniem rodzicw jest wychowanie
zdrowego emocjonalnie i fizycznie dziecka. Nie wszystkie rodziny umiej jednak
uksztatowa czowieka szczliwego, o adekwatnym poczuciu wasnej wartoci,
zdrowych granicach, umiejcego by empatycznym ale i asertywnym. Istnieje wiele
rodzin, ktre pod mask "rodziny modelowej'' wiadomie lub niewiadomie rani
delikatn, rozwijajc si psychik dziecka. Czsto efektem praktyk wychowawczych s
zaburzenia zachowania o rnym nasileniu i objawach.
Pogbienie wiedzy z zakresu zaburze zachowania i jego uwarunkowa umoliwi im
efektywniejsz pomoc dla wielu moich podopiecznych i ich rodzin. W pracy
pedagogicznej zdobyt wiedz pragn wykorzysta w celu waciwego poradnictwa dla
rodzicw - w odniesieniu do wychowankw, pozwoli im to na wczesn interwencj i
waciwe ukierunkowanie pracy terapeutycznej i profilaktycznej.
Dziki zdobytej wiedzy w swojej rodzinie preferowa bd zdrowe formy opieki
rodzicielskiej. Nade wszystko pragn nie pomoc dziecku, ktre jest istot zalen od
wiata ludzi dorosych i czsto bezbronn wobec ogromu nieszcz i upokorzenia
dozowanego od ludzi, ktrzy z racji wieku i pokrewiestwa s za nie odpowiedzialni.

1.

1.1.

ZABURZENIA ZACHOWANIA W WIETLE LITERATURY

ZAKRES POJCIA ZABURZENIA ZACHOWANIA I


STOSOWANA TERMINOLOGIA

Pojcie ''zaburzenia zachowania'' i jego geneza nie s rozumiane jednoznacznie. W


literaturze brak jest zarwno jednolitej terminologii jak i klasyfikacji. Uwarunkowane to
jest orientacj teoretyczn twrcw.
Wspczenie wystpuj obok siebie, bd stosowane s zamiennie terminy:
zaburzenia zachowania, nieprzystosowanie (niedostosowanie) spoeczne oraz trudnoci
wychowawcze. Istniejcy chaos terminologiczny sprawia, e trudno ustosunkowa do
siebie poszczeglne twierdzenia. Zdarza si czsto, e autorzy posuguj si czsto tymi
samymi terminami zamiennie dla okrelenia rnych objaww oraz zespow
objawowych, z drugiej za te same lub bardzo zblione objawy opisuj i klasyfikuj za
pomoc rnych terminw i kategorii pojciowych. Dotyczy to zarwno kategorii
oglniejszych, jak i szczegowych typw i rodzajw zaburzonego zachowania.
Przykadem braku jednomylnoci w zakresie terminologii oglnej moe by sprawa
wzajemnego ustosunkowania do siebie terminw: zaburzenia zachowania i
niedostosowanie (nieprzystosowanie) spoeczne. Obydwa terminy bywaj przez
niektrych autorw rozumiane tak szeroko, e zawieraj w sobie waciwie wszelkie
odchylenia od normy w rozwoju dziecka, przez innych natomiast zarezerwowane s dla
wyodrbnienia tylko niektrych nieprawidowych form kontaktu dziecka z otoczeniem
oraz dla oznaczenia pewnej grupy patologicznych reakcji dziecka na czynniki rodowiska
(H. Spionek, 1975).
Termin zachowanie stosuje si do oznaczenia czynnoci ruchowych, pewnych
reakcji fizjologicznych i wypowiedzi sownych, ktre mona bada w sposb obiektywny,
dokona ich rejestracji i pomiaru (M. Pecyna, 1998, s. 193). Powszechnie uwaa si, e
zachowanie czowieka, ktrego uwaamy za spoecznie przystosowanego powinno
spenia dwie podstawowe funkcje:
1. zaspokaja potrzeby osobiste,
2. spenia wymagania spoeczne w sposb akceptowany przez dane spoeczestwo.
O zaburzeniach zachowania mwi si najczciej wtedy, gdy nie spenia ono obydwu
lub choby tylko jednej z powyszych funkcji (A. Lewicki, 1974). Mona je podzieli na
trzy kategorie: takie, ktre wynikaj z nerwicowych zaburze psychicznych, s to wtedy
zachowania nie wykraczajce poza granice codziennoci ludzkich problemw i takie
zachowania, ktre wynikaj z nieprawidowej osobowoci, zwaszcza psychopatii, czyli
osobowoci aspoecznej
(J. Formaski, 1998, s. 35 ). Zakres tak pojmowanych zaburze jest bardzo szeroki,
obejmuje si bowiem tym terminem zarwno zjawiska psychopatologiczne, jak i formy
zachowa, ktrych nie mona zaliczy do adnej
5

kategorii psychopatologicznej (np. agresja zwizana z siln frustracj u ludzi fizycznie i


psychicznie zdrowych).
Niektrzy autorzy ograniczaj zakres pojcia zaburzenia zachowania tylko do form
zachowa wystpujcych u ludzi fizycznie i psychicznie zdrowych, lecz wykazujcych
reakcje i postawy aspoeczne.
J. Konopnicki definiuje zaburzenia zachowania jako odchylenia od normy
rozumianej jako zasady moralne, obyczaje i zwyczaje przyjte w danym rodowisku.
Stopie odchylenia od tej normy bdzie wiadczy o sile, czy te nateniu zaburzenia.
Autor obejmuje tym terminem najlejsze zaburzenia jakimi s trudnoci w nauce, jak i
najcisze, jak nerwica czy przestpczo. Zaburzenie jest dowodem zmian, jakie musiay
nastpi w psychice dziecka, jest ono wynikiem zachwiania rwnowagi pomidzy
rodowiskiem i organizmem (J. Konopnicki, 1964).
Termin zaburzenia zachowania - chtnie uywany w pimiennictwie
psychiatrycznym, psychologicznym i pedagogicznym okrela wszelkie rodzaje zachowa
naruszajcych porzdek spoeczny, niezalenie od tego, czy ju powoduj konflikt z
prawem czy nie. W wszym znaczeniu rozpoznanie to znajduje zastosowanie w celu
okrelenia " (...) niepsychotycznego zespou zachowa dzieci i modziey, ktry stanowi
odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z oglnie obowizujcymi normami zachowania
spoecznego. Dotyczy to wic konkretnie zachowa w rnym stopniu aspoecznych,
antyspoecznych i przestpczych. W takim zachowaniu zawarty jest element pewnej
trwaoci czy moe raczej dugotrwaoci, jednak z moliwoci (przynajmniej w
wikszoci przypadkw) rnego stopnia poprawy, a nawet normalizacji " (H.
Sulestrowska,
1989, s.118).
Badacze problemu cigle podejmuj prby ucilenia definicji oraz wypracowania
kryteriw zaburze oraz bardziej zrnicowanego okrelenia ich typw i rodzajw.
Problematyka zaburze zachowania zostaa rwnie uwzgldniona w dwch
najbardziej aktualnych rdach klasyfikacji, tj. DSM - IV i ICD - 10. Pierwsze z nich to
Diagnostyczny i Statystyczny Podrcznik Zaburze Psychicznych opracowany w roku
1994 przez Amerykaskie Towarzystwo Psychiatryczne, drugie obowizujce obecnie w
Polsce to Midzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorb i Problemw Zdrowotnych rewizja 10.
Wedug DSM - IV pojcie " zaburzenia zachowania" oznacza uporczywy i
powtarzajcy si wzorzec charakteryzujcy si zachowaniem aspoecznym i
buntowniczym. Zaburzenia zachowania s czym wicej ni dziecic zoci czy buntem
- s wzgldnie trwaym i spoecznie nieaprobowanym nawykiem
(M. Pecyna,
1998, s. 195-196 ).
ICD - 10 definiuje wymienione zaburzenia nastpujco : " Zaburzenia
zachowania cechuj powtarzajce si i utrwalone wzorce zachowania dyssocjalnego,
agresywnego lub buntowniczego. W skrajnej formie, takie zachowanie
powoduje
powane przekroczenie oczekiwa i norm spoecznych dla
danego wieku i tym samym jest czym wicej ni zwyk dziecic zoci lub
modzieow buntowniczoci. Izolowane dziaania dyssocjalne lub przestpcze same w
sobie nie stanowi podstawy do rozpoznania, ktre implikuje trwao wzorca
nieprawidowych zachowa.
6

Prcz pojcia zaburzenia zachowania w literaturze funkcjonuj inne terminy dla


oznaczenia nieprawidowych relacji dziecka z otoczeniem spoecznym. Odbiegajce od
norm zachowania okrela si bardzo czsto mianem "niedostosowania spoecznego".
Termin ten zosta opracowany przez wiatowy Zwizek Opieki Nad Dziemi i
Modzie, a przeszczepiony na grunt polski przez
M.
Grzegorzewsk
(A.
Makowski, 1992). Pojcie niedostosowania spoecznego jest pojciem wieloznacznym z
uwagi na to, e jest zjawiskiem ktre interesuje nie tylko pedagogw ale rwnie
psychologw, psychiatrw, socjologw i prawnikw. W zalenoci od punktu widzenia,
pojcie i zakres niedostosowania s rnie definiowane, a w zwizku z tym i terminologia
nie jest zgodnie stosowana. Generalnie pojcie niedostosowania spoecznego odnoszone
jest do dalszych etapw rozwojowych zaburze w zachowaniu, bd te utosamianie z
terminami: trudnoci wychowawcze i nieprzystosowanie spoeczne.
O specyfice niedostosowania spoecznego decyduj nieprawidowe stosunki
zachodzce midzy dan jednostk a innymi jednostkami, czy te jednostk a grup
spoeczn.
W literaturze psychologicznej istot niedostosowania spoecznego rozpatruje si w
cisym zwizku z wewntrznymi przeyciami jednostek (niepokojem, lkiem, frustracj,
czy wreszcie cierpieniem lub zym samopoczuciem)
(J. Konopnicki, 1972, s.1622).W socjologii traktowane jest jako powane zaburzenie wobec wymaga spoecznych,
wyraajce si w naruszeniu podstawowych norm spoecznych i w niezrealizowaniu zada
spoecznych (Ostrihanska, 1972, s.251).
Pomimo rnych interpretacji, treci okrelajce niedostosowanie spoeczne s
wsplne:
- spoeczne niedostosowanie wyraa si w negatywnym stosunku do norm
spoecznych, do uznawanych spoecznie wartoci;
- jest wyrazem trudnej wewntrznie sytuacji jednostki spoecznie niedostosowanej;
- trudnoci wychowawcze wynikajce ze spoecznego niedostosowania
cechuje znaczna trwao postaw aspoecznych lub antyspoecznych;
- jest ogln postaci (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm
spoecznych (O. Lipkowski, 1976, s.106)
Zamiennie z powyej wymienionymi terminami stosowany jest termin
"nieprzystosowanie spoeczne". Wedug (L. Pytki, 1995) nieprzystosowanie
spoeczne jest wadliwym przystosowaniem jednostki do spoeczestwa i jego kultury.
Wi si rwnie z charakterystycznym ukadem postaw lub stanami
osobowoci skaniajcymi jednostk do reagowania w sposb niezgodny z zaleceniami
aksjologii pedagogicznej i wymaganiami rl spoecznych.
Terminem powszechnie stosowanym cho wzbudzajcym wiele kontrowersji jest
termin trudnoci wychowawcze. Zdaniem A. Lewickiego (1974) trudnoci
wychowawcze odnosz si tylko do niektrych objaww zachowania dziecka, tj.
pozostajcych w niezgodzie z powszechnymi normami ycia spoecznego, a jednoczenie
charakteryzujcych si uporczywoci i nie poddajcych si zwykym zabiegom
wychowawczym.
Konfrontujc wymienion terminologi naley stwierdzi, e aden z terminw nie
jest rozumiany jednoznacznie. Wydaje si jednak, e nie sposb pomin adnego z nich,
bowiem kady jest nonikiem pewnych relacji midzy dzieckiem a jego rodowiskiem.
7

1.2. KRYTERIA I KLASYFIKACJE ZABURZE ZACHOWANIA

Stworzenie odpowiedniego podziau symptomw zaburze zachowania umoliwia


kwalifikowanie dzieci do okrelonego typu trudnoci wychowawczych. Chodzi tu o
osobliwe zespoy charakterystyczne dla pewnych grup uczniw albo z podziaem na
moliwe rodzaje i stopie nasilenia tych trudnoci. Klasyfikacja taka jest cigle
problemem otwartym, niemniej jednak dokonano ju pewnych interesujcych prb
klasyfikacji.
W literaturze przedmiotu spotka mona klasyfikacje przeprowadzone w oparciu o
analiz czynnikow, klasyfikacje fenomenologiczne i klasyfikacje etiologiczne.
Pierwsze badania oparte o analiz czynnikow przeprowadzili L. E. Hewitt i R. L.
Jenkins w wyniku ktrej wyodrbnili:
1. model agresji nieusocjalizowanej (przeciwstawianie si autorytetowi, tendencje
do atakowania, bjki, brak adekwatnego do sytuacji poczucia winy, nadmierna
wraliwo);
2. model nieusocjalizowanej przestpczoci (wagary, ucieczki z domu,
wczgostwo, udzia w gangach);
3. model nadmiernego zahamowania ( wzmoona ulego, wraliwo,
tendencje do odosobnienia, apatia ) ( H. Spionek, 1976, s. 227-229
Na uwag zasuguje podzia zaburze zachowania opracowany przez
K.
Hartmanna w roku 1978. Autor wyodrbni 3 zespoy zaburze naruszajcych przyjte
normy spoeczne:
1. 1. zesp niestabilnoci ( skonnoci depresyjne, tendencje do wycofywania si,
sabo kontaktw spoecznych, skonno do konfliktw, ucieczki ) stanowicy
niewielkie zagroenie spoeczne,
2. zesp zachowania aspoecznego ( niech do nauki i pracy, naduywanie alkoholu,
wczgostwo, konfliktowo ) - jest to redni stopie zagroenia dla
spoeczestwa,
3. zesp przestpczoci (zagroenie dla innych osb, niszczenie mienia, zncanie si
nad innymi osobami, wczesne przed 14 r. . ujawnianie skonnoci przestpczych,
wykroczenia przeciw prawu (ujawnione i nieujawnione ) stanowicy znaczne
zagroenie dla porzdku spoecznego
(H. Sulestrowska, 1989 r. s. 120 ).
Wedug DSM - IV uznaje si, e istotnym objawem zaburze zachowania jest
powtarzajcy i utrzymujcy si wzorzec zachowania, w ktrym podstawowe prawa innych
i wane, stosowne do wieku ycia normy spoeczne i reguy s amane, a manifestuj
si wystpieniem trzech lub wicej spord nastpujcych zachowa w cigu
ostatnich 12 miesicy:

1. ZACHOWANIA AGRESYWNE, ktre powoduj zagroenie fizyczne lub


wyrzdzaj krzywd innym ludziom lub zwierztom.
Kwalifikuj si do nich:
- tyranizowanie, groenie, zastraszanie innych,
- czste inicjowanie walk fizycznych,
- uywanie broni, mogcej powodowa powane fizyczne uszkodzenia,
- okruciestwo fizyczne wobec ludzi,
- okruciestwo wobec zwierzt,
- dokonywanie kradziey bezporednio od ofiary (wymuszanie, kradziee
kieszonkowe i inne ),
- wiadome branie udziau w podpaleniu z intencj spowodowania powanej
szkody,
- wiadome niszczenie cudzej wasnoci.
2. OSZUSTWA LUB KRADZIEE, do ktrych zalicza si:
- wamania do domu, budynku lub samochodu,
- kamstwo w celu uniknicia zobowiza lub uzyskania okrelonych dbr,
- kradzie rzeczy o wikszej wartoci bez konfrontacji z ofiar
3. POWANE AMANIE ZASAD, NORM, REGU, NAKAZW I PRAW.
- przebywanie wbrew zakazom rodzicw poza domem rodzinnym w nocy przed 13
r. .,
- ucieczka z domu bez zamiaru powrotu,
- wagarowanie (czste).
Uwzgldniajc wiek ycia dziecka w chwili wystpienia zaburze wyrnia si
nastpujce ich kategorie:
- typ dziecicych zaburze (zaburzenie wystpio przed 10 r. . ),
- typ modzieczych zaburze (zaburzenie wystpio po 10 r. .).
W nasileniu zaburze zachowania rnicuje si 3 stopnie:
- stopie lekki - zaburzenie powoduje niewielkie szkody,
- stopie umiarkowany - liczba zaburze zachowania i ich wpyw na
innych s
porednie midzy stopniem lekkim a znacznym,
stopie znaczny - liczba zaburze i ich wpyw na innych jest duy, objawy
zaburze s sprzone ze sob np. kradzie w konfrontacji agresywnej z ofiar (
M. Pecyna, 1998, s. 196 - 197 )
W rozpoznaniu powinny by uwzgldnione rwnie kryteria oglno rodowiskowe i
normy zachowania akceptowane w najbliszym otoczeniu dziecka.
W niniejszej pracy przyjmuj badawcze kryteria diagnostyczne zaburze zachowania
oraz kategorie wyrnione zgodnie z podziaem zaproponowanym przez ICD - 10, a
mianowicie:
G1. Powtarzajcy si i utrwalony wzorzec zachowania, cechujcy si gwaceniem
albo podstawowych praw innych osb, albo powaniejszych norm
i regu spoecznych
waciwych dla wieku, trwajcych co najmniej 6 miesicy, w czasie ktrych wystpuj
niektre z nastpujcych przejaww:
1. wybuchy zoci nadzwyczaj czste lub cikie w stosunku do poziomu
rozwojowego,
9

2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

czste ktnie z dorosymi,


czsto aktywne odrzucanie wymaga dorosych lub niespenianie regu,
czsto jakby rozmyle robienie rzeczy, ktre budz gniew u innych ludzi,
czste oskarenie innych za swoje wasne pomyki lub niewaciwe zachowanie,
czsta "wraliwo" i atwo wprowadzania w zo przez innych,
czste wpadanie w zo lub rozalenie,
czsta zoliwo lub mciwo
czste kamstwa lub zrywanie obietnic w celu uzyskania dbr lub przywilejw, lub
dla uniknicia obowizkw,
10. czste inicjowanie star fizycznych (nie obejmuje to star z rodzestwem),
11. uywanie broni, ktra moe powodowa u innych powane uszkodzenia ciaa (np.
kij, cega, rozbita butelka, n, strzelba),
12. pozostawanie poza domem po zapadniciu zmroku, mimo zakazu rodzicw
(rozpoczynajce si przed 13 rokiem ycia),
13. przejawianie fizycznego okruciestwa wobec innych osb (np. krpowanie, ranienie
lub podpalanie ofiar ),
14. przejawianie fizycznego okruciestwa wobec zwierzt,
15. rozmylne niszczenie wasnoci innych osb inaczej ni przez podpalenie).
16. rozmylne podkadanie ognia ze stwarzaniem ryzyka lub z zamiarem spowodowania
powanych zniszcze,
17. kradziee przedmiotw o niebanalnej wartoci bez konfrontacji z ofiar,
zarwno w domu, jak i poza nim (np. kradziee w sklepach, wamania,
faszerstwa ),
18. czste wagary ze szkoy, rozpoczynajce si przed 13 rokiem ycia,
19. co najmniej dwukrotne ucieczki z domu rodzicielskiego lub zastpczego,
albo
ucieczka jednorazowa trwajca duej ni jedn noc (nie obejmuje opuszczania
domu w celu uniknicia molestowania fizycznego lub seksualnego),
20.popenianie przestpstw wymagajcych konfrontacji z ofiar (wczajc kradziee
kieszonkowe, wymuszania, napady ),
21.zmuszanie innych osb do aktywnoci seksualnej,
22.czste terroryzowanie innych (np. rozmylne zadawanie blu lub ran
poczone z
uporczywym zastraszaniem, drczeniem, molestowaniem ),
23.wamanie do cudzego domu, samochodu, budynku.
Do spenienia kryterium wystarczy choby jednorazowe wystpienie objaww
wymienionych w punktach 11, 13, 15, 16, 20, 21, 23.
G2. Zaburzenie nie spenia kryteriw osobowoci dyssocjalnej, schizofrenii, epizodu
maniakalnego, epizodu depresyjnego, caociowego zaburzenia rozwojowego, ani
zaburzenia hiperkinetycznego. Jeeli spenione s kryteria zaburzenia emocjonalnego,
naley rozpozna mieszane zaburzenia zachowania i emocji:
- posta z pocztkiem w dziecistwie: pocztek przynajmniej jednego rodzaju
trudnoci z zachowaniem przed 10 rokiem ycia.
- posta z pocztkiem w wieku modzieczym : bez trudnoci z zachowaniem
przed 10 rokiem ycia.

10

Ciko zaburze zachowania:


- agodna - tylko nieliczne ( lub prawie adne ) trudnoci z zachowaniem
przekraczaj granice wymagane dla ustalenia rozpoznania oraz trudnoci z
zachowaniem powoduj tylko mae schody u innych osb
- umiarkowana - liczba trudnoci z zachowaniem oraz ich wpyw na innych
pozostaje porednia pomidzy "agodnym" i "cikim"
- cika - wystpuj liczne trudnoci z zachowaniem przekraczajce granic
uprawiajc do ustalenia rozpoznania albo problemy z zachowaniem powoduj
istotne szkody u innych, np. cikie urazy fizyczne, akty wandalizmu, kradziee.(
T. Wolaczyk, A. Koakowski, M. Skotnicka, 1999 r. s. 107 - 109 ).
Klasyfikacja ICD - 10 dzieli zaburzenia zachowania na nastpujce kategorie:
zaburzenia zachowania ograniczone do rodowiska rodzinnego
zaburzenia zachowania z nieprawidowym procesem socjalizacji
zaburzenia zachowania z prawidowym procesem socjalizacji
zaburzenie opozycyjno - buntownicze.
Zaburzenia zachowania ograniczone do rodowiska rodzinnego:
wystpuj oglne kryteria zaburze zachowania,
wystpuj trzy lub wicej z objaww wyliczonych w kryteriach G1, w tym co
najmniej trzy z punktw (9)-(23),
co najmniej jeden objaw spord punktw (9)-(23) wystpowa przez co najmniej
6 miesicy,
zaburzenia zachowania s ograniczona do rodowiska (kontekstu) rodzinnego
"(T.Wolaczyk, A. Koakowski, M. Skotnicka, 1999, s.109).
Do tej kategorii zaliczane s zaburzenia zachowania, ktre charakteryzuje
zachowanie dyssocjalne, agresywne a nie tylko zachowania buntownicze, opozycyjne lub
niszczycielskie i s cakowicie lub prawie cakowicie ograniczone do rodowiska
rodzinnego albo do interakcji z czonkami rodziny. Mog wystpowa kradziee w domu,
zachowania destrukcyjne jak amanie zabawek, niszczenie ubra, uszkadzanie mebli,
przemoc wobec czonkw rodziny i celowe podpalenia ograniczone do domu rodzinnego (
Klasyfikacja zaburze psychicznych i zaburze zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy
kliniczne i wskazwki diagnostyczne, 1997, s. 221 ).
Rozpoznanie wymaga, aby nie byo powaniejszych zaburze zachowania poza
rodowiskiem rodzinnym i aby relacje spoeczne dziecka poza nim mieciy si w normie
(T.Wolaczyk, A. Koakowski, M. Skotnicka, 1998, s.221).
Zaburzenia zachowania z nieprawidowym procesem socjalizacji:
wystpuj oglne kryteria zaburze zachowania,
wystpuj trzy lub wicej z objaww wyliczonych w kryteriach G1, w tym
co najmniej trzy z punktw (9)-(23),
co najmniej jeden objaw spord punktw (9)-(23) wystpowa przez co
najmniej 6 miesicy,
wyranie sabe zwizki osoby z grup rwienicz, przejawiajce si
izolacj, niepopularnoci, odrzuceniem, brakiem trwaych, bliskich,
11

wzajemnych przyjani "(T. Wolaczyk, A. Koakowski, M. Skotnicka,


1999, s.109-110)".
Ten typ zaburze charakteryzuje kombinacja caociowego zaburzenia dyssocjalnego
lub agresywnego z globalnie nieprawidowym zwizkiem dziecka z innymi dziemi.
Zaburzone relacje rwienicze przejawiaj si izolacj od innych
dzieci, niepopularnoci, odrzuceniem, brakiem bliskich przyjaci, empatycznych
zwizkw z innymi czonkami tej samej grupy wiekowej. Relacje z dorosymi cechuj si
rozdwikiem, wrogoci i urazami. Typowe zachowania to tyranizowanie, bjki,
stosowanie siy i przemocy, nasilone nieposuszestwo, niegrzeczno,
brak
wsppracy, opr wobec autorytetw, cikie napady zoci
i wciekoci (niekontrolowanej), okruciestwo wobec dzieci i zwierzt, niszczenie
wasnoci i podpalenia. Zaburzenie ujawnia si w wikszoci sytuacji, ale najbardziej
widoczne jest w szkole (Klasyfikacja zaburze psychicznych i zaburze zachowania w
ICD - 10. Rewizja 10 . Opisy kliniczne i wskazwki diagnostyczne, 1997, s. 221 -222 ).
"Zaburzenia zachowania z prawidowym procesem socjalizacji:
wystpuj oglne kryteria zaburze zachowania,
wystpuj trzy lub wicej z objaww wyliczonych w kryterium G1, w tym
co najmniej spord punktw (9)-(23),
co najmniej jeden objaw spord punktw (9)-(23) wystpowa co
najmniej 6 miesicy,
zaburzenia zachowania wystpuj w sytuacjach poza domem lub
rodowiskiem (kontekstem) rodzinnym,
zwizki rwienicze pozostaj w prawidowych granicach"
(T. Wolaczyk, A. Koakowski, M. Skotnicka, 1999, s. 110).
T kategori cechuje utrwalone wystpowanie zachowa dyssocjalnych lub
agresywnych, ktre wystpuje u dzieci raczej dobrze zintegrowanych z grup rwienicz.
Cech rnic jest obecno waciwych, trwaych przyjani z rwienikami. Relacje z
dorosymi stanowicymi autorytet s raczej ze, ale mog zachodzi dobre relacje z innymi
osobami. Czsto zaburzenie najwyraniej ujawnia si poza domem rodzinnym, a jego
ograniczenie do szkoy potwierdza rozpoznanie (Klasyfikacja zaburze psychicznych i
zaburze zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazwki diagnostyczne,
1997, s. 222 ).
Zachowania opozycyjno-buntownicze:
wystpuj cztery lub wicej z objaww wyliczonych w kryterium G1, w
tym nie wicej ni dwa spord punktw (9)-(23),
objawy kryterium B wi si z nieprzystosowaniem i nie s zgodne z
poziomem rozwojowym,
co najmniej cztery objawy wystpoway przez co najmniej 6 miesicy" (T.
Wolaczyk, A. Koakowski, M. Skotnicka, 1999, s 110).
Cech charakterystyczn tej grupy zaburze zachowania jest wystpowanie u dzieci
poniej 9 lub 10 roku ycia. Wyrnia je obecno nasilonego zachowania buntowniczego,
nieposusznego, prowokujcego i nieobecno powanych dziaa dyssocjalnych lub
12

agresywnych, ktre naruszaj prawo lub prawa innych osb. Podstawow cech
zaburzenia jest utrwalony wzorzec zachowania buntowniczego, prowokacyjnego,
negatywistycznego i niszczycielskiego, ktre przekracza normy zachowania wieku i
kontekstu spoeczno-kulturowego. Dzieci z tego typu
zaburzeniami skonne s do zoci, urazy, reagowania zdenerwowaniem wobec innych
osb. Wykazuj niski prg tolerancji na frustracj i atwo trac panowanie nad sob. Ich
bunt ma charakter prowokacyjny, inicjujcy konfrontacj.
W stosunku do innych zaburze zachowania w tym zaburzeniu brak jest takich
zachowa, ktre naruszaj prawo i podstawowe prawa innych jak: kradzie,
tyranizowanie, napaci i niszczycielstwo (Klasyfikacja zaburze psychicznych i zaburze
zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazwki diagnostyczne, 1997, s.
223).
W zwizku ze znacznymi zmianami kryteriw zaburze zachowania w kolejnych
midzynarodowych klasyfikacjach trudno jest poda czsto ich wystpowania w
populacji. DSM-IV podaje, e rozpowszechnienie zaburze zachowania wrd chopcw
wynosi 6-10%, za wrd dziewczt jest nisze i wynosi 2-9%. W badaniach
przeprowadzonych przy uyciu kryteriw ICD-9 w Niemczech (Mannheim) stwierdzono,
i rozpowszechnienie zaburze zachowania jest mniejsze ni 1%.
Wedug szacunku MEN okoo 140-150 ty. dzieci i modziey w wieku szkolnym
jest nieprzystosowanych spoecznie (2% populacji), za okoo miliona ( 10%-15% ) jest
zagroonych niedostosowaniem (Raport o sytuacji polskich rodzin w: Problemy
opiekuczo-wychowawcze 1996/9 r, s. 15 ). Inaczej przedstawiaj si dane jeli chodzi o
jednostki z subnorm intelektualn. W wietle diagnoz J. Konopnickiego (1971) zjawisko
to wystpuje u 55,0% uczniw szk specjalnych, natomiast badania przeprowadzone
przez W. Rempel (1997) wykazay wystpowanie zaburze zachowania u 34,4% ogu
diagnozowanych. Porwnywanie rozmiarw zaburze ustalonych w rnych badaniach
jest ogromnie utrudnione, co wynika w duej mierze z pynnoci pojcia i wieloci
definicji a take zastosowanych kryteriw. Ocena zaburze zachowania moe, wic
zalee od kryteriw, jakie przyjmiemy.

1.3 ETIOPATOGENEZA ZACHOWA NIEPRZYSTOSOWAWCZYCH


UWARUNKOWANYCH BIOLOGICZNIE

Od dawna badacze analizuj czynniki wyznaczajce ludzki zachowanie. Obecnie nie


spotyka si badaczy o skrajnych pogldach, ktrzy akcentuj rol czynnikw
rodowiskowych, a odrzucaj wpywy biologiczne lub odwrotnie. Wieloczynnikowa
koncepcja zaburze zachowania u dzieci i modziey ma wyran wyszo nad
jednoprzyczynowymi prbami wyjanienia problemu. Jak
pisze H. Sulestrowska (1989, s.122) "Pociga to za sob konieczno wielowymiarowej
diagnostyki".
Autorka podkrela, i nieprawidowy rozwj psychospoeczny dziecka jest
"(...)wypadkow ilociowej i jakociowej kombinacji warunkw zewntrznych
13

(rodowiskowych) i waciwoci osobowociowych danego dziecka. W diagnozie naley


wic uwzgldni nastpujce skadowe patogenetyczne:
1) czynniki rodowiskowe (przede wszystkim wpywy rodziny, ale take szkoy i
grupy rwieniczej),
2) moliwo nastpstw osobowociowych i charakterologicznych organicznego
uszkodzenia mzgu,
3) czynnik indywidualnej predyspozycji genetycznej, najmniej zreszt uchwytny i
zbadany" (H. Sulestrowska, 1989, s.122).
Badacze problemu podkrelaj, i u znacznej liczby dzieci z zaburzeniami
zachowania wyczne znaczenie patogenne wydaj si mie niekorzystne wpywy
rodowiskowe, przy czym rodowiskiem najsilniej oddziaywujcym jest rodzina. Mniej
lub bardziej wyraona patologia mzgowo-organiczna odgrywa rol czynnika znacznie
sprzyjajcego pojawieniu si nieprawidowego rozwoju
psychospoecznego przy wspistnieniu niekorzystnych wpyww rodowiskowych. Tak
wic na powstanie zaburze rozwoju psychofizycznego dziecka, a tym samym zaburze
zachowania ogromny wpyw maj dwie grupy czynnikw, wrd ktrych wyrnia si
czynniki biologiczne i czynniki psychosocjalne: rodowisko rodzinne, rodowisko szkolne
oraz grupy rwienicze (A. Popielarska, 1989)
Z uwagi na zakres i charakter publikacji wpywy rodowiska rodzinnego wymagaj
szerszego potraktowania, dlatego zostan omwione w nastpnym rozdziale.
1.3.1 CZYNNIKI BIOLOGICZNE

Czynniki biologiczne dotyczce rnych cech somatycznych organizmu zawizane s


cile z czynnikami psychologicznymi wchodzcymi w skad mechanizmu regulujcego
zachowania czowieka (A. Firkowska - Mankiewicz, 1972). Powizanie procesw
somatycznych i psychicznych nie podlega dzi dyskusjom. Mwi si o nim jako o
powizaniu dynamicznym i dwukierunkowym.
Do czynnikw biologicznych zalicza si przede wszystkim czynniki genetyczne, tj.
zestaw genw przekazywanych przez rodzicw w chwili poczcia. Zawieraj
one
zarwno potencjalne moliwoci, jak i anomalie rozwojowe
dziecka, a take czynniki paragenetyczne, dziaajce w okresie rozwoju zarodka i podu,
wpywajce na powstawanie rnorodnych wad rozwojowych o. u. n. oraz
skutki urazw fizycznych, chorb, stanw niedoborw w odywianiu dziecka, zaburze
hormonalnych, majcych wpyw na jego potencjalne moliwoci psychoruchowe po
urodzeniu.
Czynniki genetyczne i paragenetyczne ujmowane s w cisym powizaniu i
okrelane jako czynniki konstytucjonalne. Jak podkrela A. Popielarska (1989)
przy obecnym stanie wiedzy nie jest jeszcze moliwe oddzielanie w kadym przypadku
skutkw anomalii genetycznych od wad rozwojowych nabytych w yciu podowym, jak i
wyizolowanie pewnych form zachowania, ktre podlegaj procesom biologicznym, a
mog by uwarunkowane take przez czynniki zewntrzne dziaajce po urodzeniu
14

dziecka. Ostatnio dziki rozwojowi wiedzy z zakresu cytogenetyki wyodrbniono wiele


zespow uwarunkowanych genetycznie okrelanych jako:
1. mono i poligenopatie, istniejce w rozrodczych komrkach rodzicw przed
zapodnieniem i przekazywanych potomstwu przez dziedziczenie dominujce lub
recesywne,
2. genopatie, powstajce w trakcie dojrzewania komrek rozrodczych lub te po
zapodnieniu komrki jajowej ( np. na skutek zadziaania wirusw ),
3. chromosopatie, dotyczce chromosomw autosomalnych, jak i pciowych,
spowodowane zaburzeniami zapodnienia komrki jajowej lub nieprawidowym
podziaem zygoty, bd te wie mutacj komrki rozrodczej ( H.
Sulestrowska, 1989 ).
Wielu autorw uwaa, e patologiczne geny stanowi podoe nieprawidowego
rozwoju osobowoci, specyficznych zaburze zachowania i agresywnoci. Naley rwnie
podkreli, e nosiciele podoa genetycznego , tj. rodzice, s jednoczenie osobami, ktre
ksztatuj rodowisko dziecka od chwili jego urodzenia.
Z wnikliwych obserwacji wielu badaczy wynika, e niektre dzieci szczeglnie atwo
ulegaj demoralizujcym wpywom rodowiska, inne za opieraj si nim w zadziwiajcy
sposb. Jeli u dziecka nie stwierdza si uszkodze organicznych, a jego rodowisko jest
zdrowe, wwczas na myl przychodz uwarunkowania genetyczne. Wrd zaburze
zachowania pochodzenia dziedziczno - konstytucjonalnego wymienia si czsto
psychopati definiowan jako wrodzone odchylenie struktury osobowoci od przecitnej
miary, szczeglnie w zakresie charakteru, wcznie z nieprawidowociami ycia
uczuciowo-popdowego, uczuciowoci wyszej, temperamentu, sposobu reagowania na
bodce oraz napdu psychoruchowego (H. Spionek, 1975 za: T. Bilikiewicz).
Innym zaburzeniem uwarunkowanym genetycznie jest zesp nadpobudliwoci
psychoruchowej, ktry do niedawna uwaany by za zaburzenie organiczne powstajce w
wyniku mikrouszkodze orodkowego ukadu nerwowego w okresie okooporodowym.
Nazwa powyszego zaburzenia ulegaa wielokrotnym
zmianom.
Obecnie
w
pimiennictwie wiatowym dominuj
oficjalnie dwie nazwy. W klasyfikacji DSM-IV jest mowa o Attention Deficit
Hyperactivity Disorder (ADHD) czyli o zespole nadpobudliwoci psychoruchowej z
zaburzeniami koncentracji uwagi, za w klasyfikacji ICD-10 wystpuje termin
Hyperkinetic Disorder czyli zesp hiperkinetyczny lub zaburzenia
hiperkinetyczne. Zgodnie z najnowszymi badaniami ryzyko
wystpienia u dzieci ADHD wynosi okoo 3-10% i wzrasta do 50% w przypadku gdy
jedno z rodzicw obarczone byo zespoem hiperkinetycznym ( T. Wolaczyk,
A. Koakowski, M. Skotnicka, 1999 ). W chwili obecnej uwaa si raczej, e ADHD
dziedziczony jest wielogenowo tzn., e w naszym materiale genetycznym nie mona
znale jednego miejsca odpowiedzialnego za zesp nadpobudliwoci psychoruchowej.
Osoby cierpice z powodu ADHD mog mie specyficzne wzorce pracy mzgu. Dotyczy
to zwaszcza pracy kory przedczoowej obu pkul mzgowych, struktur gbokich,
spoida wielkiego oraz mdku. Prawdopodobnie istnieje take zaburzona rwnowaga
pomidzy dwoma podstawowymi przekanikami - noradrenalin i dopamin.
Nadpobudliwo psychoruchowa rozumiana medycznie oznacza zesp hiperkinetyczny,
bdcy schorzeniem i charakteryzujcy si wystpowaniem 3 grup objaww:
15

zaburzenia koncentracji uwagi,


nadruchliwo,
impulsywno.
W klasyfikacji DSM-IV dodatkowo rozpoznajemy podtypy ADHD (podtyp z przewag
zaburze koncentracji uwagi; podtyp z przewag nadpobudliwoci psychoruchowej;
podtyp mieszany).
"Jednym z czynnikw zwikszajcych ryzyko wystpienia zaburze zachowania jest
zesp hiperkinetyczny. ADHD i zaburzenia zachowania wspistniej, w zalenoci od
tego co umwimy si nazywa zaburzeniami zachowania (od 30-80%)
Wspwystpowanie zaburze zachowania i ADHD daje duo wiksze zaburzenia
rozwoju psychiki czowieka ni obecno tylko jednego z nich (T. Wolaczyk, A.
Koakowski, M. Skotnicka, 1999, s. 111).
Wiksza jasno ni w przypadku czynnikw genetycznych panuje w sprawie
zalenoci zaburze zachowania od uszkodze o.u.n. - uszkodzenie takie moe mie
charakter organiczny lub funkcjonalny.
Czynnoci paragenetyczne czsto decyduj o rozmiarach uszkodzenia o.u.n. i jego
funkcji u dziecka. Istotny wpyw na rozwj ukadu nerwowego maj niedobory tlenu
wynikajce zarwno z chorb matki, jak i wadliwej budowy oyska, zatrucia ciowego i
zej wymiany gazowej midzy oyskiem a podem ( A. Popielarska, 1989 za: J.
Czochaska, 1985).
Do czynnikw uszkadzajcych o.u.n. podu w drugiej poowie ciy zalicza si take
zakaenie matki pierwotniakiem Toxoplasma gandii lub krtkiem bladym
oraz niezgodno immunologiczna midzy ni a podem w zakresie antygenu Rh i grup
gwnych krwi.
W 25% przypadkw przyczynami organicznych uszkodze o.u.n. podu s
nieprawidowy przebieg porodu i powikania okooporodowe (A. Popielarska, 1989 ).
Urazy czaszki ze wstrzsem nale do najczstszych przyczyn uszkodzenia ukadu
nerwowego. Najcisza posta to urazy otwarte, w ktrych dochodzi do miejscowego
zniszczenia tkanki mzgu (M. Bogdanowicz, 1985). Skutkiem
uszkodzenia c.u.n. moe by epilepsja. Kolejnym czynnikiem powodujcym
uszkadzajcym c.u.n. s infekcje mzgowe (zapalenie opon mzgowych i mzgu).
Rwnie niektre choroby somatyczne mog szkodliwie oddziaywa na c.u.n. (np.
choroba reumatyczna).
Istniej choroby, ktre w prostej linii wpywaj na zaburzenia w zachowaniu. Nale
do nich m.in.: astma, powodujca wzmoon pobudliwo, choroba Basedowa
wynikajca z nadczynnoci tarczycy, cukrzyca i inne. Omwione przyczyny w znaczeniu
czynnika ryzyka wystpienia zaburze zachowania nie wyczerpuj caego ich rejestru (M.
obocki, 1989).
A. Popielarska (1989) podkrela, i czynniki patogenne nie zawsze wykazuj
jednakowy stopie szkodliwoci dziaania na o.u.n. dziecka. Wie si to nie tylko z
odmiennymi, uwarunkowanymi genetycznie sposobami reagowania organizmu na czynnik
patogenny. O stopniu powstaych uszkodze pod wpywem danego czynnika
szkodliwego decyduj mechanizmy obronne dziecka, ktrych sia
i zakres zale od osobniczych waciwoci dziecicego organizmu, przekazywanych
przez rodzicw dziedzicznie.
16

2. RODZINNE UWARUNKOWANIA ZABURZE ZACHOWANIA

2.1 ROZWJ DZIECKA W RODOWISKU RODZINNYM.

Rodzina jest podstawowym i najwaniejszym rodowiskiem w yciu czowieka. Jej


oddziaywanie zaznacza si ju w pierwszych dniach a nawet godzinach ycia,
dostarczajc dziecku dowiadcze ktre decyduj o cechach osobowoci czowieka. W
rodzinie dziecko zdobywa wiedz o sobie samym i uczy si wiata zewntrznego. Z oczy
rodzicw odczytuje po raz pierwszy obraz samego siebie i dowiaduje si ile jest warte.
Obserwujc rodzicw i rodzestwo uczy si podstawowych sposobw reagowania wobec
wydarze i osb. Naladujc osoby znaczce, zdobywa umiejtnoci rozwizywania
trudnoci, nawizywania kontaktw z innymi ludmi, przedstawiania swojego punktu
widzenia, zyskiwania sympatii i osigania zamierzonych celw. Rodzina bardzo gboko
oddziauje na osobowo czowieka, ksztatujc jej podstawowe rysy i wyposaajc j w
schematy zachowa, ktre mog by powielane przez cae ycie (W. Booz, 1997).
Rozwj dziecka jest powoln drog podzielon na etapy, ktre nastpuj po sobie, ale
s take nawzajem do siebie zalene. Jeli przeywane s w sposb waciwy, dojrzewanie
osobowoci przebiega normalnie, jeli natomiast jakie wewntrzne lub zewntrzne
czynniki zakcaj realizacj pewnego etapu, to istnieje niebezpieczestwo, e cae
dojrzewanie zatrzyma si na tym wanie poziomie. W dalszym okresie ycia dojrzewanie
osobowoci moe powodowa powane problemy wychowawcze, bowiem kada
osobowo jest wypadkow czynnikw wrodzonych i dziedzicznych oraz elementw
rodowiskowych (M. Pecyna,1998).
Rodzice powinni da dziecku jedzenie, ubranie, schronienie, wsparcie emocjonalne,
zapewni zdrowy kontakt fizyczny, opiek medyczn, poczucie bezpieczestwa i
wyposay w system poznawczy umoliwiajcy prawidowe rozumienie wiata. W sposb
naturalny rodzice maj bardzo delikatnie zaznaczon wadz. Rodzina ma za zadanie
stworzy warunki egzystencji czowieka oraz umoliwi zaspokojenie podstawowych
potrzeb wrd ktrych najczciej wymienia si: potrzeb bezpieczestwa, potrzeb
mioci i potrzeb akceptacji (M. Konopczyski,1996).
Potrzeba bezpieczestwa, uczucia staoci jest podstawow potrzeb, ktr powinni
zaspokoi opiekunowie. Dziecko ma wwczas pewno e nic zego si nie stanie, a
wszelkie jego kopoty bd waciwie rozwizane.
Potrzeba mioci wynika z pragnienia bycia kochanym i podziwianym.
Niezaspokojenie tych pragnie moe by przyczyn zachowa antyspoecznych.
Potrzeba akceptacji wyraa si w przyjciu dziecka takim, jakie ono jest,
niezalenie od jego zewntrznych cech czy brakw wewntrznych. Dziecko akceptowane
wzmacnia swoje poczucie bezpieczestwa.
Niezaspokojenie potrzeb dziecka powoduje powstanie u niego mechanizmw
obronnych, ktre z kolei powoduj zakcenia w jego zachowaniu.
17

Jedn z istotnych, a moe najistotniejsz funkcj rodziny jest jej dziaalno


socjalizacyjna. Dokonuje si ona poprzez mechanizmy naladownictwa, identyfikacji i
internacjonalizacji (M. Konopczyski, 1996).
Spenienie funkcji wychowawczej przez rodzicw wymaga zabezpieczenia rozwoju
fizycznego i umysowego dzieci, wprowadzenia ich w wiat kultury i sztuki,
przygotowania do samodzielnego ycia poprzez wyrobienie postawy twrczej i
wspuczestniczcej w otaczajcym wiecie, a take wprowadzenie w krg zagadnie
polityczno-spoecznych.
Wzorem rodziny jako prawidowo funkcjonujcego rodowiska wychowawczego
moe by tzw. rodzina pena, oparta na wizi biologicznej midzy rodzicami, realizujca
wsplne cele (M. Ochmaski,1997).
Rodzina nie zawsze jest w stanie naleycie wywizywa si ze swojego zadania
polegajcego na umoliwieniu dziecku rozwoju psychospoecznego. W powszechnym
przekonaniu rodzina zaburzajca rozwj dziecka to rodzina rozbita, przestpcza, pijacka.
To prawda, e rodziny z marginesu spoecznego nie s w stanie wychowa dzieci
przystosowanych do wymogw kulturalnego spoeczestwa, ale wiele modziey
ulegajcej chorobom psychicznym pochodzi z rodzin robicych wraenie dobrych,
speniajcych zewntrzne kryteria spoecznej poprawnoci. Zewntrzny obserwator nie
zawsze jest w stanie dostrzec tego, w jakich wzajemnych ukadach pozostaj czonkowie
takiej rodziny, tym bardziej, e ta zazwyczaj starannie ukrywa swoje problemy (J.
Storojnowski, 1998, s.126).
Tak wic rodzina moe mie istotn role w ksztatowaniu nieprawidowych cech
osobowoci i zaburze zachowania. S one najczciej wynikiem nieprawidowego
funkcjonowania rodziny. Przejawy nieprawidowego funkcjonowania rodziny mog
wyraa si poprzez:
1. niewypenianie podstawowych zada opieki nad dzieckiem lub delegowaniem jej
na inne osoby;
2. brak silnych wizi emocjonalnych midzy poszczeglnymi czonkami rodziny,
separacj emocjonaln lub izolowanie caej rodziny od innych ludzi;
3. nadmiern symbioz midzy czonkami rodziny, niewypuszczanie dziecka z
"pola" oddziaywania rodziny, wytwarzanie nadmiernej zalenoci;
4. nadopiekuczo w stosunku do dziecka, ktra moe by wyrazem postawy
lkowej, ale moe by take mask odrzucenia dziecka;
5. zaburzenia komunikacji trojakiego typu;
a. wszyscy w rodzinie musz wiedzie wszystko o wszystkich,
b. brak jest przepywu informacji, zwaszcza dotyczcych przey
emocjonalnych,
c. wystpuje tzw. podwjne wizanie, tzw. komunikaty werbalne s
sprzeczne z komunikatami niewerbalnymi,
6. erotyzacja stosunku rodzice - dziecko:
7. patologia rl w rodzinie - np. wrogo rodziny spada na tzw. koza ofiarnego:
8. opr rodziny przed ujawnieniem konfliktw, zaprzeczanie ich istnieniu (A.
Popielarska, 1989).

18

Wymienione wskaniki nieprawidowego funkcjonowania rodziny to tylko niektre


z dugiej listy. W gr wchodz take: brutalne traktowanie dziecka, nadmierny rygoryzm,
liberalizm oraz wiele innych.
Wikszo badaczy jest zdania, e zakcenia rodowiska rodzinnego stanowi
zupenie wystarczajcy czynnik patogenny, ktry moe doprowadzi do powstania
zaburze zachowania. Gwnie za wymienia si zaburzenia struktury rodziny,
niewaciw atmosfer rodzinn, wadliwe postawy rodzicielskie, metody nadzoru i
kontroli oraz przejawy patologii jako czynniki wyzwalajce nieaprobowane spoecznie
formy zachowania dzieci i wpywajce na formowanie si osobowoci nieprawidowej.

2.2 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE RODZINY DYSFUNKCJONALNEJ

Kada rodzina boryka si z problemami dnia codziennego, ktre trzeba pokonywa.


S rodziny potrafice sprosta tym obowizkom. Takie rodziny, ktre pomylnie
rozwizuj swoje problemy, kierujc si chci utrwalenia swojej wsplnoty i realizacji
przypisanych im funkcji nazywamy rodzinami funkcjonalnymi. Rodziny, ktre nie
potrafi
wypenia
naleycie
swych
funkcji,
nazywamy
rodzinami
dysfunkcjonalnymi(S. Kawula, 1998, s. 129). Termin dysfunkcja w odniesieniu do
rodziny oznacza system charakteryzujcy si takimi interakcjami jego czonkw, ktre
prowadz do frustracji ich podstawowych potrzeb, wykorzystywania niektrych osb z
rodziny, pogwacenia wanych praw osobistych, zaniku odpowiedzialnoci lub nadmiernej
odpowiedzialnoci niektrych osb z rodziny. W zakresie kontaktu system
dysfunkcjonalny cechuj: inwazja, deprywacja, wchanianie lub stapianie granic
poszczeglnych osb (C. Wills - Brandon, 1996r. s.193).
W kadej rodzinie dzieci, szczeglnie te mae s bezbronne i wymagaj ochrony
rodzicw we wszystkich strefach swej rzeczywistoci: fizycznej, seksualnej,
emocjonalnej, intelektualnej i duchowej. Rodzina funkcjonalna
troszczy si o zaspokojenie tych potrzeb, a w miar jak dziecko ronie - uczy je jak te
potrzeby zaspokaja samodzielnie. W rodzinie funkcjonalnej dzieci s ochraniane nie w
sposb nadopiekuczy lub niewystarczajcy ale w taki, ktry
strzee je przed poniajcym zachowaniem innych. Jednoczenie wspierane s w
konstruowaniu wasnych granic. Wszystkie dzieci rodz si z picioma charakterystycznymi dla istoty ludzkiej cechami, takimi jak: cenno, bezradno,
niedoskonao, zaleno i niedojrzao. Funkcjonalni rodzice pomagaj
rozwin kad z tych cech, tak aby dzieci stay si osobami szczliwymi w dorosym
yciu (P. Mellody, 1995, s.71).
W rodzinach dysfunkcjonalnych rodzice nie reaguj waciwie na wrodzone cechy
dziecka. Zamiast dziecko wspiera i ochrania, ignoruj je, albo atakuj za to, e takie
wanie jest.
Drogocenno dziecka nie jest mu uwiadamiana. Miast tego dziecko jest
bombardowane komunikatami podkrelajcymi jego mniejsz warto. W efekcie
dysfunkcjonalnych dziaa takich jak ignorowanie, wymiewanie i itp. Warto dziecka
19

ulega obnieniu i rodz si w nim postawy samozachowawcze wyraajce si tym, e


czuje si ono gorsze od innych.
Niedoskonao dziecka nie jest szanowana i uznawana. Dzieci s atakowane za sw
niedoskonao, za to, e s dziemi. Odmawia si im prawa do popeniania bdw, w
wyniku czego w yciu dorosym czsto staj si perfekcjonistami.
Zaleno dziecka w dysfunkcjonalnej rodzinie nie jest waciwie postrzegana.
Rodzice albo nadmiernie troszcz si o dziecko, nie pozwalajc mu na samodzielno,
albo je atakuj za posiadanie i wyraanie swych pragnie.
Niedojrzao dziecka w nieprawidowo funkcjonujcej rodzinie traktowana jest
bdnie. Od dzieci wymaga si zachowa zbyt dojrzaych lub infantylizuje si je.
H. N. Wright do zjawisk wiadczcych o dysfunkcjonalnoci rodziny zalicza:
naduycia; perfekcjonizm; rygoryzm; milczenie; represyjno; triangulacje;
"podwjne komunikaty"; niedostatek zabawy; cierpitnictwo; wzajemne uwikania.
"Obecno tych zjawisk" w yciu rodziny oraz czsto ich wystpowania mwi o
stopniu odejcia od normy"(H. N. Wright, 1996, s.115).
1. Naduycia
Naduycia, ktre s typow cech le funkcjonujcej rodziny, mog mie charakter
krzywdy fizycznej, emocjonalnej i seksualnej, jak rwnie powanych zaniedba w
tych dziedzinach. Znca si nad dzieckiem mona w sposb jawnie drastyczny np. bijc je - lub trudno uchwytny: ignorujc je. Krzywd wyrzdza si dziecku
zmuszajc je do ogldania aktw przemocy wobec innych czonkw rodziny. Inn
form przemocy jest zadawanie cierpie emocjonalnych. Przykadami takiego
postpowania s:
przedstawianie samych negatywnych alternatyw
systematyczne zrzucanie winy na dziecko
znieksztacanie rzeczywistoci wypowiedziami typu: "Twj ojciec nie ma
problemu z alkoholem, po prostu pracuje zbyt ciko i jest zmczony"
postawa nadopiekucza
obarczanie innych win za kopoty dziecka
podwjne komunikaty

2. Perfekcjonizm
Perfekcjonizm rzadko uwaa si za symptom nieprawidowoci, niemniej jednak jest
on czst przyczyn problemw rodzinnych.
Rodzic - perfekcjonista komunikuje innym swoje zasady i wymagania takimi
metodami, jak: reprymendy i karcenie, gniewanie, przeszywajce spojrzenia
itd. Wszystko to oznacza: wci jeszcze nie jest dobrze. W yciu codziennym
kieruje si sowami: musisz, powiniene, nie wolno. Sowa te to narzdzia suce
do wzmagania poczucia winy i osabiania ambicji.
3. Rygoryzm
W nieprawidowej rodzinie obowizuj niezomne zasady, rygorystyczny tryb ycia
oraz taki sam system pogldw na wiat. ycie skada si z przymusu,
20

rutyny, dokadnie uregulowanych sytuacji,


kontrolowanych znajomoci i
faszywych sdw. Rado, niespodzianki i spontaniczno nie maj prawa zaistnie.
4. Milczenie
Rodzina dysfunkcjonalna przestrzega reguy knebla. adne rozmowy nie mog
odbywa si poza obrbem wasnych czterech cian. Dzieciom nie wolno nikogo
prosi o pomoc ani si zwierza.
5. Represyjno
Represyjno polega na tumieniu i opanowywaniu emocji. Emocje to bardzo wany
element ludzkiej psychiki. Pomagaj nam, dziaajc jak zawr bezpieczestwa, nie
tylko waciwie "odczyta" smutki i radoci, ale i odpowiednio ma nie reagowa.
Tumienie uczu to ycie w zakamaniu. W prawidowo funkcjonujcej rodzinie
ludzie umiej rozpozna uczucia, wyraa je i dzieli si nimi z innymi. Przede
wszystkim potrafi ustali na podstawie emocji potencjalne rda zagroe. Rodzina
dysfunkcjonalna grzebic emocje, podlega rnorodnym gwatownym skutkom.
6. Triangulacja
Termin ten w tym kontekcie odnosi si do sposobu rodzinnego porozumiewania. O
triangulacji mwimy wwczas, gdy dwaj czonkowie rodziny uywaj trzeciego w
charakterze porednika. Dziecko w takiej sytuacji wcigane jest w sprawy, w ktrych
nie powinno uczestniczy. Zaczyna odpowiada za winy nie popenione,
dowiadcza uczu przedwczenie obciajcych jego wraliw psychik.
7. "Podwjne komunikaty"
Podwjne komunikaty wystpuj wwczas, gdy komunikatowi werbalnemu przeczy
komunikat niewerbalny.
8. Niedostatek zabawy
le funkcjonujca rodzina z reguy nie potrafi si odpry, bawi i cieszy. ycie
jest tu spraw przeraliwie zasadnicz, a motto brzmi: Bd powany,
pracuj bez wytchnienia, od tego zaley twoja warto. Zabawa to strata czasu.
9. Cierpitnictwo
Rodzina dysfunkcjonalna wykazuje wysok odporno na ble i zniewagi. Dzieci
wci wysuchuj rodzicielskich kaza o potrzebie powicania si dla innych nie
baczc na wasne koszty.
10. Wzajemne uwikania
Czonkowie le funkcjonujcej rodziny s emocjonalnie oraz pod kadym innym
wzgldem wzajemnie uwikani w swoje problemy. Rozmywaj si indywidualnoci,
zacieraj kontury psychiki jednostek. Kopoty rodzicw staj si kopotami dzieci.
Nikt tu nie myli sam w swojej odpowiedzialnoci, nikt nie odczuwa za siebie.
W rodzinach dysfunkcjonalnych panuj faszywe zasady i reguy rodzinne. Z
teoretycznego punktu widzenia zasady obowizujce w rodzinie maj zapewni dziecku
bezpieczestwo i waciwy kierunek wychowania.
Niejeden rodzic wicej wysiku wkada w nauczenie dziecka lepego bezwzgldnego
posuszestwa ni w jego rozwj w wymiarze ludzkim. Dobre
Dziecko to takie, ktrego nie wida ani nie sycha. Tacy rodzice posuguj si kodeksem
zasad, ktre przejli od swoich rodzicw lub innych bliskich i uznaj je za obowizujcy
kanon.
Wrd bdnych zasad Wright wymienia:
21

Przywilejem rodzicw jest bezwzgldna wadza i kontrola nad dzieckiem.


Jedynie rodzice maj prawo decydowa, co jest dobre, a co ze.
Jeli matka gniewa si, win zawsze ponosi dziecko.
Dziecko ma obowizek broni i osania rodzicw.
Dom to nie miejsce dla dziecicych fanaberii.
Najwaniejsza rzecz to zama wol dziecka (H. N. Wright, 1996,s.124).
Innym przypadkiem niefortunnego wkadu rodzicw w funkcjonowanie rodziny jest
brak troski o dziecko. Rwna si to opuszczeniu bezbronnej i niezaradnej osoby.
Opuszczenie moe przybiera rne formy. Mamy z nim do czynienia wtedy, gdy jedno
lub dwoje rodzicw:

Porzuca dziecko fizycznie.


Nie okazuje mu uczu.
Nie przyjmuje dziecicych objaww mioci.
Nie zaspakaja waciwej dla kadej fazy rozwoju potrzeby opieki i
oparcia.
Dopuszcza si naduy w sferze fizycznej, seksualnej, emocjonalnej bd
duchowej.
Czyni z dziecka obiekt zastpczy, sucy do zaspokajania wasnej nie
spenionej potrzeby emocjonalnego oparcia si na kim.
Wykorzystuje dziecko do zaspokojenia innych istniejcych w zwizku
maeskim potrzeb.
Dopuszcza si czynw bezwzgldnych.
Ukrywa te czyny przed ludmi (...), a dziecko musi mu w tym pomaga
(...).
Nie powica dziecku czasu ani uwagi, nie zajmuje si jego
wychowaniem (H. N. Wright, 1996, s. 125)
Tam gdzie wystpuje jedno lub wicej z opisanych zjawisk dochodzi do zamiany rl
midzy dziemi i rodzicami. Niektre z narzuconych przez rodzicw zasad rodzinnych
mog wywoa u dzieci wstyd. Wstyd jest jednym z najbardziej przygnbiajcych i
wyniszczajcych nerwowo stresw ludzkiej psychiki. Uczucie wstydu sprawia, e ycie
traci blask i kadzie wiele plam na wizerunku wasnym dziecka. Aby jako zwalczy to
cierpienie dziecko buduje osobowo fikcyjn: jest to maska ochronna, za ktr chce
ukry cay swj bl i samotno.
W rodzinach dysfunkcjonalnych, w ktrych rodzice nie zaspakajaj potrzeb
psychicznych dzieci, nie uznaj ich wartoci, dzieci wchodz w role, ktre pozwalaj im
zaskarbi sobie przychylno i wzgldy dorosych. Role te s zazwyczaj dokadnie
przydzielone a ich schematy wg Wright (1996, s 130-137) przedstawiaj si nastpujco:
Robotnica - to osoba dwigajca na swoich barkach cay ciar prowadzenia
domu. Ma ona nieprawdopodobnie rozwinite poczucie obowizku.
Stabilizatorka, czyli gazka oliwna -gwny jej cel to zapobieganie
konfliktom i strzeenie rodzinnej jednoci bez wzgldu na ogrom wysikw
czy powice. Stabilizatorka boi si o rodzin, motorem jej dziaa jest lk o
to, by nikt jej nie opuci.
22

Samotnica - jej obron przed panujcym w domu napiciem jest separacja


fizyczna i emocjonalna. Unika ona bliszych kontaktw ze wszystkimi bez
wyjtku. Samotnica jest zagubionym dzieckiem, zapomnianym przez ca
rodzin.
Bohaterka - dziki jej sukcesom rodzina zdobywa poklask i rozgos.
Spenianie wymaga, oczekiwa i zaspokajanie gustw innych to jej dewiza,
to take przyzwyczajanie, ktre staje si drug natur.
Maskotka - osoba ta peni funkcj familijnego bazna. Wnosi do rodziny
elementy humoru i zabawy, rozadowuje tym napicia. Bazestwa su
ukryciu cierpie i dotkliwego poczucia izolacji.
Manipulatorka - to osoba uywajca rnych metod aby zdoby wszystko
czego zapragnie. Moe odgrywa osob wt i sab, symulowa chorob
itp..
Krytykantka - specjalizuje si w wytykaniu wszelkich potkni i bdw
innym czonkom rodziny. Cechuje j sarkazm, zoliwo i skonno do
narzeka.
Kozio ofiarny -ta osoba suy caej rodzinie za ofiar. Osoba uwiziona w
roli koza ofiarnego na pozr niczym si nie przejmuje, w rzeczywistoci to
ona jest najwraliwsz w caej rodzinie jednostk.
Maa ksiniczka tatusia( may mczyzna mamusi ) -dziecko w takiej
sytuacji peni namiastk ma lub ony dla drugiego z rodzicw.
Pogwacone tu zostaj granice oddzielajce krain dziecistwa od wiata
ludzi dorosych.
witoszka - rodzina wie z dzieckiem nadzieje na przyszo, yczc sobie
aby zaangaowao si ono bez reszty w dziaalno misji chrzecijaskiej, czy
innej instytucji o charakterze religijno - spoecznym.
W zdrowej rodzinie jednostce wolno by sob, wolno miao prezentowa i rozwija
prawdziw osobowo. Dzieci, na ktrych nie ciy konieczno utrzymania rodziny nie
musz nakada masek ani gra osobliwych rl.
U dzieci wywodzcych si ze le funkcjonujcych rodzin wystpowa mog liczne i
bardzo rne symptomy ich dziecicych przey. Utrwalona reakcja obronna i twardy
opr wewntrzny pozwalaj im znie bl, ale nosz one w sobie ywe rany emocjonalne.

2.3

ZABURZENIA STRUKTURY A NIEPRZYSTOSOWANIE


SPOECZNE DZIECI

Ojciec matka i dziecko tworz niezbdne elementy rodziny ludzkiej. Brak


ktregokolwiek z tych elementw stanowi zagroenie deformujce zarwno biologiczn,
jak i spoeczn warto tej podstawowej dla czowieka grupy spoecznej. Rodzina dziki
staoci skadu osobowego daje dziecku oparcie i poczucie bezpieczestwa. Stabilno
23

rodowiska rodzinnego stanowi bardzo wany czynnik rwnowagi emocjonalnej i zdrowia


psychicznego jednostki.
Wikszo badaczy uwaa, e par stanowic o penoci rodziny jest para maeska
bdca te par rodzicielsk.
Jednym z czynnikw zakcajcych spenianie przez rodzin funkcji wychowawczej
wobec dziecka s zmiany w strukturze rodziny. W literaturze pedagogicznej utrzymuje si,
e struktura spoeczna rodziny obejmuje swoim zasigiem zoony zakres czynnoci
rodowiska rodzinnego, takich jak skad osobowy, stan liczebny, ukad pozycji i rl
spoecznych, stosunki spoeczno - prawne czce czonkw rodziny, wizi osobiste
funkcjonujce midzy nimi (M. Ochmaski, 1997 za: M.Tyszkowa, 1964).
Struktura rodziny w duej mierze wpywa na powstawanie w rodzinie okrelonych
sytuacji spoeczno - wychowawczych, poniewa im wiksza rodzina,
tym wiksza liczba systemw oddziaywa wychowawczych na czonkw rodziny.
Ponadto struktura rodziny moe by rozpatrywana jako jeden z elementw, wpywajcych
na poziom warunkw bytowych oraz stan opieki i kontroli nad dzieckiem.
Dla prawidowego rozwoju dziecka nieobojtne jest, czy wychowuje si ono w
rodzinie penej, niepenej, zrekonstruowanej czy zastpczej.
Na prawidow socjalizacj duy wpyw wywiera rodzina pena. Przez rodzin
pen rozumie si obecno obojga rodzicw. W rodzinie niepenej brak jest jednego z
naturalnych rodzicw z powodu separacji, rozwodu lub mierci. Rodzin zastpcz
charakteryzuje adopcja lub przyjcie przez opiekunw, ktrzy zastpuj rodzicw; rodzina
zrekonstruowana to taka w ktrej nastpio powtrne zawarcie zwizku maeskiego.
Czynnikiem zakcajcym prawidowe przystosowanie dziecka s zmiany w
strukturze rodziny. W Polsce i na wiecie dominuj rodziny samotnych matek. Jak
podkrela W. Booz (1997) s to relacje cenne ale niewystarczajce. Obecno obydwu
wzorw osobowych uatwia przyswojenie typu zachowa odpowiadajcych pci. Zwizek
z matk odgrywa decydujc rol w formowaniu si struktury emocjonalnej dziecka,
natomiast zwizek z ojcem wpywa w sposb zasadniczy na formowanie si porzdku
otaczajcego wiata, a wic system norm etycznych, nagrd i kar, hierarchii wartoci
zerodkowanej wok stosunkw z innymi ludmi, prawidowych i podanych postaw i
zachowa (K. Pospiszyl, 1980).
Rozwaajc rol rodziny w wychowawczym ksztatowaniu osobowoci dziecka i
zalenoci efektw wychowawczych od czynnikw tkwicych w rodzinie, wikszo
badaczy wysuwa na plan pierwszy te cechy ycia rodzinnego, ktre mona nazwa wizi
emocjonaln dziecka z rodzin. Wi ta wyksztaca si w toku zaspokajania potrzeb
dziecka i zaley od sposobu ich zaspokojenia przez rodzin.
Rodzinie jako pierwszemu rodowisku ycia dziecka przypada specyficzna rola w
zaspokojeniu jego potrzeb. Szczeglne zadanie ma matka. Psychoanalitycy i inni
psychologowie gbi zwracaj uwag na uwarunkowan biologicznie i popdowo
wi emocjonaln matki z dzieckiem, a naruszenie owej wizi ich
zdaniem powoduje nieuchronne i nieodwracalne zakcenia w rozwoju osobowoci
dziecka.

24

Silniejszy zwizek matki z dzieckiem jest czym zupenie naturalnym,


a przemawiaj za tym nastpujce fakty:
1. silniejsza wi biologiczna ciaa matki z ciaem dziecka warunkuje
niezwykle siln wi psychiczn,
2. waciwoci psychiczne kobiety pozwalaj lepiej wnikn w psychik
dziecka (K. Pospiszyl, 1980).
Siln wi emocjonaln matki z dzieckiem zapewnia mio macierzyska. "Matka
jest pokarmem, mioci, ciepem, ziemi. By kochanym przez ni to tyle, co by ywym,
zakorzenionym, mie ojczyzn i dom" (K. Pospiszyl, 1980, s 29 za:
Fromm 1966). Wg Fromma znamienne dla mioci macierzyskiej s: bezwarunkowo,
wszechobecno i stao.
Mio bezwarunkowa - oznacza, i dziecko nie musi spenia adnych
warunkw aby by kochanym, wystarczy e jest.
Wszechobecno - wyraa si tym, e matka potrafi kocha dziecko niezalenie
od okolicznoci.
Stao- oznacza, e matka nigdy nie przestaje kocha dziecka.
Mio macierzyska stanowi podstaw prawidowego rozwoju dziecka. Nie
wszystkie matki peni waciwie swe role. Niektre rzutuj na dzieci swe lki, co
ogranicza ich waciwy rozwj. Naley wspomnie take o matkach borykajcych si z
dogbnymi konfliktami i niespenionymi pragnieniami, o matkach ktre w kontaktach ze
swym dzieckiem przelewaj na nie wszystkie swoje potrzeby usiujc je zaspokoi. W ten
sposb dochodzi do powstania nieprawidowych i niewystarczajcych relacji matka dziecko, cechujcych si postawami dogbnego odrzucenia dziecka, czy brakami
emocjonalno - uczuciowymi. Niewystarczajce relacje tworz sytuacje braku i
koresponduj z zaburzeniami wynikajcymi z niedostatkw uczuciowych, ktre mog by
cakowite lub czciowe. Troskliwo materialna posiada mniejsze znaczenie ni
troskliwo psychologiczna (uwaga, mio, czuo). Wiele matek nie potrafi pomc
swym dzieciom, nie potrafi rozpozna ich potrzeb. W ich relacjach brakuje tak istotnych
skadnikw jak; zaufanie, cigo, stao, a przede wszystkim brakuje przestrzeni, w
ktrej dziecko moe dowiadczy swoich wasnych uczu.
Negatywnym zjawiskiem pozostajcym w centrum uwagi pedagogw, psychologw i
socjologw jest rozbicie rodziny. Rozbicie podstawowej struktury rodziny odbywa si
poprzez separacj, rozwd lub mier. Jest to rozbicie formalne lub poprzez wewntrzne
antagonizmy midzy maonkami, nazywane emocjonalnym rozbiciem rodziny ze
wzgldu na zaburzenie wizi. Badacze zjawiska podkrelaj, e w przypadku rozbicia
rodziny nakadaj si na siebie dwojakiego typu sytuacje fraumatyzujce dla dzieci.
Pierwsza to poprzedzajcy rozbicie rodziny konflikt maeski, ktry dziecko przeywa
jako zagroenie,
druga sytuacja traumatyzujca to wzrastanie potem w rodzinie niepenej z jednym zamiast
dwch wzorw osobowych (M. Ziemska, 1975).
Niektre badania wykazay, e dla dzieci o wiele bardziej negatywne s postawy
przemocy i otwartej wrogoci, jakie mog istnie pomidzy rodzicami, ktrzy yj razem,
ni ich faktyczna separacja, w konsekwencji ktrej dziecko co prawda yje tylko z jednym
rodzicem, ale za to w otoczeniu bardziej spokojnym (Tejera de Meer, 1995).
25

Badacze zgodni s co do tego, e model antagonizmw i wzajemnego zwalczania si


przez rodzicw wpywa na powstawanie zaburze zachowania u
dzieci. Niezgoda i brak mioci w stosunkach interpersonalnych wi si z rozwojem
skonnoci i zachowa aspoecznych. Odejcie za rodzica tworzy w
dziecku szczeglnie bolesn deprywacj i pustk. Dzieci prawie zawsze dochodz do
wniosku, e jeeli co negatywnego dzieje si w rodzinie, to wanie z ich winy.
Dzieci z rodzin rozbitych mog wycofywa si emocjonalnie, mog ucieka w
perfekcjonizm, przejawia zaburzenia zachowania. Dzieci, ktrych rodzice
rozwiedli si znacznie czciej popeniaj samobjstwa, przejawiaj skonnoci
homoseksualne, wchodz w konflikt z prawem, wykazuj przejawy niedostosowania (J.
Conway, 1995).
Dopiero od lat siedemdziesitych i osiemdziesitych w pracach naukowych z
pedagogiki i socjologii podkrela si istotn role ojca w procesie wychowawczym i
rozwoju dziecka. Pogld, e ojciec powinien uczestniczy w procesie wychowania,
jakkolwiek rozpowszechniony, bywa do czsto tumaczony intuicyjnie, a w codziennym
yciu rozmaicie realizowany. Ojciec inaczej ni matka wyraa swoj mio. Mio
ojcowska bywa nagrod za co; za wywizywanie si z zadania, spenienie jakiej nadziei
wskutek czego dziecko nabiera przekonania, e na t mio trzeba sobie zasuy. W
naturze mioci ojcowskiej tkwi fakt, e posuszestwo staje si gwn zalet,
nieposuszestwo gwnym grzechem, a kar jest odebranie ojcowskiej mioci (K.
Pospiszyl, 1986).
Brak ojca lub jego psychologiczna nieobecno wpywa na trudnoci
przystosowawcze dzieci. Dowodz tego badania nad genez postaw lkowych, ktre
bywaj czynnikiem zdecydowanej wikszoci patologicznych form zachowa.
Niedostatki opieki ojcowskiej czste s w rodzinach schizofrenikw (pacjenci chorzy
na schizofreni poddawani byli rygorystycznemu wychowaniu). Agresywny ojciec
wpywa na ksztatowanie agresywnych postaw u chopcw, rzadziej u dziewczt.
Konieczno czstego obcowania z ojcem zostaa wykazana w badaniach nad
przyczynami psychopatii (K. Pospiszyl, 1986).
Na rozwj spoeczny dzieci wpyw ma dominacja rodzicw. Badania dowodz, e
zarwno na dziewczta jak i chopcw niekorzystny wpyw wywiera dominacja matki. Do
objaww zego przystosowania wrd dziewczt nale przede wszystkim niemiao i
zahamowanie. Wrd chopcw dominujce matki wytwarzaj postawy agresywne,
nadmiern impulsywno, szczegln wrogo wobec dziewczt (K. Pospiszyl, 1984).
Wikszo badaczy zgodnie podkrela, e uksztatowanie si trwaej wizi
uczuciowej dziecka z rodzin ma ogromn rol w rozwoju i wychowaniu dziecka, jest
mechanizmem zabezpieczajcym jednostk w pniejszym wieku przed wykolejeniem lub
wypaczeniem.
Zdecydowanie negatywnie na rozwj dziecka wpywa wczesna deprywacja kontaktu
emocjonalnego z matk. Zdaniem wielu autorw skutki wczesnych dowiadcze
deprywacyjnych s w zasadzie trwae i nieodwracalne. Okresem
krytycznym dla rozstania si z matk jest wiek chronologiczny midzy 5 miesicem a
trzecim rokiem ycia. Dzieci wczenie osierocone przejawiaj w okresie adolescencji i
wieku dojrzaym
rnorodne zaburzenia o charakterze neuropatycznym
i
psychopatycznym oraz tendencje do zachowa aspoecznych.
26

2.4 POSTAWY RODZICIELSKIE I ICH ZNACZENIE W YCIU DZIECKA

W yciu rodzinnym wanym problemem s postawy rodzicielskie, ktre okrelaj


uczuciowy stosunek rodzicw do dzieci. M. Ziemska (1969) okrela postaw rodzicielsk
jako tendencj do zachowania si w pewien specyficzny sposb w stosunku do dziecka.
Wg autorki kada postawa zawiera trzy zasadnicze komponenty; uczuciowy, mylowy i
dziaaniowy. Element uczuciowy w postawie jest najbardziej charakterystyczny i
znaczcy, gdy wyznacza kierunek i charakter mylenia i dziaania rodzicw. Skadnik
mylowy znajduje wyraz w pogldach na temat dziecka, w ocenie jego zachowania.
Komponent dziaania to przejaw czynnego zachowania si wobec dziecka. Autorka
wyodrbnia postawy pozytywne i negatywne. Do grupy postaw pozytywnych zalicza;
akceptacj dziecka; wspdziaanie z dzieckiem; dawanie dziecku rozumnej swobody
i postaw uznania praw dziecka.
Do grup postaw niewaciwych M. Ziemska zalicza:
1. Postaw unikajc - cechuje j ubogi stosunek uczuciowy lub zupena
obojtno. Przy tej postawie wystpuje zaniedbywanie dziecka pod rnymi
wzgldami - zarwno jego potrzeb uczuciowych, jak i w zakresie opieki nad nim.
Zaznacza si niedbao i niekonsekwencja w przestrzeganiu wymaga,
lekkomylno lub wrcz obojtno wobec niebezpieczestwa.
2. Postawa odtrcajca - charakteryzuje si nadmiernym rygoryzmem, jawn
wrogoci lub zaniedbywaniem, stosowaniem nadmiernych kar,
oschoci, agresywnoci werbaln i fizyczn. Rodzice nie lubi dziecka i nie
ycz go sobie, ywi wobec niego rozczarowania. Opiek nad nim uwaaj za
odraajc lub przekraczajc ich siy.
3. Postawa nadmiernie wymagajca - przejawia si w stawianiu dziecku zbyt
wysokich wymaga, w daniu sukcesw. Dziecko ma zdaniem rodzicw
dostosowa si do wytworzonego przez nich wzoru osobowego. Inne cechy tej
postawy to: nieprzyznawanie prawa do samodzielnoci, ograniczanie swobody i
aktywnoci przez zakazy, nakazy i nagany, zmuszanie, stosowanie sztywnych
regu. Dziecko traktowane jest z pozycji autorytetu bez uznawania jego praw.
4. Postawa nadmiernie ochraniajca - podejcie do dziecka jest bezkrytyczne, a
ono uwaane za wzr doskonaoci. Rodzice traktuj dziecko pobaliwie, z
nadmiern opiekuczoci, staraj si rozwiza za nie
wszystkie problemy
yciowe, nie dopuszczajc go do gosu i
samodzielnoci. Inne cechy tej postawy to izolowanie spoeczne dziecka i
paniczny nieuzasadniony lk o jego bezpieczestwo.
Postawy rodzicielskie uznawane za negatywne przyczyniaj si do niezaspokojenia
potrzeb dziecka i wpywaj na rozwj okrelonych form jego zachowania. Postawa
odtrcajca sprzyja ksztatowaniu si u dziecka agresywnoci, nieposuszestwa,
kamstwa, zahamowania rozwoju uczu spoecznych i zachowaniu aspoecznemu. Inne
27

negatywne postawy wyzwalaj podobne zachowania a take powoduj narastanie stanw


lkowych, przyczyniaj si do rozwoju egoizmu u dzieci (M. Ziemska 1969).
Naley jednak podkreli, e postawy rodzicielskie nie s jednymi czynnikami
wpywajcymi pozytywnie lub negatywnie na efektywno pracy wychowawczej.
Okrelaj tylko pewne kierunki czy tendencje w ksztatowaniu si osobowoci dziecka,
natomiast nie tumacz w peni jego zachowania.
Z postawami rodzicielskimi cz si w sposb istotny typy osobowoci rodzicw.
W literaturze zagadnienia wymienia si rne ich typy i znaczenie patogenne dla
powstawania zaburze zachowania.
J. Obuchowska (1976) wyodrbnia sze typw osobowoci matek bdcych
przyczyn negatywnego funkcjonowania dziecka. S to matki: autokratyczne,
pedantyczne, niezrwnowaone, niekochajce, nieszczliwe.
Matka
autokratyczna
wymaga
od
dziecka
bezwzgldnego
podporzdkowania, bezustannie nim steruje. Dziecko boi si matki, dlatego za
wszelk cen chce speni jej oczekiwania.
Matka pedantyczna jest drobiazgowa, nieustpliwa, korygujca, cigle
narzuca dziecku zbyt wysokie wymagania. Dziecko nie mogc sprosta tym
wymaganiom naraone jest na utrat mioci.
Matka lkowa jest niezmiernie skrupulatna i opiekucza. Nie potrafi doceni
moliwoci dziecka. Chroni je przed rwienikami, rozwizuje za nie
wszelkie problemy.
Matka niezrwnowaona, nerwowa, najczciej przemczona prac nie
potrafi znale czasu dla siebie i dla rodziny co powoduje jej wybuchowo i
draliwo.
Matka niekochajca nie troszczy si o dziecko, nie powica mu czasu,
podrzuca dziecko pod opiek krewnym. Dziecko czuje si nieszczliwe,
pozbawione bezpieczestwa.
Matka nieszczliwa to kobieta smutna, zgorzkniaa, czsto zawiedziona
poyciem maeskim. Niekiedy przelewa na dziecko wszystkie swoje
uczucia, czasami odrzuca je, gdy jest podobne do ojca.
Matka stresujca dziaa niezalenie od innych ukadw w rodzinie. Jej ujemny
wpyw na dziecko moe by z trudem kompensowany. Zdarza si, e
niektre waciwoci matek wystpuj rwnoczenie i wwczas ich stresujcy wpyw jest
jeszcze wikszy.
Wrd typw ojcw najsilniej zaznaczon rol patogenn przypisuje si
nastpujcym typom: typ ojca nieobecnego; rygorystycznego i surowego oraz ojca
gronego (H. Spionek 1975 , s. 52).

28

Typ ojca nieobecnego stosuje si zarwno do okrelenia sytuacji, w ktrej


autorytet ojca sprowadzony jest do minimum wobec dominujcej matki, jak
rwnie dla oznaczenia braku zainteresowania ojca sprawami dziecka.
Typ ojca rygorystycznego i surowego cechuje nadmierne egzekwowanie
wymaga w stosunku do dziecka.
U ojcw gronych neuropsychiatrzy wykrywaj nierzadko utajon wrogo i
nienawi do wasnych dzieci. Typ ojca gronego jest czsto spotykany w
rodzinach alkoholikw.
Wymienione typy osobowoci ojcw i matek wpywaj niekorzystnie na
ksztatowanie si stosunkw rodzinnych i atmosfer ycia domowego co powoduje
zaburzenia i deformacje rozwoju emocjonalno-spoecznego u dzieci.

2.5 METODY NADZORU I KONTROLI A ZABURZENIA ZACHOWANIA

Do najczciej stosowanych metod wychowawczych nale kary i nagrody. Za


zachowanie niepodane stosuje si rnego rodzaju kary, ktre stanowi wiadomy
zabieg wychowawczy. S one nieuchronnym skutkiem postpowania niezgodnego z
oglnie przyjtymi normami. Pojcie kary obejmuje rnorodne prby eliminacji
niewaciwych poczyna dziecka. Jako narzdzie wiadomego wychowania, kara musi
by stosowana w zalenoci od tego, w jakim momencie rozwoju znajduje si dziecko. Na
og kary wymierzane s w zdenerwowaniu, bez
jakiegokolwiek przemylenia, celem wyadowania na dziecku wasnego gniewu. Bywaj
przez to czsto niesprawiedliwe i poniajce dziecko (M. Pecyna, 1998).
Karzce zachowania to najczciej krytyka dziecka, ograniczanie jego praw przez
system nakazw i zakazw, wpajanie dziecku poczucia winy, ignorowanie go,
dystansowanie si, odbieranie mioci oraz do powszechnie stosowane kary
fizyczne. A. Piekarska zalicza kary do zachowa polegajcych na zastosowaniu przemocy.
I. Pospiszyl (1993, s. 14) przemoc nazywa wszystkie nieprzypadkowe
akty godzce w osobist wolno jednostki lub przyczyniajce si do fizycznej, a take
psychicznej szkody osoby, akty wykraczajce poza zasady wzajemnych relacji.
Znaczna cz aktw przemocy dokonywana jest pod "paszczykiem" stosowanych
przez rodzicw metod wychowawczych. Z bada A. Piekarskiej wynika, e "(..) surowe
metody karania takie jak bicie pasem lub innym przedmiotem, a take co, co rodzice
okrelaj jako porzdne lanie stosuje ponad 40% rodzicw - 3-5% czsto" (I. Pospiszyl,
1993, s. 96). Kobiety czciej ni mczyni wyraay przekonanie o koniecznoci
stosowania kar fizycznych - 71,4%. Wrd kar majcych znamiona przemocy psychicznej
dominuj: groby, ostrzeenia, krzyczenie - 84,97%, omieszanie - 28,6%, wyszydzanie 21%, wyzywanie - 18,1%, groby wyrzucenia z domu - 3,5%.

29

Na zncanie si i przemoc dzieci reaguj w rny sposb. Jedne staj si agresywne,


inne s apetyczne, popadaj w depresje i przeywaj silne lki nierzadko prowadzce do
nerwicy.
Maltretowanie dziecka moe stanowi zaprzeczenie jego osobowoci - cakowicie
uprzedmiotowiona ofiara doznaje utraty poczucia siebie, czyli depersonalizacji (J.
Herman, 1998). Zncaniu fizycznemu towarzysz na og eksplozje werbalnej agresji,
obelgi, ponienia, prby zniszczenia poczucia wasnej wartoci i godnoci.
Krzywdzenie dziecka szczeglnie negatywnie odbija si na jego rozwoju
emocjonalnym. Bezporedni reakcj dziecka na zachowania krzywdzce jest
wzrost agresywnoci, niska samoocena, wrogo do otoczenia przy jednoczesnym silnym
przywizaniu do opiekunw (I. Pospiszyl, 1993).
Omawiajc zagadnienie stosowanych przez rodzin metod wychowawczych naley
zwrci uwag, na styl wychowania charakterystyczny dla danej rodziny, gdy jest on
odbiciem sposobw i metod oddziaywania na dziecko wszystkich czonkw rodziny.
Rozpatrujc rne rodzaje procesw wychowawczych za najbardziej zaburzajce rozwj
dziecka naley uzna nastpujce style wychowania: autokratyczny, liberalny oraz
wychowanie niekonsekwentne.
Styl autokratyczny okrelany rwnie jako wychowanie rygorystyczne ma
konsekwentny charakter i oparty jest na autorytecie przemocy. Z reguy styl
autokratyczny oparty jest na karach i wzbudzaniu lku, dystansie oraz jednostronnym
komunikowaniu.
Autokratyczny styl w jego skrajnej postaci nie sprzyja na og osiganiu
pozytywnych efektw wychowawczych. Dzieci przyzwyczajone do bezwzgldnego
posuszestwa, a darzce rodzicw uczuciem przyjmuj czsto wzorce postpowania
rodzicw, zachowuj si despotycznie i agresywnie.
Styl liberalny moe wynika z braku zainteresowania dzieckiem i pewnego chodu
uczuciowego. Dziecku pozostawia si nadmiern swobod, nie koryguje jego zachowa.
Jeli towarzyszy temu dystans uczuciowy, moe doj do
zerwania wizi z rodzicami. Inn przyczyn tego stylu moe by bezkrytyczna mio
rodzicw, przejawiajca si penym podporzdkowaniem wobec dziecka.
Wychowanie niekonsekwentne jest postpowaniem najczciej spotykanym wobec
dzieci. Polega ona na braku jednolitoci postaw, wymaga i wzmocnie.
Moe to by niezgodno midzy matk i ojcem; wymagania jednej strony s podwaane
przez drug, czasami zatajane s przewinienia. Uczucia do dziecka bywaj ambiwalentne.
Wychowanie niekonsekwentne prowadzi u dzieci do zaburze zachowania oraz zaburze
nerwicowych.
Sia patogennego wpywu wadliwego wychowania, niekorzystnych cech osobowoci
rodzicw i ich postaw zaley od ukadu tych czynnikw i od tego jak dalece dezorganizuj
one ycie rodziny.

30

2.6 ZJAWISKA PATOLOGICZNE W YCIU RODZINY

Zjawiska patologiczne w yciu rodziny najczciej rozpatrywane s w dwch


aspektach: jako patologia spoeczna oraz patologia biologiczna czonkw rodziny (M.
Ziemska, 1975). Do przejaww patologii powodujcych dysfunkcj
wydolnoci wychowawczej rodziny zalicza si kryminalizm, pasoytnictwo, prostytucj,
przemoc seksualn wobec dzieci, uzalenienia w tym: alkoholizm, narkomani, hazard.
Szczeglnie negatywne prognozy stawiane s dla dzieci wychowanych w rodzinach z
problemem alkoholowym. Na gruncie polskim problemem alkoholizmu i
sytuacj
dzieci
pochodzcych z tych rodowisk zajmowa si M. Ochmaski (1997).
Dowiadczenia dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym to dowiadczenia totalnego
chaosu i zagubienia. Tego rodzaju chaos sprawia, e dziecko odrywa si od
rzeczywistoci. ycie tych rodzin podlega wielu niebezpiecznym zasadom. Do
najpowszechniejszych nale: nie mw, nie ufaj, nie odczuwaj. W. Sztander
(1993) zwraca rwnie uwag na obronne role dzieci penione w tych rodowiskach.
Nale do nich: bohater rodzinny, wyrzutek, zagubione dziecko, uatwiacz
(wspomagajcy).
W rodzinie z problemem alkoholowym, jak w kadej, w ktrej zachodz zjawiska
patologiczne dochodzi do odwrcenia rl (J. G. Woititz, 1994). Podstawowe funkcje
rodzicielskie i maeskie zostaj naruszone, zaburzeniu ulegaj
take
procesy
socjalizacyjne dzieci. Przebywanie w patologicznym
rodowisku prowadzi do wspuzalenienia czonkw rodziny. S. Forward (1989) okrela
rodzin alkoholiczn mianem toksycznej.
W rodzinach alkoholicznych ze wzgldu na stan chronicznego napicia
emocjonalnego stan transu staje si sposobem na ycie. Stanem normalnym staje si
nieprzewidywalno, przemoc i terror. Zdarzaj si rwnie ostre epizody, np. wybuchy
przemocy, kazirodztwo, awantury, porzucenia psychiczne i fizyczne. Dugotrwae
alkoholizowanie rodzicw prowadzi u niektrych do ujawniania si psychopatycznych
rysw osobowoci.
Wedug szacunkowych danych liczba przypadkw zncania si nad dziemi siga w
Polsce okoo 200 tysicy rocznie (M. Ochmaski, 1997, s. 51). Stosowana
przez rodzicw przemoc fizyczna, psychiczna i seksualna odciska swj lad w
psychospoecznym funkcjonowaniu dziecka, niekorzystnie wpywa na proces jego
rozwoju intelektualnego, fizycznego i spoeczno - emocjonalnego.
"Ofiary przemocy opisuj charakterystyczny wzorzec totalitarnej kontroli,
wymuszanej przemoc i grobami, chimeryczne narzucanie szczegowych zasad
postpowania w mao wanych sprawach, sporadyczne nagradzanie oraz atmosfer
izolacji, skrytoci i zdrady, przenikajce wszystkie alternatywne relacje spoeczne" (J. L.
Herman, s. 108). Dziecko czasami jest uciszane przemoc lub bezporednim
groeniem mierci, bd mierci kogo bliskiego: brata, siostry czy nieagresywnego
rodzica. U dzieci wyrastajcych w takiej atmosferze ogniska domowego rozwija si
chorobliwe przywizanie do osb, ktre je wykorzystuj. W patologicznym rodowisku
rodzinnym wadza rodzicielska jest arbitralna, kapryna i absolutna. Narzucone zasady s
niekonsekwentne, sprzeczne lub raco niesprawiedliwe (J. L. Herman, 1998, s. 108).
31

Bardzo niebezpiecznym zjawiskiem patologicznym wystpujcym w niektrych


rodzinach dysfunkcjonalnych jest wykorzystanie seksualne.
Kazirodztwo jest najbardziej okrutnym i zaskakujcym dowiadczeniem czowieka.
Jest ono zdrad najbardziej podstawowego zaufania midzy rodzicem a dzieckiem i
doprowadza do cakowitego spustoszenia emocjonalnego u dziecka. Kazirodztwo zdarza
si w rodzinach, gdzie istnieje duy stopie uczuciowej izolacji, oraz brak wzajemnego
szacunku. Charakterystyczn cech zwizku rodzic- dziecko jest ogrom psychologicznego
przymusu.
Uczestnictwo w dziaalnoci seksualnej przyczynia si do poczucia winy
wykorzystywanego dziecka. Uczucia gniewu i fantazji o morderczej zemcie s reakcj na
seksualne wykorzystanie. Poczucie wewntrznego za staje si rdzeniem, wok ktrego
ksztatuje si tosamo dziecka.
Traumatyczne dowiadczenia zaburzaj normaln regulacj stanw emocjonalnych,
wywouj przeraenie, al i gniew. Stan ten przez psychiatrw okrelany jest mianem
dysforii. Charakteryzuje si on zagubieniem, pobudzeniem, pustk i niewypowiedzian
samotnoci. Maltretowane i wykorzystywane dziecko dla pozbycia si tego przykrego
stanu szuka bardzo silnego wstrzsu jakim moe by okaleczenie ciaa. Samo okaleczenie
trwa do czasu, a nie spowoduje silnego uczucia spokoju i ulgi. Jest ono mechanizmem
patologicznego kojenia blu. W warunkach powtarzajcego si wykorzystania
i
przemocy zachowania obronne oparte na dysocjacji, fragmentaryzacji tosamoci
i patologicznym regulowaniu stanw emocjonalnych umoliwiaj dziecku przetrwanie ( J.
Herman, 1998 ).
Innymi negatywnymi zjawiskami majcymi wpyw na rozwj dzieci s zjawiska
przestpczoci i pasoytnictwa. Dzieci wychowane w rodzinach gdzie amane s normy
obyczajowe, moralne i prawne nie maj waciwych wzorw do naladowania. Stae
ktnie, zajmowanie si kradzie, wciganie dzieci do czynw przestpczych prowadzi
do ich wykolejenia.

3.

DIAGNOZA, TERAPIA I PROFILAKTYKA ZABURZE


ZACHOWANIA

3.1 ROZPOZNAWANIE ZABURZE ZACHOWANIA


Ocenie, czy zachowanie dziecka mieci si w granicach normy suy diagnoza.
Stanowi ona punkt wyjcia do zaprogramowania oraz prowadzenia pracy terapeutycznej.
Wartociowa z punktu widzenia terapii pedagogicznej jest diagnoza interdyscyplinarna
zawierajca informacje w zakresie spoecznym, medycznym, psychologicznym i
pedagogicznym (J. Lausch-uk, 1996).
Najczciej przy ustalaniu norm w zachowaniu pedagodzy i psycholodzy posuguj
si okreleniem spoeczne przystosowanie dziecka, przy czym za prawidowe uwaa si
takie zachowanie, ktre zaspokaja potrzeby osobiste oraz spenia wymagania spoeczne.
W tym wypadku przez norm rozumie si zasady i zwyczaje przyjte w danym
32

rodowisku. Stopie odchylenia od tej normy bdzie wiadczy o sile i nateniu danego
zjawiska. Nie mona wic rozwaa spoecznych konsekwencji zachowania bez
uwzgldniania zwyczajw danej rodziny i wymaga stawianych przez najblisze
otoczenie a take wieku dziecka (H. Spionek, 1975).
Rozwaania dotyczce normy w zachowaniu dzieci czsto bazuj na badaniach
statystycznych - zgodnie z nimi to co jest wsplne dla wikszoci dzieci w okrelonym
wieku, moe by uznane za normalne (A. Kozowska, 1984).
Aby w sposb prawidowy odrni zaburzenia od zachowa mieszczcych si w
granicach normy w prawidowej diagnozie naley uwzgldni przede wszystkim:
1. wiek dziecka,
2. rodowisko rodzinne, w ktrym si wychowuje,
3. wymagania stawiane dziecku,
4. zasady i normy przestrzegane przez rodzicw i wpojone dziecku,
5. zwyczaje kulturowe i moralne panujce w szeroko rozumianym
rodowisku dziecka - w szkole, grupie rwieniczej, na ulicy,
6. pe dziecka i wynikajce std rnice w ocenie zachowania,
7. poziom tolerancji rodzicw nauczycieli,
8. waciwoci indywidualne dziecka (M. Pecyna, 1998; A. Kozowska,
1984).
Lista wymienionych czynnikw warunkujcych prawidow diagnoz danego
zachowania nie decyduje jeszcze o moliwoci rozpoznania stopnia zaburzenia u dzieci.
Poszukiwania idce w tym kierunku okazay si bezowocne poniewa objawy zaburze
zachowania nie s jakociowo rne od tych symptomw, ktre wystpuj rwnie u
dzieci normalnie rozwijajcych si.
Wikszo badaczy uwaa, e wskanikami takimi mog by:
trwaoci wystpujcych objaww - za przejaw zaburze zachowania
mona uzna te symptomy, ktre trwaj duej,
intensywno objaww - dua ich liczba oraz due natenie s kryteriami,
ktre mog wskazywa na rzeczywiste wystpowanie zaburze
zachowania, sabo zaznaczone symptomy nie mog by uznane za przejaw
patologii,
czsto wystpowania patologicznych objaww - objawy rzadko
wystpujce nie mog by wskanikiem rozpoznania zaburze (M.
Pecyna, 1998, s. ).
Zgodnie z kryteriami DSM -IV powinny by one analizowane w kadym przypadku
diagnozowania dziecka w aspekcie zaburze zachowania wraz z uwzgldnieniem wieku
ycia, jego indywidualnych waciwoci, a take rodowiska, w jakim ono si rozwija.
Ta uwaga nasuwa przekonanie, i u dzieci podstawow przyczyn powstawania i
rozwoju zaburze zachowania s warunki stworzone dziecku gwnie w rodowisku
rodzinnym. Rozumienie to uzasadnia suszno przekonania, e dziecko i rodzice tworz
psychologiczn jedno. Od nich uczy si
ono wzorw zachowania w konkretnych sytuacjach yciowych (M. Pecyna, 1998, s.20).
33

Przy diagnozie zaburze zachowa u dzieci mona napotka wiele trudnoci


wynikajcych std, e dzieci znajduj si w stanie permanentnego rozwoju fizycznego,
psychicznego i duchowego. Naley take uwzgldni, e okrelony objaw zachowa, nie
zawsze musi by traktowany jako symptom zaburze zachowania, ale na pewno powinien
by wskazwk, e istnieje istotny problem, ktry wymaga rozwizania.
Przyczyny konkretnego zachowania s zawsze zoone i zwykle charakteryzuj si
rnorodnoci, co oznacza, e dziaa jednoczenie kilka szkodliwych czynnikw. Mog
to by skutki urazw fizycznych lub psychicznych,
ale take ch naladowania patologicznych zachowa rodowiskowych. Mog take
wynika z uwarunkowa genetycznych.
Zdarza si, e pocztkiem zaburze zachowania jest kamstwo. Mae dzieci kami
czsto niewiadomie. Najczciej jednak dziecko kamie dlatego, e prawda
si nie opaca, e za jej mwienie ponosi si kar, kamstwo za uatwia wiele rzeczy pozwala unikn przykroci, zyska uznanie.
Kamstwo u dorastajcej modziey bywa prb zdobycia pozycji spoecznej,
zwrcenia na siebie uwagi, szacunku i uznania wrd rwienikw.
Przyczyny powstawania kamstwa mona podzieli na dwie grupy: wewntrzne zalene od charakteru i zewntrzne - zalene od przykadu rodzicw, atmosfery domu
rodzinnego i wychowania.
Kolejnym problemem spotykanym u dzieci z zaburzeniami zachowania s kradziee.
Kradzie u dzieci bywa desperack prb zwrcenia na siebie uwagi, zainteresowania
sob innych osb. Motywem moe by te gd wywoany trudnymi warunkami
materialnymi lub brakiem naleytej opieki ze strony rodzicw.
Innym objawem zaburze s zachowanie agresywne polegajce na robieniu szkody
lub zadawaniu cierpienia innym. Najczciej mwi si o agresji fizycznej i sownej oraz o
agresji bezporedniej i poredniej. Agresja u dzieci uzaleniona jest w duej mierze od
stosowanych wobec nich metod wychowawczych.
Syntonia bdca emocjonalnym wspbrzmieniem midzy matk a dzieckiem
stanowi podstaw wszelkich pniejszych kontaktw spoecznych. Brak bliskiego i
serdecznego kontaktu z matk w pierwszych miesicach ycia odbija si na przyszym
stosunku do wiata i samego siebie.
Innym problemem jest niebezpieczestwo kontaktu emocjonalnego midzy zbyt
kochajc i zaborcz matk, majca poczucie absolutnej niezbdnoci w yciu dziecka,
kontrolujc nieustannie kady jego ruch, a przez to przeszkadzajc w uzyskiwaniu
samodzielnoci i niezalenoci.
Dziecko nie muszce nigdy zabiega o mio i aprobat matki przyjmuje postaw
egoistyczn. Z kolei dziecko odrzucone przez ni i najbliszych staje si przedwczenie
zgorzkniae, cyniczne i okaleczone wewntrznie. Jego stosunki z innymi ludmi s
powierzchowne - dziecko takie rzadko zdolne jest do mioci, przyjani i braterstwa.
Innym czynnikiem, ktry moe powodowa trudnoci w spoecznym przystosowaniu
moe by kompleks rnicy (M. Pecyna, 1998, s. 206). Przyczyn powstania tego
kompleksu moe by defekt fizyczny, odmienno psychiczna, a take wiadomo
wybitnych zdolnoci.

34

Szukajc zasad wczesnego rozpoznawania przyczyn zaburze zachowania


naleaoby:
1. Rodzicom i wychowawcom przekaza pewien zasb praktycznej wiedzy na
temat problemw okresu dorastania, ktra umoliwi zorganizowanie
waciwych warunkw rozwojowo-wychowawczych, a przez to nie dopuci
do wzmocnienia objaww patologicznego zachowania.
2. Uwiadomi etiologi zaburze zachowania, poniewa podstawowym
warunkiem postpowania z dzieckiem zaburzonym jest poznanie i usunicie
rde objaww zaburze.

4.2 TERAPIA I PROFILAKTYKA

Wychowanie dziecka jest procesem trudnym i wymagajcym odpowiedniego


przygotowania, ktre mona sprowadzi do:
uwiadomienia znaczenia wychowania rodzinnego,
orientacji na temat waciwoci fizycznego i psychicznego rozwoju
dziecka,
znajomo zasad i metod wychowania oraz umiejtnoci doboru
waciwych rodkw oddziaywania na dzieci,
umiejtnego organizowania ycia dziecka w rodzinie i jego otoczeniu
spoecznym (M. Pecyna, 1998, s. 209).
Aby zapobiega zaburzeniom zachowania naley pozna i zrozumie przyczyny
wystpowania objaww charakteryzujcych zaburzenia zachowania. Trzeba take dobrze
pozna rodowisko rodzinne dziecka, atmosfer jego domu, dotychczasowe dowiadczenia
yciowe i oceni, ktre z aktualnie przeywanych sytuacji s dla dziecka szczeglnie
trudne. Naley wyjani jak dziecko odbiera i przeywa swoj sytuacj w domu i szkole.
Nie wszystkim dzieciom wykazujcym zaburzenia zachowania mona zaproponowa
podobny sposb postpowania wychowawczego. Kade dziecko musi by oceniane
indywidualnie i w stosunku do kadego z nich naley zastosowa inne metody
oddziaywania wychowawczego w zalenoci od jego wczeniejszych dowiadcze i
aktualnej sytuacji.
Jeli dziecko uwiadamia sobie swj problem, to w rozmowie z nim mona ten
problem zanalizowa i wsplnie prbowa go rozwiza. Jeli problem jest
niewiadomie manifestowany, w takim przypadku pierwszym krokiem powinna by
szczegowa analiza postaw osb dorosych i ustalenie ewentualnych bdw
popenionych w stosunku do dziecka. Taka analiza stanowi warunek opracowania planu
pomocy dziecku.
Nie zawsze samo zlikwidowanie niekorzystnych sytuacji w yciu dziecka jest
wystarczajce. Czsto zaburzenia zachowania osigny ju bowiem ju taki stopie
zaawansowania, e dziecko wymaga odpowiedniej terapii pedagogicznej i psychoterapii,
ktr moe przeprowadzi psycholog zajmujcy si dziemi.
35

Wskazania do postpowania pedagogicznego i psychoterapii powinno si ksztatowa


zgodnie z wiekiem ycia i rozwojem dziecka, ale take adekwatnie do nasilenia, formy i
struktury zespou zaburze zachowania. Niekiedy wystarczaj zmodyfikowane, bardziej
konsekwentne i zdecydowane oddziaywania wychowawcze, niekiedy istniej wyrane
wskazania do psychoterapii, w przypadku wyranej symptomatyki organicznej wskazana
jest rwnie farmakoterapia.
Szanse na skuteczno krokw profilaktyczno - terapeutycznych s stosunkowo
pomylne, gdy dziecko i rodzice zdolni s do pozytywnej przemiany.
Stosowanie psychoterapii u dzieci i modziey jest wskazane w przypadkach, gdy
zaburzenia zachowania s wynikiem niedostatecznego lub wadliwego wychowania.
Warunkiem koniecznym jest jednak uczestniczenie w terapii caej rodziny - szczeglnie
za rodzicw.
Oddziaywanie na rodzicw powinno doprowadzi do uzyskania przez nich wgldu
w zwizki midzy wasn wadliw postaw, zaburzon atmosfer rodzinn a zaburzeniami
zachowania u dzieci. Wpyw na rodzicw mona osign rnymi metodami. Moe to
by udzielanie porad w celu uatwienia im zrozumienia szczeglnych problemw dziecka,
w celu skorygowania bdw wychowawczych, moe to by szeroko rozumiana
pedagogizacja rodzicw. Bardziej skomplikowany i absorbujcy jest tzw. trening
rodzicielski. Umoliwia on opanowanie problemw wychowawczych za pomoc
specjalnych programw dla caej grupy rodzicw dzieci z zaburzeniami zachowania.
W odniesieniu do dzieci przejawiajcych zachowania agresywne niezmiernie istotne
jest przerwanie krgu akcji - reakcji midzy dzieckiem a jego otoczeniem (H.
Sulestrowska, 1989,s. 135). Takie przerwanie bdnego koa moe nastpi przez czasowe
odczenie dziecka od rodzicw np. poprzez hospitalizacj dziecka na oddziale psychiatrii
dziecicej, kiedy indziej zastosowanie psychofarmakoterapii agodzc zaburzenia dziecka,
powoduje osabienie napicia obu stron.
W terapii indywidualnej i grupowej dzieci moliwe jest oddziaywanie na nich
poprzez rnorodne metody i formy. Szczeglnie przydatne w pracy nauczyciela i
wychowawcy s m.in.: terapia z wykorzystaniem rysunku, terapia poprzez muzyk, sport,
stosowanie technik relaksacyjnych, trening asertywnoci, psycho - i socjodrama a take
metoda ruchu rozwijajcego W. Sherborne.
Nieodzownym warunkiem powodzenia sukcesu wychowawczego jest zrozumienie,
e dziecko z zaburzeniami zachowania nie jest dzieckiem zym, lecz dzieckiem, ktre ma
trudnoci w kierowaniu swoim postpowaniem. Narzuca to konieczno pomocy, nie
represji i karania.

36

PODSUMOWANIE

Rosnc trosk spoeczestwa s agresywne, aspoeczne dzieci i nastolatki, ktrzy


traktuj innych jak przedmioty, a nie jak ludzi. Agresywna, aspoeczna jednostka nie
pojawia si w prni ale jest efektem powanej spoecznej deprywacji, winnej caego
szeregu problemw: dzieci i modych ludzi, ktrzy nie potrafi i nie chc si uczy,
pracowa, ich depresji, samobjczych myli czy zachowa powanie naruszajcych prawa
innych ludzi. Tylko zrozumienie, co ley u podstawy tej skomplikowanej patologii, moe
wskaza na rodki zaradcze.
Gwnymi czynnikami przyczyniajcymi si do powstawania zaburze zachowania
s: okrelona fizjologiczna reaktywno sprzona ze rodowiskiem rodzinnym, ktre
zawodzi dziecko w wielu stadiach rozwojowych (wcznie z tymi, gdy dzieci formuj
ciepe zwizki z innymi ludmi, ucz si panowania nad sob, przedstawiania intencji,
uczu), jak te spoecznymi stresami takimi jak ndza.
Jeeli bezporednie otoczenie dziecka nie ustanawia konsekwentnych granic
zachowania, albo jeli s narzucane w sposb obraliwy, tendencja szukania dozna moe
przyj nieaprobowan spoecznie form. Nawet bardzo mae dziecko moe zosta
podpalaczem, niszczy cudz wasno lub torturowa zwierzta. Pniej moe rani a
nawet zabija bez wyrzutw sumienia.
Zaburzenia zachowania i wszystkie pniejsze poraki yciowe czowieka maj
swoje rdo w niedoborach, ktre wynikaj z emocjonalnej deprywacji i spustoszenia we
wczesnych latach ycia. Dzieci te zostay ograbione z lekcji, jakich moe dostarczy
wczesna emocjonalna blisko. Ich dysfunkcjonalne rodziny zawiody je w najbardziej
fundamentalnych obowizkach: dostarczenia fizycznej ochrony, emocjonalnej stabilnoci,
trwaego ciepa i opieki.
Rodzina bdca pierwszym i najwaniejszym rodowiskiem w yciu dziecka moe
dziaa terapeutycznie niwelujc bd agodzc zaburzenia rozwojowe pochodzenia
biologicznego, ale moe te zakca prawidowy rozwj poprzez dysfunkcjonalne
funkcjonowanie. Poznanie przyczyn zaburze zachowania uwarunkowanych wadliwym
funkcjonowaniem rodowiska rodzinnego ma ogromne znaczenie ze wzgldw
pedagogicznych i spoecznych. Znacznie atwiej jest bowiem zapobiega nieprawidowym
zachowaniom ni je korygowa. Warunkiem jest znajomo tych czynnikw rodowiska
rodzinnego, ktre maj najwiksze znaczenie patogenne. Gwnym celem mojej pracy
byo poznanie i analiza przyczyn tkwicych wanie w rodowisku najbliszym dziecku.
Dziki temu bd moga wnikliwiej analizowa rodowisko rodzinne pod ktem
dysfunkcjonalnoci i podejmowa wczeniejsz interwencj.

Rwnie problematyka wychowania dziecka z zaburzeniami zachowania jest


zagadnieniem majcych wiele rnych, a rwnoczenie zwizanych ze sob aspektw.
37

Jednym z podstawowych zada rodzicw i wychowawcw jest wprowadzenie dzieci


z zaburzeniami zachowania w wiat wartoci, ale nie na zasadzie moralizowania, lecz
przeywania.
Wychowanie dziecka z zaburzeniami zachowania jest zadaniem trudnym ale i
delikatnym. Wymaga od rodzica - nauczyciela rwnoczenie mioci i dystansu,
agodnoci i stanowczoci, cierpliwoci i zdecydowania. Te uzupeniajce si, cho czsto
kontrastowe cechy wymagaj nie tylko serca ale take zdrowego rozsdku, yczliwoci i
rwnowagi.
W procesie wychowawczym naley zmierza do bezinteresownej przyjani z
dzieckiem i bezwarunkowej akceptacji. Poznanie przyczyn patologicznego zachowania
jest pierwszym i zasadniczym celem, do ktrego powinny zmierza dziaania opiekunw.

38

B IB L IO G R AF I A

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.

Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna w wieku przedszkolnym. Warszawa


1985, WSiP.
Booz W.: ycie w ludzkich rkach. Warszawa 1997, Wydawnictwo "Adam".
Conway J.: Dorose dzieci rozwiedzionych rodzicw. Warszawa 1995, Oficyna
Wydawnicza "Logos".
Firkowska-Mankiewicz A.: Czynniki biopsychiczne a przestpczo nieletnich.
Warszawa 1972, PWN.
Formaski J.: Psychologia . Warszawa 1998, Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Forward S.: Toksyczni rodzice . Warszawa 1989, Wydawnictwo J.Santorski.
Herman Lewis J.: Przemoc - uraz psychiczny i powrt do rwnowagi . Gdask
1998, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kawula S.: Rodzina o skumulowanych czynnikach patogennych. (W:) Kawula
S., Brgiel J., Janke A.: Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki.
Toru 1998, Wydawnictwo Adam Marszaek.
Klasyfikacja zaburze psychicznych i zaburze zachowania w ICD - 10. Rewizja
10. Opisy kliniczne i wskazwki diagnostyczne. Krakw - Warszawa 1997,
Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne "Vesalius" Instytut Psychiatrii i
Neurologii.
Konopczyski M.: Twrcza resocjalizacja . Warszawa 1996, MEN.
Konopnicki J.: Niedostosowanie spoeczne . Warszawa 1971, PWN.
Kozowska A.: Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym .
Warszawa 1984, WSiP.
Lausch-uk J.: Terapia dzieci przejawiajcych zachowania agresywne . (W:)
Burtowy M.: Terapia pedagogiczna dzieci w modszym
wieku szkolnym . Kalisz 1996, WOM.
Lewicki A. (red).: Psychologia kliniczna . Warszawa 1974, PWN.
Lipkowski O.: Resocjalizacja . Warszawa 1976, WSiP.
obocki M.: Trudnoci wychowawcze . Warszawa 1989, WSiP.
Mellody P.: Toksyczne zwizki . Warszawa 1995, Wydawnictwo J.Santorski.
Obuchowska I.: Dynamika nerwic. Psychologiczne aspekty zaburze nerwic u
dzieci i modziey, Warszawa 1976, PWN.
Ochmaski M.: Alkoholizm ojcw a sytuacja rodzinna i szkolna dzieci . Lublin
1997, Wydawnictwo UMCS.

20. Ostrihanska M.: Psychologiczne determinanty niedostosowania spoecznego i


przestpczoci . (W:) Jasiski J. (red.): Zagadnienie
nieprzystosowania spoecznego i przestpczoci w Polsce .
39

21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.

Warszawa - Wrocaw - Krakw - Gdask 1978,


Ossolineum.
Pecyna M.:
Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w wietle
psychologii klinicznej . Warszawa 1998, WSiP.
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie . Warszawa 1993, WSiP.
Pospiszyl K.: Ojciec a rozwj dziecka . Warszawa 1986, WP.
Pospiszyl K.: O mioci ojcowskiej . Warszawa 1986, JWZZ.
Pytka L.: Pedagogika resocjalizacyjna . Wybrane zagadnienia teoretyczne i
metodyczne . Warszawa 1995, WSiP.
Popielarska A.: Etiologia i patogeneza zaburze psychicznych u dzieci . (W:)
Popielarska A.: Psychiatria wieku rozwojowego . Warszawa 1989,
PZWL.
Rembowski J.: Rodzina w wietle psychologii . Warszawa 1986, WSiP.
Rempel W.: Subnorma intelektualna, a spoeczne nieprzystosowanie. (W:)
Szkoa specjalna, 1997, nr 5.
Spionek H.: Zaburzenia rozwoju uczniw a niepowodzenia szkolne . Warszawa
1975, PWN.
Sulestrowska H.: Zaburzenia zachowania u dzieci i modziey . (W:)
Popielarska A. (red.).: Psychiatria wieku rozwojowego .
Warszawa 1989, PZWL.
Wills - Brandon C.: Jak mwi nie i budowa udane zwizki . Gdask 1996,
Wydawnictwo "Atext".
Wolaczyk T., Koakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwo psychoruchowa
u dzieci . Lublin 1999, Wydawnictwo "Biofolium".
Wright N. H.: Tatusiowa creczka, czyli o niezwykym wpywie ojca na
osobowo crki . Warszawa 1996, Oficyna Wydawnicza
"Vocatio".
Ziemska M.: Postawy rodzicielskie . Warszawa 1969, PWN.
Ziemska M.: Rodzinna a osobowo. Warszawa 1975, PWN.

40

You might also like